AVOKATURA VITI :IV, nr. 7 / 2008 Buletin i Odës së Avokatëve të … · 2014-07-04 · AVOKATURA Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës Bilten Advokatske Komore Kosova VITI:

"AVOKATURA" VITI :IV, nr. 7 / 2008

Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

AVOKATURABuletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

Bilten Advokatske Komore Kosova

VITI: IV - nr. 7 / 2008Botohet çdo gjashte muaj/Published every six months/Izdaje se svakih sest meseci

Redaksia/Radakcija/Editorial Staff

Bajram Maraj,Musa Dragusha, Rexhep Kacaniku,Arianit Koci,Refki Tac,Arianit Nikci, Shemsedin Pirraj, Mustafe Maloku, Naser Peci

KryeredaktorAdem Vokshi

RedaktorQemajl Juniku

Sekretar i redaksisë/Sekretar/SecretaryYll Zekaj

Oda e Avokatëve të Kosovës /Chamber Of Attorneys of Kosova/Advokatska Komora KosovaPrishtinë/a,rr.Qamil Hoxha,10/3,Tel.+381- 38-244-586 E-mail: [email protected]

PËRMBAJTJA/SADRZAJ/CONTENT:

Publikim i vecante

Michael S. Greco,ish Kryetar, Shoqata e Avokatëve AmerikanëFjalimi me rastin e fillimit te Tryezave Bench Bar..................... .....................5

Artikuj/Radovi/ArticlesMusa Xh Dragusha, avokat

KODI I HAMURABIT .................................................................................11

Ibrahim Dobruna, avokatPARANDALIMI I PASTRIMI I PARAVE......................................................14

Beke Lajci, avokat KORRUPSIONI NE ORGANET E JUDIKATURES NE KOSOVE..................19

Osman Havolli,gjyqtarNDJEKJA PENALE.............................................................................................30Ekrem Agushi,gjyqtar

FITIMI I SE DREJTES SE PRONESIS DHE SERVITUTIT MBI BAZEN EPOSEDIMIT.......................................................................................................38

Teki Bokshi, avokatPËR PROCEDIMIN E KOSOVARËVE PËR KRIME LUFTE KINSE TË KRYERA

NË KOSOVË, KOMPETENTE EKSLUZIVE JANË ORGANET E JURISPRUDENCËSSË KOSOVËS ..........................................................................................................42

Selim Nikci, gjyqtarPROCEDURA GJYQSORE NE KONTESTET E PUNES.......................................46

Mr.sc Qemail Juniku,avokatLIRIA POLITIKE DHE TE DREJTAT CIVILE TË NJERIUT PARABAZË E

DEMOKRACISË NË VEPRIM .............................................................................51

Dr.Thomas Westphal, zv.kryetar i Odes se Avokteve Cele-Gjermani USHTRIMI I DETYRES SE AVOKATITJASHTA KUFIJVE TE SHTETIT...............53

Kontribute/Doprinosi/ContributsMusa Xh Dragusha,avokatëT.Markus Funk, Departamenti i Drejtësisë i SHBA, Këshilltar ligjor ne Kosove"Doracak mbi shkathtësitë gjyqësore ne Kosove" Prishtine,2006 ....................61

Adem Vokshi,avokatëPROJEKTI PËR PRAKTIKANT I ODËS SË AVOKATËVE TË KOSOVËS.............65

Yll Zekaj,jur i diplARSIMIMI I VAZHDUESHEM LIGJOR PER AVOKATET NE KOSOVE.............73

E vecantePosebno

special

Michael S. GrecoKryetar, Shoqata e Avokatëve Amerikan

Ky është teksti integral i prezantimit të Kryetarit të Shoqatës së AvokatëveAmerikan (American Bar Association,ABA) Z. Michael Greco me rastin e organizim-it të tryezës së rrumbullakët për Avokatët e Kosovës me datën 14.12.2005 në temëne Kodit të Etikës.

Faleminderit Martha McEntee për prezantimin tuaj të sinqertë dhe punën tuajtë mrekullueshme si Drejtoreshë e programit të ABA/CEELI-t në Kosovë.

Dua të falënderojë Odën e Avokatëve të Kosovës (OAK), të udhëhequrnga Kryetari Adem Vokshi, i cili iu bashkua ABA/CEELI-t për mbështetjen e kësajtryeze të rrumbullakët me rendësi për të diskutuar çështjet lidhur me etiken.Po ashtu dua të falënderojë USAID-in për përkrahjen e punës së CEELI-t që pobënë në Kosovë, duke përfshirë partneritetin tonë me Odën e Avokatëve tëKosovës.Është kënaqësi e madhe të kthehem në Kosovë, pas gati një viti nga vizita imee fundit.Jam shumë i lumtur të shohë se mardhëniet në mes të ABA/CEELI-t dhe OAK-së po vazhdojnë të rriten edhe më tepër.Fryma e partneritetit në mes të dyorganizatave tona po ndihmon që të ndërtohet një komunitet ligjor dhe gjyqë-sor më efektiv dhe i pavarur.Përfitimet e këtij partneriteti janë të dukshme nëbazë të rezultateve tashmë të arritura në promovimin e qasjes më të madhe nëdrejtësi dhe përkrahjen e zhvillimit ekonomik dhe investimeve.

E përgëzojë OAK-në për suksesin e saj në sigurimin e fondeve të jashtmepër programet e trajnimit të Praktikantëve dhe për shfrytëzimin e fondevevetanake për mbajtjen dhe zgjerimin e programit.Pregaditja e gjeneratës sëardhshme të avokatëve përmes trajnimit strikt në të drejtën materiale, etikendhe profesionalizmin, është ndër detyrat kryesore të cilën mund ta bëjë profe-sioni ligjor në çfarëdo vendi.Po ashtu urojë Odën e Avokatëve për formimin e komitetit për arsimimin evazhdueshëm ligjor (AVL), në pregaditjen e kërkesave të AVL sipas ligjit të ri tëAvokaturës i cili është në pritje.Shoqata e Avokatëve Amerikan ka zgjeruarshumë programet e saja të AVL-së në vitet e fundit, duke dyfishuar numrin eavokatëve të cilëve u janë ofruar këto programe përmes kombinimeve të pro-grameve të drejtpërdrejta, telekonferencave, programeve elektronike interak-tive apo publikimeve.Ne kemi vlerësuar se është njëri ndër shërbimet më të

AVOKATURA" VITI :IV, nr. 7 / 2008 05

çmueshme që mund t'u ofrojmë anëtarëve tonë, shumica e të cilëve ushtrojnëprofesionin në shtetet në të cilat kanë si detyrim arsimimin e vazhdueshëmligjor të obligueshëm.Për momentin, 40 shtete në SHBA kanë AVL-në edetyrueshme për të gjithë avokatët dhe shumicës së tyre u kërkohet një numërminimal i orëve të instruksioneve në etikë dhe profesionalizëm.Së këndejmi,më tepër se tri të katërtat (75%) e të gjithë avokatëve amerikan janë të oblig-uar që të vijojnë AVL-në, në mënyrë që të mbajnë licencën e tyre të rregullt dheshtetet tjera siç është Illinoja - ku edhe është selia e ABA-së janë duke shqyrtu-ar mundësin e futjes së AVL-së së detyrueshme.Si shoqatë kombëtare, vull-netare, ABA luan një rol pak më ndryshe se që ka OAK kur kemi të bëjmë meAVL-në.ABA është ofrues i AVL-së dhe materialeve, por ne nuk e rregullojmëapo përcjellim çështjen e përmbushjes se AVL-së së detyrueshme, ky funksionështë i ushtruar nga shoqatat e avokatëve apo organet regulative në çdoshtet.Mora vesh se sipas ligjit mbi avokatin i cili është në pritje për miratim,OAK do të jetë përgjegjëse për mbikëqyrjen e respektimit të rregullave të AVL-së së detyrueshme.Kjo paraqet një sfidë pasi që organizata juaj do të jetë siofruese e përmbajtjes së AVL-së, ashtu edhe zbatues i rregullave të reja.Porështë një sfidë e cila mund të përmbushet, siç është treguar edhe në shumëorganizata shtetërore të avokatëve në SHBA të cilat ushtrojnë të dy funksionet.

Në fushat e etikës dhe profesionalizmit, ABA po ashtu luan një roludhëheqës në SHBA.Siç është rasti me AVL, ABA nxjerrë standarde për etikëndhe profesionalizmin dhe ofron instruksione dhe programe arsimore por nukluan rolin e regulatorit apo funksionin zbatues.Gjykata më e lart në secilin shtetdhe territor të SHBA ka përgjegjësin përfundimtare për mbikëqyrjen e rreg-ullave të etikës dhe masave kundër avokatëve.Tridhjetë e dy (32) nga pesëd-hjetë (50) shtete kanë siç janë të njohura shoqata të unifikuara të avokatëve, nëtë cilat anëtarësia është e detyrueshme për të gjithë avokatët e licencuar.Nëkëto shtete, shoqatat e unifikuara të avokatëve ushtrojnë funksionet regulativedhe disiplinore nën mbikëqyrjen e gjykatës më të lartë.Në 18 shtetet tjera tëcilat kanë shoqatat në të cilat anëtarësimi është vullnetar, gjykata më e lartëmbikëqyrë zbatimin e rregullave të etikës dhe masat disiplinore nga ana eagjensioneve të pavarura shtetërore.

Po përmendi një vistër qasjesh në SHBA për të theksuar esencën se, llojetë ndryshme të shoqatave të avokatëve mund të kenë role dhe përgjegjësi tëndryshme në lidhje me etikën dhe profesionalizmin, por të gjithë e ndajnë njëtë përbashkët: përkushtimin në promovimin e standardeve më të larta tëpunës së avokatëve.Njëri prej dokumenteve më të lexuar dhe më me ndikim tëcilin ABA e publikon është Kodi i Përgjegjësisë Profesionale, i cili shërben simodel për rregullat e etikës në të gjitha 50 shtetet.ABA po ashtu ofron modelepër rregullat disiplinore dhe procedurat për shkeljen e kodeve të etikës.Njëringa entitetet më të rëndësishëm brenda ABA-së është, qendra jone botërorepër Përgjegjësi Profesionale, e cila studion dhe rekomandon rregullat e rejaapo të azhurnuara të etikës dhe rregullat disiplinore dhe ofron këshilla dheudhëzime avokatëve nëpër tërë SHBA përmes një "linje të etikës"

AVOKATURA" VITI :IV, nr. 7 / 200806

Unë inkurajojë OAK-në që të punojë me zyrën e ABA/CEEL-it në Kosovëqë të përfitojë nga resurset e jashtëzakonshme dhe mbështetjen teknike nëdispozicion nga Qendra jonë për Përgjegjësi Profesionale pasi që organizatajuaj do të marrë përgjegjësin për zbatimin e Kodit të Ri të Etikës për avokatët.SiKryetar i ABA-së jam në pozitë të theksojë rendësin qendrore të etikes dhe pro-fesionalizmit në profesionin ligjor.Unë fuqimisht besoj, siç besojnë shumëudhëheqës dhe anëtar tjerë të ABA-së se profesioni ligjor në SHBA ka qenë nëgjendje të mbajë pavarsin e vet përmes vet - rregullimit efektiv.

Pasi që profesioni ligjor në SHBA ka qenë në gjendje të kontrollojëvetveten dhe të disiplinojë ata avokat dhe gjyqtarë të cilët shkelin rregullat eetikës, ne kemi qenë në gjendje, mbi të gjitha, të rezistojmë përpjekjeve ngaqeveria federale që të marrin për sipër rregullimin e avokatëve.Avokatët dhegjyqtarët amerikan po ashtu gëzojnë, shumica, respektin dhe besimin e pub-likut i cili përherë ka ndihmuar që profesioni ligjor të mbajë autoritetin e vetpër të krijuar dhe zbatuar vet standardet e veta.

Por avokatët në tërë botën janë duke u ballafaquar me sfida të shtuarapër pavarsin e profesionit ligjor.Ne po shohim kërcënime për konfidencialitetine komunikimeve në mes të avokatëve dhe klientëve.ABA është e përkushtuar në mbrojtjen e të drejtës avokat-klient, e cila siguronse njerëzit mund të ndajnë të gjitha informatat relevante me avokatët pa frikënse ajo informatë do të përdoret kundër tyre.Ne po ashtu po shohim detyrime të stërngarkuara raportimi për avokatët tëparapara nga ligjet e reja qëllimmira për të luftuar shpëlarjen e të hollave,keqpërdorimet e korporatave dhe veprimeve tjera të palejueshme.

Problemi më i dukshëm nga këto kërcënime të shumta për pavarsin dhevet-rregullimin e profesionit ligjor është se, ato janë duplifikime të panevo-jshme të rregullave ekzistuese të etikës për avokatët.Thjeshtë, nuk ka asnjëarsye që agjensionet shtetërore të uzurpojnë autoritetin e gjyqësorit dheavokatisë, të cilat gjithmonë e kanë demonstruar aftësinë për të mbrojturinteresat e publikut duke pasur një profesion etik dhe të përgjegjshëm.

Po i përmendi këto çështje sepse besojë se nuk janë unikate për SHBAdhe se shpresojë se avokatët dhe gjyqtarët në të gjitha vendet do të pranojnëkur interesat e përbashkëta janë në pyetje dhe do të veprojnë bashkërisht përtë mbrojtur pavarsin dhe integritetin e profesionit ligjor.Nuk besojë se duhet tëveprojmë fillimisht, e madje as pjesërisht, nga interesat personale.Sundimi iligjit, i cili mund të garantohet nga një sistem ligjor i pavarur, efektiv, nuk ekzis-ton për të mirën e avokatëve dhe gjyqtarëve.

Ekziston dhe duhet përparuar e perfeksionuar në tërë globin, sepse ështëi vetmi mjet për sigurimin e dinjitetit dhe të drejtat themelore të njeriut dhe tëdrejtat qytetare të të gjithëve.Dhe sundimi i ligjit është i mundur vetëm kur atatë cilët janë ngarkuar me zbatimin - gjyqtarët dhe avokatët - kryejnë punën nënjë mënyrë etike dhe profesionale të nivelit të lartë.

Profesioni ligjor ka përgjegjësi solemne të sigurojë se standardet etikejanë të mbikëqyrura dhe disiplina efektive është zbatuar kur ato standarde


janë shkelur.Profesion ligjor, gjyqësia dhe në të vërtet i tërë sistemi gjyqësordëmtohet, kur opinioni çmon se avokatë nuk po i përmbahen standardeve mëtë larta të sjelljes etike.

Në mënyrë që të zhvillojmë kuptimin dhe respektimin për profesioninligjor, avokatia dhe gjyqësori nuk duhet vetëm të zbatojnë rregullat e etikespor po ashtu të edukojnë publikun për ato rregulla dhe mënyrat e plotësimittë ankesës kur ata besojnë se avokati ka shkelur rregullat.Në SHBA, ABA dheshoqatat shtetërore dhe lokale punojnë shumë afër që t'i bëjnë qytetarët tëvetëdijshëm për obligimet etike të avokatit dhe mekanizmat për paraqitjen eankesës.Shumica e ankesave kundër avokatëve ne SHBA përqendrohen nëmosmarrëveshjet rreth çmimeve dhe qeshjet e komunikimit, të cilat është rel-ativisht lehtë t'u shmangemi poqë se avokatët pranojnë rendësin e të qenunittë kjart me klientët rreth aranzhimeve te çmimeve dhe duke qenë komunikuesndaj nevojave te klientit.

Klientët të cilët nuk i fitojnë rastet - pamarrë parasysh si mund të defino-het "fitorja" - sigurisht se do të jenë të pakënaqur me përfundimin, por ka gjasase ata do të jen të kënaqur me procesin, dhe me shërbimet ligjore qe ata kanëmarrë, nëse mendojnë se avokatët e tyre kanë qenë komunikues ndaj tyreplotësisht të hapur dhe të sinqertë rreth aranzhimeve të çmimeve për shër-bime.

Një çështje tjetër e përditshme në SHBA dhe jam i sigurt edhe në vendetjera, është perceptimi se avokatët dhe gjyqtarët janë më pak qytetar në sjell-jet e veta se sa ishin në të kaluarën.Unë besojë se perceptimi i mungesës sëqytetërimit ka një bazë por se edhe është pak i fryrë në një masë nga ekzistimii një grupi të vogël avokatësh agresiv, sjelljet e të cilëve mund të dëmtojnë rep-utacionin e tërë profesionit.

Sidoqoftë, është jashtëzakonisht me rendësi të ruajmë traditën eqytetërimit dhe trajtimit me respekt të të gjithëve para ligjit.Shkollat juridikeduhet të përfshijnë më shumë instruksione se si të trajtohen të tjerët nëmënyra adekuate derisa janë duke punuar si avokat të zellshëm përklientët.Kurset e arsimimit të vazhdueshëm ligjor mund të fokusohen po ashtunë çështjen se si mund të mos pajtohesh e të mos jesh i papajtueshëm. Ështëme rendësi të mbajmë qytetërimin në mënyrë që publiku t'i sheh avokatët sianëtar te një profesioni të dijshëm dhe fisnik. Është po ashtu me përfitim tëfuqishëm që karrierën tonë ligjore ta bëjmë më të kënaqshme.

Një mjet tjetër për shtimin e besimit të publikut në profesionin ligjor ështëtë përfshijmë anëtar jo-avokat në organet që i zbatojnë rregullat e etikes.Shumë organe disiplinore në SHBA përfshijnë jo-avokat dhe përvojat kanë qenëshumë pozitive.Kur njerëzit të shohin se masat disiplinore nuk janë të përcaktu-ara vetëm nga avokatët ata sipas të gjitha gjasave do të besojnë se interesat etyre dhe interesat e publikut të gjerë janë të përfaqësuara në proces.Unë kuptova se Oda e Avokatëve preferon sistemin në të cilin jo avokatët do tëkishin përfaqësimin në komitetet e etikës dhe besojë se kjo është një qasje emençur e cila do të ju ndihmojë të mbani vet rregullimin e profesionit ligjor


duke siguruar se pikëpamjet e publikut laik janë të dëgjuara në procesin disi-plinor.Gjatë katër muajve të parë të mandatit tim si Kryetar i ABA-së, kam pasurnderin dhe kënaqësi të madhe të bisedojë dhe takohem me udhëheqësit egjyqtarëve dhe avokatëve nga një mori vendesh.Jam thellësisht i impresionuarme përkushtimin e avokatëve dhe gjyqtarëve në tërë botën në avancimin dhembrojtjen e sundimit të ligjit dhe mbrojtjen e lirisë.Unë besojë se shoqatat eavokatëve të botës duhet të komunikojnë në mes vete dhe të bashkëpunojnëne mes vete në këto përpjekje.Ne nuk duhet të harrojmë asnjëherë se ne jeminjë profesion globalisht dhe se ju dhe unë duhet t'i ndihmojmë njëri tjetrit nëpërpjekjet tona që të ruajmë pavarsin e profesionit ligjor në tërë botën.Unë jam avokat amerikan por jam kolegu juaj dhe ju jeni kolegë tëmi.Profesioni ligjor nuk ekziston në izolim, ne të gjithë jemi të lidhur mepërkushtimin e thellë për drejtësi të barabartë para ligjit.Ne jemi një profesion.Çdo sulm në pavarsin e profesionit ligjor në vendin tuaj është një sulm nëpavarsin e profesionit ligjor në vendin tim.Çfarëdo sulmi në liritë në vendin tim është sulm kundër lirive në vendin tuaj.Çfarëdo cenimi i njerëzve të vendit tuaj si shkak i dështimit të sundimit të ligjitështë dëm për popullin e vendit tim dhe i qenies njerëzore.Ne duhet të bëjmë krejt çka është në mundësit tona të ruajmë pavarsin e pro-fesionit tonë dhe të sundimit të ligjit.ABA qëndron përkrahë avokatëve dhe gjyqtarëve të Kosovës në angazhimettona të ndërsjella drejt këtyre synimeve fisnike.

Faleminderit për mikpritjen tuaj të ngrohtë dhe vëmendjen tuaj të sinqertë.

Përktheu,Av. Ahmet Hasolli Prishtinë, 2006


Artikuj Radovi

Articles

Av MUSA Xh DRAGUSHA

KODI I HAMURABIT-një monument i traditës juridike te njerëzimit

I HYRJE

Monumentet dhe burimet e lashta juridike janë të rëndësisë se pakontestueshmete lashtësisë dhe traditës historike te institucioneve dhe kulturave juridike. Si tekëtilla ato flasin edhe për rrethanat shoqërore dhe faktorët e shumte te cilat kanedeterminuar krijimin dhe kushtëzuar zhvillimin e tyre. Ato janë te rëndësisë se këtil-lë edhe për vet faktin se ne vetvete ngërthejnë te gjitha rrethanat dhe faktorët ngate cilat janë kushtëzuar, prandaj edhe japin elemente te mjaftueshme studimi mupër këto rrethana dhe faktorë, qe duke qene te një periudhe me te lashte historikejanë edhe për me tepër te rëndësishme. Mundësia e njohjes se tyre do te thotënjëkohësisht edhe njohje te rrethanave shoqërore, ekonomike, politike dhe kultur-ore te një vendi e edhe ndoshta te vet një epoke te tere ne përgjithësi.

I rëndësisë se këtillë padyshim është edhe Kodi i Hamurabit, një monument i vërtetëi historisë juridike dhe asaj shoqërore ne përgjithësi. I krijuar ne rrethanat e caktu-ara shoqërore dhe i kushtëzuar nga ato, ai është pasqyrim real i vet këtyrerrethanave. Me zbulimin e tij është zbuluar një histori e tere jo vetëm e rrethanavete përmendura por edhe e kulturës, religjionit, artit, filozofisë, rregullimit shtetërordhe te drejtës. Nga ai mund te studiohen marrëdhëniet juridike dhe shtetërore.Dhe, përfundimisht ai, si i këtillë paraqet burim te rëndësishëm dhe te pakapër-cyeshëm për studimin e një epoke te tere, një epoke mjaft te rëndësishme te his-torisë se njerëzimit. Prej këtu edhe interesimi ynë për këtë studim.

II. PASQYRA HISTORIKE

1. Rrethanat e përgjithshme historikeNe luginat e lumenjve Nil, Tiger dhe Eufrat, e me larg ne lindje edhe Ind, Gang,Hoang-ho dhe Jance Kjang për shkak te tokës pjellore nen kushtet e volitshmepër zhvillimin e blegtorisë dhe te bujqësisë shume shpejt, me zhvillimin e zej-tarisë dhe te tregtisë u krijuan civilizimet e para e me këtë edhe forma mjaft tezhvilluara te organizimit shoqëror. Popujt e këtyre vendeve jetonin ne luginat


e lumenjve: egjiptianet jetonin ne luginën e lumit Nil, sumeret dhe babilonasitjetonin ne luginat e lumenjve Tiger dhe Eufrat ose ne Mesopotani, indianetjetonin ne luginat e lumenjve Ind dhe Gang,ndersa kinezet ne luginat e lum-jeve Hoang-ho dhe Jance Kjang .

Ne lashtësi Mesopotamia shtrihej pranë lumenjve Tiger dhe Eufrat. Ky vendishte populluar nga sumeret, te cilët kishin ardhur nga viset malore te Iranitdhe nga India e sotme. Populli ishte i ndare ne njerëz te lire dhe skllevër. Nemesin e njerëzve te lire ishin fisniket, tregtaret, njerëzit e pasur qe nepërgjithësi quheshin skllavopronar. Ne mesin e skllaveve bënin pjese edhete varfrit qe për borxhet e tyre binin ne skllavëri. Ne mijëvjeçarin e XIX p.e.s.skllavopronaret qe kishin rritur pronat u detyruan te organizonin edhereparte ushtaresh për te mbrojtur pasuritë e tyre .Sa me shume qe shtohejnumri i ushtareve,aq me shume forcohej autoriteti i prijësit, e i cili u bembret.

Duke qene se rrugët e shumta tregtare kalonin neper Mesopotami ky vendshpejt u be qendër tregtare e kulturore. Ne shek XIX para Krishtit ne mes telumenjve Tiger dhe Eufrat u themelua qyteti Babilon, sipas te cilit e mori edheemrin mbretëria e Babilonisë. Ne shek.XVII p.e.s. ne krye te shtetit erdhi mbretii famshëm Hamurab, i cili bashkoi gjithë vendin ne një mbretëri te vetme. Gjatekohës se sundimit vendi përjetoi një zhvillim te madh si ne bujqësi, blegtori, nezejtari, tregti por edhe ne kulture, art dhe ne besim. Ne fillim te atij shekulli-dikurreth vitit 1694 p.e.s. perandori Hamurab, sundimtar i Babilonisë beri kodi-fikimin e ligjeve me te cilin rregulloheshin normat shoqërore.

2. Për historinë e KoditShtylla prej gurit te bazalitit e gjate 2.25 m, me tekstin e Kodit te Hamurabitështë zbuluar nga një ekip arkeologesh franceze ne vitin 1901/1902 ne gër-madhat e qytetit Suzi ne Jug-perëndim te Iranit te sotëm, kryeqytet i shtetit tedikurshëm Elam . 1 Atje nga Babilonia ne shek XII p.e.s.,e kishte bartur njësundimtar i Elamit i cili kishte pushtuar pjese te Babilonisë se dikurshme.

Ne atë gurë është e gdhendur edhe figura e Hamurabit, i cili paraqitet solem-nisht para hyjnisë se Diellit-Shamashit duke marre prej tij Kodin.2 Shtylla kaqene e vendosur ne sheshin e qytetit dhe, siç duket ka qene e vendosur ne disaqytete te Babilonisë.3

Kodi ishte shkruar ne gjuhen akade me alfabetin kuneiform.

Kodi i Hamurabit ka karakter te hapet klasor duke qene se sanksionon pabaraz-inë formale juridike. Për personat qe u përkasin klasave dhe shtresave tendryshme shoqërore për te njëjtin delikt,parasheh dënime te ndryshme,përkatësisht parasheh mbrojtje te ndryshme juridiko-penale.


Ne këtë kod paraqitet ne mënyrë relieve, shteti dhe shoqëria babilonase. Kymonument njëherësh ofron edhe te dhëna te shumta mbi shkallen e zhvillim-it te marrëdhënieve shoqërore ne Babiloninë e atëhershme. Prandaj, kjo e benekëtë Kod monumentin me te rëndësishëm jo vetëm për historinë e se drejtëspor njëkohësisht edhe burim shume te rëndësishëm për studimin e historisë seshoqërisë skllavopronare.

III. PJESET E K0DIT TE HAMURABIT

Kodi përbëhet nga tri pjese: prologut a hyrjes, tekstit normativ dhe pjesës për-fundimtare apo epilogut. Këto tri pjese sikur mos te ishin te shkruara ne njëtekst, do te krijonin përshtypjen se janë shkruar ne kohe te ndryshme. Prologudhe epilogu janë te gërshetuar me plote misticizëm dhe sakramentalizem.

1. Hyrja/prologu:Ne këtë pjese Perandori thirret ne fuqitë hyjnore te cilat e kane zgjedhur qe tesundoje dhe atij i kane urdhëruar e këshilluar qe te nxjerre ligjin.4 Madje, ai këtuve ne pah meritat e veta te sundimtarit.5 Veten e quan me prejardhje hyjnore-te zgjedhur nga perënditë qe te sundoje.6 Sipas tij Kodin e nxori"... kur ne këtëqytet perënditë e vendosen mbretërinë e përjetshme, themelet e se cilës janëte qëndrueshëm si qielli dhe Toka".7

Ne epilog Hamurabi shpalle se nxjerrjen e Kodit e ka bere me qellim "...qe tapërmirësoje mirëqenien e njerëzve, te siguroje zbatimin e te drejtës, te mësojëmirëqenien e njerëzve, te siguroje zbatimin e se drejtës ne këtë vend, te çrrën-jose te çoroditurën dhe te keqen, te pengoje te fortin qe te mos ta shtype tedobëtin, ta ndriçoje Token..."Hamurabi e konsideron veten te zgjedhur ngaperënditë. 8 Ai konsideron se perëndia Marduk e kishte dërguar qe te sundojedhe te shpalle te drejtën. Me nxjerrjen e Kodit ___________1. Ekipin e arkeologeve francez e udhëheqtë Zhan Zhak de Morgan/Jan Jacques de Morgan,Hilmi Ismajli dhe Fatmir Sejdiu, Historia e shtetit dhe se drejtës I, pjesa epërgjithshme,Universiteti i Prishtinës,Prishtine,2002,fq.4 2. Jasic,Stojan ,Zakoni starog srednjeg veka,Beograd,1968 3. Shtylla e gurit me tekstin e Kodit te Hamurabit, sot ruhet ne Muzeun e Luvrit/Louvreu te Parisitdhe është mjaft e dëmtuar por ne baze te fragmenteve tjerë te gjetur ne vise te ndryshme teBabi1onise është bere rekonstruimi pothuajse i teresishem i tij, megjithëqë disa nene endemungojne.Markovic dr Ceda,Zakon Hamurabjev,Begrad,19254 "Pasardhës mbretëror te cilin e krijoi perëndia"," ...mbret i mençur...1uftetar...zoteri" ...mbrojtësi Tokës... i qyteteve" ..."vëlla i perëndisë Zamama" ...,"mbret hyjnor i qyteteve ", Jasic,Stojan,Zakoni starog srednjeg veka,Beograd,1968 5 "luftëtar pa riva1 ...i ci1i i zhduku te gjithë banditet...i cili shtetasit e vet i ushqeu ne kohen eurisë" ..."i cili shpalli te drejtën,drejtoi ligjin" ...pasardhësi mbretëror i perjetesise,die11i iBabi1onise,"mbreti te ci1it i nënshtrohen te katër anët e botes",Po aty6 "Pasardhës mbretëror te ci1in e krijoi perëndia", Po aty 7 "...Ne atë kohe ...Ea dhe Beli me thirren ne emrin tim mua-Hamurabin,princin e madh..." Po aty 8 "...unë personalisht Hamurabi,bariu te ci1in e zgjodhi Beli..." Po aty


Hamurabi shpalle se ka vendosur drejtësinë dhe krijuar mirëqenien e shtetasve. 9

2. Teksti normativ:Është pjesa me e rëndësishme e Kodit dhe përbëhet prej 282 neneve. Ne kra-hasim me pjesën hyrëse dhe përfundimtare është me e laicizuar.Teksti norma-tiv përmban dispozita nga degët e ndryshme te se drejtës. Pra, me këtë rregul-loheshin marrëdhëniet pronësore, familjare, trashëgimore, penale e kishteedhe dispozita mbi rregullimin e gjyqësisë dhe procedurës gjyqësore.

Sipas Kodit barra e provës binte mbi akuzuesin,10 kurse ne pamundësi teprovimit te provimit te fajit pësonte dënimi.11 Ne anën tjetër mënyra e teprovuarit ishin te përshtatshme për kohen, si psh. kërcimi ne lume-neni 2.12Kodi sanksiononte dëshmimin e rrejshme duke përcaktuar për ketedenime,sipas natures se akuzave.13

Pallatit dhe tempujve, ne mënyrën e natyrshme për rrethanat, u ishte dhënëmbrojtja me e larte juridike. Kështu, nëse dikush vidhte sendet nga pallati apotempulli dënohej me vdekje, sikurse ai i cili I kishte pranuar sendet e këtilla. 14Respektivisht, nëse te këtilla ishin shtazët detyrimi ishte kompensimi i trid-hjetëfishtë i gjësë se vjedhur.15

Dënimi me vdekje parashihej edhe për grabitjen e fëmijës se mitur dhe teskllavit te tjetërkujt.16 Kodi shpesh parashihte edhe dënime ne te holla e qebehej ne monedhat e vjetra prej argjendi-"Shekela"2 dhe "mina".17Edhe kom-pensimet e ndryshme ishin te parapara ne këto monedha.

Dispozitat e caktuara te Kodit ishin te dedikuara për ceshtjet qe lidheshin mepjesëmarrjen ne lufte. Kështu ishte e sanksionuar mospjesëmarrja ne lufte përmbretin,18 pastaj shpërblimi për ata qe ne lufte ishin zënë robër nga armiku,19

shpërblimi për pjesëmarrjen ne lufte,20 dhe ceshtje te tjera ne lidhje me këtë.

Kodi përcakton masa për punimin e tokës dhe me shume dispozita e rregullonkëtë ceshtje,21sikurse pastaj për kopshtin, mbrojtjen e digës se ujit,22 për kullot-jen e bagëtisë,23 etj.

3. Epilogu:Sikurse ne prologun edhe këtu Hamurabi lartëson meritat e veta te sundimtar-it dhe personifikohet me hyjninë e drejtësisë. Konsideron se me këtë vendit iasiguron ligjin e drejte, njerëzve ua ka hapur rrugën dhe u ka siguruar dritën emirëqenien.24

___________9 "Kur Marduku me dërgoi qe te sundoj njerëzit,qe vendit ti shpa11 te drejtën,ne goje tenjerëzve vura te drejtën dhe drejtësinë,krijova mirëqenien e shtetasve" Po aty10.Hilmi Ismajli dhe Fatmir Sejdiu,Historia e shtetit dhe se drejtës I,pjesa epërgjithshme,Universiteti i Prishtinës, Prishtine,2002,fq.4?


11. Nëse ndonjë njeri e fajëson njeriun tjetër dhe nuk e provon fajin,ai qe e fajëson tjetrin,tevritet,Neni 1 i Kodit,Jasic Stojan,po aty.12. Dënimet për mossuksesin ne provimin e fajësisë ishin te ndryshme:me vrasje-neni 1, me kon-fiskimin e shtëpisë nga ana e te akuzuarit-neni 2 i Kodit,Jjasic Stojan,Po aty.13. Personi i akuzuar për magji ishte i detyruar qe te kërcejë ne lume dhe nëse arrinte qe te noto-je atëherë konsiderohej i pafajshëm/me këtë rast akuzuesi vritej kurse i akuzuari e merrteshtëpinë e tij,Neni 2 i Kodit,Jasic Stojan,Po aty.14. Nëse dikush ne proces dëshmon ne dem te te pandehurit dhe atë qe e thotë nuk eprovon,nëse procesi ka te bej me jetën,dëshmitari te vritet-Neni 3,respektivisht dënohet medënimin e atij procesi-Neni 4,Jasic Stojan,Po aty.15. Neni 6 i Kodit,Jasic Stojan,Po aty.16. Neni 8 i Kodit,Jasic Stojan,Po aty.17. Nëse dikush vjedh djalin e huaj te mitur,te vritet"-Neni 14 I Kodit,Jasic Stojan,PO aty18. Kishte vlerën e barabarte me 6 gr.argjend/Shiko nenin 17 te Kodit,Jasic Stojan,Po aty.19. Kishte vleren e barabarte me 324 gr.argjend/Shiko nenin 24 te Kodit,Jasic Stojan,Po aty.20. Neni 26 te Kodit,Jasic Stojan,Po aty.21. Neni 28 te Kodit,Jasic Stojan,Po aty.22. Neni 28 dhe 29 te Kodit,Jasic Stojan,Po aty.23. Neni 43-48 te Kodit,Jasic Stojan,Po aty.24.Dr.Hilmi Ismajli,Burime te zgjedhura juridiko historike,Prishtine,2001

Kjo pjese është plot me misticizëm. Këtu ai urdhëron qe ligji i tij te zbatohetgjate jetës dhe pas vdekjes se tij. Dhe porosite qe:"ne te ardhmen, secili mbreti këtij vendi le ti ruaje përgjithmonë fjalët e drejtësisë, te cilat i gdhenda nemonumentin tim,t e mos e ndryshoje ligjin e vendit te cilin e dhashë, te mos edëmtojë monumentin tim. Nëse ai princ është i mençur dhe nëse dëshiron qene vend te mbaje rend,le tu përmbahet fjalëve qe i gdhenda ne pllakën time,ai mbishkrim le ti a mësojë rrugën,rregullin,ligjin qe ia dhashë vendit….".25

Hamurabi mallkon sundimtaret e ardhshëm-pasardhësit e tij, nëse nuk e zbato-jnë ligjin ose bëjnë çfarëdo ndryshimi ne tekstin e ligjit,te cilin ai e quanmbishkrim ose monument te vetin.26 Dhe ata qe nuk e respektojnë këtë ligjmallkohen me:"…shpërthimin e kryengritjes te cilën nuk do te mund ta shua-jnë, fyerjen e erërave te shkatërrimit, jetën e shkurtër, vitet e urisë, terri pa drite,shpërndarjen e shtetasve, ndërprerjen e sundimit, harrimin e emrit dhe te kuj-timeve…"27

IV.PERFUNDIM:

Padyshim se Kodi i Hamurabit është një monument i vërtetë i historisë juridike dhene përgjithësi njerëzore. Ai është pasqyre reale e rrethanave shoqërore nga te cilatedhe ka qene i kushtëzuar. Me zbulimin e tij është zbuluar një histori e tere e kul-turës, religjionit, artit, filozofisë, rregullimit shoqëror dhe te drejtës. Rëndësia e tij epakontestueshme vërehet edhe ne faktin se ky kod edhe pas shkatërrimit dherënies se perandorisë se Babilonisë, për një kohe te gjate vazhdoi qe te zbatohet nepjesën me te madhe te Mesopotamisë. Përveç kësaj, ai ka shërbyer edhe si shembullpër shume ligjvënës te ardhshëm dhe sipas modelit te tij janë nxjerre edhe shume


ligje te tjera,meqë shprehte marrëdhëniet ne një ekonomi mjaft te zhvilluar.

Kodi i Hamurabit përligj ndasitë faktike dhe ishte një ligj për njerëzit e shtresës selarte siç ishin fisniket e tregtaret, pra për njerëzit e pasur qe ne përgjithësi ishinskllavopronar.

Normat e shumta mbi gjyqet, mbi sendet, te drejtën reale, mbi martesën, familjen,pajën, trashëgimin, pjesëmarrjen ne lufte, mbrojtjen e dinjitetit etj.,e bëjnë atëpërmbledhjen ligjore me te rëndësishme te kohës se lashte.

___________25.Dr.Hilmi Ismajli,po aty26."Nëse një princ nuk kujdeset për fjalët e mia, te cilat i gdhenda ne piedestalin tim, mallkimintim e përbuzë, nuk i frikohet mallkimit te perëndive, e abrogon ligjin qe e dhashë unë, fjalët e miai ndryshon, emrin tim e fshin, emrin e tij aty e shkruan, ose nëse nga frika prej mallkimit urdhëronqe ta beje tjetërkush, ai njeri mbret, zotëri ose qytetar, qofte ai edhe perëndi i madh, baba iperëndive i cili ka përcaktuar sundimin tim, le ta marre shkëlqimin e mbretërisë, tia kthejeskepeptrin, ta mallkoje fatin e tij",Dr.H.Ismajli,po aty27.Dr.H.Ismajli,po aty


Lirimi me kusht i personave te dënuarNga Alain BLOCH 1 dhe Bedri DURAKU 2 .

Hyrje

Bazat kryesore për lirimin me kusht i gjejmë ne Rregullat e Tokios te vitit 19903.Ne atë kohe Asambleja e përgjithshme e KB-së deklaroi dijeninë e tij mbi fak-tin se "kufizimi i lirisë është i justifikueshëm vetëm nga pikëpamja e sigurisë pub-like, parandalimit te krimit, vetëm ndëshkimit dhe mbajtjes dhe se i vetmi qellim isistemit te drejtësisë penale është riintegrimi i kundërvajtësit ne shoqëri". Futja nëpërdorim e formave të ndryshme të lirimit me kusht ne fazën pas procesitgjyqësor, si masa pa kujdestari për të zëvendësuar jo-arrestuese për tëzëvendësuar burgimin, ka për synim që në njërën anë të promovojë përfshirjemë të madhe të komunitetit dhe në anën tjetër, të promovojë një ndjenjë tëpërgjegjësisë në mesin e kundërvajtësve (Aneksi, Nen. 1.2). Implementimiduhet të përvojë të sigurojë një baraspeshë të duhur në mes të të drejtave tëkundërvajtësve individual, të drejtave të viktimave, si dhe të shqetësimeve tëshoqërisë rreth sigurisë publike dhe parandalimit te krimit.

Ne rekomandimet e tij Rec (2003)22 për lirimin me kusht, Komiteti i Ministravei Këshillit te Evropës me shume kuptim shprehi thelbin e lirimit me kusht përpersonat e dënuar:

"Të njihet që lirimi me kusht është njëra prej masave me efektive dhe me konstruk-tive për parandalimin, përmirësimin dhe promovimin e risistemimit, pajisjen e teburgosurit me plan, riintegrim të asistuar dhe te mbikëqyrur ne shoqëri;

'Të merret parasysh që duhet përdorur ne atë mënyrë e cila i përshtatet rrethanaveindividuale dhe konsiston ne rregullat e drejtësisë dhe paanësisë;

'Të merret parasysh që kostoja financiare e burgjeve vendosë një barre të rëndëmbi shoqëri dhe së këto hulumtime kane treguar se arrestimi shpesh ka efekt tekundërt dhe dështon ne rehabilitimin e kundërvajtësve 4;

Lirimi me kusht i jep një imazh humaniteti shoqërisë.

Por funksionimi i drejt i sistemit për lirim me kusht është gjithashtu i domos-doshëm për një sistem efikas te drejtësisë penale. Puna e mire e policisë nuk ___________1 Alain BLOCH është gjyqtar ndërkombëtar i UNMIK-ut dhe njeri prej Gjyqtareve Kryesues nePanelin për Lirimin me Kusht.2 Bedri DURAKU është shërbyes civil Kosovar dhe Koordinator I Panelit për Lirimin me Kusht.3 Rezoluta 45/110 e modifikuar ne mbledhjen e 68 te Asamblesë se Përgjithshme te KB me 14Dhjetor 1990 për Rregullat Standarde Minimale per Masat jo-izoluese.4 Këshilli I Evropës, Komiteti i Ministrave, Rekomandimi Rec(2003)22 për lirimin e kusht, modi-fikuar nga Komiteti I Ministrave me 24 Shtator 2003 ne mbledhjen e 853 te Zëvendës Ministrave.


është asgjë pa pune te mire te prokurorisë. Një ndjekje penale e mire ështëasgjë pa një vendim te mire. Vendimi i mire nuk vlen asgjë pa një ekzekutim temire. Kualiteti i ekzekutimit te aktgjykimeve është i një rëndësie esenciale përnjë sistem te besueshëm dhe kualitativ te drejtësisë penale.

2. Historik i shkurtërSistemi i lirimit me kusht ka ekzistuar edhe ne legjislacionin e vjetër Jugosllav,i ngjashëm me sistemin e tanishëm. Ideja e lirimit me kusht nuk është diçka ehuaj e sjellë nga një administratë ndërkombëtare.

Në sistemin e vendosur ne Kosove që nga qershori i vitit 19775, personi i bur-gosur mund te lirohej me kusht pasi te këtë kaluar gjysmën e kohës se dënim-it, nëse rehabilitimi është arritur dhe se mund te pritet qe personi i liruar do te"do te sillet ne mënyre te duhur nëse lirohet dhe gjithashtu nuk do te kryejë ndonjëvepër tjetër penale". Janë caktuar kriteret për te vendosur nëse ky qellim ështëarritur: sjellja e te burgosurit gjate vuajtjes se dënimit, zbatimi i obligimit të tijpër pune duke marrë parasysh zotësinë e tij dhe rrethana tjera qe kanë treguarnëse qëllimi i dënimit është arritur. Ne rrethana te veçanta lirimi me kusht kaqene i mundur pas përfundimit te një të tretës se dënimit.

Vendimi është marrur nga ana e Komisionit për Lirim me Kusht (KLK) ne për-bërje prej 5 anëtareve te ardhur nga Sekretariati për Pune te Brendshme,administrata e burgjeve, komuna dhe gjithashtu edhe edukatoret.

Ne pajtim me Rregulloren e UNMIK-ut 1999/24 mbi Ligjin e Aplikueshëm neKosove, sistemi u vendos kur ishte nen përgjegjësin e UNMIK-ut.Departamentit te Drejtësisë, (DOJ) i është dhëne autoritetit për themelimin eKLK-së, i cili me herët ka qene i themeluar nga ana e Sekretariatit Krahinor.

Drejtori I DiD ka emëruar Kryetarin e KLK-së dhe 15 anëtarë (5 gjyqtar, ndërkom-bëtar dhe lokal, Komisionarin e Shërbimit Korrektues6 apo te deleguarin e tij,udhëheqësin e zyrës ligjore te SHKK-së apo te deleguarin e tij, 3 punëtorësocial, 2 mjekë, ndërkombëtar apo lokal dhe 3 drejtorë te burgjeve). Në mesine këtyre Kryetari zgjodhi panelin shqyrtues ne përbërje prej 5 personave. Mekëtë ai duhej të siguronte që gjyqtarët, Menagjementi i lart i SHKK-së si dhe stafligjor, korrektues dhe mjekësor, ishin përfaqësuar. Asnjë drejtor i burgut nukmund te jete pjese e panelit që shqyrton rastet nga burgu i tij apo i saj.

Direktiva e Komisionit për funksionimin dhe punën e KLK-së ka hyre ne forceme 1 Tetor 2002. 7

___________5 Neni 9 te Ligjit Penal te Krahinës Socialiste Autonome te Kosovës te datës 28 Qershor 1977 dhe Neni 166dhe 172 te Ligjit mbi Ekzekutimin e Sanksioneve Penale te datës 01 Korrik 1977.6 Me tej KSHK Ne praktik profesorët e Fakultetit Juridik dhe Psikologet kanë qene gjithashtu për përfshirë.7 Qarkorja juridike 2002/07 e titulluar "Politikat e Lirimit me Kusht adoptuar nga Divizioni për Menaxhimine Burgjeve, me aneksim ne të "PMD/KSHK Direktiva e Komisionarit. Politikat e brendshme për lirimin mekusht te personave te burgosur". Kjo direktivë ka qenë e amandamentuar retroaktivisht me qarkoren ref.Justice/2002/09.


Vendimet e panelit te KLK-së ishin objekt i shqyrtimit nga ana e Kryetarit te KLK-së, për të siguruar qe vendimi nuk ka thyer ligjin e aplikueshëm, politikën epërkohshme apo rregullat e procedurës. Kryetari mund ta konfirmojë vendiminapo ta kthejë çështjen ne rishqyrtim. Pas rishqyrtimit, çështja i është referuardrejtorit te MD-së, nëse kryetari ende nuk pajtohej me vendimin e panelit.

Sistemi i tanishëm ishte i parapare me Kodin e Përkohshëm te ProcedurësPenale (KPPK) dhe ishte zbatuar me Ligjin për Ekzekutimin e SanksionevePenale (LESP) i cili ka hyre ne fuqi me 19 Shkurt 20058. Ndryshimi kryesor i tij kaqene një Panel te pavarur te gjyqtareve t'i besojë vendimin për lirimin me kusht.

3. Korniza ligjore.Bazuar ne nenin 8.1.j te Kornizës Ligjore për Vetëqeverisjen e Përkohshme9, fuqitëdhe përgjegjësitë e Institucioneve te Përkohshme te Vetëqeverisjes nuk përfshi-jnë disa pushtete dhe përgjegjësi të rezervuara te cilat kanë qene ne duar te PSSP-së. Përgjegjësia mbi shërbimin korrektues është një fuqi e tillë e rezervuar.

Qe nga 27 Prill 2006 pjesë nga kjo fuqi e rezervuar është transferuar neMinistrinë e Drejtësisë, sikurse drejtimet e shërbimeve korrektuese (përveçBurgut te Dubraves) dhe Shërbimit Sprovues.10 Përgjegjësit mbi sistemin përlirimin me kusht megjithatë nuk është transferuar dhe deri me këto dite ështëpërgjegjësi e rezervuar e PSSP-së.

Parimet me te cilat personat e dënuar mund te lirohen me kusht gjinden nenenin 80 te KPPK. Vendimet merren nga ana e panelit, i themeluar nga ana eorganeve kompetente publike ne lëmin e drejtësisë "ne pajtim me ligjin"

Kjo normative ligjore gjendet në nenet 128 deri 132 te Ligjit mbi Ekzekutimine Sanksioneve Penale.11

Bazuar ne nenin 129 LESP Paneli për Lirimin me kusht do te nxjerre direktivapër funksionimin e tij. Këto direktiva janë nxjerr me 3 qershor 200812. Versionine gjuhen angleze, shqipe dhe serbe janë dërguar ne Ministrinë e Drejtësisë,Drejtorit te DiD, Kryetarit te Odes se Avokateve te Kosovës dhe Kryetarit teShoqatës se Gjyqtareve të Kosovës, me kërkesën për ta shpërndarë këtë doku-ment. Disa organe administrative kane pranuar kopje te tilla gjithashtu.Gjithashtu edhe Drejtorët e të gjitha institucioneve Korrektuese, me qellim teinformimit te personave te burgosur. Një kopje elektronike e këtyre direktivavemund te sigurohet me kërkesë prej Koordinatorit te Panelit për Lirimin meKusht (e-mail: [email protected]).___________8 UNMIK/REG/2004/46 e datës 19 Nëntor 2004.9 UNMIK/REG/2001/9 e datës 15 Maj 2001.10 Aneks XV,pika (vii) UNMIK/REG/2006/26 e datës 27 Prill 2006 Amandamentim i Rregullores së UNMIK-ut nr.2001/19 ne Sferën Ekzekutive të Institucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes në Kosovë.11 Mëtej LESP.12 Direktiva për udhëheqjen e punës se Panelit për Lirimin më Kusht, UNMIK/CRP/2008/01, edatës 3 Qershor 2008, metej e quajtur Direktiva.


4. Shqyrtimit nga ana e autoritetit te pavarurVendimi për lirimin me kusht ne Kosove merret nga ana e një autoriteti te pavarur.

Paneli për Lirimin me Kusht është themeluar nga ana e autoritetit kompetent publikne sferën e drejtësisë,tani nga PSSP përfaqësuar nga ana e Drejtorit te Departamentitte Drejtësisë,deri sa të mos bartet fuqia dhe pergjegjesia e përmendur.

Ajo përbëhet nga ana e një gjyqtari dhe dy gjyqtareve profanë "te cilët duhet tekenë njohuri dhe përvojë në psikologji, kriminologji, psikiatri, pedagogji, sociologjidhe shkenca tjera sociale te ndërlidhura me lirimin me kusht".13

Gjyqtaret dhe gjyqtaret profanë emërohen për periudhën kohore njëvjeçare. Pasijanë gjyqtarë,ata janë te pavarur dhe te paanshëm ne kryerjen e funksionit te tyre.14

Si parim operojnë tri panele paralele prej njëra tjetrës. Si rrjedhim i kësaj kemitre Gjyqtarë kryesues dhe 7 gjyqtarë porotë.

Për shkak te karakterit delikat te vendimit për lirimin me kusht te personave tedënuar dhe situatës aktuale ne Kosove, gjyqtarët kryesues gjere me tani kaneqene gjyqtare ndërkombëtare. Ne perspektiven e mentorimit është për te ard-hur keq pse gjyqtaret profesional lokal nuk janë paraqitur ne këtë sistem.

Gjyqtaret profanë nuk janë gjyqtare profesional por qytetare Kosovare te cilëtjanë emëruar nga ana e autoritetit kompetent (gjere me tani PSSP) duke marrëparasysh rekomandimet e Këshillit Gjyqësore the Prokurorial15 te Kosovës, nëpajtim me Rregulloren e UNMIK-ut 2001/8, mbi Krijimin e KGjPK-së. Shumica etyre janë te diplomuar ne shkenca juridike apo shoqërore. Qëndrimet e tyre nepanelin vendimmarrës nuk mund te nënvlerësohen, pasi ata vendosin theksinne ndjeshmërinë vendore, për shembull rëndësia e pajtimit.

Se fundi kemi pasur disa prononcime te ashpra nga ana e Ministrit te Drejtësisëdhe Kryetarit te Shoqatës se Gjyqtareve mbi mënyrën e konstituimit dhe funk-sionimit te Panelit16. Shtrohet pyetja se ç'fare do te sjellë "rikonfigurimi"?

5. Procedura Kërkesat për lirimin me kusht trajtohen nga njëra prej dhomave të Panelit përLirimin me Kusht17.___________13 Neni. 129.1 LESP14 Neni. 9.4.6 e Kornizës Kushtetuese për Vetëqeverisjen e Përkohshme ne Kosovë. Neni. 102.4 iKushtetutës së Kosovës.15 Mëtej KGJPK.16 Visar Fetaj, Lirimi me kusht i personave te burgosur ne mëshirën e ndërkombëtarëve, Zëri, 1Tetor 2007.17 Mëtej PLK.


Pasi të jenë pranuar punët e pakryera të vitit 2005, kërkesat trajtohen sipas rad-hës kur janë pranuar. Ato rigrupohen ne 10-15 raste për sesion dhe i dërgohendhomave ne baza rrotative. Janë tri përjashtime nga ky rregull:

- në raste se gjyqtari kryesor nuk është i lire, çështja do ti dërgohet dhomës tjetër ne radhe

- kërkesa e cila me pare është shqyrtuar nga dhoma do te vazhdojë te trajto-het nga ajo dhome

- kërkesat prej disa bashke-të pandehurave ne çështjen e njëjtë penale, do te trajtohen nga dhoma e njëjte edhe nëse nuk janë paraqitur njëherësh

Ne punën e saj KLK ndihmohet nga një i punësuar, i cili është i ngarkuar mekoordinimin e punës dhe njëherit shërben si procesmbajtës i Panelit.

Kërkesa e personave te dënuar trajtohet nga njëra dhome e PLK-së brendaperiudhës kohore maksimale prej 3 muajsh. Numër i mjaftueshëm i sesioneveështë organizuar për te garantuar respektimin e kësaj periudhe maksimale përtrajtimin e kërkesave.

Tri faza që duhet të shqyrtohen: procedura para shqyrtimit, e shqyrtimit dhe epas shqyrtimit.

5.1 Procedura para shqyrtimitNe çdo kohe pasi qe te mbërrijë ne burg, personi i burgosur mund te kërkojëprej zyrtareve te burgut informata rreth te drejtave, kushteve dhe proceduravelidhur me lirimin me kusht, si dhe datën ne te cilën ai apo ajo behet i përshtat-shëm për lirim me kusht.

60 (gjashtëdhjetë) ditë para se ai te ketë te drejtë për te bere kërkesë për lirimme kusht, Drejtori i Burgut i dorëzon personit te dënuar një njoftim te shkruarme te cilën e këshillon atë për këtë date.

Personi i burgosur apo mbrojtësi i tij i drejton kërkesën për lirim me kushtPanelit përmes shërbimit te burgut, ne te cilin ai apo ajo është duke vuajturdënimin. Kërkesa mund te jete me shkrim apo gojore. Kërkesa menjëherë itransferohet Panelit nga ana e shërbimit te Burgut.

Drejtori i shërbimit te Burgut mundet gjithashtu te paraqesë propozim përlirim me kusht.

Personi i dënuar ka te drejt te beje deklaratë me shkrim ku shpjegon kërkesën e tij.

30 dite para se personi i burgosur te jete i përshtatshëm për lirim me kusht dheme se largu menjëherë pas paraqitjes se kërkesës apo propozimit për lirim me


kusht, Drejtori i Burgut i dorëzon Panelit kopjen e dosjes personale te personitte dënuar dhe raportin e te njëjtit, te përgatitur nga ekipi multi-profesional18, qëpërbëhet nga dokumentet e mëposhtme:

a. vendimi gjyqësor te personit te dënuar me burgim, burgim afatgjatë, apo burg për te mitur;

b. raporti i detajuar rreth burgimeve te mëparshme;

c. një flete informacion lidhur me te dhëna te rëndësishme për personi e burgosur, që do të plotësohet nga ana e zyrtarit ligjor te burgut apo nga ana e zëvendës drejtorit të caktuar nga ana e Drejtorit te Burgut;

d. raporti nga ana e punëtorëve social te burgut, përfshirë edhe rezultatin nga vizita ne shtëpi;

e. raporti nga ana e stafit mjekësor

f. raporti nga psikologu apo psikiatri i burgut;

g. raporti prej oficerëve korrektues përfshirë edhe përmbledhjen apo dos-jen rreth incidenteve që përfshijnë personin e burgosur;

h. deklarata me shkrim dorëzuar nga ana e personit te burgosur, nëse ka,

i. Opinioni i Drejtorit apo zëvendës drejtorit te burgut

j. raporti për trajnimet edukative apo profesionale te ndjekura nga ana e personit te dënuar, nëse ka

k. ndonjë dokument to dorëzuar nga ana e personit te dënuar, mbrojtësit te tij apo familjes ne veçanti qe kane te bëjnë me mundësit e punës jashtë burgut dhe planet tjera pas lirimit

Nëse dokumentacioni vlerësohet si jo komplet nga ana e Panelit, ai mund çdohere te kërkoj informacione shtese.

Nëse nuk janë dorëzuar te gjitha dokumentet, Paneli mundet megjithatë tevendosë nëse konstaton qe është mjaftueshëm i informuar.

Personat e burgosur, çështjet e te cilëve janë shqyrtuar nga ana e Panelit, nukkanë qasje ne asnjë raport apo dokument te shqyrtuar nga ai._____________18 Neni. 128 paragrafi 4 dhe 5 LESP.


Drejtori i shërbimit korrektues ku personi i dënuar është duke vuajtur dënimin,mund te ftoje zyrtarin për lirim me kusht nga regjioni me i afërt, qe ta intervis-tojë personin e burgosur. Gjate intërvistimit personi i dënuar lypset te nën-shkruajë zotimin qe ai apo ajo nuk do te kryejë ndonjë vepër tjetër penale,gjate periudhës se lirimit me kusht.

Ne praktike, si duket kërkesat e papranueshme për lirimin me kusht i paraqitennjërit nga Gjyqtarët Kryesues, për të vendosur rreth pranueshmerisë së tyre. Nerast të pranueshmërisë, pason procedura e shqyrtimit. Nëse kërkesa ështëgjykuar si e papranueshme personi i burgosur, apo mbrojtësi i tij, nëse ka, dheDrejtori i Burgut informohen me shkrim.

Gjyqtari kryesues gjithashtu vendos mbi kërkesat për shqyrtimin e vendimeveparaprake te Panelit, nëse ato janë paraqitur para skadimit të kohës për rishqyr-tim. Nëse nuk ekziston ndonjë rrethanë e jashtëzakonshme, gjyqtari e këshillonte burgosurin qe te paraqesë kërkesën për rishqyrtim, pas datës se theksuarnga ana e Panelit ne vendimin e tij paraprak. Personi i burgosur, mbrojtësi i tij,nëse ka dhe Drejtori i Burgut, informohen me shkrim.

5.2. Procedura e shqyrtimitPas pranimit te kërkesës the dokumentacionit te bashkangjitur, gjyqtari qekryeson dhomën e Panelit përgatit raport për çështjen.

Shqyrtimi bazohet dhe fillon me raportimin verbal te qeshtjes nga ana e gjyq-tarit kryesues ne dhomën e Panelit. Nëse anëtaret e Panelit e shohin te nevo-jshme ata mund ta konsultojnë lirshem dokumentacionin.

Pas raportimit te Kryetarit, anëtaret e Panelit i shprehin pikëpamjet e tyre dhevotojnë për qeshtjen. Gjyqtari kryesues i dhomës se Panelit shpreh pikëpamjete tij dhe voton i fundit.

Vendimi merret me shumicën e thjeshte. Votimi përsëritet derisa është arriturshumica. Mbahet procesverbal i cili pasqyron vendimin final dhe nënshkruhetnga te gjithë anëtaret e dhomës. Shqyrtimi behet ne sesion të mbyllur dhembetet konfidencial.

Ekzistojnë tri vendime te mundshme:a. pranimi i kërkesës b. refuzimi i kërkesësc. shtyrja e vendimit

Shtyrja.Vendimi do te shtyhet nëse nevojiten me shume informata për marrjene vendimit. Afati i shtyrjes është 30 (tridhjete) dite. Kur vendimi shtyhet, çësht-ja vazhdohet me trajtim nga anëtaret e njëjtë te Panelit, nëse kjo është emundur.


Pranimi dhe refuzimi. Kërkesa do te pranohet apo refuzohet varësisht prejkushteve te plotësuara te cilat kërkohen me ligj.

Vendimi formal ne përgjithësi.Vendimi ne kërkesën për lirimin me kusht përbehetprej 3 (tri) pjesëve: hyrja, pjesa normative dhe paraqitja e shkurtër e rrethanave.

Ne hyrje shënohet vendi dhe data e takimit te dhomës se Panelit,emri edhe mbiem-ri i gjyqtarit kryesues, emri dhe mbiemri i personit te burgosur, shënohet gjykata ecila ka shqiptuar dënimin personit te burgosur, data e burgimit, vepra apo vepratpenale të kryera, dënimi i shqiptuar si dhe data e kërkesës për lirim me kusht.

Ne vendim duhet te përmendet nëse vendimi është shtyre, kërkesa ështëaprovuar apo refuzuar.

Ne paraqitjen e shkurtër te rrethanave jepet arsyetim i shkurtër për vendimin.

Vendimi formal. Aprovimi. Vendoset pranimi dhe kërkesa për lirimin me kushtaprovohet, vendimi duhet te përmbajë përveç tjerash datën kur personi i bur-gosur duhet te lirohet prej vuajtjes se dënimit19. Ne praktike kjo datë e lirimitcaktohet një jave pas datës se vendimit.

Me vendim gjithashtu informohet personi qe lirohet për obligimet e tij dhesanksionet e mundshme.

Vendimi formal. Refuzimi. Nëse kërkesa refuzohet dhe lirimi me kusht nukaprovohet, vendimi duhet te përmbajë, përveç tjerash, datën kur Paneli mundte rishqyrtojë kërkesën e personit te burgosur për lirim me kusht. Ne praktikërishqyrtimi nuk caktohet me herët se 3 (tre)muaj dhe jo me vone se 1(një) vitpas datës se shqyrtimit të mëparshëm.20

Nëse dënimi disiplinor me burgosje në vetmi i është shqiptuar personit tedënuar ne mes te datës se lëshimit të vendimit për lirimin me kusht dhe datëssë lirimit me kusht nga shërbimi i dënimit, paneli për lirimin me kusht duhet tarishqyrtoj vendimin21.

Vendimet e Panelit janë finale dhe nuk i nënshtrohen ankesës.

5.3 Procedura pas shqyrtimit Brenda 3 ditëve prej nxjerrjes se vendimit për lirim me kusht, Koordinatori epajis personin e burgosur dhe Drejtorin e Burgut me kopjen e vendimi.___________19 Neni. 130.2 LESP.20 Neni. 27 Direktivës.21 Neni. 130.4 LESP.


Nëse vendimi ka aprovuar lirimin me kusht, Koordinatori gjithashtu pajis edheShërbimin e lirimit me kusht, me kopjen e dosjes dhe te vendimit.

Drejtori i Burgut siguron qe hapat ne vazhdim janë marrur ne rastin e aprovim-it te lirimit me kusht.

a. Informimin e stacionit të Policisë se UNMIKU-t/SHPK-se ne zonën ne te cilënpersoni i burgosur gjatë periudhës se lirimit me kusht do te qëndroj, se pakushtatëdhjetë-e-dy (72) ore para se te fillojë lirimi me kusht.

b. Njoftimin e gjykatës e cila ka dërguar te burgosurin ne vuajtje te dënimit,shtatëdhjetë-e-dy (72) ore para se te filloj lirimi me kusht.

c. Informimin e zyrës me te afërt regjionale te Shërbimit te lirimit me kusht,për fillimin e lirimit me kusht.

d. Shpjegimi i plote i kushteve për lirim te personit te dënuar (p.sh.përgjegjësitë e raportimit dhe pasojat e involvimit ne ndonjë krim tjetër).

Kur vendimi aprovon lirimin me kusht dosja e çështjes ruhet nga ana eKoordinatorit/Procesmbajtësit te Panelit.

Ne qofte se lirimi me kusht refuzohet, dosja e çështjes te personit te dënuarkthehet ne shërbimin korrektues. Kur data e rishqyrtimit e theksuar nga ana ePanelit ka arritur, Drejtori i Burgut automatikisht e kthen dosjen për rishqyrtimne Panel. Se bashku me dosjen vijnë edhe plotësimet me raportet e cituara melart. Pastaj procedura përcjellë rregullat e përshkruara.

Nëse dalin probleme si rezultat i ndryshimit te rrethanave, Paneli adaptonkushtet e vena, ne pajtim me ligjin, apo e liron Shërbimit e Lirimit me Kusht ngadetyra e kontrollimit të çështjeve specifike apo te asistimit personit te liruar mekusht ne çështje te caktuara. Shembull tipik është personi i liruar i cili dëshironta lëshojë Kosovën për pune, për te ju bashkangjitur familjes apo për trajtim22.

Ekzistojnë dy vështrime për këtë teme. Vështrimi i pare thekson se personi iliruar me kusht nuk mund te lejohet te udhëtojë jashtë Kosovës, sepse ai oseajo teknikisht është duke vuajtur dënimin e tij apo saj.

Vështrimi tjetër thekson se ekzekutimi i sanksioneve penale përveç qëllimevetjera ka edhe riintegrimin e personave të dënuar ne shoqëri dhe përgatitjen etij apo saj qe te drejtojë jetën e vet në mënyrë të përgjegjshme shoqërore23 dhekjo me se miri mund te arrihet duke i lejuar bashkimin me familjen apo duke idhëne mundësin qe te fitojë për te jetuar edhe nëse kjo është jashtë vendit.________22 Neni. 33.4 Direktivës.23 Neni. 3 LESP


Sa i përket trajtimit mjekësor jashtë vendit, ithtarët e te dy vështrimeve pajto-hen se kjo duhet te jete e mundur, pasi sanksionet penale duhet te zbatohenne atë mënyrë që te sigurojnë humanitetin e trajtimit dhe respektimin e din-jitetit të secilit individ24.

6. Pranushmëria e Kërkesës Lirimi me kusht mund te kërkohet vetëm kur aktgjykimi ndaj personit te bur-gosur është i plotfuqishëm. Para se gjithash duhet te ketë aktgjykim, lirimi mekusht nuk aplikohet te paraburgimi. Për qëllimet e lirimit me kusht, aktgjykimikonsiderohet përfundimtar kur nuk mund te atakohet me ankese apo mekërkesë për mbrojtjen e ligjshmërisë.

Kur personi i burgosur është subjekt i disa dënimeve individuale tënjëkohshme, lirimi me kusht mund te kërkohet vetëm pas dhënies së vendim-it total. Para dhënies së vendimit të tillë, nuk është e mundur te përcaktohetnëse është arritur vuajtja e 1/3, ½ apo ¾ te dënimit.

Kërkesa për lirimin me kusht është e pranueshme vetëm:

a. për personat e dënuar te cilët janë duke vuajtur dënimin me burg: nëse aiapo ajo ka vuajtur ½ (gjysmën) e dënimit (neni 80.2 KPPK);b. për personin e dënuar i cili vuan dënimin me burg, ne rast te veçante: nëseai apo ajo ka vuajtur 1/3 e dënimit (neni 80.3 KPPK). Rast i veçante ekziston kur" rrethana te veçanta në lidhje më personin e dënuar tregojnë që ai apo ajo nuk dote kryejë vepër të re penale".c. për personat e dënuar te cilët vuajnë dënim me burgim afatgjate25; nëse aiose ajo ka vuajtur ¾ (tre të katërtën)e dënimit (neni 80.4 KPPK)d. 26për personat e dënuar që vuajnë dënimin me burg për te mitur: nëse aiapo ajo ka vuajtur 1/3 (një e treta) e dënimit (Neni. 32.1 KPMK).

7. VendimiPersonit të burgosur i cili hyn ne radhën e kërkesave te pranueshme mund t'iaprovohet lirimi me kusht nëse ekzistojnë rrethana te arsyeshme nga te cilatpritet qe ai apo ajo nuk do te kryejë ndonjë vepër te re penale (neni 80.1 KPPK).

Ligji përdor termin "mundet" që nënkupton qe me vuajtjen e 1/3, ½, ¾ tedënimit nuk do te ketë lirim automatik nga dënimi.

Lirimi me kusht është mënyrë e ekzekutimit te dënimit kryesor27. Si i tillë, qëllimikryesor i lirimit me kusht është riintegrimi i personit te burgosur ne shoqëri si________24 Neni. 4.1 LESP.25 Dënimi afatgjate me burg është dënim për periudhe kohore prej njehet e një deri katërd-hjetë vjet (Neni. 37.2 KPPK).26 Burgu për te mitur është dënim i cili u shqiptohet te miturve me te vjetër se 16 vjet dhe territurve te rinj (Neni. 6, 9 dhe 10 Kodi Penal për të Mitur i Kosovës, mëtej KPMK).


dhe përgatitjen e tij apo saj qe te drejtojë jetën e vet ne mënyrë te përgje-gjshme shoqërore, duke mos kryer vepra penale. Lirimi me kusht gjithashtu dotë shërbejë për mbrojtjen e shoqërisë duke parandaluar kryerjen e vepravetjera penale. 28

Ne esence Paneli për Lirim me Kusht duhet qe te beje vlerësimin e rrezikut.

Për të vlerësuar nëse janë plotësuar kushtet e përcaktuara me ligj, Paneli krye-sisht shfrytëzon kriteret ne vazhdim29:

a. Seriozitetin e veprës penale, përfshirë edhe shpjegimet ne aktgjykiminqë dënon paraqitësin e kërkesës. Një rëndësi te veçante kanë komentet dhesugjerimet e gjykatës. Serioziteti i veprës penale është indikator për nevojën embrojtjes se shoqërisë.

b. Historiku kriminal. Historiku kriminal i personit te dënuar dhe natyra ekrimeve te mëparshme të kryera.

c. Versioni i personit te dënuar për krimin. Portretizimi i krimit te kryer ngaana e vet të dënuarit, veçanërisht përshtypja e personit te burgosur përpërgjegjësin e tij ndaj krimit: jo vetëm nga shprehja e tij apo saj por edhe nebaza te një observimi objektiv nga ana e punëtorit social te qëndrimit te tij, ris-tituimi i objektit te veprës penale dhe kompensimi i demit te bere.

d. Qëndrimi i personit te dënuar ndaj viktimës, duke përfshirë rrezikimin edinjitetit fizik dhe moral te viktimës, kërkim faljen ndaj viktimës si dhe pajtimin.

e. Sjellja përgjatë vuajtjes se dënimit. Vullneti i te dënuarit për te par-ticipuar ne programe dhe qëndrimi i përgjithshëm ndaj stafit te burgut dhe teburgosurve tjerë, shfaqja e agresivitetit apo dhunës nga ana e te dënuarit, përf-shirë mosbindjen ndaj oficerëve korrektues dhe ballafaqimi apo rrahjet fizikeme te burgosur tjerë dhe sjellje tjera relevante gjere sa vuan dënimin ne burg,si eksperienca e punës, shkeljet disiplinore, izolimi etj.

f. Gjendja psikiatrike apo psikologjike. Gjendja psikiatrike dhepsikologjike e personit te burgosur, përpjekjet për vetëvrasje, probleme rrethabuzimit me substanca, trajtimi pas burgimit, etj. Ne rastin e abuzimit me sub-stanca, disa lloje te delikuencës seksuale apo problemeve psikike, propozohettrajtim konkret pas lirimit. Për veprat serioze është e nevojshme të bëhetvlerësimi i rrezikut nga ana e psikiatrit apo psikologut te burgut.

_________27 Nenet 129 deri 132 LESP për organizimin e lirimit me kusht janë ne pjesën e dytë "Parimet eEkzekutimit te dënimeve" të LESP28 Neni. 3 LESP.29 Neni. 10 Direktivës.


g. Gjendja fizike. Komplet dosja mjekësore e te burgosurit, përfshirë infor-matat lidhur me kufizimet dhe paaftësitë fizike, sëmundjet ngjitëse, alergjitëdhe trajtimet e nevojshme pas lirimit etj.

h. Prapavija sociale dhe kontaktet familjare, duke përfshirë edhe te afërmite familjes se te burgosur, kontaktet/vizitat me anëtaret e familjes gjate vuajtjesse dënimit, si dhe prapavija shoqërore e familjes, përfshirë prapavijën kriminale.

i. Planet pas lirimit të të burgosurit. Perspektiva e punës dhe programettrajnuese/edukativ, mjedisi dhe komuniteti ne te cilin personi i dënuar do tevendoset pas lirimit, plani i përgjithshëm pas lirimit dhe kapaciteti i tij për tapërmbushur. Mund të pritet dëshmia konkrete e dokumentuar, posaçërisht përperspektivën e punës.

j. Pranueshmeria e kontrollit dhe asistencës nga ana e shërbimit tëlirimit me kusht. Pranueshmeria e te dënuarit qe Shërbimi i lirimit me kusht dota kontrollojë ne disa pika specifike.

k. Ekzistimi i rrezikut për publikun ne përgjithësi, përfshirë implikimet emundshme te lirimit te viktimat dhe komuniteti.

l. Prospektet qe i dënuari me origjinë te huaj ka si qellim për tu kthyer ne shtëpi.

Kur i dënuari kërkon lirimin me kusht pasi ka vuajtur një-të-tretën e dënimit meburg, duke pohuar që ekzistojnë rrethana specifike, Paneli vërteton30:

a. nëse këto rrethana janë vërtetë specifike, dheb. nëse ato janë te lidhura me te dënuarin, dhe c. nëse ato tregojnë se ai apo ajo nuk do te involvohet ne ndonjë vepër te re penale.

Si shtese, kriteret e përgjithshme te cituara me lartë gjithashtu aplikohen përkëto kërkesa.

Këtu duhet te theksohet se informatat që Paneli i merre nga ana e psikiatri apopsikologu i burgut, aktualisht janë të pamjaftueshme për te siguruar njëvlerësim profesional të rrezikut.

8. Mbikëqyrja e personit te liruar me kusht Mbikëqyrja e personit te liruar me kusht kryhet nga ana e Shërbimit të lirimitme kusht te Kosovës.

Qëllimi i saj përveç tjerave është te mbikëqyre dhe asistojë personat e dënuar31.___________30 Neni. 80.3 KPPK31 Neni. 194.4 LESP.


Nuk ka kornize ligjore lidhur me kontaktet ne mes Panelit për lirimin me kusht dheShërbimit të lirimit me kusht, por për te siguruar informacion kthyes, ky shërbimshume dinamik ka pajisur Panelin me raporte te brendshme çdo vit dhe raportinfinal ne fund te periudhës se lirimit me kusht apo kur shfaqet ndonjë problem.

Këto raporte shërbejnë për qellim te dyfishtë:

1. Te pajisin PLK-në me informacione të nevojshme kthyese qe lidhen me vendimet e tij, qe mundëson rievaluimin e veprimeve te tij;

2. Te lejojë inicimin e sanksioneve ne rast te shkeljes se kushteve apo shkel-jeve te reja

Shërbimi i lirimit me kusht ka juridiksion vetëm ne Kosove dhe nuk mund tembikëqyre personin e liruar me kusht jashtë territorit te Kosovës. Ekzistojnëkonventa ndërkombëtare qe organizojnë mbikëqyrjen e personave te liruarme kusht me qëndrim jashtë vendit, si Konventa Evropianë për Mbikëqyrjen eShkelësve të Dënuar me Kusht apo Liruar me Kusht, e datës 30 Nëntor 1964.Kosova megjithatë nuk është pjese e kësaj Konvente32.

9. Kohëzgjatja e lirimit me kusht dhe mbikëqyrja Ligji nuk cakton periudhe specifike për mbikëqyrjen e personave te liruar me kusht.

Prandaj është e pranueshme që mbikëqyrja përfundon kur do të ketë përfun-duar periudha e burgut e shqiptuar nga gjykata. Shume shpesh kjo periudheështë tejet e shkurtër për te lejuar qe te behet një vështrim kuptimplote i sjell-jeve te personit te liruar me kusht.

10. KushtetSistemi i lirimit me kusht zakonisht parashikon sistem të kushteve individualete pas lirimit, qëllimi i së cilës është te ule rrezikun e recidivizmit. Këto përfshi-jnë ndreqjen dhe kompensimin, nënshtrimin ne trajtim, punën, pjesëmarrjenne programe, ndalimin e banimit apo vizitave ne vende te caktuara etj33.

Këto mundësi nuk ekzistojnë ne Kosove. PLK nuk mund te vendosë kushte indi-viduale te pas lirimit. Te vetmet kushte qe mund te vendosen ndaj personit teliruar me kusht janë34:- mos te përsërisë veprën - te informojë policinë lidhur me vendbanimin e tij apo saj - te raportojë ne Shërbimin e lirimit me kusht- te raportojë policinë dhe Shërbimin e lirimit me kusht lidhur me ndryshimet ne adresë__________32 Bazuar ne pjesën 1.1.b of UNMIK/REG/1999/24 e amandamentuar me UNMIK/REG/2000/59 ligjine fuqi ne Kosovë është: ligji që ishte ne fuqi para 22 Mars 1989. Derisa Serbia e prani Konventënme 30 Shtator 2002 dhe alo hyri ne fuqi për atë shtet me 29 Dhjetor 2002,Konventa nuk është pjesëe ligjit në fuqi në Kosovë. Konventa nuk është pranuar më vone nga UNMIK-u apo Qeveria.33 Neni. 13.1 e Rregullave te Tokios; Neni. 8 e Shtojcës se Rekomandimit Rec(2003)22 për liriminme kusht adaptuar nga Komiteti I Ministrave të Këshillit të Ministrave.34 Neni. 81 KPPK dhe 131 LESP.


Per personin e liruar me kusht nga burgu për te mitur dhe për personat e liruarme kusht prej burgut pas trajtimit te detyrueshëm psikiatrik, aplikohet regjim iveçantë i cili lejon te vendosen kushte te veçanta, siç do te përmenden me vone.

Për personat e tjerë te liruar me kusht nuk është e mundur te vendosen kushteindividuale pas lirimit.Është mjaft për t'u çuditur që ekziston pikëpamja se risocial-izimi arrihet kur personi të largohet nga porta e burgut. E vetmja mundësi ështëte kërkohet nga Shërbimi i lirimit me kusht që te fokusohet ne probleme te caktu-ara si riparimi,trajtimi etj.,gjersa asiston dhe mbikëqyre personin e liruar me kusht.

Mundësitë për ti ofruar trajtim ne Kosove dhe ngjashëm, janë te pamjaftueshme,por nuk duhet te nënvlerësohen. Mund te jete e dobishme qe personi që kërkonte lirohet te veje kontakte te nevojshme para se të urdhërohet lirimi i tij apo saj.

11. Disiplina dhe shkelja e kushteve

11.1 Tërheqja e lirimit me kusht

Te mos përsëritet vepra është kushti i vetëm i pavarur. Ajo sanksionohet metërheqjen e lirimit me kusht ne rast shkelje. 35

I takon trajtimit gjyqësor që ekzaminon rastin e ri, te vendosë rreth revokimit.Ligjiflet për "gjykatën" dhe nuk thekson për ndonjë procedure36 te veçante, kështu qemund te konkludohet se i takon gjyqtarit kryesor te trupit gjykues te vendosë.

1. Gjykata do te revokojë lirimin me kusht, nëse personi i dënuar gjate lirim-it me kusht, kryhen një apo me shume vepra penale apo është dënuar përvepër penale para se te lirohet me kusht, ku është shqiptuar dënimi me burgmbi një vite burg.

2. Gjykata mund te revokojë lirimin me kusht kur është shqiptuar dënimime i ulte. Kriteret te cilat merren parasysh janë te cituara ne ligj, përveç tjerashedhe ngjashmëria e shkeljes.

Nëse lirimi me kusht është revokuar duhet të vihet dënim total37 ne cilën do tëllogaritet vetëm pjesa e dënimit te shqiptuar me herët.

Shembull. Personi A është dënuar me 4 vite burgim. Ai është liruar me kushtpas dy viteve. Një vit me vone, gjate periudhës se lirimit me kusht ai kryen njëvepër tjetër penale, për te cilën ai merr dënim me burg ne kohëzgjatje prej 3vitesh. Gjyqtari kryesor i procesit gjyqësor do te duhet te vendosë një dënim te

_____________35 Neni. 81 KPPK.36 Pjesa 7 te KPPPK.37 Shiko Neni. 71 dhe 72.2 KPPK.


përgjithshëm, duke bashkuar 2 vitet tanimë te vuajtura, me dënimin e ri prej 3viteve,për shembull një dënim te përgjithshëm prej gjithsej 4 vite e 6 muaj burgim.

Nëse gjykata nuk urdhëron revokimin e lirimit me kusht, koha e lirimit mekusht do te zgjatet për periudhën kohore te vendosur ne aktgjykimin e ri.

Shembull. Personi B ishte dënuar me 4 vite burgim. Ai ishte liruar me kusht pasdy viteve. Një vit me vone, gjate kohës se lirimit me kusht ai kryen një vepër tere penale, për te cilën ai dënohet me një vit burg. Periudha kohore e lirimit mekusht e cila fillimisht ka qene 2 vite (domethënë kohëzgjatja e dënimit që nukështë vuajtur) do te zgjatet për një vit, total 3 vite.

11.2 GjobaShkelja e kushteve tjera si informimi i policisë për vendbanimin e tij dhe rapor-timi te Shërbimin i lirimit me kusht, sanksionohet me gjobe e cila nuk mund tejete me e lartë se 100 Euro.38

Është gjykata e cila dënoi me burg personin e liruar me kusht ajo që është kom-petente qe te shqiptojë gjobën.

Jo vetëm se një gjobë e tillë nuk është rruge efektive për zbatimin e kushteve,por gjykatat gjithashtu shume rralle vejnë këso gjobash.

Megjithatë, nëse Shërbimi i lirimit me kusht hasë në një rast ku personi i liruar nukraporton apo nuk tregon ndryshimin e adresës,ai informon Panelin, i cili informonProkurorin Publik për ndjekjen e mundshme, bazuar ne nenin 131. LESP.

Nëse Shërbimi i lirimit me kusht identifikon problem sepse personi i liruar nukpranon kontrollin dhe asistencën, Paneli për Lirimin me Kusht informohet ser-ish. Paneli benë një njoftim ku kërkon nga Policia qe personin ta sjell paraShërbimit të lirimit me kusht, nëse gjendet ai apo ajo.

12. Dy raste te veçanta

12.1 Lirimi me kusht prej burgimit për te mitur

Te miturit mund te burgosen. Dënimi me burg për te mitur mund t'i shqiptohette miturit që ka mbushur 16 vjet, ne momentin kur ka kryer vepër penale (kyperson atëherë është ne moshën mes 16 dhe 18 vjet) apo te madhorëve te rinj(personave mes moshës 18 deri 21 vjeçar). 39

Personi i tillë i ri mund te lirohen me kusht, nëse ai apo ajo ka vuajtur së pakunjë-të-tretën e dënimit te shqiptuar. 40

___________38 Neni. 131.4 LESP.39 Neni. 2, 6, 9 dhe 10 KPMK.40 Neni. 32.1 KPMK.


Neni 4 KPMK shpjegojnë se dispozitat e KPPK dhe LESP duhet te aplikohenndaj minoreve, deri sa nuk rregullohet ndryshe. Derisa nuk ka rregullore të tillate veçanta, vlejnë rregullat e përgjithshme te KPPK dhe prandaj PLK është kom-petente te vendose ne këtë çështje.

Për arsye të njëjtë, derisa KPPK nuk nxjerr rregullore tjetër, gjithashtu aplikohenrregullat e përgjithshme te aplikueshme për te rritur, duke pasur parasysh seSistemi i drejtësisë për te rinj thekson mirëqenien e të rinjve dhe së heqja e lirisëduket te kufizohet ne periudhën më të shkurtë kohore që është e mundshme. 41

Dy vërejtje:1. Përkundër sistemit për te rritur, është e mundur vënia e kushteve individualepas lirimit, nëse janë specifike edhe te kufizuara. Neni 32.2 LPMK parasheh: " Kuraprovohet lirimi me kusht, gjykata mund te ve masën e mbikëqyrjes intensive ngaana e prindit, prindit adaptues apo kujdestarit, ne familje tjetër apo nen autoritetine kujdestarisë, që do të zgjasë deri ne përfundimin e dënimit fillestar".

Është për t'u çuditur që LPMK përdor termin "gjykata". Prej fjalisë së cituarështë e qarte se është organi i njëjtë qe aprovon lirimin me kusht dhe ve masëne mbikëqyrjes intensive. Derisa është PLK qe ka juridiksionin mbi lirimin mekusht është e logjikshme që ka edhe juridiksion për të vënë masa mbikëqyrje.Kjo gjithashtu është garancion për administrim te mire te gjyqësisë: kur te ven-dosë për lirimin me kusht Paneli ka ne dispozicion raportin e fundit te grupitmulti-profesional. Ne ketë mënyre ai është mire i informuar kur te vendosë.

2. LPMK ofron sistem specifik për revokimin e lirimit me kusht. Gjersa sistemipër te rritur ofron revokim te detyrueshëm për çështje te caktuara, revokimiështë gjithmonë jo i detyrueshëm ne rastet me te mitur.

12.2 Lirimi me kusht pas trajtimit te detyrueshëm psikiatrik ne arrest.Personat që kanë kryer vepër penale ne gjendje kapacitetit mendor tezvogëluar, mund te burgosen gjithashtu. Ata mund t'i nënshtrohen masës sëtrajtimit te detyrueshëm psikiatrik ne arrest apo ne liri nëse ekziston baza përshqiptimin e sanksionit penal ne pajtim me KPPK, atëherë mund të shqiptohet42 një sanksion i tillë. Gjuha e përdorur "mund ti u shqiptohen" do te thotë qeështë dispozitave. Ky opsion aplikohet vetëm për persona me kufizime men-tale dhe jo për persona në gjendje të paaftësisë mentale.

Nëse i është shqiptuar burgimi, lirimi me kusht është i mundur. Si ndërlidhet kjome trajtimin e detyrueshëm psikiatrik?___________41 Neni. 1.1 dhe 1.3 KPMK.42 Neni. 3 UNMIK/REG/2004/34 e datës 24 Gusht 2004 për procedurat penale në te cilat janë tëinvolvuar kryesit me çrregullime mendore.


Ex officio apo sipas kërkesë se kryesit te veprës, mbrojtësit, institucionit shënde-tësor, apo nga Autoritet kompetent i Kujdestarisë, gjykata qe ka vene masat neshkallen e pare do ta ndërpresë masën, nëse bindet se nuk është i nevojshëmvazhdimi i trajtimit te kryesit te veprës dhe mbyllja e tij ne atë institucion.43

Ekzistojnë 3 raste te mundshme:

1. Kur është shqiptuar trajtimi i obligueshëm ne ruajtje por jo burgim. Nësemasa është ndërprerë, personi është i lire dhe duhet te lirohet nga institucionishëndetësor.

2. Nëse trajtimi i detyrueshëm ne ruajtje është shqiptuar se bashku meburgimin dhe trajtimi zgjatë me gjate se burgimi i shqiptuar.Nëse masa është ndër-prerë nga ana e gjykatës e cila e ka vendosur ne shkalle te pare,prapë personi ështëi lire dhe duhet te lirohet nga institucioni shëndetësor. Kjo është e qartë për arsyese nëse trajtimi vazhdon përtej burgimit,mund te vendoset vetëm për masën qe kambetur.Burgimi ne mënyrë automatike ishte përfunduar kur është kryer plotësisht.

3. Trajtimi i obligueshëm ne ruajtje shqiptohet se bashku me burgim dhekoha e kalur ne institucionin shëndetësor është me e shkurtër nga koha eburgimit te shqiptuar.

Çka ndodh pas lirimit nga institucioni shëndetësor? Personi atëherë është ipranueshëm për lirim me kusht. Lirimi me kusht në atë moment nuk është ivarur prej kushteve te përgjithshme te pranushmerisë te cituara ne Nenin 80KPPK (nëse ka përfunduar 1/3, ½, ¾ te dënimit). Mbizotërojnë kushte te veçan-ta; suksesi i trajtimit te personit te burgosur, shëndeti i tij apo saj, koha e kaluarne institucionin shëndetësor si dhe koha e mbetur e dënimit.44

Sikurse me te miturit, kushte individuale mund te vihen këtu ne formë te traj-timit te obligueshëm psikiatrik ne liri. 45

Në qoftë së lirimi me kusht është refuzuar ne atë moment dhe nën kushte tëveçanta,personi i burgosur duhet të mbaj edhe pjesën e mbetur të dënimit.Ai oseajo do te përcillet prej institucionit shëndetësor për ne institucionin korrektues. 46

Është opinion i autoreve, se filluar qe nga ai momenti personi i burgosur bienen autoritetin e përgjithshëm te nenit 80 te KPPK dhe 128 LESP sepse neni33.1 i REG/UNMIK/2004/34 shpjegon se dispozitat e KPPK dhe te LESP duhet teaplikohet për kryesit e veprave penale me çrregullime mendore, përveç atyrete parapara ne këtë rregullore.

_____________43 Neni. 21.4 UNMIK/REG/2004/34.44 Neni. 24.2 UNMIK/REG/2004/34.45 Neni. 24.3 UNMIK/REG/2004/34.46 Neni. 24.4 UNMIK/REG/2004/34.


Është e qartë se vendimi për shqyrtimin e ndërprerjes se trajtimit te obligueshëmpsikiatrik ne ruajtje bien nen autoritetin e gjykatës e cila e ka shqiptuar ne shkallete pare47. REG/UNMIK/2004/23 megjithatë përdorë gjuhe dykuptimëshe kur thek-son autoritetin kompetent që vendosë mbi lirimin me kusht. Neni 24 i kësaj rreg-ulloreje përdor termin"gjykata" ("gjykata " ne gjuhen shqipe dhe "sud" ne gjuhenserbe). Sipas mendimit tone këto terme përdoren për te treguar se PLK i themelu-ar ne pajtim me nenin 129.1 LESP. Rregullorja nuk e specifikon se për cilën gjykateështë fjala.Prandaj rregullat e përgjithshme te parapara ne nenin 80 KPPK dhe 129LESP aplikohen, duke i dhënë juridiksionin ne sferën e lirimit me kusht PLK-së. Siçështë e treguar, aplikohen dispozitat e KPPK dhe te LESP, pos nëse nuk parashihetndryshe. Është evidente se për te vendosur për lirimin me kusht është kompe-tence e përgjithshme e PLK, gjersa rregullorja nuk aprovon ne mënyre eksplicitekëtë kompetence te ndonjë gjykate e caktuar, deri sa nuk heziton qe ne mënyreeksplicite të emërojë gjykatën qe ve masa ne shkallen e pare, ne çështje te tjera. 48

13. Statistikat. 49

Kur Paneli për Lirimin me Kusht është themeluar ne vitin 2005, ka pasur rastetë pakryera.. Për momentin nuk kemi ngarkese te lendeve të pakryera.

Ne vitin 2006 PLK ka mbajtur 35 sesione. 349 persona te burgosur kanëaplikuar. Janë trajtuar 301 kërkesa për lirimin me kusht prej te cilave 139(46,18%) janë aprovuar dhe 162 (53,82%) janë refuzuar.

Ne vitin 2007 PLK janë mbajtur 31 sesione. 405 kërkesa janë trajtuar, prej tecilave 186 (45,96%) janë aprovuar dhe 219 (54,04%) janë refuzuar.

Ne mes te 1 janarit dhe 31 Gushtit 2008 PLK ka mbajtur 18 sesione.236 kërkesa janëtrajtuar prej te cilave 86 (36,44%) janë aprovuar dhe 150 (63,56%) janë refuzuar.

Sa i përket kërkesave për te udhëtuar jashtë vendit: ne vitin 2006 PLK kaaprovuar një kërkesë ne vitin 2006 dhe ne mes 1 janarit dhe 31 gushtit 2008kanë ndodhur nëntë kërkesa te aprovuara

Me 2007 gjykata shqiptoj dy revokime te lirimit me kusht.

Me 2008 një rast është rekomanduar te Prokurori Publik për revokim të mund-shëm dhe tri për sanksione te mundshme.

14. Te dhëna kritikeProblemi me i ngutshëm është involvimi i gjyqtareve ne sistem.

_________47 Neni. 21.4 UNMIK/REG/2004/34.48 Për shembull ne nenin. 21 or 26 UNMIK/REG/2004/34.49 Bedri DURAKU,Raport PLK/000188/bd/08 për Sistemin e Lirimit me Kusht,datës 09 Janar 2008.


Megjithatë, ekzistojnë edhe probleme te tjera. Rregullat e Tokios theksojnë seato duhet te zbatohen "duke pasur parasysh kushtet politike, ekonomike,shoqërore dhe kulturore" (aneksi, neni 1.3). Kjo lejon ca liri veprimi, por duhetardhur në konkluzion se janë te nevojshme përmirësimet.

Disa nga këto kanë të bëjnë me aspekte procedurale te cilat ne shikim te parenuk do te kenë kosto te lartë por një përmirësim te madh te pozitës ligjore tepersonave te dënuar, si:

- e drejta për t'u dëgjuar personi i cili kërkon lirimin me kusht apo mbrojtësi i tij- e drejta qe te kenë qasje adekuate ne dosjet e tyre- përmirësimi i pozitës se viktimës i cili është i përjashtuar totalisht nga çdo participim

Disa te tjera përfshijnë kosto më te madhe financiare, por janë megjithatëesenciale:

- futja në përdorim e kushteve individuale dhe te çfarëdo sistemi te përshtat-shëm te sanksioneve- shtyrja e afatit te mbikëqyrjes përtej periudhës se dënimit.- forcimi i asistencës dhënë personave te liruar dhe involvimin e komunitetit - zgjatja dhe specializimi i programeve te pas lirimit- trajnimi i psikiatrave dhe psikologeve te burgut ne teknikat e vlerësimit terrezikut

Këto përmirësime janë përgjegjësi e autoriteteve qeveritare, por jo vetëm tetyre. LESP parashikon një rol te rëndësishëm te përmbushet nga ana e shoqërisëcivile. Neni. 4.4 i LESP thekson se shoqëria duhet te bashkëpunojë ne riintegrim-in e personit te burgosur ne shoqëri. Neni 4.5 i LESP shkon edhe përtej kësaj, qete shtyjë pjesëmarrjen jo vetëm te institucioneve apo organeve publike, porgjithashtu edhe te atyre private, e edhe te individëve ne procesin e riintegrimit.Sociologet, psikologet dhe personeli mjekësor dhe personave te tjerë me njo-huri ne shkencat shoqërore, gjithashtu edhe studentet e këtyre disiplinave,duhet te organizohen ne baza vullnetare për zhvillimin e programeve te paradhe pas lirimit, për te mirën e përgjithshme. Këto programe duhet të adresojnëdhunën, dhunën ne familje, vet-kontrollit, abuzimin me substanca etj. I takonshoqërisë civile që të kërkojë vendin te cilin ia siguron ligji.

Përkundër dobësive të tij, baza e sistemit kosovar reflekton parimet epërgjithshme te demokracisë: gjyqësia ve sanksione, kurse ekzekutivi i zbatonato. Neni 129 i LESP reflekton parimet e përgjithshme dhe i beson panelit prej3 gjyqtareve vendimin e lirimit me kusht. Pasi lirimi me kusht është modalitet iekzekutimit te sanksionit qe rrënjësisht e ndryshon karakterin e tij, i takon njëarbitri neutral dhe te paanshëm te vendosë. Intervenimi i gjyqtarëve ështëgjithashtu një mënyrë për te garantuar sigurinë e ligjit (sundimin e ligjit) dhebarazinë ne trajtim. Prandaj, baza e sistemit Kosovar është e shëndoshë.


Av.Ibrahim Dobruna

PARANDALIMI I PASTRIMIT TE PARAVEMasat parandaluese nga pikëpamja e OAK

-kërkesat dhe udhëzimet për avokatë-

1. HyrjeNë Kosovën e pasluftës, pas shumë studimesh e parapërgatitjesh, përpariminmë të prekshëm në sferën e legjislacionit sikur e shënoi aprovimi i dy ligjevebazike për fushën e drejtësisë penale: Kodi i Procedurës Penale dhe Kodi Penal.Duhet pranuar që në situatën e zhvillimeve të pasluftës kjo paraqet zhvillim merëndësi për legjislacionin kosovar. Madje, për legjislacionin penal të Kosovës,rëndësi historike, sepse në këtë lëmi bëhet shkëputje e plotë nga tradita elegjislacionit të trashëguar dhe shënohet hap vendimtar në ndërtimin ekornizës së mëvetësishme ligjore.

Pothuajse të gjithë vrojtuesit objektiv pajtohen se legjislacioni i ri penalparaqet një përmbledhje të mirë të standardeve ndërkombëtare për mbrojtjene të drejtave dhe lirive të njeriut. Shumë analiza komparative tregojnë njëaplikim tejet të gjerë të këtyre standardeve, madje me të gjerë se në shumëprej vendeve me sisteme të zhvilluara demokratike.

Dhe kështu, zhvillimet në legjislacionin penal shpijnë edhe më tej. Në kornizëne reformuar dhe të ndryshuar madje pothuajse krejtësisht ndihet një ndikim idukshëm i sistemeve te avancuara demokratike.Veçanërisht, në sferat e luftim-it të krimit të organizuar, ku Kosovës i ka munguar tërësisht infrastrukturaligjore. Kështu, në sferat e veçanta janë ndërtuar instrumente te veçantajuridike te nxitura nga përpjekjet për këtë luftë.

Pastrimi i parave të pista si një formë tjetër e krimit të organizuar ishte në rrit-je e sipër në Kosovë dhe përbënte një dukuri të rrezikshme e cila zhvillohejpandërprerë dhe pa pengesa të dukshme. Shuma të mëdha parash të fituara sirezultat i kryerjes së krimeve të organizuara edhe në Kosovë pastroheshin nëmënyra të ndryshme duke i investuar ato në biznese.

Prandaj, kjo kërkonte ndërtimin e një kornize të veçantë ligjore e cila do të kri-jonte pastaj instrumente të veçanta për luftimin e kësaj forme të krimit të orga-nizuar, e re për rrethanat kosovare.___________1. Punimi është një Ligjëratë integrale e autorit mbajtur ne Prishtine,me datën 19 prill 2008, neSeminarin:"Parandalimi i krimeve financiare dhe shpëlarjes se parave",sipas Projektit te OAKdhe B&S Europe, për ndërtimin e kapaciteteve për luftimin e krimit te organizuar dhe pastrimitte parave ne Kosove.


2. Kuptimi i pastrimit të paravePastrimi i parave është një formë e veçantë e krimit të organizuar. Kjo dukurikriminale ka të bëjë me veprime të cilat ndërmerren në mënyrë që parat e fitu-ara nga transaksionet dhe aktivitetet kriminale të deponohen dhe investohennë punë dhe veprimtari legale e pastaj ato të përdoren si para të pastruara, tëlara. Pastrimi i parave është përcaktuar si proces me të cilin parat e fituara ile-galisht prezantohen, si gjoja para të fituara në transaksionet e lejuaraekonomike dhe tentohen të përdoren për qëllime legjitime. Pastrimi i paraveparaqet procesin e transformimit të përfitimeve të kundërligjshme ngaaktivitetet kriminale, për të fshehur origjinën e tyre, dhe bërë që ato të dukensi përfitime që janë siguruar me dhunë dhe me metoda legjitime.

Në përgjithësi ''pastrimi i parave'' konsiderohet, shndërrim i parave ''të pista''apo i interesave të tjera pasurore të përfituara me veprime kriminale apoveprime të tjera të kundërligjshme në para ''të pastra'', respektivisht në para tëcilat mund të përdoren dhe të shfrytëzohen si të hyra legale në transaksionetbankare dhe transaksionet e tjera monetare.

Pastrimi i parave është kthimi i të ardhurave të realizuara me mjete të paligjshmenë pasuri të cilave është e vështirë t'u gjendet origjina e krimit. Ky veprim nëshumë vende të botës bëhet me qëllim të tentimit të shmangies nga konfiski-mi i pasurisë nga ana e shtetit, pastaj për të fshehur aktivitetet kriminale dhe përtë investuar fondet e tyre në aktivitetet e tjera kriminale apo aktivitete të ligjshme.

Në teori, procesi i larjes së parave ndahet në tri faza:-Vendosja (Placement) përfshinë instalimin apo transferimin fizik të parave tëcilat janë fituar si rezultat i veprimtarisë kriminale;-Mbulimi (Layndring) - futja e parave të këtilla në transaksione financiare kom-plekse, varg transaksionesh për të humbur gjurmët dhe rrugët e fitimit;-Pranimi (Integration) - tani më burimi i vërtetë është fshehur kurse paratë e

pista janë rishfaqur si të ligjshme para të ''pastruara'' si formë e pasurisë dhekapitalit të ri, të pastër legjitim, me qëllim të kyçjes si dhe deponimit të tij nëaktivitete të mirëfillta ekonomike e financiare.

Akti i pastrimit të parave bëhet vetëm për pasurinë e fituar me aktivitete krim-inale. Ky aktivitet përfshinë prejardhjen e parave dhe në këtë mënyrë përpiqetqë të humbet gjurma e fitimit dhe ato të përdoren për qëllime të tjera gjoja tëpastra. Ky transaksion i cili quhet "larje e parave" u lejon krimineleve që ti shijo-jnë frytet e krimeve te tyre. Në këtë mënyrë shpeshherë realizohet një rregull epashkruar: se krimi paguhet, madje edhe shumë mirë.

3. Synimi i kornizës së re ligjoreNdërtimi i kornizës ligjore është akti i parë dhe themelor në luftimin e çfarëdodukurie kriminale - asnjë veprim nuk mund të konsiderohet vepër penale nëse


në kohën e kryerjes ai nuk është i paraparë si i këtillë me ligj. Prandaj, kornizaështë baza. Dhe kjo bazë u krijua me nxjerrjen e Rregullores mbi ndalimin epastrimit të parave në Kosovë (UNMIK/REG/2004/2). Sepse, siç e promovonedhe vet ligjvënësi në hyrje të kësaj rregulloreje: "pastrimi i parave kërcënonzhvillimin ekonomik, sundimin e së drejtës, sigurinë, stabilitetin dhe kon-tribuon në krijimin e një klime të përshtatshme për krim të organizuar, korrup-sion dhe terrorizëm".Synimi i Rregullores, siç edhe deklarohet në hyrje të saj është: krijimi i njëkornize ligjore për pengimin dhe zbulimin e të gjitha formave të pastrimit tëparave dhe aktiviteteve të ngjashme në Kosovë.

4. Marrëdhëniet e veçanta dhe përkufizimetKorniza e re penalo juridike tani, nën ndikimin e fuqishëm të sistemeveperëndimore, vendos instrumente të reja juridiko-penale, me parë të panjohu-ra në kulturën juridike të Kosovës. Madje, ajo vendos dhe promovon edhe rreg-ulla të veçanta për avokatet mbrojtës, duke i shtyre ata në raporte të reja meklientët e vet, deri me tani të panjohura, madje edhe krejt në kundërshtim metrashëgiminë juridike të juristëve kosovarë.

Raporte të këtilla të veçanta, ndërton posaçërisht kjo Rregullore. Të këtilla,madje që janë në kundërshtim me parimin bazë, në të cilën janë të ndërtuarakonceptet tradicionale të konfidencialitetit, midis avokatit dhe klientit.

Nga këtu edhe qëllimi i këtij punimi.

Përveç kësaj, Rregullorja, përdorë edhe një vistër të tërë kategorish, kuptimet etë cilave i shpjegon që në hyrjen e vet, si në vijim:- "Avokat" do të thotë anëtar i Shoqatës së Avokatëve të Kosovës apo të Serbisëdhe Malit të Zi, i cili e ushtron profesionin e avokatit në Kosovë;- "Klient" do të thotë personi ose subjekti i cili kryen transaksione ose shfrytë-zon shërbimet e një banke, të një institucioni financiar, të një përfaqësuesiligjor, të një kontabilisti të certifikuar ose të një revizori të licencuar. Shprehja"klient" përfshinë personin ose subjektin i cili kryen transaksione ose pranonshërbime nga një bankë, institucion financiar, përfaqësues ligjor, kontabilist tëcertifikuar ose revizor të licencuar, si dhe çdo pronar, përfitues, person a subjekttjetër në emër të të cilit kryhet transaksioni ose pranohen shërbimet;- "Valutë" do të thotë mjet, duke përfshirë edhe monedhën dhe bankënotën qëqarkullon si mjet këmbimi në Kosovë ose gjetiu;- "Pasuri" përfshinë pasurinë e çfarëdo lloji, qoftë materiale apo jomateriale, tëluajtshme apo të paluajtshme dhe dokumentet ligjore ose instrumentet të cilatdëshmojnë të drejtën në pasurinë apo interesin në pasurinë e tillë;- "Veprim ose transaksion i dyshimtë" do të thotë veprim ose transaksion nga icili buron dyshimi i arsyeshëm se pasuria e përfshirë në veprim ose transaksionështë pasuri e fituar me vepër penale.


Udhëzimet lidhur me përmbajtjen e veprimeve dhe aksioneve të tilla mund tënxirren nga Qendra Informative Financiare.

5. Rregullat e veçanta të jurisdikcionit për veprat penale të ndërlidhura mepastrimin të paravePërveç këtyre që u thanë më lartë, e që mbetet të shpjegohen në vazhdim,Rregullorja ndërton një jurisdikcion të veçantë për gjykatat e qarkut. Kështu,sipas Rregullores gjykatat e qarkut kanë juridiksion të plotë për të gjitha vepratpenale te ndërlidhura me pastrimin e parave.

6. Detyrimet e avokatëveRregullorja ndërton një vistër të tërë detyrimesh për avokatet në raportet etyre me klientët, ekrejt kjo me qellim te forcimit te luftës kundër pastrimit te parave.a. Detyrimet e avokatëve në lidhje me Identifikimin e klientëveAvokatët (sikurse edhe: kontabilistët dhe revizorët e licencuar do të verifikojnëemrin dhe adresën dhe, në rastin e personave, datën e lindjes së çdo klientipara kryerjes së shërbimeve profesionale për klientin.Nëse profesionisti përkatës nuk mund ta identifikojë klientin ose ta verifikojëidentitetin e tij/saj, ai apo ajo nuk do të pranojë pasuri nga klienti ose në emërtë tij për asnjë qëllim.b. Trajtimi i pasurisë së klientitKur Avokati në cilëndo kohë posedon me pasuri në emër të klientit apo palëssë tretë, do të:(a) Mbajë pasurinë në xhirollogari ose në ruajtje të bankës e cila i nënshtrohetmbikëqyrjes së BPK-së, përveç nëse klienti në mënyrë eksplicite pajtohet qëpasuria të trajtohet ndryshe, ose kur lloji i pasurisë këtë nuk e lejon;(b) Shënojë në titullin ose destinimin e xhirollogarisë se pasuria mbahet nëemër të klientit ose klientëve të profesionistit në fjalë;(c) Në rastin e parave të gatshme ose letrave me vlerë likuide do të ruajë njëshumë në xhirollogari e cila në çdo kohë është baras ose tejkalon shumën epasurisë së klientit që mbahet nga profesionisti përkatës dhe(d) Do të mbajë shënime të plota dhe të sakta, të cilat me rastin e kërkesës janënë dispozicion të klientit, duke treguar të gjitha qëndrimet me pasurinë e kli-entit dhe duke e veçuar pasurinë e klientit nga pasuritë tjera të cilat mbahennga profesionisti përkatës.c. RaportimiAvokati, i cili gjatë kryerjes së shërbimeve për klientin, pranon më shumë se10.000 euro në para nga klienti për një transaksion ose transaksione të lidhurame të, do të dorëzojë raport në Qendër brenda 15 ditëve nga transaksioni iraportueshëm.

Transaksioni gjithashtu do të raportohet nëse avokati përkatës i pranon paratësi ndërmjetësues, që do të thotë se ai ose ajo tenton të transferojë paratë tek


pala e tretë në emër të klientit. Transaksioni nuk do të ndahet në transaksionetë shumta për t'iu shmangur raportimit sipas këtij neni.

"Transaksioni" përfshin mes tjerash: shitjen e mallrave dhe shërbimeve; shitjen epasurisë së patundshme; shitjen e pasurisë jomateriale; qiradhënien e pasurisësë patundshme ose personale; këmbimin e parave për instrumente të tjeramonetare, duke përfshirë edhe para të tjera; pagesën e një borxhi tëmëparshëm; pagesën e shpenzimeve të paguara; vazhdimin ose ripagesën ehuas; pagesën e taksave në para profesionistit në fjalë për shërbimet e tij ose saj.

Shprehja "transaksione të ndërlidhura" do të thotë të gjitha transaksionet eudhëhequra në mes të klientit dhe profesionistit në fjalë brenda një periudhe24-orësh ose të gjitha transaksionet e udhëhequra në mes të klientit dheAvokatit brenda një periudhe prej më shumë se 24-orëve, nëse marrësi ështënë dijeni ose ka arsye të jetë në dijeni se secili transaksion është njëri prej njësërë transaksionesh të ndërlidhura. Pagesat e shumta që i bëhen avokatit përpërfaqësim në një rast të vetëm janë transaksione të ndërlidhura.

Forma dhe mënyra e raportimit do të rekomandohen nga Qendra dhe do tëpërfshijnë:(a) Emrin dhe adresën, dhe të dhëna të tjera identifikuese të rekomanduaranga Qendra të personit apo subjektit nga i cili janë marrë paratë dhe çdo për-faqësuesi në emër të të cilit vepron personi apo subjekti;(b) Shuma e parave të marra;(c) Data dhe lloji i transaksionit dhe(d) Informacione të tjera, duke përfshirë edhe identifikimin e personit a tësubjektit që e ka dorëzuar raportin e rekomanduar nga Qendra.

Avokatët e angazhuar në aktivitete specifike do t'i raportojnë Qendrës për akteapo transaksione të dyshimta brenda tri ditëve të punës dhe para ndërmarrjessë veprimeve të mëtejshme lidhur me aktin ose transaksionin e tillë.

Në aktivitete specifike përfshihen:(a) Ndihma ose përfaqësimi i klientit apo klientëve në:(i) Blerjen apo shitjen e pasurisë së paluajtshme ose të organizatave të biznesit;(ii) Trajtimin e parave të klientit, letrave me vlerë ose pasurisë tjetër;(iii) Hapjen ose menaxhimin e llogarive bankare, librezave të kursimit ose llog-arive të letrave me vlerë;(iv) Organizimin e kontributeve të nevojshme për krijimin, veprimin dhemenaxhimin e kompanive;(v) Krijimin, veprimin ose menaxhimin e kompanive, trusteve ose strukturave tëngjashme dhe(b) Të vepruarit në emër të klientit ose për klientin në çfarëdo transaksionifinanciar apo transaksion mbi të drejtat në pasurinë e paluajtshme.


Raportet do të përgatiten në formën dhe mënyrën e rekomanduar ngaQendra.

7. Çështje të tjeraRregullorja, përmban edhe çështje të tjera të veçanta, të cilat si detyrime udedikohen avokatëve dhe shoqatës së tyre.

a. Përjashtimi nga detyrimi për raportimAvokati nuk do të jep informacione të cilat ai ose ajo i ka marrë nga klienti osei ka mësuar për klientin për ta përfaqësuar klientin në procedurë penale agjyqësore pa autorizim nga klienti ose me urdhër të gjykatës, përveç nëseavokati me arsye beson se klienti kërkon këshillën o ndihmën e avokatit për tëkryer vepër penale.

b. Ruajtja e shënimeveShënimet e grumbulluara në pajtim me nenin 6.1 do të ruhen për një periud-hë pesëvjeçare nga dita e përfundimit të marrëdhënies afariste apo për-faqësimit. Shënimet relevante për aktin apo transaksionin e dyshimtë do tëruhen për një periudhë pesëvjeçare nga dita kur në Qendër është raportuarakti ose transaksioni i dyshimtë. Sa të jetë e mundur, shënimet e ruajtura në paj-tim me këtë nen do të ruhen ndaras nga dosjet që përfshijnë të dhëna që i nën-shtrohen të drejtës së posaçme avokat - klient.

c. Aftësimi i PersonelitPërveç këtyre, avokatet do të sigurojnë aftësimin e të gjithë anëtarëve të per-sonelit, të punëtorëve dhe të përfaqësuesve me detyrimet nga kjo Rregullore.

d. Standardet MinimaleQendra e Inteligjencës Financiare, në konsultim me Odën e Avokatëve tëKosovës dhe Bordin e Kosovës mbi standardet e raportimit financiar, do të cak-tojë standardet minimale, procedurat e shkruara dhe kontrollet për parandal-imin dhe zbulimin e pastrimit të parave nga profesionistët në fjalë dhe do t'imbikëqyrë ata. Këto procedura mes tjerash do të përfshijnë sa vijon:

(a) Procedurën për identifikimin e klientit;(b) Procedurën për grumbullimin e të dhënave dhe ruajtjen e shënimeve nëpajtim me këtë Rregullore dhe për parandalimin e qasjes së paautorizuar;(c) Procedurën e raportimit në Qendër në pajtim me nenet 6.3 deri në nenin 6.9;(d) Një listë të detajuar për treguesit e aktit ose transaksionit të dyshimtë, dukemarrë parasysh problemet specifike të krimit në Kosovë dhe sistemet ligjoredhe afariste të Kosovës;(e) Masat që duhet ndërmarrë nga profesionistët përkatës nga momenti i zbu-limit të aktit të dyshimtë ose të transaksionit deri te dorëzimi i raportit nëQendër;


(f ) Procedurat për sigurimin e institucionit dhe sigurimi i një programi tëaftësimit për punonjësin lidhur me obligimet sipas këtij neni, si dhe parandali-mi i pastrimit të parave;(g) Një funksion auditimi për të testuar raportimin dhe sistemin e identifikimit.

Shoqata e Avokatëve të Kosovës dhe Bordi i Standardeve i Kosovës përRaportimin Financiar duhet të informojë anëtarët e saj mbi procedurat e mirat-uara dhe obligimet e tyre si dhe për sanksionet e kësaj Rregulloreje në lidhjeme avokatet.

e. Përjashtimet e Sanksioneve të shqiptuara nga OAKSipas Rregullores, sanksioni i shqiptuar nga Shoqata e Avokatëve kompetentdhe nga Bordi I Standardeve i Kosovës për Raportim Financiar për shkelje tëkësaj Rregulloreje nuk paragjykon asnjë nga procedurat penale.

Përfundim:Megjithatë, çdo ligj i mirë nuk do të kishte kuptim në qoftë se, nuk do të ekzis-tonte; a) vullneti politik dhe; b) kapacitetet profesionale për zbatimin e tij, gjë ecila duket se ka marrë impulse pozitive nga akteret aktual. Por, duhet nënvizuarse n.q.s janë hedhur hapa të rëndësishëm në iniciativat politike, aspekti profe-sional i luftës ndaj këtij krimi lë ende vend për të dëshiruar. E infrastrukturaligjore megjithëqë e rëndësishme, ajo për vetvete nuk është e mjaftueshme.


av.Bekë Lajqi

KORRUPSIONI NË ORGANET E JUDIKATURËS NË KOSOVË-SFIDAT DHE LUFTËRAT KUNDËR TIJ-

I.- Korrupsioni si dukuri negative, kuptimi dhe definicioni mbi korrupsionin.-

Korrupsioni është një dukuri jo vetëm e keqe dhe e dëmshme, por edhe eshëmtuar dhe shumë i rrezikshëm për shoqërinë dhe shtetin, po aq sa edheKanceri për shëndetin e njeriut. Ashtu si kanceri që e brenë dhe e shkrin shën-detin e njeriut gradualisht, ashtu edhe korrupsioni e shkatërron përbrendashoqërinë. Për të, flitet e shkruhet shumë, por, në realitet, lufta ndaj tij është faresimbolike.

Korrupsioni "nuk ka sy me pa", "nuk ka gojë më fol","nuk ka vesh me dëgjua","nuk ka këmbë më ecë". Por atë mund ta vërejmë në shumë sfera shoqërore einstitucionale. Po të bazohemi në ankthin e një pale, së cilës pa mëshirë i janëshkelur të drejtat nga ana e një zyrtari të ndonjë organi- në ankthin e tij mundta hetojmë korrupsionin. Por, më thellësisht, çka do të thotë fjala "korrupsion"?Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe, që është botuar në Tiranë më1980, ngaAkademia e Shkencave e Shqipërisë dhe Instituti i Gjuhësisë dhe iLetërsisë(f.873),jep këto shpjegime:-Fjala "Korruptoj" do të thotë "e prish dikë nga ana morale, dhe e bëj të marrërrugë të keqe për qëllime të caktuara; e shtyj dikë me anë dhuratash, ryshfeteshetj. që të veprojë në kundërshtim me detyrën që ka, që ti shkelë ligjet etj.,për tëmë bërë shërbime".-"Korruptuar" do të thotë: "Që është prishur nga ana morale dhe është futur nërrugë të keqe; që ka marr dhurata, ryshfete, etj. nga dikush, për ti shërbyer këtijduke shkelur detyrën që ka dhe ligjet në fuqi, që është korruptuar". Në këtëkëndvështrim të kësaj dukurie negative, ky fjalor potencon shprehjet: " Shoqërie korruptuar. Nëpunës i korruptuar. Aparat shtetëror i korruptuar ".- "Korruptues" do të thotë: "Që të prish nga ana morale dhe të bën të futesh nërrugë të keqe për qëllime të caktuara; që përdor dhuratat, ryshfetet etj., për tëtë vënë në shërbim të tij, duke të shtyrë të shkelësh detyrën e ligjet në fuqi".

Ligji kundër Korrupsionit i Kosovës, i shpallur në gazetën zyrtare, nr. 2004/34,më nenin 2, jep definicionin mbi korrupsionin si vijon:-"Korrupsion - nënkupton çdo shkelje të detyrës së personave zyrtarë osepërgjegjës në subjektet juridike dhe çdo veprimtari e iniciatorëve a përfituesvetë kësaj sjelljeje, e drejtuar si përgjigje ndaj një shpërblimi që drejtpërdrejt oseindirekt është premtuar, ofruar, dhënë, kërkuar, pranuar a është pritur për t'umarrë për veten apo për një pëson tjetër."


-Banka Botërore dhe Transparency International korrupsionin e shohin si"shfrytëzimi i pozitës publike për përfitime jo-legjitime private".

Definicioni më i gjerë global mbi korrupsionin e jep Konventa e të DrejtësCivile për Korrupsion e Këshillit të Evropës, e cila korrupsionin e definojnë si"kërkim, ofrim, dhënie apo marrje, drejtpërdrejtë apo jo-drejtpërdrejtë, mitoapo çdo përparësi ose prospekt që pengon ushtrimin e çdo detyre apo sjelljetë pranuesit të mitos, përparësisë apo prospektit".

Shkencëtarja dhe publicistja Susan Rose - Ackerman, definicionin mbi korrup-sionin e definon me sa vijon:"Shfrytëzim a shërbim me të mirat, shërbimet a mekapacitetet publike për përfitime private" */using publik goods or capacity forprivate benefits/ /Shih: Susan Rose - Ackerman, Corruption: A stady in PoliticalEconomy, Academic Press, 1978/, etj.

Korrupsioni është një dukuri karakteristike, kryesisht për vendet e postbllokutsocialist, të dala nga varfëria dhe në disa shtete plus, por edhe nga pasojat eshkatërrimeve nga lufta. Mirëpo e keqja është se me korrupsion kryesisht mer-ren njerëzit "e jakës së bardhë", siç quhen në fjalorin e kriminalistikës, personatzyrtarë të korruptuar, e shumë më pakë të varfëritë. Te ne, në Kosovë, kon-sideroj se ende, në kuptimin e përgjithshëm, mund të flasim për korrupsioninsi "raste" që janë evidente dhe të pranishme, por, konsideroj, se fatbardhësishtende nuk ka arritur në atë nivel sa që të flitet për të si "dukuri". Andaj, është mëlehtë të luftohet dhe të zbritet gjer në minimumin e mundshëm, ngase është evështirë që krejtësisht të eliminohet. Po qe se shteti dhe shoqërie lejon që kor-rupsioni të shndërrohet në dukuri, atëherë do të jetë shumë vështirë të lufto-het, do të merr kohë dhe mund shumë më të madh.

Zyrtarët që janë të caktuar për zbatimin e ligjit, në këtë temë, gjyqtarët dheprokurorët, janë të detyruar që në punën e tyre të luftojnë me tërë qenien etyre, për ta zbatuar ligjin në mënyrë të paanshme dhe të drejtë. Korrupsionipërplaset me detyrat dhe etikën e zyrtarit, pra gjyqtarit, prokurorit, avokatit etj.dhe bie ndesh me detyrimet e tij për ta zbatuar ligjin dhe vetëm ligjin, dhenjëkohësisht cenon reputacionin e nëpunëseve të institucioneve të shtetit osetë shërbimit publik- cenon besimin e njerëzve dhe objektivitetin e admin-istrimit të mirë të drejtësisë, gjyqësorit në veçanti dhe të shtetit ligjor nëpërgjithësi.

II. Përpjekjet e organizmave ndërkombëtare dhe atyre vendore përluftimin e korrupsionit.-

Lidhur me korrupsionin, si dukuri negative, janë bërë dhe më tutje janë duke ubërë shumë përpjekje dhe punë, si nga qendrat ndërkombëtare të vendosjes,po ashtu, edhe nga shtetet, secili në kuadër të legjislacionit të vetë vendor, që


të nxirin një seri planesh, rregullash, konventash,etj. në aspektin ndërkombëtardhe ligjesh-në aspektin e brendshëm vendor, që të luftojnë këtë dukuri nega-tive, që është duke e pllakosur reputacionin e drejtësisë dhe të shtetit ligjor nëpërgjithësi, si në planin e brendshëm po ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Qëtë gjitha këto akte juridike, kombëtare dhe ndërkombëtare-kanë si mbështet-je, ose bazamentin themelor të tyre-në Konventën e OKB-së për Luftë KundërKorrupsionit.

Në këtë aspekt, u bashkuan një "Grup i shteteve- të quajtur -GRECO", kundërkorrupsionit, dhe formuan 20 Parimet themelore të luftës kundër korrupsion-it. Në bazë të këtyre parimeve Këshilli i Evropës më 27 janar 1999 në Strasburg,aprovoj "Konventën e Ligjit Penal mbi korrupsionin". Nga kjo KonventëEvropiane e ligjit kundër korrupsionit, vlen ti potencojmë disa nga parimetthemelor, si:-nevojën e ndjekjes, si çështje prioritare, të një politike të përbashkët penale-ndërkombëtare dhe kombëtare, me qëllim të mbrojtjes së shoqërisë nga kor-rupsioni, duke përfshirë këtu edhe miratimin e legjislacionit adekuat dhemasave preventive;-faktin se korrupsioni kërcënon pushtetin e ligjit, demokracinë dhe të drejtat enjeriut, dobëson qeverisjen e mirë, barazinë dhe drejtësinë sociale, shtrem-bëron konkurrencën, pengon zhvillimin ekonomik, dhe rrezikon stabilitetin einstitucioneve demokratike dhe bazën morale të shoqërisë;-faktin se një luftë efektive kundër korrupsionit, kërkon një bashkëpunimndërkombëtar, të shtuar, të shpejtë dhe funksional në çështjet penale;-mirëpriten e zhvillimeve me të reja, të cilat avancojnë më tutje mirëkuptimindhe bashkëpunimin ndërkombëtar në luftimin e korrupsionit, përfshirë këtuedhe veprimet e Kombeve të Bashkuara, Bankës Botërore, Fondit MonetarNdërkombëtar, Organizatës Botërore të Tregtisë, Organizatës së ShteteveAmerikane, OSBE-së dhe Bashkimit Evropian;etj., parime në të cilat bazohet kjokonventë.

Njëkohësisht, duhet potencuar dhe disa nga nenet kryesore të kësaj konventelidhur me korrupsionin, si:Neni 2- që inkriminon si vepra penale Mitosjën a aktive e zyrtarëve publikvendës, neni 3, inkriminon mitosjën pasive e zyrtarëve publik vendës, neni 11,që parasheh si Mitosjën e gjygjtarëve dhe zyrtarëve të gjykatave ndërkom-bëtare, neni- 7, që parasheh Mitosjën aktive në sektorin privat, neni 8, qëparasheh Mitosjën pasive në sektorin privat, etj.

Nga kjo Konventë konsideroj se vlenë ti potencojmë edhe neni 18, përgjegjës-inë e përbashkët të personave juridik ose fizik, për veprimet e kryera të mitosjesaktive, në llogari dhe për përfitime ose benificione tjera në llogari të personitjuridik. Sipas kësaj dispozite/ al.2 personi juridik mund të mbahet përgjegjëskur mungesa e mbikëqyrjes a kontrollit, përmendur nga paragrafi 1, ka bërë të


mundur kryerjen e veprave penale të përmendura në paragrafin 1, për dobi tëatij personi juridik, nga ana e personit fizik,nën autoritetin e tij. g, gjersa më al.3të të njëjtit nen përgjegjësia e një personi juridik, nuk duhet të përjashtojë pro-cedurën dhe përgjegjësinë ndaj personave fizikë të që janë kryes, shtytës abashkëpunëtorë, në veprat penale të përmendura, në paragrafin 1.

Poashtu neni 19- parasheh Sanksionet dhe masat që mund të ndërmerren ndajkryesit të v.p. të korrupsionit, si masa dhe sanksionet efektive proporcionale,duke përfshirë këtu ato vepra të kryera nga persona fizikë, dënimet që përfshi-jnë privimin nga liria, gjersa personat juridikë, që mbahen përgjegjës në paj-tim me nenin 18, paragrafët 1 dhe 2, duhet të jenë lëndë e sanksioneve efek-tive, proporcionale, penale apo jo penale, duke përfshirë edhe sanksionet në tëholla. Poashtu më par.3 të këtij neni parashihet që kryeseve të këtyre v.p. të kor-rupsionit, duhet mundësuar që në rrugë ligjore tua konfiskojë pasurinë e fitu-ar më anë të v.p. të korrupsionit, dhe njëkohësisht përgjegjësit për këtë v.p. tiprivojë nga instrumentet dhe që të ngrejë padi për veprat penale të vendosuranë pajtim me këtë Konventë, ose prona, vlera e së cilës përputhet me paditë etilla etj. si vijon:

1. Duke marrë parasysh natyrën serioze të veprave të vendosura në pajtim mekëtë konventë, secila palë do të duhej të mundësoj, duke iu përmbajtur këtyreveprave penale të vendosura në pajtim me nenet 2 dhe 14, masa dhe sank-sionet efektive proporcionale duke përfshirë këtu ato vepra të kryera nga per-sona fizikë, dënimet që përfshijnë privimin nga liria, të cilat mund ti japin rritjeekstradimit.2.Secila palë duhet të sigurojë që personat juridikë që mbahen përgjegjës në paj-tim me nenin 18, paragrafët 1 dhe 2, duhet të jenë lëndë e sanksioneve efektive,proporcionale, penale apo jo-penale, duke përfshirë edhe sanksionet në të holla.3. Secila palë do të duhej të merret masa legjislative dhe masa tjera që do tëmund të paraqiten si të domosdoshme për të mundësuar atë që të konfiskojë,ose në ndonjë mënyrë tjetër të privojë nga instrumentet dhe që të ngre padipër veprat penale të vendosura në pajtim këtë Konventë, apo prona, vlera e sëcilës përputhet me paditë e tilla".

Nga ky këndvështrim dhe rregullim i këtyre dy dispozitave nga Konventandërkombëtare e Ligjit kundër Korrupsionit, sipas subjektit të korrupsionit,korrupsioni mund të paraqitet, si:a) korrupsioni aktiv, kur zyrtarit shtetëror, a cilit do qoftë i ofrohen- dhe ai pra-non para, favore a privilegje të tjera, dheb) korrupsioni pasiv, kur subjekti i veprës penale, pra zyrtari shtetëror a cilidoqoftë ai, i kërkon vetë paratë, favoret a privilegjet e tjera, për kryerjen osemoskryerjen e veprimeve përkatëse, që në kushte dhe rrethana normale dhenë bazë të ligjit, sipas autorizimeve ligjore që i ka ai a ajo, duhet ti kryejë, osenuk duhet ti kryejë.


Nga kjo rrjedh dhe konkludimi se subjekt i korrupsionit mund të jenë ata për-sona të cilët janë bartës të funksionit publik, përkatësisht, nëpunësit dhe funk-sionarët e organeve të pushtetit shtetëror, të cilët i kryejnë punët, përkatësishte ushtrojnë pushtetin shtetëror të organeve shtetërore. Ndërsa objekt i korrup-sionit, në radhë të parë janë shërbimet publike, përkatësisht të mirat publikedhe kapacitetet e shërbimeve publike, të cilat janë të përcaktuara që të vepro-jnë për dhe në interes të shtetasve, përkatësisht popullit të shtetit përkatës. Nëkëtë aspekt këto të mira publike dhe shërbime, përkatësisht kapacitete pub-like, i shfrytëzojnë subjektet e korrupsionit, bartësit e funksioneve publike, përinteresin dhe dobinë e tyre personale, e në dëm të shtetasve, përkatësisht, indi-vidëve a të qytetarëve. Nga kjo rrjedh se korrupsioni është dukuri e rëndë-shoqërore e shtetërore, e cila e paralizon dhe e bllokon funksionimin e organ-eve shtetërore, përkatësisht të pushtetit shtetëror, në kryerjen e funksioneve tëbesuara me kushtetutë dhe ligje, i drejtuar gjithnjë kundër në interesave tëqytetarëve, individëve, shtetaseve, përkatësisht, popullit si pjesëtarë të shtetit.

Shikuar nga këndvështrimi i kohës së paraqitjes së tij, mund të konkludojmë sekorrupsioni, si dukuri negative shoqërore dhe si kriminalitet më i rëndë, lajmëro-het kryesisht në periudhën e tranzicionit të shteteve të reja demokratike, gjersaduke marr për bazë hierarkinë e pushtetit shtetëror, korrupsioni paraqitet oseedhe kryhet edhe nga bartësit e funksioneve më përgjegjësi dhe autorizime tëveçanta, në kuadër të kësaj hierarkie. Në ketë drejtim, më i rrezikshmi dhe mëme pasoja të rënda korrupsioni është atëherë kur kryhet nga bartësit e funk-sioneve të pushtetit shtetëror- legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor.

Konventa Evropiane e Ligjit kundër Korrupsionit nuk ju jep kurrfarë strehimiasnjë zyrtari, të dyshuar për korrupsion, para as gjyqtarëve, as prokurorëvepublik, deputetëve, ministrave, apo cilitdo qoftë zyrtar tjetër të lartë të hierak-sisë së pushtetit përkatës, që në bazë të ligjit vendor ose të ndonjë Traktatindërkombëtar, gëzon imunitetin për ndjekje penale.

III. Parandalimi i sjelljeve korruptive sipas legjislacionit vendor.-

Edhe në bazë të të drejtës vendore korrupsioni si dukuri negative është iinkriminuar si vepër penale. Ekzistojnë një seri dispozitash ligjore që inkrimino-jnë këtë dukuri, dhe atë duke filluar nga KPK, pastaj edhe më dispozitat e KPPKrregullohen kushtet për zhvillimin e ligjshëm të procedurës kundër tëdyshuarve në këtë drejtim, si masat e fshehta të vëzhgimit dhe hetimit, etj. Nëkohën e fundit, Parlamenti i Kosovës ka nxjerrë edhe Ligjin kundër korrupsion-it, i cili ka hyrë në fuqi në maj të v. 2005,etj.

Andaj, për luftimin e kësaj dukurie negative, lirisht mund të themi se nuk mundtë ankohemi për mungesë të dispozitash ligjore,që rregullojnë këtë dukuri,porsesi dobësi kryesore për luftimin e korrupsionit paraqitet jo gatishmëria e organeve


dhe institucioneve të pushtetit vendor për luftimin e kësaj dukurie. Lufta kundërsjelljeve korruptive mund të parandalohet më zbatimin konsekuent të ligjeve nëfuqi përkatësisht të zbatimit të dispozitave, të cilat kanë të bëjnë lidhur meparandalimin e korrupsionit, dhe atë në rrugë procedurale ligjore, e nëpërmjet tëinstrumenteve të organeve shtetërore dhe nëpërmjet të bartësve të pushtetitgjyqësor, përkatësisht të gjyqësorit, si dhe të organeve të hetuesisë.

Kodi Penal i Kosovës, në Kapitullin XXIX, parasheh veprat penale, kundërdetyrës zyrtare (nenet 339-351) në ç'rast është përcaktuar qartë se si bartësite funksioneve publike dhe të tjera duhet të sillen dhe se shkelja e këtyre dis-pozitave, pa dyshim, paraqet vepër penale, e cila në vete përmban sjellje kor-ruptive, Zbatimi konsekuent i dispozitave nga Kapitulli XXIX: Masat e fshehtadhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit nga Kodi i Procedurës, Penale të Kosovës,është mekanizëm themelor nëpërmes të të cilit gjyqësori dhe organet tjera tëpushtetit shtetëror, mund ta zbatojnë në mënyrë ma konsekuente luftënkundër kësaj dukurie korruptive-antikorrupsion. Po ashtu, luftën antikorruptiveligjërisht e mundësojnë edhe dispozitat nga Kapitulli XX i Kodit të ProcedurësPenale të Kosovës që mundëson sigurimin e provave të sigurta për gjyqësorinnë ndjekjen dhe gjykimin e bartësve të sjelljeve korruptive.

Sipas Ligjit kundër korrupsionit të Kosovës, më termin Personi zyrtar i lartë -nënkupton Presidentin e Kosovës, Kryeministrin, Kryetarin dhe deputetët eKuvendit, ministrat, sekretarët e qeverisë, sekretarët permanentë, drejtorët ezyrave brenda ministrive gjyqtarët dhe prokurorët si dhe zyrtarët e lartëndërkombëtarë në kuptim të këtij Ligji. Kurse,me termin Person zyrtar - nënkup-ton personin në kuptim të nenit 107 paragrafi 1 të Kodit të Përkohshëm Penaltë Kosovës. Ligji kundër korrupsionit i Kosovës, më n. 2 par.2, shpjegon termin epersonave zyrtar si "Person përgjegjës në entitet juridik", e që nënkupton per-sonin në kuptim të nenit 107 paragrafi 2 të Kodit Penal të Kosovës, gjersa n. 107i KPK, termin "person zyrtar" e përkufizon(neni 107) më sa vijon: 1) Personi izgjedhur ose i emëruar në një organ publik;2) Personi i autorizuar në një orga-nizatë biznesi ose ndonjë person tjetër juridik I cili sipas ligjit a ndonjë dispozitetjetër të nxjerrë në pajtim me ligjin ushtron autoritet publik dhe brenda këtijautoriteti ushtron detyra të posaçme;3) Personi i cili ushtron detyra të posaçmezyrtare në bazë të autorizimit të dhënë me ligj;4) Personi i cili është anëtar i per-sonelit të UNMIK-ut ose i KFOR-it pa cenuar imunitetin dhe privilegjet e zbat-ueshme që i janë dhënë atij personi;5) Personi i cili është anëtar i personelit tëzyrave të ndërlidhjes në Kosovë;6) Personi në një organizatë publike ndërkom-bëtare ose mbinacionale i cili njihet si zyrtar ose punonjës tjetër i kontraktuarsipas rregulloreve të personelit të organizatës së tillë;7) Gjykatësi, prokurori osezyrtari tjetër në gjykatën ndërkombëtare që ushtron juridiksion në Kosovë.

Edhe në bazë të Ligjit kundër Korrupsionit, të Kosovës, askush nuk mund ti ikpërgjegjësisë për shkak të kryerjes së papërgjegjshme ose moskryerjes së


detyrimeve të tija të dala nga puna dhe në bazë të punës. Neni 3 i këtij ligjiështë shumë i qartë dhe i prerë, kur thekson:-Askush nuk mund të shpërdorojë me postin apo detyrën e tij duke kryer apoduke mos kryer një veprim që sipas ligjit nuk duhet ose duhet ta kryejë, as tëasistojë zbatimin e një veprim juridik për interesin e tij personal apo interesine një pale tjetër.(neni 3.1)-Personi zyrtar nga i cili eprori i tij kërkon që gjatë kryerjes së shërbimit të tij tëveprojë në mënyrë të paligjshme, të pandershme dhe jolojale ndaj autoritetitpublik, apo që t'i japë një privilegj një personi fizik apo juridik, duhet të informo-jë eprorin e tij drejtpërdrejt me shkrim, nëse eprori drejtpërdrejt -pas kundërsh-timit me gojë përsëri këmbëngul në kërkesat e përmendura më lart…(neni 3.2)

VI.- Korrupsioni në gjyqësorin e Kosovës.

Korrupsioni edhe në pushtetin e gjyqësorit të Kosovës, është një prej dukurivemë negative kriminele, shoqërisht e rrezikshme, që e pasivizon, e bllokon dhe eparalizon funksionimin e gjyqësorit në veçanti, si dhe të pushtetit shtetëror- nëpërgjithësi.

Andaj, në ketë drejtim, për luftimin e kësaj dukurie të keqe dhe të rrezikshme,lypset bashkëpunim i ngushtë, si nga organet e autorizuara të pushtetit nëveçanti, po ashtu, edhe nga mbarë popullata- qytetarët e ndërgjegjshëm, nëpërgjithësi, që bashkërisht të radhiten në luftimin e kësaj të keqeje. Po qe senuk luftohet në kohë, kjo e keqe pa dyshim se do të shndërrohet në epidemi,prej të cilës do të vuajmë pastaj të gjithë dhe se nga kthetrat e pamëshirshme,dhe të paskrupullta të të cilës pak kush mund të shpëtojë. Për këtë qëllim, luftae secilit dhe e të gjithëve së bashku, kundër kësaj dukurie të keqe, duhet të jetëe organizuar, gjithëpërfshirëse dhe transparente, me ndërmarrjen e veprimeveantikorruptive në mesin e organeve të gjyqësorit-në veçanti, si dhe të pushtetitshtetëror në përgjithësi.

Korrupsioni është i pranishëm në gjyqësorin e Kosovës. Kjo është e pamo-hueshme. Çdo përpjekje për mospranimin ose edhe për hezitimin, a edhe min-imizimin e këtij virusi të rrezikshëm, është e padrejtë, e pa qëlluar dhe e pabazuar. Atë nuk duhet mohuar, si të pranishme, porse ne duhet të shqyrtojmëarsyet, përse lajmërohen sjelljet korruptive tek disa bartës të pushtetit të gjyqë-sorit në Kosovë. Për sjelljet korruptive të disa gjyqtarëve dhe prokurorëve, sidhe të vetë disa avokatëve, pranë gjyqësorit të Kosovës, ekzistojnë shënimetevidente të rasteve në ndjekje penale, disa prej të cilëve janë të përfunduara etë tjerat janë në vijim e sipër. Ne ketë temë tani përpiqemi që të paraqesim disashkaqe të cilat e kushtëzojnë një sjellje të tillë korruptive, nga ana e disabartësve të funksioneve të gjyqësorit, në përgjithësi.1.) Mungesa e reformave në radhët e gjyqësoritMungesa e reformave të domosdoshme dhe të qëlluara, në politikën


kadrovike, në radhët e bartësve të funksioneve të gjyqësorit, në radhë të parë,është njëra nga shkaqet kryesore të paraqitjes së fenomenit të korrupsionit nëgjyqësorin e Kosovës, pas përfundimit të luftës së vitit 1999. Nga administrataUNMIK-ut në Kosovë gjerë më tani është zbatuar një politikë kadrovike jo edheaq e qëlluar, më zgjedhjen e kuadrove jo pak të kompromitura nga e kaluara etyre, profesionale dhe morale, me disa kuadro profesionalisht të paafta, dhe medisa kuadro edhe të korruptuara. Në këtë drejtim gjer më tani administrata eUNMIK-ut bëri shumë investime të gabuara dhe shpenzime të panevojshme.Andaj, konsideroj se kjo edhe është njëra nga premisat kryesore të pranisë sëkorrupsionit në gjyqësorin e Kosovës në përgjithësi.

Për të luftuar dukuritë negative, si korrupsionin, krimin e organizuar si dhe për rua-jtjen e lirive dhe të të drejtave të njeriut,në fazën tranzitore të sendërtimit të shtetitligjor dhe të demokracisë në Kosovë, në organet e judikaturës në përgjithësi,ështëdashur dhe duhet të mbizotërojë një frymë e re, me njerëz të rinj, jo aq për ngamosha, sa për nga idetë dhe qëllimet që gjyqësori i Kosovës duhet ta shtrojë paravetes, drejt krijimit të një shteti të lirë dhe demokratik, mendimi të lirë dhe tëpavarur,të çliruar nga logjika dhe mentaliteti i regjimi monist-komunist,që mjerishtdominoi edhe tek ne, për më shumë se një gjysmë shekulli me radhë.

Sistemi i drejtësisë në përgjithësi në Kosovë, si dhe puna dhe veprimtaria eorganeve të judikaturës, gjykatave, prokurorive publike si dhe i vetë avokatëve,duhet që ti përgjigjen një realiteti të ri të krijuar në ketë mes, ngase kohët ereja, kërkojnë kuadro të reja, kërkojnë mënyra të reja të mendimit dhe tëveprimit, kërkojnë mënyra të reja të jetës, organizimit dhe të menaxhimit,kërkojnë rregulla dhe standarde të reja, që ju përshtaten më mirë, për ta quarnjë shoqëri më përgjegjësi-përpara.

Andaj për arritjen e këtyre qëllimeve dhe këtyre aspiratave në organet ejudikaturës në radhë të parë dhe sa më parë duhen bërë:

1. reforma rrënjësore në infrastrukturën kadrovike dhe 2. reforma rrënjësore në infrastrukturën ligjore.

Realisht gjykuar dhe vlerësuar nuk mund të as paramendohet ndërrimi i një sis-temi të ri, kalimi nga ai monist socialit- në një sistem pluralist dhe demokratik,me kuadro të vjetra, jo aq për nga mosha, porse shumë më shumë për ngamendja e gipsuar që ju është mbetur peng e të kaluarës, rob i të cilës ishin mëdisa decenie, e që ju është rrënjosur thellë, si në kokat e disa kuadrove të gjyqë-sorit, po aq dhe më tepër në bindjen dhe shpirtin e tyre.

2.) Politika kadrovike e UNMIK-ut për zgjedhjen e bartësve të gjyqësorit,gjer më tani- e gabuarSi shkak tjetër, për sjellje kriminale korruptive në gjyqësorin e Kosovës, mendojështë edhe fakti se emërohen disa kuadro të cilët me përgatitje të tyre profe-


sionale dhe më punën e tyre praktike janë shumë të dobët. Andaj, një numër ityre edhe lehtë korruptohen. Konsideroj se kuadrot me kualitetet të larta profe-sionale dhe morale, dhe pa lakmi për përfitimeve materiale dhe të interesave tëtjera personale, jashtë rrugës ligjore, janë kuadro më të sigurta për gjyqësorin nëKosovë, pra, për gjyqtarë dhe prokurorë, e të cilët nuk kanë "huje" të këtilla përsjellje korruptive, ngase kanë aftësi dhe guximin profesional për vendosjeobjektive dhe të paanshme, dhe fare nuk u nënshtrohen sjelljeve korruptive.

3). Mungesa e kuadrit të mjaftueshëm të gjyqtarëveMungesa e kuadrit të nevojshëm gjyqtarëve dhe prokurorëve, në gjyqësorin eKosovës, është edhe një mundësi dhe shkak për sjellje korruptive të disa prejtyre.Numri i madh i lëndëve nëpër gjykatat tona,ku palët duhet të presin me vitetë tëra radhën për tu shqyrtuar çështja e tyre, disa prej kategorive të gjyqësorit,me motive dhe vlera të ulëta morale dhe profesionale, të cekura si më lart, ju jepmundësinë që të korruptohen përmes disa avokatëve, të po kësaj kategorie,çoftë edhe nëpërmes të ndërmjetësuesve të tjerë,matrapazëve jashtë gjyqësorit,që ndikojnë në këtë drejtim, për qëllime dhe përfitime edhe të vetat personaledhe materiale. Ka raste që këtë rol destruktivë, disa gjyqtarë e luajnë edhe vetëpersonalisht-drejtpërsëdrejti në kontakt me palët e interesuara, çështjet e tëcilëve i kanë vetë në procedurë, duke kontaktuar dhe duke luajtur "biznesin"qoftë nëpër kafe, ose edhe nëpër vendtakime të ndryshme, për të njëjtin qëllim.

4). Avokatët matrapaz, si "tregtarë të drejtësisë"Në një realitet të tillë të ithët, edhe disa "avokatë", po e gjejnë veten edhe"mirë".Nuk paraqet rrezik prezenca e "avokatëve matrapazë dhe tregtarë tëdrejtësisë", sikurse të mos kishte persona zyrtarë-gjyqtarë dhe prokurorë- etj.njëkohësisht "matrapazë dhe tregtarë të drejtësisë", të korruptuar dhe të mito-sur. "Harrni e gjen thesin"-thotë populli. Andaj, edhe këta e gjejnë njëri-tjetrin,ngase janë të njëllojtë. Disa palë, që në mënyrë të pandërgjegjshme dëshirojnëta arrijnë qëllimit - me çdo kusht, patën e nuk patën të drejtë, nuk i kërkojnëavokatët profesionalisht të aftë dhe të ndërgjegjshëm në profesion, por ikërkojnë "avokatët matrapazë dhe tregtarë të drejtësisë". Ata nuk pyesin se akanë a nuk kanë të drejtë, për atë çka insistojnë, porse tregojnë cakun dhe qël-limin të cilin dëshirojnë ta arrijnë, dhe pyesin kush (cili avokat) më kënd (cilingjyqtar ose prokuror, a tjerë zyrtarë) e ka mirë dhe mund ti a arrijë qëllimit tëtij. Në "emër të drejtësisë" dhe "ligjit", luhet tregtia me drejtësi dhe me ligj, nëmënyrë të kundërligjshme dhe krejtësisht të pandërgjegjshme. Një filozof patithënë më parë se: "Jo rrallë gjykatat janë çerdhet ku më së shumti rrezikohenliritë dhe të drejtat e njeriut". Këta nuk e dinë se çfarë dëmi i bëjnë shoqërisëdhe shtetit, dhe çfarë komprometimi i bëjnë kolegëve të tyre të ndershëm dhetë ndërgjegjshëm, të cilët më shumë përkushtim, ndërgjegje dhe ndershmëri ikryejnë punët dhe detyrat e besuara. Porse deri ndokund faji qëndron jo pakedhe të këta të ndershmit dhe të ndërgjegjshmit, të cilët i pranojnë, i heshtindhe nuk i luftojnë që ti qesin jashtë mesit të tyre, këtë kategori të pavlera. Andaj


është absurde të mendohet, e aq më pak të besohet, se këta nuk dinë se çkapo bëjnë "matrapazët dhe tregtarët e drejtësisë", në mesin e tyre.

5). Menaxhimi i dobët i gjyqësorit në Kosovë nga personeli udhëheqës i sajMenaxhimi i dobët i udhëheqësve, në organet e gjyqësorit, është po ashtuedhe një shkak shumë me ndikim për sjellje korruptive në gjyqësorin eKosovës. Po ti pyesim zyrtarët përgjegjës-udhëheqës të organeve tona, lidhurme korrupsionin në kuadër të organeve që ata i udhëheqin, jo vetëm që nuk epranojnë, por është rrezik që ta ngjisin për fyti, për "ofendim", për "trillim", për"shpifje", etj. Në anën tjetër, po ti pyesim qytetarët, bile ata që kanë pasur punëme këto organe, bindshëm klithin se"nuk mund të kryesh punë në gjykatat dheorganet tona, pa pasur të njohshëm dhe pa dhënë ryshfet (mito). Një fjalë epopullit "ku ka zë-s-është pa gjë".

Mirëpo, bartësit e organeve të pushtetit, nuk e pranojnë prezencën e korrup-sionit në kuadër të organeve të tyre, unë mendoj së paku nga këto tri arsye:

a) njëra është se edhe vetë mund të jenë subjekte, pasivë a aktivë të kor-rupsionit, pra të korruptuar, e përderisa vetë janë të tillë, si mund ti luftojë tëtjerët për një të keqe të cilën e bëjnë edhe vetë. Andaj heshtin!

b) Në anën tjetër disa bartës të organeve të pushtetit kanë zënë fotelet,ngase ju pëlqen karriera, dhe përderisa vetë e kanë mirë, edhe po të hasin, a tëkuptojnë për pranin e korrupsionit në organin tij, e heshtin ngase frikohen ngalëkundja e fotelës, a edhe humbjen e pozitës.

c) Arsyeja tjetër është edhe fakti se disa prej tyre, edhe për shkaqe siguriedhe rrezikimit të integritetit fizik të tyre, apo edhe të të afërmeve të tyre, përshkak të rrezikut që mund t-ju kanoset nga të korruptuarit, nuk guxojnë tiparaqesin ata, ose nuk dëshirojnë të ballafaqohet më ta, ose të konfrontohetme ta. Andaj heshtin!

6). Pagat joadekuate të gjyqësoritNjë sentencë latine nga Paulius-i thotë: "Cui plus licet quam par est, plus vultquam licet"! -Kujt i lejohet më shumë se sa meriton, kërkon më shumë se sa juka lejuar! Për ndryshim nga një pjesë jo e vogël e mendimtarëve, që merren mëstudimin e fenomenit të korrupsionit, unë konsideroj se paga e vogël nuk mundtë jetë arsye-ndër primarët- për sjellje korruptive të një pjese të gjyqësorit nëKosovë. Përderisa ata kanë pranuare të ushtrojnë ketë profesion, më dëshirëdhe më vullnetin e tyre,njëkohësisht këta kanë pranuare pa kushte edhe për atëshkallë dhe lartësi të kompensimit të të ardhurave personale-në profesionin qëushtrojnë.Andaj,për gjyqtarët dhe prokurorët e ndershëm,të përgjegjshëm,mëmoral të lartë personal dhe profesional, paga e ultë nuk është arsye as kusht përsjellje korruptive gjatë ushtrimit të profesionit të tyre. Paga e ultë, si shkak përsjellje korruptive merret si arsye vetëm për kategoritë e ulëta të gjyqësorit, mëvlera morale, profesionale dhe personale të ulëta, perse jo edhe për të kundërtatë kësaj kategorie, të cilët kanë një moral të lartë, personal dhe profesional, janë


të ndershëm dhe të ndërgjegjshëm dhe njëkohësisht të përgjegjshëm për pro-fesionin të cilin e ushtrojnë. Andaj, kategorisë më vlera të ulëta personale,morale dhe profesionale, edhe po tua ngrisësh edhe për dy apo tri herë të ard-hurat personale, të njëjtit nuk mund të shmangën nga sjellja korruptive, ngasekjo jo ka hyrë në gjak, kjo është "sëmurje e tyre prej profesionit të të korruptuar-it", e jo profesionit të cilin e ushtrojnë. Andaj, të ardhurat personale padyshim sedo të duhej të ju rritën, brenda të gjitha mundësive, gjyqtarëve dhe prokurorëvetë ndershëm dhe të ndërgjegjshëm, për stimulim të mëtutjeshëm të tyre, dukemarr parasysh angazhimin maksimal të tyre, përgjegjësinë e tyre, korrektësinë etyre, përkushtimin e tyre në punë dhe profesion, kualitetin dhe kuantititetin epunës së tyre, porse, pasi që të jenë liruar nga sindromi i të kurruptuarëve, pasiqë këta të fundit të jenë larguar nga mesi i tyre.

Filozof-i quajtur ERAZMI, në një vepër të tij shkruante. "...Në ditët tona marrëziae pasurimit (të pabazë) ka arritur deri në atë shkallë sa nuk mund të ketë asgjëmë në mbretërinë e natyrës, sado e shenjtë apo profane qoftë ajo, e që të mosshtrydhët për të nxjerr fitimin..." (marr nga vepra "Konflikti Shoqëror Modern-ese për politikën e lirisë", nga Ralf Darendorf ) . Andaj në kushtet e një realitetitë tillë lidhur më korrupsionin në organet e judikaturës, thjeshtë mund të themi"është bërë shumë dëshirë që të dallohen të mirët nga të këqinjë, të ndershmitnga të pandershmit, të korruptuarit nga të pa korruptuarit, shkurt "engjëjt" tidallojmë nga "djajtë" përderisa këta vetë-në mes veti, nuk e identifikojnëvetveten, se kush kund e ka vendin-në mesin e tyre: avokatët në mes tëavokatëve, gjyqtarët në mesin e gjyqtarëve, prokurorët-në mesin e prokurorëve,si dhe zyrtarët tjerë shtetëror dhe të institucioneve tjera publike dhe jo publike,gjatë ushtrimit ose lidhur më ushtrimin e funksioneve të tyre, dhe kështu mëradhë secili në mesin e vetë. Nikolla Makiaveli thoshte:"një princ që mashtron-do të gjënë gjithmonë njerëz-viktima që lejojnë të mashtrohen".

7). Mungesa e kontrollit dhe e përgjegjësisëMungesa e kontrollit dhe e përgjegjësisë nga ana e bartësve të përgjegjësivenë organet e judikaturës, në nivel qendror, nga Këshilli Gjyqësor i Kosovës,Gjykata Supreme, Ministria e Drejtësisë, Këshilli Prokurorial i Kosovës,Prokuroria Publike të Kosovës, etj. në instancat më të ultë, sipas radhës së hier-arkisë, konsideroj se është një shkak shumë më rëndësi për sjellje korruptivenga disa gjyqtarë dhe prokurorë, në gjyqësorin kosovar, në të gjitha instancat.Citoj dy maksima të vjetra latine:

• "In maxima potentia- minima licentia!"-Kush më së shumti mundët-më sa paku benë.

• Si caecus caescum-ambo in foveam cadant-Kur i verbëti e drejton të verbëtin-që të dytë bien në humnerë.

Populli ynë thotë: "Aty ku s'ka maçok në shtëpi-minjtë hellin valle". Ku nuk kazotë shtëpie-si duhet-nuk ka shtëpi. Për postet udhëheqëse- në radhë të parë


të gjyqësorit dhe të sigurisë, lidershipi ynë dhe organet qendrore të vendosjestë pushtetit tonë, duhet të kërkojnë dhe të caktojnë njerëz të kalitur të këtijprofesioni, të cilët do ti udhëheqshin këto resorë më më shumë përgjegjësidhe sukses, pavarësisht se janë apo nuk janë në ketë apo në atë parti, simpa-tizues ose jo të saj. Në këto poste është rrezik që të caktohen njerëzit, simpati-zant ose besnikët të kësaj, apo asaj partie, pa u vlerësuar paraprakisht se është,apo nuk është i përshtatshëm për atë post, është apo nuk është profesionalishti përgatitur për atë post, është apo nuk është i guximshëm në profesion dhe igatshëm për sfidat dhe sakrificat më cilat do të ballafaqohet në ketë post etj.

Pikërisht më plotë bindje dhe më plotë të drejtë them, se bartësit e përgjegjë-sive për resorët e instancave më të larta të Drejtësisë dhe të Punëve tëBrendshme më çdo kusht do të duhej të ishin persona Jashtë Partisë-profe-sionalisht të aftë, të ndërgjegjshëm, të guximshëm dhe më cilësi dhe virtytetjera të larta në këtë drejtim. Në drejtësi dhe në siguri, ku dikton politika e par-tisë, aty nuk ka as drejtësi e as siguri, përkundrazi- do të ketë padrejtësi dhepasiguri!

Fatkeqësisht sjelljet korruptive, poashtu sikurse edhe dukuritë tjera negative,janë mjerisht të pranishme jo vetëm në gjyqësorin e Kosovës, porse edhe nëorganet tjera më të larta të pushtetit. Andaj parashtrohet pyetja: Ne çka pobëjmë për vetën tonë. Një ish President i SHBA-ve, ju kishte drejtuar popullitamerikan: "Tani në ketë fazë të ndërtimit të Amerikës, mos pyetni se çka pobenë Amerika për Ju, por pyetni vetveten -çka po bëni Ju për Amerikën?

Dikush, sa për tu arsyetuar- mund të thotë-se drejtësia dhe siguria janë nëkuadër të përgjegjësive të administratës së UNMIK-ut, apo tani të PP të BE-së,EULEX-it, etj. jo në duart tona. Kjo është vetën një justifikim i të papërgjegjsh-mëve, nga radhët bartësve të përgjegjësive të organeve më të larta të gjyqë-sorit vendosur, cilado qoftë ato, për derisa lejojmë këso sjelljes korruptive dhetë komprometuara, edhe në këto nivele të larta të përgjegjësive, ngase ështëabsurde të pritët që jo vendorët të bëjnë për ne, më shumë se sa Ne që do tëduhej të bëjmë për vetën tonë, për gjyqësorin tonë, për shtetin tonë-tanimëposa të krijuar?!

6. Largimi i kuadrove të korruptuara, të komprometuara dhe të paafta, ngaprofesioni i gjyqësorit

Çdo problem,ka së paku një zgjidhje.Edhe korrupsioni,ashtu si edhe dukurit tjeranegative,poqese zbulohen dhe luftohen më kohë- pasojat do të jenë më të vogla.

Për ketë, për ta sjellë në vend nderin dhe reputacionin e pushtetit gjyqësor nëKosovë, Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Ministria e Drejtësisë dhe organet tjera tëlarta, të autorizuara në ketë drejtim, duhet të marrin guximin për pastrimin e


organeve të gjyqësorit, çoftë nga "të korruptuarit-si tregtarët te drejtësisë"qoftë nga të paaftit profesionalisht, më një mini-projekt si vijon:

1. të gjithë të korruptuarit të cilët gjinden në organet e judikaturës, men-jëherë ti lëshojnë "vullnetarisht" këto organe, ose në të kundërtën- të largohenpa kurrfarë diskutimi- përkundër dëshirës së tyre, dhe të diskreditohen publik-isht, për arsyet e dëbimit nga këto organe;

2. të gjithë ata zyrtarë- gjyqtarë ose prokurorë- që gjinden "rastësisht"nëkëto institucione, e nuk ju flenë në shpirt drejtësia, sa më parë le të shikojnë seku do ta gjejnë vetën më mirë, para se të largohen, edhe kundër dëshirës dhevullnetit të tyre;

3. të gjithë ata zyrtar-gjyqtarë apo prokurorë, që gjendën në organet eJudikaturës, e të cilët padyshim në punën e tyre janë të ndershëm, porse pro-fesionalisht nuk tregojnë sukses në punën e tyre praktike, ose të sistemohen nëvende ku mund ti përballojnë më kapacitetin e aftësive të tyre, në kuadër tëkëtyre organeve, ose të ju ndihmohet të sistemohen në organe tjera që ipërgjigjët "kapacitetit" të aftësive të tyre profesionale;

4. pastaj të ftohën juristë të ndërgjegjshëm dhe profesionalisht të aftë, etë cilët gjinden jashtë organeve të judikaturës, ose edhe në mesin e tyre-sibashkëpunëtorë profesional etj, dhe të sistemohen në ato organe, se kushkund- varësisht nga aftësisë, përgatitjet dhe përvojat e tyre,

5. Organet e judikaturës, për përtëritjen e këtyre organeve, duhet që tëpropozojnë, të zgjedhën dhe të përgatitën juristë të ri, të aftë, të ndershëm dhetë ndërgjegjshëm dhesë këta paraprakisht të aftësohen profesionalisht edhemë kurse dhe trajnime profesionale, para fillimit të punës profesionale,

6. Në këtë mënyrë, do ti kthehet reputacioni pushtetit gjyqësor nëKosovë. Është i paqëndrueshëm mendimi i disa bartësve të funksioneve tëjudikaturës, të cilët jo rrallë thonë: nuk kemi kuadro të afta, nuk kemi juristë tëmirë, etj. Kjo është një logjikë dhe politikë e kuadrove udhëheqëse nga e kalu-ara moniste dhesë serish-fal politikës kadrovike të administratës së UNMIK-ut,edhe pas luftës, i kanë zënë pozicionet nëpër ato dhe të ngjashme fotele, nëpërorganet e judikaturës, të cilët hezitojnë ti lëshojnë ato fotele, nga se janëmësuar më fotele dhe privilegjet që i realizojnë nga ato pozicione.Vetën e kon-siderojnë të pazevendsushëm- Andaj nuk e kanë lehtë ti lëshojnë, e as qëduhet pritur, e as lutur ti lëshojnë pozicionet, përderisa dihet se organi të ciline kanë udhëhequr ata- për ketë periudhë të pasluftës, jo vetëm se nuk katreguare kurrfarë suksesi, porse përkundrazi janë bërë vatër e shumë të këqi-jave, si dëshmi në zgjedhjen e lëndëve, si në aspektin kvantitativ, aq më tepërdhe në atë kvalitati, ku vend kryesor në mesin e këtyre të këqijave zënëpadyshim korrupsioni i kësaj kategorie të këtyre personave përgjegjës. Andaj,parashtrohet pyetja: çka lypin ata në këto organe dhe deri kur duhet lejuar njëgjendje e tillë kaotike, më shumë pasoja, jo vetëm për palët në procedurë,porse aq më tepër për institucionin, shoqërinë dhe shtetin që po e ndërtojmë-në përgjithësi?!.


VII.- Roli i Avokatisë në luftimin e korrupcionit.-

Roli dhe rëndësia e avokatisë, si dhe kontributi i saj, si për luftimin e korrupcionit,nga radhët e veta-në rend të parë, dhe në gjyqësorin në përgjithësi, si dhe përluftimin e dukurive tjera negative- si krimi i organizuar,kontrabanda,trafikimin mëqenie njerëzore,etj.në interes të ruajtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut,për gjet-jen e të vërtetës dhe dhënien e drejtësisë, ka domethënie shumë të madhe, jovetëm në raport më qytetarin,ose subjektin tjetër që e përfaqëson,porse edhe nëraport më shoqërinë, shtetin ligjor dhe organet tjera të pushtetit, në përgjithësi.

Fakti se avokati nuk është organ i pushtetit shtetëror, porse e mbron interesine palës, e cila e angazhon për mbrojtje të interesave të ti, nuk donë të thotë, eas që duhet kuptuar, se avokatia është përkrahëse apo palë që e favorizon kor-rupsionin në organet e pushtetit, e as krimin e organizuar në përgjithësi.Përkundrazi është detyrë imediate edhe e avokatisë, poashtu sikurse edhe e tëgjitha organeve të pushtetit dhe e popullatës, që krahas tyre dhe të gjithë sëbashku, ti luftojmë këto dukuri negative, ngase, poqese nuk luftohen më kohëdhe në mënyrë të organizuar dhe të gjithë së bashku, këto të këqija të gjithëvedo të na godasin, herët a vonë, kenë më parë e kënd më vonë, kënd më shumëe kënd më pak, porse askush nuk mund të shpëtoj nga kthetrat e kësaj dukurie,ashtu siç nuk mund të shpëtosh as nga një epidemi.

Më rritjen e rolit dhe rëndësisë së avokatisë, jo vetëm si subjekt në procedurë,porse edhe në luftimin e korrupcionit dhe të krimit të organizuar, rritet edheautoriteti i gjyqësorit kosovar, si në opinionin e brendshëm poashtu edhe nëatë ndërkombëtarë, duke ruajtur dhe rritur prestigjin e vetë, dhe njëkohësishtedhe të gjyqësorit në veçanti, dhe të vetë shtetit- në përgjithësi, si shtet ligjordhe vërtet demokratik.

Puna jonë profesionale dhe praktika jonë duhen të jenë në përputhje mëKodin e Etikës së Profesionit të Avokatit, si dhe më standardet tjera mbi liritëdhe të drejtat e njeriut që kanë të bëjnë më realizimin dhe respektimin e lirivedhe të drejtave themelore të njeriut, dhe të qytetarit, pa dallim race, gjinie,kombësisë, feje, etj. në përgjithësi. Gjithashtu praktika e re e avokaturës sëKosovës duhet të jetë, njëkohësisht dhe më çdo kusht, në përputhje më rregul-lat mbi Parimet Themelore mbi Pavarësinë e Organeve Gjyqësore, Parimet bazëtë KB mbi Rolin e Avokatëve-Projektin e Deklaratës Universale mbi Pavarësinëe Drejtësisë etj. Të gjitha këto akte politike dhe juridike na mësojnë se si duhettë punojmë dhe veprojmë për një gjyqësor të pavarur dhe të paanshëm dhe tëbazuar vetëm në ligj dhe në këto akte ndërkombëtare.

Rroli dhe rëndësia e avokatëve në luftimin e dukurive negative, duhet të jetëshumë më i madh se sa gjerë më tani. Porse njëkohësisht edhe përgjegjësia ejonë, si për luftimin e korrupcionit në radhët e gjyqësorit, poashtu edhe në


luftimin e krimit të organizuar, në përgjithësi, dhe për suksesin ose mos-suksesine organeve të drejtësisë, duhet të jetë shumë më e madhe se sa gjerë më tani.Konsideroj se kësaj përgjegjësie nuk mund ti ikim asnjeri nga ne,në asnjë mënyrë.

Për këtë avokati duhet të shikoj shumë më thellë, më gjerë dhe më larg se saveprimtaria e tij e ngushtë profesionale si avokat. Avokati nuk mund të qëndrojindiferent e as që ta bëjë veshin e shurdhët për parregullsitë që po mbretëro-jnë rreth e përqark nesh. Ai nuk mund të jetë vetëm thjeshtë mbrojtës i ligjevedhe rregullave juridike, porse ai në periudhën transitore duhet luftëtarë kundërdukurive negative, në gjyqësorin në përgjithësi. Në ketë drejtim puna eavokatisë në luftimin e këtyre dukurive negative, duhët të jetë transparent,gjithë përfshirës dhe në bashkëpunim edhe më organet tjera të pushtetitshtetëror në përgjithësi dhe më gjyqësorin në veçanti.

Njëra nga parimet e OKB mbi rolin e avokatisë cek: "...Është detyrë moraleimperativë e avokatit që ti mbështes dhe ti bëjë të përparojnë parimet e shtetitligjor në sferën e veprimit ose të ndikimit të tij, cilado qoftë ajo. Ai duhet tapërmbush ketë detyrim edhe sikur kjo do ta vinte në pozitë ta pafavorshmendaj autoriteteve ose edhe poqëse, duke vepruar kështu, do të shkoj kundërrrymës së tendencave politike të momentit..."

Andaj gjykatat, prokuroritë publike dhe avokaturat, janë institucione shumë tërëndësishme dhe më se të domosdoshme të rendit shoqëror, që kanë përdetyrë luftimin e korrupsionit dhe dukurive të tjera negative, me qëllim tëmbrojtjes e lirive dhe të drejtave të njeriut. Gjatë punës, këto organe duhet tigërshetojnë mendimet e veta dhe të bashkëpunojnë reciprokisht, dhe memjaft transparencë, për luftimin e dukurive negative, me qëllim që vendimi ityre të jetë më i qëlluar, më i drejtë dhe i pranueshëm për shumicën.

Në plotësimin e detyrave të tij, avokati duhet të veprojë kurdoherë në liri tëplotë, me zell dhe kurajo, në përputhje me ligjin, pa e shkelur asnjëherëndërgjegjen e vet dhe duke respektuar vullnetin e klientit dhe etikën e profe-sionit të avokatit, pa i përfillur kufizimet ose presionet që mund të pësojë ngaana e autoriteteve ose nga publiku, pa qenë i kushtëzuar nga udhëzimet endonjë organi ose partie zyrtare, dhe pa qenë nën kanosjen e një e një kufizi-mi arbitrar të aftësive të tij profesionale dhe pa u kanosur në jetën e tij private,në jetën familjare ose në pasurinë e tij.

Për përfundim ceki se të luftosh kundër korrupcionit, poashtu si edhe kundërdukurive tjera negative si krimi i organizuara, kontrabanda, tregtia më qenienjerëzore, etj. është njësoj si të luftosh më gjarprin. "Po e godite nga bishti-dota pësosh edhe vetë, po u godit nga koka- e fitove betejën".

Autori është anëtar i Komitetit për Disiplinë te OAK


Osman Havolli,Gjyqtar në Gjykatën Komunale në Prishtinë

NDJEKJA PENALE-historiku, rendi shoqëror dhe procesi i ndërtimit te saj-

Sot në botë janë duke u bërë ndryshimet dinamike në zhvillimet ekonomikedhe shoqërore. Që nga sistemet e hershme (skllavopronar) fillon të behët orga-nizimi i shoqërisë, i cili rezulton me paraqitjen e shtetit dhe të së drejtës. Shtetidhe e drejta ishin nevojë për normimin dhe rregullimin e raporteve brendakësaj shoqërie.

Rendet shoqërore dhe mekanizmat shtetëror ishin të përqendruara nëkryetarin e shtetit - si kryetar dhe si kryegjyqtar. Për ta vendosur funksioniminracional të shoqërisë, ka qenë e nevojshme që të ketë një pajtueshmëri dhevënia e rregullit për t'i mbrojtur vlerat e krijuara si dhe mënyrën e sjelljes sënjerëzve në këtë shoqëri. Fillon periudha e mbrojtjes institucionale nga krimi-naliteti në të cilën bëhen përpjekje për mbrojtjen e të dëmtuarit, të cilën tëdrejtë e kishte kryegjyqtari si mekanizëm kryesor i shtetit. Nxitjen e procedim-it penal e mbështeste në të drejtën zakonore. Ajo"vihej në lëvizje nga i dëmtu-ari dhe paraqitej si një dyluftim midis palëve. Më vonë ajo zhvillohet me njëpërpjekje si një trup gjykues, me përfaqësues të dy palëve, për të penguar hak-marrjen. Brenda këtij procedimi të ashtuquajtur akuzator: linden elemente tëinkuizicionit, si ndjekja penale kryesisht për disa krime, përdorimi i torturës etj.".

Në Kosovë, institucion i të drejtës penale në këtë kohë ishte i bazuar nëKanunin e Lekë Dukagjinit zbatimin e të cilit e bënte Kuvendi i Pleqve, si organi shoqërisë patriarkale-fisnore. "Kështu pleqnia me shekuj ka funksionuar sigjykatë e një shoqërie me rregullim fisnor ,në një shoqëri e cila ka qenë në njënivel të ulët të zhvillimit ekonomik e kulturor, ku ka mbizotëruar ekonomianatyrore" .Ndërkaq zhvillimet shoqërore dhe ekonomike kanë nxitur normimin e jetësedhe më shumë, sidomos duke filluar nga shekulli i XIV, kur fillojnë të zhvillo-hen njohuritë dhe studime shkencore nga historia, kultura, arti, filozofia , soci-ologjia .

Në kuadër të këtyre shkencave fillojnë të preken çështje me bazë juridike nëshumë disiplina, sikur nga historia, sociologjia dhe filozofia.

Zhvillimi i shoqërisë dhe mendimit juridik mund ta lidhim me shekullin e XIVqë historikisht është njohur se epoka e renesancës. Në këtë periudhë kemi


zhvillime në fushën e artit , historisë , filozofisë, historisë së gjuhëve dhe letër-sisë dhe atë të historisë së drejtës. Më vonë në shekullin e XVI historia e sëdrejtës zhvillohet në shkolla dhe disiplina të ndryshme shkencore. Historia e së

drejtës fillon në mënyrë më të argumentuar të trajtohet si disiplinë shkencorenë të gjitha shkollat dhe nivelet e studimeve. Praktikisht paraqitet shteti dhe edrejta moderne e cila ka qenë e varur nga sistemet ( tipet) historike të proce-durës penale të cilat kanë pasur qasje të ndryshme në realizimin e funksionit tëndjekjes, dhe të kontrollimit të akuzës. Ndërtimi i shtetit dhe së drejtës,përkatësisht ligjet të cilat shoqërinë e mbrojnë nga kriminaliteti dhe anarkia "reflektojnë dhe promovojnë vlerat e një shoqërie njerëzore të cilat janë tëndikuara nga idetë tradicionale se çka është e drejtë dhe e gabuar" . Prandaj edrejta penale dhe e Procedurës penale është pasqyra më e besueshme errethanave shoqëroro-ekonomike dhe shoqëroro-politike e kohës së vet" ."Pas luftës së dytë botërore në Federatën e ish Jugosllavisë në vitin 1948 nxir-ret Ligj i Procedurës Penale, që ishte hartuar përgjithësisht sipas modelit tëlegjislacionit sovjetik, ligj i cili aplikohej edhe në Kosovë" . Mirëpo, ky ligj ishtedizajnuar më tepër për mbrojtjen e rendit të ri shoqëror dhe kjo ndikojë nëpozitën e popujve ( sikur që janë shqiptarët) të cilët praktikisht ishin të nën-shtruar, dhe pozita e subjekteve të procedurës penale ishin rreptësisht tëmbikëqyrura; prokurorët, të pandehurit dhe gjyqtarëve të cilët shquheshin mevendosje centraliste dhe sistem inkuizitor në procesin e zbatimit të ligjit."Pastaj në vitin në vitin 1953 me nxjerrjen e Kodit të Procedurës Penale,pushon së vepruari ligji i vitit 1948 i cili cilësohet të jetë më liberal dhe mëmodern se sa ai i mëparshmi" .Më vonë në vitin 1976 aprovohet Ligji i Procedurës penale,"...ndonëse formal-isht i miratuar si ligj i ri, për nga përmbajtja është kryesisht si Kodi i ProcedurësPenale i vitit 1953 me ndryshime dhe plotësime të caktuara në vitin 1967. MeKushtetutën e Republikave dhe Krahinave Autonome të vitit 1974 njësitë për-bërëse të federatës kishin autorizime ligjvënëse në sferën penale" .Për sa i përket rregullimit juridik të procesit të akuzimit dhe të kontrollimit tetij, gjatë historisë, për shkak të hapësirës së kufizuar, vetëm po theksojmë se,varësisht nga sistemet (tipet) historike të procedurës penale, ka pasur qasje tëndryshme në realizimin e funksionit të ndjekjes, pra edhe të kontrollimit tëakuzës.Pas luftës se vitit 1999 dhe intervenimit te Aleancës Veriatlantike, Kombet eBashkuara me rezolutën 1244 "...e autorizojnë Sekretarin e përgjithshëm të KB,të themelojë praninë ndërkombëtare ne Kosovë e cila do të siguronte njëadministratë të përkohshme...." OSBE -së iu dha roli udhëheqës për rindërtimine institucioneve në kuadër të UNMIK-ut në Kosovë" . Sistemi i të drejtës penalefillon të institucionalizohet dhe të ndërtohet infrastruktura legjislative sipaskoncepteve të ekonomisë së hapur të tregut dhe koncepteve të shtetevedemokratike të vendeve të zhvilluara.


Me kornizën Kushtetuese u vunë parimet baze te ndërtimit te sistemit politikjuridik dhe ekonomik të mbështetura në kritere të shoqërive demokratike.Problemet e ndërtimit të infrastrukturës legjislative u karakterizuan me zhvil-lim të ngadalshëm për shkak të funksionimit të pushtetit të dyfishtë, atij ven-dor dhe ndërkombëtar.Kuvendi i Kosovës ka miratuar Kodin e Përkohshëm penal të Kosovës, dheKodin e Përkohshëm të Procedurës Penale të Kosovës, të cilat u nënshkruannga PSSP-ja dhe hynë në fuqi pas nëntë muajve të aprovimit të tyre. "Me hyr-jen në fuqi të tyre si dhe të ligjeve tjera, u shkëput kontinuiteti juridik i legjisla-cionit të mëparshëm sa i përket lëmisë juridiko-penale dhe procedurale " .Në Kosovë drejtuesit e sistemit gjyqësor tani më po përpiqen të ndërtojnë njëpraktikë te re gjyqësore e cila do t'ishte më standarde të barabarta me ato tështeteve në rajon. Duhet thënë se infrastruktura legjislative është në një procesdinamik i cili i është nënshtruar ndryshimit dhe adoptimit të ligjeve në mënyrëtë vazhdueshme.

Në këtë kontekst edhe struktura organizative dhe funksioni i gjykatave pozhvillohet në këtë drejtim, në ndërtimin e një sistemi gjyqësor i cili do të ketëmbështetje në parimet e sundimit të ligjit, barabarësisë së të gjith qytetarëve,si detyrë imediate e gjithë shoqërisë kosovare. Pra, këto standarde evropianejanë përqafuar edhe nga sistemi i ynë ri i tanishëm juridiko-penal, i cili është nëproces të transformimit, ndryshimeve dhe zhvillimeve të reja pozitiv.

Historiku, rendi shoqëror dhe procesi i ndërtimit të ndjekjes penaleSot në botë janë duke u bërë ndryshimet dinamike në zhvillimet ekonomikedhe shoqërore. Që nga sistemet e hershme (skllavopronar) fillon të behët orga-nizimi i shoqërisë, i cili rezulton me paraqitjen e shtetit dhe të së drejtës. Shtetidhe e drejta ishin nevojë për normimin dhe rregullimin e raporteve brendakësaj shoqërie.Rendet shoqërore dhe mekanizmat shtetëror ishin të përqendruara nëkryetarin e shtetit - si kryetar dhe si kryegjyqtar. Për ta vendosur funksioniminracional të shoqërisë, ka qenë e nevojshme që të ketë një pajtueshmëri dhevënia e rregullit për t'i mbrojtur vlerat e krijuara si dhe mënyrën e sjelljes sënjerëzve në këtë shoqëri. Fillon periudha e mbrojtjes institucionale nga krimi-naliteti në të cilën bëhen përpjekje për mbrojtjen e të dëmtuarit, të cilën tëdrejtë e kishte kryegjyqtari si mekanizëm kryesor i shtetit. Nxitjen e procedim-it penal e mbështeste në të drejtën zakonore. Ajo..."vihej në lëvizje nga i dëm-tuari dhe paraqitej si një dyluftim midis palëve. Më vonë ajo zhvillohet me njëpërpjekje si një trup gjykues, me përfaqësues të dy palëve, për të penguar hak-marrjen. Brenda këtij procedimi të ashtuquajtur akuzat: linden elemente tëinkuizicionit, si ndjekja penale kryesisht për disa krime, përdorimi i torturës etj.".Në Kosovë, institucion i të drejtës penale në këtë kohë ishte i bazuar nëKanunin e Lekë Dukagjinit zbatimin e të cilit e bënte Kuvendi i Pleqve, si organ


i shoqërisë patriarkale-fisnore. "Kështu pleqnia me shekuj ka funksionuar sigjykatë e një shoqërie me rregullim fisnor ,në një shoqëri e cila ka qenë në njënivel të ulët të zhvillimit ekonomik e kulturor, ku ka mbizotëruar ekonomianatyrore" .Ndërkaq zhvillimet shoqërore dhe ekonomike kanë nxitur normimin e jetësedhe më shumë, sidomos duke filluar nga shekulli i XIV, kur fillojnë të zhvillo-hen njohuritë dhe studime shkencore nga historia, kultura, arti, filozofia , soci-ologjia .Në kuadër të këtyre shkencave fillojnë të preken çështje me bazë juridike nëshumë disiplina, sikur nga historia, sociologjia dhe filozofia.Zhvillimi i shoqërisë dhe mendimit juridik mund ta lidhim me shekullin e XIVqë historikisht është njohur se epoka e renesancës.Në këtë periudhë kemi zhvillime në fushën e artit , historisë , filozofisë, historisësë gjuhëve dhe letërsisë dhe atë të historisë së drejtës. Më vonë në shekullin eXVI historia e së drejtës zhvillohet në shkolla dhe disiplina të ndryshme shken-core. Historia e së drejtës fillon në mënyrë më të argumentuar të trajtohet sidisiplinë shkencore në të gjitha shkollat dhe nivelet e studimeve. Praktikishtparaqitet shteti dhe e drejta moderne e cila ka qenë e varur nga sistemet (tipet) historike të procedurës penale të cilat kanë pasur qasje të ndryshme nërealizimin e funksionit të ndjekjes, dhe të kontrollimit të akuzës. Ndërtimi ishtetit dhe së drejtës, përkatësisht ligjet të cilat shoqërinë e mbrojnë nga krim-inaliteti dhe anarkia " reflektojnë dhe promovojnë vlerat e një shoqërie njerë-zore të cilat janë të ndikuara nga idetë tradicionale se çka është e drejtë dhe egabuar" . Prandaj e drejta penale dhe e Procedurës penale është pasqyra më ebesueshme e rrethanave shoqëroro-ekonomike dhe shoqëroro-politike ekohës së vet" ."Pas luftës së dytë botërore në Federatën e ish Jugosllavisë në vitin 1948 nxir-ret Ligj i procedurës penale, që ishte hartuar përgjithësisht sipas modelit tëlegjislacionit sovjetik, ligj i cili aplikohej edhe në Kosovë" . Mirëpo, ky ligj ishtedizajnuar më tepër për mbrojtjen e rendit të ri shoqëror dhe kjo ndikojë nëpozitën e popujve ( sikur që janë shqiptarët) të cilët praktikisht ishin të nën-shtruar, dhe pozita e subjekteve të procedurës penale ishin rreptësisht tëmbikëqyrura; prokurorët, të pandehurit dhe gjyqtarëve të cilët shquheshin mevendosje centraliste dhe sistem inkuizitor në procesin e zbatimit të ligjit."Pastaj në vitin në vitin 1953 me nxjerrjen e kodit të procedurës penalepushon së vepruari ligji i vitit 1948 i cili cilësohet të jetë më liberal dhe mëmodern se sa ai i mëparshmi" .Më vonë në vitin 1976 aprovohet Ligji i Procedurës penale,"...ndonëse formal-isht i miratuar si ligj i ri, për nga përmbajtja është kryesisht si Kodi i ProcedurësPenale i vitit 1953 me ndryshime dhe plotësime të caktuara në vitin 1967. MeKushtetutën e Republikave dhe Krahinave Autonome të vitit 1974 njësitë për-bërëse të federatës kishin autorizime ligjvënëse në sferën penale" .Për sa i përket rregullimit juridik të procesit të akuzimit dhe të kontrollimit te


tij, gjatë historisë, për shkak të hapësirës së kufizuar, vetëm po theksojmë se,varësisht nga sistemet (tipet) historike të procedurës penale, ka pasur qasje tëndryshme në realizimin e funksionit të ndjekjes, pra edhe të kontrollimit tëakuzës.Pas luftës se vitit 1999 dhe intervenimit te Aleancës Veriatlantike, Kombet eBashkuara me rezolutën "...1244 e autorizojnë Sekretarin e përgjithshëm të KB,të themelojë praninë ndërkombëtare ne Kosovë e cila do të siguronte njëadministratë të përkohshme...." OSBE -së iu dha roli udhëheqës për rindërtimine institucioneve në kuadër të UNMIK-ut në Kosovë" . Sistemi i të drejtës penalefillon të institucionalizohet dhe të ndërtohet infrastruktura legjislative sipaskoncepteve të ekonomisë së hapur të tregut dhe koncepteve të shtetevedemokratike të vendeve të zhvilluara.Me kornizën Kushtetuese u vunë parimet baze te ndërtimit te sistemit politikjuridik dhe ekonomik të mbështetura në kritere të shoqërive demokratike.Problemet e ndërtimit të infrastrukturës legjislative u karakterizuan me zhvil-lim të ngadalshëm për shkak të funksionimit të pushtetit të dyfishtë, atij ven-dor dhe ndërkombëtar. Kuvendi i Kosovës ka miratuar Kodin e Përkohshëmpenal të Kosovës, dhe Kodin e Përkohshëm të Procedurës Penale të Kosovës, tëcilat u nënshkruan nga PSSP-ja dhe hynë në fuqi pas nëntë muajve të aprovim-it të tyre. "Me hyrjen në fuqi të tyre si dhe të ligjeve tjera, u shkëput kontinuitetijuridik i legjislacionit të mëparshëm sa i përket lëmisë juridiko-penale dhe pro-cedurale " .Drejtuesit e sistemit gjyqësor tani më po përpiqen të ndërtojnë një praktikë tere gjyqësore e cila do te ishte më standarde të barabarta me ato të shteteve nërajon. Duhet thënë se infrastruktura legjislative në Kosovë është në një procesdinamik i cili i është nënshtruar ndryshimit dhe adoptimit të ligjeve në mënyrëtë vazhdueshme.

Në këtë kontekst edhe struktura organizative dhe funksioni i gjykatave pozhvillohet në këtë drejtim.Pra ndërtimin e një sistemi gjyqësor i cili do të ketë mbështetje në parimet esundimit të ligjit, barabarësisë para ligjit, dhe procesit të drejtë është detyrë imedi-ate e gjithë shoqërisë kosovare.Këto quhen standarde të cilat janë të pranueshmeedhe për popullsinë e Kosovës, dhe për interesimin e shoqërisë kosovare për tëqenë pjesë e integrimeve Evropiane. Kjo do të thotë se gjyqësori dhe infrastruktu-ra ligjore është në proces të transformimit dhe të zhvillimit pozitiv.

Kuptimi i akuzës dhe llojet e sajë sipas kompetencësNë procedurën penale është i njohur parimi se pa akuzë nuk ka gjykim, " Nemojudex sine actore ".Kuptimi themelor i akuzës është se me te për gjykatën caktohet vepra penalesikurse edhe i akuzuari,që nënkupton se në të ardhmen do të jetë çështje përgjykim pran gjykatës kompetente. "Me nocionin akuzë, duhet kuptuarkërkesën e shkruar dhe të përpiluar në formën e caktuar ligjore të Prokurorit


publik nën kushtet e caktuara me ligj, dhe të dëmtuarit si paditës, me qëllim tëcaktimit të shqyrtimit gjyqësor kundër personit të caktuar si i pandehur përshkak të veprës penale" .Sipas rregullit, akuza parashtrohet si akt i shkruar, por në rrethana të caktuara,mund të ndodhë që paditësi i autorizuar atë ta paraqes edhe gojarisht, kur aivlerëson se gjatë procesit gjyqësorë gjendja faktike dhe rrethanat kanëndryshuar, që sipas bindjes dhe vlerësimit të ti, ai duhet që ta ndryshoj apo tëparaqes gojarisht akuzë të re në seancën e shqyrtimit gjyqësor.Termi akuzë paraqet... "një koncept autonom që zbatohet pavarësisht ngapërkufizimi i konceptit "akuzë" në të drejtën vendase. Akuza mund të përkufi-zohet si njoftim zyrtar, që i jepet një individi nga autoriteti kompetent për njëpretendim se ai ka kryer një vepër penale, ose kur masat ndikojnë kon-siderueshëm mbi gjendjen e të dyshuarit" .

Nëse e i hedhim një vështrim sistemit juridiko-penale të shoqërisë tonëbashkëkohore praktika ka treguar se,"për shkak të shkallës së intensitetit dheinteresit publik, ndjekja penale në shumicën e rasteve ndërmerret sipasdetyrës zyrtare" ..,me paraqitjen e aktit akuzues nga ana e paditësit të autor-izuar ligjorë.Por pavarësisht se akuza a është ushtruar nga prokurori publik, i dëmtuari sipaditës supsidiar apo si paditësi privat, ajo duhet ta ketë përmbajtjen e caktu-ar. "Kuptimi themelor i akuzës është se me të për gjykatën caktohet veprapenale sikurse edhe i akuzuari, që nënkupton se në të ardhmen do të jetë lëndëpër aktgjykim" dhe nëpërmjet sajë gjykatës i behët me dije respektivisht ikërkohet që i pandehuri të shpallet fajtor, dhe të dënohet sipas ligjit.Mirëpo, duhet pas parasysh se ndaj të pandehurit që është ngrit akuzuar, i cilimë vonë do të përgjigjet në gjykatë për vepër penale, duhet ti ofrohet dhe lejo-het mundësia ati që ai të jetë palë e barabartë me paditësin e autorizuar pa idhënë këtij të fundit, kurrfarë avantazhi në procesin gjyqësorë. Këtë të drejtëia garanton edhe neni 6 i Konventës Evropiane për Mbrojtjen e Lirive dhe tëDrejtave Themelore të Njeriut. se asnjëra prej tyre nuk do të gëzoj ndonjëavantazh të konsiderueshëm ndaj kundërshtarit.Akuza ka për qëllim që ta qesë çështjen në gjykim për veprën penale e cila do

të udhëhiqet ndaj personit si i pandehur, si bazë për t'u gjykuar dhe të pande-hurit do t'i jepet mundësia për tu mbrojtur.Mund të numërojmë këto lloje të akuzave:

• Aktakuza e prokurorit publik, e cila mund të jetë direkt(e drejtpërdrejt),• Aktakuza e prokurorit publik me zbatimin e hetimeve,• Aktakuza e paditësit supsidiar,• Propozim akuza,• Padia private.

Në këtë punim, do të trajtojmë vetëm Aktakuzën e Prokurorit publik dhe përm-bajtjen e sajë sipas ligjit.Aktakuza e Prokurorit Publik dhe përmbajtja e sajëAktakuza e prokurorit publik duhet të ketë përmbajtjen e sajë sipas ligjit nga


se.."ajo paraqet aktin themelor procedural të akuzimit në procedurën e rregulltpenale" .Prandaj, "mund të themi se Aktakuza është shprehje e funksionit të ndjekjespenale nga ana e paditësit të autorizuar dhe paraqet supozimin e parë proce-dural për zanafillën, zhvillimin dhe përfundimin e raportit proceduralo-penal" ."Aktakuza për të qenë e vlefshme duhet të përmbajë një minimum të infor-matave; dhe duhet të ekzistoj kufiri nën të cilin nivel të informatave nuk mundtë bjerë" . Përmbajtja e aktakuzës është e rregulluar me ligj.Aktakuza përmban:

• Pjesën hyrëse,• Pjesën qendrore (dispozitivi) ,• Arsyetimin e aktakuzës.

Pjesa hyrëse e aktakuzës përmban emërtimin apo memorandumin se ,cilësgjykatë ajo i adresohet dhe ku do të mbahet shqyrtimi gjyqësor. Ajo në pjesënhyrëse zakonisht përmban informatat e mjaftueshme për të akuzuarin. "Sipasligjit në pjesën hyrëse akti formal akuzues duhet të përmbajë të dhënat per-sonale me të cilat nënkuptojmë se bëhet individualizimi dhe përcaktimi i iden-titetit subjektiv të kryesit të veprës penale" , në çka bënë pjesë; emri dhembiemri i të akuzuarit, nofkën nëse ka, emrin dhe mbiemrin e prindërve të tij,mbiemrin e vajzërisë së nënës, vendlindjen dhe vendbanimin e tij, dita muajdhe viti i lindjes, numrin personal i kartelës së identifikimit, përkatësia etnikedhe shtetësia, profesionin e tij, rrethanat familjare(i martuat i pa martuar,ishkurorëzuar, i e vej) a din shkrim lexim, shkollimin e tij, a ka të ardhura person-ale dhe pozita e tij financiare, a është ndonjë procedurë penale kundër tij përndonjë vepër tjetër në zbatim e sipër dhe se mbrohet në liri, a është apo kaqenë në paraburgim apo edhe i është shqiptuar ndonjëra nga masat alterna-tive për sigurinë e pranisë së të pandehurit në procedurën penale.Pjesa qendrore e Aktakuzës është dispozitivi i sajë i cili duhet të përmbajkonkretizimin e veprës penale, me gjendjen faktike duke përshkruar veprimetinkriminuese të kryesit të sajë dhe pasoja e shkaktuar.Aktakuza duhet të përmbaj përshkrimin e veprës penale, kohën, vendin e kry-erjes së veprës penale, objektin në të cilin është kryer , mjetin me të cilin ështëkryer vepra , rrethanat tjera të nevojshme të cilat e qartësojnë veprën penale.Në pjesën e dispozitivit të Aktakuzës pason edhe përcaktimi se për cilën vepërpenale i pandehuri është akuzuar, pra bëhet kualifikimi juridik i veprës penale.Në Aktakuzë nuk lejohet kualifikimi juridik alternativ i veprës penale.Përshkrimet të cilat jepen në aktakuzë, duhet të jenë të mbështetura në faktedhe prova vendimtare dhe ato duhet të jenë në përputhshmëri me vlerësiminobjektiv të tyre.Dispozitivi i Aktakuzës duhet jetë përmbajtjesorë, i qartë, i parashikueshëmdhe i kapshëm , e jo të jetë i ngarkuar me përshkrime të panevojshme, të cilatatë do ta bëjnë të paqartë dhe të pa parashikueshëm. Aktakuza.." nuk mund tëjetë e dyfishtë, gjegjësisht asnjë pikë e aktakuzës nuk do të duhej që të pande-hurin ta ngarkoj për dy apo ma shumë vepra të ndara" .


Përshkrimi i veprës duhet të jetë paraqitur shkurt, qartë, pa parafrazime dhengarkesë të pa nevojshme. Veprimet inkriminuese të kryesit të veprës penalenë Aktakuzë duhet të jenë të kompozuara(shkrira) me pjesën materiale respek-tivisht me nenin përkatës të veprës penale të cilat së bashku reflekton dhe ijapin kuptimin e plotë aktit akuzues. Në këtë pjesë të aktakuzës... "prokuroripublik propozon edhe provat të cilat duhet të prezantohen në shqyrtimingjyqësor së bashku me emrat e dëshmitarëve dhe ekspertëve, shkresat të cilatduhet të lexohen dhe sendet të cilat duhet marr si provë" .

Arsyetimi i Aktakuzës përmban përshkrimin e tërësishëm të rrjedhës së proce-sit prej fillimi të inicimit të procedurës penale deri në fazën e përmbylljes e cilarezulton me ngritjen e sajë. Ajo duhet të jetë e arsyetuar dhe duhet të përmbajnjë analizë të paraqitjes së gjendjes faktike dhe juridike mbi bazën e të cilësështë ngritur aktakuza, faktet ,provat të cilat e vërtetojnë ngritjen e saj.Në arsyetimi prokurori paraqet faktet dhe rrethanat në të cilat e mbështetaktakuzën ,e cila gjithsesi duhet të ketë bazën ligjore mbi të cilat ështëmbështetur ngritja e sajë. Gjithashtu vepra penale e cila i mvishet kryesit tësajë, duhet të arsyetohet në detale.Aktakuza duhet të jetë e liruar prej përshkrimeve frazeologjike dhe përsërit-jeve që e ngarkojnë tekstin e sajë, të cilat mund të shkaktojnë paqartësi dhehuti në të.Në arsyetimin e akuzës prokurori duhet të përshkruaj mbrojtjen e të pandehu-rit dhe të bëjë vlerësimin e sajë e jo vetëm të konstatoj se "mbrojtja e të pan-dehurit është e pa bazuar dhe e pa pranueshme", por është e nevojshme qëprokurori të bëjë një ekspertizë të thellë të sajë duke krahasuar atë me të dhë-nat tjera e më pastaj të nxjerr një konkludim se mbrojtja e të pandehurit ështëapo nuk është bazuar ose pjesërisht e bazuar."Arsyetimi i aktakuzës nga ana e prokurorit, të pandehurit do ti shërbej përorganizimin e mbrojtjes së tij, andaj ajo duhet jetë e konstruktuar në atëmënyrë që saktësisht ai të shef kahet e veprimit faktik dhe juridik të prokuror-it" . Nëse i pandehuri gjendet në liri dhe prokurori propozon paraburgimin, poedhe nëse gjendet në paraburgim dhe propozon vazhdimin ose heqjen e tij,apo edhe propozon ndonjërën prej masave alternative për sigurimin e pranisësë të pandehurit në procedurën penale nga kapitulli XXX i Kodit të Procedurës Penale, edhe këto rrethana duhet t'i arsyetoj mirë duke faktuar dheargumentuar bazën dhe arsyeshmerin juridike, në të cilat ai e mbështet njëpropozim të tillë.Kur prokurori është bindur se në mënyrë të besueshëm janë prezantuar tëgjitha çështjet të cilat akuzës i japin kuptimin e plotë, atëherë ai atë do t'ia për-cjell gjykatës kompetente në procedurë dhe vendosje të mëtejme. Me këtëveprim të ti përfundon edhe procesi juridiko-formal i ngritjes së aktakuzësdhe kalimi i sajë në fazat e mëtejme penale.

Osman Havolli, Gjyqtar në Gjykatën Komunale në Prishtinë


Ekrem Agushi,Gjyqtar Gjykata e Qarkut ne Prishtine

FITIMI I SË DREJTËS SË PRONËSISË DHE SERVITUTIT SENDOR MBI BAZËN E POSEDIMIT

I.FITIMI I SË DREJTËS SË PRONËSISË MBI BAZËN E POSEDIMIT( PARASHKRIMI FITUES-USCAPIO)

Fillimisht është e nevojshme që të bëhet shqyrtimi i dy institucioneve të rëndë-sishme nga lëmia e së drejtës civile dhe at: parashkrimi fitues - usucapio dheparashkrimi humbës - preascreptio longi tepores. Parashkrimi fitues dheparashkrimi humbës janë baza të ndryshme juridike në bazë të cilave bëhetkrijimi dhe ndryshimi i marrëdhënieve pronësore. Me parashkrim humbës edrejta e kërkesës humbet, ndërsa me parashkrim fitues e drejta e pronësisëfitohet. Te parashkrimi humbës dhe parashkrimi fitues është me rëndësivendimtare se krijimi dhe ndryshimi i marrëdhënieve pronësore bëhet mendikimin e kalimit të kohës (afatit) i cili është parapa për parashkrimin fituesdhe humbës.

Fitimi i së drejtës së pronësisë në bazë të posedimit-parashkrimit fitues në tëdrejtën sendore është njëra nga mënyrat origjinere të fitimit të së drejtës sëpronësisë sipas ligjit. Parashkrimi fitues - posedimi i sendit në pronësi të tjetritështë bazë - titull juridik i fitimit të pronësisë duke e poseduar sendin e huajbrenda afatit - kohës së caktuar me Ligjin për Marrëdhëniet Pronësoro-JuridikeBazë (në vijim LMPJB). Pra me posedimin e sendit - pasurisë brenda afatit tëcaktuar me ligj pushteti faktik - posedimi si njëri nga autorizimet pronësoreshndërrohet në pushtet juridik-pronësi nëse plotësohen kushtet e paraparaligjore me dispozitat e nenit 28 të LMPJB-së.

Për fitimin e pronësisë në bazë të posedimit nevojiten që të plotësohen këtokushte:

- Posedimi i ligjshëm.- Posedimi me mirëbesim-i ndërgjegjshëm.- Koha e posedimit e caktuar me ligj.

Posedimi është i ligjshëm nëse është themeluar në bazë të veprimit juridik tëvlefshëm i cili është i nevojshëm për fitimin e së drejtës së pronësisë dhe nëseposedimi nuk është krijuar me forcë, mashtrim apo keqpërdorim të besimit.

Posedimi me mirëbesim - i ndërgjegjshëm ekziston nëse poseduesi nuk e dinose nuk mund të ketë ditur se sendi - pasuria të cilën e posedon nuk është në


pronësi të tij.Mirëbesimi - ndërgjegjshmëria e poseduesit prezumohet deri samos të vërtetohet e kundërta. Kundërshtimi për mohimin e mirëbesimit -ndërgjegjshmërisë së posedimit duhet ta vërtetoj pala e cila e mohon këtë.

Koha e posedimit e caktuar me ligj për fitimin e pronësisë mbi bazën eposedimit është e paraparë me dispozitat e nenit 28 të LMPJB-së. Ky ligj varë-sisht nga natyra e sendit-pasurisë ka caktuar rezhime juridike të ndryshme përfitimin e pronësisë në bazë të posedimit.Për sendet e luajtshme ligji i cituar nëal.1 dhe 3 të nenit 28 ka parapa dhe at: për posedim të ligjshëm të sendit të lua-jtshëm afatin prej 3 vjeç, ndërsa për posedim të ndërgjegjshëm afatin prej 10vjeç.Për sendet - pasurinë e paluajtshme në al.2 dhe 4 të nenit 28 të LMPJB-sëështë parapa dhe ate: për posedim të ligjshëm afati prej 10 vjeç, ndërsa përposedim të ndërgjegjshëm afati prej 20 vjeç.Për sendet në pronësi shoqëroreLMPJB deri me ndryshimet e vitit l996 përjashton mundësinë e fitimit të sëdrejtës së pronësisë mbi bazën e posedimin në pasurinë në pronësi shoqërore.

Praktika e deritashme gjyqësore lidhur me fitimin e së drejtës së pronësisë mbibazën e së drejtës së posedimit në pasurinë në pronësi shoqërore nuk ka qën-drim juridik parimor. Profesori i së drejtës civile dr. Abdulla Aliu në librin e tij "Edrejta sendore - Pronesia" merr qëndrimin se deri sa pronësia shoqërore ështëbarazuar me pronësinë civile në të njëjtën mënyrë mund të zbatohet edhe nëkëtë rast fitimi i së drejtës së pronësisë në bazë të posedimit, nëse plotësohenkushtet ligjore.

Nga kjo që u paraqit më lartë mund të përfundojmë se LMPJB-ja bënë dallim-in ndërmjet posedimit të rregullt (al.1 dhe 2 të nenit 28) dhe jo të rregullt (al.3dhe 4 të nenit 2).Poseduesi i ligjshëm i sendit - pasurisë së luajtshme fiton tëdrejtën e pronësisë mbi atë send-pasuri nëse e ka poseduar në kohëzgjatje mëtepër se 3 vjeç, ndërsa poseduesi i ndërgjegjshëm e fiton të drejtën e pronësisëmbi bazën e posedimit nëse sendin e huaj e ka poseduar në kohëzgjatje prej10 vjeç.Poseduesi i ligjshëm i sendit - pasurisë së paluajtshme e fiton të drejtëne pronësisë në atë send mbi bazën e posedimit nëse sendin e huaj e posedonmë tepër se 10 vjeç, ndërsa poseduesi i ndërgjegjshëm e fiton të drejtën epronësisë mbi sendin e huaj nëse e posedon në kohëzgjatje prej 20 vjeç.

Në secilin send në të cilin mund të ekzistoj e drejta e pronësisë mundet të fito-het e drejta e pronësisë mbi bazën e posedimit.

Me dispozitat e nenit 30 al.l të LMPJB-së është rregulluar çështja e fillimit dhepërfundimit të rrjedhës së afatit për fitimin e së drejtës së pronësisë në bazë tëposedimit. Afati i posedimit fillon të rrjedhë prej ditës së hyrjes në posedim dhepërfundon me kalimin e ditës së fundit e kohës-afatit e cila është parapa përposedim. Afatet për fitimin e pronësisë në bazë të posedimit mund të ndërpre-hen nëse personi i cili gëzon të drejtën e pronësisë mbi sendin i cili gjendet në


posedim paraqet kundërshtimin përkatësisht padinë brenda afatit i cili ështëparapa me ligj për fitimin e pronësisë mbi bazën e posedimit. Ndërprerja e afat-eve vlerësohet nga gjykata në pajtueshmëri me dispozitat e nenit 30 al.3 tëLMPJB-së dhe me zbatimin e përshtatshëm të dispozitave të nenit 361,363,381dhe 393 të Ligjit për Marrëdhëniet e Detyrimeve.

Në afatin e kohës së kaluar për posedim, llogaritet edhe koha e posedimit tësendit nga paraardhësi (neni 30 al.2 i ligjit të cituar). Si llogaritet afati i posedim-it në situata të mundshme dhe të ndryshme të posedimit të rregullt dhe jo tërregullt të trashëgimtarit ose te paraardhësi i poseduesit ligji nuk fletë.

Praktika gjyqësore lidhur me këtë ka qëndrimin se poseduesi ka vazhdimësi-kontinuitet në posedim të ndërgjegjshëm, nëse vërtetohet se paraardhësi i tijka hy në posedim në mënyrë të ndërgjegjshme. Pra fakt me rëndësi përvazhdimësinë e posedimit të ndërgjegjshëm është fillimi i rrjedhës së afatit tëparaardhësit në mënyrë të ndërgjegjen dhe përfundimi i afatit të posedimitme ndërgjegjeje.

Trashëgimtari e fiton të drejtën e pronësisë në trashëgimin e trashëgimlënësitnë momentin e hapjes së trashëgimisë-delationit (neni 36 të ligjit të cituar).Koha e posedimit fillon të rrjedhë nga momenti i hapjes së trashëgimisë dheme ketë trashëgimtari konsiderohet posedues i ndërgjegjshëm. Trashëgimia sikundër është parapa me dispozitat e nenit 20 të ligjit të cituar paraqet njërënnga bazat juridike për fitimin e së drejtës së pronësisë. Pasuria - trashëgimia etrashëgimlënësit në bazë të ligjit kalon - bartet në trashëgimtarët e trashëgim-lënësit në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit - neni 5.3 i Ligjit përTrashëgiminë i Kosovës. Trashëgimtari i cili heq dorë nga trashëgimia kon-siderohet sikurse të mos ketë qenë asnjëherë trashëgimtar.

Trashëgimtari i cili ka hy në posedim të trashëgimisë së trashëgimlënësit ngamomenti i vdekjes afati për posedim fillon të rrjedhë nga momenti i vdekjes sëtrashëgimlënësit - hapjes së trashëgimisë dhe nga ky moment trashëgimtarikonsiderohet posedues i ndërgjegjshëm. Në rastin kur trashëgimlënësi kaqenë posedues jo i ndërgjegjshëm, ndërsa trashëgimtari këtë rrethanë nuk eka ditur dhe as që ka mundur ta ketë ditur (neni 28 al.5) fiton të drejtën epronësisë mbi bazën e posedimit të ndërgjegjshëm.

II.FITIMI I SERVITUTIT SENDOR NË BAZË TË POSEDIMIT

Me Ligjin aktual në Kosovë- Ligji për Marrëdhëniet Pronësoro- Juridike Bazëështë paraparë se servituti sendor fitohet në bazë të veprimit juridik, vendim-it të Organit të administratës shtetërore dhe në bazë të posedimit -parashkrimit fitues. Nga kjo rrjedhë përfundimi se servituti sendor mund tëfitohet në bazë të kontratës e lidhur ndërmjet palëve kontraktuese apo me


ndonjë marrëveshje tjetër e lidhur ndërmjet pronarit të pasurisë shërbyesedhe pronarit të pasurisë sunduese- dominuese, së dyti servituti mund të fito-het me aktvendimin - aktgjykimin e formës së prerë të gjykatës në procedurëkontestimore, jo kontestimore dhe se treti servituti mund të fitohet mbi bazëne posedimit- parashkrimit në kohëzgjatje sikurse është paraparë me Ligj.

Mbi të gjitha bazat e cekura, servituti sendor mund të fitohet për një kohë tëcaktuar /stironor-sezonal/ dhe në kohë të pacaktuar përderisa të ekzistojënevoja dhe dobia për atë servitut.

Bazat juridike për fitimin e servitutes sendore kanë kaluar nëpër një zhvillimhistorik dhe këto kanë marrë karakter sipas karakterit të marrëdhënieveshoqërore dhe ekonomike. Servituta sendore njihet në të drejtën e lashtëbabilonase dhe asirase e pastaj e drejta romake këtë e ka përpunuar nëmënyrë më përmbajtjesore dhe kësisoj ka vazhduar që ky lloj i servitutes nëtë drejtën moderne - bashkëkohore të merr trajtim të mirëfilltë juridiko- civil.Rreth këtyre bazave juridike për krijimin e servitutit sendor ekzistojnë dallimetë vogla në legjislacionet moderne. E drejta shqiptare e pa shkruar - e drejtazakonore shqiptare i ka njohur bazat juridike për fitimin e servituti sendor dheat në raste më të shpeshta servituti për kalim, për marrje të ujit dhe gjueti.Fitimi i servitutit sendor në të drejtën shqiptare zakonore është bërë mevendimin e pleqve me marrëveshje dhe në bazë të posedimit. Kështu e drej-ta zakonore shqiptare e ka njohur mirë edhe institucionin e fitimit të servitutitnë bazë të posedimit - parashkrimit. Nga studimet e mirëfillta të prof.dr. EjupStatovci, lidhur me servitutin sendor janë gjetur dëshmi se te populli shqiptarka ekzistuar i pranuar servituti sendor në bazë të posedimit për kalim nëpërpasurinë shërbyese të pronarit të pasurisë shërbyese. Kjo është e njohur nganjë rast i cili përshkruhet në këtë mënyrë: " Pleqtë nuk mund të më detyrojnëtë lë rrugë. Po e lash të lirë për disa vjet ajo bëhet kadim dhe nuk mund tandaloj më". Nga ky përshkrim rrjedh qartë se servituti sendor e ka ekzistencëne tij në marrëdhëniet ekonomiko shoqërore shqipëtare sepse nga bartësi i sëdrejtës së servitutit janë ushtruar të gjitha autorizimet të cilat sipas kuptimitmodern të servitutit i kanë takuar pronarit të pasurisë dominuese.

Fitimi i së drejtës së servitutit në bazë të posedimit ose me anë të parashkrim-it fitues / usucapio/ është fitim origjinal i së drejtës së servitutit sendor në palu-ajtëshmërinë në pronësi - posedim të personit tjetër - pasurinë shërbyese nëdobi dhe interes të pronarit të pasurisë sunduese- dominuese. Fitimi i sëdrejtës së servitutit sendor në bazë të posedimit është rregulluar me dispozi-tat e nenit 54 al.l të Ligjit për Marrëdhëniet Pronësoro - Juridike Bazë, i ciliështë ligj i zbatueshëm në Kosovë.

Për të realizuar me sukses fitimin e së drejtës së servitutes sendore në bazë tëposedimit duhet të plotësohen këto kushte:


1.-Që pasuria e paluajtshme shërbyese dhe paluajtshmëria sunduese-dominuese e bartësit të servitutes kanë qenë vazhdimisht dhe janë nëkomunikim të drejtpërdrejtë njëra me tjetrën.

2.-Që bartësi i servitutit të ketë qenë në posedim faktit të paluajtësh-mërisë shërbyese duke i realizuar të gjitha autorizimet të cilat e përbëjnë servi-tuten sendore, pavarësisht nga vullneti i pronarit të pasurisë shërbyese.

3.- Që posedimi faktik dhe ushtrimi i autorizimeve të cilat e përbëjnëserviuten sendore të jenë ushtruar- realizuar në kohëzgjatje më tepër senjëzet (20) vite, kjo në pajtim me dispozitat e nenit 54 al.l të Ligjit të cituar.

4.-Që pronari i pasurisë shërbyese të mos ketë kundërshtuar asnjëherëposedimin e paluajtëshmërisë shërbyese nga bartësi i servitutit mbi të cilinka ushtruar autorizime të cilat e përbëjnë servituten sendore.

5.-Që posedimi të ketë qenë i vërtetë real.

Kur bartësit të së drejtës së sevituten sendore i mohohet posedimi i servitutesnga pronari i pasurisë shërbyese dhe kur plotësohen kushtet e parapara tëcilat radhazi u paraqitën më lartë , atëherë bartësi i së drejtës së servitutes përtë realizuar mbrojtje gjyqësore i cili ka legjitimitet aktiv ka të drejtë që kundërpronarit të pasurisë shërbyese i cili e ka legjitimitetin pasiv të paraqes padivërtetuese- konfesore ( neni 56 al.l ) përfitimin e së drejtës së servitutes në bazëtë posedimit, me të cilën do të kërkojë që të vërtetohet se paditësi- bartësi i sëdrejtës së servitutit e ka fituar të drejtën e servitutit sendor në pasurinë shër-byese të pronarit të pasurisë shërbyese - të paditurit në vëllim për aq sa këtëservitut e ka realizuar në bazë të posedimit. Është me rëndësi të theksohet sembi këtë bazë të fitimit të servituti sendor , poseduesi i servitutit nuk mund tëkërkojë me kërkesëpadi vëllim më të madh të autorizimeve se sa ato të cilati ka ushtruar faktikisht gjatë periudhës kohore të domosdoshme për fitim tëservitutit në bazë të posedimit- parashkrimit fitues. Bartësi i servituti i ciliushtron posedimin ka të drejtë të mbrohet edhe me padi posedimore përpengim në posedim të servitutes sendore ( neni 70 al.3). Në jetën e përditshmedhe praktikën gjyqësore ekzistojnë raste konkrete kur brenda afatit ligjor i ciliështë paraparë për fitimin e servitutit sendor për kalim i njëjti person mundtë jetë pronar i pasurisë shërbyese dhe pasurisë dominuese (konsolidimi),ndërsa më vonë në këto paluajtshmëri mund të fitohet pronësia nga person-at e ndryshëm ( dekonsulidimi). Në këto situata konkrete koha për fitimin eservituti në bazë të posedimit nuk vazhdon por ajo fillon rishtas.

Për deri sa e drejta e servitutes sendore në bazë të veprimit juridik - kontratësapo marrëveshjes së palëve fitohet me regjistrim në regjistra publike të palu-ajtëshmërive ( neni 52) e në bazë të vendimit të Organit të administratësshtetërore pas formës së prerë të këtij vendimi ( neni 53) kjo e drejtë mbibazën e posedimit - parashkrimit fitohet me vetë ushtrimin e autorizimevetë bartësit të servituti me kalim gjatë periudhës kohore e parashikuar me dis-pozitat e nenit 54 al.1. të Ligjit të cituar.


Lidhur me kontestet e vërtetimit të ekzistimit të së drejtës së servitutes nëbazë të posedimit , gjykata ne bazë të fakteve të paraqitura dhe provave tëvlerësuara të cilat i vërtetojnë faktet me rëndësi vendimtare për te realizuarkëtë të drejtë do të marrë aktgjykim meritor në pajtim me zbatimin e drejtëtë dispozitave nga neni 54 al.l lidhur me nenin 70 al.l të ligjit të cituar i cili akt-gjykim në këtë rast ka karakter deklarativ ( neni 56 al.1). Aktgjykimi i formëssë prerë ka fuqi e dokumentit juridik dhe ai paraqet bazë juridike për vërte-timin e ekzistimit të servitutes sendore në bazë të posedimit si dhe mund tëshërbej si provë materiale në bazë të së cilit vërtetohet fakti qenësor sebartësi i së drejtës së servitut sendor në një paluajtëshmëri të caktuar shër-byese ka të drejtë që të ushtrojë të gjitha autorizimet që e përbëjnë servitutinsendor në vëllim sikurse është caktuar në dispozitivin e aktgjykimit.

Së këndejmi, mund të përfundojmë se fitimi i së drejtës së servitutes sendorenë bazë të posedimit - parashkrimi fitues ka karakter konstituiv sepse kjo edrejte krijohet në mënyrë burimore- origjinale e në bazë të plotësimit tëkushteve të cilat radhazi u paraqitën më lartë. Regjistrimi eventual i servitutessendore në librat publike ndoshta për hir të sigurisë juridike është i nevo-jshëm. Kjo çështje mbetet që të studiohet dhe të shqyrtohet sepse tash përtash në Kosovë nuk ekzistojnë regjistra të posaçëm edhe pse akti i regjistrim-it dihet se nuk krijon servitut. Servituti sendor në rastin konkret krijohet dhefitohet me posedim - parashkrim fitues. Servituti i krijuar në këtë mënyrë kaefekt të plotë juridik dhe praktik. Efekti juridik shprehet në fakte se ai vepronndaj të gjithë personave ( erga omnes) duke përfshirë edhe vet pronarin epasurisë shërbyese i cili është i detyruar që të përmbahet nga veprimet e tijpër të mos e penguar bartësin e së drejtës së servitutit në realizimin e tëdrejtës së tij .

LITERATURA E SHFRYTËZUAR:

-Prof.dr. Abdulla Aliu-E Drejta Sendore (Pronësia) Prishtinë 2004.-Mladen Zhuvela,sudac Vrhovnog Suda Hrvatske, Zagreb, l985 Zakon oOsnovnim Vlasnicko Pravnim Odonosima-Objasnjenja,KomentatorskeNapomene, Sudska Praksa i Drugi Odgovarajuci Proposi.-Zakon o Osnovnim Svojinsko - Pravnim odnosima sa Sudskom PraksomBeograd l990.-Ligji për Trashëgiminë i Kosovës, Nr.2004/26.-Dr. Ejup Statovci,E drejta e Servituteve ( aspekte komperativ) Prishtinë 1983-Buletini i praktikës gjyqësore, numër 1-2, 1986 Prishtinë 1987


Av.Teki Bokshi

PËR PROCEDIMIN E KOSOVARËVE PËR KRIME LUFTE KINSE TË KRYERA NË KOSOVË, KOMPETENTE EKSLUZIVE JANË ORGANET E

JURISPRUDENCËS SË KOSOVËS

Opinioni kosovar nga mjetet e informimit publik është informuar se disa qyte-tarë të Kosovës81 në Prokurorinë Speciale për Krime të Luftës në Beograd kanëdosje penale duke iu venë atyre në barrë se ka kryer vepër penale: - krime luftëkundër popullsisë civile nga neni 142 al. 1. e Ligjit themelor penal të RFJ82.

Në rastet ku kam vepruar si mbrojtës, që nga qasja fillestare në procedurë kamparashtruar inkompetencën vendore dhe territoriale të organeve të jurispru-dencës së Republikës së Serbisë. Duhet të kihet parasysh në situata të tillaështë kërkuar që procedurat e tilla të pezullohen tërësisht, nga se në çështjet etilla nuk ishte fjala për kundërshtim klasik të kompetencës vendore dhe lën-dore, duke pasur përsyshë se nga data 10 qershor 1999 sistemet e jurispru-dencës së Kosovës dhe të Serbisë funksionojnë si dy sisteme krejtësisht të pavarura, pa asnjë lidhje në mesë vete.

Po qe se ekzistojnë indicione apo prova në bazë të së cilave do të mundë tëkonstituohej dyshimi i bazuar, për veprimet kinse të e kryera të dyshuarit koso-var, për procesuimin eventual të tij do të ishin kompetente organet prokurori-ale dhe gjyqësore në Kosovë e assesi organet e juridikaturës në Serbi, nga seato në këtë rast nuk kanë asnjë mandate. Kjo nga se:

1. Me Rezolutën 1244 (1999) miratuar nga Këshilli i Sigurimit të OKB të dt. 10qershor 1999, në Kosovë është vendosur administrata kalimtare e përkohshme eKB në Kosovë dhe nga dita e aprovimit të së njëjtës të Rezolutës në fjalë, kanëpushuar që të gjitha kompetencat e pushtetit të RFJ dhe të RS në Kosovë dhe seadministratë tranzitore e përkohshme83 ka pasur që të gjitha kompetencatligjvënëse, gjyqësore dhe ekzekutive dhe se për qytetarët e Kosovës dhe përndodhitë në Kosovë, posaçërisht pas dt. 10.06.1999 e tutje, për procesuim janëkompetente ekskluzive lëndore dhe vendore vetëm organet prokuroriale dhegjyqësore të Kosovës. Sa do që Rezoluta 1244 në disa aspekte për ne kosovarëtnuk është e favorshme, ajo në një aspekt është e qartë dhe decidive. Ajo gjatëfazës tranzitore të përkohshme në Kosovë, deri në statusin final të saj suspendon


_______________81 Anton Lekaj nga Gjakova me dt. 17.08.2004 është arrestuar nga Policia e Malit të Zi dhe injëjti i është dorëzuar Policisë së Serbisë, me të njëjtën date.82 Ligjit themelor penal të RFJ. "Gazeta zyrtare e RSFJ" 44/76, 36/77, 36/77, 34/84, 74/87,57/89, 3/90, 38/90, 45/90, 54/90 dhe "Gazeta zyrtare e RFJ" nr. 35/92, 16/93, 31/93, 37/93,24/94, 61/2001 dhe 39/2003 dt. 11.04.2003) dhe "Fletorja zyrtare e RS" nr. 39/200383 E cila ka ekzistuar para 17 shkurtit 2008,respektivisht para hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Kosovës.

tërësisht gjithë pushtetin dhe suverenitetin shtetëror dhe territorial të Serbisë nëKosovë.Kjo posaçërisht ka qenë përcaktuar me nenin 1. të Rregullores nr. 1999/1të UNMIK të datës 25 qershor 1999, e cila është bazuar në Rezolutën 1244 (1999)të datës 10 qershor 1999 me të cilën Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara,duke vepruar sipas Kapitullit VII të Kartës së Kombeve të Bashkuara, autorizoiSekretarin e Përgjithshëm, me ndihmën e organizatave përkatëse ndërkom-bëtare, për të vendosur një prani ndërkombëtare civile në Kosovë, të njohur siMisioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë(UNMIK), me qëllim të sigurimit të një administrimi të përkohshëm në Kosovë nëbazë të mandatit të përcaktuar me rezolutë, ashtu që me nenin 1. të Rregulloresnë fjalë është përcaktuar se gjithë pushteti legjislativ dhe ekzekutiv në lidhje meKosovën, duke përfshirë administrimin e organeve të drejtësisë, i vishet UNMIK-ut dhe ushtrohet nga Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm.

2. Me dispozitat ligjore në aplikim të Serbi, me nenin 27. të Kodit të proce-durës penale84 gjykatë teritorialisht kompetente trajtohet Gjykata në territorine së cilës pretendohet të jetë tentuar apo eventualisht kryer vepra penale. Enjëjta zgjidhje ligjore ka qenë paraparë edhe me dispozitat ligjore që janë rreg-ulluar procedurën penale në ish RFJ, nga se pretendohet se kinse krimet e citu-ara të jenë kryer gjatë kohës së ekzistencës së RFJ.

3. Edhe Kodin e përkohshëm të procedurës penale të Kosovës, neni 27,parashihet se gjykatë territorialishtë kompetente trajtohet Gjykata në terri-torin e së cilës pretendohet se është tentuar apo kryer vepra penale.

4. Duhet cekur se kundërshtimet e kompetencës vendore dhe lëndore ngaorganet e jurisprudencës serbe, janë refuzuar nga Gjykata e shkallës së parë,Gjykata e Qarkut në Beograd, Kolegji për krimet e luftës dhe nga GjykataSupreme e Serbisë, me arsyetim se organet serbe janë kompetente për veprimkonform nenit 3. të Ligjit për organizimin dhe kompetencat e organeveshtetërore në procedurën kundër krimeve të luftës "Fletorja zyrtare e Rep.Serbisë" 67/03, me të cilin dispozitë është paraparë se organet shtetërore tëRepublikës së Serbisë, janë kompetente për udhëheqjen e procedurave kundërkryesve të veprave penale që kanë të bëjnë me zbulimin dhe ndjekjen e vepravepenale kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare si dhe veprat penale tëparapara me nenin 5. të Statutit të Tribunalit Ndërkombëtar Penal për ishJugosllavinë, të cilat janë kryer në territorin e ish RSFJ, pavarësisht nga shtetësiae kryesit apo të viktimës. Ky ligj i motivuar politikisht, duke injoruar normat edrejtësisë dhe drejtëshmerisë, është në kolizion të drejtpërdrejtë me kompeten-cat e administratës tranzitore të përkohshme të KB në Kosovë, të cilat janë për-caktuar me Rezolutën e KS të KB 1244. Duhet të kihet parasysh se atë Rezolutëe kanë pranuar edhe organet e ish RFJ dhe të Rep. Serbisë, se rezoluta e KS të KB


___________84 "Gazeta zyrtare e RSJ" 70/01 e dt. 28.12.2001, 68/02 të dt. 19.12.2002.

është dokument juridik ndërkombëtar dhe me primat në raport me dokumenteligjore kombëtare e përjashton aplikimin e dispozitës nacionale që është nëkolizion me dispozitat e dokumentit ndërkombëtar.

5. Me këtë rast duhet të kihet parasysh se organet kompetente të ishJugosllavisë dhe të Republikës se Serbisë, në kohen e nxjerrjes së Rezolutës sëKS 1244 kanë pranuar atë, përkatësisht kanë pranuar në procedurën parla-mentare projektin e Planit paqësor Ahtisari - Qernomirdin për Kosovën. Ngaana tjetër, pushteti serb shumë herë për arsyera konjukturale dhe të politikësditore insiston në aplikimin me konsekuencë të Rezolutës së Këshillit tëSigurimit 1244, por nuk vepron në atë mënyrë kur duhet të përmbushëdetyrimet e veta të përcaktuara me atë Rezolutë.

6. Me dispozitat e Ligjit për organizimin e organeve shtetërore në procedu-rat për krime të luftës "Fletorja zyrtare e RS" nr. 67/03, nuk ka qenë paraparëmundësia edhe e gjykimit të personave që pretendohet se kanë tentuar apokryer krime lufte. Vetëm pas novelimit të atij ligji, përkatësisht me nenin 2. tëLigjit për plotësimet dhe ndryshimet të Ligjit për organizimin e organeveshtetërore në procedurat për krime të luftës "Fletorja zyrtare e RS" nr. 135/04dt. 21.12.2004. Dispozita e këtij është në kundërshtim me nenin 5. dhe 6. tëKonventës evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe të lirive të njeriut, e cilakonventë është e aprovuar dhe ratifikuar nga ish RFJ, trashëgimtare e së cilëspretendon se është Republika e Serbisë. Sipas dispozitave vendore nëRepublikën e Serbisë, dispozitat e Konventës evropiane për mbrojtjen e tëdrejtave dhe të lirive të njeriut aplikohet drejtpërdrejtë dhe se në rast kon-tradikte me dispozitat vendore primat ka Konventa.

7. Kështu për shembull, gjykimi i z. Anton Lekaj në Serbi, sipas standardevemë minimale nuk mundë të trajtohet si fer dhe korrekt, nga se është nëkundërshtim me nenin 5. dhe 6. të Konventës evropiane për mbrojtjen e tëdrejtave dhe lirive themelore. Është shumë e qartë se gjykatat në Serbi nukjanë kompetente për gjykimin e kësaj çështjeje juridiko penale. Parakushti ele-mentar për gjykim fer dhe korrekt është të jetë gjykata e themeluar me ligj.Kolegji për krime lufte është formuar një ligj, por ai ligj nuk mundë të aplikohetedhe për jorezident të Republikës së Serbisë. Nga ana tjetër, zakonisht proce-durat për krime të luftës në Serbi janë iniciuara kundër pjesëtarëve të UÇK, tëcilat sipas tyre, si pjesëtar të formacionit ushtarak të organizuar, të cilat sipasvet akuzës, janë palë kundërshtare ndërluftuese85 të forcave të sigurisë. Nuk


_______________85 Gjatë qershorit të vitit 1999, në territorin e komunës së Gjakovës, Krahina Autonome e Kosovës dheMetohisë, gjatë kohës së konfliktit të armatosur në mesë të forcave ushtarake të Republikës Federale tëJugosllavisë dhe forcave policore të Republikës së Serbisë, nga njëra anë dhe të pjesëtarëve të formacionittë armatosur të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës -UÇK, nga ana tjetër, e në të njërën kohë në kontekst të kon-fliktit të armatosur ne mesë të forcave të RFJ dhe të Koalicionit të paktit NATO. (përkthim nga autori)Aktakuza për këtë çështje mundë të gjendet në web faqen http://www.tuzilastvorz.org.rs ndërsa aktgjyki-mi për këtë rast mund të gjendet në ëeb faqen http://www.okruznisudbg.org.yu

mundë të trajtohet në asnjë situatë se gjykimi do të jetë objektiv, kur i dyshuarigjykohet nga Gjykata e palës kundërshtare ndërluftuese, e sidomos nërrethanat konkrete ballkanike, kur pjesëtarin e formacionit fitues e akuzonProkuroria dhe gjykata e shtetit që është humbës i luftës.

Me herët, mundësinë për kthimin në Kosovë të të arrestuarve kosovar në Serbie ka pasur UNMIK-u. Për hir të korrektësisë duhet cekur që sa do që me vonesëtë konsiderueshme, kërkesë për kthimin e të arrestuarve kosovar nga Serbia nëKosovë ka bërë PSSP Søren Jessen - Petersen në mënyrë të shkruar apo përmesDrejtorit të Departamentit të Drejtësisë së UNMIK, i cili ka bërë përpjekje direktme kontakte me zyrtar serb, të cilët siç botërisht është e njohur, kërkesat e tillajanë injoruar. Mirëpo, në kuadër të sjelljes konfuze dhe joparimore të UNMIK,me kërkesën e autoriteteve serbe, në disa raste kanë ardhur në Kosovëprokuror të Prokurorisë për krime lufte të Republikës së Serbisë dhe Gjyqtarhetues të Gjykatës speciale për krime lufte dhe në ndërtesën e Gjykatës sëQarkut në Mitrovicë dhe në Zyrat e Tribunalit penal të Hagës për ish Jugosllavinë Prishtinë, kanë proceduar dëshmitarë dhe viktimat e krimeve të luftës nëçështjet penale kundër personave të përkatësisë serbe që janë duke u zhvillu-ar në Kolegjin për krime të luftës pranë Gjykatës së Qarkut në Beograd. Në këtëçështje, ngritën dy probleme: Pse lejohen zyrtarët serb që të ndërmarrinveprime zyrtare në Kosovë dhe pse nuk ka insistuar UNMIK-u që ta persona tëcilët janë duke u procedua në Serbi të i dorëzohen UNMIK-ut, që ata të proce-dohen para prokurorëve dhe gjyqtarëve ndërkombëtar të UNMIK-ut, pasi qëata krimet i kanë kryer në Kosovë dhe në Kosovë të procedohen.

Duhet cekur se në Kosovën e pas luftës është standardizuar praktika që konflik-tet etnike dhe çështjet e krimeve të luftës të procedohen nga Prokuror dhegjyqtar ndërkombëtar, në emër të një objektiviteti. Bile, praktika e tillë ështëinstitucionalizuar nga UNMIK, me të ashtq. Dokumentin e përbashkët të nën-torit 2001 në mes të Dr. Nebojsha Qoviq, përfaqësuesit special të Qeverisë sëRepublikës së Serbisë dhe asaj të RFJ në njërën anë dhe të PSPP HansHeekerup, në të cilin dokument për veç tjerash thuhet:

"Pajtohemi që grupi i përbashkët punues, në të cilën bëjnë pjesë përfaqësuestë UNMIK-ut dhe të Qeverisë së Republikës Federative të Jugosllavisë, tërishqyrtojnë rastet e veprave të rënda penale të cilat kinse i kanë kryer Serbëtnë të cilat nuk kanë asistuar gjyqtarët ndërkombëtar dhe prokurorët ndërkom-bëtar, që të zbutet brengosja për shkak të animit kombëtar."

Do të duhej pyetur se gjyqtarët që gjykuan shqiptarët në Beograd çfarë kom-bësie ishin.

Ky problem nuk është vetëm juridik. Ky problem është politik dhe është detyrëe organeve kosovare dhe organeve të pranisë ndërkombëtare në Kosovë, që të


gjejnë mënyrën që organet Serbe të respektojnë normat elementare përgjykime të drejta dhe korrekte. Edhe po të jenë të dyshuar për krime lufte, atyreedhe kur të procedohen duhet që të iu respektohen të drejtat elementare dhegjykim i drejtë dhe korrekt. Në komunikimin e sotëm ndërkombëtar, dukepasur parasysh se sot më shumë se kurrë deri tash vjen në shprehje aplikimit iparimit të suverentitetit të kufizuar, Serbisë, përkatësisht organeve serbe kamundësi dhe mekanizma që të i imponohet respektimi i normave elementarepër të drejtat e njeriut. Mirëpo ky cak për mbrojtjen e të drejtave të shtetasvetanë nuk mundë të arrihet pa përpjekje të gjithëmbarshme të shoqërisë koso-vare. Përpjekjet në sallat serbe të gjykimit permanente dhe të zëshme nga palambrojtëse janë vetëm përpjekje që të të konsumohen dhe ajo mundësikundërshtuese, që të qetësohet ndërgjegjja profesionale e pse jo edhe ajokombëtare, por praktika e deri tanishme i ka treguar si të pa suksesshme.


Selim Nikqi,gjyqtar

PROCEDURA GJYQESORE NE KONTESTET E PUNES

1. Marrëdhëniet e punës, kuptimi dhe përmbajtja.Sipas leigjslacionit në fuqi marrëdhënia e punës është definuar si marrëdhëniekontraktuese e cila në bazë të punës lidhet në mes punëdhënësit dhe punë-torit.Ky raport juridik për nga karakteri është raport juridiko-civil i cili vihet nëveprim më kontratën e punës e cila si instrument juridik është e karakterit kon-stituitiv.

Më lidhjën e kontratës së punës dhe më paraqitjën e punëtorit në punë,punë-tori dhe punëdhënësi bëhën bartës të një vister të drejtash dhe detyrimeshreciproke dhe marrin mbi vete edhe përgjegjësi të cilat sipas ligjit burojnë ngakjo marrëdhënie e të cilat janë të kushtëzuara në mes veti.

Nga ajo që u parashtrua më sipër kjartë rezulton se të drejtat,detyrimet dhepërgjegjësitë e punëtorit dhe të punëdhënësit në marrëdhënien e punës e për-bëjnë strukturën dhe përmbajtjën e këtij raporti juridik.

Eshtë evidente së në marrëdhëniet juridike të punës,për shkak të pozitës qëka,palë më e fortë kontraktuese pa dyshim është punëdhënësi,prandaj për tapamundësuar keqpërdorimin e pozitës më të favorshme të kësaj palë, ligjd-hënësi ka definuar qartë të drejtat,detyrimet dhe përgjegjësitë e palëve nëkëtë raport juridik dhe njëherit e ka garantuar realizimin dhe mbrojtjën e tyreduke caktuar edhe mekanizmat për mbrojtjën dhe realizimin e tyre.

Ligji në fuqi të drejtat e punëtorit nga marrëdhënia e punës i trajton si të drej-ta themelore, subjektive, përsonale dhe të patjetërsueshme,nga të cilat mëkryesoret janë:e drejta në pagë,e drejta në orar të caktuar të punës,e drejta nëpushim vjetorë dhe në pushime tjera,e drejta në pushime nga puna,e drejta nësiguri dhe mbrojtje në punë etj.

Në jetën e përdithsme nuk janë të rralla rastet kur punëdhënësit i shkelin tëdrejtat e punëtorëve të cilat janë garantuar më ligj dhe më aktet tjera nen-ligjore,prandaj për rrjedhojë shpesh lindin konflikte në mes punëtorit dhepunëdhënësit,të cilat rrallë zgjidhën më marrëveshje midis tyre.Për këtë arsyenë të shumtën e rasteve punëtorët mbrojtjën e të drejtave nga marrëdhënia epunës e kërkojnë në gjykatë.

2.Procedura gjyqësore Sipas Ligjit mbi procedurën kontestimore procedura gjyqësore në kontestetnga marrëdhënia e punës hynë në radhën e të ashtuquajturave procedura të


veçanta.Kjo për faktin sepse marrëdhëniet e punës,për nga natyra e tyre, për-faqsojnë raport të veçantë juridiko civil,nga i cili raport rrjedhin të drejta tënatyrës ekonomike e sociale për të punësuarin dhe për familjën e tij, të cilat përkëtë arsye janë të përfshira në korpusin e të drejtave themelore të njeriut, pran-daj humbja e këtyre të drejtave prekë në sferën egzistenciale të të punësuaritdhe të anëtarëve të familjës së tij të cilët janë në varësi ekonomike të të punë-suarit.Për këto arsye ligjdhënësi ka paraparë edhe procedim të veçantë përkontestet nga kjo sferë.Kësisoji më ligj është paraparë se në këto konteste cak-tohën afate më të shkurtëra për caktimin e seancave gjyqësore, pastaj cakto-hën afate më të shkurtëra edhe për ndërmarrjën e veprimeve procedurale dhepër përmbushjën e detyrimeve të cilat caktohën më aktgjykimin e marrë nëkëtë lloj kontesti. Mirëpo më dispozitat e veçanta nuk janë paraparë të gjithaveprimet procedurale të cilat duhet ti ndërmerr gjykata dhe palët në ven-dosjën e këtyre kontesteve,prandaj edhe në procedurat gjyqësore nga kjolëmë në mënyrë subsidiare, krahas dispozitave të veçanta zbatohën edhe dis-pozitat e përgjithshme të LPK-së.

2.1.Inicimi i procedures gjyqesore

Si kundër edhe të kontestet tjera procedura gjyqësore në këntestet e punës ini-cohen më padi.Varësisht nga lloji i kërkesës e cila synohet të realizohet edhe nëkontestet e punës mund të ushtrohën padi vërtetuese,padi konstituitive dhepadi detyrimore.Gjithashtu padia për inicimin e kontestit të punës mund tëpërmbajë një apo më shumë kërkesa.

Gjithashtu padia për inicimin e kontestit të punës duhet ti përmbajë të gjithaelementet të cilat duhët që ti përmbajnë edhe paditë tjera,siç janë:emërtimine gjykatës të cilës i drejtohët,ëmërtimin e palëve dhe adresat e tyre,bazënjuridike dhe lartësinë e kërkesës,faktet në të cilat mbeshtetet kërkesa e padisëdhe provat më të cilat pretendohet të vërtetohën faktet si dhe kërkesën epadisë-petitumin e padisë.

Përmbajtja e padisë është më rendësi për vërtetimin e kompetncës teritorialetë gjykatës për vendosje si dhe për vërtetimin e afatshmërisë dhe të lejuesh-mërisë së padisë.

Në parim procedura gjyqësore në kontestet e punës zhvillohët në të njejtatfaza procedurale si edhe të kontestet tjera.Mirëpo pasi që kontestet e punësligji i trajton si konteste të veçanta dhe urgjente konsiderojmë se gjykatatduhet të ndërmarrin të gjitha veprimet e nevojshme që në këto raste të proce-dohet pa vonesa çka don të thot se duhet të bëhën përpjekje që seancat përshqyrtimin kryesor të caktohën,të përgatitën si dhe të mbahën dhe të përfun-dojnë së më shpejtë që të jetë e mundur,duke kapërcyer nënfazën proceduralee cila quhet senca përgatitore çdo herë kur për këtë ka mundësi.


2.2.Zbatimi i procedurës gjyqësore.Për dallim nga mbrojtja e të drejtave tjera subjektive,për mbrojtjën gjyqësoretë të drejtave nga marrëdhënia e punës duhet që paraprakisht në mënyrëkumulative të plotësohën dy kushte,përkatësisht prezumime juridike:a)që punëtori të këtë kërkuar mbrojtjën interne të të drejtave të punëdhënësidhe ti këtë shterruar procedurat e parapara më ligj për mbrojtjën intërne,dheb)që padia të jetë paraqitur në gjykatë në afatin e paraparë më ligj.

a.a.Mbrojtja interne.Sipas dispozitave në fuqi për mbrojën interne të të drejtave nga marrëdhëniae punës është paraparë ndërmarrja e një varg veprimesh juridike dhe procedu-rale si nga ana e punëtorit po ashtu edhe nga ana e organeve kompetente tëpunëdhënësit,më ç`rast veprimet të cilat është paraparë që ti ndermerr punë-tori janë definuar si të drejta të tij,kurse veprimet të cilat duhet që ti ndërmar-rin organet kompetente të punëdhënësit janë definuar si detyra të tyre (nenet177 dhe 179/1 të Ligjit të punës së bashkuar).

Varësisht nga qëllimi i cili deshirohët të arrihet dallojmë dy lloj kërkesash tëcilat punëtori mund ti ushtroj në kuadër të mbrojtjës interne të të drejtave ngamarrëdhënia e punës:kërkesa për realizimin e të drejtave nga marrëdhënia epunës dhe kërkesa për mbrojtjën e të drejtave nga marrëdhënia epunës.Kërkesa e parë zakonisht i drejtohet organit kompetent të shkallës sëparë të punëdhënësit,sepse më këtë kërkesë kryesisht kërkohet që punëtorit timundësohet realizimi i ndonjë të drejte nga marrëdhënia e punës (e drejta nëpushim,e drejta në mungesa nga puna etj),kurse kërkesa e dytë zakonisht idrejtohët organit të shkallës së dytë të punëdhënësit,sepse më të kërkohëtmbrojtja e të drejtave nga marrëdhënia e punës,e cila është cenuar mëvendimin ose veprimin e organit të shkallës së parë.Për rrjedhojë kërkesa edytë e ka karakterin e kundërshtimit, përkatësisht të ankesës.

Karakteristikë tjetër që i bënë të dallohën këto kërkesa është edhe fakti separashtrimi i kërkesës për realizimin e te drejtave nga marrëdhënia e punësnuk është e lidhur më afate kohore,sepse varet nga punëtori nëse deshiron tëkërkojë që ta realizojë të drejtën e caktuar,ndërsa parashtrimi i kërkesës përmbrojtjën e të drejtave nga kjo marrëdhënie është e lidhur më afat kohor,i ciliështë 15 ditë nga dita kur punëtorit i është dorëzuar vendimi më të cilin i ështëshkelur e drejta, përkatësisht nga dita kur ka marrë në dieni për shkeljën e tëdrejtës (nenet 178/1 dhe 181/1 të ligjit të cekur).

Gjithashtu, edhe veprimet e organeve kompetente të punëdhënësit të cilat,sipas ligjit, duhet ti ndërmarrin në kuadër të mbrojtjës interne të drejtave ngamarrëdhënia e punës janë të kushtëzuara më atë se cilën nga kërkesat e ceku-ra e ka ushtruar punëtori.Kështu, nëse punëtori ka kërkuar që ti mundësohetrealizimi i ndonjë të drejte nga marrëdhënia e punës organi kompetent i


punëdhënësit mërr vendim të shkallës së parë brenda 30 ditësh nga dita eushtrimit të sajë,kurse në rastet kur është ushtruar kërkesa për mbrojtjën e tëdrejtave,organi kompetent i punëdhënësit mërr vendim të shkallës së dytëbrenda 15 ditesh nga dita kur është dorëzuar kërkesa e punëtorit(nenet 179/1dhe 181/1 të LPB-së).

Siç u theksua më sipër për mbrojtjën interne e të të drejtave nga marrëdhëniae punës ligji i ka paraparë dy shkallë të vendosjës,prandaj do të konsiderohëtse punëtori i ka shterruar procedurat për mbrojtje interne nëse i ka ushtruarkërkesat tek organet e të dy shkallëve te vendosjës në kuadër të punëd-hënësit.Për rrjedhojë,punëtori nuk do të mund të kërkojë mbrojtjën gjyqësoretë të drejtave nga marrëdhënia e punes vetëm sipas vendimit të organit tëshkallës së parë të punëdhënësit,sepse në këtë rast nuk është shfrytëzuar edrejta në kundërshtim,përkatësisht në ankesë,si fazë e paraparë më ligj përmbrojtjën interne të këtyre të drejtave.

Megjithatë,teoria e së drejtës dhe praktika gjuqësore janë deklaruar për për-jashtime nga rregulli i mësipërm dhe atë në dy raste.Rasti i parë ka të bëjë mësituatën kur punëdhënësi nuk e ka formuar organin e shkallës së dytë për ven-dosje sipas kërkesës së punëtorit, ndërsa rasti i dytë ka të bëjë më situatën kurnë vendimin e organit të shkallës së parë është dhënë udhzimi i gabuar juridikmë të cilin punëtori është udhëzuar që atë vendim mund ta kontestojë drejtëpër se drejti të gjykata.Për situatën e parë egzistojnë dy qendrimejuridike.Sipas qendrimit të parë punëtori mund të kërkojë nga i njejti organ qëta rishqyrtojë vendimin e vet,kurse sipas qendrimit të dytë punëtori ka tëdrejtë që në këto raste drejtë për se drejti të kërkojë mbrojtjën gjyqësore të tëdrejtave të cenuara më vendimin e punëdhënësit.Qendrimi i dytë vlenë edhepër rastët kur në vendimin e punëdhënësit është dhënë udhëzimi juridik igabuar.

Qendrimet e më sipërme juridike janë arsyetuar më faktin se punëtori nukmund ti heqë pasojat e dëmshme për shkak të mosparaqitjës së kundërshtim-it,nëse nuk ka pasur kujt t`ia paraqesë dhe nëse ka vepruar sipas udhëzimitjuridik të gabuar,nga se sipas autorëve të këtyre qendrimeve mungesa eorganit të shkallës së dytë dhe dhënia e udhëzimit të gabuar janë lëshime tëpunëdhënësit, i cili asesi nuk mund të këtë dobi nga ato lëshime,përkatësishtnga turpi i vet.

Për shërbyesit civil,më rregullat e këtij shërbimi(Rregullorja nr.2001/36 dheUrdhëresës Administrative nr.2003/2) është paraparë që mbrojtja interne e tedrejtave nga marrëdhënia e punës të realizohet në dy faza.Faza e parë ështëparaparë të realizohet brënda organit të punësimit ( të komisionet e shkallëssë parë,të komisionet e ankesave etj.),kurse faza e dytë,e cila nuk e ka thjeshtëkarakterin e mbrojtjës interne, është paraparë të realizohet të Këshilli i Pavarur


Mbikqyrës i Kosovës,i cili është organ i pavarur në kuadër të Ministrisë përShërbime Publike.Kështu,sipas këtyre rregullave, shërbyesi civil ka të drejtë qëtë parashtrojë kërkesë për realizimin e të drejtave nga marrëdhënia e punës tëorgani kompetent i organit të punësimit dhe nëse nuk është i kënaqur mëvendimin e marrë sipas kërkesës së tij ose më vendimin e marrë më vetëinicia-tivë nga organi gjegjës i organit të punësimit lidhur më ndonjë tëdrejtë,detyrim apo përgjegjësi të shërbyesit civil,ky i fundit ka të drejtë qëvendimet e tilla ti kundërshtojë më ankesë të Komisioni i ankesave i organit tëpunësimit.Gjithashtu,në rast se shërbyesi civil nuk është i kënaqur as mëvendimin e komisionit të ankesave ai ka të drejtë që atë vendim ta kontestojëtë Këshilli i Pavarur Mbikqyrës.Vendimi i Këshillit të Pavarur Mbikqyrës ështëpërfundimtar,i cili mund të kontestohët më padi në gjykatë (neni 11.6 i rregul-lorës së cekur).

Mirëpo edhe të shërbimi civil për mbrojtjën dhe realizimin e të drejtave ngamarrëdhënia e punës vlejnë përjashtimet e theksuara më sipër në rastet kurëparaqitën situata të njejta juridike.

b.b.Afati për ushtrimin e padisë për mbrojtje gjyqësore.Sipa ligjit në fuqi afati ligjor për të kërkuar mbrojtjën gjyqësore të të drejtavenga marrëdhënia e punës është 15 ditë nga dita kurë punëtori e ka marrëvendimin e organit të shkallës së dytë të punëdhënësit,përkatësisht nga datakurë ka skaduar afati për marrjën e vendimit të tillë.Ky afat ështëprekluziv,prandaj lëshimi i tij ka për pasojë humbjën e mundësisë për tëkërkuar mbrojtjën e gjyqësore të të drejtave nga marrëdhënia e punës,e cilagjithashtu ka për pasojë edhe humbjën e vet të drejtës.

Për faktin nëse janë plotësuar prezumimet e më sipërme procedurale përofrimin e mbrojtjës gjyqësore të të drejtave nga marrëdhënia e punës,gjykatakujdeset kryesisht dhe në rastet kur konstaton së nuk është plotësuar ndonjëringa këto prezumime do ta hudhë poshtë padinë më aktvendim.

3.Vendimet gjyqësore Sipas ligjit mbi procedurën kontestimore (neni 2/1) gjykata në marrjen evendimeve është e lidhur më padinë dhe kërkesën e padisë,përkatësisht mëkërkesat e sajë.Për rrjedhojë, vendimet e gjykatave nga pikëpamja e llojit dhenatyrës juridike të vendimit edhe të kontestet e punës determinohën nga llo-jet e padive më të cilat inicohën ato dhe nga llojet dhe vëllimi i kërkesave tëtyre.Kështu varësisht nga lloji i padisë gjykata ka kompetenca të marrë akt-gjykim vërtetues,aktgjykim konstituitiv dhe aktgjykim detyrues.

Siç rezulton nga staistikat gjyqësore numri më i madh i padive nga lëmi i mar-rëdhënieve të punës kanë të bëjnë më kërkesën për anulimin e vendimeve tëorganëve gjegjëse të punëdhënësit,siç janë vendimet për shkëputjën e kon-


tratës së punës,për shqiptimin e mases disiplinore, për largim të përkohëshëmnga puna,për zgjedhjën e kandidatit sipas konkursit etj.Në këto raste gjykataka për detyrë që në procedure gjyqësore të vlerësoj ligjshmërinë e vendimitanulimi i të cilit kërkohët,si nga pikëpamja e procedures së zbatuar më rastin emarrjës së tij,po ashtu edhe nga pikëpamja e zbatimit të se drejtës materiale,dhe varësisht nga rezultati i procedures ajo merr vendim meritor.Nëqoftësevërteton se vendimi është i kundërligjshëm,gjykata më aktgjykim do ta anulojatë.Në këto raste kemi të bëjmë më aktgjykime konstituitive.

Në rastet kur më padi kërkohët vërtetimi i një fakti (egzistimi i marrëdhënies sëpunës etj.) gjykata,nëse e miraton kërkesëpadinë do të merr aktgjykimvërtetues,kurse në rstet kur më padi kërkohët që të detyrohet punëdhënësi qëtë ndermarr ndonjë veprim,gjegjësisht që të përmbush ndonjë detyrim nëdobi të paditësit(kfhimi i punëtorit në punë,paguarja e pagës,kompensimi idemit etj) gjykata merr aktgjykim detyrues.

Vlenë të theksohët se në praktikë nuk janë të rrala rastet kur më një padi njëko-hësisht parashtrohën dy e më shumë kërkesa të ndryshme,psh.kërkesa përanulimin e vendimit dhe kërkesa për kthim në punë,kërkesa për vertetimin eegzistimit të marrëdhënies së punës dhe kërkesa për kompensimin e pagaveetj.Në këto raste këmi të bëjmë më padi të përziera më karakteristika të padivekonstituitive dhe të atyre detyruese,përkatësisht vërtetuese dhedetyruese,prandaj nëse kërkesat e tilla miratohën edhe aktgjykimet duhet tëjnë të tilla,të përziera, më vendime vërtetuese dhe detyruese.

Meqenëse aktgjykimet konstituitive dhe vërtetuese nuk përmbarohën,sepsemë vet marrjën e tyrë realizohet mbrojtja e së drejtës së cenuar(më anulimin evendimit të punëdhënësit i njejti pushon të egzistojë etj),kurse aktgjykimetdetyruese përmbarohën, nga se vendimi i cili përmbahet në to vetvetiu nuk esiguron mbrojtjën e as realizimin e të drejtës për të cilën është marrur, proce-dura e përmbarimit të aktgjykimet e përziera do të zbatohët vetëm për pjesëne aktgjykimit detyrues.

4.Përmbarimi i aktgjykimeve nga marrëdhënia e punës.Thuhet se është siguruar mbrojtja gjyqësore e të drejtave nga marrëdhëniet epunës,nëse aktgjykimi i marrë është realizuar,përkatësisht ështëpërmbaruar.Për këtë arsye është detyrë e gjykatës që sipas kërkesës sëpaditësit ti ndërmarr të gjitha veprimet procedurale që aktgjykimet e formëssë prerë të përmbarohën.

Vlenë të theksohët se në aspektin procedural,për gjykatat, nuk paraqet ndonjëvështerësi të veqantë përmbarimi i aktgjykimeve në të cilat janë aprovuarkërkesat matëriale të paditësit-punëtor (kërkesa për kompenzimin epagave,për kompensimin e dëmit të pësuar në punë ose lidhur më punën



etj),mirëpo problem për gjykatat dhe për vet punëtorët paraqet përmbarimi iaktgjykimeve për kthimin e punëtorit në punë.Kjo për faktin sepse më ligj nukjanë paraparë mekanizma për përmbarimin e këtyre vendimeve.Ligji i jepautorizime gjykatës që punëdhënësin, i cili nuk e përmbushë detyrimin përkthimin e punëtorit në punë, ta denojë më të holla dhe atë disa herë dhe mëshuma të konsiderueshme,mirëpo gjykata nuk disponon më mëkanizëm për tavendosur punëtorin në vendin e punës,prandaj për këtë arsye aktgjykimet ekëtilla shpesh ngelin të pa përmbaruara.

Në këto raste satisfakcion i vetëm për paditësin është fakti se ai mund të kërko-jë nga gjykata më padi që punëdhënësi të detyrohët që atij t`ia kompensojëpagat të cilat ai do ti realizonte po të punonte,i cili ndryshe quhet si fitimi ihumbur.Vlenë të theksohet se fitimi i humbur në raste të tilla nuk konsistonvetëm në pagën neto të punëtorit,por edhe në kontributet për fondin pension-al të tij.Kjo sepse sipas rregullave në fuqi fondi i cekur e ka karakterin e fonditpersonal të punëtorit,prandaj mjetet të cilat janë derdhur në atë fond janëpasuri personale e punëtorit.Gjithashtu,si fitim i humbur i punëtorit duhet kon-sideruar edhe të ardhurat tjera të cilat paditësi-punëtori do ti realizonte nësedo të ishte në punë,siç janë shtesat në të holla sipas punës etj.,prandaj nërastet kur ka kërkesa për njohjën e të drejtës edhe në këto lloje të fitimit tëhumbur,gjykata ka për detyrë që ti aprovoj ato sa herë që më prova vërtetonse egzistojnë këto lloje të demit.

Gjithashtu,vështërësi për përmbarim,paraqesin edhe aktgjykimet të cilat janëtë pakjarta dhe konfuze.Të tilla janë aktgjykimet të cilat përveq se e përmbajnëdetyrimin për kompensim të pagave në shuma mujore,nuk e përmbajnë edhepëriudhën kohore për të cilën paditësi ka të drejtë në atë kompensim,pastajaktgjykimet të cilat e përmbajnë detyrimin për kthimin e paditësit në punë mëtë gjitha të drejtat nga marrëdhënia e punës por nuk e përmbajnë kohën përtë cilën paditësit i takojnë ato të drejta, etj.Për këto arsye e që vendimet gjyqë-sore të mund të përmbarohën më sukses ato duhet të jenë të kjarta, decidivedhe të përshtatshme për përmbarim.

Mr.Sc.Qemajl Juniku

LIRIA POLITIKE DHE TE DREJTAT CIVILE TË NJERIUTPARABAZË E DEMOKRACISË NË VEPRIM

Shprehjet "Liria e njeriut " apo "Demokracia e njeriut " përdoren shpesh përzëvendësuar njëra-tjetrën. Kjo ndodhë pothuajse në të gjitha shtetet apo sis-temet e organizimit shoqërorë, mirëpo gjithnjë duhet te ketë parasysh se këtoshprehje nuk janë sinonime. Demokracia nuk mund të trajtohet assesi si njëtersi parimore mbi liritë,por si një kompleks formash te një praktike të gjatë etë komplikuar të historisë. Më shumë mund të thuhet se është një institucional-izim i lirisë. Në asnjë mënyrë nuk mundë të thuhet se një shtet ështëdemokratik apo se një shoqëri është demokratike nëse rregullat ligjore të njështeti të caktuar nuk i garantojnë plotësisht lirinë dhe te drejtat e njeriut.

Është fakt i pamohueshëm se në shumicën e shteteve të botës flitet gjithnjë emë tepër për organizimet shoqërore që kanë për bazë lirinë dhe demokracinëe shtetasve të tyre.

Rënia e komunizmit dhe heqja dorë nga sistemet totalitare në shtetet eEvropës Lindore ndikoi edhe në Bashkimin Sovjetik, i cili, megjithëse kishtestazh më të gjatë se 70 vjet si shtete komunist, nuk mundi t'i bënte ballë kësajvale te re te demokracisë, të rënies së regjimeve komuniste, që përfshiu shtetetpërreth tij. Kjo ndodhi edhe me shtetet ballkanike . Nëse kthehemi prapa nëhistori, e konkretisht në kohën e revolucionit Francez ( fundi i shekullit XVIII) egjer në mesin e shek. XX, nuk mund të bëhet fjalë për sisteme demokratike tëmjaftueshme. Përkundrazi, edhe ato pak shtete që u përpoqën të zbatojnë këtësistem u shuan brenda një periudhe shumë të shkurtër.

Kam mendimin se, megjithëse te ne ekziston dëshira për një jetë të lirë, orga-nizimi praktik i demokracisë varet prapëseprapë nga shumë komponentë qëreflektohen më shumë në praktikë. Prandaj, për zbatimin e nje demokracie tëmirëfilltë, nuk vlejnë vetëm rregullat decidive ligjore, por edhe vullneti i vetëpopullit. Në këtë drejtim toleranca dhe debatimi lidhur me problemet qenë-sore te shoqërisë,duke filluar nga baza e gjer te organet më të larta shtetërore,është një ndër komponentët themelorë të demokracisë në çdo shtet.

Kur është fjala për praktikat e organizimit shtetëror demokratik, duhet të themise në historinë e shtetit njohim dy forma të zbatimit të demokracisë të drejt-përdrejtë dhe me përfaqësim.


Realizimi i demokracisë së drejtpërdrejtë është zbatuar kryesisht në bashkësitë vogla, ku për çështje të caktuara vendosin të gjith individët, kurse nëbashkësitë e mëdha demokratike, demokracia realizohet përmes sistemit tëdelegimit apo përmes zyrtarëve të zgjedhur mbi bazë të procedurës së para-parë me kushtetutë nga ajo bashkësi.

Mirëpo nuk mund të themi se demokracia është një tërësi rregullash apo pro-cedurash kushtetuse që rregullojnë organizimin demokratik. Në një shoqëri kuzbatohet demokracia, sundimi i shumicës së popullsisë duhet të ndiqet gjith-monë nga garantimi i të gjitha te drejtave të njeriut, duke përfshirë edhesovranitetin e popullit dhe garantimin me ligj të të drejtave, tolerancën, prag-matizmin dhe të gjithë komponentët e tjerë që përmban ky sistem i vërtetëpluralist shoqëror.

Liria e fjalës dhe e shprehjes së lirë të mendimeve dhe pikëpamjeve (e drejta eushtrimit te fesë, e drejta për informim e shtyp të lirë) duhet të trajtohet si njëndër të drejtat e patjetërsueshme të njeriut në sistemet demokratike, te cilatduhet ti mbrojë qeveria që ka pushtetin. Konsiderohet se njerëzit dhe vlerat etyre çmohen dhe trajtohen më mirë në vendet ku lejohet kompromisi. Në atovende janë të hapura pa dyshim edhe rrugët për një jetë të lirë e të drejtë .

Demokracia trajtohet me të drejtë si rrjedhojë e vullnetit dhe e shprehjesenergjike të qytetarëve në kuptim të ideve, të të dhënave, konkludimeve etj.Qytetarët i shprehin mendimet e tyre në mënyrë të lirë përmes debateve tendryshme ndërpartiake. Këtë e bëjnë përmes medieve, dhe mjeteve të infor-macionit apo në mënyrë të drejtpërdrejtë në tubimet publike politike, të cilatorganizohen dhe zhvillohen në mënyrë të qetë e të qytetëruar.

Është e nevojshme të veçohet se një ndër të drejtat e qytetarëve, e cila garan-tohet në shoqërinë demokratike është e drejta për të besuar apo lira e fesë. Kjodo të thotë se qytetarët janë të lirë të besojnë dhe të falen apo të luten sipaspërkatësisë së tyre fetare.

Duhet te kemi parasysh gjithnjë se në sistemet demokratike qeveria vepronsipas kërkesave të qytetarëve e jo qytetarët të veprojnë sipas kërkesave të qev-erisë. Domethënë është veprim i kundërt me sistemet autoritare , ku shteti uaimponon qytetarëve që të veprojnë sipas urdhrave të shtetit dhe në tëshumtën e rasteve merr vendime pa pëlqimin e tyre.

Vetë fakti se në zgjedhje të lira qytetarët zgjedhin individin dhe grupinudhëheqës, i cili duhet ti drejtojë ata gjatë një periudhe të caktuar, tregon seata do ti realizojnë të gjitha të drejtat e garantuara me ligjet përkatëse, gjë qënuk ndodhë në sistemet autoritare. Shikuar historikisht,në këto sisteme organi-zohen zgjedhje formale, gjoja në emër të popullit. Në të vërtetë për çështje të



rëndësishme merren vendime "në emër të popullit"përmes ligjeve anti-demokratike.

Në këtë mënyrë populli është gjithnjë i mashtruar dhe i nënshtruar,sepse ainuk guxon ti kundërshtojë vendimet që merr shteti.

Duhet të nënvizojmë se një demokraci e mirëfilltë varet shumë nga pjesëmar-rja e vazhdueshme, dhe e lirë e të gjitha shtresave shoqërore në çdo veprimtarinë jetës dhe të punës në atë shoqëri.

Disa shtresa shoqërore e keqkuptojnë fjalën demokraci dhe ne emër të sajveprohet në mënyrë të lirë, duke i vënë në këtë rast në rendin e parë interesatindividuale në dëme të atyre kolektive. Me veprime të tilla individët çrregullo-jnë organizimet shoqërore, krijojnë pasiguri në masë, duke çelur shteg përkeqpërdorime, korrupsion, kriminalitet,prostitucion e shumë dukuri të tjeranegative, te cilat pengojnë vazhdimisht formimin dhe funksionimin e një shtetivërtet demokratik.

Gjithnjë duhet të mbajmë parasysh se me lirinë duhet kuptuar edhepërgjegjësinë e jo shmangien apo heqje dorë nga ajo. Në këtë kontekst duhenpërmendur edhe mendimin e teologut amerikan, Rajnholld Nibur i cili kathënë"Aftësia njeriut për drejtësi e bënë demokracinë të mundur, ndërsa prirjae njeriut për padrejtësi e bënë demokracinë të domosdoshme".

Në esencë,në shtetet demokratike, përveç të drejtave të përmendura mu lartë,i kushtohet rëndësi edhe të drejtave për punë, arsimim, kulturë, shërbime shën-detësore etj.

Në fund duhet theksuar se demokracinë duhet shikuar nga aspekti pragmatik,ashtu që përmes saj qytetarët të arrijnë të vërtetën duke ballafaquar me veteidetë dhe zgjedhjet e caktuara, që çështjet kontestuese nuk kontrollohen sipasnjë metode të sigurt, por duke u provuar në realitet,diskutohet lidhur me to,ndryshohen apo mënjanohen, çka do të thotë që jehona e demokracisë ështënjëkohësisht zëri i qeverisë dhe i përkrahësve të saj dhe kundërshtarëve politikë.

Qeverisja duhet të bëhet nga vetë populli, domethënë pjesëtarët e njëshoqërie i realizojnë përmes saj interesat e tyre individuale dhe ato kolektivenë mënyrë të lirë.

Dr.Thomas Westphal,avokatzv.kryetar i Odes se Avokteve Cele-Gjermani

USHTRIMI I DETYRES SE AVOKATITJASHTA KUFIJVE TE SHTETIT

Hyrje në formën praktike të aktiviteteve të ngjashme, rregullimetligjore lidhur me kete,

-tendenca dhe probleme-

I. Hyrje - Baza1.Liria e të drejtësNë lidhje me aktivitetin e avokatit përtej kufirit ka dy liri të drejte të cilat duhettë ndahen:?) Liria e të drejtës së vendosjesDo të thotë, liri e dhënies ndihmë në shtet tjetër, dhe jo në atë nga i cili vjen, mevendosjen dhe aty të themelojë seli për kryerjen e aktiviteteve të veta.b) Liri e dhënies së shërbimeveDo të thotë liri të marr pjesë në treg, ta kalojë kufirin, me vendosjen në ndon-jë shtet tjetër, dhe jo nga ai nga i cili vjen, në të cilin është vendosur vet dhe kavendbanim të përhershëm në të.

Në Bashkimin Evropian do të garantohet liria e të drejtës së vendosjes nëpër-mjet nenit 43 deri 48 nga Marrëveshja për Themelimin e Bashkësisë Evropianedhe liria e dhënies së shërbimeve nëpërmjet nenit 49 deri në 55 ngaMarrëveshja për Themelimin e Bashkësisë Evropiane.Në vend të një koncepti nga e shkuara e largët, këmbehet me koncept që bienën avokaturë, dhe e cila nuk merret me kryerjen e pushtetit publik në kuptimtë nenit 45 alineja 1 nga Marrëveshja për Themelimin e Bashkësisë Evropiane(Gjykata Evropiane e të drejtës, NJË 1975 ?. 105 (van Binsbergen) dhe GjykataEvropiane e të drejtës, NJË 1975 ?. 513 (Reyners).

Për Shtetet anëtare të Organizatës botërore tregtare vlejnë rregullat eMarrëveshjes së përgjithshme të tregtisë së shërbimeve si pasojë e të ash-tuquajturit Raund Uruguai që u mbajt nga 1986 deri 1994, që rezultoi me nën-shkrimin e marrëveshjes në fund të vitit 1994 në ceremoninë përmbyllëse nëMarakesh. Marrëveshja e cila hyri në fuqi më 01 janar 1995, i detyroi në mënyrëprincipate vendet - anëtare, të mundësojë hyrje të lirë në tregun e vet nga anae çdo personi nga vendi tjetër - anëtar i cili jep ndihmë. Megjithatë, do u lejo-het vendeve - anëtare të parashikojnë përjashtime. Kjo mundësi do të kthehetnë përfitim._____________Punimi eshte version i perkthyer i Prezentimit te cilin autori e ka bere ne Seminarin,te organizuarnga Fondacioni Gjerman per Bashkepunim Nderkombater Ligjor(IRZ), Oda e Avokateve teGjermanise dhe OAK,me daten 14 qershor 2008.


Theksohet se stili i Marrëveshjes së përgjithshme të Tregtisë së shërbimeve nukështë përshtatur me këtë të Marrëveshjes për themelimin e BashkësisëEvropiane. Shenja "Dhënia e shërbimeve" në kuptimin e Marrëveshjes sëpërgjithshme të tregtisë së shërbimeve kuptohet si kufizim me prodhimin e pro-dukteve.Do të thotë,ajo nuk nënkupton dhënie kohë pas kohe të shërbimeve nështet tjetër, por gjithashtu vendosjen e dhënësve të ndihmës juridike.

2. Vendosje e kufijveVendosja e kufijve të shpërnguljes nga dhënia e shërbimeve nuk është lojëakademike, sepse rregullat që përdoren për një liri ose për një tjetër janë tëndryshme.

Vendosja e kufijve është e thjeshtë vetëm në pamje të parë:Dhënia e shërbimeveka karakter të përkohshëm, ndërsa vendosja ka karakter të përhershëm dhe nëvazhdimësi. Në fund parashtrohet pyetja për vullnetin subjektiv të dhënësve tëndihmës. Pjesëmarrësi në treg i cili ka ndërmend në shtet, në të cilën jep ndihmë,vazhdimisht të jetë prezent do të gjendet para hapjes së zyrës, kur prezencaështë e përkohshme do të jetë vetëm dhënie shërbime përtej kufiri.

Zbatimi i kësaj tendence subjektive në praktike është e vështirë:a)Kriteret nga të cilat dallohen janë:A është qendra e aktivitetit në dhënie ndihmë në shtetin prejardhës ose nështetin e nikoqirit.A ndikon dhënia ndihmë me prezencë të vazhdueshme në vend ku do të mer-ret me aktivitetin e tij në mënyrë stabile dhe te vazhdueshme.Punëtori në veçanti mëson në shtetin e vetë, të kthehet nga blerësi lokal nëshërbimet e tij ose ti paraqit arritjet e tija nga vendi i prejardhjes në vendin qëangazhohet.A do të punesoj dhenesi i sherbimeve punetor ne vendin nikoqir qe merret medhënie ndihmë, ose do të punoj me bashkëpunëtor te cilet i ka sjellur nga atd-heu i tij?b) Kriteret nga të cilat nuk dallohen janë:Ekzistimi i një zyre me infrastrukturën e saj të nevojshme (telefon, faks, kom-pjuter) pajisja e tij dhe mirëmbajtje, e cila do të ndikoj përkohësisht (GjykataEvropian e Drejtësisë, Vendim nga 30.11.1995 NJË 1996 S.579-Gephad).Kundrejt kësaj, kryerjen e aktivitetit në vendin nikoqir me pajisje komplet tëzyresë, me infrastrukturë të plotë nuk mund të quhet pa kusht për hapjen ezyrës. Një zyrë është mjaftueshëm të jetë nën mbikëqyrjen e GjykatësEvropiane e Drejtës (Gjykata Evropiane e Drejtësisë, Vendim nga 04.12.1986NJË 1987 S.572-ff. (537)).Mos ekzistimi i zyresë komplet të pajisur, nuk eshte vetëm kriter per dhënieshërbime përtej kufiri.Gjithashtu, durimi nuk është kriterium për dallim, njëaktivitet në vendin nikoqir me ekzistim shumë vjeqar mund të ndërpritet tëekzistoj dhe anasjelltas mundet në dhënie të përkohshme të dhënis së shër-


bimeve, mund të vazhdoj dhe me vite, mendohet për shembull në përfaqësimnga ana avokat në procedurë të gjatë të komplikuar.

Njohja e kualifikimeve profesionale është në stadiumin e planifikimit i shënuarnë nenin 5 pika 2, përcakton në nenin 5 pika 2 se dhënia e përkohshme e shër-bimeve në ndonjë vend anëtarë është ajo e cila vazhdon më së shumti 16 javënë vit. Kjo çon në një përfundim të keq për ndarjen kohore. Në përfundimin eudhëzimit nga 07.09.2005 (205/36/EG, ABL.L 252/22 nga 30.09.2005) ky rregullnuk përdoret dhe eshte hequr dore nga kjo.

Shënimi nga praktika e zyrës së avokatisë Celle: Kështu, në v. 2002 ka qene rastii avokatit grek Dikegoros, i cili ka qenë anëtar i Asociacionit të Athinës, ndërsavite të gjata ka ndikuar në Hamburg. Ai përfaqësonte më së shumti grek, poredhe përfaqësues Gjerman, duke punuar në rrethinën e Hamburgut. Zyra e tijgjendej në dhomë punë ne banesen e tij. Nuk kishte të punësuar të tjerë.Kolegët grek në punën e tyre tregtare i dhanë titull të vazhdueshëm profesion-al "Avokat evropian i cili kryen shërbime". Ai refuzoi të regjistrohej në Odën eavokateve të Hamburgut, në këtë mënyrë, refuzoi të paguante shumen peranetaresim i cili është i obliguar për Odën e avokatëve. Përveç kësaj ai e shman-gi dhe kontrollin mbi subjektet të cilat merren me të drejtën, ndërsa janë tëregjistruar në Odën e avokatëve lokale të Hamburgut. Në atë mënyrë mundë-soi përparësi në konkurrencë, para gjermanëve , por edhe avokatëve Evropian.Oda e avokatëve Cele, në këtë rast duhej të kujdesej, sepse e drejta e vlefshmepër kontrollin e dhënies se shërbimeve nga ana e avokatëve në Gjermani uvendos në Greqi dhe në Qipro. Ne erdhëm në mendimin se kolegët nuk emorën parasysh, regjistrimin e tij në Athinë, dhe nuk e morën parasysh titullinironike të cilën ia dhanë me hapjen e zyrës në Hamburg.

Hapja e zyrës pa përfshirje në Odën e avokateve është jo legale, kolegët ethyen të drejtën. Për këtë, ne u ankuam tek Prokuroria gjenerale kompetente,kështu u realizua kontroll mbi punën e kolegëve. Në procesin e kontrollitkolegët ishin kontrolluar, dhe gjate procedures kolegu kishte kerkuar qe te pra-nohet dhe regjistrohet në Odën e avokatëve në Hamburg.

II. S'postim i avokateve.1.Ne Unionin Evropiana)Dhenja e sherbimeve:Direktivat e këshillit të Unionit Evropian nga 22.03.1977 për lehtësimin endikimit efektiv gjatë tregtimit te lirë me shërbimet e avokatëve (77/249/EVG-Abl.EG3 nga 26.03.1977, numër L 78 S 17), ishin zbatuar pas dy vitesh, passhpalljes në të drejtën nacionale.

Direktivat 98/5/EG të Parlamentit Evropian dhe të Këshillit nga 16.02.1998 përlehtësim në ndikimin e vazhdueshëm në aktivitetin e avokatisë në shtet tjetër


- i cili eshte anëtar, nga i cili jane fituar kualifikimet, (E3/direktiva për hapje zyrepër avokat) janë dhënë në ABL E3 nga 14.03.1998 numri L77 S.36 deri 43 dhetë implimentuar deri 14.03.2000 (gjithashtu në periudhë prej dy vite).Luksemburgu, i cili për shkak të madhësisë së tij, vetë, dhe ekzistimit të gjykatësevropiane në atdheun e tyre, i tërhiqi avokatët nga e gjithë Evropa, të frikësuarpër përfaqësimin e tyre nacional, ankoheshin kundër direktivave për hapje tëzyrave për avokat tek Gjykata Evropiane e Drejtësise dhe humbën. Aktivitetipër zhvleftësim do të refuzohet me vendimin e Gjykatë Evropiane te Drejtësisënga 07.11.2000 (Gjykatë Evropiane e Drejtësisë 2000, S.751ff.).

2. Në vendet - anëtare e Organizatës Botërore TregtarePër avokatët, qe nuk i perkasin ndonjë shteti anëtar të UE, si dhe mos perkasjae ndonjë shteti anëtar të OBT - ka efekt- me Marrëveshjen e përgjithshme tetregtisë me shërbime në të cilën vendet anëtare menjëherë kategorikisht uobliguan të hapin tregun e tyre nacional për dhënie shërbimesh nga shtete tëtjera anëtare të OBT, kështu që vendet anëtare të cilave iu hap kjo mundësi në, ne raste të veqanta ishin të rezervuar.Për Gjermanine ka efekt të veçantë, kaq sa marrëveshja për tregti për shërbimia hap shteteve anëtare mundësine për hapje te zyrave. Dhënie e përkohshmee shërbimeve juridike në Gjermani u është refuzuar avokatëve, nga ana eshteteve OBT.

3. Jashtë vendeve anëtare të UE dhe OBTHapja e tregut për dhënien e shërbimeve juridike varet ndërmjet sheteve dhee drejta konkrete nacionale. Për çdo ligj është e nevojshme marrëveshje bilat-erale ose reciprocitet. Kështu, do të mundin për shembull, avokat nga FederataRuse në Gjermani të shpërngulen dhe anasjelltas Federata Ruse do ti lejojavokatëve Gjerman të shpërngulen në territorin e tyre.

III. Konkretisht: Eksport-import i dhënësve të shërbimeve avokatie

1.Në Union Evropiana)Dhënie të shërbimeveDhënie e shërbimeve nga ana e avokatëve jashtë kufirit të shtetit.Kuptoj kon-salting shërbime dhe përfaqësim në shtet tjetër anëtar.Në të cilën avokatët ezyrës paguajnë për mirëmbajtjen e tyre.Janë brenda kufijve te Evropës te pakufizuar, edhe pse është e mundur mestandardet e mëposhtme.- avokatët të punojnë nën titull nga vendi i prejardhjes. Por, ekziston rreziku

nga konfuzioni (për shembull titulli "avokat" është e lejueshme jo vetëm nëgjermani, por edhe në Austri, si dhe në disa pjesë të Belgjikës dhe Italisë) kësh-tu që shtohet dhe asocimi profesional, e cila gjendet në atdheun (shembull"avokat", anëtar i Odës së avokatëve Vjenë).- në rast se kërkohet te deshmoj, se ai eshte i lejuar, qe te ushtroj profesionin e

tij në atdheun e tij,


- Me rastin e perfaqesimit te klientit në gjykatë, avokati evropian ka të drejt tëkujdeset për të drejtat e vlefshme në lidhje me aktivitetin në shtetin në të cilinqëndron, si dhe për të drejtat në atdheun e tyre (me përjashtim të hendikepitqë qëndron atje, punon në organizatë në vendin nikoqir).- për aktivitete të tjera avokati evropian së pari dhe më e rëndësishme është sei nënshtrohet në të drejtat e tyre vendase por edhe rregullave te venditmysafir, në qoftë se ata janë përfshirë:- jo kompatibiliteti ndërmjet aktiviteteve të avokatit dhe aktivitet e tjera;- sekret pune;- relacionet ndërmjet kolegëve;- ndalim të percepcionit të interesave të kundër vendosura;- publikime - me përfaqësim dhe mbrojtje të klientëve në sferën e drejtësisë, një shtet anë-

tar mund të fitoj avokat, vetëm në marrëveshje me avokat nga vendi nikoqir, icili është i autorizuar të bashkëpunoj me përfaqësuesin ose mbrojtjen, ndërsaështë parashikuar në Gjermani me EURAG. Me këtë marrëveshje avokati mundta braktis avokatin evropian në realizimin e të drejtës së palës me ndihmën e tij.- aktiviteti internacional i avokatëve është i bazuar në rregullat profesionale

(kodi i sjelljes) të CCBBE, i cili është regjistruar në të gjitha të drejtat nacionaledhe profesionale, në (Gjermani: 29 nga obligimet profesionale për avokat -BORA). CCBE - rregullat e shtypura, rregullat nacionale, në përgjithësi nuk kaprioritet të se drejtës Evropiane të bashkësisë ose Kushtetutës Gjermane, edrejta ose Vendimet.- Dhënie shërbimesh nga ana e avokatëve Evropian është nën kontroll të shër-bimit përgjegjës nga shteti nikoqir, i cili bënë kontroll të obligimeve profesion-ale, të vendit mysafirë. Në Gjermani, ajo e drejtë e bashkuar, e shënuar nëEuRAK. Celle është përgjegjës për avokatët në Greqi dhe Qipro.

Probleme praktike / këshilla - aktiviteti i avokatëve internacional mund të kontrollohet para marrjes së

aktivitetit, në qoftë se sigurimi i tij për përgjegjësi personale gjatë kryerjes sëaktivitetit është i mbuluar! - është e nevojshme të tregohet ID e avokatit, me kërkesë të Odës se avokat-

eve kompetente! - kujdes gjatë kolizionit të së drejtës personale me të drejtat në lidhje me pro-

fesionin e vendit nikoqir! Shembull: Në Belgjikë, Francë, Greqi, Itali,Luksemburgu, Portugali, dhe Spanjë, komunikimi me shkrim ose gojor ndërm-jet avokatëve, gjithmonë trajtohet sekretë. Avokati, i cili është përfshirë nëkomunikim të tillë nuk është kategorikisht i autorizuar që të transferoj përmba-jtjen klientit të tij, as nga afër, deri jo edhe jashtë dhe brenda në Gjyq- nukduhet të theksoj në procedura juridike.Në Gjermani, ky rregull nuk është në përputhje me kodeksin qytetar (666 BGB),sipas të cilën avokati është i obliguar të jep informacion dhe gjithmonë tëndikoj në interes të tij.


Kjo, në një nga shtetet e përmendura, p.sh. Francë, avokati gjerman i cili jepshërbim klientit i cili jetoj në Gjermani, siç është parashikuar në të drejtën gjer-mane, do të jep informacione për të cilën është informuar, kundrejt avokatitfrancez "pa mbiaudicim", me të cilën do të jetë fajtor për dëmtim të profesion-it në Francë.Nr. 5.3.1. nga CCBE kështu që e obligon avokatin francez, në këtë rast në formëprecize të theksoj letrën e tij si "sekrete". Në këtë avokati gjermanë di që aiduhet ta bëjë këtë me ndërmjetësin sekret. Në qoftë se ai nuk është në gjend-je të ruaj sekret, ai është obliguar të kthej letrën e dërguesit, nr.5.3.2.CCBE.

b).Hapje të zyrës Zyra do të punoj nën emrin për aktivitetin i cili përdoret në mëmëdheun sipasrregullave të shtetit nikoqir.-Pranimi kryhet në organizatën kompetente për aktivitet (shoqëri juridike).-Dëshmi për përkatësi të vendit anëtar të UE ose në shtet i cili i përket nën mar-rëveshje me zonën ekonomike Evropiane, ( përveç UE: Norvegji, Irlanda,Lihtenshtajn ) ose Zvicra.-Certifikatë (fakultative: jo më e vjetër se tre muaj) se është i autorizuar për

avokat në vendit te tij.-Dëshmi për sigurim për përgjegjësi personale për aktivitetin. Sigurimi për

përgjegjësin personale për aktivitetin në vendin e prejardhjes është emjaftueshme në qoftë se përgjigjet në mangësitë të cilat kanë të bëjnë mekushtet (në veçanti qëllimi i mbulimit) të cilat vlen në shtetin nikoqir (nëGjermani:51 BRAO:sigurim minimal 250.00 euro, per secilin vit te sigurimit ekufizume ne katerfishin e shimes, pra një milionë euro). Në qoftë se shuma përmbulim nuk është e mjaftueshme, duhet të paraqitet sigurim shtesë.-Procedura për pranim i pergjigjet njejte sikur atyre qe jane nga profesioni i tij.-Profesioni është identike me atë te avokatit nacional. Avokati Evropian i cili kahapur zyrë është i obliguar komplet të respektoj rregullat e aktiviteteve tështetit nikoqir si dhe kompetencës juridike për aktivitetin. E drejta aktive dhepasive për votë, për Drejto të Dhomës dhe/ose për Kryesi në këtë shoqërijuridike.-Gjatë punës, avokati Evropian i cili ka hapur zyrë, duhet të përdor emrin për

aktivitetin i cili përdoret në vendin e prejardhjes. Kjo mund të qoj në problemenë qoftë se emri i kërkuesve të ndihmës juridike të shtetit nikoqir nuk është ikuptueshëm, për shembull emri i "Dike Goros" për avokat grek është shkruar nëgjuhën greke. Ne nga Oda e avokatëve Celle e tolerojmë thënien për shtojcëshpjeguese në gjuhën gjermane (për shembull "Abogado"(avokat spanjoll").

- Këshilla: Disa vende anëtare kanë ndërmend ta s'postojnë zyrën e cila ështëpërgjegjëse për dhënie Certifikatë në vendin e prejardhjes e cila kërkon tërinovohet Certifikatë për anëtarësi në profesionin, për shembull Gjermani dheLuksemburg. Kjo nuk është e lejueshme me juridiksionin e Gjykatë Evropianete Drejtësisë (EuGH), në qoftë se obligim të tillë për hapje të zyrës nga ana eGjykatë Evropiane e Drejtësisë nuk është më përpara e përcaktuar.


c. Përfshirje në profesionin e shteti nikoqir.Kjo është e mundur nëpërmjet permbajtjes drejt parakushteve të mëposhtme:- Pas minimumi prej 3 vitesh aktiviteti dhe angazhim efektiv si avokat i cili ka

zyrë të hapur me titull domestik në sferën e drejtësisë në shtetin nikoqir, dukepërfshirë dhe të drejtën e bashkësisë.- Pengim të ngjarjeve kryesore në jetën e përditshme si për shembull nuk ka

dëmtim nga pushimi(sipas rregullave është i lejueshëm deri 3 javë).- Dëshmi për raste të vazhdueshme dhe aktualisht proceduara zakonisht

duhet ti paraqitet shtetit nikoqir (duhet të paraqiten listat me raste).- Komentarë:Teste të njohurisë së gjuhës nuk duhet të kërkohet, (Luksemburg-rasti Ëilson).

d) Provimi përkatës Në pajtim me udhëzimet e mendimeve të BE nga 21.12.1988 për rregullat epërgjithshme të njohjes të diplomave të fakulteteve të cilat përbëhen nga min-imum tre vjet përgatitje profesionale (89/48/EVG/ABL.EG nr.L.19 S.16)"Udhëzim për njohje diplome".

e) Statistikë nga 01.01.2008 Nuk ka të dhëna për numrin e avokatëve evropian të cilet japin shërbime nëGjermani. Për këtë nuk mund të paraqiten të dhënat statistikore. Mundësi përhapje te zyrës në Gjermani ka për 297 avokat evropian të cilet jane te regjistru-ar për momentin (ndërmjet tyre nga Britania e Madhe 80, Spanjë 45, Itali 40,Franca dhe Greqia nga 32)

1.Vendet anëtare të OBT.a)Hapje të zyrave Mundësia për hapje zyre varet nga e drejta nacionale.Në Gjermani vlen neni 206 pika 1 qe rrjedh nga rregullorja nacionale përavokat (BRAO):Anëtar nga vendet anëtare të OBT mund të strehohen në Gjermani nënparakushtet e mëposhtme:- Aplikanti duhet ta kryej profesionin, që "korrespondon me profesionin e

avokatit sipas edukimit dhe autorizimit në Gjermani".

Kritere të shembullit:- Kohë zgjatja e studimeve dhe praktikës - I pavarur nga ndikimi shtetëror- Profesion i vetëdrejtuar me kontroll të disciplinës.- Kontroll të "vlerave thelbësore" të profesionit: pavarësi, obligim për mbajtje,

ndalim për percepcion në konflikte te ineteresave.A janë përmbushur këto parakushte, vendos Ministria Federale për Drejtësinëpërmjet rregullave në pajtim nga Këshilli Federal.Në fillim, Rregullat kane qenë te drejtuara kundrejt avokatëve Amerikan të cilet


ishin aktiv në qendrat gjermane ekonomike dhe të cilave nuk iu ishte lejuar talegalizojnë aktivitetin e tyre.Ndërkohë, shtete të tjera ishin vendosur në baze te rregullave,nga neni 206,paragrafi 1:

Deri tani: Australia, Argjentina, Bolivia, Brazil, Indi, Izrael, Japoni, Kamerun,Kanada, Kroacia, Meksiko, Namibi, Zelanda e Re, Afrika e Jugut, Turqia,Venezuela, SHBA.

Eksperienca tregon se këto rregulla sillen shpesh, sepse avokatët e interesuarmirë qëndrojnë me Ministrin federale për Drejtësi dhe "askush nuk mund tipërzunë". Ndonjëherë fiton oportunizmi i pastër.Kështu Meksika ishte zgjedhur në listën edhe pse kishte shënime "nuk kanëedukim në vendin e tyre".Avokatët nga OBT janë autorizuar në sferat të shtetit te prejardhjes dhe tëdrejtës ndërkombëtare (jo e drejta e DE). Aktivitetet forenzik (gjithashtu eAgjensionit dhe autoritet) nuk janë të lejueshme. Nuk ekziston e drejt për mba-jtje procedure.

b) Dhënie shërbimesh.Dhënie vetem e perkohshme e shërbimeve nga atdheu në Gjermani nuk ështëe lejueshme. Lejohet vetëm hapja e zyres.

3. Vende të cilat nuk janë anëtare të UE dhe OBTNë varësi të së drejtës nacionale, mbi bazën e marrëveshjeve bilaterale, mbibazën e reciprocitetit të garantuar.

a) Hapje zyre:Në Gjermani vlen neni 206, paragrafi 2 nga BRAO:- Parakushte: Si në nenin 206 paragrafi 1. Aplikanti duhet ta kryej profesionin,

që "korespondon me profesionin avokat sipas edukimit dhe autorizimit nëGjermani".- Sidoqoftë, në formë shtesë duhet të garantohet reciprocitet. Pjestarë i shtetit

i cili nuk është pjesë e UER dhe OBT, nuk mund të strehohet në Gjermani, nëqoftë se nuk i është lejuar e njëjta gjermanit në atë shtet.A janë plotësuar këto parakushte, zgjidhë Ministria Federale për Drejtësi,nëpërmjet rregullave me pajtueshmëri nga Këshill Federal.Deri tani rregulla e tillë është sjellë vetëm për Federatën Ruse.Autorizimet për të ardhur dhe vepruar ne menyre legale ka të bëjë vetëm përsferat e drejtesise se shtetit te prejardhjes. Aktivitetet forenzike (e Agjensionitpara Gjykatës dhe autoriteteve) nuk janë të lejueshme.- Statistika nga 01.01.2008

Mbi bazën e neni 206 paragrafi 2 BRAO, për momentin dy avokat nga FederataRuse kanë leje të punojnë në Gjermani.


b) Dhënie shërbimesh.Dhënie shërbimesh shkurtimisht nga atdheu në Gjermani nuk është lejuar.Lejohet vetëm hapja e zyres.

IV. Roli i zyrës së avokatit Në nje shtet me rregullim federal siç është Republika Federale Gjermanegjithashtu është mbi dominante obligimi i Odës se avokateve nacionale (nëGjermani ajo është Oda federale e avokateve - BRAK), i cili i heton pyetjetthemelore politike për profesionin kontekst ndërkombëtar dhe evropian mekorniza të tjera nacionale dhe përcakton vendin e kornizës nacionale.

Megjithatë dhe shoqëritë rajonale juridike kanë detyra legale të ndara të cilatnuk janë të pa rëndësishme, të cilat në të ardhmen me siguri do të rriten, nëkornizat e:

1.Shoqëri juridike siç janë "Partner të konvertimit të uniformuar?"Më 27.12.2006 pas nje diskutimi të gjatë ekstreme dhe kontroverse, i ashtuquajturi "udhëzim horizont për shërbime", në disa vende anëtare sipasudhëheqësit te atëhershëm përfaqësues i quajtur "Bolkeshtajn- Udhëzim", i cilinuk ishte vazhdimisht në fuqi, udhëzim 2006/123/UE të Parlamentit evropiandhe Këshilli nga 13.12.2006 për shërbime në tregun vendas (UE ligji 376/36 ngadata 27.12.2006), i cili kishte për qëllim ti thjeshtësoj shërbimet ndërkombëtaredhe pengesat, në veçanti ato byrokratiket u zhdukë. Ky udhëzim përdoretgjithashtu për avokat, edhe pse para do kohe është paraqitur një sektor - speci-fikuar udhëzim për profesionin tonë. Ai duhet të rritet në ligj nacional deri më28.12.2009. Neni 6 nga udhëzimi i obligon vendet anëtare t'i furnizojnë të ash-tuquajturit "partnerë të konservimit të uniformuar", me të cilat të gjithë proce-duarat dhe formalitetet duhet të trajtohen, të cilat janë të nevojshme për pran-im të aktiviteteve dhe shërbimeve. Këta partner të konvertimit të uniformuardo ti kenë të gjithë informacionet, në veçanti atë për qasje tek tregu për shër-bime, pranime dhe transaksion të shërbimeve të cilat janë të nevojshme osegjithashtu të rëndësishme, në formë elektronike, edhe në qoftë se është emundur në të gjithë gjuhët në UE.

Vendet anëtare duhet të vendosin cili duhet ta merë detyrën e partnerit të kon-vertimit të uniformuar. "Partner i konvertimit të uniformuar" në Gjermani, nëlidhje me këtë debati akoma nuk ka mbaruar. Në sferën e realizimit të shër-bimeve juridike, në formë serioze mendohej që ti besohet kjo detyrë shoqëriverajonale juridike.

2.Partneritete internacionale Sidoqoftë, shoqëritë juridike gjithashtu mund ti përkrahin anëtarët e tyre ngaanash me import të shërbimeve avokatie nëpërmjet mbajtjeve të kontakteveme shoqëritë juridike nga shtete të tjera.Shoqëritë juridike të CELLES shumë



vjet mbajnë kontakte të ngushta me Odat e avokateve të RUEN (Franca), Bristol(Britania e Madhe), Luka (Itali) dhe para pak kohe një soj edhe me Poznanj(Poloni).

Partneriteti i afërt ka për qëllim, informim reciprok, për ndryshime momentalenë sferën e profesionit në shtetet e tyre. Përveç kësaj partneritetet përbëjnëbazë për këmbim të avokatëve të rinje në praktik. Për këtë, secila Dhomë e përf-shirë është e obliguar të siguroj mbajte kursi për praktik me kërkesë të tëinteresuarve.

Mbahen vizita të rregullat nga delegat të Odave. Gjatë kohës së vizitave ven-dosen të ashtu quajturit "skaut" - sisteme. Në secilin Bord të Odave ka nga njëpërgjegjës për secilën nga Odat partnere, i cili është në kontakt dhe e mbanëkorrespodencën e nevojshme. Në qoftë se anëtarët e Odave kanë pyetje oseprobleme me Francën, Anglinë, Italinë ose Polonine, duhet ti vendosin nëpër-mjet këto "skaut" partner për konvertim. Ato i kanë kontaktet të cilat mund tëndihmojnë për zgjidhjen e këtij problemi. Shpesh herë, është e mjaftueshme tëtregohet numëri i telefonit ose të pyes kolegë nga shteti tjetër.

Konferenca të rregullta mbahen, nëpërmjet rrotimit reciprok, të cilat organizo-hen nga një prej Odave e lidhur në partneritet. Në këto konferenca diskutohetpër problemet juridike aktuale të profesionit me dimensione evropiane.

Ai i cili akoma nuk ka marrë pjesë në ngjarje të tillë vështire mund të parashikojsi funksion ajo. Sipas të gjitha standardeve, duhet të miratoj përkthim simultantnë të gjithë gjuhët e tjera që është shtrenjtë. Secili pjesëmarrës flet në gjuhëne tij. Përkthyesit janë në dispozicion për ata të cilet nuk e njohin atë gjuhë, qëështë zgjedhur nga ana e anëtarëve të Odës. Çdo gjë funksionon perfekt dhe ibënë të gjithë te ndjehen se i përkasin profesionit të uniformuar Evropian dhendërkombëtar, e cila ndan detyra dhe interesa të njëjta, kuptim ndërmjet tyre,edhe pse përfaqësuesit e gjuhës tjetër janë pak ose jo kaq të fuqishëm.

Kontribute Doprinosi

ContributsT.Markus Funk,

Departamenti i Drejtësisë i SHBA, Këshilltar ligjor ne Kosove"Doracak mbi shkathtësitë gjyqësore ne Kosove"

Prishtine,2006

Edhe analistet me skeptike e pranojnë se përparimin me te prekshëm ne sis-temin juridik te Kosovës se pasluftës e shënoi aprovimi i dy ligjeve bazike përfushën e drejtësisë penale:Kodit te Procedurës Penale dhe Kodit Penal. Ne situ-atën e zhvillimeve te pasluftës kjo paraqiste zhvillim me rendësi për legjisla-cionin kosovar. Madje, për legjislacionin penal te Kosovës, rendësi historike,sepse ne këtë lëmi behet shkëputje e plote nga tradita e legjislacionit tetrashëguar dhe shënohet hap vendimtar ne ndërtimin e kornizës se mëvetë-sishme ligjore. Për me tepër se kaq, Kodi i procedurës penale, vendos për here tepare principet dhe rregullat e një procedure inkuizitore, me përkufizime te qartate rolit te ndare te gjyqësisë, prokurorisë dhe funksioneve mbrojtëse ne mënyrëqe secili te funksionoje pavarësisht ne kryerjen e përgjegjësive te veta. Prokurorivihet ne qendër te procedurës, por nga ana tjetër edhe mbrojtjes i sigurohetvendi i merituar me rol shume me proaktiv se qe e ka pasur me legjislacionin emëparmë. Për te dy këto pale janë siguruar pozita te barabarta dhe një "barazie armeve".Kështu, derisa nga njëra ane procedurat vendosen ne duart e palëve,gjykata nga ana tjetër, tani vihet ne pozitën e një arbitri te paanshëm duke uzhveshur pothuajse plotësisht nga pozitat e kontrolluesit te saj. Palët e jo gjyka-ta vendosin se si do te paraqitet rasti,cilat dëshmi e dëshmitarë do te paraqitendhe cilat teori duhet argumentuar. Mbi këto baza Kodi ka zhvilluar pastaj njëmori e tere institucionesh te procedurës penale përmes te cilave ai identifikohetme trendët e përgjithshme ne reformat bashkëkohore te se drejtës.

Kjo kornize ligjore dhe procedurat me standarde të larta kërkojnëkualifikim,arsimim dhe profesionalizëm. Praktikuesit e ligjit me shpejtësi dhenë mënyrë efikase duhet t'u përgjigjen kërkesave të mëdha në lidhje meristrukturimin ligjor të imponuar nga këto reforma .Nga ata kërkohet te njohinmire institucionet dhe kategoritë ligjore, natyrën e vërtetë te tyre, frymën eligjit. Ata duhet te ngrisin dhe përsosin vazhdimisht shkathtësitë e zbatimit teligjit,madje duke marre parasysh edhe standardet dhe praktiken ndërkom-bëtare, e cila ka një tradite te pasur ne zbatimin e këtyre kategorive tejet tezhvilluara juridike. Për aplikimin e drejte, korniza e re ligjore, shtron para zbat-uesve një angazhim shtese ne mënyrë qe te arrijnë shkëputjen e domos-doshme nga praktikat e kaluara kur trajtimi rutinor i rasteve, uniformiteti i


vendimeve,interpretimi i ngurte i kategorive ligjore, mosreflektimi i rrethanavete rastit,baza e pamjaftueshme faktike për aktgjykim, vlerësimi jo i drejte iprovave dhe fakteve vendimtare, dështimi për te sqaruar kundërthëniet midisdeklaratave, për te ftuar dëshmitarët e mbrojtjes njëjtë sikur at atë akuzës, përte peshuar fajësinë dhe tjera sikur këto, ishin dukuri identifikuese.

Nëse gjerësisht është pranuar se një sistem gjyqësor efektiv dhe i drejte ështëfondamental për çdo shoqëri, atëherë duhet pranuar edhe se kryesorja përmbrojtjen e të drejtave të të pandehurit është roli i mbrojtësit.

Ne Kosove gjeneratat e tanishme të avokatëve kanë pak përvojë në ushtrimin eprofesionit . Mandej,në kushtet kur studimet juridike dhe përgatitja e provimittë jurispodencës nuk ofrojnë njohuri të veçanta për ushtrimin e profesionit tëavokatit dhe përgatitje specifike për dhënien e shërbimeve juridike,te avokatëttë cilët për herë të parë krijojnë një karrierë në avokati shprehet mungesë etheksuar dhe përmbajtjesore e njohjes me ligjet dhe procedurat ligjore.

Monitorimet e shumta objektive te sistemit te drejtësisë identifikojnë se mbro-jtësit akoma vazhdojnë të reflektojnë rolin e mbrojtësit nga sistemi i kaluarjuridik,në atë se shpeshherë ata janë pasiv. Mbrojtësit shpeshherë nuk ndër-marrin hapa aktiv sa mjafton në mbrojtjen e të drejtave të klientëve të tyre.Vlerësimet tregojnë për një profesion të avokatit, i cili ka bërë hapa të rëndë-sishëm në reformën ligjore, por që ende është duke bërë mundime t'i tejkalo-jë kufizimet për përfaqësim të trashëguara nga e kaluara dhe të rehabilitohetnga kufizimet e traditës se kaluar socialiste. Sikundër qe është identifikuarmbrojtësit vazhdimisht dështojnë në kërkimin e analizave mjeko-ligjore;të het-ojnë në mënyrë të duhur, para gjykimit, akuzat dhe argumentet mbrojtëse; tëmarrin në pyetje në mënyrë të duhur dëshmitarët;të paraqesin dëshmimbështetëse në seancë; dhe të kundërshtojnë kundër dëshmive tëpapranueshme. Prej këtyre, vrojtimet i kane identifikuar edhe nevojat urgjentete tyre siç është trajnimi për çështjet e provave forenzike dhe ekspertizatmjekësore sepse ata shpesh anashkalojnë detyrat për mbrojtje te efektshme ,dështojnë ne provimin e dëshmive nga këndvështrimi i të akuzuarit mund tëmos shqyrtohen në mënyrë të hollësishme, dhe testimi i paqëndrueshmërinënë dëshmitë e dhëna nga dëshmitarët e prokurorisë. Shërbimet e avokateve nevazhdimësi i përshkon: dështimi për të kërkuar kohë të mjaftueshme për tëmundësuar një përgatitje të hollësishme të mbrojtjes, neglizhimi i detyrës nerastet e angazhimit sipas detyrës zyrtare, mungesa e ekspertizës për dhënien embrojtjes ne rastet e dhunës seksuale kundër femrave, posaçërisht rastet qëndërlidhin të miturit, të moshuarit, ose raportimet për dhunën seksuale bren-da familjes;dështimi për tu hetuar në mënyrë dirigjente dhe mostrajtimi iduhur dhe marrjen në pyetje të viktimës/dëshmitarëve në rastet që ndërlidhindhunën seksuale; dështimi për te udhëhequr e zhvillimin efektiv dhe të drejtëtë rasteve, dhe të kufizimin me abuzimet e diskrecionit gjyqësor,konsideratë


duhet ti kushtohet zhvillimit të udhëzimeve të duhura provuese që zgjerohennë rregullat provuese nga KPPPK; dështimi ne mbledhjen e dëshmive ne favorte klientit; dështimi ne komunikimin e drejte me klientët dhe me rastin eparaqitjeve ne opinion. Këto dështime dhe te tjera sikur këto te cilat jo vetëmqe ndeshen me standardet profesionale dhe etike te ushtrimit te detyrës seavokatit por dëmtojnë drejtpërdrejtë interesat e personave te përfaqësuarpara gjykatës, kane nxitur edhe reagime te shumta.

Siç po del, ambienti dhe korniza ligjore kërkojnë një profilizim tjetër tëavokatëve, me nivel te kompetencës dhe ekspertizës së lartë profesionale.Struktura e re ligjore të përcjella me procedurat dhe institucionet juridike sipasstandardeve ndërkombëtare shtrojnë nevojën e krijimit të resurseve profe-sionale për zbatimin e drejtë të tyre. Rëndësia e vendosjes së standardeve tëlarta profesionale dhe etike si dhe pajisja me ekspertizën e mjaftueshmeligjore është e nevojshme sidomos në kushtet e Kosovës, ku perceptimi tradi-cional i komunitetit për sistemin e drejtësisë, për shkak të përvojës historike,është shqetësues.

Nga ana tjetër, edhe vet korniza etike kërkon nga avokati qe të ketë kujdes nëkërkesat profesionale dhe të dëshmoj kulturë juridike dhe të përgjithshme.Gjatë kryerjes së profesionit avokati,me sjelljet e veta duhet të përvetësoj dhetë forcojë besimin e klientit, të organeve të judikatures dhe të organeve të tjerapara të cilave paraqitet. Avokati është i obliguar që me ndërgjegjeje t'i plotëso-jë detyrat që dalin prej profesionit dhe të ruaj nderin,respektin dhe dinjitetin eavokaturës gjatë kryerjes së profesionit të tij dhe në jetën private. Avokatiduhet vazhdimisht t'i thelloj njohurit e tij. Ai duhet t'i ndjek nga afër çdo ngjar-je aktuale, përparimin shkencor dhe kulturor. Me paraqitjet e tij pranëgjykatave avokati duhet të arsyetojë dhe të vërtetojë bindjen se ështëbashkëpunëtor në zbatimin e ligjit dhe në mbrojtjen e të drejtave themeloretë qytetarëve dhe të interesave të tyre .Në të gjitha rrethanat avokati duhet taketë parasysh karakterin kontradiktorë të debateve.

Ngritja e kompetencës dhe ekspertizës se larte profesionale, përmirësimi i cilë-sisë se shërbimeve, ngritja e standarde etike, përmirësimi i shkathtësive prak-tike , pajisja me njohuri,shkathtësi dhe informacione të rëndësishme përushtrimin e profesionit, është në qendrën e kërkesave te legjislacionit te ri. Vetstandardet ndërkombëtare mbi rolin e avokatit imponojnë qe avokatet,nëmbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njohura nga e drejta në çdokohë të veprojë lirisht dhe me ngulm, në pajtim me ligjin dhe standardet e njo-hura dhe etikën e profesionit ligjor.

Është e njohur se për të krijuar avokatë kompetentë, nevojitet arsimim i mirë,duke filluar nga fakulteti juridik dhe duke përfshirë arsimimin e vazhdueshëmligjor. Mirëpo cilësia e arsimimit te juristëve të diplomuar në Fakultetin Juridik


është e dobët. Deri me tani, Fakulteti Juridik i Prishtinës ka ofruar vetëm trajn-im teorik, kështu qe studentët kanë pasur shumë pak orë praktike ose trajnimepër aftësim analitik të ushtrimit të profesionit. Nuk kishte lëndë të llojit tëhulumtimit juridik ose shkrimit ligjor, përgjegjësisë profesionale/etika profe-sionale ose lëndë mbi avokaturën.Vetëm ne kohet e fundit (për here te pare nevitin 2003), me përkrahjen e donatoreve ndërkombëtar kane filluar te zhvillo-hen programe te mësimit praktike te cilat kane për qellim zhvillimin eshkathtësive gjyqësore.

Nga ana tjetër përpjekjet e Odes se Avokateve te Kosovës qe përmes pro-grameve te edukimit te vazhdueshëm ligjor dhe përmirësimit e rregullave teetikes profesionale se bashku me konsolidimin e procedurave disiplinore tengrite shkathtësitë praktike dhe te përmirësoje aftësitë profesionale te avokat-eve duke synuar tejkalimin e traditave, megjithëqë te bashkërenditura edheme faktorë ndërkombëtar, përkundër përparimit te shënuar, ende duken tepamjaftueshme.

Për me tepër, deri me tani ne Kosove kane munguar tërësisht përpjekjet për tetrajtuar shkathtësitë avokatore, qe praktikuesve te ligjit do tu shërbente si pikereferimi për përgatitjen e rastit dhe përfaqësimin efikas te tij ne një procedurete tipit çfarë dizajnohet me legjislacionin e ri penal.

Për te plotësuar tere këto nevoja dhe zbrastesira, hapat e pare/pioniere nekëtë sfere duket se i ka shënuar autori T.Markus Funk me përgatitjen eDoracakut mbi shkathtësitë gjyqësore, te botuar ne Prishtine me 2006.Doracaku përmban metodat ne përgatitjen e rastit për gjykim duke identi-fikuar shkathtësi te reja përmes te cilave avokati do te veproje me se miri neemër te klientit te tij. Duke u nisur nga koncepti se mbrojtja është art (e joshkence),autori jep udhëzime te qarta mbi përgatitjen dhe paraqitjen paragjykatës. Ne doracak, paraqiten njohuritë themelore ndaj shkathtësive gjyqë-sore te cilat janë te reja për te gjithë juristet kosovare qe kane zënë një arsim-im e trajnim sipas sistemit akuzator. Veçanërisht udhëzimet mbi fjalën për-fundimtare, pyetjet e kryqëzuara dhe përgatitjen e dëshmitarit janë krejtësishtte reja për arsimimin ligjor ne Kosove.

Trajtimi"ndryshe"vërehet qe ne fillim, ne lidhje me çështjet preliminare/het-uese, kur autori prezanton mënyrën se si duhet te zhvillohet"teoria e rastit", sinjë përpjekje për ti shpjeguar gjykatës se si faktet e prezantuara përputhen mekëndvështrimin edhe sipas gjendjes faktike edhe asaj juridike. Autori, këtu metutje zhvillon "rastin e identitetit te gabuar" si dhe mënyrën me te lehte tezhvillimit te teorisë se rastit përmes metodës se "një titulli gazete". Zhvillimi iteorisë se rastit është e rëndësishme sepse ajo udhëheqë ne atë se ç'fareveprimesh duhet ndërmarrë qe prej fazës fillestare te përgatitjes për gjykim,sikundër qe do te përcaktoj me pastaj se cilat dëshmi do te paraqiten ne


gjykim dhe cilat argumente ligjore do te nxirren. Një teori e rastit e zhvilluarmire, do ti rrisë gjasat e avokatit për sukses, do te përqendrojë energjitë dukekursyer kohen e çmueshme dhe resurset.

Autori,me tutje identifikon mënyrën e strukturimit /renditjen e veprimevefillestare. Avokati i përgatitur, sugjeron ai, gjithmonë përgatit një liste te dësh-mive e cila do te paraqitet për te verifikuar secilin element (njihet si"renditje edëshmive"). Ka një tabele ku i shënon te gjitha elementet individuale te sjelljespër te cilën akuzohet i pandehuri, si dhe dëshmitë te cilat ka gjasa te pranohenne shqyrtimin gjyqësor. Ai, mandej parashtron mënyrën se si mbrojtësi duhette siguroje dëshmi për te rrezuar apo kundërshtuar elementet e akuzës. Dhe,kjo renditje duhet te jete fleksibile, meqenëse renditja e dëshmive mund tendryshoje megjithatë planifikimi se si dhe kur duhet paraqitur dëshmitë pranëgjykatës është shume e rëndësishme. Ai rekomandon veprim te ngjashëmedhe me rastin e përgatitjes se një liste te provave materiale, duke dhënë neshtojce te doracakut një model te kësaj liste.

Ne vazhdim,mjaft interesante duken dhe parashtrimet ne lidhje me mënyrën etrajtimit te çështjeve faktike/rrethanore, çështjeve psikologjike te rastitsikundër edhe vet procesi i vlerësimit te drejte te përparësive dhe i te metavete rastit.

Vend te veçante ne Doracak zënë edhe veprimet e avokatit te cilat autori i cilë-son si "përgatitje paragjyqësorë",e qe ne te vërtetë përfshijnë përparimin e tra-jtimit te rastit me shikimin e shkresave te lendes, si dhe marrjen ne pyetje tedëshmitarit. Parashtrimet ne te vërtetë janë këshilla praktike për mënyrën ezhvillimit te metodave konsekuente dhe efikase për përgatitjen për gjykim, si:përpilimi i listës se te gjithë dëshmitarëve (duke përfshi edhe ekspertet), listësse"kontakteve"dhe"detyrave"(me një model te dhënë ne shtojce), kategorizimii te gjitha raporteve dhe dokumenteve relevante te rastit,mbajtja e një bllokushënimesh, si metode e thjeshte e organizimit te punës, e te tjera sikur këto.

Një trajtim te veçante autori ua ka bere shkathtësive intervistuese, e cila siçvëren edhe vet ai nuk ka qene pjese e kulturës ligjore ne Kosove. Ne këtë pjeseai ne mënyrë te veçante trajton marrjen ne pyetje te dëshmitarit para gjykimit,duke dhënë udhëzime te veçanta ne lidhje me këtë dhe mënyrën e trajtimit tedëshmitarëve bashkëpunues.

Pjesa e fundit e cila trajtohet ne këtë Doracak është shqyrtimi gjyqësor, e tecilës autori, me te drejte i ka dhënë vendin me te rëndësishëm. Te një dobie teveçante janë udhëzimet ne lidhje me fjalën hyrës, e cila sipas autorit do teduhej te ishte pjese e zakonshme e shqyrtimeve gjyqësore, e cila do te tërhe-qtë vëmendjen e gjykatës për aspektet me te rëndësishme te rastit. Autori këtëe rekomandon ne përpjekjet për shkëputje nga tradita e kaluar e leximit te



thjeshte te aktakuzës. Fjala hyrëse, sipas tij është sikur akti i pare i një shfaqje-je:ajo duhet te përmbajë informacionet se cilat prova, prokurori apo mbrojtësi,kane ndërmend ti paraqesin, si përputhet prova me elementet e akuzës, cilaështë teoria e te pandehurit lidhur me rastin dhe cilat dobësi i pandehuri synonti ve ne pah gjate rrjedhës se gjykimit. Si e këtillë ajo duhet te jete e organizuar,bindëse, "e gjalle". Ajo është shkathtësi dhe mund te zotërohet me ushtrime.Përveç për përmbajtjen, autori jep udhëzime edhe për sistemimin e saj,kohëzgjatjen e secilës pjese dhe ne tërësi, mënyrën e fillimit dhe te përfundim-it. Madje, ai shkon edhe me larg duke rekomanduar edhe se si do te duhej teduket tavolina juaj, ne mënyrë qe mos te përcillen porosi te gabuara te gjyka-ta. Vet autori jep modele te fjalës hyrëse për avokatin dhe për prokurorin.

Ne këtë pjese janë trajtuar edhe mënyrat e parashtrimit te pyetjeve: te drejtpër-drejta dhe te tërthorta, qe te dyja këto te përcjella me modele te veçanta.Ndërsa krejt ne përmbyllje te kësaj pjese shtrohet mënyra e paraqitjes seprovave materiale si dëshmi, ku me dobi te çmueshme janë veçanërisht rregul-lat e përgjithshme për pranimin e provave.

.Ne fund te Doracakut autori ka dhënë katër shtojca me modele: Listën eprovave materiale, Listën për trajtimin te masës se paraburgimit, Listën e kon-takteve dhe te detyrave te prokurorit dhe krejt ne fund, qe del te jete me irëndësishmi dhe me përfituesi, Modelin mbi teknikat e marrjes ne pyetje.

Eksperienca e autorit ne praktikumin e ligjit ne një sistem te zhvilluardemokratik/ndihmës prokuror federal, ndihmësgjyqtar, si dhe puna e tij disavjeçare me studente/ ish ligjërues dhe ndihmës profesor i te drejtës penale nedy universitete, janë garanci e madhe për qëndrueshmërinë e rekomandimevete dhëna. Me tepër se kaq, për shkak te njohurive për ambientin dhe kulturënjuridike ne Kosove, me te cilën autori është pajisur gjate kohës se shërbimit tevet te përkushtuar ne Kosove, sikundër edhe njohjes se mire te kornizës se rete legjislacionit penal kosovar, e bene këtë publikim te një rëndësie te veçantepër profesionistet ligjor. Prezantimi i këtyre shkathtësive është tejet i rëndë-sishëm edhe për faktin se mbështeten plotësisht ne ligjin ne fuqi.

Megjithëqë u dedikohet avokateve (me te cilët autori përfshinë edheprokuroret ) ky Doracak do te jete pikë referimi i pakapërcyeshëm për te gjithëata te cilët praktikimin e ligjit e shohin si karriere te veten profesionale.

AAvv.. MMUUSSAA XXhh..DDRRAAGGUUSSHHAA,, Autori është ekspert i Mësimit Klinik

te Fakultetit Juridik ne Prishtinë

Av. ADEM VOKSHI

PROJEKTI PËR PRAKTIKANT I ODËS SË AVOKATËVE TË KOSOVËS-një program i përhershëm i aftësimit profesional të juristëve të rinj-

(Me datën 18.12.2006 Bordi Ekzekutiv i Odës se Avokatëve te Kosovës,në mbled-hjen e vet të 52,pas mungesës te përkrahjes së mëtejme nga donatorët,vendosi qetërësisht ne mënyrë vetanake te mbështesë programin e aftësimit të juristëve të rinjnëpër zyret e avokatëve .Me këtë OAK ka marrë përgjegjësinë e dizajnimit, spon-zorimit dhe menaxhimit tërësisht nga ajo vet të një programi të përhershëm aftësi-mi dhe përgatitjes së gjeneratave.)

I. HYRJE:Anëtarët e Odës se Avokatëve te Kosovës,avokatët, u ofrojnë qytetarëve shër-bime juridike profesionale. Vet Oda ofron programe shërbimi juridike papagesë ose me çmim të ultë për qytetarë me të ardhura të ultë financiare. Ajoështë përgjegjëse për licencimin e avokatëve që e ushtrojnë profesionin dhecaktimin e zbatimin e rregullave të mirësjelljes dhe etikës për avokatët dhepraktikantët .Oda shumetnike tash i ka mbi 500 anëtarë në shtatë degët e sajanë tërë Kosovën .

Struktura e njerëzve të cilët sot në Kosovë e praktikojnë ligjin ,po përballen mesfidat te cilat para tyre e vejnë ndryshimet aktuale .Për shumë dekada personeliligjor ishte i kufizuar dhe i kontrolluar ,pa mundësinë më të vogël për tëndryshuar pikëpamjet dhe praktikat ligjore. Struktura ligjore dhe procedurat mestandarde të larta demokratike kërkojnë kualifikim,arsimim dhe profesionalizëm.

Nga ky këndvështrim Programi i aftësimit të gjeneratave,përbënë një misionbazik të Odës së Avokatëve te Kosovës,që lidhet më rolin e saj në sisteminjuridik dhe me anëtarësimin e detyrueshëm ligjor të avokatëve. Për më tepërpër shkak të se kaluarës. Oda e Avokatëve nuk ka pas ndonjë vetëdije për për-gatitjen e planifikuar te zgjerimit te me anëtarë të rinj dhe nxitjen e anëtarëvetë rinj që ti bashkohen asaj,por,anëtarësimi ka qenë i rastit dhe i mbështeturekskluzivisht në nevojën e juristit për regjistrim me qellim të ushtrimit të pro-fesionit të avokatit. Oda nuk ka pas ndonjë strategji dhe nuk ka qenë në asnjëmënyrë e përfshirë në planet e ndihmës dhe përgatitjes së anëtarëve -avokatëve të rinj. Prandaj, Programi i aftësimit të praktikantëve të rinj përushtrimin e pavarur të profesionit paraqet përkushtimin e parë në historikun eOdës për gjeneratat e reja. Ai është shenjë e reformimit kuptimplotë dhe njëhap i rëndësishëm i shkëputjes nga e kaluara dhe drejtimit kah ndërtimi i njëardhmërie të qëndrueshme të kësaj dege të rëndësishme të sistemit të drejtë-sisë.


II. NEVOJAT PËR AFTËSIMIN E JURISTËVE TË RINJPara vitit 1990, juristët e diplomuar për punën e tyre praktike janë marrë veshme avokatë të caktuar. Megjithatë për shkak të rrethanave politike që kanëekzistuar gjatë viteve të nëntëdhjeta, provimi i jurisprudencës nuk është mba-jtur në Kosovë, prandaj edhe puna praktike nuk ka ekzistuar.

Hulumtimet objektive kanë identifikuar se numri i tanishëm i avokatëve tëlicencuar nuk është i mjaftueshëm për ti plotësuar në mënyrë adekuate kërke-sat aktuale për shërbimet ligjore të tyre. Shumica e avokatëve punojnë nështatë qytetet më të mëdha të Kosovës, kurse vetëm një numër i vogël i kanëzyrat e tyre në qytete të vogla, përveç kësaj, numri i avokatëve nga radhët epakicave është shumë i vogël. Pothuaj të gjithë avokatët punojnë në Prishtinëose gjashtë qytetet tjera më të mëdha të Kosovës,kurse vetëm një numër ivogël i tyre kanë avokaturat e tyre në qytetet e vogla. vetëm rreth pesëmbëd-hjetë avokat janë pjesëtarë të grupeve të pakicave . Pakica nuk shërbehen saduhet për shkak të izolimit dhe lirisë së kufizuar të lëvizjes së tyre si dhepengesave shoqërore e psikologjike për të komunikuar me avokatët nga rad-hët e grupeve të tjera etnike. Po kështu, edhe numri i avokatëve nga radhët efemrave nuk është i kënaqshëm.

Numri i avokatëve të regjistruar në Dhomën e Avokatëve të Kosovës ështëzvogëluar prej rreth 600 syresh gjatë viteve nëntëdhjeta në rreth 400 që aktu-alisht e ushtrojnë profesionin. Kjo rënie është rezultat i braktisjes së profesion-it nga ana e avokatëve si dhe mos ushtrimit të profesionit nga ana e juristëvetë rinj të sapo diplomuar. Pas konfliktit shumë prej anëtarëve të Odës i janëkthyer posteve të gjykatësve ose prokurorëve, janë punësuar në institucionet evendit ose ndërkombëtare apo janë larguar nga Kosova për shkaqe arsimoreose ekonomike. Rrethanat politike dhe ekonomike prej 1990-1999 u kanëpamundësuar shumë juristëve të diplomuar gjatë kësaj periudhe që të kryejnëpunën praktike ose provimin e jurisprudencës, që janë parakushte për të hyrënë këtë profesion. vetëm disa prej avokatëve kanë pasur mundësi financiareose hapësirë për të trajnuar praktikantët, ndërsa nuk kishte mundësi punësiminëpër gjykata, prokurori, ministri ose pozita tjera juridike.

Është me rëndësi që Oda të mos bëjë vetëm rekrutimin e një numri adekuat tëjuristëve, por që këta juristë të jenë të trajnuar mirë ashtu që të mund të ofro-jnë shërbime juridike kualitative për qytetarët dhe bizneset Kosovare.Gjenerata e tanishme e avokatëve ka pak përvojë në ushtrimin e profesionitnë një ekonomi të tregut e demokratike, duke u përballë me një popullatë menevoja gjithnjë në rritje për shërbime juridike dhe një varg të gjerë në rritje tëçështjeve të ndërlikuara juridike, duke u nisur nga mbrojtja e të drejtave tënjeriut e deri te kontestet dhe transaksionet e ndërlikuara të biznesit dhepasurisë së paluajtshme. Avokatia ka nevojë për tu përkrahur nga juristët tëcilët janë aftësuar kohëve të fundit.


Kështu për më shumë se një dekadë nuk ka ekzistuar mundësia e arsimimitdhe aftësimit adekuat.. Ligji i Kosovës mbi Avokaturën ka paraparë që Oda tëbëjë regjistrimin dhe aftësimin e praktikantëve të cilët duhet të punojnë nëzyrat e avokatëve, gjatë punës së tyre praktike njëvjeçare. Sidoqoftë, ekzistojnëdisa mundësi të kufizuara për kryerjen e punës praktike duke pasur parasyshedhe më tej numrin e vogël të avokatëve të cilët sapo janë duke filluar të zhvil-lojnë biznese të qëndrueshme dhe të gjejnë hapësirë të mjaftueshme të cilënmund ta paguajnë. Për më tepër, studimet juridike në masë të madhe bazohennë metodologjinë e mësimdhënies teorike dhe ofrojnë pak mundësi përzotërimin e shkathtësive praktike. Veç kësaj,prej mesit të viteve nëntëdhjetaderi me 1999, Fakulteti Juridik i Universitetit të Prishtinës, ka vijuar punën nëpërshtëpi private dhe studentët nuk kanë pasur mundësi të një arsimimi mekualitet të lartë apo të standardizuar. Prandaj, juristët e diplomuar në vitet e 90-ta e këndej kanë nevojë që tu ipet mundësia për të kaluar nëpër aftësime pro-fesionale themelore juridike .Programi për praktikantë iu ofron juristëve të rinjshkathtësitë themelore të nevojshme për të hyrë në profesionin e tyre.

Një pasojë tjetër e këtyre rrethanave gjatë viteve 90-ta është se komunitetijuridik humbi traditën e mentorimit dhe aftësimit të gjeneratave të reja dhekrijimin e liderëve të ardhshëm. Prandaj,Programi për Praktikantë duhet që tiriformojë këto tradita.. Siç u tha më lartë, gjatë dekadës së fundit avokatët nuki kanë aftësuar juristët. Më tej juristët e diplomuar nuk kanë pasur mundësi qëtë zhvillojnë shkathtësitë udhëheqëse, kryesisht për shkak se shumica e atyreqë punësoheshin kishin punë jashtë profesionit të tyre të cilat nuk ofroninndonjë udhëzim ose aftësim për udhëheqje. Gjatë kësaj kohe, Oda pothuaj farenuk ka funksionuar si institucion, prandaj as ajo nuk ka qenë në gjendje tëofrojë mundësi udhëheqje dhe mentorimi për hyrjen e juristëve të rinj në këtëprofesion. Pastaj, ky deficit i juristëve mund të rritet meqë shumë prejavokatëve të cilët e ushtrojnë profesionin janë afër ose në moshën e pen-sionimit, e shumë pak prej tyre janë më të rijnë se 40 vjeç .Prandaj, megjithëqëe përkushtuar në forcimin e zbatimit të ligjit, ndihmën e zhvillimit e një sistemijuridik i cili do të jetë në funksion të një shoqërie shumetnike në Kosovë dhene përputhje me standardet ndërkombëtare, Oda e Avokateve te Kosovësështë ballafaquar me pengesa të cilat po mundohet ti tejkaloi më anë të pro-gramit për praktikantë. Këto pengesa përfshijnë ;

-Mungesa e juristëve,dukshëm në radhët e pakicave dhe lokalitetet e largëta -Mungesën e trajtimit adekuat për avokatët e rinj-Humbjen e traditës së mentorimit ndër gjenerata -Mungesën e një gjenerate në ngritje e liderëve ne komunitetin juridik

Prandaj, me të rifilluar provimet e jurisprudencën dhe me qellim të inkurajimittë avokatëve të rijnë për të hyrë ne profesionin e avokatit, Oda bazuar në njëmarrëveshje me Shoqata e Avokatëve Amerikane-Iniciativa Juridike përEvropën Qendrore dhe Lindore (ABA-Ceeli), prej vitit 2002 është duke u drejtu-


ar programin për praktikantë dhe deri me sot këtë program e kanë përfund-uar me sukses 5 gjenerata me gjithsej 80 praktikantes.

Programi-gjithëpërfshirës dhe i integruar,i siguron secilit pjesëmarrës punëpraktike njëvjeçare të paguar në avokaturën e ndonjë avokati,duke u ofruarjuristëve të rijnë shkathtësitë themelore të nevojshme për të hyrë në profe-sionin e tyre. Përheq këtij trajnimi intensiv ''kokë më kokë'' të cilin e ofrojnëavokatët më provojë në gjykata dhe në zyre, praktikantet marrin pjesë në vizitatë organizuara nëpër institucione juridike dhe seminare e punëtori të cilat imbajnë juristët profesional kosovarë dhe ndërkombëtarë më përgatitje të larta(profesorë, ekspertë, avokatë, gjyqtarë dhe prokurorë me provojë dhe njohurijuridike).Ky trajnim plotësues siguron njohuri thelbësore, shkathtësi praktikedhe të dhëna për përparime në karrierë. Pas përfundimit të punës praktike,praktikantët kanë të drejtë ti nënshtrohen provimit të jurisprudencës dhe tekonkurroi për të punuar ne Dhomë pasi te ketë kaluar provimin.

Ky trajnim është shumë i rëndësishëm për zhvillimin e profesioneve juridikesepse përqendrohet në shkathtësitë praktike të avokatëve të cilat i përplotëso-jnë njohuritë teorike të marra në fakultet juridike. Vijuesit mbështeten nëmënyrë të sforcuar më literaturë dhe me informata profesionale, si dhe më njëpërkrahje materiale solide-bursë mujore .Pa dyshim që një anëtarë e këtillë dote ketë nevojë për më shumë informacione rreth legjislacionit dhe ndryshimevetë tije ,praktikave gjyqësore etj.,gjë që e detyron Dhomën që ndaj këtij grupi tëorganizojë programe dhe aktivitete që do tu përgjigjeshin nevojave të këtillaspecifike duke zhvilluar forma të ndryshme të mbështetjes dhe përkrahjes .

Deri më sot ,Programi për praktikantë ka qenë në gjendje t'i pranojë 80 prej mëshumë se 700 kandidatë,ku te gjithë kanë filluar të ndjekin arsimin juridik parakonfliktit .Megjithatë , Oda vazhdon të ketë nevoja shtesë për përkrahje finan-ciare , teknike dhe këshillë dhënie deri në kohën kur Oda a të ketë fonde dhepërvojë të mjaftueshme që ta realizoi këtë program vetë në mënyrë të përher-shme .Për shembull, Oda duhet të zgjerojë programin për ti përfshirë prak-tikantët të cilët janë regjistruar individualisht në Dhomë ,aktualisht janë 15syresh ,por ajo nuk ka mjetet e duhura për të bërë këtë . Oda po ashtu vazhdontë ketë nevojë për ndihmë për të zhvilluar më tej planin dhe programin e sajpër trajnim dhe ti avancoi kapacitetet

III .QËLLIMET E PROGRAMIT PER AFTËSIMIN E PRAKTIKANTËVEPërgatitja ,aftësimi dhe pajisja me njohuri praktike për ushtrimin e pavarur tëprofesionit është qëllimi kryesor i këtij aktiviteti.

Tërë programi reflekton frymën e përgjithshme të avokaturës si shërbim ipavarur profesional .Te gjeneratat e reja krijohet ndjenja e përkushtimit ndajprincipeve të drejtësisë, profesionit ligjor, standardeve etike dhe besimit profe-


sional. Aftësimi për mbrojtën e përkushtuar të drejtave dhe lirive të njeriut dheqytetarit pa dallim race ,përkatësie etnike,bindjeje fetare apo politike,prejard-hje sociale qëndron në themelet e këtij programi.

Qëllimet e programit janë që të plotësohen nevojat kryesore me të cilat bal-lafaqohet Oda ,siç janë cekur më lartë:mungesa e juristëve ,veçanërisht duk-shëm në radhët e pakicave dhe lokalitetet e largëta dhe mungesa e trajnimitadekuat për avokatët e rijnë. Për të shqyrtuar mungesën e vazhdueshme tëavokatëve, Oda mendon që të vazhdojë duke e zgjeruar edhe më tej këtë pro-gram për të kualifikuar juristet e rinj për të kualifikuar juristet e rijnë për tiunënshtruar provimit të jurisprudencës dhe të hyjnë në profesionin e tyre. Për tëpërtërirë kuadrin profesional të juristëve ,ajo do të vazhdojë procesin e saj tëtanishëm të përzgjedhjes ashtu që të mund të identifikojë me qëllim tëaftësimit të juristëve të diplomuar të cilët tregojnë vendosmërinë më të madhepër t'iu bashkangjitur Odës .Sido që të jetë ,ajo po ashtu planifikon zgjerimine programit ashtu që praktikantët të cilët regjistrohen në mënyrë individualetë mund të marrin pjesë në programin e strukturuar të aftësimit dhe të zhvillo-jnë marrëdhënie me Odën të cilat do të sforcojnë interesimin e tyre për t'u bërëavokatë Oda ne strategji është duke i shtuar përpjekjet e saj për të tërhequrdhe ndihmuar juristet e diplomuar nga radhët e pakicave etnike ,veçmas pasinumri dhe nevojat e pakicave etnike,veçmas pasi numri dhe nevojat shtohennëpërmjet kthimeve .Ajo do ta bëjë këtë duke i forcuar ose zhvilluar lidhjet mekomunitetet pakica nëpërmjet anëtareve aktualë të Dhomës dhe institucion-eve arsimore, si Fakulteti Juridik i Universitetit të Prishtinës dhe organizatavetjera që merren me studime juridike Ajo përpiqet të siguroi aftësime dhe tëbashkërendoi vizitat institucionale në një atmosferë e cila është e arritshme sinë aspektin fizik e po ashtu edhe në atë gjuhësor .

Dhoma po ashtu dëshiron të vazhdojë avancimin e profesioneve juridike dheshërbimeve të saj për qytetarët duke shtuar numrin e Juristeve të kualifikuar nëKosovë .Ne mënyrë të posaçme ,ajo ka për qellim të mbajë theksin në mësimine shkathtësive praktike dhe në ngrijën e nivelit të mbrojtjes së të drejtave tënjeriut në Kosovë. Për shembull ,"mbrojtja e të drejtave të njeriut në një shoqëridemokratike''është një seminar në kuadër të planit dhe programit .Ky seminarshqyrton instrumentet dhe organet e rëndësishme ndërkombëtare në fushëne të drejtave të njeriut ,si Konventa Ndërkombëtare për të drejtat e civile dhepolitike dhe Komisionari i lartë i Kombeve të Bashkuar për të drejtat e njeriutdhe ndër lidhshmërinë e tyre më Kosovën. Ajo do të vazhdoi t'i pasuroi prak-tikantet me shkathtësi praktike dhe informata nëpërmjet vizitave institu-cionale dhe seminareve interaktive.

Dhoma po ashtu po përmirëson vazhdimisht planin dhe programin e aftësim-it ashtu që trajnimi i cili u sigurohet praktikantëve t'i përgjigjet ambientitjuridik të ndryshueshëm. Ajo pranon se kjo është me rëndësi meqë dëshiron t'i


pajisë në tersi avokatet e rijnë për të ofruar shërbime më të mira juridike përklientët e tyre në Kosovë .Prandaj ,për shembull,ajo ka përfshirë një seminarpër mënyrat alternative të zgjidhjes së kontesteve ,përkundër faktit se endenuk e ka përgatitur kursin. Ajo do të zhvilloj mjetet për të identifikuar dhe traj-tuar reformat tjera më tu bërë ato, si ligjet e reja penale dhe ai i procedurëspenale. Një shembull tjetër i aftësimit praktik që nevojitet për ambientin e rijuridik është projekti i Institutit ICON i përmendur më lartë .Ky program trajni-mi për ligjin për transaksionet bazohet në trajnimin intensiv me pjesën hyrësenë salla të mësimit dhe me theks të posaçëm në punën e pjesëmarrësve në ter-ren me klientë të vërtetë dhe konsultimin e rregullt të pjesëmarrësve me drej-torin e programit dhe mes vete .

Me tej Dhoma është duke u përpjekur që të rigjallëroi traditën e mentorimit ndër-mjet gjeneratave dhe të zhvilloi një gjeneratë të re të udhëheqësve në komu-nitetin juridik .Për ta bërë këtë është me rendësi të vazhdohet Programi për prak-tikantë. Veçmas ,Dhoma do të përqendrohet në zhvillimin e trajnimeve tëavokatëve mikpritës dhe shkathtësive mentoruese.Për shembull ,para ca kohe ajoka zhvilluar një seminar gjysmë ditor që do ti përcjellin këto shkathtësi te avokatëtmikpritës .Avokatët mikpritës të mëparshëm dhe ata të tanishëm ,praktikantët emëparshëm dhe Koordinatori i praktikantëve kane drejtuar këto punëtori duke usiguruar pjesëmarrësve këshilla ,mundësi për të ndarë përvojat dhe një listë tëtërë të fushave në të cilat ata pritej që të ofrojnë trajnime për praktikantët .

Për të inkurajuar udhëheqësit e ardhshëm në komunitetin juridik ,Dhomadëshiron të tërheqë praktikantë të cilët janë të përkushtuar për fuqizimin eprofesionit dhe shoqatës profesionale të saj .Programi tashmë ka filluar t'i inku-rajojë udhëheqësit dhe pjesëmarrjen në zhvillimin organizativ duke përzgjed-hur praktikantët të cilët shërbejnë si ndërlidhës të Komisionit në secilin regjion.Këta praktikant të përzgjedhur nga kolegët e tyre ,u ndihmojnë në organiz-imin dhe i njoftojnë kolegët e tyre përkitazi me mbledhjet mujore ,trajnimetdhe vizitat institucionale .Me anë të kësaj ,këta praktikantë zhvillojnë marrëd-hënie më të forta me udhëheqjen e Dhomës dhe njohin më mirë rëndësinë epunës vullnetare në Dhomë .Kërkesat e reja të zhvilluara për shërbime papagesë po ashtu do të forcojnë kapacitetet udhëheqëse dhe ndaj përkushtim-it ndaj Dhomës .Komisioni do ti përgatisë parametrat për shërbimin pa pagesëqë të ndihmoi sigurimin e plotësimit të këtyre synimeve .

Përveç kësaj, Dhoma do të vazhdojë të kërkoi mundësitë e angazhimit të prak-tikantëve në punëtoritë e zhvillimit organizativ dhe veprimtaritë tjera për anë-tarët e Dhomës ,në mënyrë që tua mësojë shkathtësitë për ndërtimin e institu-cioneve dhe t'ju jep mundësinë për ti parë dhe bashkëbiseduar më udhëhe-qësit aktual të Dhomës. Ky kontakt po ashtu i familjarizon ata me strukturat eDhomës dhe avancon përkushtimin e praktikantëve ndaj sigurimit të qën-drueshmërisë dhe suksesit të vazhdueshëm .


IV. ORGANIZIMI DHE VEPRIMI I KOMITETIT PER PRAKTIKANTE Projektin e realizon Komiteti në të cilin shërbejnë 6 (gjashtë)anëtarë ,avokatëtë regjistruar të Odës së Avokatëve të Kosovës ,të zgjedhur nga Bordi Ekzekutiv.Komiteti është i pavarur në punën e vet .Mandati i anëtareve të komitetitzgjatë deri në përfundimin e Projektit .Komiteti vepron si një trup i përbashkët, kurse ai nga radhët e veta e ka zgjed-hur Udhëheqësin dhe zëvendësin e tij .

Puna e anëtarëve të Komitetit është vullnetare dhe pa pagesë dhe asnjëri ngaanëtarët e tij nuk mund ta shfrytëzoj Grupin për të avancuar aktivitetin e tijpolitik apo interesat e cilës do organizate tjetër te caktuar .Anëtarët e Komitetitnë punën dhe aktivitetin e vet përherë kanë udhërrëfim principet e përcaktu-ara ne Ligjin mbi Avokaturën dhe ndihmën juridike, Statutin e Odës dhe Kodine Etikes Profesionale .

V. FITIMI I STATUSIT DHE DETYRIMET E PRAKTIKANTITCilësinë e Praktikantit ne Zyrën e Avokatit ,e fiton juristi i diplomuar ,i cili ,pasnjë konkurrimi dhe kualifikimi në një procedurë paraprakisht të caktuar dhetransparente, në bazë te rregullave të caktuara nga komiteti zgjidhet dhe ven-doset në zyrat e avokatit. Të drejtë pjesëmarrje kanë te gjithë juristët e diplo-muar, pa dallim përkatësie etnike, gjinie, bindje fetare, përcaktimi politik apoçfarëdo dallimi tjetër.

Me rastin e zgjedhjes do te merret parasysh edhe shtrirja regjionale ,në mënyrëqë në Projekt te përfshihen juristet e rijnë nga te gjitha Tubimet regjionale .

Me qëllim te zgjedhjes së drejtë Komiteti ka ngritur një Grupi i veçantë i cilimund mundë të dizajnojë një procedurë të posaçme të përzgjedhjes, duke eaplikuar intervistën dhe metoda tjera për verifikimin e njohurive profesionaledhe seleksionim të drejtë të kandidatëve .Grupi i punës është i detyruar që tibëjë transparente procedurat dhe mënyrën e zgjedhjes, kështu që secilitaplikant duhet t'ia bëjë të mundur qasjen në materialet e konkursit dhe tëdrejtën për të kërkuar rishqyrtimin e zgjedhjes .Pas përfundimit të angazhimit praktikantit do ti lëshohet certifikate valide sidëshmi për përfundimin, me sukses të stazhit te avokatit praktikant.Certifikatën e lëshon OAK si organizatore e projektit .

Pozita e praktikantit përcaktohet me Kontratë të veçantë, sipas së cilës prak-tikanti ,me qellim të aftësimit ,përgatitjes dhe pajisjes me njohuri praktike përushtrimin e pavarur të profesionit ,caktohet në zyrën avokatit, të zgjedhur ngaOda. Kjo Kontratë, sipas dispozitave përkatëse të Statutit të OAK, Regjistrohetnë regjistrin përkatës i cili mbahet pranë OAK, kurse kohëzgjatja e angazhimitsipas saj i llogarit në stazhin e praktikës profesionale e cila është e domos-doshme që juristi i këtillë të i nënshtrohet provimit të judikaturës të cilin eorganizon Departamenti i Drejtësisë.


Ushtrimin e praktikës në zyrën e avokatit, praktikanti do ta bëjë me orar të plotëditorë të punës, prej orës 8.00 deri në ora 16.00 h. Praktikanti është i detyruar qëtë punoi në zyrën e avokatit në të cilin është caktuar në bazë të kontratës e sipasudhëzimeve të tij dhe duke respektuar organizimin e punës në zyre.

Ai është i detyruar që gjatë kohëzgjatjes së angazhimit të marrë pjesë në sem-inaret trajnuese dhe në format tjera të aftësimit profesional, të përcaktuar ngaKomiteti përkatës i OAK-së apo të cilat ai ia rekomandon.

Praktikanti ka të gjitha të drejtat, detyrimet dhe përgjegjësitë nga marrëd-hënien. e punës sipas Ligjit të Punës në Kosovë. Ai posaçërisht gjatë angazhim-it në zyre ligjore të avokatit u nënshtrohet dispozitave të përgjegjësisë disi-plinore të përcaktuara me statutin e OAK-së dhe si dhe kodin e Etikës profesion-ale.

Atij do ti ndërrohet zyra e avokatit, në rastet e përcaktuar me rregulla procedu-rale të Projektit.,

Praktikantit i ndalohet kryerja e punëve juridike në mënyrë të pavarur dhe përllogarinë e vetë.Praktikantit nuk i lejohet kryerja e pavarur e punëve juridike, por ai këtëpërherë do ta bëjë nën mbikëqyrjen e avokatit. Ushtrimin e praktikës në zyrënnë të cilën është caktuar, praktikanti duhet të bëjë një orare të plotë(e jo kohëpas kohe).

Pas përfundimit të angazhimit-praktikantit do ti lëshohet certifikatë valide sidëshmi për përfundimin me sukses të stazhit të avokatit praktikant.Certifikatën e lëshon dhoma si organizatë e projektit.

VI. DETYRIMET E ODËSPërveç dizajnimit dhe zbatimit të programit për aftësim, mentorimin dhe për-mirësimit të vazhdueshëm të tij. Dhoma e Avokatëve te Kosovës është edetyruar që praktikantit t'i ofrojë mbështetje financiare në formë të stipendisë,në shumën e caktuar mujore ,deri në përfundimin e stazhit të përcaktuar mekontratën mbi angazhimin. Praktikanti do ti kthejë Dhomës mjetet e paguaranga ajo, nëse pa kurrfarë shkaku, para kohës së përcaktuar me kontratë ndër-prenë, praktikën .Dhoma nuk e konsideron person zyrtar ,përfaqësues apo i punësuar praktikan-tit e angazhuar sipas këtij programi. Ajo dhe asnjë nga zyrtaret e sajë nukmundë të ngarkohet me përgjithësi në rast të lëndimit ,fatkeqësisë sëmundjesapo humbjes së pasurisë që pasurisë që mund të godas praktikantin gjatëkohës se angazhimit të tij. Ata nuk mund të ngarkohen me përgjegjësi përdëmtimet e shkaktuara personave të tretë apo pasurisë se tyre nga ana prak-tikantit gjatë kohës së angazhimit të tij sipas këtij programi .


VII. DETYRIMET E AVOKATITPër aftësimin profesional, praktikanti do të vendoset në zyrën e avokatit(AVOKATI), i cili pas aplikimit, zgjidhet sipas Rregullave të dizajnuara në mënyrëtë veçantë ,për të pranuar praktikantin .Të drejt aplikimi për të pranuar prak-tikantë në zyrën e vet kanë të gjithë avokatet, antarë te Dhoma e Avokateve tëKosovës, të cilët i plotësojnë kushtet:

-te kenë zyrën në regjionin e caktuar, e cila i plotëson kushtet optimale përvendosje dhe punë,

-te kenë përvojë të duhur, edhe atë se paku 10 vjet ne ushtrimin e avokaturësapo të punës ne organet e jurisprudencës ,

-te kenë reputacion ne komunitetin juridik,-të jenë te gatshëm qe te angazhohen në aftësimin dhe përgatitjen profesion-

ale te praktikantit sipas kushteve te përcaktuara me këto rregulla .Komiteti siguron informimin e plotë dhe të drejt për të gjithë avokatët-anëtarëte OAK për mundësinë e pranimit te praktikantit ,kushtet dhe detyrat .Parazgjedhjes komiteti mund te caktoj një komision qe te komunikoj me aplikan-tët dhe të bëjë shikimin e zyrave te tyre .

Organizimi i punës ne zyrën ku është vendosur praktikanti e bene vet avokati,duke pas parasysh më këtë rast dhe nevojën e praktikantit për akomodim,kushte për punë dhe aftësim profesional. Avokati është i detyruar qe ti mundë-soj praktikantit qasje ne te gjitha rastet dhe neper të gjitha fazat e trajtimit terastit .Avokati duhet te jete shembull për praktikantin dhe ta trajnoi atë sibashkëpunëtor te njëmendet .Raporti i tyre duhet te mbështetet ne mirëbesimdhe respekt te ndërsjelle.Ai duhet të bej angazhim te shtuar qer te praktikantite krijoje ndjenjën e përkushtimit ndaj principeve te drejtësisë profesionit ligjormoralit dhe besimit profesional ,njohjen me principet e etikes profesionale.

Avokati veçanërisht do te angazhohet qe te praktikanti te krijojë ndjenjën eangazhimit për mbrojtjen e te drejtave dhe lirive te njeriut dhe qytetarit ,padallim race ,përkatësie etnike , gjinie , feje,prejardhje sociale ,bindje politike .

Praktikanti ne zyrën e avokatit duhet te pajiset me kulture dhe dije tepërgjithshme juridike .Për çdo vërejtje eventuale ne punën ,angazhimin dhe sjelljet e praktikantit,avokatit menjëherë duhet ta njoftoi Komitetin ,i cili do te ndërmerr masatadekuate .Ai këtë duhet ta bëjë edhe ne Kërkesë te Komitetit.Praktikanti te cilit para afatit i është ndërpre angazhimi sipas këtij Projekti do temund ta filloj regjistrimin ne aranzhmanët e veta ,te i njëjti avokat tjetër .

VI. FORMAT E AFTËSIMIT TË PRAKTIKANTËVEPërgjithësisht ,aftësimi i praktikantëve ne zyre te avokatëve përfshinë për-fitimin e njohurive për funksionimin e sistemit juridik ,procedurat ligjore paragjykatave dhe organeve te tjera shtetërore si dhe autoriteteve te vendosura neKosovë ,mënyrën dhe procedurat për mbrojtjen dhe realizimin e te drejtave


pasurore ,statusore te qytetarëve ,etj Me qëllim të aftësimit të praktikanteve ,krahas angazhimit në zyrë ligjore teavokatëve ,Komiteti e ka dizajnuar një Program mjaft të zhvilluar aftësimi ,i ciliparaqet bazë dhe udhërrëfimit për përgatitjen dhe aftësimin e me tejme tëpraktikanti krijohet ndjenja e respektit ,ruajtjes dhe ngritjes se prestigjit teinstitucioneve ligjore posaçërisht gjykatave .Rregullat e Etikes profesionaledhe mbrojtja e interesave te palës zen venin më të rëndësishëm ne programetlidhur me aftësimin profesional te praktikanteve .

Me qellim te realizimit te këtij programi, komiteti në bashkëpunim me institu-cionet ligjore dhe Organizatat e ndryshme ka organizuar programe të aftësim-it për praktikantët ,si ; seminare, mini-seminare, tryeza pune, trajnime, vizitainstitucioneve, kontakte me ekspertë të njohur të lëmive të ndryshme juridikee të ngjashme.

Komiteti angazhohet që praktikantëve tu ofrojë ndihmë të ndryshme, veçanër-isht në pajisjen me literaturë profesionale, ligjet e aplikueshme, si dhe materi-ale nga praktika gjyqësore. Për realizimin e këtyre synimeve Komitetibashkëpuno me organet dhe institucionet shtetërore si dhe organizatatjoqeveritare të cilat veprojnë lidhur me profesionin ligjor.

Për rezultatet e monitorimit dhe për ecuritë e zbatimit të Projektit, Komiteti,rregullisht e informon Bordin Ekzekutiv të Dhomës së Avokatëve.-Seminaret, mini-seminaret dhe Tryezat e punësKomiteti në bashkëpunim me organizatat tjera të vendit dhe ndërkombëtare-për sundimin e ligjit ka zhvilluar një varg seminaresh dhe miniseminareshinteraktive për praktikant (shiko shtojca). Këto seminare dhe miniseminarepërfshijnë një sferë të gjerë të lëmive kryesore të së drejtës. Secili seminarpërqendrohet në ofrimin e të dhënave për tema të ndryshme, kursemimniseminaret përqendrohen më shumë në zhvillimin aftësive praktike.Seminaret dhe miniseminaret janë interaktive dhe përfshijnë diskutime si nëgrupe të mëdha e të vogla, ushtime me shkrim dhe lojë me role. Përveç kësajdhoma dhe organizatat tjera organizojnë ligjërata dhe diskutime për prak-tikantët në temat si avancimi i arsimit juridik.-Vizitat InstitucionaleKomiteti ka përpiluar orarin e vizitave të organizuara në të gjitha nivelet egjykatave në Kosovë, prokurori, në burgje dhe autoritete e institucione tjerapërkatëse si qendrat për mirëqenie sociale. Qëllimi i vizitave është që të mer-ren informata dhe shkathtësi praktike shtesë dhe të kuptohet më mirë i tërësistemi i integruar juridik. Këto vizita udhëhiqen nga gjykatësit, prokurorët,avokatët dhe administratorët. Gjatë vitit bëhen së paku gjashtë vizita tëndryshme-Shërbimet pa pagesëKomiteti për praktikantë ka miratuar një program që të gjithë praktikantët nëkëtë program të ndajnë deri në dy ose tri orë të shërbimit pa pagesë në muajpër Dhomën sipas nevojës. Duke ngjallur shprehinë e punës vullnetare në rad-


hët e praktikantëve, dhoma synon që juristët e rinj të zhvillojnë një shprehijetëgjatë të punës vullnetare për komunitetin juridik. më tej kjo kërkesë do tëzgjerojë kapacitetin e dhomës për ti dhënë shërbimet përkatëse antarë të saj,dhe qytetarëve nëpërmjet programeve të ndryshme, si arsimimi i vazh-dueshëm ligjor.

VII. MENTORIMI DHE VLERËSIMI I PROGRAMITKomiteti i Dhoma e Avokatëve të Kosovës për çdo klasë të praktikantëve bënëvlerësime të kënaqshme për secilin vijues të programit. Praktikantët vlerëso-hen në bazë të kritereve të mëposhtme:

• Prania në punë.-Praktikantët duhet të respektojnë orarin e punës tëcaktuar me avokatin e tyre mikpritës.

• Pjesëmarrja në seminare dhe vizita institucionale.- Praktikantët duhettë marrin pjesë në të gjitha trajnimet dhe vizitat institucionale grupore.

• Përmbushja e detyrave në punë.-Avokati mikpritës, Komisionit përpraktikantë dhe donatori-ët do të bëjnë vlerësimin e praktikantit nëpërmjet tënjë kombinimi të intervistave periodike dhe mënyrës standarde të vlerësimit.

• Kryerja e shërbimeve pa pagesë për dhomën sipas nevojës.

Një grup punues i Komitetit për praktikantë është përgjegjës për përcaktimine kritereve dhe formularëve të vlerësimit dhe të siguroi kompletimin evlerësimeve. ABA/CEELI tashmë ka ndihmuar komisionin në caktimin e pyet-jeve standarde për intervistim. Grupi ose përfaqësuesit e caktuar intervistojnëse cilin praktikant të paktën dy herë një herë në 6 muajt e parë të punës prak-tike e pastaj përsëri njëherë në përfundim të saj. Përveç kësaj koordinatoritashmë ka krijuar praktikën e takimeve në lokacionet regjionale të paktën çdody muaj me të gjithë praktikantët për të diskutuar për shqetësimet dhe nevo-jat e tyre dhe për ti njoftuar ata për gjërat që do të pasojnë.

VIII. MENAGJIMI FINANCIAR Menaxhimi financiar të projektit e bënë vetë Komiteti, duke aprovuar Planinfinanciar të Projektit. Para aprovimit të planeve ai u prezantohetOrganizatorëve të projektit. Dhoma e Avokatëve të Kosovës e ka punësuar njëadministrator të përhershëm për mbështetjen teknike dhe udhëheqjen eregjistrit financiar të projektit.

Komiteti i jep sugjerimet e veta për mbështetjen financiar të këtij projekti dhekërkon destinimin të caktuara të mjeteve financiare.

IX. ZHVILLIMI I PROJEKTIT (ndërtimi i projektit të mvehtësishëm) Deri më sot 6 gjenerata të praktikantëve me gjithsejtë 90 pjesëmarrës (të përzgjed-hur në një konkurrencë prej nga 700 kandidatësh) e kanë kryer këtë program.Shumë praktikantë janë duke vazhduar karrierën e tyre në profesione juridike. Përshembull ,Instituti"ICON" një konsultat gjerman në sundimin e ligjit ka përzgjedhur12 ish pjesëmarrës në programin për praktikantë si specialist juridik në një projekt


të cilin e ka përpiluar për të trajnuar avokatët për transaksionet që ti ndihmojnëbizneseve Kosovare. ICON ka theksuar se i ka zgjedhur 12 prej 15 pjesëmarrësve tëtij nga programi për praktikantë sepse ata kanë treguar shkathtësi,pjekuri dhe njo-huri më të mëdha profesionale se sa kandidatët tjerë. Përveç kësaj disa ish prak-tikantë kanë vazhduar të punojnë në zyre në të cilat e kanë kryer punën praktikekurse të paktën 7 të tjerë janë punësuar në pozita profesionale nëpër institucionete Qeverisë së Kosovës (në Ministrinë e Shërbimeve Publike dhe Ministrinë eFinancave dhe Ekonomisë). Një pjesë prej tyre pasi me sukses kanë përfunduarprovimin e jurisprudencës janë licencuar për ushtrimin e profesionit te avokatit,madje disa tani nga gjenerata e pare ,kohen e fundit janë angazhuar ne programine aftësimit te juristëve te rijnë duke pranuar praktikante ne zyre e tyre .(2)Kështu kjo praktikë e re për aftësimin e praktikanteve në zyre e avokatit ,e filluarme iniciativën e donatoreve përfundimisht është transformuar në institucion tëpërhershëm te Oda e Avokatëve të Kosovës. Fundja Dhoma që nga fillimi ireformimit të vetë ka synuar që programi për praktikantë të jetë i përhershëm nëdispozicion për të gjithë juristët të cilët punojnë në zyre e avokatëve dhe të jetë isponzoruar dhe menaxhuar nga Oda. Ajo me këtë ka marrë përsipër përgjegjës-inë domethënëse financiare për këtë program dhe parasheh shtimin e kësajpërkrahje, meqë anëtarësia e saj, e më këtë edhe të hyrat e saj janë duke u shtuar.

Më tej Oda është duke u përpjekur që të rigjallëroj traditën e mentorimit ndër-mjet gjeneratave dhe të zhvilloji një gjeneratë të re të udhëheqësve në komu-nitetin ligjor. Për ta bërë këtë Dhoma do të përqendrohet në zhvillimin e trajn-imeve të avokatëve mikpritës dhe shkathtësive te tyre mentoruese. P.sh. për cakohë ajo ka zhvilluar një seminar gjysmë ditor që do ti përcjellin këtoshkathtësi te avokatët mikpritës. Avokatët mikpritës të mëparshëm dhe ata tëtanishëm, praktikantët e mëparshëm dhe koordinatori i praktikantëve do tëdrejtojnë këto punëtori dhe do të iu sigurojnë pjesëmarrësve këshilla, mundësipër të ndarë përvojat dhe një listë të tërë të fushave në të cilat ata pritet të ofro-jnë trajnime për praktikantët. Për më tepër Komiteti dëshiron që programi tëjetë një përvojë mjaft pozitive dhe e dobishme të cilën praktikantët e diplo-muar që i bashkëngjiten Odës do ti bartin praktikantëve të tyre.

Për të inkurajuar udhëheqësit e ardhshëm në komunitetin ligjor, Oda dëshiron tëtërheqë praktikantë të cilët janë të përkushtuar për fuqizimin e profesionit dheShoqatës Profesionale të saj. Programi tashmë ka filluar ti inkurajoi udhëheqësitdhe pjesëmarrjen në zhvillimin organizativ, duke përzgjedhur praktikantë të cilëtshërbejnë si ndërlidhës të Komisionit në secilin regjion. Këta praktikantë të përzg-jedhur nga kolegët e tyre u ndihmojnë në organizimin dhe i njoftojnë kolegët etyre përkitazi me mbledhjen mujore,trajnimet dhe vizitat institucionale.Me anë tëkësaj këta praktikantë zhvillojnë marrëdhënie më të forta me udhëheqjen edhomës dhe njohin më mirë rëndësinë e punës vullnetare në Odë.

Autori ka shërbyer si kryetar i OAK


Yll Zekaj,jur.dipl.

ARSIMIMI I VAZHDUESHEM LIGJOR PER AVOKATET NE KOSOVE-një vegël e mire për përmirësimin e praktikave-

1. Nevojat për arsimin ligjorStruktura e njerëzve të cilët sot në Kosovë e praktikojnë ligjin, përballen me sfi-dat të cilat para tyre e vejnë ndryshimet aktuale. Për më shumë dekada per-soneli ligjor ishte i kufizuar dhe i kontrolluar,pa mundësinë më të vogël për tëndryshuar pikëpamjet dhe praktikat ligjore. E kaluara e Odës nuk tregon përnjë traditë në përkushtimin ndaj përgatitjes profesionale dhe nivelit të kompe-tencës së anëtarëve të vet.

Sot rrethanat e ndryshuara ekonomike dhe shoqërore kërkojnë një strukturë tëre ligjore të përcjellë me infrastrukturë të reformuar gjyqësore me ç'rast proce-durat ligjore dhe institucionet juridike sipas standardeve ndërkombëtareimponohen si domosdoshmëri. Në këto kushte nevoja e aplikimit të standard-eve demokratike në procedurat ligjore shtron nevojën e krijimit të resurseveprofesionale për zbatimin e drejtë të tyre .Pastaj,gjeneratat e tanishme tëavokatëve kanë pak përvojë në ushtrimin e profesionit në një ekonomi tëtregut. Ekonomia e tregut dhe ndryshimet shoqërore e politike në Kosovë kanështuar nevojën për shërbime në çështjet e ndërlikuara të transaksioneve të biz-nesit. Kjo ka shtuar nevojat për një ekspertizë të këtillë specifike.

Mandej,në kushtet kur studimet juridike dhe përgatitja e provimit të jurispo-dencës nuk ofrojnë njohuri të veçanta për ushtrimin e profesionit të avokatitdhe përgatitje specifike për dhënien e shërbimeve juridike, te avokatët të cilëtpër herë të parë krijojnë një karrierë në avokati shprehet mungesë e theksuardhe përmbajtjesore e njohjes me ligjet dhe procedurat ligjore. Ata kanë nevo-jë për trajtim të veçantë nga Oda.

Strukturat ligjore dhe procedurat me standarde të larta demokratike kërkojnëkualifikim,arsimim dhe profesionalizëm. Praktikuesit e ligjit duhet që me shpe-jtësi dhe në mënyrë efikase t'u përgjigjen kërkesave të mëdha në lidhje mereformimin e ekonomisë dhe ristrukturimin ligjor të imponuar nga këto refor-ma. Ata duhet të prijnë në strukturën e reformatorëve ligjorë,duke qenë nëballë të projektit për vendosjen e sundimit të ligjit. Në këtë mes, OAK duhet tëpërcaktojë strategjitë e veprimit të cilat do ta vënin atë në qendër të përpjek-jeve për avancimin profesional të anëtarëve të vet

Për më tepër,përvoja e kaluar ligjore e cila është përcjellë me një mungesë tëplotë të përkujdesjes për nivelin e kompetencës dhe përgatitjes së avokatëve-


anëtarë të vet, i ofron Odës një alternativë dhe këndvështrim të caktuar i cili eorienton atë kah nevoja e ngritjes së programit për standarde profesionaledhe etike.

Rrethanat kërkojnë një profilizim tjetër të avokatëve, me nivel te kompetencësdhe ekspertizës se larte profesionale. Nevojat e komunitetit për shërbimejuridike kualitative janë ne shtim e sipër. Udhëheqja e Odës tani mbështetet nëmekanizma të reformuar.

Avokatia ne Kosove ka nevojë për tu përkrahur nga juristët të cilët janë aftë-suar kohëve të fundit. Këtu për më shumë se një dekadë nuk ka ekzistuarmundësia e arsimimit dhe aftësimit adekuat.Veç kësaj, prej mesit të viteve nën-tëdhjeta deri me 1999, studentët nuk kanë pasur mundësi të një arsimimi mekualitet të lartë apo të standardizuar. Prandaj, juristët e diplomuar në vitet e 90-ta e këndej kanë nevojë që tu jepet mundësia për të kaluar nëpër aftësimeprofesionale themelore juridike. Një pasojë tjetër e këtyre rrethanave gjatëviteve 90-ta është se komuniteti juridik humbi traditën e mentorimit dheaftësimit të gjeneratave të reja dhe krijimin liderëve të ardhshëm. Juristët ediplomuar nuk kanë pasur mundësi që të zhvillojnë shkathtësitë udhëheqëse,kryesisht për shkak se shumica e atyre që punësoheshin kishin punë jashtëprofesionit të tyre të cilat nuk ofronin ndonjë udhëzim ose aftësim për udhëhe-qje.

Pastaj ky deficit i juristëve mund të rritet meqë shumë prej avokatëve të cilët eushtrojnë profesionin janë afër ose në moshën e pensionimit, e shumë pak prejtyre janë më të rijnë se 40 vjeç. Prandaj, megjithëqë e përkushtuar në forcimine zbatimit të ligjit ,ndihmën e zhvillimit e një sistemi juridik i cili do të jetë nëfunksion të një shoqërie shumetnike në Kosovë dhe ne përputhje me stan-dardet e brendshme dhe ato ndërkombëtare, Oda e Avokateve te Kosovësështë ballafaquar me pengesa të cilat po mundohet ti tejkaloi vetëm me njëpërkrahje te fuqishme nga jashtë. Këto pengesa përfshijnë ;

-Mungesa e juristëve, dukshëm në radhët e pakicave dhe lokalitetet e largëta -Mungesën e trajtimit adekuat për avokatët e rinj-Humbjen e traditës së mentorimit ndër gjenerata -Mungesa e nje programi te vetëmjaftueshëm edukimi te vazhdueshëm ligjor,-Mungesën e një gjenerate në ngritje e liderëve ne komunitetin juridik

Korniza ligjore për avokatinë sikurse edhe rregullat e etikës duhet nënshtruarrishqyrtimit dhe revidimit. Ligji mbi Avokaturën dhe Ndihmën Tjetër Juridikepërmban një gjuhë të përgjithshme mbi detyrën e OAK-së për të promovuarinteresat e avokatëve dhe veprimin në një shoqëri të mbyllur dhe socialiste.Kurse nga ana tjetër edhe Projektligji mbi Avokaturën nuk ka arritur standard-et më të mira në mënyrë që të aprovohet, kështu që për më tepër se dy vjetështë duke pritur nënshkrimin nga PSSP.


Përkundër aktiviteteve të sipërpërmendura, OAK përballet me një varg sfidashnë përmirësimin e shërbimeve për anëtarë.Standardet profesionale për avokatënuk përmbahen,nuk monitorohen dhe nuk respektohen në praktikë. Masat disi-plinore kanë nevojë të zbatohen për të fituar besimin publik kurse AVL-sëduhet të përfshijë programet për zhvillimin e shkathtësive te avokatitgjithëpërfshirëse për të gjithë profesionistët ligjorë, duke përfshi edhe studen-tët e drejtësisë/programe klinike dhe improvizime te gjykimeve, juristet e ndër-marrjeve private, te shërbimeve publike, praktikantet e drejtësisë/se bashku meata te avokatisë, avokatet e rinj, avokatet e çështjeve komerciale, juristët të cilëtnë Kosovë shërbejnë si avokatë publikë, avokatët e çështjeve para gjykatave etj.

Bashkësia ndërkombëtare në Kosovë, ne vazhdimësi ka ndërmarrë fushata tëvetëdijesimit publik mbi të drejtat dhe përgjegjësitë ligjore përfshirë projektete BE-së, AER, Këshillit të Evropës, NCSC-së dhe OSBE-së. Krahas kësaj,Institucioni i Ombudspersonit për Kosovë është duke e zhvilluar një fushatëpër informimin e qytetarëve mbi të drejtat e tyre. Programet përfshijnë infor-matat mbi çështjet ligjore siç janë të drejtat e njeriut, e drejta penale dhe e drej-ta familjare. OAK nuk ka marrë pjesë në këto aktivitete. Oda e avokatëve vetëmsimbolikisht është përfshirë në këtë aktivitet. Ajo si shoqatë profesionale eavokatëve, përkundër resurseve te pakontestueshme, nuk është e përfshirë nëmënyrë aktive në procesin e reformës ligjore në vend. Roli i saj gjer më tani kaqenë i padukshëm.

2. Kontesti ligjor lidhur me arsimimin e avokateveParimet Themelore Mbi Rolin e Avokateve (Miratuar nga ana e Kongresit te tetete KB mbi Parandalimin e Krimit dhe trajtimin e Fajtoreve, Havana-Kube 27gusht deri 7 shtator 1990) ne Kapitullin për Kualifikimet dhe Ushtrimet, përcak-ton se: Qeveritë, shoqatat profesionale të avokatëve dhe institucionet eduka-tive duhet të sigurojnë që avokatët kanë edukimin dhe ushtrimet përkatësedhe të bëhen të vetëdijshëm për idealet dhe obligimet morale të avokatit, siedhe mbi të drejtat e njeriut dhe liritë themelore të tij nga e drejta ndërkom-bëtare dhe kombëtare e tij.(parimi 9). Në shtetet ku ekzistojnë grupet, komu-nitetet apo regjionet, nevojat e të cilëve për shërbime ligjore nuk janë plotë-suar, posaçërisht kur grupet e tilla kanë kulturë, tradita dhe gjuhë të ndryshmekanë qenë viktima të diskriminimit në të kaluarën,qeveritë shoqatat profesion-ale e avokatëve dhe institucionet edukative, duhet të ndërmarrim masa tëposaqshme për të ofruar mundësinë kandidatëve nga këto grupe që hyjnë nëprofesionin ligjor dhe duhet të sigurojnë që ata të pranojnë ushtrimet e duhu-ra, që janë në pajtim me nevojat e grupeve të tyre(parimi 11) Statuti i OAK-se, përcakton se detyrat me rëndësi të posaqme të Odës janë: t'ikushtojë kujdes ngritjes së përhershme profesionale të avokatëve dheavokatëve praktikantë (kap.I,neni 4 pika 3) . Pastaj, se është Këshilli Ekzekutivorgani qe "vendos për programet dhe rekomandimet për perfeksionimin eavokatëve dhe avokatëve praktikantë(neni 76 pika 7)


Sipas Kodit te Etikes Profesionale ne fuqi(neni 15)avokati vazhdimisht duhet t'ithellojë njohuritë e tij; duhet ta përcjellë literaturën që ka të bëjë me profesion-in e tij dhe çdo ngjarje aktuale, përparimin shkencor dhe kulturor, ngjarjet poli-tike, etj.Standardet për Kosovën ne pjesën qe i referohet sundimit të ligjit kërkojnë, njëkornizë ligjore të shëndoshë dhe efektive për zbatimin e ligjit në pajtim mestandardet evropiane. Standardet për Kosovën te aprovuara edhe nga Këshillii Sigurimit të KB-së në deklaratën e tyre të 12 dhjetorit 2003 imponojnë detyrane lidhje me struktura dhe korniza ligjore te Odës së Avokatëve të Kosovës,duke konfirmuar qëndrimin se "Kosova, si çdo shoqëri, ka nevojë për njëshoqatë të fortë të avokatëve."Në Draftin e Standardeve për Kosovën-pjesa Sistemi ligjor pika 10.5,publikuarnë Prishtinë,me datën 09.03.2004,për Odën e Avokatëve të Kosovës parashihetdetyra që : "të ndërtojnë Programe të qëndrueshme arsimimi për avokatët ".Sipas Ligji mbi avokatinë,aprovuar nga Kuvendi i Kosovës më 8 shtator 2004 siligji Nr. 2004/40 " Avokatet jane te detyruar te marrin pjese ne programetper arsimimine vazhdueshem ligjor dhe aktivitetet e tjera te parapara mestatut ose me akte te tjera.(neni 16.1).Me akte te tjera normative te Odes per-caktohet numri i oreve qe avokatet jane te detyruar ti vijojne gjatevitit.(neni 16.2)Roli themelor të cilin OAK e ka në funksionimin e profesionit të drejtësisë iaparashtron asaj një nga qëllimet kryesore të misionit-te ndërtojë programet eaftësimit profesional dhe të nxitë një qasje të plotë dhe të barabartë të tëgjithë anëtarëve. Këto përpjekje po përfshijnë veçanërisht pakicat dhe gratë .Përfundimisht,Oda ka për qëllim të vetin të përhershëm rritjen e njohjes dherespektit për ligjin,procedurat ligjore dhe rolin e profesionit ligjor në mbrojtjene standardeve ligjore. Ajo ka mision të përhershëm dhe standard të konsolid-uar përpjekjet për të ruajtur,promovuar dhe avancuar idealet e drejtësisë dhededikimin e profesionit ligjor shërbimit publik. Oda po vendosë standarde tëlarta të profesionalizmit, kompetencës, besimit dhe sjelljes etike. Vet pozita eOdës si organizatë e obliguar profesionale e avokatëve e vë atë në raportearsimimi të detyrueshëm të anëtarëve të vet. Kjo e detyron Oden qe të siguro-jë përfitime,programe dhe shërbime të cilat ndihmojnë ngritjen profesionaledhe rritjen e kompetencës së anëtarëve të vet..

Arsimimi gjithashtu konsiderohet si instrument i mirë për tejkalimin e zakon-eve dhe praktikave të vjetra

3. Fillimi i arsimimit ligjor për avokateOAK ne vitin 2003 filloi aktivitetet për te shtuar kapacitetet profesionale teanëtareve te saj nëpërmjet Programeve për Arsimimin e Vazhdueshëm Ligjor (më tutje AVL ). Për këtë, ne bashkëpunim me partnerët Oda vendosi qe te zba-toje programe për avokatët/anëtarë. Kështu, ajo për herë të parë në his-torikun e vet 35 vjeçar po e merr përgjegjësinë për nivelin e kompetencës pro-


fesionale dhe të shkathtësive praktike të anëtarëve të vet, duke siguruar se çdoanëtarë i saj plotëson nivelin minimal të kompetencës. Përmes këtyre pro-grameve OAK pretendon qe vazhdimisht te përparojë aplikimin e standardevete etikes profesionale.

Këshilli Ekzekutiv i OAK-se me datën 05.05. 2003 (Vendimi nr.195/03) themeloinjë Komitet,ne te cilin shërbejnë 9 anëtarë, me detyre qe te dizajnoje dhe zba-toje një program te qëndrueshëm dhe vetëmjaftueshëm edukimi te përher-shëm ligjor për avokate. Anëtarët e Komitetit nen organizimin e ABA/ROLI kanevijuar një Program aftësimi tre ditor te udhëhequr nga Pat Nester-ekspert përarsimimin ligjor nga Oda e Avokateve te Teksasit-SHBA.

Komiteti, i përberë nga:Musa Dragusha-kryetar, Besime Ismajli-nënkryetare,Avni Gjakova, Dr.Habib Hashani, Bekë Lajqi, Lulzim Bilurdagu, Ibrahim Dobruna,Teki Bokshi, Fehmi Shala ka filluar aktivitetin ne dhjetor 2003 me organizimin enje seri kursesh intensive për legjislacionin e ri penal(KPPPK dhe KPPK), te cilëtfilluan aplikimin praktik. Kurse, konsolidimi i Komitetit dhe dizajnimi iProgrameve AVL filloi me datën 01.04.2004 kur Oda punësoi një koordinator teKomitetit me detyre udhëheqja e administratës së Komitetit

4. Shtyllat kryesore te Programit te AVLa)Arsimimi Intensiv Ligjor(AIL)-është i ndërtuar nga Programi i njohjes me legjis-lacionin e ri penal të Kosovës(KPPP dhe KPP të Kosovës). Përbëhet ngaSeminaret intensive në lidhje me institucionet e reja në sistemin penalo-juridiktë Kosovës. Është program emergjent i përfitimit të njohurive profesionale dhetë zhvillimit të shkathtësive praktike në çështjet specifike penale. Ky Programka filluar në muajin dhjetor 2003,me nënshkrimin e LPPP dhe KPP të Kosovësdhe ka vazhduar edhe për dy vite pas fillimit të aplikimit të tyre. Ai është dukeu realizuar në formë të seminareve dhe tryezave javore,me gjithsejtë 108.55ore program dhe me 1.066 avokate pjesëmarrës.b)Arsimimi Intensiv për Avokatët e Rinj(AIAR)- është program qe u dedikohet per-sonave të cilët hyjnë për herë të parë në profesion kanë më tepër nevoja përthellimin e njohurive profesionale dhe zhvillimin e praktikave gjyqësore.Programi ofron njohuri të veçanta për ushtrimin e profesionit të avokatit dhepërgatitje specifike për dhënien e shërbimeve juridike, te këta avokatë shpre-het mungesë e theksuar e njohjes përmbajtjesore me ligjet dhe proceduratligjore. Një Projekt i AILAR, njëvjeçar, është zbatuar për gjeneratën e I-se, nebashkëpunim OSCE për periudhën 01 qershor 2004 deri 15 qershor 2005. Pasvijimit te 52 orëve program me 24 çështje te prezantuara Komiteti ka certi-fikuar gjithsejtë 50 avokate te kësaj gjenerate, solemnisht me datën 15 qershor2005. Gjenerata II-te e avokateve janë certifikuar ne vitin 2006 gjithashtu pasnjë Programi 12 muajsh te zbatuar ne bashkëpunim me OSBE. Nga 96 te përf-shirë me atë rast janë certifikuar 56 vijuesit e rregullt te gjithsejtë 48 orëve pro-gram te ofruar te zbatuara brenda 12 muajsh.


Ne muajin korrik 2007, Këshilli Ekzekutiv i OAK ka aprovuar Projektin eKomitetit për AILAR-Gjenerata e III, dhe për zbatimin e tij Kryetari i OAK ka nën-shkruar një marrëveshje me Qendrën për te drejta te njeriut te Universitetit tePrishtinës, e cila do te ofroje hapësirën e nevojshme për zbatimin e tij dheekspertizën ne lidhje me instrumentet ndërkombëtare për te drejtat e njeriut.c)Arsimimi i Vazhdueshëm Ligjor(AVL)-është disejnuar ashtuqë të jetë njëzëvendësim për AVLO deri në krijimin e bazës ligjore për AVLO. AVL-është njëprogram i trajnimeve,takimeve të punës,seminareve dhe kurseve për avokatëqë aplikohen në shumë vende. Qëllimi i këtij programi është zgjerimi i njo-hurive profesionale, zhvillimi i shkathtësive praktike dhe diskutimi i zbatimit tërregullave të etikës. Ky është një program i vazhdueshëm shumëvjeçar iarsimimit për avokatët ngitet për çështjet e caktuara të cilët paraqesinpreokupime aktuale të avokatëve.d)Arsimimi Ligjor për Avokatet e Çështjeve Komerciale(ALAÇK)- është program qëu dedikohet avokateve të cilët merren me çështjet ekonomike dhe tëtregut,transaksioneve dhe bizneseve. Ka për qëllim ngritjen e resurseve profe-sionale te zyrave të avokateve për çështjet nga ekonomia e tregut me qëllim teplotësimit të nevojave te komunitetit për shërbimet e nxitura nga hapjaekonomike e Kosovës me jashtë. Programe te veçanta të këtij edukimi janëzbatuar ne bashkëpunim me partneret edhe atë gjithsejtë 22 ore program me662 pjesëmarrës.e)Programet e Veçanta te Arsimimit(PVA)-përfshinë programet qe zhvillohen përavokate te nxitura nga vet donatoret, sipas kërkesave te veçanta te tyre përavancimin e avokaturës kosovare. Programe te këtilla deri me tani i janëdedikuar menaxhimit te zyrave ligjore (2005 dhe 2007).Këtu përfshihen edhe programe te zhvilluara me dedikim te caktuar: psh. njëprogram te veçante aftësimi Komiteti e ka zbatuar për Projektin e NdihmësJuridike Falas,te financuar nga AER i cili u është dedikuar avokateve te cilëtshërbimet e tyre i kane dhënë për atë projekt.Pastaj dy programe te veçanta (ne vitin 2005 dhe 2007) janë zbatuar ne lidhjeme Menaxhimin e Zyrave Juridike", ndihmuar nga ABA-ROLI.

5. Qëllimet dhe Objektivat e Programeve AVL:Ne përgjithësi, Arsimimi i Vazhdueshëm Ligjor për avokatët (me tutje:AVL), kapër qëllim zgjerimin e njohurive profesionale, zhvillimin e shkathtësive prak-tike dhe forcimin e etikës profesionale. Përmes AVL do të ngritën standardetprofesionale te avokatëve dhe Oda do të sigurojë që të gjithë avokatët eregjistruar në regjistrin e avokatëve do të përmbushin minimumin e nivelit tëduhur të kompetencës.

Në themelet e këtij Projekti është synimi për përmirësimin e vazhdueshëm tëshërbimeve ligjore.

Programet për AVL pritet që të ndikojnë pozitivisht në komunitetin e


avokatëve dhe sistemin e drejtësisë në përgjithësi. Duke ngritur njohuritë pro-fesionale dhe zhvilluar shkathtësitë praktike, këto programe ndikojnë edhe nëforcimin e ligjit. Ato ngrisin vlerat profesionale dhe etike, mandej edhe fuqizojnëpjesëmarrësit. Ngrisin kualitetin profesionale. Arsimimi gjithashtu konsiderohetsi instrument i mirë për tejkalimin e zakoneve dhe praktikave të vjetra

6. Përmbajtja e Programeve:Çështjet që trajtohen si Program te arsimimit ligjor, paraqesin shqetësimetaktuale të profesionit ligjor respektivisht nevojë për thellim dhe zgjerimin enjohurive te veçanta profesionale dhe shkathtësive praktike për avokatët.

Ne program, Prezantuesit inkurajohen që të përdorin lirisht idetë,informa-cionin dhe njohuritë për çështjet. Atyre u lejohet t'i freskoje punimet e mëher-shme, megjithëqë shqyrtimi duhet të integrohet në formatin standardeve teProgrameve AVL. Çështja mund të paraqitet si shtesë e ndonjë punimi të kalu-ar. Preferohet edhe plotësimi apo rishikimi i ndonjë punimi të kaluar.Prezantimi duhet të jetë një koment i plotë e jo thjesht skicim i ligjërimit.Ndryshimet në ligj,zhvendosja e vlerësimeve midis ekspertëve për çështjet mëtë rëndësishme dhe përpjekja për të qenë të pajisur me komentet më të mira,do të preferohen nga Komiteti. Një temë e re para se plotësimi apo rishikimi epunimit të kaluar,do të jetë e inkurajuar. Sugjerimet personale të autoritparaqesin një pjesë të çmueshme të prezantimit.

7. Rregullat standarde te Programeve AVLMe qëllim të unifikimit të Programeve të AVL për avokatët ,Komiteti për arsim-imin e vazhdueshëm ligjor, me datën 09.03.2004, ka aprovuar rregullat qeparaqesin standarde unike për AVL, te cilave tu përmbahen të gjitha prezan-timet të cilat bëhen me qëllim të edukimit ligjor të avokatëve.Ato përcaktojnë: Qëllimet, Llojet e Programeve AVL, Format e Programeve AVL,Përfshirjen e avokateve. Pastaj, rregullat për evidencat dhe raportimin evlerësimin, Akreditimin e organizatave, mënyrën e trajtimit te çështjeve përprogram AVL. Pastaj, rregulla mbi te drejtën e autorit, për prezantimin gojor, përmaterialet e shkruara si dhe përdorimin e mjeteve teknike për prezantim. Dhe,se fundi ato përmbajnë normativen mbi ndërtimin dhe menaxhimin me bux-hetin e Komitetit.

8. Aktivitetet e tjera te Komitetit(i) Ndërtimi i kapanciteve menaxhuese-Komiteti vazhdimisht angazhohet qe tengritë aftësitë për ndërtimin dhe menaxhimin e Programeve AVL. Kjomungesë deri më tani është plotësuar nga ndihma e pakursyer të partneritkryesor të Projektit-ABA-Roli(i njohur me pare:ABA/Ceeli-t), i cili është duke sig-uruar ndihmë teknike dhe këshilla për Programin dhe ne vazhdimësi ka punuarngushtë me Komitetin. Koordinatori e Komiteti me qellim që të ndërtojëkapacitetet për Programin ka qëndruar për 14 dite ne zyret e ABA/Ceeli-t.


Anëtarët e Komitetit ne dhjetor 2003-në Ohër,për dy ditë me radhë-,se bashkume Komitetin për Etikat dhe disa anëtarë të Bordit ekzekutiv te OAK, kanëpunuar ngushtë me ekspertët e angazhuar nga ABA/Ceeli, për krijimin e struk-turave dhe ngritjen e programeve.

Megjithatë, Komiteti edhe me tutje duhet të vazhdojë që me përkushtim tështuar të punojë në ngritjen e aftësive të veta. Kjo do ta bëjë Komitetin mëefikas, megjithatë vetëm kjo nuk është e mjaftueshme. Përvojat e anëtarëve tëkëtij Komiteti në ngritjen e programeve, planifikimin strategjik, hartimin e pro-jekteve, animimin dhe gjetjen e partnerëve, mbledhjen e fondeve janë tëdomosdoshme për realizimin e suksesshëm të Projektit.

(ii)Dizajnimi i Programeve AVL-Me rastin e përgatitjes së Programeve të AVL,merren parasysh veçanërisht kërkesat dhe nevojat e avokatëve për përsosjen edijes profesionale, zhvillimin e shkathtësive praktike, ngritjen e etikës profe-sionale.

Komiteti për AVL vazhdimisht e bene hulumtimin e opinionit të avokatëve lid-hur me Programet AVL të realizuara dhe nevojat e avokatëve për arsimiminligjor. Ai, për këtë nga përgatitur një Ankete-forme,me ane te se cilës merrenopinionet e avokateve për programet e realizuara dhe nevojat e tyre për ndër-timin e programeve te reja.

Të dhënat e fituara nga ky anketim, do ti shfrytëzohen nga Komiteti për diza-jnimin e Programeve AVL sipas kërkesave dhe nevojave të avokatëve.

(iii)Ndërtim i resurseve vetanake dhe ngritja e shkathtësive te prezantimit-Komitetiqe prej fillimit është angazhuar qe te nderoje resurset e tërësishme te eksper-tizës për programet AVL. Edhe këtë ia ka arritur. Kështu, derisa ne fillim këtoprograme zbatoheshin nga ekspertet e jashtëm, tani ato tërësisht mbështetenne ekspertizën vendore. Edhe ne kuadër te kësaj, Komiteti pretendon qeekspertizën thelbësore për programe ta siguroje nga vet Oda.

Pastaj, vlerësimet kane vërtetuar Komiteti i AVL- ka vlerësuar, se ekspertet eangazhuar ne Programet AVL, përkundër dëshmisë se pakontestueshme përekspertizën profesionale nuk kane poseduar shkathtësi te mjaftueshme përtransmetimin e njohurive te tyre profesionale te audienca te cilës ia kanededikuar programin. Për te plotësuar këtë nevojë, Komiteti deri me tani,nepërkrahje te OSBE-se, ka realizuar dy nivele aftësimi për prezantuesit e pro-grameve AVL. Fillimisht,ne qytetin e Strugës me datat 16-18 dhjetor 2005 ështëmbajtur një seminar, kurse me vone ka vazhduar me "Trajnimi për Trajner -niveli i avancuar" me datat 22, 23 dhe 24 Shtator 2006 në Ohër. I tere Projekti kapërfshirë trajnimin intensiv për 24 avokatë, anëtar të OAK-së ne aftësitëprezantuese dhe metodat për një prezantim interaktivë. Aftësimi është bere


nga ekspertet e Programit për Ndërtimin Regjional te Institucioneve (RIBA)program i ABA/CEELI-it. Projekti është dizajnuar me qellim te ngritjes së aftë-sive prezantuese të ekspertëve ligjorë te cilët janë anëtar të OAK. Aftësimiështë fokusuar ne prezantim interaktiv dhe përdorimin e mjeteve dhe meto-dave konkretizuese .

Komiteti, edhe pas kësaj, ka vërtetuar se me këto programe nuk është përm-bushur nevoja e prezantuesve për pajisjen me njohuritë mbi rregullat eprezantimit ne programet AVL. Prandaj, njohuritë e marra nga ky grup gjate dyprogrameve duhet te plotësohen domosdoshmërish edhe me një programshtese/te veçante i cili ne mënyrë specifike do tu adresohej njohjes me rregul-lat e prezantimit ne Programet AVL.

(iv)Aktivitetet për vlerësimin e programeve të realizuara-Komiteti, përmes gru-peve të veçanta, rregullisht vlerëson programet e realizuara duke i kushtuarposaçërisht vëmendjen:pjesëmarrjes dhe interesimit, dërgimi me kohë i fte-save dhe materialeve, krijimi i lehtësive për pjesëmarrje, nivelit të organizimitteknik, akomodimit dhe mundësisë së përcjelljes së prezantimit, kualitetit dhemetodave të prezantimit, pjesëmarrjes në diskutim, pajisjes me materialet eshkruara.

Përmes anketave, të cilat u shpërndahen pjesëmarrësve, merret opinioni i tyrepër secilën nga këto çështje, për tu identifikuar lëshimet eventuale, në mënyrëqë aktiviteti i komitetit, të orientohet në evitimin e lëshimeve të identifikuara.

(v)Aktivitetet për vetëdijesimin e anëtarësisë-janë në përgatitje e sipër. Kursekomiteti planifikon që me ndihëm e Organizatave të akredituara të krijoj njëGrup punues, më të gjerë, i cili do të merret me aktivitetet e vetëdijesimit tëavokatëve për benificionet, përparësitë dhe përfitimet nga programet AVL

9. Çështje te tjera ne lidhje me Programet AVL(i)Format e realizimit të Programeve AVL -Programet AVL organizohen në formë të:-trajnimeve,-takimeve të punës,-tryezave,-seminareve dhe mini-seminare-kurseve për avokatë,-video-konferenca,-kurse për avokatë të rinj.Programet AVL sigurojnë edhe forma të caktuara të aktivitit shoqërues.

(ii).Mjetet dhe metodat -Pjesëmarrësit do të informohen plotësisht, përmes tëgjitha mjeteve mësimore, publikimit, video-incizimit. Kërkesa e shkëmbimitbisedues kërkon që prezantuesit të zotërojnë një nivel të preferuar të të shpre-


hurit në mënyrë që të kontribuojnë me përvojat e tyre të dobishme dhe sipasojë pjesëmarrësit kanë shumë mundësi që të adoptojnë këto ide në jetën etyre profesionale.Dialogu jep mundësi të kyçjes së shumë pjesëmarrësve të dobishëm.Prezantuesit duhet vepruar në një atmosferë plotësisht të afruar me rrethanattë gërshetuara me Programet mbi arsimimin duhet të përbëhen nga mënyrat pedagogjike tëmësimit dhe praktikës përshkruese për implementimin brenda komunitetit nëtë cilin veprojnë mbrojtësit.Programet duhet të udhëhiqen nga një përkushtim ndaj parimeve të cilat kon-siderohen më të rëndësishmet.Programet AVL nuk duhet të kuptohen si një luks por nevojë reale për pajisjenme njohuri për këtë profesion kompleks. Programet duhet të prezantohen nësa më shumë mënyra që është e mundur. Promovohen shqetësimet reale dhesynohen objektivat

(iii)Përfshirja-Të gjithë avokatët,të regjistruar ne regjistrin e OAK, pa kufizimedhe përjashtim të çfarëdo lloji qoftë, përfshihen në programet e akredituaranga Komiteti për AVL .

Komiteti ka identifikuar se numri i pjesëmarrjes në Programet e AVL tëavokatëve nga radhët e pakicave dhe të grave është shumë i vogël. Prandaj,Bordi Ekzekutiv duhet ti përkrahë përpjekjet e Komitetit që Programet e AVL tibëjë njëjtë të arritshëm edhe për pjesëtarët e pakicave dhe gratë,duke u ofru-ar atyre lehtësi të nevojshme për vijimin e tij. Ai, madje është duke kërkuarmundësi dhe forma që programet e AVL tua ofrojë këtyre pjesëtarëve.

(iv)Grupet e Komitetit-Janë forma të veprimit praktik të Komitetit. Ato janëthemeluar për çështjet e caktuara nga fushëveprimi i Komitetit. Për shkak tëmadhësisë së vet janë treguar tejet fleksibile dhe të efektshme.a).Grupi punues për Programin e AVLO-Është i formuar me qëllim të dizajnim-

it të Programit për AVLO.b).Grupet punuese për AVL (dy grupe)-Janë themeluar për organizimin e AVL-

kurseve

(v)Akreditimi i organizatave -Krahas anëtarëve të OAK, në këtë Komitet janë tëpërfaqësuara edhe Organizata të tjera. Komiteti ka arritur që të vendosëbashkëpunim me partnerët si Fakulteti Juridik, CDRC dhe ABA/CEELI.

Me qëllim të ndërtimit dhe zbatimit të programeve AVL, Komiteti do të akred-itojë në cilësinë e partnerëve:organe,organizata,institucione dhe ente tëndryshme.Me marrëveshje të veçantë do të përcaktohen raportet me organizatat eakredituara në realizimin e programeve AVL.



(vi)Evidencat dhe Raportimi-Komiteti ka krijuar evidencat e sakta mbi pjesë-marrjen së avokatëve në Programet AVL dhe në marrjen e opinioneve vlerë-suese nga pjesëmarrësit, me qëllim që programet ti dizajnojë sipas nevojavetë avokatëve dhe ato ti a përshtatë këtyre nevojave.

Koordinatori i Projektit do te jete i ngarkuar me evidencat mbi pjesëmarrjene avokatëve si dhe me përcjelljen e rregullt të opinioneve të pjesëmarrësve përnivelin e programeve të realizuara dhe nevojat.

(viii) Mbikëqyrja dhe Vlerësimi-Një Grup i veçante është themeluar nga Komiteti(me datën 09.05.2007), për te mbikëqyrur dhe përcjellë zbatimin e tere projek-tit. Grupi është i detyruar qe te beje vlerësimin permanent te pjesëmarrjes seavokateve ne program dhe te evaluimit te te gjithë projektit dhe për këtë rreg-ullisht ti raportoje Komitetit.

Për programin, Komiteti do te siguron një raportim të rregullt dhe periodikBordit Ekzekutiv të OAK. Kryetari i Komitetit është përgjegjës për mbajtjen neinformim të rregullt me Bordin Ekzekutiv të OAK. Ai është i detyruar që timbajë të informuar anëtarët e komitetit për përgjigjet dhe vendimet e Bordit.

Vet Komiteti është i detyruar që të bëjë rishikimin periodik të aktivitetit të vetdhe të Programeve të zbatuara. Rishikimi periodik tre mujor është tanimë prak-tike e rregullt për këto programe.

Koordinatori i Projektit është i ngarkuar me mbajtjen e raporteve dhevlerësimeve periodike. Një pyetësor/formular i cili, nga koordinatori rregullishtu shpërndahet pjesëmarrësve pas secilit seminar shërben si vegël e përshtat-shme për marrjen e opinioneve te tyre dhe pasqyra me e mire për përcjelljen eevaluimit te programit.

Autori është koordinator i Programeve AVL


UDHEZIME-per autoret-

Ftohen autoret qe dorëshkrimet ti dorëzojnë duke ju përmbajtur këtyre rregullave:

1. Prezantimi juaj do të duhej të jetë një koment i plotë e jo thjesht skicim i ligjit.Materiali i përgatitur nga ju mund të përdoret si mjet referues dhe për rrjedhojë do tëduhej të jetë sa më gjithëpërfshirës,duke përshkruar hollësisht dhe saktë çështjen qëtrajton.2. Ndryshime në ligj, zhvendosja e vlerësimeve midis ekspertëve për çështjet më tërëndësishme dhe përpjekja e jonë për të qenë të pajisur me komentet më të mira, nashtyn që të preferojmë një artikull të ri para se plotësimin apo rishikimin e punimit tëkaluar. Megjithatë, shqyrtimet e paraqitura nga ju kurrsesi nuk do të duhej të ishin sht-esa të punimeve të kaluara.3. Shkruani për të edukuar e jo për të impresionuar. Përdorni gjuhë të thjeshtë dhe fjalitë shkurtra. Shpjegoni temat të cilat vështirë mund të kuptohen nga joprofesionistët.4. Formatet, formularët, dokumentet modele, listat kontrolluese, kërkohen shumë dhepërbëjnë një mjet të shkëlqyer edukimi. Prandaj ato mund të përfshihen si shtojca, porkurrsesi në trupin e tekstit tuaj.Vëmendja e pjesëmarrësve do të duhej të tërhiqej në çështjet e rëndësishme etike,pran-daj keni parasysh standarde të larta etike profesionale.5. Titulli i punimit duhet të jetë i shkurtër (maksimum 12 fjali ose 70 shkronja),që e për-shkruan thelbin e temës tuaj. Keni parasysh që të tjerët do ta përdorin këtë titull për takërkuar artikullin tuaj për qëllimet e tyre kërkimore.6.Titujt në tekst dhe në tabelën e përmbajtjes duhet të kenë numra dhe të vendosen nëkonturin:I,A,1,a(1). Organizoni artikullin në këtë format hierarkik, sepse kështu temajuaj do të jetë më e qartë.7. Në titullin Parathënie përfshini një përmbledhje të shkurtër (50 ose edhe më pakfjali),për ta përshkruar punimin. Kjo përmbledhje do të përdoret ta shesë artikullin.8. Përdorini rregullat standarde të shqyrtimit të burimeve. Përfshini citime tëmjaftueshme për të vërtetuar qëndrimet thelbësore por evitoni citimet e gjata.9. Përfshini bibliografinë nëse shkruani në një fushë të së drejtës ku burimet e materialitmund të gjenden me vështirësi ose nëse në punim keni përfshi citate nga artikuj osemateriale të tjera.10. Ne lidhje me përdorimin e fusnotave:

- fusnotat shkruhen sipas kësaj radhe : numri (lidhur për tekst), autori, titulli i veprës,vendi dhe viti i botimit, numri i faqes se cituar ose pikës. Fusnotat duhet te jene tenumëruara për tere tekstin e jo për secilën faqe, ose te shënohen tërësisht ne fundte tekstit,

- Nëse ne punim autori i njëjte citohet ne me shume fusnota ( te cilat nuk janë njërapas tjetrës) pas emrit dhe mbiemrit te autorit, herën e dyte dhe çdo here tjetër te për-doret shkurtesa''Vep.e cit.''. Nëse një punim i autorit te njëjtë citohet ne fusnota tecilat vijnë njëra pas tjetrës, pas citimit te pare te shënimeve te plota mbi autorin dhepunimin ti shtohet shkurtesa'' ibit'' ose ‚'' po aty''

E vlerësojmë angazhimin dhe bashkëpunimin tuaj.

AVOKATURABuletin i Odes se Avokateve te Kosovës

VITI:IV - nr.7/2008

Lektor dhe korrektorAdministrata e Odes

Përgatitja teknikeYll Zekaj

Tirazhi600 copë

U shtyp në shtypshkronjën

IN DesignPrishtinë

2008PRISHTINË

Documents

AVOKATURA VITI :IV, nr. 7 / 2008 Buletin i Odës së Avokatëve të … · 2014-07-04 · AVOKATURA Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës Bilten Advokatske Komore Kosova VITI: