i

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE (SSTEMATK FELSEFE VE MANTIK)

ANABLM DALI

MERLEAU-PONTYDE KARTEZYEN ZNE ELETRS VE TENSEL ZNE

Doktora Tezi

Ayhan DEREKO

Tez Danman

Do.Dr. Erturul Rufayi TURAN

Ankara-2011

ii

GR .......................................................................................................................... 1

1. BLM ................................................................................................................. 10 KARTEZYEN ZNE ELETRS....................................................................... 10

1. 1. Kartezyen znenin Kurgulannn Tarihsel Kkenleri ....................... 10

1. 1. 1. Ruh ve Beden kilemi ....................................................................... 13

1. 1. 2. Mekanistik Fizyolojinin Douu ..................................................... 18

1. 1. 3. Kartezyen Felsefe ve Mekanizm ..................................................... 24

1. 1. 4. Kartezyen Felsefenin Biyografik Aamalar .................................. 27

1. 2. Yntemci Dnce ve Mekanistik Bilim ................................................ 36

1. 2. 1. Yntemci Dncenin Ykselii ...................................................... 36

1. 2. 2. Mekanistik Anlayn Matematiksel Doas .................................. 41

1. 2. 3. Mekanistik Bilimin Ksa Tarihi ...................................................... 45

1. 2. 4. Descartes Sonras: Locke ve Kant .................................................. 51

1. 2. 5. Saduyu Anlay .............................................................................. 54

1. 3. nsan znesinin Bilimsel Psikolojisi ....................................................... 56

1. 3. 1. Psikolojinin Tarih-ncesi ................................................................ 57

1. 3. 2. Uyaran-Tepki Modeli ....................................................................... 64

1. 3. 3. Deneysel Fizyoloji almalar ........................................................ 68

1. 3. 4. Bilin ve Yeni Psikoloji ..................................................................... 71

1. 3. 5. Ruh Kavramnn Psikolojiden Elenmesi ........................................ 74

1. 3. 6. Psikolojideki Yntem Sorunu ......................................................... 76

1. 3. 7. Davranlk ve Bilincin Elenmesi ................................................. 80

1. 4. Modern Dnce ve ada Zihin Felsefesi .......................................... 86

1. 4. 1. Zihin-Beden Sorunu ve Dncenin Krizi ..................................... 86

1. 4. 2. Modern Dncenin Kartezyen Dalist Tabiat ............................ 90

iii

1. 4. 3. Kartezyen Zihnin Temel Karakteri ................................................ 95

1. 4. 4. Merleau-Ponty ve Zihnin Bedensellii ......................................... 100

2. BLM ............................................................................................................... 105 MERLEAU-PONTYDE TENSEL ZNE .......................................................... 105

2. 1. Fenomenolojik Gelenek inde Merleau-Ponty'nin Yeri ................ 105

2. 1. 1. Hegel'in Esini ...................................................................................... 108

2. 1. 2. Husserl'in Miras ................................................................................ 112

2. 1. 3. Gestalt Kuramnn Etkisi .................................................................. 121

2. 2. Merleau-Ponty'de Mekanistik Psikolojinin Eletirisi ve Davrann Btnselci Kavran .......................................................................................... 125

2. 2. 1. Mekanik Davran Kavram ve ndirgemecilik ............................... 128

2. 2. 2. Mekanistik Uyaran-Tepki Modeli..................................................... 131

2. 2. 3. Kusurlu Uyaran Kavram ............................................................. 132

2. 2. 4. Uyarlma Blgesindeki Belirsizlik ................................................ 135

2. 2. 5. Saf Bir Refleks Devresi Yoktur ..................................................... 136

2. 2. 6. Tepki Hesaplanabilir Deildir ....................................................... 140

2. 2. 7. Pavlov'un Fizyolojik Yaklam ve Koullu Tepkiler Kuram ........ 142

2. 2. 8. Bilisel levlerin Beyinsel Yerellemesi ve Atomcu Fizyoloji ......... 147

2. 2. 9. Sinirsel Etkinliin Btnselci Kavran ve Gestalt Form Kavram...152

2. 2. 10. Mekanistik Projenin flas ve Algnn ncelii ............................. 158

2. 3. Merleau-Pontyde Alg ve Bedensellik ............................................. 162

2. 3. 1. Algnn Perspektifsellii ve Nesnenin Varolusal Doas ................ 163

2. 3. 2. Bedensellik .......................................................................................... 175

2. 4. Bilisel Bilimde Sren Mekanizm ............................................................. 179

iv

2. 4. 1. Bilisel Psikoloji .................................................................................. 179

2. 4. 2. Psikolojide Bilince Geri Dnlmesi .................................................. 181

2. 4. 3. Bilisel Bilim ....................................................................................... 183

2. 4. 4. Bilgisayar Bilimi ve Yapay Zeka ....................................................... 185

2. 4. 5. Bilgisayar Metaforu ........................................................................... 191

SONU .................................................................................................................... 201

Mahrem-Kamusal Kategorilerinin Reddi ........................................................ 201

Bilisel Bilimdeki Temsilciliin/Simgeciliin Eletirisi ................................... 203

eriin Gereklii Sorunu ................................................................................ 207

SUMMARY............................................................................................................. 213

ZET ....................................................................................................................... 215

KAYNAKA........................................................................................................... 217

1

GR

Bu alma, modern dnemde dnce zerinde hakimiyet kurmu olan

Kartezyen felsefeye zg doalc (naturalist) ontolojinin ve bilimsel nesnelci

gerekiliin en temel noktalarda eletirilmesini; insanlk ile Varlk arasndaki

ilikinin mutasyona uramaya balad bir dnemde1 varlktan kopuk olmayan bir

insan varoluu kavrayna ulamak amacyla insan zihninin bedenselliini ortaya

koymay hedef edinmektedir. Fenomenolojik gelenek iinde olgunlaan yeni soru-

sorma biimleri ve varla ynelen her ynyle zgn yeni ilgi, yirminci yzyl

dncesi zerinde nce snrl bir etki yaratt. Bu etkiyi hisseden kiilerde, modern

dnce ve bilimin, insann varla ynelik baknda derin bir arpkla sebep

olduuna ilikin bir farkndalk uyand. Yirminci yzyln ikinci yarsnda bu etkinin

glenmesi ve yaylmas ile birlikte, modern hayata meruiyet kazandran resmi

dnya grnn hem rtl bir zihinselcilii (enetelektalizmi) hem de aka da

vurulan bir nesnelcilii yan yana barndrmaya alan bir dalizm tarafndan

kuatlm olduu giderek daha iyi anlald. Bu etkinin temel kaynaklar arasnda,

bandan sonuna dek varln anlam sorusunun yrngesinden ayrlmayan bir felsefe

ortaya koymu olan Heidegger bata gelmektedir. Heideggerin dncesinde tank

olduumuz ey, Varla, onun fenomenal ynyle aka elikili olan bir

kalclk/deimezlik yklemek isteyen ve felsefenin odakland temel amac ezeli-

ebedi hakikat kavramnda gren geleneksel metafiziin reddedilmesidir. Geleneksel

metafiziin kavramlara odaklanan temsilci/simgeci dnme biimi, sonu olarak

insann varlktan kopukluunu dourmutur. Heidegger, tarihi kltr ve medeniyet

1 Merleau-Ponty, resim sanatn bir grme biimi olarak ele ald LOeil et lespiritte, insan ile

Varlk arasndaki ilikinin bir mutasyondan gemekte olduunu hissettiini belirtir (Merleau-Ponty, 1964a: 179). Merleau-Pontyye gre bu mutasyon, felsefenin bsbtn yeni bir formlletirilmesini salayacak yeni varlkbilim iin bir ereve sunmaktadr (Carbone, 2004: xiii).

2

tarihine indirgeyen insanln tarihi yerine, Varlk tarihinden szetmeyi nerir. Bunun

iin de, varln gelip geiciliinden, zamansallndan mnezzeh olan, ama ban

krizden bir trl kurtaramayan znenin yerine hakiki-yeni olan var-lk-tarihsel

dnceyi (be-ing-historical thinking) geirmek arzusunu tar (Heidegger, 1999: 3-

4).

Geleneksel metafiziin varlktan kopuk znesi, modern dnemdeki ifadesini

Kartezyen znede bulmutur. Yirminci yzyldaki fenomenolojik-varoluu

dncenin en nemli ikinci kayna konumundaki Merleau-Ponty ise, ite bu

Kartezyen znenin temelden bir eletirisine ynelir. Merleau-Ponty, temsilcisi olduu

dncenin temel dayanaklarndan birisi kabul edilen dnya-ire-varlk (being-in-

the-world) anlayn kullanr ve bunu Kartezyen zihne uygular. Dnya-ire-varlk

anlaynn ok temel, ama Heideggerde bir lde eksik kalm bir boyutu olan

insann-bedensellii, eserlerinde ok arpc bir biimde insan zihninin bedenselliini

sergilemi Merleau-Ponty sayesinde ifadesini bulmutur. Hala, baskn bir Kartezyen

bilinle yoluna devam eden hem geleneksel psikoloji hem de onun yerini almaya

aday bilisel bilim, iinden getiimiz dnemde, Merleau-Pontynin Kartezyen zihne

getirdii eletirinin etkisi ile yzlemektedir. Bu alma, bu yzlemenin zihin

felsefesini ilgilendiren boyutlarn ele almay amalamaktadr.

Yirminci yzyln analitik felsefe gelenei iinde olgunlam olan ve modern

dncenin gndeminde nemli bir yer tutan ada zihin felsefesinin genel

karakterini, odanda Kartezyen znenin bulunduu bir dnme abas

belirlemektedir. ada zihin felsefesinin btnne ynelik genel bir gzlem,

gemiten bugne dek, bu felsefenin temel sorunlarnn erevesini Kartezyen zne

odakl anlayn izmi olduunu bize hemen fark ettirir. Aslnda, gnmzde

3

dncenin btn alanlarna sinmi bir dalizmden sz edilebilir. Zihin felsefesine

ilikin gzlemlerden kan sonular, Kartezyen znenin etki alannn hem insan

bilimlerini hem de doa bilimlerini kapsayan bir genilikte olduunu, basit bir

refleksiyon ve eletiriyle kolayca ortaya karlabilen rtk bir dalizmin srekli

ibanda olduunu bize gstermektedir. Sonradan, dalizme bir tepki olarak ve onun

karsnda bir seenek oluturacak ekilde ortaya kan eitli monizm (bircilik)

trleri de, Kartezyen felsefeye kavramsal bir bamllk iinde gelitirildikleri iin,

her trl monizm iddias bile Kartezyen projenin bir ubesi olarak tanmlanmaya

mahkum olmaktadr. Bu yzden, zihin felsefesinin ada sorunlarnn genel

Kartezyen ereve iine hapsolmu bir manzaras ile kar karya bulunuyoruz. Yani,

eer monizm bile Kartezyen felsefenin kavramsal emasna baml olarak gndeme

gelebiliyor ve savunulabiliyorsa, bu emann dna kma yolunun, adeta birci

olmadan ikicilie seenek oluturabilmekten getiini sylemek zorunda kalyoruz.

ada dncenin sunduu bu manzara, hi kukusuz Descartes'la balayan bir

sretir ve bu srecin Descartes'taki kkleri almann birinci blmnde ele alnd.

lk nce, Kartezyen zneyi tarihsel kkenlerine inerek inceleme gerei

dikkate alnarak, drt ksmdan oluan birinci blmn ilk iki ksmnda, Kartezyen

proje ana hatlaryla betimlendi; Kartezyen felsefeyi tanmlayan temel fikirler nda

Kartezyen znenin dnce ve eylemde kendini nasl gerekletirdii ortaya

konmaya alld. Kartezyen znenin dnce ve eylemde somut hale geliinin,

mekanik bilimi ve yntemci dnce gibi, lk aa kadar geri gtrlebilen iki

nemli boyutu vardr. Eski alardan beri devam eden, medeniyet tarihinin farkl

evrelerinde eitli grnmler altnda, deien ivmelerle atlmlar gerekletiren

mekanik biliminin, bir patlama sergiledii Rnesans dnemine kadar geirdii

4

aamal gelimeyi gzden geirmek; matematiksel dnce alanna zg

tmdengelimli-aksiyomatik yntemin, bilimde kuramsal dnceyi tarih boyunca

tutkulu bir arzuyla peinden srklemesine ve kendi yrngesine almasna parmak

basmak gereklidir. nk Descartes'n anda bu iki tarihsel sre, geliimlerinin

dnm noktas olan bir aamasna gelmi bulunuyorlard ve Descartes'la beraber

bunlarn bir nevi sentezine ulaldn syleyebiliriz. Kartezyen zne, birinci

blmn ikinci ksmnda ele alnan bu sentezin ortaya kard gelecek inancnn ve

dnyay yeni bir bakla grmenin zemini zerinde ykseldi. Birinci blmn ilk

ksmnda ise, Kartezyen felsefeye has dnmenin karakteri, yani Descartes'n

dalist ve mekanistik bir doada felsefe retmeye dnk dnme biimi

incelenmeye alld. Burada, dorudan doruya Kartezyen felsefenin sorunlarna

odaklanmak yerine, daha ziyade Descartes'n dnme biiminin temel zellikleri ve

arkasndaki gdlenmeler, hayatn ynlendiren olaylara bakarak, etki altnda kald

kiilikler ve yaantlar zerinden okunmaya alld. rnein, kendisini ruhla

zdeletirmesine ramen Descartes, btn varl mekanistik bir tarzda kavrama

taraftardr ve bu husus onun kiiliinin kendini ele veren nemli bir zellii,

Kartezyen znenin kurgulanma aamasnn ok arpc bir belirleyeni olarak gzden

karlmamas gerekir. Kartezyen znenin ortaya koyduu dnsel veya maddi

eserlerde, hayat kurgulama biiminde ve giderek bir medeniyetin kurucu znesine

dnmesi srecinde aa kan mekanik karakterin, nemle alt izilmektedir.

Bunun iin, Descartes'n felsefesini nceleyen kapsaml bilimsel projesinin amalar

ve ierii zetlenerek genel hatlaryla ortaya konmaya alld. Bu ksmda ne

srlen nemli tezlerden bir tanesi de, Descartes'n yeni bir bilim gelitirmeye

ynelik bu emellerinin, felsefe ii bir proje olmad ve sonradan felsefeyi yedeine

5

katmak zorunda kalan bir giriim olduunun ileri srlmesidir. Bununla ilgili

kantlar, hayatnn biyografik aamalarna, mektuplarna ve zellikle Mersenne ile

olan yazmalarna dayanmaktadr. Descartes'n aratrmalarn ynlendiren sorun,

felsefeyle balayp devam eden bir sorun deildir; bu sorun onu sonradan metafizikle

ilgilenmek zorunda brakm ve felsefeyi aslnda kendi kapsaml bilimsel projesi iin

bir ara gibi kullanmtr. Bu, Kartezyen znenin kkenlerinin, aslnda felsefi

dncede deil, matematiksel yntemi ne karan bilimsel, mekanistik bir

kaynakta aranmas gerektiini gstermesi asndan nemli bir husustur.

Birinci blmn ilk iki ksmnda, Kartezyen znenin ortaya kndan

sonraki tarihinin felsefe ve bilimde nasl bir seyir izlediinden, bu tarihin

balanglarna deinmek suretiyle ksaca bahsedilmektedir. Bu tarihsel sreci, nce

Kartezyen tz dalizminin hakim olduu, sonrasnda ise materyalist bir monizmin

baskn hale geldii iki aamaya ayrmak mmkndr. Genel Kartezyen erevenin

iinden treyen, varln her trl grnmn maddesel terimlere indirgeyen bir

monizm, onsekizinci yzylda bilim ve felsefede yaygn bir ideoloji olarak yaand.

Buradaki nemli nokta, aydnlanmac ideolojinin materyalizminde tank olunan

mekanistik karakterin Descartes sonrasnn bir icad olmayp, Kartezyen felsefenin

kendinden sonraya brakt bir miras olarak zneyi bu aamada tamamen ele

geirdiinin farkna varabilmektir. Mekanizmin zneye sirayet ettii bu ikinci aama,

Kartezyen zihnin de maddesel terimler cinsinden tanmlanmas amacnn artk

somutlat bir dnem olarak belirmektedir. Bu yeni dnem, en erken rneini

Hobbes gibi bir dnrde grdmz zere, nce felsefede balamtr. Felsefe

kuramlarnda zihnin ileyiinin mekanikletirilmesi ve doasna mekanistik bir

karakter kazandrlmas emeli elbette birdenbire gereklememitir, ama daha sonra

6

Locke ve Kant'la devam eden bir sre iinden geerek, aamal olarak daima bir

ykselme eilimi iinde olduu grlmektedir. Ondokuzuncu yzyla gelindiinde,

yeni fizyoloji bu emelin gerekletirilmesinde yardmc olacak yeni bir ortak olarak

ortaya kt. Bilimsel yntemci bir fizyoloji artk iyice gelimi durumdayd ve

bylece fizyolojideki deneysel almalar bilimsel psikolojiyi dourdu. Bilimsel

yntemcilik ruhun elenmesini daha ilk aamada bir nkoul olarak dayatt iin yeni

psikoloji, ruhtan arnm bir insan znesi zerine bir inceleme alan olarak ortaya

kt. Fakat yntemciliin kanlmaz bir ekilde dourduu yntem sorunlar ve

yntem tartmalarnn sonu gelmedi ve bu durum, psikolojinin giderek daha da kat

bir materyalist karaktere brnmesine sebep oldu. Balangta kendisini bilincin

incelendii bir aratrma alan olarak tanmlayan psikolojideki gelimeler, sonunda

davranln standart bir metodoloji haline geldii yirminci yzyln balarnda

bilincin elenmesiyle neticelendi. te, birinci blmn nc ksmnda insan

znesinin bilimsel psikolojisi bal altnda, insan zihninin mekanikletirilmesine

dair bu projenin yirminci yzyln balarnda tamamlan incelenmektedir.

Yirminci yzyln bu dnsel ortamnda birdenbire yeni bir farkndalk

olutu. nsan zihinselliinin baz bakmlardan fizie indirgenemez olduuna ilikin

kabul, giderek yaygn bir bilin haline geldi. nsan zihinselliinin kendine zg bu

karakteristiklerinin banda gelen ynelimsellik, fiziksel doadan varlkta

gremediimiz bir eydir. Ynelimsellik, fiziksel yasalarn egemen olduu doada

ona bir yer gsteremediimiz ve saf fiziksel terimler cinsinden aklayamadmz

iin indirgenemezdir. Demek ki, Kartezyen bilimsel projenin en nemli

enstrmanlarndan biri olan indirgemecilik burada ilemedi ve mesela, bilincin

incelenmesi gibi baka baz konularda da tkand. Bir trl alamayan bu tkanklk

7

yznden bilin yoksand; oysa saduyuya dayanan gnlk hayatmzda bilincin

varln kanksamzdr. nsan zihinselliinin, dnyann bilimsel emas iine

sokulamayan bir dier sorunlu yn de zihinsel ieriklerin mahremiyeti konusudur.

Zihinsel ieriklere dorudan erimenin nc kiilere yasakland bir durumda,

anlam iletiiminin nasl saland ok nemli bir sorun haline gelir. nk modern

bilimsel dnce zdelik mantna dayanr ve bu durum, iletiim kuran taraflar

tamamen ayn ierie sahip hale getirmeyen bir anlam iletiimini olanaksz klar.

Anlamsal ierie sahip olabilmek dilsel iletiim zerinden gerekletii iin, nc

kiilerin eriimine kapal olann nasl olup da nesnel, kamusal bir kanaldan herhangi

bir kayba uramadan iletilebildii, telif edilemez bir eliki olarak kalmaya devam

etmitir. Son olarak, zihinsel ieriklere erimenin nc kiilere tamamen

yasaklanmas ne derece sorunlu bir durum oluturuyorsa, terazinin dier kolunu

oluturan, birinci ahslarn zihinsel ierikler zerindeki eriim kudretinin fazlaca

abartlmasnn da o derece bir sorun ortaya kardn belirtmek gerekir. Yirminci

yzyln psikanalitik retileri ve onlarn felsefedeki devam olan yaklamlar insann

kendi zihni zerinde hi de mutlak kudret sahibi olmadn aka ortaya

kardnda, zdelik mantna zg kesinliin bir gerei olarak zihinsel ieriklere

dolaysz eriimin peinen varsayld, kendine mutlak effaf Kartezyen zihin modeli

de iyice tartmal hale gelmitir.

zetle, zihnin nasl bir ey olduunu, zihinselliin ne olduunu ve zihinsel

ieriklerin nasl bir ontolojiye sahip olduklarn, fiziksel bilimlerin sunduu dnya

tablosu ile uyumlu bir ekilde izah etmenin hi de kolay olmad anlald. nsan

zihinselliinin modern bilimsel pratikle arasndaki giderilemez uyumsuzluun byk

ve ciddi bir sorun oluturduuna dair bilin yirminci yzylda ekillendi ve bu bilin

8

ada zihin felsefesini dourdu. Hemen bunu takiben, ada zihin felsefesinin

kapsamndaki sorunlar bu yeni bilinle ele alndklarnda, hepsinin kkeninde

Kartezyen dalizmin yattna tank olundu. Yaanan tkankln, taraflarn birbiriyle

telif edilemez durduu gereklie ilikin paral grntnn, dalist bir felsefeden

kaynakland; kkenleri Descartes'a kadar geri giden ve btn bir modernite sreci

boyunca geliip serpilen bir znenin daima ibanda olduu dile getirilmeye

baland. Bu znenin kendini, rettii bilimde, yapt felsefede gsterdiini;

dnme tarzna yanstt dalizmde kendini aa vurduunu grmemek

imkanszdr. te birinci blmn son ksmnda, modern dnceye sahip olduu

genel karakteri kazandran temel etkinin, bu dnceyi reten Kartezyen znede

aranmas gerektiinin alt izilmektedir. Bu genel karakterin modern dncede ne

gibi krizler dourduu ve giderek modern medeniyetin temel krizi haline geldiine

ilikin iddia da yine bu ksmda dile getiriliyor.

Zihin-beden dalizmi, bu dalizmin paralelinde dnme biimi ve bunun

yaratt sorunlar, yani genel olarak zihin felsefesi, bu yzden nemlidir; dikkatlerin

ve ilginin giderek daha ok bu alana ynelmesinin sebeplerini de burada aramak

gerekir. Zihin felsefesinin kapsamna giren sorunlarn vahametine dair yeterince

derin bir bilin olumu durumdadr, ama bu sorunlarn zmnn nasl

salanaca, olas zmlerin ne tarafta aranmas gerektii konusunda tartmalar

halen srmektedir. Bu almada, bu tartmalarn iaret ettii olas zm

seeneklerinden bir tanesi zerinde zellikle durulmaktadr. Bize gre dierleri

iinde en dikkate deer, sra d ve gelecek vaat eden bir zm gibi duran bu

seenek, Maurice Merleau-Ponty'nin insan zihnindeki bedenselliin altn izen

beden-zne felsefesidir. Merleau-Ponty, yeni dnme yollar peinde koarak zgn

9

bir ierik kazandrd beden-zneyi, Kartezyen znenin karsna karmaktadr.

Merleau-Ponty'nin eserlerinde sergiledii dnme biiminin yeni bir zne

kavrayna yol at genel olarak kabul edilmekle birlikte, henz bu yeni kavrayn

zenginlemesi, geliip serpilmesi gerekiyor. Merleau-Ponty'nin nerdii fikirlerin,

zihin felsefesi balamnda gelecee dnk neler vaat ettii hakknda saptamalarda

bulunmak bu almann amalar arasndadr. Beden-zne felsefesi, Kartezyen

felsefe karsnda hakiki bir seenek oluturur mu? Kartezyen felsefenin kaynaklk

ettii sorunlara bu yeni yaklam bir zm sunuyor mu ve bunu hangi yoldan

baaryor? Bu sorulara verilecek cevaplar, yeni yaklamn Kartezyen projenin dna

kp kamadna karar verebilmek asndan nem arz eder. nk, zihin

felsefesine zg sorunlarn zm iin daha nce ne srlm pek ok seenein

hakiki olamadklarn ve pozitif yntemci bilimsel dnya grnn etkisine bak

seeneklerin, yok denecek kadar az olduklarn biliyoruz. Bu balamda, felsefedeki

fenomenolojik gelenein ve onun devam olan ada varoluu felsefeye zg

dnme biiminin hakiki bir seenek sunabileceine dair neri, bu almann temel

tezi olarak saptanabilir.

10

1. BLM

KARTEZYEN ZNE ELETRS

1. 1. Kartezyen znenin Kurgulannn Tarihsel Kkenleri

Descartes'tan beri sren deiimlerin ortaya kard modern uygarln

getirdii ruhsal bunalmlara, her trl insan etkinliinin kitleselleerek

bayalamasna, kendi deerlerini yaratan teknolojinin insan zgrlnn ve insani

deerlerin nne geerek egemenlik kurmasna ve bunun sonucunda insanlk

tarihinin en acmasz felaketlerinin yaanm olmasna felsefenin gzyle

baktmzda, btn bu tarihsel srelerin hakiki kkeninde dncenin ve eylemin

mekanik bir karaktere brnm olmasnn yattn grmemek mmkn deildir.

Modern uygarlk deerlerinin dnsel kayna olarak grlen Kartezyen felsefeyi

byle bir bakla sorgulamak, mekaniklemeye getirdii katky ortaya karmak,

mekanik modelin dnce ve eylemde dourduu etkiler zerine bir bilin

gelitirmek kanlmaz bir gerekliliktir. Descartes'n dncede gerekletirdii

devrim, hep anlatla geldii zere, temel karakteri itibaryla felsefi-dnsel alana

zg masum gerekelerden mi kaynaklanmtr? Moderniteyi douran paradigmatik

bir balang ve entelektel dncede devrimsel bir yenilik olarak sunulan giriimi,

kendisinin Metod zerine Konuma'da da belirttii gibi, an bilgilerinin gerekten

artk kimseyi tatmin etmez hale geldii iin ve btn bilgiyi salam temeller

zerinde yeni batan kurmak gerektii iin mi, balatmtr? Toplumsal hayat kkten

dntrecek kadar derin etkileri ve hemen her alanda dolayl ynlendirmeleri olmu

bir dnsel giriim, iddia edildii gibi, bilginin yeni batan kurulmasn arzu eden

srf epistemolojik karakterdeki felsefi bir gdyle mi ortaya kmtr? Yoksa

Descartes'nki yle soylu bir kayg deil miydi?

11

Descartersn eserleri mekanistik kavrayn tarihsel kkenlerine odaklanan bir

bakla okunduunda ve onun bir mr boyu sren araylar gz nne alndnda

u sonuca varlr: mekanizm nce dncede balar. Kartezyen felsefenin ortaya

koyduu kkensel zihin-beden ayrm, temelinde mekanik-olan ile mekanik-olmayan

ayrmnn titizlikle yapld bir ikili snflamaya dayanmaktadr. Aka dile

getirilmese de Kartezyen felsefedeki temel kayg, neyin mekanik olduuna ve neyin

mekanik olmadna karar verilebilmesidir. Kullanlan btn muhakeme biimleri,

mekanistik aklamann kapsamnn nereye kadar geniletilebilecei ve bu kapsamn

snrlar iine girmeyen herhangi bir varlk biiminin bulunup bulunmad

sorunsalnn etrafnda ekillenmektedir.

Bu gzle incelendiinde, bu felsefenin perde arkasnda, hemen her fenomenin

mekanik terimlerle betimlenebilmesi imkann sezen ve byle bir ihtimal karsnda

kayg ve tedirginlik iinde olan, bunun sonucunda kanlmaz bir pheye

srklenmi bir merak saptamak hi de zor deildir. Cogito ergo sum eklindeki

saptama, bu phenin giderildii ve dolaysyla mekanizmin iddetli tehdidi

karsnda kayg duymaya gerek olmadnn ilandr. Bu yzden, mekanizmin

snrlarnn nerelere ulatn aratran bir bilincin dnyorum yleyse varm

demesi, aslnda demek ki mekanik doada olmayan bir ey var anlamna

gelmektedir. Yani Kartezyen zne, mekanikleme tehdidine kar kendisini bir kez

emniyet altna aldktan sonra, kendisi dnda kalan her trl varln ftursuzca

mekanikletirilmesi kampanyasna giriebilir demektir. nk bir mekanizma asla

zgr deildir ve Kartezyen zne, kendisi dnda kalan varln ruhsuzlatrlp

tamamyla mekaniklemesinden kayg duymayan bencil bir znedir. Bu ftursuz

kampanyann altnda, varl mekanikletirirken, ayn ameliyenin srekli tekrar

12

ettirilebilecei bir tr kleye sahip olmann hazznn yattn anlamamz gerekiyor.

te bu yzden Kartezyen felsefe, mekanizmin ada biimlerinden farkl olarak

ruhu asla feda etmez ve Descartes kendini bedeniyle deil ruhuyla zdeletirmeyi

semesi anlamnda yalnzca bu anlamda kktenci bir ruhudur:

Sonra ne olduumu dikkatle inceledim. Bir bedene sahip olmadm ve iinde yer aldm bir dnya veya mekann bulunmadn farzedebileceimi ama kendimin varolmadm hibir ekilde farzedemeyeceimi grdm. Buna karn, dier eylerin doruluundan phelendiimi dnmem gibi bariz bir olgudan hareketle, son derece ak ve kesin olarak varolduum sonucuna ulatm grdm; dier yandan, eer sadece dnmem son bulsayd, bugne kadar hayal ede geldiim geri kalan her ey doru olmu olsa bile, varolduuma inanmam gerektirecek bir sebebe sahip olamayacaktm. Bu yzden, kendimin btn z veya doas dnmeden ibaret bulunan ve varolmak iin bir mekana ihtiyac olmayan ve maddesel hibir eyle kaytl bulunmayan bir tz olduum sonucuna vardm. yle ki bu ben - dier bir deyile ruh, yani beni ben klan ey - bedenden tmyle ayrdr, ve onu bilmek bedeni bilmekten daha kolaydr, ve eer beden varolmasayd bile o yine de kendisi olarak varolmaya devam ederdi. (Metot zerine Konuma, Drdnc Blmden (Cottingham et al., 1985: vol.1, 127))

Bugnden geriye baktmzda ve bu satrlarn hangi tarihsel-toplumsal

koullar altnda ve nasl bir bireysel macerann muhasebesi sonucunda yazya

geirildiini dikkate aldmzda, yaklatn sezdii byk bir dnm karsnda

kendi varln da tmden tehdit altnda hisseden bir znenin i banda olduunu

grrz. Bu satrlarn yazld dnemde tarihsel deiim yeni bir srece girmek

zereydi ve bu yeni srecin getirecei kapsaml dnmn gerilimini hisseden bu

zne, aslnda bu dnme kar durmak istememektedir; tersine, kendisine

dokunmad srece bu dnmn en ateli taraftardr. Ancak 'kendisi' derken

bundan neyi anlamas gerektiine bir karar vermek durumundadr. Sorunun

zmn byle bir karara varmaktan ibaret gren bu zne, anlalaca zere,

kendisi dndaki varl deersizletiren ve kendisiyle varlk arasna bencilce bir

mesafe koyan bir hiyerari dayatmaktadr. Bencillik daima kt sonular dourur,

ama bu tarz bir bencillik farkldr; bu znenin kendisini saknmaya alt

13

dnme kyasla sonular ok daha kt olmutur, nk daha bu bencillik kararn

ald andan itibaren kkten baka bir eye dnm olduunu fark etmemitir.

Kendini bu satrlarda aa vurann Kartezyen zne olduunu biliyoruz; ama

ayn zamanda onun mekanizme asla kar gelmediini, kendisini gvenceye alnm

hissettikten sonra, gelmekte olan mekanikleme salgnn gnl rahatlyla devam

ettirme taraftar olduunu da grebilmeliyiz. nk, varlktan bamsz tek bana

varolabilen bir zne kavray, kaynan ancak tm ktlklerden arnm tanr

inancnda bulabileceimiz bir yanlsamadan baka bir ey deildir. zne, dncesi

ve eylemiyle varolur, kendini gerekletirir ve bunun iin de varla yani dnyaya

zorunlulukla baldr; dnyann dnda zne yoktur. Dncesi ve eylemi ile her eyi

kendine indirgeyen bir zne, bunun doal bir sonucu olarak, dnyadan kopuk bir

zne olarak adlandrlabilir. zleyen blm bu znenin kurgulannn dnsel

izleini aa karmay hedeflemektedir..

1. 1. 1. Ruh ve Beden kilemi

Yukarda Descartes'tan yaptmz alntda grdmz zere, kendini ruh

veya bedenden birisi ile zdeletirmeye ilikin byle bir seeneklilik hali neden

ortaya kmtr? Ruh ve bedenin birbirinden farkl olduklar eklindeki anlay ok

eski olmakla birlikte, insann ikisinden hangisi ile zde olduuna karar verilmesinin

gerektii, bir ikilem hali iine dldnn bir rneini Descartestan nceki

dnemlerden bulup gstermek ok zordur. Zaten Descartes ncesi dnemler iin bir

ruh-beden dalizminden szedilebildii halde, bu dnemlerde bir zihin-beden

sorununun gndeme gelmemi olmasnn temel sebebi de budur. nk ruh ve beden

ne kadar farkl olsalar da insann zdeliinin bu ikisinin birlii ile saland ok

14

akt.

lm, daima bedenin o zel hareketini yitirmesi, yani ruhunu kaybetmesi ve

bunun sonucunda da rmeye balamas olarak anlalmtr. Bu anlamda, ruhun

hareketten yoksun olabilecei hi dnlmez. rnein Platon, bazen, bedeni

oluturan ksmlarn uyumlu bir ekilde bir araya gelmesinin ruhu ortaya kardn

savunan grlerden szedip ve bu anlamda uyum olarak ruh kavramn gndeme

getirse de (Platon, 1999: 34-38), aslnda, ruhun znde hareketin bulunduunu ve bir

eyin ruh sahibi olup da hareketsiz kalmasnn mmkn olmadn dnmektedir

(Platon, 2008: 67). Yine Timaios diyalounda, ruhun yaratlnn anlatld

blmde, ruhun kuruluuna katlan temel elerden birisi olarak hareketi ve zellikle

dairesel hareketi belirtir ki, klasik kozmolojide gksel krelerin hareketi de onlarn

ruhlarna yklenerek aklanr (Platon, 2001: 34-36). Bunun gibi Aristoteles de, ruh

konusundaki retilerin tarihini yazarken ... canl, canszdan u iki temel niteliiyle

ayrlr gibi grnmektedir: Hareket (kinesis) ve duyumlama2 (to aisthanesthai) diye

belirttikten sonra ve bunlar, ayn zamanda bizden ncekilerin, aa yukar ruh

konusunda bize aktardklar iki anlaytr eklinde devam eder (Aristoteles, 2001:

14). Aristoteles'in yazdklarna bakarak ruhun en stn ve temel hareket ettirici

olduu fikri zerinde, kadim zamanlardan beri nemli dnrler arasnda bir

mutabakata varlm olduunu syleyebiliriz. Ruhun hareketin kayna olduu

konusunda kendisi de ayn fikirde olan Aristoteles, sadece ruhun hareketli olup

olmad konusunda ayr dnmektedir. Ruha hareket atfetmenin ruhun zn inkar

etmek olarak gren Aristoteles iin, ruh hareketsiz hareket ettiricidir (Aristoteles,

2001: 37; Ross, 2002: 162). Aristoteles'in bak asndan, canlda grdmz

2 Yine belirtmek gerekir ki Aristoteles duyumlamann kaynanda da hareketin bulunduunu

dnmektedir: ... duyumlama, etkisinde kalnan bir hareketin ve bir edilginin sonucudur; nk yaygn kanya gre duyumlama bir tr deimedir (Aristoteles, 2001: 91-92).

15

hareketin iki sebepten tr zel bir hareket olduunu unutmamak gerekir: birincisi,

ruhtan kaynaklanmas, yani kendisi hareket etmedii halde hareketin kayna olan bir

cevherden ortaya kmasyla ve ikincisi, rasgele, biimsiz ve dank bir hareket

olmamasyla. Biim itibaryla kusursuzlua sahip olmas, uyumu, btnl,

ksmlarn birbirini tamamlad bir birlik iinde ortaya kyla, canlda

grdmz hareketin gerekten hayret verici bir olaandl vardr. Aristoteles'e

gre, bir yandan hareket bir edimselleme ve dier yandan ruh cismin edimsellii

olduuna gre (Ross, 2002: 103, 161), form kavramnn dnsel kkenini de aslnda

burada aramak gerekir.3

Ruh ile hareket arasnda kurulan bu kopmaz balant yznden ruhun

bedenden bamsz bir varla sahip olduu genellikle kabul edilmemitir; nk

hareket, bir bedenin yokluunda belirgin hale gelemez.4 Ayn sebeple, tek bana

ruhun veya tek bana bedenin bir insan olmaya, bir baka deyimle, bir zne olmaya

yetecei hibir zaman dnlmemitir. inde bulunduumuz alemde bir znenin

bedensiz olarak bizimle ayn varoluu paylamas tmyle kavranlmazdr ve bu

yzden byle bir ihtimal bilimsel bir incelemenin konusu olarak ele alnamayaca

gibi, daima ve yalnzca bir inan konusu olarak alglanmtr. nsann kendini

bedensiz olarak dleyebildii dorudur; ve byle bir dn olanakll, dinlerin

kendilerini gerekelendirmekte yararland kkensel bir dncedir. Ama bu temel

dayanan kullanm amac, lmn ruh ve bedenin birliini yitirmesi dolaysyla

ortaya ktn, bedenin rmesine ruhunu kaybetmesinin yol atn ve bu

rmenin ruha iliemediini ima etmek; bu yolla, herkes lp gitse bile ilahi

3 ... asl anlamyla ruh, yaamamz, alglamamz ve dnmemizi salayan eydir: Bundan, onun

madde ve dayanak deil; kavram ve biim olduu sonucu kar. (Aristoteles, 2001: 77) 4 Sonu olarak dnrler, ne ruhun bedensiz, ne de bir bedenin ruhsuz olamadn sanmakta

hakldrlar: nk ruh bir beden deil; fakat bedenin herhangi bir eyidir. (Aristoteles, 2001: 77)

16

adaletin yerine gelecei bir hesaplama vaktinin gereklemesine dair inananlarn

zihninde mantksal bir imkan yaratmaktr. Yani bu somut alemden ayr, soyut-manevi

baka bir alemin bulunabileceine ilikin bir iddiay gndeme getirebilmek (ki bu,

dinlerin temel iddiasdr) ve bylece ruh-beden dalizmini alemler dzeyinde de

devam ettirmektir. Yoksa, ama, bu somut alemde bir zne olarak varoluun bedensiz

bir ruh olmaya dayand gibisinden kavranlmaz bir anlay savunmak deildir. te

yandan, manevi bir alemdeki ruhsal varolu yoluyla kiisel zdeliin srd

iddialar ise dinlere zg olmaktan ziyade, birer yorum olarak grlmeli ve bu

halleriyle saf speklasyondan ibaret olmann snrlar dna kamadklar

unutulmamaldr.5

Tpk bunun gibi, bir bedenin ruhsuz olarak canlln srdrebilecei de

daima kavranlmaz olmutur. Yaayan ve hareket eden her eyde bir ruh gren

animizm, ilkel insann olduu kadar modernite ncesi uygar insann da varlk

anlayn belirleyen temel faktrlerden birisidir. Ruhsuz bir nesnenin kendi kendine

hareket etmesi olanakl grlmemi, zerk hareket ilkesinin kayna ruhta aranmtr.

Bu durumun tek istisnas kendi kendine hareket edebilen mekanizmalardr. Byle

mekanizmalar, en bata doal olmadklar ve insan yaps olduklar iin, ayrca

hareketin srmesini salayan dsal bir hareket ettiriciye ihtiya gsterdikleri iin,

bunlara ruh atfedilmemitir. Ama uras kesindir ki, bir mekanizmay yapcs olan

mhendis tarafndan ina edilirken grmemeleri ve bu mekanizmann dsal hareket

ettiricisi ile olan temasn da kavrayamamalar durumunda, insanlar byle bir

5 Bir rnek vermek gerekirse, Hristiyanln ilk halinde, bedensiz varolu inancnn bulunmadn

syleyebiliriz. Priest'n da belirttii zere ... ruhun lmszlne dair gr Paul'den nce Hristiyanln iinde yer almyordu ve bu gr btnyle bu dinin iine drdnc yzylda St. Augustine tarafndan dahil edilmitir. lmden sonra varolmaya devam eden maddesel olmayan zihin (veya ruh) kavram Hz. sa'nn retisinde yer almyordu. Hz sa, retisinde bedenin yeniden diriliini dile getiriyordu ki bu ayn ey deildir. (Priest, 1991: 3)

17

mekanizmaya da ruh atfetme ynnde ok gl bir eilim beslerler. Bu insanlar

grubuna ocuklar, ilkelleri ve modernite ncesi uygar insanlarn byk bir

blmn dahil edebiliriz. Bugn bile, ardndaki mekanizmay veya kandrmacay

zemediimizde, cansz bir nesnenin zerk hareketi bir tr sihirbazlk olarak

tanmlanr ve btn bunlar zerk hareketin ilkesini ruhta arayan animizmin insanda

ne kadar derin kkleri bulunduunu gsterir.

Btn bunlara ramen Descartes, doal varlklar ruhlarndan soyma ve btn

bir alemi ruhsuzlatrma ynndeki giriiminde o derece ileri gitmitir ki insan

bedenini bile bunun iine dahil etmekten ekinmemitir. Bir yerde, ruhu olmayan bir

bedenin bir otomat yani bir makineden ibaret olduunu aka savunur:

una dikkat edelim ki lm asla ruhun yok olmas ile ortaya kmaz, ama bedenin balca ksmlarnn bozulup rmesi yznden ortaya kar. Ve unu kabul edelim ki canl bir adamn bedeni ile l bir adamn bedeni arasndaki farkllk; bir yanda, ilemesi iin gereken baka her ey ile birlikte yerine getirmesi iin tasarland hareketlerin maddesel ilkesini de ieren bir saatin veya bir otomatn (yani kendi kendine hareket eden bir makinenin) kurulmu hali ile ve dier yanda, ayn saat veya makinenin bozulduu ve hareketini salayan ilkenin etkin olmaktan kt hali arasndaki farkllk, tamamen benzerdir. (Ruhun Tutkular, Birinci Blm'den (Cottingham et al., 1985: vol.1, 329-330))

Descartes'n iine doduu dnya, ruhlarla dolu, her konuda en yksek deer

ve nemin ruhsalla ait grld, doadaki her tr olay ve deiimin ancak ruh

kavramna bavurmak yoluyla aklanabileceinin kabul edildii bir entelektel

kltrd. Okullarda, en basit bitkilerin bile, reme ve beslenme ilevlerinin kayna

olarak grlen bir bitkisel ruha sahip olduklarnn anlatld, Aristotelesi felsefenin

belirledii bir biyoloji okutuluyordu. Hayvanlar, beraberinde hareket, duyumlama,

bellek ve hayal gc gibi st dzey ilevler getiren ilave bir duyusal ruha sahiptiler.

Bilinli dnmeyi ve ahlaki deerleri benimsemeyi olanakl klan aklsal ruh ise

sadece insanlarda bulunuyordu. Ruh o kadar temel bir e saylyordu ki, ruhun

18

kaynaklk ettii ilevlerin daha basit elere indirgenemez temel birimler olduu

kabul ediliyordu (Fancher, 1990: 7). Btn bunlara ek olarak bir de, kutsal metinlere

ya da efsaneye dayanarak varlklar ne srlen perileri, cinleri, her trden ruhanileri

ve byclerin sihrini hesaba katmak gerekir. zetle, varlk her nokta ve kesine

varncaya kadar ruhla doluydu. Genel manzara byle olduu halde, Descartes, her

trl deiimin mekanistik yoldan izah edildii ve her canlnn birer mekanizma

olarak anlald bir dnya grn kendi bana nasl benimseyebilmitir? Buna

bir yant verebilmek iin, ncelikle onun mekanistik dnya projesinin ayrntlarnn

sergilendii eserlerine gz atmamz ve ilgili sonulara gtren grlerini

incelememiz gerekiyor.

1. 1. 2. Mekanistik Fizyolojinin Douu

Kendisinin yaymlamaktan vazgetii ama lmnden sonra blmler halinde

yaymlanan Dnya eserinin ieriine ksaca gz atmak, Descartes'n projesini

anlamak asndan nemlidir. Daha nceki Kopernik, Galileo veya Kepler'in

almalaryla kyaslandnda ok daha kapsaml bir fizik gelitirildiini

grdmz bu eser, her trl fiziksel fenomenlere getirdii birletiricilik, ayrca

astronominin ve mekaniin birbirine eklemlenmesi asndan Newton'un fiziini

yarm yzyl nceden haber vermektedir (Hatfield, 2003: 18). Ancak unutmamak

gerekir ki, buradaki tek bir boyuta indirgeme zerinden ileyen, tekdze bir

birletiriciliktir ve tek boyutlu bir aklamaya imkan vermeyen fenomenler sz

konusu olduunda, bu fiziin aslnda birletirici deil paralayc olduu ortaya

kmaktadr.

19

Descartes, eserinin ksmdan olumasn planlamt: Ik zerine olan ve

aslnda bir genel fizik biliminin taslan izecek bir ilk blm; insan bedeninin

fizyolojisini inceleyen, insan zerine bir deneme ve son olarak, insan ruhu veya zihni

zerine bir deneme. Bu sonuncu ksm hibir zaman yazlamad. in asl, Descartes,

insan ruhu veya zihinsellii zerine olan grlerini sonradan kaleme ald felsefi

karakterdeki eserlerinde, zellikle metafiziinde (rnein Meditasyonlar'da)

sergilemitir. Ama bu grler, genel fikirler ve konuya dair temel bir felsefe olmann

tesine gemezler ve zihin hakknda Descartes, insan bilgisine ilikin o kapsaml ve

kktenci Kartezyen devrime uygun bir bilimsel inceleme gelitirmemitir.

Dolaysyla son blm, bu anlamda hibir zaman yazlmad; bir bakma Descartes,

fiziksel maddeye uygulad yntemin, insann zihinselliine uygulanamayacann

ayrdndayd.

Homojen bir evrenselliin hakim olduu fizikle ilgili ksmda Descartes,

Gne sistemi iin Gne merkezli modeli benimsemektedir. Kozmosu, Ayalt ve

Ayst diye kkten farkl doada iki ksma ayran Aristotelesi geleneksel

kozmolojiyi bylece terk eden Descartes, hatta, etrafnda dnyalarn dnd daha

pek ok gne bulunduunu ileri srer. Kitap boyunca, tm evrenin tek tr bir

maddeden yapl olduunu ve ayn doa yasalarnn evrenin her tarafnda eit

biimde geerli olduunu savunmasyla, ebiimli bir evrenselliin koyu savunucusu

olarak ortaya kar. Elden geldiince basit tutulmaya allan bu evren modeli,

byklk, ekil ve hareket gibi snrl zellikler ykledii maddeyle dolu olan ve

harekete ilikin sadece birka yasayla idare edilen bir evren modelidir. Sadece yer

kaplayan paracklardan olumu maddeye izin veren bu modelin atomcu

grlerden tek fark, madde paracklarnn sonsuzca blnebilir olduklarn kabul

20

etmesi ve boluk kart grleri srdrmesidir. Tanrnn hareketsiz olmas gereini

dikkate alan Descartes, tm evrendeki toplam hareketin korunduunu savunur ve

gelitirdii hareket yasalarn da Tanrnn kesintisiz etkinliine dayandrr (Ik

zerine Deneme, (Cottingham et al., 1985: vol.1, 81-98)).

Descartes her ne kadar kendisini bir fiziki ve matematiki saysa da, Dnya

eserinin asl devrimci olan ve kendisinden ncesi iin tam anlamyla marjinal bir

yenilik sergileyen taraf yeni fizikten ok, gelitirdii yeni fizyoloji ve genel olarak

fizyolojiye getirdii mekanistik bak asdr (nsan zerine Deneme, (Cottingham

et al., 1985: vol.1, 99-108)). Tp eitimi almam olan Descartes'n, kendini fizyoloji

ve anatomi konusunda gelitirme ihtiyac duyduunu ve bunun iin kasaplardan

ald hayvanlara ait beden paralar zerinde incelemeler yaptn biliyoruz. Eserin

ikinci ksmnda gelitirilen fizyoloji, onun fiziinin bir uzants olarak

dnlmelidir. nk bir yandan fiziin ilkeleriyle, canl bedenler dahil olmak

zere her trl fiziksel nesnenin zelliklerini aklamann mmkn olduuna

inanyordu, dier yandan bu konudaki dncelerini ilerletmek iin canl

bedenleriyle insan yapm makineler arasnda srekli kurduu benzetmelerden

faydalanyordu. Canl bedenlerle makinelerin temel doalar bakmndan farkl

olmadklarn kabul ediyor ve ikisi arasndaki ayrl sadece bir karmaklk derecesi

olarak gryordu (Boden, 2006: 58). Meditasyonlar'da dile getirdii gibi, insan

bedeni bu eserde kemikler, sinirler, kaslar, damarlar, kan ve deriden olumu bir tr

makine olarak sunulur, yle ki eer onda zihin (veya ruh) bulunmasayd bile yine de

ayn hareketleri yerine getirebilirdi (Cottingham et al., 1985: vol.2, 58). nsan

bedeninin, zaten baz hareketleri zihnin kontrol ve idaresi altnda olmadan

gerekletirdiine iaret eden Descartes, bu ynyle refleks hareket kavramnn da

21

fikir babas saylr. Nasl ki, mekanik modellerin hareketlerinin kendi zgr iradeleri

ile gerekletiini dnmyorsak ve dardaki bir fiziksel etkiden kaynaklandn

kabul ediyorsak, ayn ekilde Descartes da insann sk sk bilinli maksad dnda

hareketler sergilediini ve bunlarn d uyaranlardan kaynakl olduunu belirtir

(Schultz&Schultz, 2002: 69). Bundan baka, hayvanlarda bir ruh ya da zihin

bulunduunu kabul etmedii iin onlarn btnyle mekanistik yoldan

aklanabileceklerini savunur. Bu eserinde mekanistik bir zmlemeye tabi tuttuu

fizyolojik ilevler arasnda besinlerin sindirimi, kann dolam, bedenin serpilip

olgunlamas, solunum, uyku ve uyanklk, dsal dnyann duyumsanmas, hayal

gc, hafza, itahlar ve tutkular, bedenin hareketleri sralanabilir (Fancher, 1990:

18). Btn bu fizyolojik ilevlerin tamamen mekanik yoldan gerekletiklerine olan

inancn u szlerle ortaya koyar:

Bir saat veya baka bir otomatta grdmz hareketin, ondaki dengelenmi arlklarn ve arklarn dzenleniinden ortaya kmas ne kadar doal ise, bu ilevlerin de en kk ayrntya varana kadar, srf (beden) makinesinin organlarnn dzenleniinden ayn doallkla ortaya ktn gz nne almanz rica edeceim. yleyse bu ilevleri aklamak iin, bu makinenin, ondaki kan ve ruhlara ilave olarak herhangi bir bitkisel veya duyusal ruha ya da bir baka hareket ve yaam ilkesine sahip olduunu dnmek gerekli deildir ... (nsan zerine Deneme, (Cottingham et al., 1985: vol.1, 108))

Descartes yapt anatomik incelemeler sonucunda zihnin beden zerindeki

bilinli kontrolnn beyin ve sinir sistemi zerinden gerekletii sonucuna varmt.

lgisini, zellikle kafatasnn iinde beynin ksmlar arasnda kalan boluklar

zerinde younlatrmt. Bu boluklar veya odacklar (ventrikller) beyin ve

omurilii saran sarms renkte bir svyla (serebrospinal sv) doludur ve Descartes bu

22

svnn can ruhlarndan (animal spirits) olutuunu dnyordu.6 Descartes, bu can

ruhlarnn, ileri oyuk ince kanalcklardan ibaret olan sinir lifleri boyunca hareket

ederek btn bedene yayldklar ve iine girdikleri kaslarn eklini deitirmek

suretiyle etkinlie geirdikleri eklindeki bir fikri savunuyordu (bu fikri Yunanl tp

hekimi Galen'den dn almt). Can ruhlarnn kafatas ii odacklardan beynin

gzeneklerine szarak beynin iine girdiklerini ve buradan sinirlere

ynlendirildiklerini tasarlyordu. Yani Descartes'a gre beyin, bu can ruhlarnn

yolunu deitirip ilgili sinire ynlendirecek ekilde bir borucuklar ve kapakklar

sisteminden oluuyordu (Fancher, 1990: 18). Bu sistemin ileyiinin detaylarna

bakldnda mekanistik aklamann etkileyici bir rneiyle karlarz. Buna gre,

bir tr duyusal-motor devre, can ruhlarnn beden iindeki ak ve dalmn ynetir.

Duyu sinirlerinin, ii oyuk sinir lifleri boyunca uzanan ince teller olduklar

varsaylmtr ve bir duyu organ uyarldnda bu teller hafife titretilir. Bu titreim,

beyin boluundaki merkezi odaca alan ilgili borucuun kapakn eker ve can

ruhlarnn ieri dolarak kasa doru akmalarn salar (Hatfield, 2003: 305-306).

Can ruhlar beyindeki boluklara girdikleri lde, bu boluklar terk edip beyin dokusundaki gzeneklere de (veya kanallara) girebilir ve bu kanallardan sinirlere doru ilerleyebilirler. Ve onlarn dierleri yerine belirli sinirlere girmelerine bal olarak, bu sinirlerin ulat kaslarn eklini deitirmeye ve bylece btn organlar hareket ettirmeye muktedir olurlar. Bununla benzer olarak, yapay maaralarda (grotto) ve kraliyet bahelerindeki emelerde grm olmalsnz ki, suyun kaynandan fkrmasn salayan ayn kuvvet, suyun iinden getii borularn eitli ekillere sokulmas yoluyla, eitli makineleri kendi bana hareket ettirebilir ve hatta bu makinelerin belirli mzik aletlerini almasn veya belirli szckleri seslendirmesini salayabilir. (nsan zerine Deneme, (Cottingham et al., 1985: vol.1, 100))

6 Can ruhlarnn insan zihni gibi ruhsal doada olduklarn dnmemek gerekir. Burada kullanlan

adlandrmaya ramen can ruhlar aslnda saf fiziksel eylerdir. Benim burada 'ruhlar' dediim eyler sadece cisimlerdir; bir mealeden frlayan kvlcmlar gibi ok hzl hareket eden son derece kk cisimler olmaktan baka bir zellikleri yoktur. (Ruhun Tutkular, Ksm I, madde 10 (Cottingham, 1996: 53))

23

Descartes'n otomatlara olan zel ilgisi zerinde durmak gerekir. Dengelenmi

arlklardaki kuvvetin bir dililer sistemine aktarlmas ile ileyen mekanik saatler

veya suyun akma kuvveti ile alan otomatlar, otomatik kaplar vb. retmeye dnk,

mekanik sistemlere dair bir tr uygulamal bilim, o dnemde hzl bir gelime iine

girmiti. Halkn zel bir ilgi gsterdii bu tr mekanizmalarn kullanld sergi

alanlar veya zel gsterilere Avrupa'nn eitli yerlerinde rastlamak mmknd.

Bunlarn iinde en etkileyici olanlar ise kraliyet bahelerindeki heykellerdi.

Ziyaretiler bu heykellerin nnde durduklarnda, zerine baslan zeminin altna

gizlenmi manivelalar harekete geer, su heykellerin iindeki borulardan akp

kapaklardan geer ve onlar hareket ettirirdi. rnein bir kii, ykanmakta olan

tanra Diana'nn heykeline yaklanca, heykel maarann iine doru iffetlice

saklanrd; bunun gibi tanr Neptn'n heykeli de fazlaca yaklalrsa dili ataln

sallayarak ne atlrd. Descartes'n St.Germain'de, henz orduya katlmad bir

srada ve hayatna anlam katacak bir amac henz bulamad bunalml bir evrede

iken, burada Sen Nehrinin kysndaki kraliyet bahelerini ziyarete gittii ve buradaki

otomatlar hayranlkla izledii bilinmektedir (Fancher, 1990: 9). Bu tr heykel ve

otomatlarn Descartes zerindeki etkisinin byk olduu ve felsefesinin

paradigmasn oluturduu, hemen her eserinde verdii rneklerden ve mekanistik

dnme biimini bu analojiler zerine ina etmesinden bellidir.

Mekanistik bir fizyoloji kurgulamaya ynelik btn bu dnceler, insan ve

hayvan bedenlerini evrelerine duyusal uyarlma yoluyla tepki veren makineler

olarak ele almaktadr. Bu gr, klasik refleks kuramnn kuramsal zn barndran

bir yaklamdr ve grdmz gibi kkleri Descartes'a uzanmaktadr. Mekanistik

fizyolojiye ilikin Kartezyen giriimin vard sonu, bitkisel ve hayvansal ruhlara

24

ilikin geleneksel kavramlarn tmyle elenmesi, insan bedeninin, ruhun yokluunda

bile canlla zg tm ilevlerini, aklsallk hari olmak zere, devam ettirebilen bir

mekanizmaya dnmesi olmutur. Dinsel dnya grnn hakim olduu

modernite-ncesi toplumsal-kltrel koullarn iinde, insan znesine ilikin

kavrayta byle bir farkllama nasl mmkn olmutur? Bunu izah edebilmek,

mekanik znenin kurgulann ve devamnda da btn bir modernite dnemi

boyunca bu kurgunun entelekteller tarafndan sahiplenerek srarla srdrln

anlayabilmek asndan nem arz eder.

1. 1. 3. Kartezyen Felsefe ve Mekanizm

Descartes'n grlerini temellendirmek iin eserlerinde ortaya koyduu

mantksal ispatlarn, gelitirdii kantlarn, girdii tartmalarn, zihin felsefesinin

bugn eritii aama itibaryla fazla bir deeri kalmamtr. Btn bu temellendirme

abalar, bir dnem felsefeye yn veren o etkileyicilie artk sahip deildir, nk

bunlarn ierdii bir dizi mantksal sakatlk bugn yaygn olarak bilinir hale

gelmitir. Ama Descartes'n grleriyle ilgili nemli olan husus, kendisinden

sonraya miras brakt dnme eklidir. Kartezyen felsefeye zg dnme biimi,

btn bir modernite sreci boyunca gl biimde sahiplenilmi ve zel bir dikkat

yneltilmedike farkna varmann zor olduu bir olaan yaygnlk kazanmtr. O

yzden burada ne zihin-beden dalizmine ilikin Kartezyen argmanlarn ne de

onlarn trl trl yollardan rtl zerinde durulmaldr. Zihin felsefesinin

ada balam iinde Kartezyen felsefe sz konusu olduunda, Descartes'n neyi

dndnden ok, neden byle dnd nemlidir.

25

Descartesn, Aristotelesi gelenein belli bal grlerine kar kan cesur

giriimini gerekelendiren dncelerini ortaya koyduu temel eser lk Felsefe

zerine Meditasyonlardr. Bu eserde, dncesinin temel stunlarn oluturan

yntemsel pheyi, bu pheye cevaben gelitirilen mehur cogito kantn,

aldatmayan bir Tanr tarafndan gvenceye alnm ak ve seik alglara ilikin

lt, Kartezyen emberi, zihin-beden ayrmn ve bunun sonucu olan zihin-beden

etkileimine ilikin sorunsaln tmn bir arada bulmak mmkndr. Ancak,

Hatfieldn da belirttii gibi, felsefeye yaplan bu zgn katklarn kendilerinin bizzat

bir hedef olmadklar ve Descartes tarafndan asl amaca ulamakta sadece birer ara

olarak grldkleri gerei, geen yzyln ortalarndan beri geni apta gz ard

edilmitir (Hatfield, 2003: xiii). Bu yzden ncelikle Descartesn tm dnce

abalarna yn veren temel bir hedefin ve kapsaml bir projenin varlndan

bahsetmek gerekir.

Hepimiz Descartes bir dnr olarak biliriz; hatta yaymlanma tarihleri

bakmndan Metot zerine Konuma ve Meditasyonlar gibi eserlerinin tad

ncelie bakarak onun asl itibaryla bir metafiziki olduunu dnme

eilimindeyizdir. Oysa felsefe tarihinin nde gelen bir metafizikisi haline gelmeden

nce o bir matematiki ve bir doa filozofuydu7 ve yaymlamak zere kaleme ald

ilk eser de doa bilimi zerineydi (Hatfield, 2003: 4, 283). Dnya (Le Monde) adn

verdii bu kitapta Descartesn mrn adad sz edilen ana hedefi, yeni bir genel

doa bilimi gelitirme tasars olarak ortaya kyordu. Bu kitab yaymlamaya

hazrland bir srada 1633de Galileonun Engizisyon tarafndan mahkum edildii

haberini alnca kitab yaymlama kararndan vazgeer ve Dnya ancak lmnden

7 Doa felsefesi (natural philosophy), modern bilimler ortaya kmadan nce fizik gibi doa

bilimlerinin yerini tutan, doann ve fiziksel evrenin incelenmesi almalarna verilen addr. Bu konu zerine alanlara da doa filozofu (natural philosopher) deniyordu (Grant, 2007).

26

sonra 1664de yaymlanr. Kararndan vazgeen Descartes bu sefer, grlerinin ne

derece kabul greceini snamak amacyla, Dnyadaki iddetli tepki yaratacan

dnd ksmlar hari tutarak sadece Dioptrik, Meteoroloji ve Geometri isimli

denemelerini ieren snrl ve basitletirilmi bir rnek alma yaymlar. Ksa ad

Metot zerine Konuma olarak bilinen 1637 tarihli bu eserde, ad geen

denemelerinde ulat sonulara varmada kulland yntemin bir taslan sunar.

1641de ise Konumada yntemi iin sunduu kantlarn en tam hallerini ve btn

bir felsefesinin metafizik temellerini ieren Meditasyonlar yaymlanr.

zetle, u savn nemini vurgulamalyz: Meditasyonlarn yaymlanmasna

dek giden bu olaylar rgs, yeni bir doa bilimi kurmaya dair emellerini

gerekletirebilmek iin, nce bu grlerin kabul edilebilmesi ynnde bir etki

uyandrmak amacyla mecburen metafizikle ilgilenmek durumunda kalan, ana ilgisi

matematik ve doa felsefesi zerine odaklanan bir doa bilimcinin yaad sre

olarak karmza kmaktadr. Descartesn Mersennee yazd mektuplarda da

belirttii gibi, Meditasyonlar Aristotelesin ilkelerini ykan kendi fiziinin btn

temellerini ieriyordu. Descartes, Meditasyonlarda sunduu btn kantlarn ve

ulat sonularn ncelikle bu projenin hizmetine sunma amac tayordu, ama

devrimci niyetlerinin gizli kalmasn istedii iin de bu kitabn hibir yerinde fiziin

ilkeleri ya da doal dnyann kuram gibi bir balk kullanmamt.8

Descartesn yntem zerine olan grlerini incelemeye lk Felsefe zerine

Meditasyonlarda geen ilk felsefe deyiminden balanabilir. Aristotelese kadar geri

giden bir gemie sahip olan ilk felsefe, en yce varlk biimlerinin incelendii ve

8 Mersennee yazd mektuplardan anladmza gre Descartes, Aritotelesi onaylayan ve

savunanlarn, zellikle de kitabn (Meditasyonlar'n) yaymn engelleyebilecek Kilise otoritelerinin bu durumdan haberdar olmalarn istemiyordu. Ortaya koyduu grlerin okuyucuda bir kamplamaya sebep olmadan dikkate alnmasn ve herkesin buradaki asl amacn farknda olmadan bu fikirlerle yaknlk kurmasn istiyordu. (Hatfield, 2003:25)

27

dnceye yn vermekte bavurulan en temel ilkelerin saptand bir felsefe alandr.

Bu konularn ele alnmas, somut fiziksel varln tesine gemeyi bir zorunluluk

haline getirdii iin felsefenin bu alanna fiziin tesinde olan anlamna gelen

metafizik ad verilmitir. Yani metafiziin altnda yatan temel anlaya gre, somut

bir varla sahip btn bir fizik alan, fiziin tesinde kalan varlk biimlerinin ve

temel ilkelerin belirlenimi altndadr. Descartesn metafiziini geleneksel

metafizikten ayran en byk farkllk da ite tam bu noktada, Descartesn bu

belirlenimin matematiksel bir kesinlikte olduunu peinen kabul etmi olmasnda

yatar.

Aslnda belirlenimciliin olas tek bir biiminin bulunduu konusu zerinde

tartmak mmkndr, ama Descartesa gre belirlenmilik (determination) hibir

belirsizlie izin vermeyecek ekilde kesin olmaldr, dolaysyla matematiksel doada

olmaldr. Olas dier tm seeneklerin apriori olarak ve mantksal bir kesinlikle

elendii matematiksel ilemlerde sonu tam da byle bir kesinlikle belirlenmitir ve

Descartesn matematiin bu ayrcalkl durumundan adeta bylenmi olduunu

gsteren bir ok iaret vardr.

1. 1. 4. Kartezyen Felsefenin Biyografik Aamalar

Descartes'n genlik dneminin geliim izgisi incelendiinde, kendisine bir

misyon arayan yksek ideallerin adam olma arzusu gze arpar. Bu idealleri edinene

kadar, amaszln getirdii bir boluk ve bunalm hali iinde yaad dnlr.

Bu srecin sonunda matematik ve doa felsefesi zerine olan almalar srasnda

zel bir yntem bulduuna inand ve bu inanc bir projeye dnt. Bu proje, doa

bilimini yeni yntemler zerinde ykseltmek, mekanik aklama biimini hibir

28

istisna kabul etmeyecek ekilde her trl varlk katmanna eit derecede yaymakt.

Kendisinin belirttiine gre, ana zg bilgideki temelsizlikten, her kafadan ayr

bir sesin kt bir manzarann sunduu danklktan ve temellendirme

yordamlarnn rklnden yaknyordu. Salam ve kesin bilgiye olan inanc bir

dogma lsndeydi ve onu bu ar inanca gtren gelimeleri ksaca anmak

gerekir.

Descartes La Fleche'teki okulunda parlak zekasyla ne kan, entelektel

melekeleri gelimi bir renci olmu ve okulda sunulan mfredat iinde houna

giden konular (zellikle matematik, astronomi ve doa felsefesi gibi (Hatfield, 2003:

6)) bulmu olsa da, rendikleri iinde onu derinden etkileyip peinden gidecei bir

ey karsna kmad. Bu hususu ayn zamanda bir entelektel otobiyografi nitelii

tayan Metot zerine Konuma eserinde de anlatr (Descartes, 1994: 10-15). Poitiers

niversitesinden hukuk diplomas aldktan sonra yirmi yanda Paris'e geldi ve

iinde bulunduu amaszln bir gstergesi olarak burann elence hayatna kapld.

mr boyu yakn dostu, srda ve entelektel muhatab ve yine La Fleche'den

mezun bir kei olan Marin Mersenne, deneyimsiz bir acemi durumundaki

Descartes' bilimsel, felsefi almalarn iine ekmeye alt, ancak sonra baka

yere tayin edilen Mersenne Paris'i terk etmek zorunda kald. Yalnz kalan Descartes,

byk ihtimalle, tutkuyla balanaca bir ey bulamam olmasndan kaynakl bir

bunalm devresi yaad ve sonunda gidip orduya yazld (Fancher, 1990: 8-9). Bal

olduu birlik o zamanki Hollanda snrlar iinde yer alan Breda'da konaklarken

burada hayatnn nemli bir dnm noktasn yaad: sim yapm bir Hollandal

matematiki ve doa filozofu olan Isaac Beeckman'la tant. Beeckman'la yapt

matematik ierikli konumalardan olduka etkilendi ve bu etki altnda geometri ve

29

cebir zerinde yeni bir evkle almaya balad; ilk eseri olan mzik zerine bir

kitab (Compendium on Music) bu srada yazd.

Ama daha nemlisi, yine bu sralarda, bir ann e blnmesi problemiyle

urarken cebirle geometriyi birletirmenin bir yntemini buldu ve bylece bugn

analitik geometri olarak bilinen matematik alann ortaya kard. Bir yerde bu

buluundan Beeckman'a bahsederken, tm olas denklemleri zebilecek tamamen

yeni bir bilim kefettiini belirtir (Hatfield, 2003: 9). Bir baka yerde mantk, cebir

ve geometrinin elverili yanlarn almak, kusurlarn ise atmak suretiyle gelitirdiini

belirttii bu yeni yntemi, drt temel kural halinde yazya geirir (Descartes, 1994;

21-22). Ksaca bu kurallar, bir ispatlama yapmak iin bilinen en basit eylerden (ak

ve seik bilinen eylerden) kalkarak ilerlemeyi, karmak konular veya problemleri

bu basit elere ulaana dek paralarna blmeyi, bir problemi zmede gerekli

admlar uygularken sraya dikkat etmeyi ve hibir adm eksik brakmamay ierir.

Aslnda bu kurallarn geometricilerin kulland yntemle ayn olduunu kendisi de

belirtir. Yine de bu yntemsel kefinden; ne trden bir nicelik ierirse iersin her tr

denklemi zebileceini dnd bu yntemi kefetmekle gsterdii baardan,

bundan sonraki btn hayatn ynlendirecek derecede etkilendi.

Descartes'n bu erken dnemde, yeni bir yntem kefetmenin peinde

olduunu gsterir herhangi bir emare yoktur ve kefettii yntem de, orantlara

ilikin daha nce bilinen matematiksel yntemlerin gelitirilip genelletirilmesinden

ibarettir (Hatfield, 2003: 9). Ama grnd kadaryla, artk mr boyunca tutkuyla

bal kalaca ilkeyi veya ideali bulmutur. Sorun, bu kefettii yntemi felsefe ve

metafizie varncaya kadar her alanda uygulamaya kalkmasndadr. Matematiksel

alma alanna zg olan ve bu alanda yapt almalardan trettii bu kurallar,

30

srf fiziksel doadaki fenomenlere deil, biyolojik ve hatta psikolojik doadaki

fenomen alanlarna temil etmeye almas, tam bir gz karalkla hareket ettiinin

gstergesidir. Bu kurallarn ve bu kurallara dayal yntemin btn bilimlerde

uygulanmasn savunmas, istisna kabul etmeden her trl fenomen veya varlk tr

iin geerli olabileceini savlamas ve btn bunlar grd ryalarn yorumundan

kalkarak yapmaya girimesine baktmzda, sz konusu olan ey, btn bilimleri

kapsayan kkten bir reform projesi iin kendisinin adeta seilmi olduunu

dnmesidir ve bunu fark etmemek mmkn deildir.9

Bundan sonraki dokuz yl boyunca bu yeni yntemini serimleyecek, evrensel

matematik hakkndaki bir kitap zerinde alt ve yazl srasna gre ikinci kitab

olan ama lmnden sonra yaymlanan Akln daresi in Kurallar ortaya kt

(Hatfield, 2003: 13). Btn bunlardan anlald kadaryla, kafasndaki fikir, her

probleme ve her konuya tatbik edilebilecek bir tr matematik gelitirmektir.

Matematiin nesneleri olan saylar ve geometrik ekillerin bir tekdzelii, kusursuz

bir ebiimlilii vardr ve bu sayede ele alnan matematiksel problem ne trden

olursa olsun ayn yntemi uygulamak suretiyle her zaman bir zme ulalabilir.

te Descartes'n kafasndaki de, buna benzer ekilde bir evrensel matematik

gelitirme projesidir; hatta bunu dorular mahiyette, kendi almasn Mayorkal

Ramon Lull'un Ars Brevis eseriyle karlatrr (Hatfield, 2003: 9). Leibniz

zerindeki etkisiyle hesaplama kuramnn ncs olarak grlen Lull, her trden

soruya bir cevap bulunmasn salayan mekanik bir yntem ve bu yntemi temel alan 9 Descartes'n vizyon ieren mehur olmu ryalarnn anlatm Baillet'in yazd biyografide bulunur.

Descartes bu ryalarn sonuncusundan sonra hayatna nasl bir yn verecei ile ilgili belirleyici bir karar alr: Aklm eitmek ve hakikatin bilgisinde kendimi olabildiince ilerletmek iin tm hayatm vakfetmek. Baillet'in biyografisinden kendisine bir kopya karmak isteyen Leibniz, rasyonel bilimin temelinde bylesi bir irrasyonel epizodun bulunmas karsnda urad aknlkla ryalarn anlatld ksm alntlamamay tercih etti. Bu durum ironik olduu kadar manidardr ve Descartes'n byk projesinin aslnda saplant derecesinde bir tutkuya dntnn de iaretidir (Rodis-Lewis, 1998: 36-42).

31

bir dizi makine gelitirmiti. Eer anlay gc hibir kurala uymayacak olsayd ne

iyi bir anlaytan ne de iyi anlalm bir meseleden bahsedilemezdi ve cahil kalmak

en iyisi olurdu demesiyle, kurallara bal yntemci dncenin erken bir rneini

yine Lull'da grrz (Boden, 2006: 56).

Denebilir ki, Descartes'n bu her eyi tekbiimli deerlendirme arzusu ve her

eyi tekdze hale getirme emeli, onun karklktan, dzensizlikten nefret eden

mizacyla bir ekilde balantl olmaldr.10 Mizacnn bu zellikleri, onun okulda

edindii akademik bilginin ounlukla bir ie yaramaz ve belirsizliklerle dolu

olduunu dile getiriine, edebiyattan, ahlak ve teolojiye varncaya kadar tek tek

btn bilimlerin durumuna getirdii eletirilere de yansmaktadr; bu eletirilerin

hepsinin temelinde bir kesinlik araynn yattn grrz:

Daha ocukken edebiyat ve bilimle beslenmitim ve onlarla hayata yararl her eyin ak ve salam bilgisinin edinilebileceine inandrldm iin, onlar renmeye sonsuz bir istek duyuyordum. Fakat, sonunda adet olduu zere insan bilginler srasna sokan bu okuma sresini bitirir bitirmez, grm tmyle deitirdim. nk, ylesine iinden klmaz phe ve yanllklar iine dm bulunuyordum ki, okumaktan edindiim biricik yarar, bilgisizliimi gittike daha iyi grmek olmutu adeta. (Descartes, 1994: 9-10)

Bizzat kendisinin ifade ettii zere, felsefeye bilhassa mesafeli duruyordu,

nk deiik felsefe akmlar arasndaki anlamazlklar dolaysyla bu akmlar onun

iin, srf olas grnmenin tesine geemiyorlar ve hibiri matematiin kesinlik ve

apaklna eriemedikleri iin de onlarn yanl olduklarna hkmediyordu

(Hatfield, 2003: 7). Matematiksel almalara zg kurallar evrensel bir yntem

10

[Fransa'da bulunduu srada] Fronde karklklarnda Descartes huzursuzlanr. nk, zihinde olduu gibi devlette de dzensizlik onun nefret ettii eydir. (Descartes'n Hayat blmnden (Descartes, 1994: 80)). Descartes okul andan beri huzur ve skunet iinde dnebilecei kendisine ait zel bir odaya sahip olma ayrcaln daima yaamt (Rodis-Lewis, 1998: 8, 25). Genliindeki havai ve uar yaad ksa bir dnem hari, daima kalabalk ortamlardan ve bilhassa Paris'in youn ve grltl ortamndan uzakta durdu; yalnz bir hayat tercih etti, hatta rahatsz edilmemek iin ikamet yerini bile ounlukla gizli tuttu.

32

olarak kaleme al, bunlara harfiyen bal kalmak konusundaki tutumu ve

almalarnda kendisini mekanistik karakterli kurallarla sk skya snrlandrmak

konusundaki srar, nasl bir zne ile kar karya olduumuzun ipularn

salamaktadr.

Sonu olarak, ann btn bilgisini yeni temeller zerinde yeniden

ykseltmeye ilikin, Descartes'n iinden getii srecin, aslnda tersinden

sunulduunu ve hatta bizi buna inandrmaya alann da yine Descartes'n kendisi

olduunu syleyebiliriz. Sanki, kendi zamannn mevcut bilgisinden tatmin olmam,

bu yzden btn bilgiyi yeni batan kurmaya girimi, sonucunda da bu yeni

yntemi, kesin bilgiye varmann yolunu ve yeni bir epistemolojiyi kefetmi gibi

yaygn bir alg vardr. Oysa burada bir arptma sz konusu; nk anlan yntemi

daha iin banda adeta bir tesadf eseri olarak kefettiini ve bu andan itibaren ona

kesin inan besledii bir stat yklediini biliyoruz. Descartes'n entelektel

maceras, iddia ettii gibi kesin bilginin peinde bir aray iinde gememitir;

dogmatik bir inanla baland ve en byk ncelii kendisine tand bir bilgi

biimi balangtan itibaren zaten vard. Bu bilgi biimine duyduu sz konusu kesin

inan ve ballk ise byk ihtimalle, gen yata matematikte gsterdii o baarlara

ve bu baarlarn sunduu haz ve tatmin duygusuna dayanmaktadr; yoksa uzun,

meakkatli ve detayl almalarn sonucuna deil. Karsna kan veya kabilecek

her trl olay ve varla bu yntemi uyarlayabilecei konusundaki kesin inan, onun

bu konuda bilimsel deil dogmatik olduunun gstergesidir. Descartes'n iin banda

deil de sonradan felsefe ve metafizikle ilgilenme durumunda kalmasnn sebeplerini

burada aramak gerekir, nk eserlerinin kaleme aln sras (Clarke, 2006: 419-

420), dinsel otoritelerden duyduu ekinceler ve mektuplarndan edindiimiz

33

izlenim, byk projesinin felsefi altyapsn sonradan kurmak durumunda kalddr.

Entelektel giriimlerinin arkasndaki motivasyon, felsefi karakterli bir epistemoloji

gelitirme amac deildi ve olaylarn ve tanklklarn rgs bize, Meditasyonlar'da

ortaya konan metafiziin daha ziyade, mecbur kalnm bir giriim olduu

grntsn vermektedir. Yine Mersenne'e yazd bir mektuptan ayrca biliyoruz ki,

ncelikle yeni fizie dair grlerinin okunup yaygnlamasn istiyordu ve bu onun

iin ok nemliydi:

Sadece ikimizin arasnda kalacak bir eyi sana sylemeliyim ki, bu alt Meditasyon benim Fiziimin btn temellerini ieriyor. Fakat, ne olur, bunu kimseye syleme; nk Aristoteles'e tevecch edenler onlar onaylamakta daha fazla zorlanabilirler; ve onlar okuyacaklarn benim ilkelerime farkna varmadan alacaklarn ve onlarn doruluunu onaylayacaklarn, ve bunun, benim ilkelerimin Aristoteles'inkileri yktn farketmelerinden nce olmasn umut ediyorum. (Cottingham et al., 1985: vol.3, 297-8)

Burada Fiziim dedii, uzun sre zerinde alt ve yaymndan

vazgemek zorunda kald Dnya eserinde gelitirdii, istisnasz tm doal

fenomenleri aklamaya ynelik mekanistik kuramdr. Burada belirttii gibi, aslnda

Meditasyonlar' fiziinin temellerini kurmak amacyla yaymlam olmakla birlikte,

biraz da Kiliseden duyduu ekincelerle ve iinden geldii Cizvit evreye ho

grnmek kaygsyla, eserinin kapana Tanrnn Varlnn ve Ruhun

lmszlnn spatland biiminde bir alt balk eklemek suretiyle, bunu

ustalkla gizlemitir. Oysa bunun tam tersine Meditasyonlar'daki Tanr ispatlamalar

bugn Kartezyen ember olarak bilinen bir dngsellik ierdii ve mantksal

adan sakat olduu halde, yine bir baka mektubunda yazd zere,

Meditasyonlar'da gya bize Tanr ve ruhumuz hakknda bilgi verildii eklindeki

34

iddiasn devam ettirmekte ve bylece yaratt grnty srdrmek istemektedir.11

Ayrca, yine iddia edilenin aksine bu eserde ruhun lmszlne ilikin hi bir ey

ortaya konmad iin de, alt bal sonradan Tanrnn Varlnn ve nsan Ruhunun

Bedeninden Ayrlnn spatland eklinde deitirmek zorunda kalmtr

(Hatfield, 2003: 25).

Descartes'n dostlaryla olan yazmalarna, kritik zamanlarda verdii kararlara,

hayatnn farkl evreleri boyunca dnce izgisinin takip ettii yola bakldnda,

ortaya koyaca yeni mekanistik fizik sisteminin ar bir direnle karlamamas

iin uygun bir atmosfer yaratma abas aka gze arpar. almalarnn sonradan

felsefi-metafizik arlkl bir karakter kazanmasnn temel sebebinin de, eserlerinin

geni evrelerde okunmas ve tartlmas ynnde byk bir arzu besledii ve

sansre uramay en byk kabus sayd iin, ileri srd yeniliki mekanistik

yntemin en temel dinsel dogmalarla elime iinde olmadna kiliseyi ve dinsel

otoriteyi bir ekilde ikna etmesi gerei olduunu ve sonu olarak bunu byk bir

ustalkla yerine getirdiini syleyebiliriz. Fakat unu da kesinlikle syleyebiliriz ki

Descartes, byle bir metafizik gelitirirken, getirdii bu kuatc ve radikal

mekanizmin iliemedii korunakl bir alan ama zorunluluu ile kar karya

kalmtr. nk, insann zgr tercihlerine gre eyleyen bir zne gibi deil de, tm

hareketlerinin matematiksel yasalarca tamamen belirlenmi bir tr makine olarak

alglanmas, te dnyadaki ceza ve dl vaadini anlamsz hale getirdii iin dinsel

inancn en temel dayanaklarnn ykld anlamna gelirdi. Oysa insan bedeni inkar

11

Descartes, Meditasyonlar, kendi felsefe sisteminin zn iermesine karn, ilgin bir ekilde, okurlarnn ilgilerini srekli bu esere yneltmelerini istememektedir. Nitekim, Prenses Elizabeth'e yazd bir mektupta, Meditasyonlar'da sunduu metafizik ilkeler bize Tanr ve ruhumuz hakknda bilgi verdikleri iin, onlarn doru olarak anlalmalarnn bir yandan ok gerekli olmakla birlikte, dier yandan onlar zerine srekli dnmenin, zarar verici olabilecei iin, gerekli olmadn belirtmektedir (Hatfield, 2003: 26).

35

edilemez biimde fiziksel bir varlk olduu iin Descartes'n gelitirdii yeni fiziin

mekanistik aklama alan iine kanlmaz biimde dahil oluyordu. Bu yzden

insann bedeniyle zde olmad ya da insan olmann bir beden olmak anlamna

gelmedii eklindeki bir k yolunu kullanmaktan baka bir seenek yoktu. Yine bu

yzden Descartes'n, aslnda dinsel inancn iinde zaten mevcut olan ruh-beden

farkllna dayal dalizmi iyice radikalletirmek ynnde kullanmay tercih etmesi

artc deildir. zetle, Descartes yeni fiziin kuatcl iinde bir istisna durumu

yaratmak zorundayd; getirdii yeni yntemin ve dnme biiminin temel zyle

uyumayan bir hamle yapmaktan, bu yntemin geerli olmad bir varlk alan

tasarlamaktan, bylelikle varl kkensel bir paralanmaya uratmaktan baka bir

seenei yoktu. in banda ileri srd, mekanistik fizie ilikin evrensellik ve

kuatclk iddiasn, bu fizie dayal aklamalarn istisnasz her varlk ve olay tr

iin eit biimde geerli olmas koulunu terk etmek durumunda kalyor, bylece

aslnda kendi kendisiyle aka elime iine dyordu. Kendi tercihiyle, sistemin

iinde adeta bir delik alyor ve bunun tamiri de balangtaki iddialar ve kabuller

btnyle terk edilmeden, yani sistem btnyle terk edilmeden mmkn deildir.

Sakat temeller zerinde ykselen bir felsefe sisteminin barndrd elikilerin

zlmesi mmkn deildir ve bugne kadar ki uygulamada da, Descartes'n

sunduu kavramsal ereve dna klmad srece, bu yndeki tm abalar bir

sonu vermemitir.

36

1. 2. Yntemci Dnce ve Mekanistik Bilim

Descartes'n dnme biimine bandan beri sinmi bulunan mekanistik

karakter, onun hayat boyunca hep bir metod adam olmasnda ve metodun onda bir

tutkuya dnmesinde grlebilir. Yntemin nemine ilikin bu srarl fikirlerin

kayna, henz okuldayken yaad deneyimlere kadar geri gitmektedir; okul

gnlerinde kimi kez dahice bir bulutan bahsedildiini duyunca, buluun anlatld

eseri okumadan, ayn sonuca kendi bana bir biimde ulap ulaamayacan merak

ederdi. Bu tr denemeleri srasnda, henz hibir yerde aka ifade edilmemi bir

takm kesin kurallara daima uymakta olduunu fark eder. Daha sonra, pek ok

kitapta anlatlanlarn, ilerinden birka satr okunarak ve resimlerine gz atlarak

tamamen bilinebileceini ileri srecektir (Rodis-Lewis, 1998: 31). Aslnda btn bu

aykr fikirler, kitaplar okumaya gerek kalmadan, srf bir yntemin uygulanmas

yoluyla her trl bilgiye kendi bana eriebilecei eklindeki, ancak ocukluk

yllarndan kalma bir hayalle ilikili olabilir. Yntemciliin bu ar versiyonunda,

hem herkesin tamamen ayn ekilde dnmesi gerektii gibi bir nyarg, bilginin

tekbiimli bir evrensellie sahip olduuna ilikin kan, hem de her trl bilgisel

otoriteden bamsz olma arzusu, kurallar belirlemek suretiyle doru ve deerli

bilginin tek yetkesi konumunu kazanma emeli, dile getirilen ayn fikir iinde hep

birlikte kendini belli etmektedir. Tek bir cmleyle bu reti, bilgiye otomatik bir

ekilde eriilmesini savunmaktadr.

1. 2. 1. Yntemci Dncenin Ykselii

Descartes'la birlikte dnme biimine getirilen bu yntemsel titizlik,

yntemin ok nemli olduu eklindeki yaygn inan, ieriin yntemden

37

bamszlna ar bir darbe vurmu oldu. Daha nce yaygn olan tutuma gre,

ierik sanki deimeden kalan bir z gibi tasavvur ediliyor, dolaysyla her trl

yntemsel farkllklar karsnda bir zerklik sahibi olduu dnlyordu. Dnme

edimi ve bu edimin gerekleme ekli, baka alanlarda kstl bir varlk olan insann

mutlak bir zgrlk alan sayla geldii iin, dnmenin kat kurallara zorla boyun

edirilmesi mmkn grlmemitir. Dnmeye dardan bir kst dayatlamayaca,

sonsuzu bile ne srme yetisi tayan dncenin bir tr snrszlkla donanm

olduuna dair rtk inan, filozoflarn varla ilikin en etin sorularn zerine

bandan beri zgven ve kararllkla gitmelerinde de kendini gsterir. lke olarak,

dnen insanlarn says kadar farkl dnme biimlerinin varlna tannan imkan,

daima felsefeye zg en doal tutum ve felsefe yapmann temel karakteri

olagelmitir. Bununla paralel olarak, ieriin, dnen znenin znel tutumlar ve

inanlarndan bamsz bir ekilde idealletirilmesini savunan Platonik realizm, bu

anlamda, nesnelliin gerek vatandr ve felsefenin hakiki balangcn temsil eder.

Felsefede kullanlan yntemler, yaklam biimleri, kavramsal ereveler dnrden

dnre deiebilir ama zerinde kafa yorulan sorunlar sanki tzsel bir varolua

iaret ediyormuasna genellikle ayndr. Aslnda Descartes da bu durumu

deitirebilmi deildir; yntemsel titizlii merkeze alan Kartezyen felsefe,

felsefenin kendine zg karakteri gerei, ardllar tarafndan felsefenin alan iinde

ayr bir eni gibi grlmtr. Ancak bu yntemsel titizlik stratejisi, farkl bir

kulvardan gitmek isteyen bir ksm entelektelin tam da arad eydi. Ortaa

boyunca giderek profesyonelleen ve kurumsal bir kimlik kazanan zanaatkarlarnkine

benzer bir zerklik ve mesleki bamszlk peinde olan ve burjuva etiini

benimsemi bu entelekteller, felsefenin yntemsel liberalizmine alerji duydular.

38

te, buraya kadar sylenenler nda, bizden zel bir dikkat talep eden husus,

Descartes'n da bu tr entelekteller snfna dahil olduu ve felsefe toprann bir z

yurtta olmaktan ok, felsefenin sorunlaryla zel nedenlerle ilgilenen dardan bir

yabanc konumunda bulunduudur.12

Bilindii gibi matbaann geliiyle birlikte kitaplar artk Latince gibi bilimsel

dillerde deil, ortalama bir okuyucuya hitap edecek ekilde halkn anadilinde

yazlmaya baland. Bilimsel almalar niversite evrelerine snrl kalmaktan

kartan byle bir durum, bu almalarn zel bir yoldan korunmaya alnmas

gereini dourdu; halka almak, niteliksiz ounluun arzu edilmeyen mdahalesini

ve ehliyetsiz kiilerin tartmalarna malzeme olma tehlikesini engellemek artyla

mmkn olabilirdi. Konunun uzmanlarnn sz konusu olduu niversite/akademi

ortamnda, yntemsel tartmalar belki bilimselliin gerei olarak tevik bile

edilebilirdi ama poplerlemenin getirecei yozlamay nlemek iin bilimsel

almalara kurumsal bir zerklik kazandrlmas ayrca gerekli hale gelmiti. Aranan

bu kurumsal zerklik, Descartes'n bir rneini sunduu yntemsel titizlik yoluyla

salanabilirdi. Bylece bir ksm entelektel, arzu edilen amalara ulamak iin

dnmeye yntemsel bir sabitlik getirmeyi, kendi alma alanlarn baka

konulardan keskince ayrmak iin dnceyi kesin kurallarn belirledii bir ereve

iine gnll hapsetmeyi tercih etti. Dier yandan byle bir strateji, yntemden

bamsz bir ierik olamayaca sonucuna rtk olarak varyordu; bu yeni dnemle

birlikte ieriin zerklii gr terk ediliyor, ierii yntemin belirledii anlay 12

Descartes'n genel olarak kitaplara olan, yukarda bahsedilen mesafeli tutumu yannda, bilhassa felsefe eserlerini okumaya kar isteksizlii bilinmektedir. rnein, Metod zerine Konuma yaymlannca, Mersenne ve dierleri cogito kantnn Aziz Augustinus'un Tanr Devleti'nde geen bir pasajla olan benzerliine dikkat ektiler. Ayrca 'kusursuz varlk' dncesinin kendisine ancak Tanr'dan gelmi olabilecei eklindeki tanr kantlamas da yine Augustinus'u artrmaktadr. 1637-38'de ve lmnden yalnzca oniki sene nce gerekleen bu yazmada Descartes cevaben, Augustinus'un eserlerini daha nce okumadn belirtir ve onlar gzden geirme sz verir (Hatfield, 2003: 21-22).

39

yerleiyordu. Dnme biimine ilikin yntemsel hassasiyet, bilimlerin kendilerini

ayrmada ve bamsz bir kimlik ina etmelerinde anahtar roln oynamaya balad.

Bundan sonra bilimsel yntem diye bir sylem ortaya kt ve bilimselliin zn

yntemde gren bir anlay geliti. Dnce, zerine giydirilen bu metodik-elbise ile

kat mekanik bir karaktere brnd. in asl, dnmenin disiplin altna alnmas

ynndeki eilimlerin, belki Aristoteles'e kadar geri giden izini srmek mmkn

olabilir ve kuruluundan beri mantn, doru dnmenin kurallar ad altnda

dnmeyi mekanikletirdii ne srlebilir, ama Descartes'la birlikte gerekleen

ey, bu tr bir mekanik dnme ediminin modern zneyle zdelemesidir. Mekanik

dnme edimi Kartezyen znenin asl zdr ve bu zne, modern insan iin

karakterinin btn zelliklerini ona bakarak biimlendirdii bir model haline

gelecektir. Sanat ve edebiyattan iyi tandmz, zgr, uar armlarn peinden

giden dnme biiminin hor grlmesi; ilk defa olarak bilimsel nitelemesinden

mahrum edilerek bir nevi srgne gnderilmesi, bundan sonra balamtr. Btn

bunlar, mekanik znenin modernite boyunca tank olunan kuruluunda byk pay

sahibidir.

Epistemoloji ve Descartes sonras felsefenin genie bir ksm, psikoloji ve

gnmzde bilisel bilim, bunlarn hepsi zihinsel sreleri genel olarak ele alp

incelerler, zihne dair genel ve soyut bir kavraya ulamay bilimselliin bir gerei

sayarlar. Aslnda, soyut kavramlar zerinden ileyen bir aratrma metodolojisi,

kuramsal karakterdeki ana akm bilimsel almalarn vazgeilmez yndr. Byle

bir metodoloji, yaayan, zel, belirli bir kiinin, yani gerek znenin zihinsel

srelerini deil, genel olarak zihnin ve genel olarak zihinsel fenomenlerin ele

alnn gerektirir. Aristoteles'ten beri sregelen bireyselin bilimi olmaz anlay

40

hala hakimiyetinden bir ey kaybetmi deildir. Birinci ama olarak gereklii

soruturmay kendine hedef edinmi bilimin, kendisini evrensele dayal ileyen bir

prosedre snrlandrmak durumunda brakmas, onun ok derin elikisi ve kimlik

krizidir. Bu yzden, rnein edebiyat alanna ait romanlar ve oyunlarn insan

zihinselliine dair asla inkar edilmez derin bir igr sunaca konusundaki

varoluu yaklam, en iyi rneini Merleau-Ponty'de grdmz gibi, ada zihin

felsefesine ve sinirbilimine kar ve ayrca Husserlci karakterdeki bir fenomenolojiye

kar bir muhalefet iindedir (Priest, 1998: 43). ncelik sralamasnda kuramsal olan

daima birinci sraya yerletiren epistemolojik zne, anlamaktan ok, hep aklamaya

alr ve bunun iin kuatc soyut kuramlar ina eder. Bu kuramlardan karsad

hipotezleri snamay arzu etmek onun neredeyse biricik entelektel kaygsdr. Deney

ve gzlem yapmak iin somut olana yneldiinde bile tek istedii, kavramlar aras

ilikilerin salanp salanmadn grmektir; yaayan somut bireysele tanklk

etmek deil. Aracsz tank olduu somut bireyseli anlamaya almaz, ona dnp

bakmaz bile. Dorusunu sylemek gerekirse, insanlk hali gerei herkes gibi o da

elbette anlar, ama anladn grmezden gelir, nemsemez, ihmal eder ve bylece

bilimsel-olan ile yaayan/varolusal-olan eklinde, iki alan keskince ayrma gayesine

ynelir. Burada, modern bireyin sergiledii dalist reflekslerin ne kadar derin

kaynaklar olduunu gryoruz ve bu durum bize, bu reflekslerin ardndaki aktrn

ancak bir Kartezyen zne, edeyimle bir mekanik zne olabileceini gsteriyor.

Bilginin deeri konusunda hiyerarik ve merkezci bir yapy benimseyen

Kartezyen felsefe, iktidar hiyerarisinin en tepesine ve tm varln merkezine

epistemik zneyi yerletirmek suretiyle, onu her konuda en st karar mercii ve en

yksek otorite haline getirir. Kimsenin byle bir paye biilen bir modelden yz

41

evirmesi beklenemeyecei iin, sonuta her insan byle bir zneye

benzemeye/dnmeye ister istemez zorlanr. Kartezyen felsefenin dayatmac doas,

yorumlayc zne zerine uygulad iddette daha da grnr hale gelir. rnein, bu

felsefede bilginin ideal modeli kabul edilen matematiksel bilgi, znel yorumun

budanp atlmasn, anlamn tek boyutlu olmaya zorlanmasn getirir. Olaan

durumda, belli bir konudan iki kiinin anladnn asla tam ayn olamad bilinen bir

gerek olduu halde, herkesin tpatp ayn eyi anlamasn art koan bir

dayatmaclk ve bu ynyle indirgemeci bir anlambilim, byle bir epistemolojizmin

kanlmaz sonucudur.

1. 2. 2. Mekanistik Anlayn Matematiksel Doas

Dnceyi fakirletiren, anlam yozlatran mekanistik dnme biimi,

matematiksel nesneleri kullanr. stisnalara kapal, ebiimli ve tek boyutlu doadaki

matematiksel nesnelerle dnmenin uzants, formlclk ve saysallatrma olarak

ortaya kar. Tek bir formlle her problemi zme, her mkl halletme iddias,

anlamn tad ok-boyutluluun ve perspektifselliin farkndaki bir bilin iin,

olsa olsa Kartezyenizme zg sihirbazl hatrlatan bir entelektel numaraclktr.

Dier yandan, doa bilimlerinde saysal formller haline sokulmu doa yasalarnn

getirdii o evrensel belirlenimciliin zgrle yer brakacan elbette savunamayz.

Doa yasalar saysallatrlp formlletirildiinde, varlklarn da, matematiksel

hesaplama kurallarna itaat eden saylar gibi, formllere itaat etmesi beklenir.

Olaylara ve varlklara ynelen byle bir bak, sonuta grmek istedii trden bir

evren ve varlk alan dourmutur. Tek bana bu gerek bile, zneden bamsz

kendi bana bir bulunua sahip olduu farzedilen varln, bilimsellie zg o

42

mutlak nesnelci varlk anlaynn, bir mit olduunun iaretidir. Byle bir evren

anlay, Ortaaa ya da Antikiteye ait insann kavraynda yer almyordu, ama

bunun sebebi, onun matematiksel formlletirmeyi varla uyarlayacak bir

entelektel zekadan mahrum olmas deildi, sadece varla yle bakmyordu.

Mekanizmin kat zn, matematiksel ilikinin istisna kabul etmez doasnda

aramak gerekir. Nasl ki, ikiyle ikiyi ka defa toplarsanz toplayn drt etmek

zorundaysa, varlklarn da konu edildikleri ilgili matematiksel ilikilere harfiyen

uymamalar durumu, mekanistik bir bak asndan dnlemezdir. Olaylarn

tpatp tekrarlanabilir olduklarn dnmek, varlklarn ve nesnelerin her trl

tepkisini zde tekrarlar gibi grmek, mekanistik karakterli deiimin en temel

zdr. Oysa byle bir deiim asla sz konusu deildir; hibir olay birebir tekrar

etmez. Birbirinin tekrar olduu dnlen olaylar arasnda daima ufak tefek farklar

vardr. Bu ufak tefek farklara yklediimiz detayslk, aslnda sizin varla nereden

baktnza baldr. Eer Kartezyen bilinci merkeze alan bir noktadan bakyorsanz,

bunlar size lmenin ihmal edilebilir paralar olarak grnr:

Eer Tanr daima ayn ekilde eyliyorsa ve bunun sonucunda daima ayn etkiyi retiyorsa, bu etkideki pek ok farkllk, sanki bir tesadfm gibi tezahr eder. Ve herkesin bilmesi gerektii zere hareketsiz olan Tanrnn, daima ayn biimde eylediini onaylamak kolaydr. (Ik zerine Deneme, (Cottingham et al., 1985: vol.1, 93))

Ama varla ynelik temaann perspektifselliini feda etmeyen bir tutumu

benimserseniz, bu defa bu farkllklar birer 'tesadf' gibi grnmezler, varln

onlardan bamsz bir ontolojisinin olamayacan dnmeye balarsnz.

Fiziin feda edilemez en temel ilkesi olan, hareket ve enerjinin korunumunun

altnda da, l/ruhsuz maddenin yaratc olamayaca gibisinden bir bilinalt

43

yatmaktadr. Mutlak edilginlikle hareket eden eyin, yasalara mutlak ekilde boyun

een madde ve enerjinin, matematiksel ilikilere istisna kabul etmeyecek ekilde itaat

eden fiziksel nesnelerin yaratc olabilecekleri nasl dnlebilir? Modern bilimsel

pratikte, bilimsel gereklere ve bilimsel yasalara birer tanrsal hakikat gibi iman

edilir; bu pratii dinsel teolojiden ayran yalnz Tanrnn adnn anlmamasdr.

Olaan deneyimde, nesneler kendilerini bize bir gizemlilik iinde sunarlar,

tketilemez bir aa kma potansiyeline sahip olduklarn sezdirirler ve perspektife

bal olarak bize bambaka doada grnmeleri sz konusu olabilir. Ama varlklara

saysal formllerin ebiimliliini dayatan Kartezyen bilgisel otorite adeta tanr

gibidir, her eyi bilir ve nesnenin ona gizli kalan hibir yn yoktur. Bu durum,

deneyimi yansz ve drst biimde tasvir etme ltn benimseyenler iin, olaan