AVOKATURA · Themi është organ kushtetues sepse autoriteti i tij, në rend të parë, buron nga dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Kosovës. 3 Së këndejmi, me paragrafin

AVOKATURA VITI:VII, nr. 13 / 2012

Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

2

____________________________ AVOKATURA

Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

VITI: VII - nr. 13 / 2012 Botohet çdo gjashtë muaj

Kryeredaktor Adem Vokshi

Redaktor Qemajl Juniku

Sekretar i redaksisë Yll Zekaj

Lekturoi Albulena Ukimeraj

_____________________________________________________________ Oda e Avokatëve të Kosovës, rr.Qamil Hoxha, 10/3, Tel&Fax 038/244-586 E-mail: [email protected] ; Web: www.oak-ks.org

3

PËRMBAJTJA : Artikuj Dr.Azem HAJDARI- Prof.ass. DISA ASPEKTE TË MËNYRËS SË ORGANIZIMIT DHE VEPRIMTARISË SË PROKURORIT TË SHTETIT NË VËSHTRIM T Ë ZGJEDHJEVE QË ADRESON LIGJI PËR PROKURORIN E SHTETIT............................................................................................................5 Musa Xh.DRAGUSHA - avokat MBI ANGAZHIMIN EX OFFICIO TË AVOKATËVE - shërbim drejtësisë - .......................................................................................................19 Mr.Sc. Beqir DAUTI PARIMET E HIPOTEKËS SË KONTRAKTUAR................. ......,,,,.........25 Prof. Dr.Alajdin S. ALISHANI VEPRA E ARKITEKTURËS SI VEPËR E AUTORIT............ .................45 Mr. Sc Rafet HAXHAJ, gjyqtar PROBLEMET QË LIDHEN ME ARSYETIMIN E VENDIMEVE GJYQËSORE .................................................................................................71 Ma.Sc. Florim SHEFQETI KUSHTET PËR LIDHJEN E MARTESËS ME THEKS TË VEÇANTË DALLIMI I SEKSEVE..................................................................................77 Mirgen PRENCE, avokat DINJITETI E DREJTË THEMELORE E NJERIUT............. ...................97 Ma.sc.Mehreme HOXHA, prokurore GJYKIMI I DREJTË DHE NË KOHË TË ARSYESHME SI ELEMEN T THEMELOR I SUNDIMIT TË LIGJIT NË REPUBLIKËN E KOSOVËS.....................................................................................................109 Ma.Sc Armend PODVORICA FAKTORËT NXITËS NË PARAQITJEN DHE ZHVILLIMIN E VEPRËS PENALE TË TRAFIKIMIT ME QENIE NJERËZORE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS......................................................................121

4

Ma. Sc. Albulena HAJDARI & Ma. Sc. Milot KRASNIQI NDËRMJETËSIMI SI QASJE E RE E ZGJIDHJES ALTER NATIVE TË ÇËSHTJEVE PENALE.......................................................................129 Mr.Sc. Qemajl Juniku TESTAMENTI GOJOR DHE PARAKUSHTET LIGJORE PËR VALIDITETIN E TIJ...................................................................................145 Mr.Sc. Sefedin Blakaj, noter SISTEMIT NOTERIAL NË KOSOVË - PARIMET DHE RRETHI I PUNËVE NË KOMPETENCË TË NOTERIT..........................................151 Ma.Sc. Hashim ÇOLLAKU, gjyqtar ORATORIA OSE GOJËTARIA.................................................................159 Mr.Sc. Sheribane SELIMI KOMPANITË MULTINACIONALE (SHUMËKOMBËSHE) DHE ROLI I TYRE NË ZHVILLIMIN E EKONOMISË BOTËRORE.......... ......... .167 Nada DOLLANI REÇENSË MBI BOTIMET E QENDRËS JURIDIKE TË KOSOVËS MBËSHTETUR NGA BE NË KUADËR TË PROJEKTIT TË BINJAKËZIMIT REFORMA E SISTEMIT TË ARSIMIT......... ...........177

5

Dr.Azem HAJDARI- Prof.ass.1 DISA ASPEKTE TË MËNYRËS SË ORGANIZIMIT DHE VEPRIMTARISË SË PROKURORIT TË SHTETIT NË VËSHTRIM TË ZGJEDHJEVE QË ADRESON LIGJI PËR PROKURORIN E SHTETIT Hyrje

Ligji për Prokurorin e Shtetit2 përfaqëson një ligj me peshë të veçantë me të cilin rregullohet organizimi, mënyra e funksionimit dhe kompetencat e Prokurorit të Shtetit. Ky ligj, i cili pritet të funksionalizohet në vitin 2013, vendos bazat e një sistemi prokurorial modern dhe të qëndrueshëm. Në fakt, Ligji për Prokurorin e Shtetit, përveç se do të ndërroj sistemin prokurorial të tanishëm të Kosovës në aspektin e organizimit, ai pritet të hapë shtigjet edhe në aspekt të sigurimit të një funksionimi më efikas të tij. Për më tepër, ky ligj ka vendosur edhe kufijtë e aplikimit të ish Ligjit të KSA të Kosovës mbi Prokurorinë Publike i cili, në disa aspekte, nuk korespondon aspak me trendet e zhvillimeve bashkëkohore në këtë lëmë. Ligji për Prokurorin e Shetit, në zgjidhjet e tij, vendos bazat e një sistemi prokurorial të pavarur dhe të paanshëm, shumëetnik, jodiskriminues dhe efikas. Rrjedhimisht, në kuadër të këtij artikulli do të bëhet fjalë për kuptimin e Prokurorit të Shetetit (prokurorëve shtetëror), parimet e organizimit dhe të punës së Prokurorit të Shtetit, strukturën organizative dhe kompetencat e Prokurorit të Shtetit, kualifikimet e prokurorëve shtetëror; mbrojtjen, imunitetin dhe veprimtaritë profesionale si dhe detyrat e ndalesat përkitazi me sjelljet e prokurorëve. 1.Kuptimi i Prokurorit të Shtetit

Prokurori i shtetit është organ kushtetues që organizohet e funksionon në përputhje me dispozitat që rregullojnë veprimtarinë e tij. Themi është organ kushtetues sepse autoriteti i tij, në rend të parë, buron nga dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Kosovës.3 Së këndejmi, me paragrafin 1 të nenit 109 të këtij akti juridik është përcaktuar se “Prokurori i Shtetit është institucion i pavarur me autoritet dhe përgjegjësi për ndjekjen penale të personave të akuzuar për ndonjë vepër penale ose për ndonjë vepër tjetër, sikurse është rregulluar me ligj. Ky organ shtetëror, konform Ligjit

1 Autori është mësimdhënës në Fakultetin Juridik të Universitetit të Prishtinës.

2 Ligji për Prokurorin e Shtetit (LIGJI Nr. 03/L-225) ka hyrë në fuqi më 1 janar 2011 për nenet 21, 28 dhe 29, kurse për nenet tjera do të fillojë së

aplikuari nga 1 janari i vitit 2013.

3 Kushtetuta e Republikës së Kosovës ka hyrë në fuqi më 15 qershor të vitit 2008.

6

për Prokurorin e Shtetit, është përgjegjës për hetimin e veprave penale, ushtrimin e ndjekjes penale ndaj personave të akuzuar për kryerjen e veprave penale që ndiqen sipas detyrës zyrtare apo me propozimin e të dëmtuarit, mbikëqyrjen e punës së policisë gjyqësore gjatë hetimit të personave të dyshuar për kryerjen e veprave penale dhe mbledhjen e të dhënave dhe informacioneve për fillimin e procedurës penale.4 Këto pa dyshim janë funksionet bazike të Prokurorit të Shtetit, 5 por assesi të vetmet të cilat ai ka autoritetin t’i ushtrojë. Në fakt, Prokurori i Shtetit është organ shtetëror që autorizimet e dhëna me legjislacionin në fuqi i ushtron me qëllim të mbrojtjes së interesit shtetëror, i cili atakohet me rastin e kryerjes së veprave penale. 2.Disa nga parimet në të cilat bazohet Prokurori i Shtetit

Në aspektin e përgjithshëm, parimet çfarëdo qofshin ato, paraqesin rregullat themelore, përkatësisht binarët që përcaktojnë karakterin dhe përmbajtjen e sistemit juridik të vendit, 6 lëmisë, degës apo instituteve të caktuara.7 Në rastin konkret, fjala është për vendosjen e rregullave dhe binarëve mbi të cilët do të ndërtohet sistemi i ri prokurorial i Kosovës. Vështruar në kontekst të Ligjit për Prokurorin e Shtetit, sitemi i ri prokurorial i Kosovës, ndër të tjera, bazohet në këto parime: 2.1.Parimi i pavarësisë

Pavarësia e Prokurorit të Shtetit është sanksionuar në nenin 3 paragrafin 1 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit. Sipas zgjidhjes së vendosur në këtë dispozitë ligjore: “Prokurori i Shtetit është institucion i pavarur që ushtron funksionet e veta në mënyrë të paanshme.” Vështruar në kontekst të kësaj dispozite ligjore, Prokurori i Shtetit është i obliguar që ushtrimin e funksioneve prokuroriale ta bëj në përputhje me legjislacionin në fuqi, pa qenë objekt ndërhyrjesh nga kushdo dhe për çfarëdo arësyesh.8 Rrjedhimisht, parimi i pavarësisë nuk e përjashton detyrimin e prokurorrëve shtetëror për të respektuar legjislacionin në fuqi, por varësinë e tyre nga ligji. Ata duhet të respektojnë ligjin çdo herë kur vijnë në situatë që të vendosin për ushtrim të funksioneve prokuroriale në lidhje me çështje të caktuara penale. Në fakt, pavarësia në vendimarrje, në asnjë rast, nuk nënkupton eliminimin e përgjegjësisë së prokurorit për punë joligjore dhe keqpërdorime të tjera që

4 Hajdari A. E drejta e procedurës penale, Prishtinë, 2006, fq. 114 – 115.

5 Krahaso: Đordjević J. Javno tužilaštvo u novom ustavnom sistemu, Trideset godina javnotužilaške organizacije, Beograd, 1976, fq. 87.

6 Islami H.,, etj. Procedura penale- Komentar, Tiranë, 2003, fq. 45.

7 Krahaso: Hajdari A. E drejta e procedurës,…, fq. 57.

8 Për këtë shih dispozitën e nenit 3 paragrafit 3 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit.

7

eventualisht mund të bëhen me rastin e ushtrimit të funksioneve prokuroriale në lidhje me çështjet penale, por të kundërtën e kësaj. 2.2.Parimi i paanshmërisë

Paanshmëria e Prokurorit të Shtetit9 është adresuar në nenin 3 pikën 2 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit. Me këtë dispozitë ligjore shprehimisht është parashikuar se: “Prokurori i Shtetit dhe secili prokuror tjetër para ligjit siguron trajtim të barabartë, objektiv dhe pa paragjykime për të gjithë personat pavarësisht gjinisë, racës, prejardhjes kombëtare apo sociale, shoqatave apo lidhjeve politike, besimeve fetare, gjendjes apo të metave shëndetësore, apo pozitës shoqërore.” Në këtë aspekt, ushtrimi i funksioneve prokuroriale me paanshmëri nënkupton mungesën e simpatisë, antipatisë, të animit, paragjykimit, joobjektivitetit, prejudikimit etj., të meta këto të cilat në procedurë penale mund të rezultojnë me ngritje e zhvillim të hetimeve pa mbështettje në prova e ligj.

2.3.Parimi i përbërjes shumëetnike dhe barazisë gjinore

Parimi i përbërjes shumëetnike dhe bazrazisë gjinore është parashikuar në nenin 5 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit. Sipas kësaj dispozite ligjore “Prokurori i Shtetit pasqyron shumëllojshmërinë etnike në Republikën e Kosovës, në pajtueshmëri me nenet 109 (4) dhe 110 (3) të Kushtetutës dhe parimet e pranuara ndërkombëtarisht lidhur me të drejtat e njeriut dhe barazinë gjinore.” Në fakt, ky parim është shprehje e përkushtimit të shoqërisë kosovare marrë në tërësi për të siguruar barazi të plotë të të gjitha grupeve etnike që jetojnë në Kosovë, përfshirë të drejtën në arsim, kultivim të traditës dhe përfaqësim të dinjitetshëm të tyre në jetën institucioanle të vendit. Në këtë rast, kjo barazi synohet të sigurohet përmes garantimit të drejtë të përfaqësimit të tyre në sistemin prokurorial të vendit, përfshirë arritjen e pozitave më të larta në këtë segment kyq të drejtësisë.10 2.4.Parimi i efikasitetit

Parimi i efikasitetit është sanksionuar në nenin 6 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit. Me zgjidhjen e vendosur në këtë dispozitë ligjore është parashikuar se: “Prokurori i Shtetit ushtron funksionet e veta në mënyrë efikase dhe efektive dhe në pajtueshmëri me Kushtetutën, ligjet e

9 Paanshmëria gjatë ushtrimit të veprimeve prokuroriale të prokurorëve shtetëror vlerësohet të jetë njëri ndër premisat themelore që mëton të sigurojë

objektivitet dhe ligjshmëri në çdo vendimarrje konkrete.

10 Në fakt, Kushtetuta e Republikës së Kosovës (neni 110 paragrafi 3) kërkon që edhe propozimet për emërimin e prokurorëve të bëhen duke

respektuar parimin e barazisë gjinore dhe përbërjen etnike të jurisdiksionit territorial përkatës.

8

zbatueshme dhe parimet e pranuara ndërkombëtarisht për mos-diskriminimin, të drejtat e njeriut dhe liritë themelore.”

Parimi i efikasitetit, në fakt, ka si premisë avancimin e punës së

Prokurorit të Shtetit në nivelin që do të siguronte procedim të çështjeve penale brenda afateve të përcaktuara ligjore. Në këtë aspekt, ky parim është në funksion të eliminimit të rasteve të zvarritjes së hetimeve, pengimit të grumbullimit të lëndëve, por edhe të pengimit të rasteve të parashkrimit të tyre, dhe kështu të ndikohet në krijimin e klimës së besimit të qytetarëve në punën e Prokurorit të Shtetit. Konform kësaj zgjidhjeje, është detyrë e Prokurorit të Shtetit që të kujdeset që veprimet e ndërmarra, dhe në përputhshmëri me afatet e përcaktuara ligjore, të mos shkelin të drejtat e njeriut dhe lirtitë themelore të tij. 2.5.Disa parime tjera të Prokurorit të Shtetit

Prokurori i shtetit në ushtrimin e funksioneve prokuroriale, përveç tjerash, do të bazohet edhe në këto parime: a) Parimi i fitimit dhe humbjes së cilësisë së prokurorit - Sipas këtij parimi cilësia e prokurorit të shtetit fitohet me emërim. Atë e emëron Presidenti i Republikës së Kosovës në propozim të Këshillit Prokurorial të Kosovës. Ndërsa humbja e cilësisë së prokurorit të shtetit mund të bëhet me vdekje, pensionim dhe shkarkim. Shkarkimin e bën Presidenti i vendit sipas propozimit të Këshillit Prokurorial të Kosovës; b)Parimi i hierarkisë.- Ky parim adreson çështjen e varësisë së të gjitha niveleve të prokurorive nga Prokurori i Shtetit. Hierarkia është e jashtme dhe e brendshme. Parimi i hierarkisë së jashtme ka të bëj me rregullimin e raporteve ndërmjet Prokurorit të Shtetit, përkatësisht Zyrës së Prokurorit të Shtetit dhe niveleve tjera të prokurorive. Sipas këtij parimi raporti ndërmjet Prokurorit të Shtetit, gjegjësisht Zyrës së Prokurorit të Shtetit dhe niveleve tjera të prokurorive është rregulluar në atë mënyrë që Prokurori i Shtetit mund të ndikojë në punën e prokurorive tjera duke dhënë udhëzime se si duhet vepruar në rastin konkret. Parimi i hierarkisë së brendshme nënkupton rregullimin e brendshëm të një prokurorie. Sipas këtij parimi në krye të prokurorisë është kryeprokurori i cili koordinon punën e prokurorëve shtetëror brenda asaj prokurorie. c)Parimi i devolucionit.- Ky parim adreson çështjen e të drejtës së Prokurorit të Shtetit që të ndërmerr dhe drejtpërdrejtë vet t’i ushtrojë veprimet që janë kompetencë e prokurorisë tjetër. d)Parimi i substitucionit.- Ky parim përcakton të drejtën e Kryeprokurorit të Shtetit që ushtrimin e funksionit të ndjekjes penale dhe kryerjen e disa veprimeve rreth një çështje penale konkrete ta bartë prej një prokurorie në prokurorinë

9

tjetër të të njëjtit rang dhe e)Parimi i vendosjes nëmënyrë monokrate (mbretërore).- Ky parim adreson të drejtën e kryeprokurorit që mëvehtësisht t’i ushtrojë të gjitha punët rreth ndjekjes së një çështje penale konkrete në kuadër të një prokurorie. Kryeprokurori i një prokurorie mundet vet t’a kryej funksionin e ndjekjes në një çështje penale konkrete, ose atë t’ia besoj njërit prej prokurorëve të asaj prokurorie.11 2.Struktura organizative e Prokurorit të Shtetit

Përmes strukturës organizative, në fakt, përcaktohet mënyra vendosjes së lidhjeve midis prokurorive të niveleve të ndryshme dhe njësive brenda për brenda tyre.12 Në kontekst të Ligjit për Prokurorin e Shtetit organizimi i prokurorive mund të vështrohet në dy aspekte: a) në aspektin që pasqyron mënyrën e organizimit të prokurorive në nivel vendi dhe b) në aspektin që pasqyron mënyrën e organizimit të brendshëm të prokurorisë.

Sipas aspektit të parë (shih nenin 14) rezulton se në Republikën e Kosovës veprimtaritë prokuroriale do të ushtrohen nga Prokurorui i Shtetit, përkatësisht Zyra e Prokurorit të Shtetit, Prokuroritë themelore, Prokuroria e Apelit dhe Prokuroria Speciale. Ndërsa, sipas aspektit të dytë - atij që përcakton organizimin e brendshëm rezulton se prokuritë (në veçanti ato themelore dhe Prokuroria e Apelit) në ushtrimin e veprimeve prokuroriale do të funksiononojnë në principin e ndarjes së punës nëpër departamente përkatëse.

Konform Ligjit për Prokurorin e Shtetit Kosova do të ketë shtatë prokurori themelore të cilat në parim, përveç përjashtimeve të parashikuara me ligj, do të kenë juridiksion mbi të gjitha lëndët e shkallës së parë. Rrjedhimisht, prokurori themelore do të ketë Prishtina me seli në Prishtinë për territorin e Komunës së Prishtinës, Fushë Kosovës, Obiliqit, Lipjanit, Podujevës, Gllogovcit dhe të Graçanicës; Gjilani me seli në Gjilan për territorin e Komunës së Gjilanit, Kamenicës, Novobërdës, Ranillugut, Parteshit, Vitisë, Kllokotit dhe Vërbocit; Prizreni me seli në Prizren për territorin e Komunës së Prizrenit, Dragashit, Suharekës dhe Mamushës; Gjakova me seli në Gjakovë për territorin e Komunës së Gjakovës, Malishevës, dhe Rahovecit; Peja me seli në Pejë për territorin e Komunës së Pejës, Deçanit, Junikut, Istogut dhe Klinës; Ferizaj me seli në Ferizaj për territorin e Komunës së Ferizajit, Kaçanikut, Shtimes,

11 Për këtë, më gjerësisht, shih: Hajdari A. Procedura penale- Komentar, Prishtinë, 2010, fq. 130 – 131 dhe Sahiti E. E drejta e procedurës penale,

Prishtinë, 2005, fq. 82.

12Krahaso, Fjalor i shqipes së sotme, Tiranë, 1984, fq. 1117.

10

Shtërpcës dhe Hanit të Elezit dhe Mitrovica me seli në Mitrovicë për territorin e Komunës së Mitrovicës Jug dhe Mitrovicës Veri, Leposaviqit, Zubin Potokut, Zveçanit, Skenderajit dhe Vushtrrisë.

Në përputhje me zgjidhjet e përcaktuara në nenin 18 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit, Kryeprokurori i Shtetit, në rastet kur e vlerëson të nevojshme, mund t’i paraqes kërkesë Këshillit Prokurorial të Kosovës për themelimin e zyrave të tjera në kuadër të sistemit prokurorial.

Këto zyra, edhe pse nuk specifikohet me ligj, konsiderohet se mund të themelohen në nivel të prokurorive themelore apo të ndonjë degë të prokurorive të tilla (themelore). Në raste të ardhjes në shprehje të situatave të tilla ligjdhënësi i ka dhënë autoritetin Këshillit Prokurorial të Kosovës që mbi bazën e përcaktimeve ligjore të kryej të gjitha veprimet që do të ishin në funksion të sigurimit të linjave buxhetore të funksionimit të prokurorisë apo degës së tillë të themeluar.

Ligji për Prokurorin e Shtetit në paragrafin 2.1 të nenit 14 të tij rregullon çështjen e organizimit të brendshëm të prokurorisë themelore. Sipas kësaj dispozite ligjore prokuroria themelore do të ketë: departamentin e përgjithshëm, departamentin për të mitur dhe departamentin për krime të rënda

Sa i përket organizimit të brendshëm duhet theksuar edhe faktin se secila prokurori themelore do të ketë një kryeprokuror që ka autoritetin e kreut administrativ të prokurorisë në të cilën është emëruar. Ai, konform nenit 13 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit, në pajtim me Kryeprokurorin e Shtetit, mund të delegoj disa kompetenca prokurorëve shtetëror brenda prokurorisë në të cilën e ushtron autoritetin e tij. Në këtë aspekt, ai ua cakton lëndët prokurorëve brenda prokurorisë, duke marrë parasysh natyrën e lëndës, përvojën dhe specializimin e prokurorit, si dhe mund të ndërmarrë vetë funksionet e ndjekjes penale të cilat i janë caktuar një prokurori vartës të shtetit në atë prokurori dhe nga ai apo ajo mund të marrë përsipër zhvillimin e drejtpërdrejt të hetimeve apo të procedurës penale, me pëlqimin paraprak të Kryeprokurorit të Shtetit.

Neni 16 i Ligjit për Prokurorin e Shtetit adreson çështjen e organizimit të Prokurorisë së Apelit. Sipas kësaj dispozitye ligjore Prokuroria e Apelit do të veproj pranë Gjykatës së Apelit dhe selia e saj do të jetë në Prishtinë. Ajo, konform paragrafit 2.2 të nenit 14 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit do të ketë Departamentin e Përgjithshëm dhe Departamentin për Krime të Rënda.

Në krye të Prokurorisë së Apelit do të jetë Kryeprokurori i saj. Ai do të jetë përgjegjës për menaxhimin administrativ të punës së prokuroisë dhe do të kujdeset që prokurorët e emëruar të kësaj prokurorie të përfitojnë

11

specializimet përkatëse të përfaqësimit të ndjekjes penale para Gjykatës së Apelit. Në këtë aspekt, prokurori i Prokurorisë së Apelit i cili ka inicuar apo zhvilluar ndjekjen penale mund ta shoqërojë dhe ndihmojë Prokurorin e Shtetit të Prokurorisë së Apelit në paraqitjen e ankesës apo mbrojtjen kundër ankesës. Që kjo të ndodhë (shih paragrafin 5 të nenit 16) kërkohet të ekzistojë miratimi i Prokurorit të Shtetit.

Neni 17 i Ligjit për Prokurorin e Shtetit bën fjalë për Prokurorinë Speciale. Në fakt, ky nen lidhur me çështjen që ka të bëj me përbërjen e kësaj prokurorie thirret në Ligjin mbi Prokurorinë Speciale, të Republikës së Kosovës.13 Së këndejmi, konform nenit 3 të këtij ligji Prokuroria Speciale përbëhet nga dhjetë prokurorë publik të Kosovës, përbërje e cila mund të ndryshohet në varësi të nevojave dhe ngarkesës me punë të saj. Në krye të Prokurorrisë Speciale gjendet Kryeprokurori i saj. Ai është përgjegjës për drejtimin dhe menaxhimin e prokurorisë. Në këtë aspekt, Kryeprokurori i Prokurorisë Speciale mund të nxjerrë udhëzime të brendshme që rregullojnë aktivitetet e kësaj prokurorie dhe të kërkoj këshilla nga prokurorët special lidhur me përmbajtjet specifike të udhëzimeve të brendshme çdo herë që kjo është e nevojshme për funksionimin më të mirë të prokurorisë. Kryeprokurori i Prokurorisë Speciale e përfaqëson prokurorinë para personave dhe institucioneve tjera vendore, ndërkombëtare, publike dhe private etj.

Ndërkaq, Zyra e Prokurorit të Shtetit, në aspektin e organizimit të brendshëm, do të përbëhet nga Kryeprokurori dhe prokurorët shtetëror. Kryeprokurori i Shtetit është kreu i Prokurorisë së Shtetit. Ai do të jetë përgjegjës për menaxhimin e Prokurorisë së Shtetit, mbikëqyrjen e punës së të gjithë prokurorëve dhe nxjerr rregulla, instruksione, udhëzime dhe vendime për rregullimin e brendshëm të prokurorisë. Rrjedhimisht, Zyra e Kryeprokurorit të Shtetit do të jetë e obliguar që të ofrojë përkrahje administrative Këshillit Prokurorial të Kosovës dhe zyrave të prokurorit, do të kujdeset që të gjitha prokuroritë të kenë stafin adekuat administrativ dhe do t’u siguroj atyre të gjitha materialet e nevojshme brenda buxhetit të miratuar nga Kuvendi i Kosovës. Selia e kësaj zyreje do të jetë në Prishtinë.

Mënyra e tillë e organizimit të Prokurorit të Shtetit, e adaptuar me sistemuin e ri gjyqësor që do të ketë Kosova nga 1 janari i vitit 2013, me gjasë, është inspiruar nga nevoja për të siguruar efikasitet në punë, por edhe për të ulur koston e shpenzimeve buxhetore, në këtë rast përmes shkurtimit të vendeve të punës në administratat e prokurorive. Kjo për më tepër mbështetur në faktin se që nga 1 janari i vitit 2013, Kosova do të ketë ekzakt

13 Shih: LIGJI Nr. 2008/03-L052.

12

vetëm shtatë prokurori themelore, Prokurorinë e Apelit, Prokurorinë Speciale dhe Zyrën e Kryeprokurorit të Shtetit që do të rezultoj me një shkurtim vendesh pune sidomos të zyrtarëve administrativ. Vlerësoj që aktualisht është shumë herët të parashikohet se në këto çështje, cilat do të jenë efektet e zbatimit të praktikë të Ligjit për Prokurorin e Shtetit.14 3.Kompetencat e prokurorëve (prokurorive) të shtetit

Me fjalën kompetencë nënkuptohet e drejta dhe detyra që ka dikush (organ shtetëror apo zyrtar i caktuar) për të shqyrtuar e zgjidhur një apo më shumë çështje në bazë të ligjeve e të rregullave në fuqi. Në relacion me prokuroritë, “kompetenca paraqet të drejtë dhe detyrë të një prokurorie që të ushtrojë veprimet prokuroriale të përcaktuara me ligj.”. 15

Marrë në përgjithësi prokurorët e shtetit kanë kompetencë ushtrimin e funksioneve prokuroriale në mënyrë të pavarur, të drejtë, objektive dhe të paanshme, duke u siguruar që të gjithë personat të trajtohen në mënyrë të barabartë para ligjit. Ata janë përgjegjës për: zbatimin e standardeve më të larta të kujdesit gjatë kryerjes së funksioneve zyrtare; sjellje të ndershme dhe profesionale si në jetën personale ashtu edhe profesionale duke respektuar ligjin dhe kodin e etikës profesionale; ruajtjen e nderit dhe dinjitetit të Prokurorit të Shtetit; mbrojtjen e të drejtave ligjore të viktimave, dëshmitarëve, të dyshimtëve, të akuzuarve dhe personave të dënuar; ndërmarrjen e veprimeve të nevojshme juridike për zbulimin e veprave penale dhe të autorëve të krimit si dhe hetimin dhe ndjekjen me kohë të veprave penale; marrjen e vendimeve mbi inicimin, vazhdimin apo ndërprerjen e procedurës penale ndaj personave të dyshuar apo të akuzuar për kryerjen e veprave penale; ngritjen e aktakuzave dhe përfaqësimin e tyre para gjykatës;16 ushtrimin e mjeteve të rregullta dhe të jashtëzakonshme juridike kundër vendimeve gjyqësore; bashkëpunimin me policinë, gjykatat dhe institucionet e tjera dhe ndërmarrjen e të gjitha veprimeve të tjera të përcaktuara me ligj.

Rrjedhimisht, sipas Ligjit për Prokurorin e Shtetit prokuroritë themelore janë kompetente për kryerjen e të gjitha veprimeve prokuroriale (të larpërmendura) në lidhje me lëndët e shkallës së parë, përveç nëse është paraparë ndryshe me ligj. Kompetencat e këtyre prokurorive, vështruar kjo në kontekst të ndarjes së brendshme (deparatmente) janë të ballansuara me kompetencat e departamenteve gjegjëse të gjykatave themelore. Përjashtimi

14 Për këto efekte është vështirë të flitet jo vetëm tani kur Ligji për Prokurorin e Shtetit, përveç disa neneve të cituara lart, është jofunksional, por edhe

pas një periudhe që mund të shtrihet në disa vite të fillimit të aplikimit të tërësishëm të tij.

15 Pavišiċ B.,, i dr.,, Zakon o kaznenom postupku, Zagreb, 1998, fq. 33 - 34.

16 Krahaso: Petrić B.,, Pokretanje krivičnog postupka, Pravni život, br. 2/68, fq. 4 – 6.

13

i vetëm këtu ka të bëj me atë se kompetencat e deparatamentit të përgjithshëm të prokurorive themelore janë zgjeruar edhe me lëndët që janë në kompetencë të departamentit për çështje ekonomike ose dpartamentit për çështje administrative pranë gjykatës themelore.

Zgjidhjet e vendosura në Ligjin për Prokurorin e Shtetit në çështjet që kanë të bëjnë me kompetencën e prokurorive themelore determinojnë nevojën e dhënies së sqarimeve të domosdoshme sidomos sa i përket përgjegjësive të departamentit të përgjithshëm. Mënyra si janë adresuar çështjet bën të kuptohet se përgjegjësitë e këtij departamenti do të jenë shumë të zgjeruara, madje më të zgjeruara se përgjegjësitë e departamenteve homologe të gjykatave themelore. Në kuadër të këtij departamenti, siç rezulton, do të arrijnë lëndë të natyrave specifike, me natyrë ekonomike e administrative, gjë që domosdoshmërisht shtrohet nevoja që ai të organizohet, përkatësisht ndahet në divizione të posaçme.

Prokuroria e Apelit është kompetente të kryejë veprimet prokuroriale në lidhje me ankesat e ushtruara përkitazi me lëndët e shkallës së parë. Edhe kjo prokurori funksionon në principin e ndarjes së përgjegjësive në kuadër të departamenteve gjegjëse, dhe atë në Departamentin e Përgjithshëm dhe Departamentin për Krime të Rënda.

Prokuroria Speciale, konform nenit 5 të Ligjit për Prokurorinë Speciale të Kosovës, është kompetente të hetoj dhe ndjekë penalisht krimet, edhe të atyre në formë të tentimit, dhe format e ndryshme të bashkëpunimit në krim si vijon: kryerje e akteve të terrorizmit (neni 110, KPK), moslajmërimi i përgatitjes së veprave penale (neni 303, KPK), moslajmërimi i veprave penale apo moslajmërimi i kryerësit të saj (neni 304, KPK) dhe dhënia e ndihmës kryerësve (neni 305, KPK) kur këto vepra kryhen në lidhje me terrorizmin (ndihma në kryerjen e veprave terroriste - neni 111, KPK); lehtësimi i kryerjes së terrorizimit (neni 112, KPK), organizimi, përkrahja dhe pjesëmarrja në grupet terroriste (neni 113, KPK); gjenocidi (neni 116, KPK); krimet kundër njerëzimit (neni 117, KPK); krimet e luftës në kundërshtim të rëndë me konventat e Gjenevës (neni 118, KPK), krimet e luftës si shkelje e rëndë e ligjeve dhe zakoneve që zbatohen në konfliktin e armatosur ndërkombëtar (neni 119, KPK), krimet e luftës për shkelje të rëndë të nenit 3 të përbashkët me konventat e Gjenevës (neni 120, KPK), krimet e luftës të cilat paraqesin shkelje të rëndë të ligjeve dhe zakoneve që zbatohen në konfliktet e armatosura që nuk janë në karakterit ndërkombëtar (neni 121, KPK); sulmet në konfliktet e armatosura të një karakteri jo ndërkombëtar kundër instalimeve që përmbajnë forca të rrezikshme (neni 122, KPK); h) rekrutimi dhe regjistrimi i personave midis moshës pesëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë vjet në konfliktin e armatosur

14

(neni 123, KPK); përdorimi i mjeteve ose i metodave të ndaluara të luftimit (neni 124, KPK); organizimi i grupeve për kryerjen e gjenocidit, krimeve kundër njerëzimit dhe krimeve të luftës (neni 128, KPK); rrezikimi i personave në mbrojtje ndërkombëtare (neni 141, KPK); l) përvetësimi i paligjshëm, shfrytëzimi, transferi dhe vendosja e materialeve nukleare (neni 144, KPK); kërcënimi për përdorimin ose kryerjen e vjedhjes a të plaçkitjes së materialit nuklear (neni 145, KPK); krimi i organizuar (neni 274, KPK), kërcënimi gjatë procedurave penale për krim të organizuar (neni 310, KPK) dhe veprat penale të përfshira në nenin 10 të Rregullores së ndryshuar të UNMIK-ut nr. 2004/2 mbi Pengimin e larjes së parave dhe veprave të ngjashme penale.

Kryeprokurori i Shtetit, në përputhje me nenin 11 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit, ka juridiksion ekskluziv mbi lëndët në shkallë të tretë pranë Gjykatës Supreme si dhe mbi të gjitha lëndët që përfshijnë mjete të jashtëzakonshme juridike. Njëkohësisht, Kryeprokurori i Shtetit, në pajtim me zgjidhjet ligjore në fuqi, mund të marrë në kompetencë të tij secilën lëndë pavarësisht faktit se në cilën prokurori ndodhet ajo. Në të vërtetë, Kryeprokurori i Shtetit është përgjegjës edhe për të zhvilluar bashkëpunim me institucionet shtetërore dhe subjektet e tjera publike dhe private në aktivitete që ndërlidhen me edukimin e shoqërisë me qëllim të ngritjes së njohurisë për ligjin dhe parandalimit të veprave penale; me Ministrinë e Drejtësisë, me të cilën përcakton protokole dhe procedura për të ngritur bashkëpunimin me autoritetet e shteteve të tjera sa i përket ndjekjeve penale, përmes shkëmbimit të informacionit dhe mënyrave të tjera në përputhje me ligjin e zbatueshëm dhe marrëveshjet ndërkombëtare lidhur mes Kosovës dhe vendeve të tjera si dhe me autoritetet dhe subjektet ndërkombëtare të vendosura në Republikën e Kosovës. 4. Kualifikimi i prokurorëve të shtetit

Funksioni i prokurorit përfaqëson detyrë me përgjegjësi të lartë shoqërore. Si rrjedhojë, këtë funksion mund ta ushtroj vetëm personi i cili ka përgatitjen e duhur profesionale, ka përvojë të caktuar në punë dhe që ndjenë përgjegjësi për detyrën që ushtron.17 Duke u udhëhequr nga këto premisa ligjdhënësi me nenin 19 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit ka përcaktuar kushtet të cilat duhet t’i plotësoj një person që të mund të emërohet si prokuror. Sipas zgjidhjeve të dhëna në këtë nen që një person të mund të emërohet prokuror duhet t’i plotësoj këto kushte: 1. Të jenë shtetas dhe banorë të Kosovës;

17 Hajdari A. E drejta e procedurës,….,, fq. 96.

15

2. Të kenë diplomë të Fakultetit Juridik, të pranuar nga ligjet e Kosovës;

3. Të kenë kaluar provimin e jurisprudencës; 4. Të kenë kaluar provimin përgatitor për prokurorë dhe gjyqtarë; 5. Të kenë reputacion të lartë pozitiv profesional dhe integritet moral; 6. Të mos jenë të dënuar me vendim të plotfuqishëm për vepra penale, me përjashtim të kundërvajtjeve të përcaktuara me ligj; 7. Të kenë dhënë provimin për arsimim ligjor, përveç personave, që kanë së paku shtatë vjet përvojë pune ligjore dhe avokatët që e kanë ushtruar profesionin e avokatit së paku pesë vjet. Përveç kushteve të lartcekura, të ashtuquajtura të përgjithshme, që

një person të ushtroj funksionin e prokurorit të shtetit në prokurorinë e caktuar, kërkohet të plotësohen edhe disa kushte të veçanta. Këto kushte, kryesisht i referohen përvojës së punës. Kështu, që të ushtroj funksionin e prokurorit në departamentin e krimeve të rënda në prokurorinë themelore, personi duhet të ketë së paku tre vite përvojë juridike si prokuror apo gjyqtar. Që të ushtrojë funksionin e prokurorit në Prokurorinë e Apelit, personi duhet të ketë së paku katër vite përvojë juridike si prokuror apo gjyqtar. Për ta ushtruar funksionin e prokurorit në Prokurorinë Speciale, personi duhet të ketë së paku pesë vite përvojë juridike në të drejtën penale, përfshirë së paku tre vite përvojë si prokuror. Që të ushtrojë funksionin e prokurorit pranë Zyrës së Kryeprokurorit të Shtetit, personi duhet të ketë së paku gjashtë vite përvojë juridike në të drejtën penale, përfshirë së paku katër vite përvojë si prokuror. Ndërsa, që të ushtroj funksionin si Kryeprokuror personi duhet të ketë së paku tetë vite përvojë juridike në të drejtën penale, përfshirë së paku gjashtë vite përvojë si prokuror i shtetit.

Këto kushte përvoje, kur kemi parasysh shumë rrethana, përfshirë faktin se Kosova është shtet me popullësi të re, se është shtet i ri me një sistem të ri, se përvojën e kërkuar, të thuash gati në tërësi, e kanë vetëm personat që më parë ushtruan funksione të tilla në një prokurori apo gjyqësi diskriminuese për shqiptarët etj., më bëjnë që të shtroj një pyetje të thjeshtë, kah po shkon Kosova në kontekst të ngritjes së sistemit të saj prokurorial. Mendoj se dhënia e përgjigjes në këtë pyetje nuk është aspak e lehtë. Atë me gjasë mund ta japin vetëm autorët e Ligjit për Prokurorin e Shtetit.

Ligjdhënësi nuk e ka paraparë të nevojshme që me Ligjin për Prokurorin e Shtetit ta rregulloj çështjen e humbjes së cilësisë së prokurorit. Rrjedhimisht, siç u theksua më lart, cilësia e prokurorit mund të humbet me vdekje, pensionim dhe shkarkim. Çështjen e shkarkimit, megjithatë e rregullon Kushtetuta. Kështu, sipas nenit 109 pikës 6 të këtij akti juridik prokurori mund të shkarkohet nga funksioni për shkak të dënimit për një

16

vepër të rëndë penale ose për mosrespektimin e rëndë të detyrave.18 Pavarësisht kësaj, konsideroj se Ligji për Prokurorin e Shtetit i ka mbetur borxh detajimit të kritereve për shkarkim të prokurorit që shkojnë përtej Kushtetutës, sidomos kur kemi parasysh praktikën dhjetëvjeçare të punës së prokurorëve, ku shkalla e përgjegjësisë së tyre ka qenë në nivelet më të ulta të mundshme. 5.Mbrojtja, imuniteti dhe veprimtaritë profesional e

Përvoja dëshmon se në raste jo të rralla prokurorët u janë nënshtruar veprimeve të ndryshme kërcënuese që ndërlidhen me punën e tyre. Ky fakt ka ndikuar që Ligji për Prokurorin e Shtetit me nenin 22 të tij të parashikoj dispozitë të veçantë me të cilën adreson këtë çështje. Sipas kësaj dispozite prokurorët dhe familjarët e tyre kanë të drejtë në masa të veçanta mbrojtëse që janë në funksion të sigurimit të jetës së tyre, e cila është kërcënuar për shkak të ushtrimit të përgjegjësive prokuroriale. Autoriteti që ka përgjegjësi për vendosjen e masave konkrete mbrojtëse është Këshilli Prokurorial i Kosovës.

Çështja e imunitetit të prokurorëve është adresuar në nenin 23 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit. Sipas kësaj dispozite ligjore prokurorët gëzojnë imunitet nga ndjekja penale, paditë civile dhe shkarkimi nga funksioni për veprimet e ndërmarra, vendimet e marra, apo mendimet e shprehura që janë brenda fushëveprimit të përgjegjësive të tyre. Imuniteti nuk shtrihet në rastet kur prokurorët shkelin ligjin me qëllim. Në këto raste ata mund të ndiqen penalisht dhe të shkarkohen nga funksioni i prokurorit.

Sipas nenit 25 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit prokurorët mund të marrin pjesë në organizata profesionale të cilat promovojnë pavarësinë dhe mbrojtjen e interesave profesionale të prokurorëve, të zgjerojnë arsimimin profesional dhe inkurajojnë efikasitetin e prokurorive, në takime profesionale dhe shkencore, ligjërata dhe trajnime, apo në projekte të tjera juridike dhe mund të pranojnë kompensim për veprimtari të tilla, në rast se këto kompensime nuk paraqesin konflikt interesi dhe nëse nuk janë në kundërshtim me ligjin, Kodin e etikës apo të akteve tjera nën-ligjore si dhe të merren me shkrime profesionale apo shkencore, por nuk guxojnë të përdorin apo zbulojnë përmbajtjen relevante të dosjeve prokuroriale.

Kjo zgjidhje ligjore u mundëson prokurorëve që të mund të bartin tek përfituesit e institucioneve tjera, siç mund të jenë studentët e fakulteteve

18 Çështja e mos respektimit të rëndë të detyrave ka të bëj, në radhë të parë, me situatat kur prokurori qëllimisht lë anash përmbushjen e obligimeve të

punës, por edhe në rastet kur deri te një situatë e tillë vjen për shkak të sëmundjes fizike apo psikike e cila ka të ngjarë të jetë e përzgjatur.

17

juridike përvojat e tyre të rëndësishme që ndërlidhen me veprimtarinë praktike që ata bëjnë në kuadër të prokurorive konkrete ku ata ushtrojnë funksionin e prokurorit. Po ashtu, zgjidhja e tillë ligjore u mundëson prokurorëve që të mund të përfitojnë nga eksperienca e kolegëve të tyre që funksionin e prokurorit e ushtrojnë në vende të ndryshme nga Rajoni i Ballkanit apo dhe më gjerë, por edhe nga eksperiencat tjera relevante në fushën e sundimit të ligjit apo fusha të tjera, duke marrë pjesë në konferenca e trajnime të ndryshme profesionale e takime shkencore. Sidoqoftë, vlerësoj se kjo zgjidhje, duke marrë parasysh nivelin e përgjegjësive dhe angazhimeve që kanë prokurorët shtetëror, e sidomos numrin e madh të lëndëve që presin presin të adresohen nga prokuroritë e Kosovës të të gjitha niveleve, 19 nuk do duhej të ishte në formën siç është aktualisht. Në fakt, mbi bazën e këtyre fakteve ligjdhënësi do të bënte një zgjidhje më pragmatike sikur në kuadër të zgjidhjes së dhënë do t’i vendoste kufijtë, vështruar kjo në orë brenda javës, të mundësisë së përfshirjes, gjegjësisht angazhimit të prokurorëve në veprimtaritë e sipërcekura. 6.Sjellja e prokurorëve

Në përputhje me nenin 26 të Ligjit për Prokurorin e Shtetit prokurorët e shtetit e kanë të ndaluar përdorimin e statusit të tyre për të avancuar të drejtat apo interesat e tyre personale. Ata nuk do të kryejnë asnjë detyrë apo shërbim tjetër që mund të ndërhyjë në pavarësinë dhe paanshmërinë e tyre apo që në ndonjë mënyrë tjetër mund të mos jetë në përputhje me ushtrimin e funksionit të prokurorit. Në këtë aspekt, prokurorëve u ndalohet angazhimi në çfarëdo funksioni apo veprimtarie politike, përfshirë anëtarësinë në parti politike ose kandidimin apo mbajtje të pozitës politike. Së këndejmi, prokurorët inkurajohen të votojnë por u ndalohet të jenë kandidat në zgjedhje apo veprimtari politike. Mbajtja e pozitës politike është në mospajtueshmëri me ushtrimin e funksionit të prokurorit.

Sidoqoftë, prokurorëve u kërkohet që të përfshihen në mënyrë të vazhdueshme në arsimim profesional. Arsimimi profesional i prokurorëve aktualisht është një çështje imediate. E gjithë kjo bazuar në faktin se në kushtet aktuale janë prezente forma e modalitete nga më specifiket të kryesjes së veprave penale, ashtu që vetëm një arsimim i vazhdueshëm i tyre mund të jetë garancë e përballjes me sukses me situatat nga më të ndërlikuarat kriminale që e atakojnë shoqërinë në ditët e sotme.

19 Aktualisht në prokuroritë e Kosovës presin për tu proceduar shumë lëndë. Ky fakt është prezantuar nga Kryeprokurori i Shtetit në një paraqitje

publike para mediave elektronike në fillim të janarit të vitit 2012.

18

Përfundimi Rezultatet e këtij artikulli më kanë sjellur deri te këto përfundime: Ligji për Prokurorin e Shtetit ka vendosur parime bazike e konkrete

mbi themelet e të cilave synohet krijimi i një sistemi prokurorial të qëndrueshëm dhe efikas.

Ligji për Prokurorin e Shtetit ka krijuar strukturë të re brenda sistemit prokurorial të vendit e cila përbëhet nga prokuroritë themelore, Prokuroria e Apelit, (Prokuroria Speciale) dhe Zyra e Prokurorit të Shtetit. Në fakt, ky ligj ka vendosur edhe bazat e organizimit të brendshëm të prokurorive. Në këtë aspekt, sa i përket prokurorive themelore dhe Prokurorisë së Apelit është përcaktuar zgjidhja sipas të cilës këto prokurori në ushtrimin e veprimtarisë së tyre do të funksionojnë në principin e ndarjes së punës nëpër departamente. Kjo mënyrë organizimi, mbështetur në arsyet që kanë determinuar atë, pritet të ndikoj në shtimin e efikasitetit në punën e të gjitha prokurorive.

Ligji për Prokurorin e Shtetit përmes zgjidhjeve të tij ka specifikuar kompetencat e secilit nivel të prokurorive si dhe kompetencat përbrenda deparatmenteve. Në këto raste ka pasur edhe adresime të nevojshme në Ligjin për Gjykatat. Këto zgjidhje kanë përmbajtur edhe mangësi konkrete. Kjo sidomos vërehet në kontekst të rregullimit të përgjegjësive të deparatmenteve të përgjithshme, por jo vetëm të tyre. Si rrjedhojë, pritet që gjatë zbatimit në praktikë të këtij ligji, sidomos gjatë viteve të para të aplikimit të tij, të paraqiten edhe probleme konkrete të cilat me gjasë do të diktojnë nevojën e bërjes së ndryshimeve të caktuara të këtij ligji në një periudhë fare të shkurtër.

Ligji për Prokurorin e Shtetit parashikon, të thuash në mënyrë mjaft të thuktë, kushtet të cilat duhet t’i plotësoj një person që të mund të emërohet prokuror. Përkundër kësaj, ky ligj i mbetet borxh adresimit konqiz të mënyrave të humbjes së cilësisë së prokurorit.

Ligji për Prokurorin e Shtetit adreson edhe çështjen e mbrojtjes, imunitetit, veprimtarive profesionale dhe sjelljes së prokurorëve. Në adresimin e këtyre çështjeve, hasen jo pak zgjidhje që duken të jenë shumë të përgjithësuara, gjë që lejon mundësi edhe të interpretimeve të ndryshme dhe keqpërdorimeve eventuale.

19

Musa Xh.DRAGUSHA, avokat MBI ANGAZHIMIN EX OFFICIO TË AVOKATËVE -shërbim drejtësisë- -Korniza normative dhe praktikat- 1.Detyrimet ligjore Legjislacioni penal duke reflektuar në tërësi standardet ndërkombëtare, sikurse edhe garancionet e konfirmuara me Kushtetutën e Republikës së Kosovës i garanton të drejtën e çdo personi të dyshuar në ndihmën e mbrojtësit sipas zgjedhjes së vet.20 Në pajtim me këtë çdo person i privuar nga liria ka të drejtë në shërbimet e mbrojtësit që nga arresti e tutje.21 Gjykata ose secili autoritet tjetër i cili e drejton procedurën penale detyrohet të njoftoj të pandehurin për të drejtën e tij në mbrojtës që nga marrja në pyetje për herë të parë.22Në qoftë se i pandehuri nuk angazhon mbrojtës për të siguruar mbrojtjen, kurse mbrojtja është e detyrueshme, i pandehuri nuk e angazhon mbrojtësin për të siguruar mbrojtjen, kurse mbrojtja është e detyrueshme, të pandehurit i caktohet mbrojtës i pavarur me përvojë dhe me kompetencë në përputhje me llojin e veprës penale dhe sipas kushtetutave te parapara me ketë Kod.23 Edhe me tej, te pandehurit i cili nuk mund ti paguaj shpenzimet mbrojtëse dhe për këtë arsye nuk mund te angazhoj mbrojtës të pavarur me përvojë dhe me kompetencë konform me llojin e veprës penale, me kërkesë të tij i caktohet një mbrojtës i pavarur që paguhet nga mjetet e buxhetit kur kjo është në favor të drejtësisë.24 Korniza pra, njeh tri sisteme të angazhimit të avokatit mbrojtës në procedurën penale: -nga vet i pandehuri, sipas zgjedhjes se vet.25 -nga autoriteti i cili e zbaton procedurën, ex officio.26 -nga shpenzimet publike, me kërkesën e të pandehurit27

20 shiko nenin 12 KPPK.

21 po aty,par. 6

22 po aty,par. 5

23 neni 12 par. 3 KPPPK

24 po aty,par. 4

25 neni 12 KPPPK etj.

26 Shiko KPPK

20

Ligji përmban një varg dispozitash për të siguruar garancitë e realizimit të kësaj të drejtë, e që përfshijnë edhe detyrimet e autoriteteve ligjore për të njohur dhe udhëzuar personin e dyshuar respektivisht të pandehur për këtë të drejtë.28 2. Detyrimet etike për shërbim drejtësisë Edhe vet Kodi e etikes, sikur duke ndjekur kërkesat e ligjvënësit, parashtron për avokatët kërkesa për angazhimet e ndihmës juridike “pro bono” dhe në sistemin e angazhimeve ex officio, madje me standardet të caktuara në këto raste. Kështu, Avokati nuk duhet pa arsye ta refuzoj rastin juridik që i është caktuar sipas detyrës zyrtare, nga gjykata apo Oda29. Dhënia e ndihmës juridike përfituesve të sistemit të ndihmës juridike falas, që i plotësojnë kriteret e përcaktuara me legjislacionin në fuqi është detyrë nderi e avokatëve, të cilën duhet ta bëjnë njësoj me kujdes dhe ndërgjegje, si kur punojnë me palët e tjera. Avokati nuk ka të drejtë të kërkoj nga klienti shpenzime të panevojshme. Poqëse, klienti kërkon ndihmën juridike falas, avokati duhet ta njoftoj për këtë mundësi. Nëse nuk parashihet ndihma juridike falas dhe klienti nuk ka mundësi t’a paguaj avokatin, ndihma juridike mund t’i jepet falas, ngase për klientët që gëzojnë ndihmë sociale, dhënia e ndihmës falas është pjesë e detyrimit tradicional dhe e ndershmërisë së avokatit. Avokati duhet të ofroj ndihmë juridike falas (pro bono) nëse për ketë obligohet nga OAK.30 Sipas Kodit të etikës:Avokati nuk duhet ta refuzoj mbrojtjen në çështjet penale për shkak se mbrojtja është e vështirë, se ekzistojnë prova të pamohueshme mbi veprën e kryer, se pala ka pranuar kryerjen e veprës, për shkak të peshës së veprës dhe reagimet e opinionit publik.31 Secili avokat e ka për detyrë që të jetë vigjilent dhe të siguroj funksionimin e mirë të radhës së punës së avokatëve në sistemin e ndihmës juridike.32 3. Një kornizë mbi sistemin e integruar të ndihmës juridike 3.1. Në lidhje me kornizën Në Kosovë, për sigurimin e ndihmës juridike për të gjithë ata të cilëve do t’u mohohej qasja efektive në drejtësi nga mungesa e mjeteve të

27 Po aty

28 neni 73 par. 2,3 e 5(i vendosur me Ligjin Nr. 03/L-003 për ndryshimin e plotësimin e KPPK)dhe neni 74 KPPPK).

29 neni 11 i Kodit te Etikës Profesionale për avokatinë

30 neni 85

31 neni 34 i Kodit të Etikës

32 Po aty neni 82

21

mjaftueshme, është themeluar sistemi i integruar i ndihmës juridike, me rregulloren për Ndihmën Juridike:UNMIK/REG/2006/36. Midis sistemeve të ndryshme për përkrahjen e personave të cilët e kanë të vështirë qasjen në drejtësi për shkak të mungesës së mjeteve financiare, ky Ligj ka rregulluar edhe sistemin e financimit se cilët përfitojnë nga ky sistem. Ndihma juridike e cila funksionon në bazë të këtij sistemi në çështje penale mbulon përfaqësimin ligjor në të gjitha fazat e procedurës penale, duke përfshirë hetimin, dorëzaninë, shqyrtimin gjyqësorë, dënimin dhe ankesën kur ka gjasa të arsyeshme të burgosjes pas dënimit; Sipas kësaj OAK është e detyruar që të siguroj Listën e plotë të avokatëve nëpër qarqe nga regjistri i avokatëve, duke pasur parasysh disponimin e tyre, gatishmërinë për të shërbyer, përvojën dhe lëminë e ekspertizës.33 Pastaj, sigurimin që listat e shërbimit për ofrimin e ndihmës juridike nëpër qarqe të përfshijnë një numër të arsyeshëm avokatësh për grupet e cënueshme. Sipas UNMIK/REG/2006/26, përfaqësimin në gjykata e ushtrojnë ekskluzivisht anëtarët e Odës së Avokatëve të Kosovës. 34 Listat për avokatët e disponueshëm dorëzohen në Zyrës Koordinuese çdo 3 (tre) muaj, në mënyrë që të sigurohen shërbimet për kërkuesit e ndihmës juridike falas në kontinuitet. Zyra bashkërenditëse cakton avokatët për listën e shërbimit për qarqe nga regjistri i avokatëve të siguruar nga Oda e Avokatëve te Kosovës. 2. Normativa e OAK-së në lidhje me angazhimin e avokatëve në skemën e ndihmës juridike Sipas Ligjit mbi Avokaturën dhe Ndihmën tjetër Juridike avokati ka për detyrë ti jap ndihmë juridike palës e cila i është drejtuar për atë ndihmë.35

33 Mu për qëllim të krijimit të mundësisë që qytetarët të përfitojnë shërbimet më të larta të përfaqësimit në mbrojtjen dhe realizimin e të drejtave të veta,

e mbështetur në bazën e krijuar me Ligjin e ri mbi Avokatinë, OAK ka krijuar rregullativën dhe ka filluar paisjen me licencë të avokatëve të huaj në

rastet para gjykatave të Kosovës. Psh. Rejnes ishte një qytetar holandez që ishte me banim në Beligjikë dhe e kishte marrë një diplomë belge në

fushën e drejtësisë por të cilit ishte mohuar e drejta që të bëhët avokat pasiqë ligji belg kërkonte shtetësi belge. Gjykata belge i kërkoi GJED-it që të

marrë një vendim. GJED-i deklaroi se rregulla mbi trajnimin e njëjtë me vendasit është një nga masat themelore ligjore brenda komunitetit (neni 43

traktati i KE-së) Gjykata vazhdoi të besonte se rregulla e trajnimit kombëtar është efektive edhe nëse Këshilli dështon që t’i kaloj këto udhëzime të

zbatueshme. Rajners ishte një depërtim i madh për juristët. (Vendimi i GJED-së mbi kufijt e tokës në Rejners v. Beligjike 1974)

34 Në parim çdo qytetar i BE-së e ka të drejtën që të shkoj dhe të punoj ose të ushtroj në një shtet tjetër anëtar. Nenet 43 deri 48 të Traktatit të KE-së i

japin çdo qytetari të drejtën që të themeloj një ushtrim të përhershëm ose biznes në një vend tjetër të BE-së (udhëzimi 89/48/KEE dhe udhëzimi

98/5/KE që rrjedhin nga traktati i KE-së). Sidoqoftë shtetet anëtare e mbajnë një kontroll rregullues mbi profesionet e tyre ligjore. Normalisht me

arritje në shtetin mikëpritës aplikohen rregulla ndaj ushtrimeve profesionale të migrantit.

35 neni 16 par. 1

22

Ndërsa sipas Kodit të Etikës Profesionale avokati nuk duhet pa arsye ta refuzoj rastin juridik që i është caktuar sipas detyrës zyrtare, nga gjykata apo Oda36

.Në mënyrë specifike në rastet penale avokati është i obliguar të marrë mbrojtjen e ofruar të të pandehurit, pavarësisht nga personaliteti i të pandehurit dhe lloji i veprës, si dhe të përfaqësoj palën e dëmtuar në çështje penale.37 Madje, avokati nuk duhet t’a refuzoj mbrojtjen në çeshtjet penale për shkak se mbrojtja është e vështirë, se ekzistojnë prova të pamohueshme mbi veprën e kryer, se pala ka pranuar kryerjen e veprës, për shkak të peshës së veprës dhe reagimet e opinionit publik.38 Bazuar në legjislacionin në fuqi, OAK u ka vënë në dispozicion organeve të zbatimit të ligjit Regjistrin e Avokateve, duke përfshirë policinë (zyrat e ndalimit, arrestimit dhe paraburgimit), Prokuroritë dhe Gjykatat. Prokurorive dhe gjykatave për çdo vit kalendarik u dorëzohen regjistrat ku janë të përfshirë avokatët, selitë dhe kontaktimi i tyre, në mënyrë që ato të realizojnë detyrimet ligjore për caktimin/angazhimin e avokatit mbrojtës në të gjitha rastet kur për këtë i obligon ligji. 3. Praktikat aktuale për zbatimin e ndihmës 3.1. Përpilimi i Listave të avokatëve në kujdestari nga ana e Odave regjionale Degët Regjionale të cilat janë forma të organizimit territorial të OAK-së, përpilojnë me rregull Listat e avokatëve të çështjeve penale nën kujdestari. Degët kanë për detyrë që të identifikojnë avokatët dhe pas marrjes se pëlqimit prej tyre për të pranuar angazhimin në dhënien e ndihmës juridike sipas sistemit të kujdestarisë të përpilojnë Listat me emrat dhe kontaktimin me këta avokatë. Listat e këtilla duhet të rishikohen në mënyrë periodike në mënyrë që të përcillet funksionimi i tyre. 3.2. Shpërndarja e Listave nëpër Qendrat e arrestimit policor dhe të paraburgimit nëpër Stacionet policore, Prokurori dhe Gjykata. Listat e avokatëve nën kujdestari do tu shpërndahen të gjitha qendrave të arrestimit policor dhe të paraburgimit nëpër Stacionet policore, Prokurori

36 neni 33

37 Shiko ligjin

38 neni 34

23

dhe Gjykata. Në këtë mënyrë autoriteti qe e zbaton procedurën do të kishte mundësi që menjëherë në veprimin e parë procedural, personit: -t’i ofroj listën e avokateve në mënyrë që ai të bëjë zgjedhjen e avokatit të vet/sipas zgjedhjes se vet respektivisht -të caktoj ex oficio avokatin nën kujdestari. 3.3. Praktikat e paqëndrueshme të angazhimit të avokaëeve sipas detyrës zyrtare në Kosovë -Në vend të përfundimit- Në Gjykatat dhe në Prokuroritë e Kosovës një grup i ngushtë i avokatëve vazhdimisht gjenden të angazhuar sipas detyrës zyrtare. Avokatët e caktuar angazhohen vazhdimisht nga një numër i caktuar i avokatëve angazhohen nga gjyqtarë e prokurorë të caktuar. Kjo e vë opinionin nën dyshime për angazhimet e këtyre avokatëve. Madje për më tepër kjo situate nxitë dhe shqetësime më të gjëra, kurse të avokatët e tjerë edhe reagime te vazhdueshme. Kjo edhe për shkakun se zyrtarët e zbatimit të ligjit (prokurorët e gjyqtarët) rrallëherë u vënë në dispozicion të dyshuarve (pandehurve apo arrestuarve) listat e avokatëve veçse në vend të kësaj bëjnë vet ”rekomandime” mbi “lidhjet e afërta”. 39 Derisa në njërën anë ligji shumë qartë kërkon nga Kryetari i gjykatës ose organi kompetent i cili zbaton procedurën në fazën paraprake të vendosë për kërkesën dhe cakton mbrojtës,40 d.m.th. me aktvendim. Kurse mbrojtësi i caktuar njëherë mund të caktohet për shkaqe të arsyeshme.41 Në anën tjetër në praktikë veprohet ndryshe dhe dispozitat ligjore sa i përket kësaj nuk zbatohen nga gjyqtarët e prokurorët. Ata thjeshtë “thërrasin“ avokatët duke u lënë pastaj këtyre mundësinë që vet të merren vesh për angazhimet “private” në rast. Avokatët në kundërshtim me ligjin dhe duke shkelur rendë etikën profesionale pastaj merren vesh me palën (të pandehurin a të afërmit e tij) duke negociuar edhe marrëveshjen për pagesën e mbrojtjes dhe realizuar kështu edhe pagesat për mbrojtjen e ofruar. Madje kjo praktikë sikur rrezikon detyrimin që avokatët e zgjedhur për mbrojtjen sipas detyrës zyrtare të jenë individë me integritet dhe të jenë të aftë me kualifikime dhe ushtrime të duhura në ligj.

39 P.sh. Sipas shënimeve zyrtare që posedon Oda regjionale e Prizrenit, në regjionin në të cilin vepron kjo Degë, Policia regjionale, ex oficcio për një vit

tre avokatë janë angazhuar në 2.000 raste, kurse të gjithë të tjerët, pra përmbi 86 të tjerë, vetëm në 46 raste, Arkiva e Degës regjionale të Prizrenit,

Prizren 2011.

40 neni 74 par.3 KPPK

41 neni 75 par.1 dhe 2 KPPK

24

Në situatën kur mosbesimi i publikut në gjyqësi është më i ultë se kurrë, nevoja për përmirësimin e perceptimit është po aq i rëndësishëm për të arritur standardet e synuara. Praktika e këtillë sikur kjo që ngritët në këtë shkresë jo që rritë dyshimet në sytë e publikut e shkakton pakënaqësi te shumica e avokatëve por edhe nxitë dyshime më të thella. Ngase ndikon në rrënimin e besimit në drejtësi kjo praktikë duhet të ndërpresë menjëherë nën masat urgjente dhe në vend të kësaj duhet vendosë instrumenti ligjor lidhur me angazhimin e avokateve sipas detyrës zyrtare nga gjyqtarët e prokurorët. Duhen masa për të tejkaluar këtë praktikë dhe për të vendosur funksionimin e instrumenteve ligjore në lidhje me këtë, sepse autoritetet janë të detyruar që ta bëjnë këtë. Rrumbullakimi i kornizës ligjore të drejtësisë penale duhet të përcillet me ndryshimin rrënjësor të praktikave gjyqësore. Tani ato duhet të ofrojnë garanci se të drejtat e secilit janë të siguruara.42 Për aplikimin e drejtë, korniza ligjore, shtron para zbatueseve një angazhim shtesë ne mënyrë që të arrihet shkëputja e domosdoshme nga praktikat e kaluara që vejnë në dyshim idealet e drejtësisë. Siç po shihet, në mënyrë më të shumanshme duhet rishikuar ndikimin e avokatëve në praktikat e dëmshme ndaj procedurave të drejta dhe të efektshme penale, e kjo si parakusht për ndërtimin e besimit aq të nevojshëm të komunitetit në organet e drejtësisë.43 Nuk ka dilemë se “Mungesa e profesionalizmit, etikës, shkathtësive dhe njohurive ndikon si në punën e avokatëve ashtu edhe në atë të gjyqtarëve e të prokurorëve si dhe përceptohet si një pengesë serioze në funksionimin e sundimit të ligjit”.44 Ndjenja e mosperfaqësimit adekuat në gjykata shton mosbesimin e përgjithshëm të publikut në sistemin gjyqësor.45Megjithatë ekzistojnë ende mundësi që avokatët të permirsojnë shkathtësitë dhe profesionalizmin e tyre.46

42 P.sh. sa për krahasim aplikantët e suksesshëm gjerman në SHBA munden pastaj t’i këshillojnë klientët gjerman vetëm mbi qështjet që kanë të bëjnë

me ligjin e SHBA-së dhe ligjin ndërkombëtar dhe janë të parandaluar që t’i përfaqësojnë klientët në seancat gjyqësore.

43 Në lidhje me këtë, konstatohen edhe dukuri : “ Të gjithë të anketuarit kanë vërejtur se avokatët shpesh identifikohen me klientët dhe kauzën e klientit.

Sikur publiku ashtu edhe avokatët e pranojnë identifikimin me klientët si një gjendje të cilën avokatët patjetër duhet ta pranojnë, veçanërisht kur

ata/ato i përfaqësojnë të pandehurit kriminelë. ” Indeksi i Reformës së Profesionit Ligjor për Kosovë,ABACEELI, Prishtinë, Korrik 2004. Pastaj

është shënuar se:”Në seancën gjyqësore avokatët janë kërcënuar nga i dëmtuari. Ai ka kërcënuar avokatët me fjalët ”hajt se keni punë ju me mua, më

vonë, pasi po i mbroni kriminelët”, Lajm, e përditshme informative, Prishtinë, E ejnte, 5 prill 2007,fq. 9

44 Twining Project,C1-Mbështetja për OAK,”Analiza e nevojave të trajnimit, fq. 1,Brosseau,Dietrich, Merz, Gastone, Borchert, Prishtinë,13. 11. 2009,

Arkiva e OAK-së ,rr. Qamil Hoxha,10/3 dhe Website i OAK-së.

45 Po aty,

46 Po aty

25

Mr.Sc. Beqir DAUTI PARIMET E HIPOTEKËS SË KONTRAKTUAR

Për dallim nga të drejtat tjera sendore, siç ndodhë në përdorimin apo shfrytëzimin e sendit, tek e drejta e hipotekës kreditori vetëm siguron pretendimet e tij nga vlera e sendit të lënë në hipotekë. Sendi i ngarkuar me hipotekë, është e drejtë eksklusive e kreditorit hipotekues pa marrë parasysh se ku ndodhet ai. Kjo e drejtë, ngarkon sendin dhe është i pandalshëm edhe kur sendi pengor ndërron pronarin.47 E drejta e hipotekës, për kreditorin nuk konsiston në shfrytëzimin apo përdorimin e sendit siç ndodh te të drejtat tjera sendore mbi sendin, por në vlerën e sendit nga e cila arkëton pretendimet e tij. Si karakteristikë tjetër të drejtës së hipotekës, konsiston në faktin se ajo e ndjekë sendin e lënë hipotekë te kushdo që të ndodhet ai. Del se e drejta e hipotekës e ngarkon sendin dhe nuk ndahet nga ai edhe kur sendi pengor ndërron pronarin. Karakteri sendoro – juridik gjithmonë mbetet i pa prekur tek e drejta e hipotekës. 48 Në literaturën juridike autorët e ndryshëm dallojnë lidhur me numërimin e parimeve të të drejtës së pengut – hipotekës. Megjithatë do ti përmendim këto parime: Parimi sendor (real juridik), parimi e drejtë sendore mbi sendin e huaj (iura in re aliena ), parimi i akcesoritetit, parimi i publicitetit, parimi i specialitetit, parimi i oficialitetit, parimi i papjestueshmërisë, parimi i prioritetit, parimi i jetërsimit (bartjes). 1. PARIMI SENDOR ( REAL-JURIDIK) Gjithmonë e drejta e hipotekës konstituohet në sendin e paluajtshëm dhe të huaj si dhe vet e drejta. Ky send nuk ka të bëjë me kreditorin por me debitorin. Më konkretisht sendi pengor nuk është në pronësi të kreditorit por pronari i sendit të lënë peng është vet debitori pengdhënës.49 Ç’është e vërteta debitori ose i treti për të siguruar pretendimet e kreditorit, e lë sendin e tij peng, nga i cili kreditori realizon pretendimet e tij. Për kreditorin krijohet e drejta e hipotekës në sendin pengor. E tërë kjo tregon se sendi pengor i siguron drejtepërsëdrejti pretendimet. Nga kjo del se e drejta e hipotekës në sendin e lënë peng vepron ndaj të gjithëve – erga omnes, qoftë ndaj pronarit të sendit të hipotekës qoftë ndaj personit të tretë.50 Nëse eventualisht ka konkurrencë, kreditori pengor ka përparësi ndaj çdo kreditori pengor tjetër, si kundër që edhe vetë e drejta e hipotekës qëndron

47. Ejup Statovci, E drejta e pengut, fq. 136.

48. Abdulla Aliu, E drejta nr. 1-2 /2003. fq. 26.


50. Ejup Statovci, E drejta e pengut, fq. 136

26

në përparësi ndaj të drejtave të tjera të pengut. Kjo e drejtë madje është mjaft vëllimore në sendin. Në raste të caktuara, në të drejtën krahasimore, kreditori ka të drejtë ta mbajë sendin hipotekues në pronësi (lex cmmisoria), kur me skadimin e pretendimeve debitori nuk i përmbush detyrimet e veta. 2. PARIMI I TË DREJTËS SENDORE NË SENDIN E HUAJ Me hipotekë nënkuptojmë sendin e paluajtshëm dhe të huaj. Ky send është i huaj jo i kreditorit, por i debitorit. Sendi i lënë peng nuk është në pronësi të kreditorit pengmarrës, por pronari i sendit të lënë hipotekë është vetë debitori pengdhënës. Nga kjo del se sendi i lënë hipotekë është i debitorit qoftë në të drejtë të pronësisë ose jo (si në rastin me sendin shoqëror) por sendi pengor nuk mund të jetë në pronësi të kreditorit pengor.51 Është e paligjshme dhe e pakuptimtë që të drejtën e pengut kreditori ta krijojë në sendin e vet, në sendin në pronësinë e vet, ndonëse ka tendenca për një gjë të tillë. E drejta e hipotekës mbi paluajtshmërinë e vet formalisht mund të ekzistojë në rast të bashkimit (confusio) të subjektit të kreditorit dhe debitorit me një subjekt, vetëm atëherë kur kreditori hipotekues bëhet edhe pronari i sendit të hipotekës ose kur debitori pengor fiton të drejtën e hipotekës në sendin pengor, derisa mos të bëhet shlyerja nga regjistrat e paluajtshmërive, në të cilët ajo është e regjistruar. Praktikisht një akt i tillë sjellë shuarjen e të drejtës së hipotekës së regjistruar në regjistrat e paluajtshmërive.52 Hipoteka pronësore nuk është rregull në të drejtën tonë, por ekziston vetëm në fazën kalimtare, nga momenti i bashkimit të subjektit të hipotekës dhe të pronësisë në një subjekt të vetëm vie deri te shlyerja e hipotekës nga regjistrat e paluajtshmërive. Kjo vie në shprehje në kërkesën e qenies në një të drejtë, në sendin e luajtshëm si dhe në pikëpamje të fitimit barazohen me sendet e paluajtshme (si anija, aeroplani etj).53 3. PARIMI I AKCESORITETIT Hipoteka si e drejtë sendore mbi sendin e huaj, siguron kërkesën e kreditorit në raport me debitorin e cila lind nga një marrëdhënie juridike -civile me karakter detyrimor.54 Kjo e drejtë kushtëzohet nga ekzistimi i vetë

51. Vepër e cituar, fq. 137.

52. Po aty, fq. 138.

53. Vep. e cituar, fq. 138.

54 . Abdulla Aliu, E drejta, nr. 1-2, 2003, fq. 26.

27

marrëdhënies detyrimore, ku ekziston detyrimi i caktuar i debitorit ndaj kreditorit. Hipoteka edhe pse është e drejtë sendore me karakter absolut, prapëseprapë këtu nuk mund të mohohet fakti se ajo është një e drejtë akcesore, përkatësisht e drejtë sendore e dorës së dytë, e cila është e varur nga një e drejtë tjetër që është e drejtë kryesore.55 Rezultat i këtij akcesoriteti është fakti se hipoteka ndanë fatin e të drejtës kryesore.56 E drejta e hipotekës si e drejtë akcesore nënkupton, pretendimin e kreditorit, lindë nga marrëdhënia e detyrimeve, përkatësisht kontrata e lidhur në mes të kreditorit dhe debitorit e që varet nga përmbushja e afatit të caktuar nga një vlerë pasurore. Qëllimi i kreditorit është sigurimi i kërkesës dhe realizimi i saj në qoftëse përmbushet në afatin e paraparë, e nëse kjo nuk ndodhë kreditori ka të drejtë të kërkoj shitjen e sendit të lënë hipotekë në njërën nga procedurat e parapara me ligj .57 Ndërsa nëse vjen deri te shuarja e hipotekës para se të përmbushet kërkesa, nuk shuhet edhe kërkesa e kreditorit, por ajo mbetet detyrim i debitorit ndaj kreditorit. Bartja e hipotekës mund të bëhet me bartjen edhe të vetë kërkesës. Akcesoriteti i hipotekës, humbet në rastin kur kërkesa parashkruhet. Përjashtimisht në teorinë juridike është pranuar se, parashkrimi i kërkesës të siguruar me hipotekë nuk duhet të shpie deri te shuarja e hipotekës, ashtu që pas parashkrimit të kërkesës kreditori hipotekues mund ta përmbushë vetëm kërkesën e vet kryesore nga vlera e sendit të lënë peng, por jo edhe kërkesat plotësuese (kamatat dhe kompensimet tjera).58 Shembull të ekzistimit të hipotekës edhe pas pushimit të kërkesës kemi atëherë kur hipoteka nuk shuhet me përmbushjen e detyrimit nga ana e debitorit, por me shlyerjen e saj nga regjistri i paluajtshmërive. Përderisa mos të bëhet shlyerja nga regjistri i paluajtshmërive, hipoteka do të ekzistoj edhe më tej. Kjo ndodhë tek hipotekat pronësore edhe pse rendi ynë juridik nuk njeh hipotekat pronësore në kuptimin e ngushtë të fjalës, hipoteka ngelë pa akcesoritet që do të thotë se mund të ekzistojë edhe pa ekzistimin e kërkesës. Akcesoriteti i hipotekës vjen në shprehje sidomos në rastin e trashëgimisë së kërkesës apo të bartjes së të drejtës së kërkesës, kur me kalimin e kërkesës nga një subjekt në një subjekt tjetër nuk shuhet hipoteka, por ajo mbetet në kontinuitet për sigurimin e kërkesës, pa marrë parasysh kush është kreditorë në këtë rast.59

55. Abdulla Aliu, E drejta sendore, fq. 232.

56. Ejup Statovci, e drejta e pengut, fq. 138.

57. Vedrish Martin – Klariç Petar, vep. e cit. 328.

58. Abdulla Aliu, vep. e cituar, fq. 255.


28

Pra hipoteka është një e drejtë akcesore, krijimi, ekzistimi dhe shuarja e të cilës varen nga kërkesa kryesore. 4. PARIMI I PUBLICITETIT Me konstituimin e hipotekës si e drejtë sendore në sendin e huaj bëhet publike kjo e drejtë dhe kërkohet nga personat e tretë për respektimin e kësaj të drejte. Kjo e drejtë bëhet publike me dorëzimin e sendit pengor, tek sendet e luajtshme ndërsa tek sendet e paluajtshme kjo bëhet publike me vetë aktin e regjistrimit në regjistrin e paluajtshmërive. Si për njërin rast edhe për tjetrin vlen parimi i publicitetit sepse në rastin e parë sendin pengor e mban kreditori në posedim ndërsa në rastin e dytë vlenë shiqimi në regjistrin e paluajtshmërive. Pengu në sendin e luajtshëm është i dukshëm për të gjithë, meqë posedimin e mban kreditori pengor, kurse hipoteka është e dukshme, sepse çdonjëri ka të drejtë të shikojë në regjistrin e paluajtshmërive se ajo vërtetë ekziston.60 Prandaj që këta persona mos të cënojnë të drejtën e hipotekës ose që të mund të realizojnë interesin juridik duhet të kenë mundësi të informohen se një paluajtshmëri e caktuar është ngarkuar me hipotekë në dobi të kreditorit përkatës, për të siguruar një kërkesë të caktuar. Parimi i publicitetit mundëson shiqimin e lirë në regjistrin e paluajtshmërive, për çdo person të interesuar. Prandaj çdo person, mund që të shërbehet me të dhënat nga regjistrat e paluajtshmërive për t’u njoftuar se një paluajtshmëri është e ngarkuar me hipotekë. Përshkrimet, dhe të gjitha të dhënat e tjera nga librat publik gëzojnë besimin publik dhe kanë fuqinë argumentuese të dokumenteve publike. 5. PARIMI I SPECIALITETIT (SPECIFICITETIT) E drejta e hipotekës, si e drejtë sendore në sendin e huaj është objekt vetëm në sendet e përcaktuara individualisht. Ky parim vlenë si për sendet e luajtshme ashtu edhe për ato të paluajtshme.61 Me rastin e krijimit të drejtës së hipotekës duhet të caktohet qartë kërkesa që sigurohet, dhe individualisht të përcaktohet objekti i hipotekës në masën pasurore të debitorit. Pra nga masa pasurore e debitorit veçohet një send që ngarkohet me hipotekë, dhe nga vlera e tij kreditori ka të drejtë të realizojë kërkesën e vet. Vetëm ndaj këtij sendi kreditori ka të drejtën e ndjekjes. Vetëm një pretendim i përcaktuar mund të sigurohet me sendin pengor të përcaktuar. Del e qartë se me rastin e krijimit të së drejtës së pengut duhet të

60. Ejup Statovci, e drejta e pengut, fq. 148.

61. Shih Statovci, fq. 149.

29

përcaktohet saktësisht pretendimi, i cili sigurohet si dhe sendi pengor me të cilin pretendimi sigurohet. Kjo nuk nënkupton se anën e siguruar duhet të jetë gjithsesi një pretendim dhe në anën siguruese një send pengor.62 Mund të ndodhë që një send pengor individualisht i përcaktuar të sigurojë më tepër pretendime të përcaktuara saktësisht. Vlera e sendit pengor mund të mbuloj më shumë pretendime. Sikundër që mund të ndodhë që një pretendim i vetëm i përcaktuar saktësisht të sigurohet nga më shumë sende pengore, vlera e përbashkët e të cilave arrinë të mbuloj pretendimin e siguruar. Prandaj, karakteristikë dhe veti cilësuese e parimit të specificitetit është se pretendimi, qoftë një i vetëm ose më shumë sosh, duhet të jenë të përcaktuara me njërën anë, si dhe pengu, qoftë një send i vetëm pengor ose më shumë sosh duhet të jenë individualisht të përcaktuar, në anën tjetër. Kjo veti cilësuese e të drejtës së pengut del edhe nga rregullimi juridik i të drejtës së hipotekës kur thuhet, për të siguruar pretendimin e caktuar sendi i paluajtshëm mund të ngarkohet me të drejtë të pengut. “ realizimi (arkëtimi) i të cilit bëhet, nga vlera e këtij sendi të paluajtshëm.” Ky parim nënkupton: 1. Se me hipotekë mund të sigurohet vetëm kërkesa e caktuar e kreditorit (e jo numër i pacaktuar, ose shumë e pacaktuar), edhe 2. Hipoteka mundet të ekzistoj vetëm mbi sendet individualisht të përcaktuara.63 Objekti i hipotekës mundet me qenë një apo më shumë sende individualisht të përcaktuara. Pra hipoteka nuk mund të krijohet në mënyrë të përgjithsuar mbi të gjithë pasurinë e debitorit. Përjashtimet kanë të bëjnë me faktin e cekur se: hipoteka mund të krijohet edhe mbi një objekt të ardhshëm, përkatësisht për një kërkesë të ardhshme apo të kushtëzuar, si dhe mbi të të konstituohet mbi hipotekë. Si objekt i ardhshëm i hipotekës mund të paraqitet, në parim, me rastin e ndërtimit të ndërtesës, veçanërisht te pronësia etazhe. Mirëpo duke pasur parasysh se e drejta e hipotekës fitohet me lidhjen e kontratës dhe me regjistrimin në regjistrin e paluajtshmërive, në kadastër duhet të mundësohet regjistrimi i ndërtesës së projektuar në fletëpronësi të përkohshme, me shënimin e pjesëve ku mund të krijohet pronësia etazhe. Në këtë mënyrë mundësohet dhe sigurohet qarkullimi juridik i paluajtshmërive në ndërtim, por edhe mundësia e marrjes kredi nga ana e blerësve të këtyre paluajtshmërive në pronësi etazhe, njëkohësisht me vënien në hipotekë të këtyre objekteve. 6. PARIMI I OFICIALITETIT Rregullimet juridike parashohin shprehimisht se kreditori apo

62. Po aty, fq. 149.

63. Abdulla Aliu, e drejta sendore, fq. 236.

30

pengmarrësi ka të drejtë para kreditorëve të tjerë të arkëtoj pretendimet e tij nga vlera e sendit pengor, në qoftë se, pretendimi i tij me të arritur nuk përmbushet. Një të drejtë të tillë të plotësimit të pretendimit të kreditorit me të skaduar, e parashohin edhe sistemet e tjera juridike botërore. Kreditori hipotekues pretendimet e tij nga vlera e sendit pengor ka të drejtë t’i realizoj para kreditorëve të tjerë nëse nuk ka arritur që në afatin e paraparë të përmbushet obligimi nga ana e debitorit. E drejta e tillë nuk vie në shprehje vetëm atëherë kur kreditori hipotekues ka plotësuar pretendimet e tij nga vlera e sendit pengor.64 Kreditori nuk ka të drejtë që të realizoj kërkesën duke e shitur vetë sendin e hipotekës. Kreditori duhet t’i drejtohet njërit nga subjektet e autorizuara: gjyqit, noterit, agjensisë për shitjen e paluajtshmërive, që të marrë përsipër shitjen e paluajtshmërisë. Neni dhjetë i ligjit për hipotekat thotë : Autorizimi i Biznesit për shitjen e kolateralit të hipotekës do të jetë dhënie e kompetencës agjencisë nga pengdhënësi tek pengmarrësi për shitjen e kolateralit të hipotekës në rast të mospërmbushjes siç është përcaktuar në dokumentin e hipotekës. 65 Ndalohet fitimi i pronësisë nga ana e kreditorit mbi sendin e lënë peng. Ka raste kur lejohet shitja e lirë, nëse është në interes të debitorit. Në të drejtën bashkëkohore parashihet mundësia e përmbushjes së kërkesës nga sendi i lënë peng, i cili shitet nga një agjencion i profesionalizuar, nga organi i notarisë, bile ka raste kur lejohet edhe shitja e lirë e sendit nga vetë kreditori.66 Në princip, ndalohet fitimi i pronësisë nga ana e kreditorit mbi sendin e lënë peng. Mirëpo, sot në kushte të caktuara sendi i lënë peng mund të kaloj në pronësi të kreditorit pengmarrës. Kjo bëhet me qëllim që të thjeshtësohet sa më shumë çështja e shndërrimit të pengut në vlerë pasurore dhe në këtë mënyrë të përmbushen kërkesat e kreditorëve si domosdoshmëri e zhvillimit të papenguar të ekonomisë së tregut.67 Shitja e lirë nuk duhet që të shkojë në dëm të interesave të debitorit. Duhet të ruhet ekuivalenca e këmbimit të vlerave pasurore. 7. PARIMI I PAPJESTUESHMËRISË Sendi i lënë peng i cili është objekt i hipotekës është i papjestueshëm. E drejta e hipotekës ka për qëllim pretendimin ( kërkesën) nga vlera e sendit të lënë hipotekë. E drejta e hipotekës ka karakter akcesor e që varet nga e drejta kryesore siç është pretendimi. Për këtë qëllim hipoteka si e drejtë


65. Ligji për hipotekat, 2002/4.


67 . Po aty, fq236.

31

akcesore dhe pretendimi si e drejtë kryesore janë të pandara në pikëpamje të vetë sendit pengor. Sendi pengor si tërësi siguron ndërsa edhe pretendimi është i tërësishëm kur sigurohet nga sendi pengor. Toka e cila siguron, mbulon edhe ndërtesën e ngritur në të si dhe gjithçka që ka përreth saj si (universitas rerum). Toka pengore e lënë hipotekë konsiston edhe në sendet e veçanta që vijnë në këtë tërësi si dhe në përkatësitë (pretinencat ) e tij. Pra trualli i lënë peng shtrihet edhe në tërësitë e ngastrave (pjesëve) që përbëjnë trupin tokësor.68 Lidhur me parimin e papjesëtueshmërisë së hipotekës ekziston edhe dispozita ligjore, ku thuhet “pasuria e paluajtshme e lënë peng në tërësi siguron kërkesën e kreditorit deri në shlyerjen e plotë të kësaj kërkese pa marrë parasysh pjesëtimin e mëvonshëm të pasurisë së paluajtshme (pandashmëria e hipotekës). Nuk mund të lirohet një pjesë e sendit nga hipoteka edhe pse vlera e sendit është më e madhe se kërkesa e siguruar. Nuk ekziston mundësia të bartet hipoteka në një send tjetër të paluajtshëm të pengdhënësit. Nëse vjen deri te ndërrimi i objektit të hipotekës kjo do të thotë se është shuar e drejta e hipotekës në sendin e mëparshëm dhe është krijuar hipotekë e re mbi objektin e hipotekës për të siguruar kërkesën e njëjtë të kreditorit. Qarkullueshmëria e hipotekës nënkupton faktin se hipoteka mund të bartet por vetëm me bartjen edhe të kërkesës, hipoteka trashëgohet por së bashku me kërkesën. Pra hipoteka nuk mund të qëndrojë në mënyrë të pavarur nga kërkesa.69 Hipoteka mund të lihet hipotekë për kreditorin tjetër dhe kjo në të drejtën tonë quhet mbihipotekë. Për këtë punë juridike nuk kërkohet pëlqimi i debitorit. Nuk mund të lirohet një pjesë e sendit nga pengu, edhe pse vlera e sendit është më e madhe se kërkesa e siguruar.70 Kjo mund të lejohet vetëm në rastet kur ekziston marrëveshja midis kreditorit pengmarrës dhe debitorit pengdhënës. Me ligjin për hipotekat të Kosovës nr. 2002/4 parashihet se: “Hipoteka e ngastrës do të zbatohet në të gjithë ngastrën e tokës”. 8. PARIMI I PRIORITETIT E drejta e pengut e siguron kreditorin, jo vetëm në raport me debitorin,



70. Po aty, fq. 239.

32

por edhe ndaj respektimeve eventuale nga të tjerët në këtë send. E, kur mbi të njëjtin send krijohen edhe të drejta pengore të tjera, atëherë pretendimet e kreditorit duhet të sigurohen edhe në rast të konkurencës mbi të njëjtin send. Në rastin e fundit del e qartë se i njëjti send pengor mund të shërbej për sigurimin e pretendimeve të më shumë kreditorëve.71 Parimi i prioritetit është njëri ndër parimet e të drejtës së pengut në sendet e paluajtshme, që nënkupton se, titullari i kësaj të drejte sendore ka të drejtë që të realizoj kërkesën e vet para kreditorëve të tjerë, të cilët e kanë konstituuar të drejtën e hipotekës pas tij ose nuk kanë fare të drejtë hipoteke. E drejta e hipotekës - ekziston mbi paluajtshmërinë e caktuar. Një plauajtshmëri e caktuar njëkohësisht mund të jetë objekt i më shumë të drejtave të hipotekës. Sendi i paluajtshëm lihet peng për kërkesa të subjekteve të ndryshme, që në këtë rast janë kreditorët pengmarrës. Në këtë rast bëhet fjalë për kumulimin e të drejtave të hipotekës. Kumulimi i të drejtave të hipotekës mund të lindë në të njëjtën kohë ose kohë të ndryshme. Në këto raste duhet të parashihet mundësia e radhës së përmbushjes së kërkesave të siguruara me hipotekë.72 Në të drejtën tonë, radhët e prioritetit përcaktohen në bazë të ligjit dhe marrëveshjes së palëve që kanë objektin e njëjtë peng për sigurimin e kërkesave të tyre. Prioriteti fitohet nga koha e fitimit të të drejtës së pengut, sipas parimit i pari për nga koha i pari për nga e drejta. Këtë parim e parasheh edhe ligji për hipotekat i Kosovës nr. 2004/4, në nenin 4.5 ” Nëse pasuria e patundshme është korateral i disa hipotekave, të drejtat e pengmarrësve do të përcaktohen sipas momentit të regjistrimit të tyre, përveç nëse nuk parashikohet ndryshe me ligj”. Debitori hipotekues të njëjtën paluajtshmëri mund t’ua lë hipotekë kreditorëve të ndryshëm, për sigurimin e kërkesave të tyre. Meqë më shumë të drejta të hipotekës konkurojnë mbi të njëjtën paluajtshmëri, krijohen rradhët e prioritetit varësisht nga koha e krijimit të hipotekës. Raporti në mes tyre rregullohet sipas parimit të përparësisë kohore, në mbështetje të maksimës së vjetër romake, , qui prior est tempore potior est iure “ kush është i pari për nga koha është më i fortë nga e drejta e realizimit të kërkesës. Nëse ka më tepër kreditorë hipotekues, e drejta e regjistruar më herët gëzon përparësi në raport me të drejtën e hipotekës të fituar më vonë. Me këtë rast, vendimtare është dita kur është bërë propozimi për regjistrimin e jo momenti kur është krijuar kërkesa. Nëse dita kur është bërë kërkesa për



33

regjistrim është e njëjtë, atëherë rradha sipas të cilës do të realizojnë kërkesat e tyre përcaktohet në bazë të orës së pranimit të kërkesës për regjistrim në regjistrin e paluajtshmërisë.73 Kjo përparësi nuk konsiston në ndonjë proporcionalitet në mes kreditorëve lidhur me realizimin e kërkesave të tyre. Por së pari do të plotësohet kërkesa e kreditorit të parë hipotekues për nga rradha e regjistrimit të hipotekës, ndërsa çdo kreditor i mëvonshëm sipas rradhës së regjistrimit do të realizoj kërkesën e vet nga vlera e mbetur. Kjo zgjidhje kësisoji nënkupton krijimin sukcesiv të së drejtës së hipotekës. Mirëpo kur kemi kumulimin e hipotekave. Atëherë kur në të njëjtën ditë dhe në të njëjtën orë më shumë kreditorë hipotekues paraqesin kërkesë për regjistrimin e hipotekës ndaj të njëjtit debitorë dhe mbi të njëjtën paluajtshmëri, regjistrimi bëhet me të njëjtin numër dhe ky fakt shënohet në dëftesën që regjistruesi i jep secilit nga kreditorët. 9. BARTJA E HIPOTEKËS Hipoteka si e drejtë sendore në sendin e huaj, mund të bartet apo të kaloj tek personat e tretë. Marrëdhënia juridike midis kreditorit pengmarrës dhe debitorit pengdhënës mbetet në fuqi përderisa nuk përmbushet obligimi i paraparë nga palët.74 Natyra jurdike e hipotekës është e tillë sepse ajo është e drejtë sendore akcesore por e lidhur ngushtë me kërkesen si e drejtë kryesore. Ajo vetvetiu lindë dhe kushtëzohet nga realizimi i kërkesës. Kjo lidhje e ngushtë njëherit mundëson edhe bartjen e saj, jetërsimin. Bartja e kërkesës bëhet në mënyra të ndryshme : me kontratën për cesion, shitje, subrogacion, dhuratë. Në raste të vdekjes bartja bëhet: me testament, legat.75 Bartja e hipotekës gjithmonë nënkuptohet si fitim translativ nga një kreditor tek kreditori i ri. Secila paluajtshmëri e cila ishte ngarkuar më parë me qëllim të vetëm që kishte sigurimin e realizimit të kërkesës, tani bartet tek personi i tretë me sigurimin e krijuar.76 Ndërrimi i personalitetit të kreditorit, mund të bëhet vetëm nëse lidhet konkrata për cedim ndërmjet kreditorit (cedentit) dhe kreditorit të ri (cesionarit) fituesit. Dhe të realizohet mënyra e fitimit, regjistrimi në

73 Ligji për Hipotekat, 2002/4, neni 4. 7.

74. Statovci, fq. 165.

75. Shih Statovci, fq. 165.

76. Po aty, fq. 165.

34

regjistrin e paluajtshmërive. Lënda e cedimit e cila bartet përfshinë kërkesën kryesore si dhe atë akcesore siç është hipoteka.77 Marrja e përgjegjësisë, sipas doktrinës juridike vie në shprehje për shkak të mirave materiale që gëzon personi i tretë78 SUBJEKTET E HIPOTEKËS SË KONTRAKTUAR Të drejtat dhe detyrimet janë marrëdhënie ndërmjet kreditorit dhe debitorit. Njëri subjekt quhet kreditor, që ka të drejtë të kërkoj nga një subjekt tjetër, që quhet debitor, një dhënie, bërje ose mosbërje.79 Kjo vlenë edhe për detyrimin. Po kjo vlenë edhe për autorizimin. Të drejtat dhe detyrimet u takojnë vetëm njerëzve dhe lindin për shkak të tyre. Këta persona paraqiten në cilësi të caktuar, pra mund të jenë persona juridik si dhe individ.80 Në marrëdhëniet juridike hipotekuese, hipoteka siguron gjithmonë një pretendim të caktuar. Pra edhe pretendimi nuk lindë për vetëveten por është rezultat që lindë nga marrëdhënia juridike dhe njëherit paraqet pushtetin subjektiv, të cilin pjesëmarrësit e nxjerrin nga e drejta objektive. Kreditori hipotekues për të siguruar një pretendim, kërkon nga debitori hipotekues që t’ia lë peng një send të caktuar të paluajtshëm.81 1. KREDITORI HIPOTEKUES Kreditori hipotekues mund të jetë çdo person fizik apo juridik, mbi të cilin është konstituar e drejta e hipotekës dhe njëherit e ka të drejtën që kërkesën ta realizoj nga vlera e sendit të lënë peng.82 Roli dhe rëndësia e kreditorit hipotekues qëndron në botë se ai ndodhet në këtë pozitë vetëm në sajë të marrëdhënies juridike detyrimore. Ai ka të drejtën që të kërkojë nga debitori hipotekues lënien e sendit me qëllim që të siguroj pretendimin e tij nga vlera e sendit të lënë në hipotekë.83 Vetëm ai është bartës i të drejtës së hipotekës dhe kjo e drejtë shtrihet dhe vepron ndaj të gjithë personave tjerë erga omnes.84 Në marrëdhënien jurdike hipotekuese debitori është personi i cili ka për obligim të përmbushë detyrimin që kërkohet nga ana e kreditorit dhe i cili realizohet nga vlera sendit të lënë peng. Debitori hipotekues nuk do të thotë të jetë edhe debitor personal,

77. Nerxhivane Dauti, E drejta e detyrimeve, fq. 251-252.

78. Nerxhivane Dauti, E drejta kontraktuese, fq. 108.

79 . Nerxhivane Dauti, E drejta e detyrimeve, fq. 31.

80 . Ejup Statovci, E drejta e pengut, fq. 171.

81 . Nerxhivane Dauti, E drejta e detyrimeve, fq. 31.

82 . Abdulla Aliu, E drejta sendore, fq. 209.



35

sepse debitor hipotekues mund të jetë edhe ndonjë person i tretë i cili e ka lënë peng sendin e vet në hipotekë për sigurimin e kërkesës së kreditorit nga marrëdhënia e detyrimit. Në raste të tilla detyrimi është i debitorit, nëse detyrimi nuk përmbushet me kohë atëherë kreditori kërkesën e vet mund ta realizoj nga sendi i cili është lënë peng nga personi i tretë. Kjo e drejtë është sendore juridike andaj kreditori ka vetëm të drejtën e realizimit të kërkesës. Në këtë rast si çështje me rëndësi është që kreditori ta realizoj pretendimin e tij nga sendi i lënë peng.85 Mirëpo në qoftë se ka arritur afati i skadimit të pretendimit të kreditorit nga vlera e sendit pengor atëherë kreditori mund të kërkoj shitjen e sendit të lënë peng me rrugë gjyqësore, sipas nenit 15, 3 dhe 17 të Ligjit për Hipotekat.‘’Ç’është e vërteta, kur pretendimi i skaduar nga kontrata në ekonomi nuk është realizuar, kreditori pengor nuk i drejtohet gjyqit, pas kalimit të afatit prej 45 ditësh nga paralajmërimi që ai ka kumtuar debitorit si dhe pengdhënësit, kur ky nuk është i njëjti person, mund të fillojë me shitjen e sendit pengor. Bile, në qoftë se sendi pengor ka çmimin e bursës ose të tregut, mund të ta shesë sipas çmimit pasi të kenë kaluar 45 ditë nga paralajmërimi i bërë debitorit dhe pengdhënësit se do të veproj kështu.86 Kur debitori hipotekues zvogëlon vlerën e sendit të paluajtshëm pengor ose në ndonjë mënyrë tjetër e keqëson gjendjen e tij, atëhere në këtë rast kreditori kërkon nga gjyqi që ky ta urdhëroj debitorin që të heqë dorë nga veprimet e tilla, e kur ai këtë nuk e bën, atëherë mund të kërkojë arkëtimin e dhunshëm të pretendimit të tij të siguruar me hipotekë edhe para skadimit të pretendimit.87 2. DEBITORI HIPOTEKUES Më herët cekëm se akterët kryesor në një marrëdhënie juridike janë kreditori hipotekues si pengmarrës dhe debitori hipotekues si pengdhënës. Pa këta as që mund të mendohej një marrëdhënie e tillë detyrimi. Që të dy qëndrojnë përballë njëri-tjerit dhe kanë interesa të përbashkëta. Çka është e drejtë për kreditorin është obligim për debitorin.88 Në të drejtën sendore kreditori hipotekues dhe debitori hipotekues janë prezumim i çdo marrëdhënie juridiko-sendore.89 Edhe ligji për hipotekat 2002/4 e përcakton debitorin si pengdhënës “pengdhënësi “ është personi, pasuria e patundshme e të cilit është ngarkuar


86 . Ligji për Hipotekat, 2002/4, neni 15 dhe 17.

87 . Ligji për Hipotekat, 2002/4, neni 4, pika 4,6.



36

me hipotekë.90 Debitori hipotekues është pronari i paluajtshmërisë me të cilën sigurohet kërkesa. Kreditori pretendimin e tij e realizon nga vlera e sendit të debitorit të lënë në hipotekë. Nëse afati i pagesës skadon atëherë kreditori ka të drejtë të kërkoj në rrugë gjyqësore shitjen e sendit sipas nenit 13 të Ligjit për Hipotekat 2002/4. “Autorizimi i biznesit për shitjen e kolateralit të hipotekës mund të ushtrohet pas mospërmbushjes së detyrimit të përshkruar në dhënien e autorizimit të biznesit, pas bërjes të lajmërimit të duhur dhe procedurës së ankandit’’.91 Debitori hipotekues është presoni që ka për obligim (borxh) shumën e caktuar të të hollave ose obligim që mund të shndrrohet në të holla, ndaj kreditori hipotekues, nga një marrëdhënie e caktuar detyrimore ose marrëdhënie tjetër juridike, ose personi i tretë, respektivisht pronari i paluajtshmërisë, i cili nuk ka kurrfarë borxhi ndaj kreditorit, por përgjigjet me anë të paluajtshmërisë së vet për borxhin e debitorit personal.92 Si raste të tilla mund të krijohen vetëm në momentin e krijimit të drejtës së hipotekës përkatësisht lidhjes së kontratës. Shih Ligjin për Hipotekat ku në nenin 7 decidivisht thuhet: Regjistrimi i hipotekës në përputhje me ligjet në fuqi do të ketë ndikim në të drejtat dhe obligimet e palëve.’’93 Sendi i lënë në hipotekë në substancë mbetet i paprekur dhe në këtë rast pengdhënësi mbetet pronar i sendit dhe ka të drejtën të disponoj me sendin e tij.94 REGJISTRIMI I HIPOTEKËS NË REGJISTRIN E PALUAJT-SHMËRIVE (MËNYRA E FITIMIT) Për të fituar hipotekën mbi sendin e paluajtshëm kemi thënë se kërkohet veprimi juridik dhe mënyra e fitimit. Si veprim juridik konsiderohet kontrata që shërben si marrëveshje e palëve ndërsa si (modus aquirendi) konsiderohet akti i regjistrimit të hipotekës mbi sendin e paluajtshëm. Titulli juridik apo baza juridike që në këtë rast është kontrata, duhet që të jetë e vlefshme, në këtë mënyrë të krijohet e drejta e hipotekës. Në të kundërtën në qoftë se baza juridike - kontrata nuk është e vlefshme atëherë nuk mund të ketë fare hipotekë. Në momentin kur kemi vlefshmëri të kontratës atëherë kemi të bëjmë me hipotekë vullnetare.95

90 . Ligji për Hipotekat, 2002/4, neni 2.

91 . Ligji për Hipotekat, 2002/4, neni 13.


93 . Ligji për Hipotekat, 2002/4, neni 7. 1.



37

Në nenin 7.1 të Ligjit për Hipotekat thuhet:’’Regjistrimi i hipotekës në përputhje me ligjet në fuqi do të ketë ndikim në të drejtat dhe obligimet e palëve. Personat që fitojnë të drejta në objektin e hipotekës së regjistruar do të jenë të obliguar me të drejtat e themeluara më parë që i takojnë një hipoteke të tillë’’.96 Po ashtu edhe neni në vazhdim: ’’Një ndryshim i dokumentit të hipotekës do të ketë efekt pas regjistrimit të hipotekës së ndryshuar’’.97 Kjo kontratë nënkupton se debitori apo ndonjë person i tretë, i cili është dakorduar ta lë pasurinë e tij për sigurimin e kërkesës së kreditorit që t’i lejojnë kreditorit që të drejtën e vet-hipotekën t’a regjistroj në regjistrat e paluajtshmërive si barrë e asaj paluajtshmërie.98 Ndërsa (modus aquirendi) nënkupton mënyrën e fitimit të hipotekës me regjistrimin në regjistrat e paluajtshmërive. Shih Ligjin për Hipotekat, Neni 7. Për ta themeluar një hipotekë është kusht që mbi atë send të ekzistoj pronësia. Thënë më shkurt si pengdhënës nuk do të thotë që të jetë vetëm debitori, por edhe pëlqimi i pronarit mbi sendin e të cilit lejohet hipoteka.99 Regjistrimi i hipotekës bëhet në bazë të ligjit 2002/5 për themelimin e regjistrit të të drejtave të pronës së paluajtshme. Në Ligj thuhet:’’ Të drejtat e pronave të paluajtshme, ashtu siç rregullohen me dispozitat e ligjeve në fuqi, që i takojnë tokës, ndërtesave dhe banesave do të regjistrohen në regjistër’’.100 Në momentin kur hipoteka regjistrohet në regjistrin e pronave të paluajtshme hipotekën kontraktuese e bënë të drejtë sendore publike.101 Kërkesa për regjistrimin e hipotekës në regjistrin e të drejtave të pronave të paluajtshme bëhet me shkrim nga personat e interesuar për këtë çështje. Në nenin 3 të Ligjit për Themelimin e Regjistrit të të Drejtave të Pronës së paluajtshme thuhet: ’’Kërkesa për regjistrimin e të drejtave të pronave të paluajtshme i parashtrohen me shkrim ZKK-së në territorin ku ndodhet prona e paluajtshme’’.102 Nënkupthohet se pëlqimi i pengdhënësit duhet të jetë shprehimor dhe të nënshkruhen palët për krijimin e hipotekës mbi atë send.103

96 . Ligji për Hipotekat 2002/4, neni 7. 1.

97 . Ligji për Hipotekat 2002/4, neni 7.


99 . Po aty, E drejta sendore, fq. 244.

100 . Ligji për Themelimin e Regjistrit,, neni 2.


102 . Ligji për Themelimin e Regjistrit, neni 3. 1dhe 3. 2.


38

1.TË DREJTAT DHE DETYRIMET E KREDITORIT HIPOTEKUES Marrëdhënia juridike si aspekt i përmbajtjes së hipotekës paraqet dy lloje të të drejtave dhe detyrimeve të cilat lindin, me krijimin e kontratës hipotekuese dhe regjistrimit në regjistrin e paluajtshmërive. Si të tilla mund të jenë të drejtat dhe detyrat e natyrës detyrimore dhe të drejtat dhe detyrat e natyrës sendore. Si e drejtë e natyrës detyrimore e kreditorit është e drejta e kërkesës që e ka ndaj debitorit hipotekues si dhe të drejtën e natyrës sendore e realizon pikërisht mbi sendin e lënë peng në qoftëse është edhe te personat e tretë.104 1.1 TË DREJTAT E KREDITORIT HIPOTEKUES Kreditori hipotekues si titullar i të drejtës së hipotekës, ka disa autorizime, përkatësisht të drejta që dalin nga vetë përmbajtja e të drejtës së hipotekës si e drejtë subjektive absolute. Të drejtat më të rëndësishme të kreditorit hipotekues janë:

- E drejta e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit hipotekues ; - E drejta e përparësisë në realizimin (arkëtimin) e kërkesës ; - E drejta që të mos lejojë zvogëlimin e vlerës së sendit hipotekues; - E drejta e bartjes së hipotekës ; - E drejta e mbrojtjes së të drejtës së hipotekës ;105

- Kreditori ka të drejtë të kundërshtoj veprimet e debitorit pengdhënës me të cilat zvogëlohet vlera e sendit të lënë peng dhe kështu rrezikohet përmbushja e kërkesës së kreditorit.106 - E drejta e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit hipotekues - Kjo e drejtë nënkupton se kreditori hipotekues, si autorizim kryesor ka realizimin e të drejtës së vet, që kërkesa e tij e siguruar me hipotekë të përmbushet nga vlera e paluajtshmërisë së lënë në hipotekë.107 Kreditori hipotekues me rastin e realizimit të kërkesës së vet nga vlera e paluajtshmërisë së lënë peng, duhet ta respektoj parimin e officialitetit të të drejtës së pengut. Kjo do të thotë se, ai duhet të kërkojë shitjen publike të sendit hipotekues me anë të gjykatës. Kur është në pyetje përmbushja e të drejtës së kërkesës nga paluajtshmëria e lënë peng, atëherë kërkesa që sendi të shitet në ankand publik dhe të organizuar nga gjykata është shumë më e fuqishme se sa në raste kur objekt i pengut është sendi i luajtshëm.108

104 . Vedrish Martin – Klariç Petar, vep. e cit. 339.





39

- E drejta e përparësisë në realizimin (arkëtimin) e kërkesës - Me rastin e përmbushjes së kërkesës së kreditorit hipotekues kërkohet edhe përcaktimi i përparësisë apo radhës për realizimin e kërkesave të siguruara me hipotekë. Në të drejtën është rregull, se kërkesat e siguruara me hipotekë realizohen gjithmonë para kërkesave të cilat nuk janë të siguruara me hipotekë. Mirëpo, në rastet kur më shumë hipotekues i kanë të siguruara kërkesat e tyre më sendin e paluajtshëm i cili është objekt i disa të drejtave hipotekuese, kërkohet të dihet radha e përparësisë në përmbushjen e kërkesave të siguruara me hipotekë.109 Radha e përparësisë në realizimin e kërkesave të siguruara është e një rëndësie të madhe për shkak se, kreditorët hipotekues janë të detyruar të durojnë përmbushjen e kërkesës së kreditorit hipotekues të radhës së parë dhe pastaj t’i përmbushin kërkesat e veta, edhe ato sipas radhës së përparësisë që kanë. Në këto raste ekziston mundësia që të mbetet pa e përmbushur kërkesën e vet nga vlera e sendit të lënë peng. Radha e përparësisë edhe pse është e përcaktuar me ligj, legjislacioni e rezervon të drejtën e vet duke i dhënë përparësi përmbushjes së ndonjë kërkese tjetër, dhe kjo është e përcaktuar me ligj.110 - E drejta e kreditorit hipotekues të ndjekë objektin e hipotekës. Kreditori hipotekues ka të drejtën e ndjekjes së objektit të hipotekës kudo që ai të gjindet. Kështu që ai mund të realizoj kërkesën e vet nga vlera e objektit të hipotekës pa marrë parasysh se objekti gjendet në pronësi të debitorit hipotekues ose në pronësi të personit të tretë.111 Këtë të drejtë kreditori hipotekues e ka edhe ndaj çdo personi të tretë prej të cilëve kërkon që të përmbahen nga veprimet që padrejtësisht e pamundësojnë ose e pengojnë në ushtrimin e të drejtës së hipotekës mbi paluajtshmërinë e ngarkuar.112 - E drejta e kreditorit hipotekues që të marrë masa mbojtëse lidhur me hipotekën. Kreditori hipotekues ka të drejtë që në rast vonesës së debitorit hipotekues në përmbushjen e obligimit të ndërmerr masa mbrojtëse, me qëllim të ruhet, mbahet ose rritet vlera shitëse e paluajtshmërisë së hipotekuar, por me mjetet e investuara mos të fitohet e drejta e pronësisë mbi objektin e hipotekuar.113


110 . Po aty, neni 4. 5.




40

1.2 DETYRIMET E KREDITORIT HIPOTEKUES Për dallim prej kreditorit të pengut të pengu i dorës ( pignusi ), kreditori hipotekues nuk ka të drejtë të posedoj paluajtshmërinë e hipotekuar dhe as që ka të drejtën e mbledhjes dhe marrjes së frutave dhe dobive të tjera, si dhe as të drejtën e përdorimit të sendit. Pas pushimit të kërkesës së siguruar me hipotekë, debitori hipotekues mund të kërkoj shlyerjen e hipotekës nga librat përkatëse publike, ndërsa kreditori hipotekues është i obliguar që të pajtohet me kërkesën dhe të duroj shlyerjen e hipotekës.114 2.TË DREJTAT DHE DETYRIMET E DEBITORIT HIPOTEKUES Kreditori hipotekues si dhe debitori hipotekues janë akterë kryesor në korelacion dhe si të tillë në mes tyre krijohen të drejta dhe detyrime të ndërsjella. Çka është e drejtë për kreditorin hipotekues, është njëkohësisht detyrim për debitorin ose e kundërta.115 2.1 TË DREJTAT E DEBITORIT HIPOTEKUES Meqenëse sendi i paluajtshem i cili është objekt i hipotekës edhe më tutje mbetet në pronësi të debitorit, ai ka të drejtë të disponoj dhe shfrytëzoj sendin e lënë peng, por me kujdesin e duhur për ti ruajtur gjithnjë interesat e kreditorit hipotekues. Ky send i cili është lënë në hipotekë me qëllim të përmbushjes së kërkesës së kreditorit mund të mos jetë i debitorit por në pronësi të një personi të tretë. Andaj, në qoftë se debitori nuk e përmbushë obligimin me kohë, kreditori mund të kërkoj në procedurë të rregullt përmbushjen e detyrimit nga debitori. Nënkuptohet se për kreditorin nuk është me rëndësi të veçantë se cili është pronari i sendit, por si e rëndësishme është që ai të arrij të regjistroj të drejtën e tij në regjistrin e paluajtshmërive. Sendi i cili është lënë në hipotekë dhe i cili është regjistruar në regjistrin e paluajtshmërive, bëhet vetëm me vullnetin e lirë të pronarit të sendit të lënë në hipotekë.116 Nga kjo mund të përfundojmë se pronari i sendit të lënë në hipotekë vazhdon të ketë të drejta të caktuara, si zakonisht janë: - E drejta e përdorimit të sendit dhe mbledhja e frytave. - E drejta e disponimit të sendit të lënë hipotekë. E drejta e përdorimit dhe e mbledhjes së frytave, vazhdon të jetë e drejtë e

114. Ligji për Hipotekat, 2002/4, neni 8. 1.



41

pronarit dhe është e patjetërsueshme deri sa të arrijë koha për përmbushjen e detyrimit. Në qoftë se pronari i sendit të lënë në hipotekë-debitori, nuk përmbushë detyrimin e tij në raport me kreditorin kjo e drejtë rrezikon të humbet, atëherë kur sendi sekuestrohet apo shitet në ankand publik.117 Edhe e drejta e disponimit është e drejtë ekskluzive vetëm për pronarin e sendit të lënë hipotekë. Kjo e drejtë vazhdon të ekzistojë deri sa sendi i lënë në hipotekë nuk shitet. Por në qoftë se vie deri tek ndërrimi i pronarit të sendit të lënë në hipotekë, pronari i ri i cili ishte i vetëdijshëm se sendi i blerë ishte i ngarkuar me hipotekë ai këtë nuk mund t’a neglizhoj, por se sendi i ngarkuar mbetet edhe më tutje send i cili siguron kërkesën e kreditorit.118 Mund të konkludojmë se debitori hipotekues ka të drejtën e tjetërsimit të objektit të hipotekës, por të mos ketë ndikim në sigurimin e kërkesës për kreditorin hipotekues.119. 2.2 DETYRIMET E DEBITORIT HIPOTEKUES Hipoteka është e drejtë sendore në sendet e paluajtshme. Ku lënia peng bëhet me regjistrimin e të drejtës në regjistrat e paluajtshmërive, ndërsa objekti i cili është ngarkuar me paluajtshmëri mbetet edhe më tutje në posedim të debitorit.120 Detyrë kryesore e debitorit hipotekues është të duroj ngarkimin e sendit të tij të paluajtshëm me të drejtën e hipotekës në favor të kreditorit hipotekues, si dhe të përmbahet nga veprimet mbi paluajtshmërinë, që përndryshe do të mund t’i ndërmerte po të mos ekzistonte e drejta e hipotekës.121 Ai gjithashtu është i detyruar që në rast të mospërmbushjes së obligimit me të skaduar, të duroj realizimin e kërkesës së kreditorit nga vlera e sendit të lënë në hipotekë. Nëse debitori hipotekues edhe pas kalimit të afatit të arritshmërisë nuk e përmbush obligimin e vet, ndërsa realizimi hipotekës ende nuk ka filluar, është i detyruar të kujdeset për sendin në mënyrë që ai mos të humb vlerën, në të kundërtën do të përgjigjet për kompenzimin e dëmit deri në vëllimin e vlerës së zvogëluar të sendit. Debitori hipotekues është i obliguar që objektin e hipotekës ta shfrytëzoj me kujdesin e nikoqirit të mirë, ose me kujdesin e ekonomistit të mirë



119 . Andria Gams, Bazat e së drejtës reale fq. 195.


121. Ligji për Hipotekat, 2002/4, neni 8.

42

respektivisht ekspertit të mirë. Natyrisht duke pasur parasysh që me këtë rast të mos vështirësohet ose të bëhet krejt e pamundur realizimi i kërkesës së kreditorit nga vlera e objektit hipotekues. SHUARJA E HIPOTEKËS SË KONTRAKTUAR Meqenëse marrëdheniet juridike midis palëve janë të rregulluara me norma juridike, ato lindin, qëndrojnë dhe shuhen për një kohë të caktuar. Po e njejta gjë ndodhë edhe me themelimin e marrëdhenieve juridike hipotekuese. Këtu qëndron aspekti i përgjithshëm, ndërsa në aspektin e veçantë çdo e drejtë ka karakteristikat e saj.122 Është thënë se hipoteka si e drejtë sendore në sendin e huaj lindë apo themelohet për një qëllim të caktuar. Ajo, kushtimisht përbëhet nga e drejta pengore-hipoteka si dhe e drejta e kërkesës. E para si e drejtë akcesore, ndërsa e dyta si e drejtë kryesore. Kushtimisht qëndrojnë në kohezion për aq kohë sa qëndron kjo marrëdhënie juridike për palët që kanë interes. Përderisa legjislacione të ndryshme për caktimin e kushteve dhe kritereve për shuarjen e hipotekës e rregullojnë në detaje, duke i numëruar në mënyrë taksative shkaqet për shuarjen e hipotekës. Ligji për hipoteka 2002/4, në nenin 8 theksohet vetëm një gjë: ’’Hipoteka shuhet pas regjistrimit të lirimit të saj nga pengmarrësi në pajtim me këtë ligj’’.123 Ky ligj ka paraparë shuarjen e hipotekës vetëm në qoftë se përmbushet detyrimi nga debitori, për çka edhe është i ngarkuar. Kreditori hipotekues paraqet deklaratën me shkrim pas 15 ditëve për tu liruar nga hipoteka, sipas nenit 8.2. Por në qoftë se kreditori hipotekues nuk e ka ndërmarrë një nismë të tillë, atëherë gjykata mund ta detyroj zyrën kadastrale komunale që ta bëjë lirimin e hipotekës së ngarkuar për kreditorin tek debitori pengdhënës, nëse ky i fundit apelon për një çështje të tillë.124 Hipoteka pushon së ekzistuari edhe me shitjen e sendit të lënë hipotekë. Zakonisht vie në shprehje në rastet, kur debitori hipotekues nuk ka përmbushë detyrimin me kohë. Kreditori hipotekues, ka të drejtë sipas ligjit që të kërkoj me rrugë gjyqësore të filloj procedura e ekzekutimit.125 Ligji ka paraparë edhe shitjen e kolateralit të hipotekës nga agjencionet e ndryshme të specializuara, sipas nenit 10 të këtij ligji. Por duke pasur parasysh rrethanat nëpër të cilat po kalon Kosova, një çështje e tillë duket e pamundur tani për tani, andaj shitja e tillë mbetet komptenecë e gjykatave


123. Ligji për Hipotekat, 2002/4, neni 8.

124 . Ligji për Hipotekat, 2002/4, Neni 8. 4.

125 . Ligji për Hipotekat, 2002/4, Neni 9.

43

duke zbatuar ligjin e procedurës së përmbarimit. Edhe Ligji për Procedurën Përmbarimore, në lidhje me shuarjen e të drejtës së hipotekës e përshkruan ditën kur zbatohet aktvendimi për shitjen e sendit të paluajtshëm.126 LITERATURA

- ABDULLA ALIU, Burimet e së Drejtës Civile në Kosovë-Prishtinë, 1999

- ABDULLA ALIU, E Drejta Sendore ( Pronësia )-Prishtinë, 2006 - ABDULLA ALIU, Nocioni dhe Parimet e të Drejtës së Pengut, e

Drejta nr.1-2-Prishtinë - FAIK BRESTOVCI, E Drejta Procedurale Civile-Prishti në 2001 - NERXHIVANE DAUTI, E Drejta e Detyrimeve ( Pjesa e Përgjithshme

) Prishtinë 2001 - NERXHIVANE DAUTI, Komentar i Ligjit për Hipotekat i Kosovës, e

Drejta (law)nr. 1-2004 - NERXHIVANE DAUTI, E Drejta Kontraktuese - Praktikum i - IVO PUHAN, E Drejta Romake, Prishtinë 1980 - EJUP STATOVCI, E Drejta e Pengut ( Aspekte Komparative )-

Prishtinë 1988 - EJUP STATOVCI, Marrëdhëniet Pronësore Juridike në Sendet e

Paluajtshme, Prishtinë 1977 - ANDRIJA GAMS, Bazat e së Drejtës Reale-Prishtinë 1976 - VEDRISH MARTIN –KLARIÇ PETAR, Gradjansko Pravo, opç i deo,

Zagreb 1988 - Doracaku i Jurisprudencës, Prishtinë 2006 - Kodi Civil 1994 - Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1993 - Ligji për Procedurën Përmbarimore, Qershor 2008 - Ligji për Themelimin e Regjistrit të Paluajtshmërive 2002/5 - Ligji për Hipotekat 2002/4 - Interneti

126 . Ligji për Procedurën përmbarimore, neni 196. 1.

44

45

Prof. Dr.Alajdin S. ALISHANI VEPRA E ARKITEKTURËS SI VEPËR E AUTORIT

H Y R J E Njeriu për nevojat e veta, për nevojat e njerëzve të tjerë, për nevojat e ndërrmarjeve të ndryshme, për nevojat e shoqërisë, për nevojat e shtetit dhe për nevojat e institucioneve të ndryshme, në të kaluarën dhe tani si edhe në të ardhmën ka ndërtuar dhe do të ndërtoj objekte të ndryshme për qëllime të ndryshme. Objektet shpesh si në enterier ashtu edhe në eksterier kanë pamje të bukur dhe janë funksionale, me të vetmin qëllim që t’i përgjigjen nevojave të ndërtimit dhe të kohës kur janë ndërtuar si edhe të mbijetojnë edhe shekujt. Çka si duket është dhe ka qenë mirë, sepse rrethanat e jetës kanë ndikuar dhe ndikojnë që të ndërtohen objekte të ndryshme për qëllimet e caktuara. Kjo është kështu sepse nevojat e njeriut, nevojat e jetës, artit, dhe niveli i zhvillimit të marrëdhënjeve ekonomiko- shoqërore janë faktor relevant që padyshim kanë ndikur dhe ndikojnë në ndërtimin e objekteve të ndryshme. Rëndom, objektet ndërtimore ndërtohen për qëllime paraprakisht të caktuara, varësisht nga nevojat e njeriut, jetës, shoqërisë dhe nevojës për ngritjen shpirtërore. Këto ndërtime, gjithsesi ndikojnë që të kemi ndërtesa të ndryshme me funksione të shumta. Krejt këto janë gjëra racionale dhe të nevojshme për njeriun, njerëzimin dhe civilizimin. Ndonjëhere këto objekte janë rezulatat i dijes dhe gjindshmërisë se njerëzve të profesionit, edhe atë për shkak të preokupimit të caktuar ose për shkak të kujdesit ndaj njeriut të caktuar për shkak të ndikimit të konfesioneve të ndryshme etj, . Këto preokupime janë mozaik i rrethanave të ndryshme që kanë ndikuar dhe ndikojnë në ndërtimin e objekteve të ndryshme me domethënie të ndryshme, me pamje të bukur nga jashtë dhe brenda, dhe me funksion të caktuar. Disa objekte nga kohërat me të lashta deri në ditët e sotme, e besohet se edhe në të ardhmën do të jenë krijimtari të mrekullueshme të njeriut ose grupit të njerëzve. Ndonjëherë ka raste kur objekti ndërtohet për qëllim të caktuar që zakonisht është rezultat i aftësisë profesionale, imagjinatës profesionale, inovacionit dhe është si shprehje e nivelit të zhvillimit të shkencës së arkitekturës. Në këtë konglomerat dhe mozaik të ndërtimit, po ndërtohen shumë objekte të mira të cilat sipas dukjes, funsionalitetit, monumentalitetit, thjeshtë lënë pa fjalë dhe pa frymë njerëzit e botës. Vetitë e këtyre objekteve me kohë edhe më tepër ngrisin vlerën artistike të tyre, aktualiteti i të cilëve po vazhdon që të mbijetoj epokat dhe civilizimet. Kuptohet se çdo objekt nuk mund të konsiderohet vepër e arkitekturës, sepse jo çdo njëra prej tyre ka vlerë artistike, sepse as në eksterier as në enterier nuk kanë bukuri as funksionalitet te veçantë. Kjo edhe është

46

normale sepse vetëm te objektet e caktuara tek të cilat vie në shprehje kreativiteti, origjinaliteti i autorit të veprës së arkitekturës, thuhet se kemi të bëjmë me vepër të autorit. Andaj, te objektet dhe ndërtime tjera të ndryshme nuk kemi këto veçori dhe karakteristika, sepse shumica e objekteve ndërtohen për nevojat utilitare që të plotësojnë kushtet normale të njeriut dhe shoqërisë. Për këtë nga këto objekte as që duhet të kërkohet që të kenë vetitë e vërteta të veprës së arkitekturës. Pra nga këto objekte duhet kërkuar të kenë vetitë e nevojshme për plotësimin e nevojave të ndryshme të njeriut dhe shoqërisë. Kuptohet nga këto objekte kërkohen ato veti dhe kakrakteristika që normalisht duhet të ketë objekti sepse vlera objektive e objektit të caktuar duhet gjithsesi të ekzistoj.Gjithnjë duhet nga këto objekte kërkuar atë që duhet të kenë në rrjedhën e përdorimit funksional të tyre. Në këtë mënyrë mbulohen me këto ndërtime kërkesat e arsyeshme në ndërtimtari të kohës së caktuar. Për veprën e arkitekturës duhet thënë se është vepër e pavarur e autorit. Ajo është padyshim vepër artistike në plot kuptimin e fjalës. Dukja e bukur, origjinaliteti dhe funksionaliteti i objektit janë vetitë dominante që janë me influencë për këtë vepër brililiante të autorit. Kuptohet ky konstatim qëndron vetëm po që se kjo vepër i plotëson kushtet e caktuara që nevojiten për ekzistimin e veprës së arkitekturës. Këto karakteristika të veprës së arktekturës kërkohen si në shoqëritë më pak të zhvilluara, ashtu edhe në shoqëritë me zhvillim mesatar e sidomos në shoqëritë e zhvilluara. Meqë këto të fundit janë më afër këtyre cilësive të veprës së arkitekturës sepse kanë bazën dhe superstukturën më të zhvilluar. Vepra e arkitekturës me kohë mund të pësoj ndryshime për shkak të ndërtimit të objekteve tjera përreth si pjesë e planit urban ose edhe nevojës për ndryshimin e tyre ngase më nuk i përgjigjen nevojave të kohës, kurse disa objekte të tjerë që kanë vlerë të veçantë duhet të restaurohen ngase kanë vlerë të jashtëzakonshme për shoqërinë dhe civilizimin në përgjithësi. Të gjitha këto rrjedha duhet të organizohen ashtu siç parashohin rregullat nacionale dhe rregullat e unifikuara. Për objekte që kanë vlera të jashtëzakonshme ato duhet të restaurohen duke respektuar rregullativën nacionale dhe të unifikuar dhe çdo intervenim duhet të respektoj këto rregulla dhe standarde nacionale. Në këto intervenime gjithsesi duhet të respektohen rregullat e restaurimit dhe duhet të bëhen nën mbikëqyrjen e institucioneve të caktuara të shtetit. Në këto intervenime gjithsesi duhet të kihen parasysh të drejtat morale të autorit dhe pëlqimi paraprak i organit kompetent të shtetit.

47

2.KUPTIMI I VEPRËS SË ARKITEKTURËS SI VEPËR TË AUTORIT Vepra e arkitekturës është vepër e veçantë e autorit që gëzon mbrojtje juridike nën kushtet e caktuara. Kjo mbrojtje sanksionohet si në bazë të dispozitave të të drejtave nacionale ashtu edhe të rregullave të unifikuara. Mirëpo, këtu duhet thënë se redaktimi i parë i Konventës së Bernës në v.1886 nuk ka paraparë këtë vepër të autorit e as që e ka sanksionuar si vepër të pavarur të autorit. Pra, në v. 1908 me revidimin e Konventës së Bernës në nenin 2, 1 në pjesën ku shpjegohet domethënja e shrehjeve “ vepër letrare dhe artistike “ pos tjerash ceken …” veprat nga lëmia e vizatimit, pikturës, arkitekturës, skulpturës, gdhendjes, litografisë, veprat nga lëmia e fotografisë me të cilat janë barazuar veprat e shprehura me veprim të ngjajshëm me fotografinë, e veprat e artit aplikativ, ilustrimet, hartat gjeografike, planet dhe skicat si dhe veprat plastike që i takojnë gjeografisë, topografisë, arkitekturës ose shkencës.127” Nga dispozita e nenit 2, 1, të Konventës së Bernës padyshim rrjedhin dy gjëra me rëndësi : Gjëja e parë është se vepra e arkitekturës hyn në grupin e veprave të autorit siç janë: vizatimi, pikura, skulptura, gdhendja, litografia, fotografia, sepse ka vlerë artistike. Gjëja e dytë është se vepra e arkitekturës si vepër e autorit hyn në grupin e veprave të artit aplikativ, ilustrimit, hartës gjeografike, planeve, dhe veprave plastike të cilat i përkasin gjeografisë, topografisë, arkitekturës ose shkencës, 128, sepse kanë afërsi me këto vepra me të gjitha ngjajshmëritë dhe dallimet që përndryshe kanë. Andaj, edhe duhet thënë se neni 2, 1 i Konventës së Bernës duhet te respektohet nga ligjet e shteteve anëtare të kësaj konvente, sepse në këtë mënyrë unifikojnë të drejtat e veta. Këtu duhet të bëjnë pjesë edhe drejtat tjera nacionale që nuk kanë nënshkruar dhe ratifikuar Konventën e Bernës, sepse kur për këtë fitojnë të drejtën ato veç kanë të drejtën e harmonizuar me rregullat e unifikuara. Të drejtat nacionale sipas rregullës përkrahin dispozitat e nenit 2, 1 të Konventës se Bernës.Kështu, kodi i pronësisë intelektuale të Republikës së Francës –K.P.I i R.F. (Code de la propriete intellectualle) në nenin112, 2

127 Code de la propriéte intellectuelle, VII édition, Dalloz, Paris 2007, fq. 777-835, Henri Desbois –André Françon-André Kerever, Les conventions

internationales du droit d’auteur et des droits voisins, Dalloz, Paris, 1976, fq. 9-22,Vesna Besarovič – Blagota Zarkovič :Intelektualna svojina,Dosije,

Beog. 1999, fq. 329-356, Dušan Tatič :Zbirka propisa o izdavačkoj delatnosti i autorskom pravu, Glasorijum, Beog. 2004, fq. 9-40.,,Intellectual

property Law, Oxford,University press,2009, fq 40-72, ; Fatos Dega : Pronësia intelektuale, II, Tiranë 2008, fq 33-34.

128 Tajana Tomič : Djela likovnih umjetnosti kao autorska djela, PŽ, br. 11, Beog. 2003,fq. 1015-1032,Code de la propriété intellectuelle, Dalloz,

Paris, 2007, fq. 777-835, Dušan Tatič :Zbirka propisa o izdavačkoj delatnosti i autorskom pravu, Glasorijum, Beog. 2004, fq. 9-40, Henri Desbois –

André Françon –André Kerever, Les conventions internationales du droit d’auteur et des droits voisins, Dalloz, Paris, 1976, fq. 9-22.,, ; Romana

Matanovac-Vuckovic, Zbirka propisa u podrucju prava intelektualnog vlasnistva,NN,Zag. 2008, fq 83-84.

48

nën pikën 7 dhe 12 cekë veprat që gëzojnë mbrojtje juridike. Kështu në pikën 7 ceken: dizajni, piktura, arkitektura, skulptura, gdhendja, dhe litografia, kurse nën pikën 12 cekë planet, skicat, veprat plastike që i përkasin gjeografisë, topografisë, arkitekturës ose shkencës. 129. Nga kjo dispozitë e K.P.I të R.F. neni 112, 2 pika 7 dhe 12, rrjedhin 2 gjëra me rëndësi. Gjëja e parë është se K.P.I. shprehimisht cekë veprat e autorit që gëzojnë mbrojtje juridike (juridiko autoriale). Gjëja e dytë është se K.P.I.në pikat 7 dhe 12 cekë veprat e autorit siq janë: dizajni, piktura, arkitektura, skulptura, gdhendja, litografia, planet, skicat, veprat plastike që i përkasin gjeografisë, topografisë, arkitekturës ose shkencës. Me këtë K.P.I. i R.F. vërteton se respekton nenin 2, 1 të Konventës së Bernës që është normale sepse R.Francës është nënshkruese dhe ratifikuese e kësaj Konvente, rregullat e së cilës janë pjesë përbërëse e sistemit juridik të saj. Madje, ligji mbi të drejtën e autorit të Republikës së Shqipërisë në nenin 5 pika 7, sanksionon veprën e arkitekturës si vepër të veçantë të autorit, kurse nën shkronjën gj ) të këtij neni ceken edhe këto vepra të autorit: ilustrimet, hartat, planet, skicat dhe veprat 3D në lëmin e gjeografisë, topografisë, arkitekturës dhe shkencës.130. Siç mund të vërehet L.D.A-R.SH. nën nenin 1, 2 në shkronjën ë) dhe gj) shprehimisht cekë veprën e arkitekturës si veprën e pavarur të autorit dhe ilustrimet, hartat, planet, skicat, veprat 3D në lëmin e gjeografisë, topografisë, arkitekturës dhe shkencës. Nga kjo rrjedh konstatimi se L.D.A i Rep.Shqipëris përkrah dispozitën e nenit 2, 1 të Konventës së Bernës sepse sanksionon veprën e arkitekturës si veprën e veçantë të autorit që gëzon mbrojtje juridike sipas drejtës së autorit. Si vepra të autorit janë edhe ilustrimet, hartat, planet, skicat dhe veprat 3D- tri dimensionale në lëmin e gjejografisë, topografisë, arkitekturës dhe shkencës. L.D.A-Rep.Shqiperisë cekë veprën 3D në lëmitë e cekura, që nuk vihet në pah nën nenin 2, 1 të Konventës së Bernës. Kjo nuk është mungesë e ketij ligji por përkrahja e rregullativës së unifikuar sepse me këtë dëshmohet harmonizimi i rregullativës së ligjit nacional me rregullat e unifikuara që janë pjesë përbëresë e sisitemit juridik të R.Shqipërisë. L.D.A.DN-të Republikës së Ukrainës, në nenin 5 nën pikën 7 sanksionon veprën e arkitekturës si vepër të pavarur të autorit e cili gëzon

129 Code de la propriété intellectuelle, VII édition, Paris, 2007, fq. 777-835, Henri Desbois – André Francon – André Kerever :Les conventions

internationales du droit d’auteur et des droits voisin, Dalloz, Paris, 1976, fq. 9-22.

130 Ligji për të drejtën e autorit i Republikës së Shqipërisë me 3. 07. 2000, nr 8630, Mariana Semini /Tutulani / :E drejta e detyrimeve dhe e kontratave,

Pjesa e posaqme, Tiranë, 2002, str. 194, Code de la propriété intellectuelle, VII édition, Dalloz, Paris, 2007, fq. 777-835.

Zakon Ukrajine o autorskom i srodnim pravima od 23. 12. 1993, Glasnik intelektualne svojine, br. 2, Beog. 1998, fq. 333-335, Dušan Tatič : Zbirka

propisa o izdavačkoj delatnosti i autorskom pravu, Glasorijum, Beog. 2004, 9-40,

49

mbrojtjen jurdiko-autoriale. Kurse në nenin e njëjtë, pika 10, ceken veprat e autorit siç janë ilustrimet, hartat, planet, skicat dhe veprat 3D e që shfrytëzohen në harta gjeografike, harta topogrfike, veprat e arkitekturës dhe disiplinave të tjera shkencore 131. Edhe ky ligj vërteton nenin 2, 1 të Konventës së Bernës sepse shprehimisht cekë veprën e arkitekturës si vepër të veçantë të autorit që gëzon mbrojtje juridike nën kushtet e caktuara. Madje ky ligji i Rep. Ukrainës thekson veprat siç janë ilustrimet, hartat, planet, skicat dhe veprat 3D të cilat shfrytëzohen në lëmin e gjeografisë, topografisë, arkitekturës dhe në disiplinat tjera shkencore gëzojnë gjithsesi mbrojtje juridike me çka vërtetohet respektimi i nenit 2, 1 të Konventës së Bernës sepse me këtë dëshmohet se çka është harmonizuar në nivelin e së drejtës nacionale. Nga ana tjetër këtu dëshmohet edhe mbrojtja e të gjitha veprave letrare dhe artistike që konsiderohen si vepra të veçanta të së drejtës së autorit. Te L.D.A.D.N. të Republikës së Bosnjës dhe Hercegovinës në nenin 6, 1 nën g), si vepra të veçanta të autorit cekë pikturën, gdhendjen, arkitekturën dhe grafikën edhe atë pa marrë parasyh materialin prej së cilës jane krijuar edhe veprat tjera të artit të skulpturës. Madje ky ligj nën shkronjën k) të nenit të njejtë cekë planet, skicat dhe veprat plastike që i përkasin, gjeografisë, fotografisë, arkitekturës, ose lëmive tjera shkencore ose artistike132. Të gjitha veprat e autorit sipas këtij ligji gëzojnë mbrojtje juridike sipas rregullave të së drejtës së autorit dhe të drejtave të ngjajshme. Ky ligj ka disa dallime në renditjen e veprave të autorit që ceken në nenin 2, 1 të Konventës se Bernës, çka si duket është normale sepse ky dallim nuk do të thotë se dispozitat e këtij ligji janë jashtë suazave të rregullave të Konventës së Bernës. Në këtë mënyrë dispozitat e këtij ligji vërtetojnë se rregullat e unifikuara të Konventës se Bernës janë pjesë përbërëse të sistemit juridik të Rep.Bosnjës dhe Hercegovinës. Më pas L.D.A.D.N. të Republikës së Kroacisë në pjesën për veprat e autorit në nenin 5, 2 shprehimisht cekë se vepra e arkitekturës është vepër e veçantë e autorit e cili gëzon mbrojtje jurike sipas rregullave të së drejtës së autorit dhe rregullave të ngjajshme.133. Siç mund të vërehet ky ligj cekë veprën e arkitekturës si vepër të veçantë të autorit që gëzon mbrojtje juridike. Kjo vepër është e ndarë nga veprat tjera të autorit pasi që ka

131 Zakon Ukrajine o autorskom i srodnim pravima od 23. 12. 1993, Glasnik intelektualne svojine, br. 2, Beog. 1998, fq. 333-335, Dušan Tatič :

Zbirka propisa o izdavačkoj delatnosti i autorskom pravu, Glasorijum, Beog. 2004, 9-40,

132 Zakon o autorskom i srodnim pravima, Republike Bosne i Hercegovine od 2005 godine, str. 1, Vesna Besarovič – Blagota Žarkovič : Intelektualna

svojina, Dosije, Beog. 1999,fq. 329-356,

133 Zakon o autorskim i srodnim pravima od 1. 10. 2003 godine, Igor Gliha ; Autorsko pravo, Inf. Zag. 2000, str. 189-190, Dr. Ivan Hennenberg

:Autorsko pravo, Inf Zag. 2001, fq. 108-109.

50

pavarësinë e caktuar në suazat e veprave tjera të autorit. Kuptohet ky qëndrim i ligjit nuk mohon veprat tjera të autorit që kanë afërsi me veprën e arkitekturës e as që mohon dispozitën e nenit 2, 1 të Konventës së Bernës. Me këtë padyshim dëshmohet harmonizimi i dispozitave të këtij ligji me rregullat e unifikuara të Konventës së Bernës, sepse këto rregulla janë pjesë përbërëse të rendit juridik të Rep. së Kroacisë. Madje, L.D.A.D.N të Republikës së Maqedonisë në nenin 3, 1 konsideron veprën e arkitekturës si vepër të pavarur të autorit i cili gëzon mbrojtjen juridike sipas të drejtës së autorit. Këtu bëjnë pjesë edhe veprat e autorit siq janë : hartat, planet, skicat, vizatimet teknike, projektet, tabelat, veprat plastike dhe veprat tjera me karakter të njejtë ose të ngjajshëm siç janë gjeografia, topografia, arkitektura dhe çështjet tjera të natyrës shkencore, teknike ose artistike134. Edhe në këtë ligj kihet parasysh neni 2, 1 i K.Bernës në sanksionimin e veprës së arkitekturës si vepër e veçantë e veprës së autorit i cili gëzon mbrojtje juridike sipas rregullave të së drejtës së autorit. Madje veprat tjera të autorit siç janë hartografia, planet, skicat, vizatimet teknike, projektet, tabelat, veprat plastike dhe veprat tjera me karkater të njëjtë apo të ngjajshëm në lëmin e gjeografisë, topografisë, arkitekturës ose punimet tjera teknike, arsimore dhe artistike. Në pjesën tjetër të nenit 3, 1 të këtij ligji ceken edhe disa vepra tjera të autorit që janë të natyrës teknike, artistike ose shkencore, çka si duket është mirë sepse shprehin përmbajtjen e nenit 2, 1 të Konventës së Bernës. Kjo është gjithashtu dëshmi e harmonizimit të dispozitave të këtij ligji me rregullat e unifikuara të Konventës së Bernës. L.D.A.D.N të Republikës se Sërbisë në nenin 2, 2 nën nr. 6 cekë se veprat e artit figurativ në të cilën hyn piktura, vizatimi, skicat, grafika, skulptura dhe të tjera, kurse nën pikën 7 të nenit të njejtë ceket vepra e arkitekturës, artit aplikativ dhe dizajni industrial. 135 Në veprat e artit figurativ hyn pikturimi në qelq, vaj, akuarel, vizatimi, skicat, grafika, skulptura, gdhendje në bakër, dru, gur, duke mos cekur materialin i cili doemos duhet të jetë i përhershëm. Në veprat e arkitekturës hyjnë ndërtesat, zgjidhjet arkitektonike, urat, hortikultura, enterieri, eksterieri i ndërtesave, skicat, planet dekorimi i teatrove dhe dekorimi skenik. Siç mund të vërehet dispozitat e ligjit mbi të drejtën e autorit dhe të drejtave të ngjashme të Rep

134 Zakon za autorskata pravo i srodnate prava Republike Makedonije,SV, br. 47, Skopje, 1996,od 12. 09. 1996, fq. 2,Vesna Besarovič – Blagota

Žarkovič :Intelektualna svojina, Dosije, Beog. 1999, fq. 329-356.

135 Zakon o autorskim i srodnim pravima Republike Srbije, S1. Br. 61 od 24. 12. 2004 str. 12,Mr. Svetislav P. Vukovič :Komentari Zakona o

autoskim i srodnim pravima, Zakon o žigovima, Zakon o pravnoj zaštiti dizajna i zakon o zaštiti topografija integrisanih kola, PB, Beog. 2005,fq.

12,Dušan Tatič :Zbirka propisa o izdavačkoj delatnosti i autorskom pravu, Glasorijum, Beog. 2004, fq. 135, Vesna Besarovič –Blagota Žarkovič :

Intelektualna svojina, Dosije, Beog. 1999, fq. 356-356.

51

Sërbisë. parimisht ka vepruar sipas dispozitës 2, 1 të Konventës së Bernës, që është mirë dhe normale sepse me këtë dëshmohet harmonizimi i të drejtës nacionale me rregullat e unifikuara. Megjithatë duhet thënë se L.D.A.D.N. të R.S., disa numërime që ka në dispozitat e veta në tërësi nuk përputhen me përmbajtjen e nenit 2, 1 të Konventës së Bernës kur bëhet fjalë për veprat e arkitekturës dhe veprat e artit aplikativ. Në, L.D.A.D.N. të Republikës së Kosovës në pjesën për veprat e mbrojtura të autorit në nenin 8 nën i), shprehimisht ceken veprat e arkitekturës sic janë: skicat, planet, maketat, objektet e ndërtuara të veprës së arkitekturës dhe inxhinjerisë në fushën e arkitekturës, urbanizmit, arkitekturës pejsazhit, dhe rregullimit të enterierit.136 Edhe në këtë ligj kemi një çasje pak më ndryshe ndaj veprës së arkitekturës si vepër të veçantë, e cila si e tillë gëzon mbrojtje juridike sipas rregullave të së drejtës së autorit dhe drejtave të ngjashme. Por, kur të kihet parasysh neni 2. 1, Konventës së Bernës, atëherë mund të thuhet me themel se dispozitat e ligjit janë në përputhje me rregullat e Konventës së Bernës, që është dëshmi e harmonizimit të kësaj të drejte nacionale me rregullat e unifikuara. Në L.D.A.D.N. si vepër e arkitekturës janë përfshirë edhe inxhinieria, arkitektura e pejsazhit, rregullimi i enterierit, që nuk duhet të konsiderohet se është në kundështim me Konventën e Bernës por vetëm nijansim në suazat e rregullave të unifikuara . Ligji mbi të drejtën e autorit të Britanisë së Madhe në nenin 4 thotë se veprat artistike në kuptim të këtij ligji konsiderohen: a)veprat grafike, veprat fotografike, skulptura, kolazhet pa marë parasysh vlerën e tyre artistike, b) veprat e arkitekturës siç janë: ndërtimet ose modelet e ndërtimeve-maketat. c) veprat e ndërtimit artistik (artit aplikativ), ndërtimet ku hyn çdo ndërtim i fiksuar dhe pjesët e ndërtimit ose pjesa e ndërtesës së fiksuar - vepra grafike në të cilën hyn piktura, vizatimi, diagrami dhe çdo rregullim tjetër, gdhendja në bakër, litografi, gdhendja në dru dhe veprat e ngjashme - vepra e skulpturës ku hyn kallëpi për krijimin e veprës së skulpturës.137. Në këtë ligj të së drejtës anglosaksone (Common Law) ceket se çka mund të konsiderohet vepër artistike si dhe faktin se këto vepra gëzojnë mbrojtje juridike sipas rregullave të së drejtës së autorit. Madje në këtë ligj ceken edhe disa vepra tjera të artit që në asnjë mënyrë nuk i kundërshtohen rregullave të K.Bernës, sepse janë vepra të autorit të kësaj lëmie që mbrojnë

136 Ligji mbi të drejtën e autorit dhe të drejtat e përafërta. Prishtinë 2006, 24. 08. 2006,Mariana Semini /Tutulani / :E drejta e detyrimeve dhe e

kontratave, Pjesa e posaqme, Tiranë,2002, fq. 194, Henri Desbois – André Francon – André Kerever : Les conventions international du droit

d’auteur et des droits voisins, Dalloz, Paris, 1976,fq. 9-22.

137 Zakon o autorskom pravu Velike Britanije, citira :Tajana Tomič :Djela likovne umjetnosti kao autorska dela, PZ, br. 11, Beog. 2005,fq 1023 –tom

III.

52

edhe veprat e cekura, edhe atë të arkitekturës, çka del së është një veprim i mirë në këtë lëmi. Vepra e arkitekturës është një vepër artistike e autorit të kësaj vepre të autorit. Ajo paraqet nje harmoni estetike e cila është në qenjen e veprës së krijuar. Me këtë me të drejtë mund të thuhet se vepra e arkitekturës në të vërtetë është një vepër estetike, harmonike, e cila ndonjëhere është me vlerë më të madhe apo më të vogël monumentale dhe artistiko-estetike, por prap se prap është vepër me vlerë të caktuar për njeriun, shoqërinë dhe civilizimin në përgjithësi. Gjithnjë kur kjo vepër e autorit plotëson kushtet për ekzistimin e veprës së veçantë të autorit atëherë nuk ka dyshim se a duhet ofruar ose jo mbrojtje juridike në rast të cënimit të saj 138. Me krijimin e veprës së arkitekturës, formësohet hapësira e caktuar me çka ndryshohet mjedisi me pamjen, dukjen, vlerën estetike dhe artistike të cilat i posedon kjo vepër e autorit.139. Ndonjëherë funksioni i veprës së arkitekturës është i natyrës sakrale p.sh. Katedralja e Notre Dame-it në Paris, apo ka karakter banimi psh. kuarti më i ndritshëm diellor në Split, ose është me karkater sportiv p.sh. « Foleja e zogut » në Peking, Stadiumi « Aleans arena » në Berlin, Wimbledoni në Londër ; mund të shërbej për nevoja të industrisë p.sh. Simpo e Vranjës ; apo është në shërbim të kulturës, si Muzeu kombëtar në Krujë dhe Muzeu i Luvrit në Paris.140. Siç mund të vërehet, vetë konstruksioni i veprës së autorit cakton relacionet, marrëdhëniet rreth detyrës së saj dhe bartësit të njëjtë në varshmëri prej materialeve nga i cili është krijuar. Kurse materiali mund të jetë nga druri, guri, tjegulla, çeliku, betoni, betoni i armuar, alumini dhe kombinimi i materialeve të ndryshme të tjera të ndërtimit. Në këto rrjedha, pos vlerës artistike, estetike të kësaj vepre, ajo duhet të jetë funksionale, të ketë qëllimin, destinimin e vet, të cilat gjithsesi ndihmojnë që kjo vepër e autorit të konsiderohet si një vepër e vërtetë në këtë lëmi.

138 Code de la propriété intellectuelle VII édition, Dalloz, Paris,2007, fq. 93-94, Christophe Caron :Droit d’auteur et droits voisins, Loites, Paris, 2006,

124,Dr. Vesna Besarovič :Intelektualna svojina industrijska svojina i autorsko pravo, Beog. 2005,str. 259,Dimitrije Milič : Prerada primeraka dela

arhitekture, PŽ, br. 11, tom III, Beog. 2003,fq. 1007-1008, Dr. Slobodan Markovič :Autorsko pravo i srodna prava, SG, Beog. 1999, fq. 135,

Dimitrije Mili č : Komentar zakona o autorskim i srodnim pravima sa sudskom praksom, Homos, Beog. 1999, fq. 7-11,Dr. Vojislav Spajič Teorija

autorskog prava i autorsko pravo u SFRJ, Sarajevo, 1969, fq. 68,

139 Enciklopedija leksikografskog Zavoda, 1,Zag. 1966, fq. 179,Tehnička enciklopedija,1, Zag. 1963, fq. 332-333, Dimitrije Milič :Prerada primeraka

dela arhitekture, PŽ, br. 11, tom III, Beog. 2003, fq. 1007-1009,Mr. Tajana Tomič :Djela likovne umetnosti kao autorsko delo, PŽ, br. 11, tom III,

Beog. 2003, fq. 1016-1028, Christophe Caron : Droit d’auteur et droits voisins, Paris,2006,fq. 124-125,Code de la propriété intellectuelle, Dalloz,

Paris, 2007,fq. 93-94,

140 Dr. Vojislav Spajič :Teorija autorskog prava i autorsko pravo u SFRJ Sarajevo. 1969, fq. 68-70,Dimitrije Milič : Komentar ZASP, sa sudskom

praksom Beog. 1999, str. 7-11,Mr. Svetislav R. Vukovič : Komentar ZASP, SZ, ZPZD, ZZTIK, PB, Beog. 2007, fq. 12-16, Dr. Slobodan

Markovič : Autorsko pravo i srodna prava, Beog. 1999, fq. 93-100, Christophe Caron : Droit d’auteur et droits voisins, Paris, 2006, fq. 124-125, Dr.

Vesna Besarovič : Intelektualna svojina, industrijska svojina i autorsko pravo, Beog. 2005,fq. 255-266,

53

Vetë arkitektura është shkathtësi e caktuar, mjeshtri në ndërtimin e objekteve për krijmin e hapësirave të caktuara dhe të organizuara për qëllime dhe nevoja të ndryshme. Ajo është veprimtari e veçantë në ndërtimtari e cila duhet t’i shërbej njeriut, kërkesave të tij dhe aktiviteteve të tij. 141, shoqërisë, dhe civilizimit në përgjithësi. Duke u shërbyer këtyre përcaktimeve kjo vepër e autorit kryen një mision me rëndësi njeriut dhe njerëzimit. Mirëpo në këtë rrugëtim nuk duhet të largohet nga mendja vlera artistike dhe estetike e saj. Për këtë me rëndësi është hapësira arkitektonike, konstruksioni, projektimi dhe realizimi i saj 142. Kuptohet krejt kjo bëhet me profesionalitet të mjaftueshëm, duke respektuar profesionin dhe standardet për realizimin e synimit. Këtu nuk duhet harruar nivelin e zhvillimit ekonomik të mjedisit të caktuar ku realizohet ndërtimi i objektit dhe niveli i zhvillimit tekniko - teknologjik dhe vet arkitekturës që janë me ndikim të lartë. 3.KUSHTET PËR EKZISTIMIN E VEPRËS SË ARKITEKTURËS Që të konsiderohet se ekziston vepra e arkitektures duhet të plotësohen këto kushte :

• duhet të krijohet dhe të ekzistoj vepra e arkitekturës, • duhet vepra e krjuar e arkitekturës të ketë vlerë artistike, • duhet vepra e arkitekturës të jetë origjinale dhe • duhet vepra e arkitekturës t’i shërbej qëllimit të caktuar. Kushtet e lartpërmendura për këtë vepër të veçantë të autorit, duhet të plotësohen në mënyrë kumulative sepse në rast të kundërt nuk mund të diskutohet për ekzistimin e kësaj vepre të autorit. Duke analizuar mësimet e doktrinës juridike, qëndrimet e praktikës gjyqësore dhe rregullativën në këtë lëmi, mund të thuhet se këto kushte rrjedhin nga këto tri tërësi me rëndësi.Nga ana tjetër, doktrina juridike në këtë lëmi, me modesti apo fare pak, diskuton për të gjitha kushtet e sipër përmendura, por vetëm për kushtet siç janë vlera artistike dhe origjinaliteti i kësaj vepre të autorit, diskutohet si për dy kushte tejet të veçanta për ekzistimin e veprës së arkitekturës si vepër e autorit,

141 Christophe Caron :Droit d’auteur et droits voisins, Paris, 2006, fq. 124-125, Code de la propriété intellectuele, Paris, 2007, fq. 37, 56,Tehnička

enciklopedija, I, Zag. 1963,fq. 332-333,Mr. Tajana Tomič : Djela likovne umjetnosti kao autorsko djelo, PŽ, br. 11, tom III, Beog. 2003, fq. 1016-

1017,1026,Dr. Vojislav Spajič : Teorija autorskog prava i autorsko pravo u SFRJ, Saraj. 1969, fq 68-70

142 Dr. Vesna Besarovic : fq. e njejtë. 255, Dr. Vojislav Spajič fq e njejtë. 68-70,Dimitrije Milič : Komentar ZASP. sa sudskom praksom, Beog. 1999,

fq. 7,71, Code de la propriété intellectuelle, Paris,2007, fq. 99-100, Christophe Caron : Droit d’auteur et droits voisins, Paris,2006, fq. 124-125, Dr.

Slobodan Markovič :Isto str. 125, Mr. Svetislav R. Vukovič : Komentar ZASP, ZZ, ZPZD, ZZTIK, Beog. 2005, fq. 12-16,

54

përderisa për kushtet tjera bëjnë diskutime jo të mjaftueshme143. Nga ana tjetër për kushtet tjera të nevojshme për ekzistimin e veprës së arkitekturës diskutohet pak ose fare nuk diskutohet. Mirëpo, duke marrë parasysh rëndësinë dhe vlerën e të gjitha kushteve të cekura për këtë vepër të autorit, ne veç e veç do t’i anlizojmë të gjitha këto. Kësisoji do të kemi pasqyrë më të qartë për to dhe analizë më të thuktë për ato kushte dhe kësisoji do të ndihmohet që kjo vepër e autorit të fitoj nga vlera, në suazat e veprave të tjera të autorit në këtë degë të së drejtës. a) Duhet të krijohet dhe të ekzistoj vepra e arkitekturës. Që të ekzistoj vepra e arkitekturës kushti i parë është se kjo vepër e autorit do të duhej të krijohej. Kjo d.m.th se kur kjo vepër me të vërtetë ekziston me të gjitha vetitë e saj, e bëjnë atë vepër të veçantë dhe të pavarur të autorit. Ky ekzistim është dhe duhet të jetë me vëllim të caktuar në një hapësirë të caktuar. Pra, ekzistimi fizik i veprës së arkitekturës, vetvetiu vërteton ekzistimin e saj, kuptohet gjithnjë nëse plotësohen kushtet e nevojshme për ekzistimin e kësaj vepre të autorit. Me këtë, mundësohet që shikuesi i objektit të krijon përshtypjen apo ndjenjën për të bukurën edhe atë si për eksterierin ashtu edhe për enterierin e objektit konkret. Ky ekzistim i veprës së arkitekturës duhet të dëshmoj një krijim të objektit funksional, një krijim të objektit me pamje të bukur, një objekt që krijon ambient të bukur, një objekt që ndikon që pjesa e caktuar e qytetit të jetë më e bukur, ose të krijoj pamje më të bukur dhe atraktive të qytetit. E krejt kjo dukshëm i kontribuon kulturës së mjedisit të caktuar, kulturës së shoqërisë dhe ndihmon që të krijohet civilizimi i caktuar në këtë lëmi. b) Duhet vepra e krijuar e arkitekturës të ketë vlerë artistike Vepra e arkitekturës duhet të ketë vlerë artistike - është kushti tjetër i rëndësishëm për ekzistimin e kësaj vepre të autorit. Themi se kjo vepër është vepër artistike gjegjësisht është me vlerë artistike po që se te kalimtari krijon ndjenjën e vlerës së caktuar artistike. Ky kusht dhe kjo vlerë e veprës së arkitekturës është kusht me vlerë dhe është kusht i veçantë i veprës së autorit144. Një vepër e arkitekturës konsiderohet se ka vlerë artistike, me pamje të bukur nga jashtë dhe brenda, edhe atë jo

143 Christophe Caron :Droit d’auteur et droits voisins, Paris, 2006, str. 124, Code de la propriété intellectuele, Paris,2007,fq. 50,Dimitrije Milič : fq. e

njejtë. 7-11, Dr. Vojislav Spajič : fq e njejtë 68-69, Dr. Vesna Besarovič : fq e njejtë. 168,Mr. Tajana Tomič :fq e njejtë. 1018.

144 Dr. Vesna Besarovič : Isto str. 268, Dimitrije Milič :fq e njejt# 1007-1009, Mr. Tajana Tomič : afqe e njejtë. 1017, 1026, Christophe Caron :fq e

njejtë 124, Code de la propriété intellectuelle, Paris, 2007, fq. 50-51, Dr. Slobodan Markovič : fq e njejtë. 135, 213, Dimitrije Milić : fq e njejtë. 7-

11, Dr. Vojislav Spajić : fq e njejtë. 68-69

55

vetëm nga aspekti estetik por edhe funksional sepse lehtë mund të shfrytëzohet me krijimin e përshtypjes së mirë për karakterin estetik dhe vlerat artistike të veprës së arkitekturës. Vlera artistike e veprës së arkitekturës bën këtë vepër të autorit të veçantë, andaj edhe është kusht par exellance në suazat e kushteve tjera të kësaj vepre të autorit. Kur këto gjëra janë evidente te vepra e arkitekturës, atëhere është e pakontestueshme mbrojtja juridike e kësaj vepre sipas rregullave të së drejtës së autorit. Madje, ky kusht për ekzistimin e veprës së arkitekturës padyshim ndikon në konstatimin me vend se ky kusht është dhe duhet të jetë i veçantë për këtë vepër të autorit. Për këtë arsye kur nga njerëzit e thirrur ose nga institucionet e caktuara konstatohet së një vepër e arkitekturës ka vlerë artistike, ky konstatatim mbetet për shumë kohë sepse këtë e kanë konstatuar njerëzit e profesionit ose institucionet e caktuara të lëmisë së artit sepse vlera artistike dhe estetike e kësaj vepre të autorit në mënyrë autoritative konsiderohet se ekziston.

c) Duhet vepra e arkitekturës të jetë origjinale Origjinaliteti i veprës së arkitekturës ështe kusht i veçantë dhe me vlerë për ekzistimin e veprës së arkitekturës . Përndryshe si kusht përkrahet si në mësimet e shkencës juridike, qëndrimet e praktikës gjyqësore po ashtu edhe në regullativën e të drejtave nacionale dhe rregullave të unifikuara145. Kur themi se vepra e arkitekturës ka origjinalitet atëherë mendohet se kjo vepër ndryshon nga veprat tjera në shumë segmente. Konkretisht, veçoritë karakteristike të një vepre të arkitekturës e bëjnë atë të veçantë nga veprat tjera të arkitekturës. Origjinaliteti i veprës në vehte mbanë individualitetin dhe vulën intelektuale të autorit - projektuesit, pra ndërtuesit të kësaj vepre shembullore të artit. Në të vërtetë e gjithë krijimtaria ndërtimore-arkitektonike që nga monumenetet e civilizimeve më të hershme si Partenoni, Panteoni, katedralet gotike, e deri te krijmet e Corbisieut, Frank Loyd Wright-it, janë vepra «origjinale», të cilat historia e arkitekturës i ka dhuruar kulturës botërore. Këtu mund të shtrohet pyetja se a thua origjinaliteti i veprës së arkitekturës ka kakakter absolut? Përgjigjja duhet të jetë e kujdesshme sepse karakteri i rreptë i këtij kushti në kuptimin elementar vështirë se mund të përballohet. Themi se është vështirë të mbrohet sepse vepra e arkitekturës në vehte dhe në thelb ka elemente të veprave të mëparshme të arkitekturës në segmente të ndryshme. Këtu me rëndësi është se objekti i veprës së arkitekturës si tërësi ka origjinalitet në

145 Dr. Vojislav Spajič : fq e njejtë. 68-70, Dr. Vesna Besarovič : fq. e njejtë. 268, Tehnička Enciklopedija I, Zag. 1963, fq. 332, Dimitrije Mili ć : fq.

e njejtë. 1009, Mr. Tajana Tomić : fq e njejtë. 1017-1018, Cristophe Caron : fq. e njejtë. 124-125, Code de la propriété intellectuelle, Paris, 2007,

str. 93-94, DR. Slobodan Markovič :Isto str. 135-136, ;Intellectual property Law, Oxford 2009, fq 73-79, ;Fatos Dega, vepra e njejtë, fq 33-34.

56

shumë segmente të veta, si dhe fakti se me karakteristikat që ka dominojnë në veprën e arkitekturës. Për këtë edhe themi se origjinaliteti absolut as nuk duhet të kërkohet sipas logjikës normale të dialektikës së gjërave. Kuptohet se kjo bëhet për çdo rast konkret duke mos haruar se ka vepra që në shumë aspekte kanë origjinalitet evident, si dhe ka vepra monumentale të arkitekturës që i takojnë të kaluarës dhe që ekzistojnë në arkitekturën bashkëkohore. d) Duhet vepra e arkitekturës t’i shërbej qëllimit të caktuar «Vepra e arkitekturës duhet t’i shërbej qëllimit të caktuar«, është njëra nga 4 kushtet për ekzistimin e kësaj vepre të veçantë të autorit. Përndryshe, ky kusht përkrahet në mësimet e shkencës juridike dhe më gjërë146, çka si duket është normale sepse këto vepra të autorit ndërtohen ashtu që objekti i krijuar t’i shërbej qëllimit të caktuar, pra duhet të ketë destinim të caktuar ose të veçantë. Kështu përveç veprave të arkitekturës që kanë funksione qartë të definuara si objektet e banimit, objektet shoqërore, objektet ekonomike, etj, ekzistojnë edhe objekte dhe monumente të cilat dukshëm nuk kanë funksion utilitar, por shprehin simbole të caktuara të shoqërisë ose shërbejnë për përkujtimin e ngjarjeve të ndryshme dhe si të tilla në vehte mbajnë kuptimin e thellë dhe qëllimin e qartë të ekzistimit të tyre, p.sh Mathausen, për përkujtimin e njerëzve të famshëm, ose përkujtimin e një botëkuptimi të caktuar shoqëror p.sh Tienanmen në Kinë. Veprat e arkitekturës në këto raste dhe të tjera eventuale, në segmentet ose fushat e ndryshme, duhet në mënyrë permanente të plotësojnë kushtet për ekzistimin e kësaj vepre të pavarur të autorit. Për këtë ky kusht duhet të marë parasysh edhe kushtet tjera, duke mos harruar se vepra e arkitekturës duhet t’i shërbej destinimit të vet për të cilin është krijuar. Kuptohet, këtu duhet thënë se doktrina juridike ne suazat modeste diskuton për këtë kusht.Rreth këtij kushti nuk duhet përkrahur mendimi se vepra e arkitekturës nuk duhet t’i shërbej qëllimit të caktuar por në rast të cënimit të saj të gëzoj mbrojtje juridike. Ne mbrojmë mendimin se vepra e arkitekturës duhet t’i shërbej qëllimit të caktuar, pra të ketë destinim të veçantë, sepse është tepër «luksoze« sjelja ose konstatimi se vepra e arkitekturës të mos i shërbej një qëllimi, kurse në rast cënimi të saj të gëzoj mbrojtje juridike.

4. FUSHA E ZBATIMIT TË RREGULLAVE TË VEPRËS SË ARKITEKTURËS Fusha e zbatimit të rregullave të kësaj vepre të autorit është tepër e gjërë.

146 PVSS gz. 871/56 od 17. 04. 56, Dr. Vojislav Spajič: fq e njejtë. 69,

57

Këtë po themi se në shumë segmente të jetës së njeriut, krijohen këto vepra të autorit, e të cilat shpesh cënohen andaj edhe duhet të mbrohen juridikisht. Fusha e krijimit të këtyre veprave të autorit është e spektrit të gjërë sepse janë raste të shpeshta në jetë kur krijohet vepra e arkitekturës me të gjitha kushtet e nevojshme për ekzistimin e kësaj vepre të autorit. Kurse çështja se a thua kjo vepër do të krijohet, duhet thënë se është e ndërthurur me vetë jetën e njeriut. Kuptohet se kjo mvaret nga niveli i zhvillimit të bazës së shoqërisë dhe trajtave të ndryshme të superstrukturës. Madje, kjo rrjedh nga lloji i objektit që ndërtohet, qëllimi, dëshira e projektuesit, profesionalizmi i ndërtuesit dhe kërkesat tjera të individit dhe shoqërisë. Tani e tutje këto rrjedha do të mundohemi t’i zbërthejmë në lëmi të ndryshme të jetës së njeriut, dhe të kërkojmë mbarështrimin e tyre në fushat e ndryshme të jetës duke respektuar rregullat e veprës së arkitekturës. a) Në lëmin e konfesioneve të ndryshme janë krijuar, e do të krijohen edhe

në të ardhmën vepra të ndryshme të arkitekturës. Këto objekte shërbejnë për ceremoni të ndryshme fetare por dita ditës me qëllim që t’i përshaten nevojave të reja të kohës po shërbejnë edhe për mbajtjen e ndonjë manifestimi kulturor. Kështu, kemi vepra të arkitekturës sakrale siç janë: kishat, katedralet, tempujt, xhamitë, mauzolet, sinagogat, tempujt budist, nga të cilat sidomos ato të ndërtuara në epoka të ndryshme historike si p.sh. katedralja e Notre dame-it në Paris, Aja Sofia në Stamboll, Mauzoleu Taxh Mahall në Agra të Indisë, etj. e që shquhen me arkitekturën e tyre, kanë hyrë në grupin e veprave me rëndësi historiko-arkitektonike. Andaj edhe duke marrë parsysh rëndësinë e tyre, institucionet gjegjëse shtetërore si dhe organizatat ndërkombëtare si ajo e UNESCO-së në nivel të OKB-së, ofrojnë kujdes të veçantë mbrojtjes të veprave monumentale të arkitekturës në rast të cënimit të tyre. Nga kjo rrjedh konstatimi se i kushtohet kujdes i organizuar veprës së arkitekurës e sidomos kur kemi të bëjmë me monumente të mbrojtura si në nivel shtetëror ashtu edhe ate ndërkombëtar .Kjo mbrojtje duhet te jetë, sepse kemi vepra monumentale të arkitekturës, para të cilave “ bota e artistëve dhe e njerëzve të rëndomtë përulen, çka edhe është normale sepse janë vepra madhështore të arkitekturës. “

b) Madje, në lëmin e ndërtimit të objekteve të banimit, janë ndërtuar, po ndërtohen sot e do të ndërtohen edhe në të ardhmën objektet e banimit të cilat parimisht i plotësojnë të gjitha kushtet e nevojshme për ekzistimin e veprës së arkitekturës. Kuptohet, se jo të gjitha objektet e ndërtuara të banimit janë vepra të arkitekturës ngase nuk plotësojnë kushtet e parapara për to. Pronarët e ndërtesave të banimit kanë të drejta të

58

kufizuara dhe më gjërë për renovimin e tyre. Në qoftëse objekti i banimit është nën mbrojtjen e shtetit atëherë për intervenime në këto objekte nevojitet pëlqimi ose leja e organit të shtetit. Kjo vlenë edhe kur një objekt i banimit është nën mbrojtjen e UNESCO-s, atëherë çdo intervenim duhet të bëhet nën mbikqyrjen e organizatës së specializuar për restaurim. Jashtë këtyre rasteve pronari i objektit të një vepre të veçantë të autorit, në rast të intervenimit, duhet të respektoj të drejtat morale të autorit në këtë objekt.

c) Në grupin e objekteve industriale ka ndërtime që sipas vetive që posedojnë, plotësojnë kushtet e nevojshme për ekzistimin e veprës së arkitekturës. Kështu është sepse këto objekte janë vepra artistike të cilat janë rezultat i krijimtarisë artistike të autorit andaj edhe shprehin ndjenjën estetike te njerëzit që shikojnë, te ndërtuesi dhe projektuesit. Këto objekte janë objekte të tilla industriale ku edhe vetë punëtorët në prodhim, punëtorët në sherbim, ndjehen shumë komod në shërbimet e veta. Kjo është kështu sepse objekti industrial është origjinal ngase ka vlerë artistike dhe bartë vulën individuale të veprës së autorit. Këto objekte industriale zakonisht kanë ndikim stimulativ te vet punëtorët e shërbimeve që të jenë shembullor në punët që kryejnë. Andaj dhe mund të krijojmë përshtypjen se duhet të ndërtohen objektet e tilla sepse në një mënyrë apo tjetër ndihmojnë që ndërmarja të jetë e suksesshme në kryerjen e veprimtarisë së vet. Këtë po themi sepse ka veprimtari siç janë industria e tekstilit, industria e mobiljeve, industria e konfeksionit, shtëpitë e modës, kompanitë e sigurimeve etj e që janë vepra të vërteta të arkitekturës ngase kanë origjinalitet, kanë vulën artistike, veti estetike, pastaj janë me influencë krijuese që gjithsesi vërtetojnë dhe dëshmojnë ekzistimin e veprës së vërtetë të arkitekturës.

d) Madje ka objekte që hyjnë në grupin e objekteve shoqërore si ato të sportit, dmth që shfrytëzohen për rekreim dhe argëtimin e masave të gjëra, e që gjithsesi konsiderohen si vepra madhështore të arkitekturës. Këtë kur themi mendojmë në : Wimbledon-in në Londër, « Birds nest » – Folenë e zogjëve në Pekin, Aleanz arena në Berlin, Bernabe në Madrid, e që janë vlera artistike par exellance. Në këte grup të objekteve hyjnë edhe bibliotekat e ndryshme, teatrot, sallat e operës muzeumet kombëtare, etj. Këto dhe objektet tjera janë ndërtuar dhe do të ndërtohen me kreativitet të lartë, me krijimtari inovative dhe profesionalizëm të lartë. Këto dhe ndërtimet tjera madhështore po ndërtohen anembanë botës dhe si të tilla shtojnë bukurinë e mjedisit të caktuar dhe influenca e tyre është evidente në banorët e atij vendit dhe me gjërë si nga ngritja kulturore e tyre ashtu dhe civilizimit të tyre.

59

5. NGJAJSHMËRITË DHE DALLIMET NDËRMJET VEPRËS SË ARKITEKTURËS DHE VEPRËS SË ARTIT APLIKATIV 1.Ngjajshmëritë – Veprat e arkitekturës dhe veprat e artit aplikativ janë vepra të veçanta të autorit të cilat gëzojnë mbrojtje juridike në bazë të rregullave të së drejtës së autorit, sipas të drejtave nacionale ashtu edhe në bazë të rregullave të unifikuara. Veprat e arkitekturës dhe ato të artit aplikativ janë vepra që janë krijuar nga shoqëritë më të hershme të njerëzimit, meqë vepra e arkitekturës është diç më e vjetër sepse njeriu më së pari ka ndërtuar vendin e vet të banimit e më vonë ka krijuar vepra të artit aplikativ me gdhendje në gur, dru, bakër, etj. Si vepra e artit aplikativ ashtu edhe e arkitekturës që të gëzojnë mbrojtje juridike duhet t’i plotësojnë kushtet e caktuara, sepse pa plotësimin kumulativ të tyre nuk mund të bisedohet për mbrojtje. Si vepra e arkitekturës ashtu edhe ajo e artit aplikativ janë rezulatat i krijimtarisë shpirtërore dhe intelektuale të veprës së një autori ose të disa autorëve bashkërisht, respektivisht bashkautorëve (koautorëve). Të gjitha këto vepra të autorit, bartin në vehte veçoritë e origjinalitetit, vlerës artistike, kreativitetit, individualitetit e krijimtarisë shpirtëore çka si duket është normale sepse pa këto karakteristika nuk mund të flitet për vepër të veçantë të autorit. Këto vepra të autorit kur krijohen, sipas rregullës sjellin risi në lëmitë e veta sepse inovacioni është veti e këtyre veprave. Andaj, edhe me të drejtë thuhet se këto vepra me krijimin e tyre i kontribuojnë njeriut, shoqërisë, njerëzimit si dhe civilizimit në përgjithësi. Veprat e artit aplikativ si dhe ato të arkitekturës me revidimin e Konventës së Bernës në v 1908 janë sanksionuar si vepra të pavarura të autorit meqë gëzojnë mbrojtje juridike në shtetet që kanë nënshkruar dhe ratifikuar Konventën e Bernës, dhe që në të drejtën e vet nacionale kanë paraparë mbrojtjen e të drejtës së autorit në rast të cënimit të këtyre veprave të autorit. Si vepra të artit aplikativ ashtu edhe vepra e arkitekturës duhet te shikuesi të krijojnë ndjenjën për të bukurën. Këtë ndjenjë në të vërtetë duhet t’a ketë edhe vetë autori i tyre. Krijimi i ndjenjës për të bukurën pas krijimit dhe prezantimit të këtyre veprave, është në dobi të madhe ndaj vet njeriut, autorit si krijues shpirtëror të tyre, në ngritjen e tij kulturore dhe profesionale, si dhe në ngritjen kulturore të shoqërisë. Mbrojtja juridiko-autoriale e veprës se arkitekturës dhe veprës së artit aplikativ sipas rregullave në fuqi, zgjatë 25 vjet. Ky afat rrjedh prej momentit të krijimit të veprës së arkitekturës gjegjësisht prej momentit të ekspozimit të veprës së artit aplikativ. Ky konstatim është normal ngase prej momentit të krijimit të veprës së arkitekturës gjegjësisht momentit të ekspozimit të veprës së artit aplikativ autori i këtyre veprave gëzon mbrojtje juridike. Me këte gjithashtu precizohet edhe momenti deri kur zgjatë kjo mbrojtje juridike. Si veprat e

60

arkitekturës ashte edhe të artit aplikativ i nënshtrohen vlerësimit subjektiv të profesionistit dhe shikuesit të rëndomtë mirëpo vlerësimet e tyre gjithnjë duhet të jenë kah objektivizimi i vlerës së tyre artistike. Kuptohet në këtë vlerësim çmohet vlera artistike, origjinaliteti, angazhimi intelektual i autorit për krijimin e veprës së autorit, dhe krijimtaria e tij në këtë lëmi. Veprat e artit aplikativ dhe të arkitekturës për nga përbërja janë vepra të autorit e të drejtës së autorit, kurse e drejta e autorit është degë e veçantë e së drejtës por në përbërjen e së drejtës së pronësisë intelektuale në përbërjen e së cilës hyn edhe e drejta e pronësisë industriale (intellectual property law – droit de propriete intelektuelle, autorial law, droit d’auteur) 2. Dallimet. Sa i përket dallimeve, vepra e arkitekturës në rast të cënimit të saj, gëzon mbrojtje sipas rregullave të së drejtës së autorit, kurse vepra e artit aplikativ në rast të cënimit të vet, mbrojtjen juridike realizon duke u mbështetur në rregullat e kundërshtimit të konkurencës jolojale. Kuptohet, autori ose i autorizuari i tij duhet të zgjedhë se me cilat rregulla do të realizoj mbrojtjen, sepse nuk ka të drejtë të kumuloj këto dy rregulla për mbrojtje. Gjatë zgjedhjes se rregullave për mbrojtjen e drejtave te veta, autori ka të drejtë të zgjedhë rregullat më të volitshme që mundësojnë mbrojtjen adekuate të veprës se artit aplikativ. Vepra e artit aplikativ dhe e arkitekturës dallohen edhe sipas menyrës së krijimit të tyre. Kështu perderisa vepra e artit aplikativ krijohet në gur, dru, në bronz, me skulpturim, kurse vepra e arkitekturës krijohet me ndërtim të objektit të ndërtimit. Vepra e arkitekturës është vepër specifike e autorit sepse vie në shprehje në lloje të ndryshme të ndërtimit si ato të banimit, ndërtesave shoqërore si atyre administrative, sportive, pastaj ndërtesave ekonomike si fabrikave, terminaleve, aeroporteve etj . Çdo lloji të ndërtimit të këtyre veprave i paraprinë projekti për objektin konkret, kurse vepra e artit aplikativ niset nga ideja, inspirimi i autorit, i cili sipas rregullës krijon në gur, dru, baker, etj. Në vepër të arkitekturës si vepër të pavarur të autorit bëjnë pjesë ndërtesat, zgjidhjet arkitektonike, urat, planet, dekorimi teatror dhe stilistik, kurse në vepër të artit aplikativ si vepër e veçantë e autorit hynë: suveniret, artaritë, farkëtaritë, argjendaritë, mobiliet stilistike, orët, llambadarët, prodhimet e keramikës, prodhimet e mermerit dhe orenditë tjera.Veprat e arkitekturës u shërbejnë nevojave të njerëzve, shoqërisë, institucioneve shtetërore për kryerjen e shërbimeve të tyre, realizimin e interesave të përgjithshëm, kurse të vepra e artit aplikativ bëjnë pjesë të gjitha ato vepra që pos vlerës artistiko-estetike, kanë edhe funksion praktik d.m.th të dobishëm në jetën e njerëzve. Vepra e artit aplikativ krijohet në prodhimtarinë zejtare ose industrile të cilat mund t’i prodhoj vetë autori i saj ose ato i prodhojnë njerëzit e tjerë të profesionit, kurse vepra e arkitekturës

61

ndërtohet nga ndërtuesi të cilës i paraprinë projekti ideor i autorit (projektuesit). Vepra e arkitekturës hyn në grupin e veprave të hartografisë kurse vepra e artit aplikativ hyn në grupin e figurave në letër, qelq, në gur, në dru, grafikë, në bakër me anë të gdhendjes etj.Vepra e artit aplikativ si edhe kopja e tyre gëzon mbrojtje juridike nëse janë të nënshkruara nga autori i kësaj vepre të veçantë të autorit, kurse vepra e arkitekturës gëzon mbrojtje juridike si vepër burimore e autorit, sepse ndërtesat, urat nuk mund të kopjohen në atë kuptim siç mund të kopjohet vepra e artit aplikativ .psh ndërtimi i urës me pëlqimin paraprak të autorit, përndryshe në rast të kundërt, paraqet cënimin e veprës së autorit. Përderisa, në jetën e përditshme cënime ka shumë meqë në praktiken gjyqësore ka shumë pak raste të publikuara ku në kuptim të plotë të fjalës mbrohet kjo vepër e autorit. 6. VEPRA E ARKITEKTURËS NË RRJEDHAT E PRAKTIKËS GJYQËSORE Kur flitet për rrjedhat e praktikës gjyqësore në këtë lëmi, duhet thënë se ka plot raste të cënimit të kësaj vepre të autorit, por ato pak i prezantohen publikut të interesuar. Kjo si duket vije me tepër si rrjedhojë e mungesës së traditës në paraqitjen e këtyre rasteve dhe mungesës së traditës në zgjidhjen e kontesteve në këtë lëmi. Kështu, po themi ngase ekziston një numër modest i rasteve të cënimit të kësaj vepre të autorit, e që kanë epilog gjyqësor. Këtë vërteton edhe fakti i prezencës së rasteve të pakta të ngritura në praktikën gjyqësore si dhe ekzistimi i rasteve të pakta te publikuara në buletinet e praktikës gjyqësore. Këtu duhet thënë, se ekzistojnë rregullativa si në të drejtat nacionale ashtu edhe në ato të unifikuara, por si duket këto regullativa nuk kanë nivelin e kënaqshëm në zbatimin praktik të tyre. Andaj, duhet kushtuar kujdes të veçantë forcimit të traditës për zbatimin e kësaj rregullative. Këtu duhet shtuar edhe faktin se në shumicën e shteteve të zhvilluara të botës, ekzistojnë gjykata të veçanta për mbrojtjen e të drejtave të autorit dhe se ekziston kuadër i veçantë i cili merret me çështjet e mbrojtjes së pronësisë intelektuale. Duke analizaur praktikën gjyqësore në këtë segment kemi gjetur disa raste interesante të publikara ku janë kontestuar çështjet e ndryshme rreth veprës së arkitekturës. Këto raste do t’i analizojmë me qëllim që të shohim se për çka inicohen kontestet e ndryshme në këtë lëmi dhe se si këto konteste konkretisht zgjidhen. Kësisoj do të kontribuojmë që të bëhet mbrojtja sa më e qëlluar e veprës së arkitekturës në rastet kur kjo vepër cënohet. 1. Kështu, në një rast më të vjetër të praktikës gjyqësore është thënë

pohuar e drejta e autorit – arkitektit, i cili ka punuar projektin ideor për

62

mobilie në stoli popullore serbe147« Siç shihet, këtu pohohet e drejta e autorit – arkitektit. Ai është autori i projektit ideor të mobilieve të punuara në stilin popullor serb. Kjo vepër e autorit është cënuar, andaj autori i kësaj vepre edhe kërkon mbrojtje juridike. Vepra e autorit është pohuar sepse gjate krijimit të saj është mbështetur në folklorin popullor. Ky qëndrim është në pajtim më rregullat nacionale dhe rregullat e unifikuara. Fakti se rasti është i v. 1956 dëshmon vjetërsinë e mbrojtjes së kësaj vepre për shkak cënimit të saj.

2. Madje në një rast më të ri të praktikës gjyqësore shprehimisht është thënë : «se është origjinale paraqitja skematike e konstruksionit të një fabrike të elektrodave i cili përbëhej nga vizatimet dhe diagramet e të dhënave të cilat kanë mundësuar orientim të lehtë dhe të shpejtë në shumësinë e informatave teknike« 148.Vepra e arkitekturës që të ekzistoj duhet pos tjerash të jetë origjinale. Origjinaliteti në këtë rast qëndron në faktin e paraqitjes skematike të konstruksionit të një fabrike të elektrodave. Konstruksioni i paraqitur përbëhet nga vizatimet dhe diagramet që mundësojnë më lehtë dhe më shpejtë që në grumbullin e informatave teknike të gjindet profesionisti. Ky rast nga praktika gjyqësore jo vetëm që mbronë origjinalitetin e veprës së arkitekturës por mbronë faktin se çka konsiderohet në veprën e arkitekturës origjinale. Ky kusht në bashkësi me kushtet tjera të veprës së arkitekturës mundëson mbrojtjen juridike të kësaj vepre të autorit. Duke pasur parasysh këtë rast, duhet thënë se veprimi në këtë drejtim duhet të kultivohet dhe afirmohet sepse kontribuon mbrojtjes sa më të mirë të veprës së arkitekturës kur ajo cënohet në rastet dhe situatat e ndryshme.

3. Rasti i ardhshëm nga praktika gjyqësore është i v. 1986 ku bëhet fjalë për vendimin e gjykatës së lartë ekonomike të Rep. Kroacisë ku thuhet «zgjidhja urbanistike mund të paraqet vepër artistike nëse është origjinale deri në atë masë sa që vetëm si projekt gjegjësisht si plan ka provokuar reaksione polivalente estetike te shikuesi»149. Në arsyetimin e vendimit të gjykatës së lartë ekonomike të Kroacisë shprehimisht thuhet : « Reaksion të tillë mund të krijojnë ndërtesat dhe objektet tjera të ndërtimit pa marë parasysh destinimin e tyre, të cilat krijojnë përshtypjen estetike të së bukurës, harmonisë, origjinalitetit dhe në përgjithësi kakakteristikat të cilat janë veçori e veprave artistike, me ç’rast tjera vepra e tillë e arkitekturës paraqet shprehjen e notës artistike në personalitetitin e projektuesit si dhe origjinalitetin e tij në qasjen ndaj

147 Odluka od 10. 05. 84,Dr. Slobodan Markovič :fq e njejtë. 135,

148 OVPS-RH pz. 2471/86 od 26. 12. 1987, Dr. Jezdimir Mitrovič :Autorsko pravo i pravo industrijske svojine kroz sudsku praksu, Beog. 1992, fq. 44

149 OVS-RH rev. 17/84 od 11. 06. 1985, Sudska praksa, br. 3, Beog. 1986, str. 25, Dr. Jezdimir Mitrovič :fq e njejtë. 61-62

63

projektit dhe gjithashtu planet të cilat formojnë tërësinë e caktuar arkitektonike dhe urbane «Këtë arsyetim kemi cituar në tërësi sepse përfshin gjithë atë që është e nevojshme për ekzistimin e veprës së arkitekturës, d.m.th ka origjinalitetin, harmoninë dhe kakakteristikat tjera që e bëjnë atë vepër arti. Këtu janë me rëndësi edhe planet pra zgjidhja urbanistike e cila formon tërësinë e caktuar urbanistike dhe të arkitekturës. Siç mund të vërehet në dispozitiv të këtij vendimi dhe arsyetimi se ekzistojnë të gjitha kushtet e nevojshme për ekzistimin e veprës së arkitekturës. Ne mendojmë se në dispozitiv dhe arsyetim të këtij vendimi janë prezent edhe diç më tepër se kushtet e kërkuar për ekzistimin e kësaj vepre të autorit. Aty shihet qartë ekzistimi i profesionalitetit sepse aty janë prezente elementet e nevojshme për zgjidhjen e mirë të kësaj çështjeje juridike. Andaj, mendimi se në këtë rast janë përfshirë të gjitha elementet e nevojshme për ekzistimin e veprës së arkitekturës janë notore por që mundësojnë mbrojtjen juridike të saj.

4. Në praktikën gjyqësore ka raste kur mirret qëndrimi për vendin e karakterit artistik të veprës së arkitekturës si dhe qëndrimi se kur te kjo vepër bëhet bashkëautor (koautor) ose jo. Kështu në një rast është thënë : »e drejta e autorit pohon edhe veprën nga lëmia e arkitekturës edhe atë vetëm nëse ka karakter artistik. Me kryerjen e punës së konstruktorit nuk bëhet koautor i veprës së arkitekturës«150. Në këtë vendim të gjykatës së lartë ekonomike janë parashtruar dy gjëra me rëndësi. Gjëja e parë është pohimi i drejtës së autorit të veprës së arkitekturës si vepër e veçantë e autorit. Me këtë pohohet edhe mbrojtja juridike e kësaj vepre të autorit nëse kjo vepër cënohet. Gjëja e dytë është se puna e kryer konstruktive nuk e bën atë person koautor të veprës së autorit. Ne mendojmë se te vepra e arkitekturës si vepër e autorit duhet menduar për koautorsinë, sepse për krijimin e këtij objekti duhet pasur parasysh pozitën dhe punën në përpilimin e projektit dhe pozitën e ndërtuesit të këtij objekti. Këto subjekte pa dyshim kanë rol të caktuar në krijimin e kësaj vepre të arkitekturës. Me siguri se edhe ndërtuesi i objektit vepron në bazë të projektit të autorit andaj në përmbledhjen e këtyre rrethanave duhet menduar edhe për koautorsinë e këtyre personave në ndërtimin e kësaj vepre të arkitekturës.

5. Rasti tjetër nga praktika gjyqësore ka të bëjë me një objekt ndërtimi, kur kjo vepër e autorit është në pronësi të personit tjetër i cili ka për qëllim që të bëjë ndryshime të caktuara. Këtu kemi çështje juridike se si duhet

150 PVS-RCG gz. 7/2002, od 13. 11. 2002, Dimitrije Mili ć : Prerada primeraka dela arhitekture, PŽ, br. 11. tom III, Beog. 2003, str. 1009-1013.

64

vepruar kur pronari i objektit dëshiron të ndryshoj, ta përpunoj, të rindërtoj, të mbindërtoj këtë vepër të arkitekturës. Rreth kësaj pyetjeje inicohen disa gjëra me rëndesi.Gjëja e parë është se vepra e arkitekturës është një vepër e vërtetë e autorit andaj duhet të gëzoj mbrojtje juridike sipas rregullave të së drejtës së autorit, e ky objekt plotëson të gjitha kushtet per ekzistimin e veprës se arkitekturës. Gjëja e dytë është se kjo vepër e arkitekturës është në pronësi të personit tjetër i cili nuk është autor i kësaj vepre të autorit. Pra, projektuesi i kësaj vepre i cili nuk është në mesin e të gjallëve «inter vivos», andaj bëhet pyetje rreth disa detyrave të investitorit gjegjësisht pronarit të këtij objekti në këtë situatë. Gjëja e tretë është se kjo vepër e autorit kur është ndërtuar ka fituar shpërblimin e gazetës ditore « Borba« çka në esencë vërteton konstatimin se kemi një vepër të arkitekturës e cila duhet të gëzoj mbrojtje juridike në këto rrjedha. Gjëja e katërt është pyetja se çfarë autorizime ka autori i kësaj vepre, kur ai më nuk është në mesin e të gjallëve, kurse pronari i ri i objektit dëshiron të renovoj të njëjtin. Pra parashtrohet pyetja se a thua pronari i objektit (shkollës) duhet paraprakisht të kërkoj pëlqimin e autorit të veprës së arkitekturës ose këtë nuk ka nevojë ta bëjë. Gjëja e pestë është se çfarë autorizime kanë trashëgimtarët e autorit kur kjo vepër e arkitekturës dëshiron të renovohet nga pronari i ri. Pyetja është se a thua trashëgimtarët e autorit të veprës së arkitekturës kanë të drejtë të kërkojnë që të respektohen të drejtat morale të autorit. Gjëja e gjashtë është se autori i veprës së arkitekturës nuk është në mesin e të gjallëve «inter vivos » dhe se renovimin e objektit e kërkon pronari i ri i kësaj vepre të autorit. Këtu pronari i ri i veprës së arkitekturës ka marrë leje urbanistike për ndërtimin e 2 kateve të nevojshme për çka trashëgimtarët e veprës së arkitekturës kanë vërejtje sepse investuesi paraprakisht nuk ka kërkuar pëlqimin e tyre.

•••• Kjo vepër e autorit, është objekt ndërtimi me funksion shkollë për nxënës. Me kohë, ky objekt fillon t’i mos përgjigjet nevojave të caktuara për funksionim andaj krijohet nevoja për mbindërtim në këtë objekt. Në këtë kuptim pronari i kësaj vepre të arkitekturës parashtron kërkesën organit kompetent që të merr leje për mbindërtim. Organi kompetent urbanistik pas shqyrtimit të kërkesës nxjerrë aktvendim për dhënjen e pëlqimit për mbindërtim të kësaj shkolle. Pas kësaj pronari i objektit lidhë kontratën me një ndërmarje ndërtimore me qëllim të mbindërtim të këtij objekti. Në bazë të kontratës së lidhur, në objektin e shkollës do të mbindërtohen 2 kate nga kryesi i punëve. Punët janë kryer në bazë të projektit dhe mjeteve të pronarit të objektit si investitor themelor.

65

Pronari i objektit punët e cekura i ka bërë pas vdekjes së autorit të veprës së arkitekturës andaj edhe nuk ka kërkuar pëlqimin për intervenimin e cekur151. Për këtë të fundit ekziston një mendim se pronari i ri i këtij objekti për projektin e mbindërtimit ka paguar autorin e projektit andaj edhe mendon se nuk ka nevojë për marjen e pëlqimit të autorit për mbindërtimin në këtë shkollë. Nga ana tjetër ekziston mendimi tjetër se pronari i ri i këtij objekti duhet të kërkoj pëlqimin e trashëgimtarëve të këtij objekti sepse ai nuk është në mesin e të gjallëve ngase këtë kërkojnë rregullat morale të autorit. Mjerisht, pronari i ri i objektit këtë nuk e ka bërë, andaj edhe parimisht konsiderohet se ka cënuar rregullat morale të autorit të veprës së arkitekturës.

•••• Objekti si vepër e arkitekturës është në pronësi të subjektit tjetër dhe jo autorit të kësaj vepre. Pronari i ri i objektit paraprakisht ka bërë shpenzime për marjen e lejes nga organi urbanistik për mbindërtim. Mbindërtimi është realizuar sipas projektit, dhe me këtë mbindërtim investitori u ka mundësuar nxënësve që të mbajnë mësimin në kushte normale me çka edhe vetë shoqëria realizon interes në arsimim. Këto ndryshime në projekt janë bërë nga investitori sepse ato kanë qenë të nevojshme dhe të domosdoshme, e për të cilat ndryshime pronari i këtij objekti ka marrë edhe mendimin e ekspertëve të caktuar, mirëpo nga ana tjetër nuk ka marrë pëlqimin paraprak të trashëgimtarëve të autorit të kësaj vepre të arkitekturës152. Me këtë autori i objektit ka cënuar të drejtat morale të autorit të veprës së arkitekturës. Për këtë arsye trashëgimtarët e veprës së arkitekturës kanë inicuar procedurën për shkak të cënimit të drejtave të autorit të veprës së arkitekturës. Pra, janë cënuar të drejtat morale të autorit të veprës së arkitekturës andaj edhe kërkojnë që këto të drejta të mbrohen.

•••• Po që se autori i veprës se arkitekturës do të ishte gjallë, atëherë sipas rregullave, nga pronari i kësaj vepre do të duhej marrë pëlqimin për ndryshimin (ndërhyrjen) në veprën e arkitekturës. Mirëpo pronari këtë nuk e ka bërë sepse autori i veprës arkitekturës nuk ka qenë gjallë, e as që ka tentuar këtë të marë nga trashëgimtarët e tij. Në mungesë të kësaj, pronari i veprës së autorit me projektin e ri për të cilin ka marë leje nga organi urbanistik, ka bërë mbindërtimin në këtë objekt153. Në

151 PVS-RCG gz. 7/20002 od 13. 11. 2002, Dimitrije Mili ć :fq e njejtë 1009-1013.

152 PVS-RCG gz. 7/2002 od 19. 11. 2002, Dimitrije Mili ć : fq e njejtë. 1009-1013.

153 PVS-RCG gz 7/2002 od 19. 11. 2002,Dimitrije Milić : fq e njejtë. 1009-1013.

66

këtë rast kontestues shtrohet pyetja se a thua pronari ka qenë i detyruar të marë pëlqimin paraprak të trashëgimtarëve? Mendohet, se pronari i ri i objektit ka qenë i detyruar të respektoj në kuptim të kufizuar të drejtat morale të autorit të kësaj vepre të arkitekturës edhe nëpërmjet trashëgimtarëve pasi autori nuk ka qenë gjallë. Kjo sjellje është në përputhje me rregullat themelore të së drejtës së autorit.

•••• Andaj, trashëgimtarët edhe kanë inicuar kontestin kundër investitorit dhe kryesit të punëve. Trashëgimtarët kanë kërkuar mbrojtjen e integritetit të autorit të veprës së arkitekturës, ngase investitori me mbindërtim ka cënuar këtë duke mos kërkuar pëlqimin paraprak nga vetë trashëgimtarët. Kërkesat e paditësve janë që gjykata të konstatoj faktin se të paditurit kanë cënuar të drejtat morale të autorit gjegjësisht pasardhësve të tij. Për këtë kërkojnë që pjesa e mbindërtuar të largohet dhe kësisoji të bëhet kthimi në gjendjen e mëparshme «restitutio in integrum«. Madje kërkojnë shpërblimin e dëmit jomaterial të pësuar si dhe kërkojnë nga gjykata të marrë qëndrim që të publikohet aktgjykimi në ndonjë gazetë ditore. Nga ana tjetër të paditurit me kryerjen e punëve mendojnë se nuk kanë cënuar autoritetin e autorit të veprës së arkitekturës, andaj edhe nuk ekziston kushti ligjor që të bëhet restituimi, e as që ekziston baza juridike për shpërblimin e dëmit jomaterial për shkak të vuajtjes së pësuar të trashëgimtarëve e as që në këtë rast është shkaktuar cënimi i autoritetit të autorit të veprës së arkitekturës.154. Kjo d.m.th se palët në kontest kanë qëndrime të kundërta rreth kësaj çështjeje juridike andaj pyetja është: Si duhet vepruar në këtë rast konkret?

•••• Gjykata e shkallës së parë në bazë të padisë së paditësve, ka nxjerë përfundimin se as autori i veprës së ndërtuar të arkitekturës edhe po të ishte gjallë nuk do të kishte autorizimin që t’i kundërvihet ndryshimit arkitektonik të objektit ndërtimor. Sipas tij, kjo e drejtë nuk i përket paditësve e as autorit të vdekur të veprës së arkitekturës. Kjo gjykatë konsideron se kjo e drejtë sipas natyrës është e lidhur me personalitetin e vetë autorit andaj edhe nuk mund të bartet si e tillë. Për këtë, i padituri si pronar i objektit nuk është i obliguar që për mbindërtim të këtij objekti të kërkoj pëlqimin e paditësit gjegjësisht trashëgimtarëve të veprës së arkitekturës.155.Madje gjykata cekë, se ka ekzistuar interesi i arsyeshëm për mbindërtim, për cka ka siguruar edhe mendimin e ekspertit gjyqësor,

154 PVS-RCG gz. 7/2002 od 19. 11. 2002, Dimitrije Mili ć :fq e njejtë. 1009-1013

155 PVS-RCG gz 7/2002 od 19. 11. 2002,Dimitrije Milić : fq e njejtë. 1009-1013.

67

si dhe mbindertimi është bërë sipas rregullave të profesionit. Vetë përpunimi është ndërmarë pa cënim të autoritetit të autorit. Në bazë të krejt kësaj që u tha, rrjedhë se padia dhe kërkesë padia me themel janë refuzuar, andaj edhe është refuzuar kërkesa e publikimit të aktgjykimit të gjykatës në një gazetë ditore. Gjykata supreme e Rep. Malit të Zi ka vërtetuar aktgjykimin e shkallës parë duke zbatuar të drejtën materiale. Madje, këtu ceket se konflikti i interesit ndërmjet pronarit të objektit dhe interesit publik është në anën e interesit publik andaj për këtë arsye duhet të bëhet përpunimi i veprës së arkitekturës156. Këto arsye të cekura, kanë qenë të mjaftueshme që të lejohet mbindërtimi në këtë objekt, me të cilin nuk është bërë cënimi i integritetit të veprës së arkitekturës dhe të drejtave personale të autorizuara të autorit të veprës së arkitekturës.

•••• Te ky rast i L.D.A.D.N. te R.Serbisë i v.2004 në nenin 37, 12 te e drejta e përparësisë së autorit për përpunimin e veprës së arkitekturës janë sanksionuar dy gjëra. Gjëja e parë është : « nëse pronari i ndërtesës ka për qëllim të bëjë ndryshime të caktuara në objekt, është i obliguar që përpunimin e veprës së pari t’ia ofroj autorit të veprës, al.1 ».Gjëja e dytë është: »Në qoftëse ndryshimet në objekt nuk bëhen nga vetë autori i veprës, atëherë duhet të respektohen të drejtat morale të autorit al. 2 ». Pra, nëse autori i veprës është gjallë atëherë në rast të përpunimit duhet këtë ta bëjë vetë autori. Kurse në rast se nuk është gjallë, atëherë përpunimi bëhet duke respektuar të drejtat morale të autorit. Këtu siç mund të vërehet nuk përmenden trashëgimtarët e autorit sepse nisen nga supozimi i respektimit të drejtave morale të autorit. Në këtë rast kjo nëkupton veprimin në përputhje me dispozitat e nenit 37, 12 të L.D.A.D.N. të R.Serbisë. Çka si duket edhe është normale sepse kjo sjellë respektimin e rregullave themelore të së drejtës së autorit në çdo të drejtë.

6. Në praktikën gjyqësore të Spanjës është një rast interesant ku ekzistojnë dy vendime të kundërta rreth asaj se a ekziston cënimi i veprës së arkitekturës. Fjala është për arkitektin spanjoll Santiago Callatrava, i cili nga organi kompetent i komunës së Bilbaos, është autorizuar që të dizajnoj dhe mbikëqyrë ndërtimin e urës për këmbësorë mbi lumin Nervion, i cili kalon midis qytetit të Bilbaos. Ura që quhej «Zubi Zuri » ka qenë pjesë e planit zhvillimor urbanistik të qytetit të Bilbaos, e që shumë shpejtë u shndërrua në atraksionin kryesor të

156 Tehnička enciklopedija I, Zag. 1963, Str. 332, Enciklopedija leksikografskog zavoda I, Zag. 1966, fq. 179.

68

qytetit. Pas disa viteve të ndërtimit të saj, një kompani ndërtimore angazhohet për ndërtimin e një kompleksi të ri skaj bregut të këtij lumi. Kompleksi i ndërtesave ka qenë me përmbajtje multifunksionale si ato për banim, administratë, rekreacion etj, i përbërë nga dy kulla me lartësi prej 83m, plus 5 ndërtesave tjera më të ulta. Ky kompleks ndërtimor është projektuar nga arkitekti japonez Arata Isozaki. Me qëllim që kompleksi të lidhet me anën tjetër të bregut të lumit, arkitekti japonez ndërtoi një vendkalim të zgjatur në v. 2006 të mbështetur në dy shtylla betoni. Ky vendkalim i bashkangjitet urës «Zubi Zuri », duke larguar një pjesë të balustradave të saj157.

• Autori i veprës Santiago Callatrava i pakënaqur më gjendjen e krijuar, parashtron padi kundër këshillit të qytetit të Bilbaos dhe 2 kompanive ndërtimore. Paditësi Santiago Callatrava, në padi cekë se në këtë rast janë cënuar të drejtat morale të tij, pra është cënuar kjo e drejtë, sepse vendkalimi i zgjatur i cili i është bashkangjitur urës «Zubi Zuri« pa pëlqimin e tij, midis tjerash ka larguar balustradat nga ura. Andaj, kërkon që ura të kthehet në gjendjen e mëparshme, t’i paguhen 250.000 euro në emër të shpërblimit të dëmit moral, si dhe vendimi të publikohet në shtypin kombëtar dhe profesional. Po që se nuk mund të bëhet restituimi, atëherë kërkon t’i paguhen 3.000.000 euro në emër të shpërblimit të dëmit.158.

• Kontesti është inicuar në v.2007 para gjykatës në Bilbao duke u mbështetur në L.D.A.D. të Spanjës të v.1987, neni 10, 1. Pra kontestuese është fakti se a thua, L.D.A., neni 10, 1 mbron me të vërtetë veprën e arkitekturës. Gjykatësi Rodrigues Achutegui, nuk është pajtuar me interpretimn e L.D.A-Spanjës, duke thënë se mbrojtja e veprës së autorit nuk është « numerus clausus », dhe se kriteri kryesor për mbrojtjen e veprës së arkitekturës është të jetë vepër origjinale. Në këtë konstatim ai mbështetet në nenin 2, 1 të Konventës së Bernës, që përfshin veprat letrare dhe artistike në te cilat hyn edhe vepra e arkitekturës. Gjykata ka marrë qëndrim se vepra origjinale e arkitekturës gëzon mbrojtje juridike sipas dispozitave të L.D.A. të Spanjës.159

• Kontestuese është sjellja e Këshillit të qytetit dhe kompanive të ndërtimit se kanë shkelur të drejtat morale të arkitektit, L.P.I të Spanjës te neni 14, 4 dhe neni 6bis të K.B., ofrojnë të drejtën e autorit të kërkoj respektimin e integritetit të veprës së tij, andaj edhe duhet të parandaloj

157 In The Courts : Bridging Moral Rights And Public utility. www. wipo. int/wipo-magazine/en/2008/…/article 0004. html.



69

deformimin, modifikimin, ndryshimin e veprës së autorit me çka cënohen të drejtat legjitime të tij ose cënimi i autoritetit të tij. Gjyqtari është pajtuar se ura e Callatravës ka pësuar ndryshime se janë larguar balustradat e urës dhe se vendkalimi tjetër që është ngjitur është ndërtuar krejtësisht ndryshe, ngase është përdorur një strukturë tjetër mbështetëse e që ka qenë në kundërshtim të plotë me dizajnin e urës së paditësit160

• Fakti se Këshilli i qytetit është pronar i veprës së arkitekturës nuk i jep të drejtë që të bëjë ndryshime në vepër duke dëmtuar të drejtat morale të autorit. Dobia praktike se ai vendkalim i zgjatur u ka mundësuar banorëve të kompleksit të ri çasje më të lehë që të kalojnë lumin dhe se kjo është vepër publike që u ofron shërbime qytetarëve me cka plotësohet interesi publik, andaj mendohet se interesi publik është mbi interesin privat. Andaj, këtu nuk është shkel e drejta morale e autorit pra integriteti i veprës sepse është respektuar interesi publik.

• I pakënaqur me këtë vendim paditësi parashtron ankesë gjykatës provinciale të Bilbaos. Kjo kërkesë miratohet me konstatimin se të drejtat morale të autorit janë cënuar. Kjo gjykatë konstaton se kjo vepër e autorit është vepër origjinale e arkitekturës dhe se ndryshimet që janë bërë në këtë vepër kanë qenë cënim i veprës së autorit. Andaj, argumenti se interesi publik nuk mundet me qenë mbi të drejtën morale është i drejtë. Pasarella e këmbësoreve nuk paraqet interesin publik, që do të ishte mbi interesin e të drejtave morale të autorit. Gjykata konstaton se i padituri ka mundur të gjejë zgjidhje tjetër. Pasi këtë nuk ka bërë, ka cënuar të drejtat morale të autorit. Andaj, Komuna e Bilbaos dhe dy firma ndërtimore gjykohen të paguajnë 30.000 euro, dhe me detyrë që të publikohet vendimi në dy gazeta shtetërore me tirazh më të madh161.

7 PËRFUNDIMI Vepra e arkitekturës është vepër e pavarur e autorit e cila në kushtet e caktuara gëzon mbrojtje juridike sipas rregullave të së drejtës së autorit dhe të drejtave të ngjashme, sipas të drejtave nacioanle ashtu edhe sipas rregullave të unifikuara. Këto kushte të mbrojtjes duhet doemos të përmbushen kumulativisht sepse pa këtë nuk mund të bisedohet për mbrojtjen e kësaj vepre të autorit. Ky konstatim si duket është normal sepse vepra e arkitekturës në suazat e veprave të tjera të së drejtës së autorit është e vecantë dhe është tepër e ndjeshme në aspektin shkencor. Këtë po themi sepse kjo vepër në vehte ka veti të veçanta sepse ajo është

160 In The Courts : Bridging Moral Rights And Public utility. www. wipo. int/wipo-magazine/en/2008/…/article 0004. html


70

vepër artistike që përfshin origjinalitetin, vetitë estetike dhe karakterin individual të kësaj vepre. Kjo vepër e autorit me vëllim dhe dukje të caktuar në eksterier dhe enterier krijon te autori dhe njeriu i rëndomtë ndjenjën për të bukurën. Për shkak të këtyre vetive të veprës së arkitekturës si vepër e pavarur e autorit me krijmin e vet fitohet objekti i bukur dhe funksional. Për këtë duhet thënë se kjo vepër e autorit i kontribuon zhvillimit kulturor të njerëzve, bukurisë së mjedisit ku ndërtohet, të qytetit dhe civilizimit në këtë segment dhe më gjërë. Kjo vepër e autorit është me rëndësi në lëmi të ndryshme, për njerëzit në përgjithësi, njerëzimin, shoqërinë dhe civilizimin në këtë lëmi. Kuptohet çdo objekt nuk është vepër e arkitekturës por si duket vetëm veprat e veçanta kanë vetitë e kësaj vepre. Si duket ka ardhur koha kur shumë objekte që ndërtohen do të jenë vepra të arkitekturës. Me kohë kushtet për ekzistimin e veprës së arkitekturës duhet gjithsesi të ashpërsohen ngase kësisoj i kontribuojnë që të kemi vepër të tillë të autorit që në shumë aspekte do të jetë më mirë. Fundi i fundit vetë fjala ARCHITEUTIS –ARCITEUTHIS, do të thotë: mjeshtëri e ndërtimit të objektit për krijimin e hapësirës së caktuar për qëllimet dhe nevojat e caktuara të njeriut, shoqërisë dhe kulturës.

71

Mr. sc Rafet HAXHAJ* PROBLEMET QË LIDHEN ME ARSYETIMIN E VENDIMEVE GJYQËSORE A b s t r a k t: Problematika në fushën e ligjeve që u shfaqë në Kosovë dhe tradita e mëparshme juridike patën ndikimet e saj dhe mund të thuhet se në fushën e kulturës juridike ka mbetur për tu bërë dhe duhet që të bëhët edhe shumë në të ardhmen. Në institucionet e tanishme në Kosovën e pas shpalljes së pavarësisë ka një laryshi të hartimeve, miratimeve e interpretimeve të instrumentave ligjor. Punimi parashtron çështje edhe se si është sanksionuar arsyetimi i vendimeve gjyqësore në Kodin e Procedurës Penale dhe në Ligjin për Procedurën Civile si dhe çështjet se si arsyetimi i vendimeve gjyqësore varet nga probleme te shumëta ligjore dhe jo ligjore me të cilat ballafaqohen gjyqtarët. 1.Kultura juridike Sistemi juridik i Kosovës po kalon nëpër një fazë tejet të rëndësishme të zhvillimit të tij. Problematika në fushën e ligjeve që u shfaq në Kosovë dhe tradita e mëparshme juridike patën ndikimet e saj dhe mund të thuhet se në fushën e kulturës juridike ka mbetur për t’u bërë dhe duhet që të bëhët edhe shumë në të ardhmen. UNMIK-u erdhi pa kornizë të qartë ligjore në Kosovë. Në fazën fillestare rregullativa ligjore ndërtohej në formë të rregulloreve të cilat nxirreshin në mënyrë shumë të shpejtë, ligjeve ekzistuese të Kosovës të para marsit 89, dhe ato të pas Marsit 89 në vendet ku paraqitej zbrazëtira juridike si dhe me aplikimin e konvetave ndërkombëtare. Edhe në kohën kur filloi bartja e kompetencave ndërtimi i rregullativës ligjore nuk tregoi suksesin e duhur dhe projektligjet e dërguara në Kuvend dhe ato të miratuara nga ai shpeshherë kanë qenë të kritikuara qoftë nga ekspert vendorë apo nga ata ndërkombëtar. Në institucionet e tanishme në Kosovën e pas shpalljes së pavarësisë ka një laryshi të hartimeve, miratimeve e interpretimeve të instrumentave ligjor dhe mu për këtë mendojmë se është koha e fundit që të ndërtohet kultura jonë juridike. Kultura juridike paraqet nivelin ose shkallën e zhvillimit të vet sistemit juridik në një vend të caktuar. Niveli kulturës juridike vjen në shprehje me nxjerrjen e Kushtetutës, Kodeve, ligjeve dhe akteve nënligjore, në qartësinë e dispozitave ligjore, në terminologjinë juridike në praktikën gjyqësore, në zbatimin e konventave ndërkombëtare të zbatueshme në Kosovë, në punën rreth hartimit të ligjeve dhe miratimin e tyre, në pavarësinë e sistemit gjyqësor, në

* Mr. sc Rafet Haxhaj, gjykatës në Gjykatën e Qarkut në Prishtinë dhe ekspert trajnues në Institutin Gjyqësor të Kosovës. Opinionet e shprehura në këtë

artikull janë vetëm të autorit dhe nuk shprehin qëndrimin e organizatës për të cilën ai punon.

72

mospërzierjen e politikës në këto rrjedha, në funksionimin e plotë të ndarjes së pushteteve, 162 trendeve të integrimeve europiane dhe përafrimin e ligjeve të Kosovës me të drejtën e BE-së etj.

2. Arsyetimi i vendimeve gjyqësore Arsyetimi i vendimeve gjyqësore paraqet ndër çështjet për të cilat vendimet gjyqësore kanë qenë dhe janë të kritikuara në Kosovë. Kodi i Procedurës Penale (KPPK) dhe Ligji për Procedurën Kontestimore (LPK) nuk japin formën e tërësishme por në fakt japin elementet e përgjithshme se si duhet të bëhet arsyetimi i vendimit gjyqësor. “neni 396 par 6 i KPPK thotë: Gjykata në arsyetimin e aktgjykimit paraqet arësyet për çdo pikë të aktgjykimit”. “neni 160.4 i LPK thotë: Arsyetimi i aktgjykimit përmban: kërkesat e palëve, faktet që i kanë parashtruar dhe provat që i kanë propozuar, cilat nga faktet e tilla i ka vërtetuar pse dhe si i ka vërtetuar ato fakte, e po që se i ka vërtetuar me anë të provave, cilat prova i ka shfrytëzuar dhe si i ka vlerësuar ato”. Në arsyetimin e aktgjykimeve penale gjykata paraqet qartë dhe në mënyrë të plotë se cilat fakte dhe për çfarë arsye i konsideron të vërtetuara apo të pa vërtetuara, si dhe arsyet për këtë. Gjykata në mënyrë të veçantë vlerëson saktësinë e provave kundërthënëse, arësyet e mosmiratimit të propozimit konkret të palëve, si dhe arsyet në të cilat është bazuar me rastin e zgjidhjes së çështjeve juridike, veçanërisht me rastin e vërtetimit të ekzistimit të veprës penale dhe përgjegjësisë penale të të akuzuarit, si dhe me rastin e zbatimit të dispozitave të caktuara të ligjit penal ndaj të akuzuarit dhe veprës së kryer nga ai. Kur i akuzuari dënohet me burgim, arsyetimi përfshinë rrethanat të cilat gjykata i ka marrë parasysh me rastin e caktimit të dënimit. Gjykata veçanërisht arsyeton se në cilat shkaqe është bazuar kur ka konstatuar se ka të bëjë veçanërisht me rast të rëndë dhe se duhet shqiptuar dënim më të rëndë nga ai i paraparë (neni 70 i Kodit Penal - recidivizmi), ose ka konstatuar se është e nevojshme të ulë apo heqë dënimin, të shqiptoj dënim alternative ose masën për trajtim të detyruar rehabilitimi ose të konfiskohet dobia pasurore e fituar me vepër penale. Kur i akuzuari lirohet nga aktakuza në arsyetim veçanërisht shënohet arsyeja e paraparë me nenin 390 të këtij Kodi sipas të cilës gjykata ka vepruar. Në arsyetimin e aktgjykimit me të cilin është refuzuar akuza, gjykata nuk vlerëson çështjen kryesore, por kufizohet vetëm në arsyet e refuzimit të akuzës.163

1 Shih Prof. Dr. Alajdin Alishani, Studime nga E drejta e detyrimeve, Prishtinë, 2005, fq. 32.

163 Shih nenin 396 par. 7, 8, 9 dhe 10 të Kodit të Procedurës Penale të Kosovës.

73

Në arsyetimin e aktgjykimeve civile përveç atyre që u cekën më lartë, Gjykata posaqërisht tregon se cilat dispozita të së drejtës materiale i ka zbatuar me rastin e vendosjes mbi kërkesat e palëve. Kur është e nevojshme gjykata deklarohet edhe lidhur me qëndrimet e palëve për bazën juridike të kontestit, si dhe për propozimet dhe prapësimet e tyre, për të cilat gjykata nuk ka bërë arsyetime të vendimeve që i ka dhënë më herët gjatë procesit gjyqësor. Në pjesën arsyetuese të aktgjykimit kontumacional, aktgjykimit në bazë të pohimit, aktgjykimit në bazë të heqjes dorë nga kërkesëpadia, apo të aktgjykimit për shkak të mungesës, jepen vetëm arsyet që justifikojnë dhënien e aktgjykimeve të këtilla. Edhe Kodi i Procedurës Penale e poashtu edhe Ligji për procedurën Kontestimore kanë përcaktuar se në situata të caktuara nuk është e nevojshme që të bëhët arsyetimi i aktgjykimeve. Në procedurën penale kur askush nga personat me të drejtë ankese (neni 399 i këtij Kodi) nuk paralajmëron ankesë, nuk është e nevojshme që aktgjykimi i përpiluar me shkrim të përfshijë arsyetimin. Kjo nuk vlenë në rastet kur i akuzuari dënohet me burgim dhe nuk paralajmëron ankesë. Aktgjykimi i shkruar në këto raste duhet të përfshijë arsyetimin.164 Në procedurën kontestimore poqëse palët pas shpalljes së aktgjykimit kanë heqë dorë nga e drejta e ankimit, si dhe kur ato nuk kanë kërkuar shprehimisht që aktgjykimi që do t’u dërgohet, t’a përmbajë pjesën arsyetuese, gjykata nuk do ta arsyetoj posaçërisht aktgjykimin e dhënë, por vetëm do të tregoj se palët kanë hequr dorë nga ankimi dhe se nga ky shkak aktgjykimi nuk është arsyetuar.165

3. Problemet ligjore dhe jo ligjore lidhur me arsyetimin e vendimeve gjyqësore 3.1. Problemet ligjore Ligjet jo të hartuara mirë dhe paqartësia në to janë ndër problemet kryesore të cilat kanë ndikimin e tyre në arsyetimin e vendimeve gjyqësore. Ligjet e miratuara në Kosovë gjatë aplikimit të tyre në praktikë në shumë raste kanë shfaqë paqartësi sa që ka ndodhë që në një gjykatë një normë të kuptohet ndryshe, e ndryshe të kuptohet në gjykatën tjetër. Psh Aktvendimet lidhur me konfirmimin e aktakuzës në disa gjykata kanë përmbajtur edhe të drejtën e ankesës, apo emërtimet e palëve në procedurë tek Rregullorja mbi Dhunën në Familje brenda të të njëjtës rregullore ushtruesi i dhunës herë paraqitej si “i pandehur” e herë si “i paditur” .

164 Neni 400 par 3 i KPPK.

165 Neni 161 i LPK.

74

Siç është thënë edhe në hyrje të këtij punimi ligjet e aplikueshme nuk japin formën se si duhet të jetë arsyetimi i një vendimi gjyqësor por ato japin vetëm elementet e përgjithshme se çfarë duhet të përmbajë arsyetimi i vendimit gjyqësor. Ndër problemet që paraqiten më së shumti lidhur me arsyetimin e vendimeve gjyqësore janë: - pjesët e arsyetimit të vendimit gjyqësor dhe radhitja e tyre; - referimi në dispozitat ligjore; - referimi në literaturën profesionale dhe në qëndrimet e praktikës gjyqësore; - fusnotat në vendimet gjyqësore; - a duhet të mbetet e pandryshuar forma aktuale e arsyetimeve të vendimeve

gjyqësore (a duhet të gjejë aplikim forma të cilën e përdorin gjyqtarët ndërkombëtar).

Se cilat në të vërtetë janë pjesët e arsyetimit të një vendimi gjyqësor në praktikë kjo variron nga rasti në rast, nga gjykata në gjykatë apo edhe nga gjyqtari në gjyqtar. Në praktikën gjyqësore në Kosovë nuk ka praktikë unike se si duhet të bëhët referimi në dispozita ligjore. Në disa vendime gjyqësore këto dispozita vetëm përshkruhen si nene pa u dhënë njëkohësisht edhe përmbajtja e vërtetë e tyre. Psh. “U vendos në bazë të nenit 319 të LPK”. Ka edhe raste që vendimet gjyqësore nuk përmbajnë fare as këtë formë të referimit në normën ligjore, duke u kënaqur vetëm me atë se “ Nga sa u tha më lartë u vendos si në dispozitiv të këtij aktgjykimi”. Mendojmë se me rastin e referimit në dispozitën konkrete ligjore duhet të përcaktohet qartë cili nen dhe paragraf apo pikë e tij. Psh “ Neni 319.1 i LPK thotë: Secila nga palët ndërgjyqëse ka për detyrë të provojë faktet mbi të cilat i bazon kërkimet dhe pretendimet e veta”... . Në të njëjtën mënyrë nuk ka praktikë unike se si duhet të bëhët referimi në literaturën profesionale dhe në praktikën gjyqësore, e ç’është e vërteta shumë rrallë hasen vendime në arsyetimin e të cilave ka mbështetje në literaturën profesionale apo edhe në qëndrimet e praktikës gjyqësore. Ndër çështjet për të cilat praktika jonë gjyqësore mendoj se duhet të japë përgjigje në të ardhmen është çështja e aplikimit apo mos aplikimit të fusnotave në vendimet gjyqësore. Në Kosovë deri më tani si praktikë e re ka hyrë aplikimi i fusnotave në vendimet e Zyrës së Prokurorit Disiplinor në procedurën disiplinore. A do të gjejë kjo aplikim edhe në praktikën gjyqësore, mbetet që të shihet në të ardhmen. Përfshirja e gjyqtarëve ndërkombëtar në gjykatat e Kosovës ka sjellë edhe një praktikë të re ne mënyrën e arsyetimit të vendimeve gjyqësore.

“Një aktgjykim i nxjerrë në procedurën kontestimore nga gjyqtarja e EULEX në Gjykatën Komunale në Klinë në arsyetimin e tij kishte këto pjesë: historiku i

75

çështjes, padia, historiku procedural, vlerësimi faktik dhe ligjor, shpenzimet e procedurës etj”.

3.2.Problemet jo ligjore Ndër problemet jo ligjore të cilat kanë ndikimin e tyre në arsyetimin e vendimeve gjyqësore mund të përmendim: - mbingarkesa me lëndë dhe kërkimi i kryerjes së lëndëve brenda kufizimeve

kohore, pa marrë parasyshë peshën e rastit; - ngarkesa me statistika të shumëta dhe për mendimin tonë të panevojshme; - mos hyrja në normë e tërë punës që kryen gjyqtari ; - jo transparenca dhe mospublikimi i vendimeve gjyqësore etj.

Ngarkesa e madhe me lëndë që mbizotëron nëpër gjykata, dhe puna nën presion në të cilën gjenden vazhdimisht gjyqtarët ka ndikimet e saj në arsyetimet e vendimeve gjyqësore. Vënia e kufizimeve kohore për kryerjen e lëndëve gjyqësore pa marrë parasyshë peshën e rastit dhe raportimi ditor dhe mujor që gjyqtarët duhet të bëjnë lidhur me lëndët e kryera ka bërë që në shumë raste arsyetimet e lëndëve gjyqësore të mos jenë në nivelin e duhur. Në zbehjen e punëve të gjyqtarit lidhur me vendimin gjyqësor e me këtë edhe arsyetimin e tij domosdo kanë ndikimin e tyre edhe statistikat e shumëta dhe raportimet që duhet të bëjnë gjyqtarët institucioneve të ndryshme dhe trupavve jo gjyqësor dhe organizmave të shumtë ndërkombëtar. Të gjitha këto statistika i marrin kohë gjyqtarit e ç’është e vërteta edhe ndikojnë në lodhjen psiqike të tij. Për dallim nga punët e të tjerëve, puna e gjyqtarit matet vetëm me numrin e lëndëve të përfunduara pa marrë parasyshë ndërlikueshmërinë e rastit dhe kohën të cilën ato i marrin gjyqtarit. Është e vërtetë se gjatë punës së tyre gjyqtarët kryejnë edhe shumë punë të cilat nuk u numërohen si lëndë të kryera dhe nuk iu hyjnë në normën e tyre mujore.166 Përveç këtyre që u cekën më lartë mendojmë se faktor shumë me rëndësi për arsyetimin e vendimeve gjyqësore është publikimi i vendimeve gjyqësore. Publikimi i vendimeve gjyqësore për nivelet akademike ka rëndësinë e vet në drejtim të bashkërenditjes së njohurive të fituara teorike gjatë studimeve, me ato të pjesës praktike që zhvillohen në gjykata. Kjo do të vlente edhe për praktikantët, bashkëpunëtorët professional por edhe juristët në përgjithësi sepse në jetën praktike ekziston një dallim i madh në mes të të mësuarit teorik të institutive të së drejtës dhe të leximit (kuptimit) të ligjeve në njërën anë, me aplikimin praktik të këtyre institutive dhe normave ligjore në rastin konkret në

166 Në lëndët sipas padive lidhur me dëmshpërblimin të pjestarëve të minoritetit serb, të parashtruara kundër Institcioneve të Përkohshme të Qeverisjes

në Kosovë vetëm në Gjykatën komunale të Klinës janë nxjerrë mbi 100 Aktvendime mbi pezullimin e procedurës, konform Ligjit mbi menaxhimin e

Financave publike. Ndonëse është dashur që në 100 lëndë të merren në punë dhe të bëhën shumë dërgesa në Ministrinë e Drejtësisë dhe atë të

Financave dhe ndonëse u kanë marrë shumë kohë gjyqtarëve këto 100 raste nuk numërohen edhe si punë e cila u hyn në normën e gjyqtarëve.

76

anën tjetër. Publikimi i vendimeve gjyqësore ka rëndësi të madhe edhe për vetë gjyqtarët sepse nivelet më të ulëta të zbatuesve të ligjit, do të kishin një bazë praktike se si zgjidhen rastet e tilla dhe do t’a kishin më të lehtë zgjidhjen e rasteve nëse ekziston një praktikë gjyqësore. Publikimi ka edhe rëndësinë tjetër sepse nëse gjyqtarët do t’a dinin se një vendim i tyre do të publikohej ata do t’i kushtonin një rëndësi më të madhe hartimit të vendimit të këtillë dhe në këtë mënyrë edhe cilësia e hartimit të këtyre vendimeve do të përmirësohej.167 Konkluzion Kultura juridike paraqet nivelin ose shkallën e zhvillimit të vet sistemit juridik në një vend të caktuar. Në institucionet e tanishme në Kosovën e pas shpalljes së pavarësisë ka një laryshi të hartimeve, miratimeve e interpretimeve të instrumentave ligjor dhe mu për këtë mendojmë se është koha e fundit që të ndërtohet kultura jonë juridike. Problemet ligjore dhe joligjore lidhur me arsyetimin e vendimeve gjyqësore kanë bazën e tyre në mosrespektin e duhur të shoqërisë kosovare që po tregon për dhjetë vite karshi Sistemit gjyqësor. Është më se e nevojshme që të bëhët publikimi i vendimeve gjyqësore. Literatura: 1. Prof. Dr. Alajdin Alishani, Studime nga E drejta e detyrimeve, Prishtinë, 2005; 2. Mr sc Rafet Haxhaj “ Çështjet e reformës në Sistemin Gjyqësor të Kosovës“ Revista Shqiptare për Studime Ligjore- AJLS-IASH-Tiranë, 2008; 3. Mr sc Rafet Haxhaj “ Sistemi Gjyqësor i Kosovës dhe të drejtat e njeriut”, Revista Shqiptare për Studime Ligjore- AJLS-IASH-Tiranë, 2010; 4. Kodi i Procedurës Penale i Kosovës; 5. Ligji për Procedurën Kontestimore i Kosovës; 6. Rafet Haxhaj, Pozita e Gjyqësorit në Kosovë gjatë periudhës së misionit të Kombeve të Bashkuara- punim i magjistraturës, Fakulteti Juridik në Prishtinë, 2008.

167 Organizata monitoruese të Sistemit Gjyqësor në Kosovë në raportet e tyre kanë potencuar se vendimet gjyqësore në shumë raste nuk janë të

shkruara mirë dhe cilësia e tyre do të përmirësohej sikurse ato do të ishin më tepër të qasshme dhe të analizoheshin nga publiku. Për më tepër shih

Rafet Haxhaj, Pozita e Gjyqësorit në Kosovë gjatë periudhës së misionit të Kombeve të Bashkuara- punim i magjistraturës, Fakulteti Juridik në

Prishtinë, 2008, fq. 104

77

Ma.Sc. Florim SHEFQETI KUSHTET PËR LIDHJEN E MARTESËS ME THEKS TË

VEÇANTË DALLIMI I SEKSEVE Është parim fondamental kushtetues, ligjor dhe i garantuar me dokumente ndërkombëtare parimi i të drejtës në martesë dhe krijim të familjes. Kështu është precizuar edhe në Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut të AP të OKB-së që “në bazë të pëlqimit të lirë, çdokush gëzon të drejtën të martohet dhe të drejtën që të krijoj familje në pajtim me ligjin.”168 Kjo nënkupton faktin se të gjithë qytetarët kanë të drejtë që me vullnet të plotë e të pacënueshëm, të gëzojnë të drejtën për t’u martuar dhe për të krijuar familje, në harmoni më dispozitat ligjore të parapara me ligjin e shtetit përkatës. Në këtë pikë, çdo lloj diskriminimi në bazë të racës, kombësisë a religjionit, është i ndaluar. Sipas Deklaratës të Përgjithshme mbi të Drejtat e Njeriut "familja është njësia bazë grupore e shoqërisë dhe i jepet mbrojtje nga shoqëria dhe shteti."169

E drejta për t’u martuar mbrohet edhe me Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike, në të cilin, për më tepër, përcaktohet që: e drejta për t’u martuar dhe për të krijuar familje i njihet burrit dhe gruas, duke filluar nga mosha e pjekurisë.”170

OKB-ja, si mekanizëm gjithëpërfshirës ndërkombëtar, ka miratuar një mori dokumentesh me të cilat demotivon praktikat e ndryshme të diskriminimit, çfarëdo lloj qoftë ai. Kështu, me Konventën Ndërkombëtare për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racial, në përputhje me detyrimet e tjera të parashtruara në këtë dokument dhe dokumentet e tjera, “shtetet palë zotohen të ndalojnë dhe të eliminojnë diskriminimin racial në të gjitha format e tij e të garantojnë të drejtën e çdo personi në barazi para ligjit pa dallim race, ngjyre ose origjine etnike ose kombëtare, përfshirë këtu edhe të drejtën për t’u martuar dhe për të zgjedhur bashkëshortin/bashkëshorten.”171

Parimet dhe normat e tilla ndërkombëtare, më pastaj u bënë objekt i përfshirjes edhe nga ana e ligjeve vendore të shteteve përkatëse. Kështu,

168 Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut, e miratuar dhe e shpallur nga Asambleja e

Përgjithshme e OKB-së me rezolutën 217 A (III), më 10 Dhjetor 1948. Neni 37 i kësaj deklarate. 169 Po aty, neni 16, paragrafi 3. 170 Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike, i miratuar dhe i hapur për nënshkrim,

ratifikim dhe aderim nga Asambleja e Përgjithshme me rezolutën 2200 A (XXI), të datës 16 Dhjetor 1966. Ka hyrë në fuqi më 23 Mars 1976. Neni 23 paragrafi 2 i këtij pakti.

171 Konventa Ndërkombëtare për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racial, e miratuar dhe e hapur për nënshkrim e ratifikim nga Asambleja e Përgjithshme me rezolutën 2106 A (XX), e datës 21 Dhjetor 1965. Ka hyrë në fuqi më 4 Janar 1969. Neni 5 pika d e kësaj konvente.

78

Kodi i Familjes i Republikës së Shqipërisë, përcakton se “të gjitha qeniet njerëzore, gratë dhe burrat, lindin të lirë dhe të barabartë në të drejta dhe dinjitet; të gjithë gëzojmë të drejta të barabarta njerëzore.”172

Edhe LFK parasheh me dispozita ligjore parime të tilla jodiskriminuese, duke garantuar barazinë e bashkëshortëve me rastin e lidhjes së martesës, gjatë kohëvazhdimit të saj dhe me rastin e zgjidhjes së saj. 173

3.1.1. Ç’është familja? Fillimisht duhet shpjeguar nocionin familje. Bazuar në përcaktimin ligjor174, “familja është bashkësi vitale e prindërve dhe fëmijëve të tyre si dhe personave tjerë në gjini.” Në këtë situatë, lehtësisht mund të lindë pyetja se në rast se do të ishte e lejueshme martesa ndërmjet personave me sekse të njëjta, si do të kuptohej nocioni “prind”? Çka do të paraqiste nocioni “fëmijë”, kur dihet qëllimi i martesës që është reproduktimi175? Në rast se kemi martesë në mes të personave me sekse të njëjta, është e pamundshme reproduktimi, ndërsa mënyra e vetme për krijimin e familjes në një rast të tillë, do të ishte adoptimi. Më pastaj, është kontestuese se mbiemrin e cilit të ashtuquajtur “prind” do ta merr fëmija.176 Nëse adoptimi do të lejohej, atëherë si do të ishte raporti i fëmijëve me të ashtuquajturin “baba” ose “nënë”? Kush do ta luante një rol të tillë? Disa vende që e lejojnë martesën e personave me sekse të njëjta, si në Angli për shembull, e ndalojnë adoptimin.

Për të qenë më konkret, LFK-ja parasheh se “fejesa është premtim reciprok i dy personave me gjini të kundërta për t’u martuar në të ardhmen”. Kështu, pra, decidivisht e përcakton se personat që në të ardhmen do të martohen, do të jenë me sekse të kundërta.

Parimi i dallimit seksual të personave të martuar, sipas LFK-së177, nënkupton: Martesa është bashkësi e regjistruar ligjërisht në mes të dy personave të sekseve të ndryshme, me anë të së cilës ata lirshëm vendosin që të jetojnë së bashku me qëllim të krijimit të familjes.178 Gjithashtu, edhe

172 Kodit të Familjes së Republikës së Shqipërisë, neni 18. 173 LFK, Po aty, neni 37 paragrafi 2. 174 Po aty neni 2. 175 Kodi i Familjes i Bullgarisë, Nr. 47, i datës 23 Qershor 2009, neni 3. 176 Konventa mbi Juridiksionin, Ligjin e Zbatueshëm, Njohjen, Zbatimin dhe Bashkëpunimin në Lidhje me Përgjegjësinë Prindërore dhe Masat Tjera për Mbrojtjen e fëmijëve, e vitit 1996, e miratuar nga AP e OKB-së. Neni 4 i kësaj konvente. 177 LFK, Po aty,, neni 16. 178 LFK, neni 114.

79

kjo dispozitë ligjore përcakton saktësisht se çka është martesa dhe cilësitë e saj e ndër kryesorët duhet që të plotësohet është se martesa është bashkësi e regjistruar ligjërisht, ndërmjet dy personave me sekse të ndryshme. Pjesa e parë e këtij paragrafi nënkupton se martesa duhet të jetë e ligjshme dhe një martesë e kundërt nga ajo që e parasheh ligji, do të ishte në dis’harmoni dhe e kundërligjshme, përderisa pjesa e dytë definon se duhet të ekzistojnë dallimet e sekseve te personat që dëshirojnë të lidhin martesë.

Sipas dispozitave në fuqi në Republikën e Shqipërisë, atje nuk lejohet martesa ndërmjet personave me sekse të njëjta. Madje edhe Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, njësoj si Kushtetuta e Kosovës, vetëm shpien tek ligji për familjen.179 Sipas KCSH-së, “martesa mund të lidhet ndërmjet një burri dhe një gruaje që kanë mbushur moshën 18 vjeç”. Kemi definimin konçiz të faktit se martesën mund ta lidhin një burrë dhe një grua, në kuptimin e dallimit të gjinive, e që është vazhdim i eliminimit dhe konfirmimit të parimit të dallimit të sekseve me rastin e lidhjes së martesës.180

Konventa për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore, e ndryshuar dhe e plotësuar me Protokollet numër 11 dhe 14, shoqëruar nga Protokollet numër. 1, 4, 6, 7, 12 e 13, parasheh me sa vijon: Burri dhe gruaja që kanë mbushur moshën për martesë, kanë të drejtë të martohen dhe të krijojnë familje sipas ligjeve kombëtare që rregullojnë ushtrimin e kësaj të drejte.181

Fillimisht e kuptuam definicionin e martesës nga ligji dhe tani kemi faktin e raporteve shoqërore dhe qëllimit të martesës. Martesa është bashkësi e regjistruar ligjërisht ndërmjet dy personave me sekse të kundërta, nga çka kuptojmë se nuk mund të ketë martesë ndërmjet personave me sekse të njëjta, sepse një e tillë nuk do të ishte e regjistruar ligjërisht, dhe pjesa tjetër që e definon qëllimin se martesa lidhet me qëllim të krijimit të familjes. Dhe në rast të lidhjes së martesës ndërmjet personave me sekse të njëjta, si do të krijohej familja, si do të bëhej lindja e fëmijëve? Në këtë situatë do të kishte mundësi vetëm me adoptim, por kush do të kishe rolin e babait, kujdesi për fëmijët në kryerjen e nevojave natyrore të fëmijëve do të ishte arsyetimi tjetër për kundërshtimin e lejimit të kësaj lidhje182. Si do të ishin ndjenjat e fëmijëve që më vonë do të kuptonin se nuk kanë prindër

179 Kushtetuta e Shqipërisë, neni 54. 180 KCSH-së, neni 7. 181 Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore, e miratuar nga Këshilli i Evropës në vitin 1969, e ndryshuar me Protokollet Nr. 11 dhe 14 shoqëruar nga Protokollet Nr. 1, 4, 6, 7, 12 e 13, neni 12. 182 Dr. H. Podvorica: E drejta Familjare, Prishtinë, 2006, fq, 197.

80

natyror? Si do të ndiheshin ata në shoqëri? Si do të i pranonte shoqëria? Një mori problemesh të tilla e të tjera të pashmangshme, arsyeshëm determinojnë faktin që martesat e tilla të mos lejohen.

Të drejtat seksuale i referohen normave specifike që rrjedhin kur të drejtat e njeriut aplikohen për seksualitetin. Këto të drejta përfshijnë lirinë, barazinë, privatësinë, autonominë, integritetin dhe dinjitetin e të gjithë njerëzve, principe këto të njohura në shumë instrumente ndërkombëtare të rëndësishme, në veçanti për seksualitetin. Të drejtat seksuale ofrojnë një trajtim që përfshin, por shkon përtej mbrojtjes së identiteteve të veçanta. Të drejtat seksuale garantojnë që gjithë secilit ketë akse në kushtet që lejojnë plotësimin dhe shprehjen e seksualitetit të lirë nga detyrimi me forcë, nga diskriminimi ose dhuna dhe brenda kuadrit të respektimit të plotë të dinjitetit 183

Mashkulli dhe femra kanë të drejtë të lidhin martesë dhe të formojnë familje, pa ndonjë kufizim në bazë të racës, kombësisë apo religjionit, si dhe janë të barabartë gjatë lidhjes së martesës, vazhdimit të martesës dhe zgjidhjes së saj.184 Qartësia e këtij paragrafi qëndron në faktin se e cekë shprehimisht se kush ka të drejtë të lidhë martesë, duke përcaktuar “mashkulli dhe femra kanë të drejtë të lidhin martesë e cila do të ishte e ligjshme dhe e moralshme”.

Nga ana tjetër, cekë edhe faktin se nuk janë të diskriminuar në aspektin e racës, kombësisë apo religjionit me rastin e lidhjes së martesës.

Çështja e seksit të personave që lidhin martesë, rregullohet edhe me Deklaratën e Përgjithshme mbi të Drejtat e Njeriut të vitit 1848, e cila në dispozitat e saj parasheh: mashkulli madhor dhe gruaja pa far kufizimi racor, kombëtarë a fetarë, kanë të drejtë të lidhin martesë e të formojnë familje; janë të barabartë më rastin e lidhjes së martesës, gjatë ekzistimit të saj dhe me rastin e zgjidhjes së saj.

Në këtë fushë dhe në mënyrë të përgjithshme, jurisprudenca përcakton se neni 8 i Konventës e detyron Shtetin që “aty ku ekziston një lidhje familjare prind-fëmijë, të veprohet në mënyrë që t’i jepet mundësia kësaj lidhjeje që të zhvillohet. Kjo gjë kërkon një mbrojtje juridike për të bërë të mundur që nga lindja e me pas aq sa të jetë e mundur, integrimin e fëmijës në familjen e tij”. Nga kjo definohet se mbrojtja do të ekzistonte nëse fëmija do të lindte ose do të adoptohej nga qifti dhe se adoptimi nuk lejohet në rastet kur një person është me shtetësi tjetër. Në këtë situatë do të vinte në

183 Ligji Nr. 9443, datë 16. 11. 2005, Për Aderimin e Republikës së Shqipërisë në Konventën dhe Ligjin e Zbatueshëm, Njohjen, Zbatimin dhe Bashkëpunimin në Lidhje me Përgjegjësinë Prindërore dhe Masat për Mbrojtjen e Fëmijëve”. 184 KFSH, nr. 9062, datë 8. 5. 2003, neni 1.

81

shprehje e drejta e shtetësisë së personit.185 Sot shtrohet pyetja nëse kërkesat e mësipërme do të zbatoheshin për fëmijët e një qifti kur, të paktën, njëri prej tyre do të ishte transeksual. Më 1997, në një rast të ngjashëm ku fëmija ishte sjellë në jetë nëpërmjet metodës së farëzimit artificial, Gjykata, duke pranuar zbatimin e nenit 8, vlerësoi se mosnjohja juridike e lidhjes familjare midis babait të supozuar transeksual dhe fëmijës, nuk përbente shkelje të kësaj dispozite.186

3.1.2. Familja dhe shteti Martesa gëzon mbrojtje të veçantë shoqërore dhe mbrojtje juridike. Mbrojtja shoqërore rrjedhë si rezultat i vetëdijesimit të njerëzimit mbi rëndësinë dhe validitetin e martesës dhe si e tillë, nuk rregullohet me norma dhe dispozita, porse del dhe ndodhë natyrshëm. Ndërsa, mbrojtja juridike është mbrojtja që i ofron martesës si institucion, dhe familjes në përgjithësi, shteti me anë të dispozitave ligjore, duke përcaktuar paraprakisht të drejtat dhe detyrimet e secilit, që pason me aplikimin e sanksioneve të ndryshme, në rast të veprimit të kundërt me përcaktimin e dispozitave.

Shikuar historikisht, martesa është parë si status i privilegjuar dhe i nderuar.187 Duke qenë e tillë, gjithmonë ka gëzuar mbrojtje. Në kohën kur mbizotëronte religjioni, mbrojtja e duhur e martesës i është dhënë nga institucionet religjioze të kohës. Ndërsa, kohëve të fundit, me që roli i institucioneve religjioze është zbehur, këtë mbrojtje e ofron dhe e garanton shteti me mekanizmat e tij.

Mbrojtje të tillë parasheh edhe LFK në nenin 37, paragrafi 3, ku përcaktohet që “familja gëzon mbrojtje të veçantë të shtetit, në mënyrën e rregulluar me ligj”.188

3.1. E drejta në martesë Parimisht, individi ka lirinë e lidhjes së martesës ose të moslidhjes së saj, që të bashkëjetojnë apo të zgjidhin bashkëjetesën, të lidhë martesë dhe të kërkoj zgjidhjen e saj, thënë më saktë, që bashkëshortët ta zgjedhin lirisht njëri tjetrin, të përcaktojnë se me kënd do të jetojnë, mënyrën se si do të

185 Dr. H. Kuçi dhe Dr. A. Bilalli: E drejta Ndërkombëtare Private, Prishtinë, 2009, fq, 81. 186 Detyrimet Pozitive sipas Konventës Evropiane të të Drejtave Të Njeriut, Drejtoria e Përgjithshme

e Këshillit të Evropës, http://www. coe. int/human-rights 187 A. Thornton, W. G. Axinn and Y. Xie, Marriage, faqe 28. 188 LFK-së, neni 37, paragrafi 3.

82

jetojnë, formën e lidhjes së martesës, vendin e lidhjes, vendin ku do të jetojnë etj.189

Një kthesë e rëndësishme në këtë drejtim është bërë me Deklaratën e Përgjithshme Mbi të Drejtat e Njeriut, e vitit 1848, 190 e cila ë nenin 16 parasheh: “Mashkulli madhor dhe gruaja pa far kufizimi racor, kombëtarë, fetarë kanë të drejtë të lidhin martesë, të formojnë familje. Ata janë të barabartë më rastin e lidhjes së martesës, gjatë ekzistimit të saj dhe me rastin e zgjidhjes së saj.”

Ndërsa, tani mbrojtja e martesës është vënë edhe në nivel të mbrojtjes nga kushtetuta. Kështu, Kushtetuta e Republikës së Kosovës në nenin 37 të saj, parasheh” 37.1. Në bazë të pëlqimit të lirë, çdokush gëzon të drejtën të martohet dhe të drejtën që të krijojë familje në pajtim me ligjin. 37.2. Martesa dhe zgjidhja e saj rregullohen me ligj dhe bazohen në barazinë e bashkëshortëve. 37.3. Familja gëzon mbrojtje të veçantë të shtetit, në mënyrën e rregulluar me ligj.191

Lidhja e martesës mund të bëhet vetëm kur për lidhjen e saj ekziston vullneti i plotë dhe i pandikuar nga të tjerët. Familja është celula natyrore dhe themelore e shoqërisë dhe ka të drejtë në mbrojtje192

Edhe LFK-ja parasheh kushtet për lidhjen martesës. Këto kushte mund të ndahen në: - kushtet për lidhjen e martesës apo kushtet thelbësore për lidhjen e

martesës; - kushtet për vlefshmërinë e martesës të përkufizuara negativisht, e që

paraqitën si pengesa martesore të dy llojeve: pengesa martesore absolute dhe pengesa martesore relative, dhe

- kushtet të cilat e ndalojnë lidhjen e martesës dhe paraqitën si ndalesa martesore.

3.2. Kushtet për lidhjen e martesës Një martesë, që të jetë e vlefshme, duhet të lidhet duke përmbushur kushtet

189 Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut, e miratuar dhe e shpallur nga Asambleja e

Përgjithshme e OKB-së me rezolutën 217 A (III), më 10 Dhjetor 1948. 190 Po aty, neni 16. 191 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 37. 192 LFK, Po aty, neni 5.

83

e parashikuara me dispozitat ligjore.193 Kushtet për lidhjen e martesës ose kushtet thelbësore siç quhen ndryshe sipas LFK-së, janë me sa vijon:

1) Vullneti i lirë i bashkëshortëve të ardhshëm; 2) Sekset e kundërta dhe 3) Lidhja e martesës para organit kompetent.

Sipas Kodit Civil të Shqipërisë 194 kushtet thelbësore për lidhjen e martesës janë:

1) Vullneti i lirë i bashkëshortëve; 2) Dallimi i sekseve dhe 3) Lidhja e martesës para organit kompetent.

3.2.1. Vullneti i lirë i bashkëshortëve të ardhshëm Në përgjithësi, lidhja e martesës sipas dispozitave të aplikueshme bëhet me shprehjen e lirë të vullnetit të bashkëshortëve të ardhshëm se martesën e lidhin me vullnetin e lirë dhe se nuk ekzistojnë pengesa dhe ndalesa martesore. Vullneti i lirë i bashkëshortëve është parim fundamental dhe qenësor, jo vetëm sipas legjislacionit vendorë por edhe atij ndërkombëtar. Një gjë të tillë e parasheh edhe Ligji i Familjes së Kroacisë195

Në dispozitat e LFK-së 196 parashihet se një martesë nuk do të jetë e vlefshme nëse bashkëshortët kanë deklaruar pëlqimin për lidhjen e martesës pa vullnetin e lirë, me kërcënim, shtrëngim, lajthim apo me ndonjë mënyrë tjetër që në esencë nënkupton se mungon vullneti burimor, se ka munguar vullneti i lirë i brendshëm i bashkëshortëve të ardhshëm197.

Deklarimi bëhet me shkrim ose me gojë. 198 Deklarimi me gojë shënohet në procesverbal. Deklarimi i pëlqimit bëhet në të njëjtën kohë dhe ka rëndësi në aspektin e sigurisë juridike, nga shkaku se diferenca eventuale kohore mundëson hapësirë për tërheqjen e pëlqimit të dhënë kohë më parë nga njëri bashkëshort. E rëndësishme është që deklarimi të bëhet në mënyrën e parashikuar në ligj dhe pa kushtëzime. 3.2.1.1. Vullneti i lirë Martesa nuk do të jetë e plotfuqishme, nëse pëlqimi është arritur përmes metodave që e cënojnë lirinë e shprehjes së bindjes së brendshme. Kjo bindje e brendshme cënohet me anë të shtrëngimit, kërcënimit ose lajthimit,

193 Sipas dispozitave ligjore të LFK-së dhe KCSH-së. 194 KCSH, neni 8. 195 Ligji për Familjen i Kroacisë, Gazeta Zyrtare. 116/2003, 17/2004, 136/2004, neni 6. 196 LFK, Po aty, neni 18. 197 Kodi i Familjes i Bullgarisë, Nr. 47, i datës 23 Qershor 2009, neni 6. 198 KFSH, Po aty, neni 8.

84

apo të ndonjë mungese tjetër të vullnetit të lirë nga ana e bashkëshortëve të ardhshëm. Nëse vullneti është arritur me ndonjërën nga këto metoda, atëherë martesa do të jetë e pavlefshme.199

Para se gjithash, vullneti i shprehur për të qenë një martesë e vlefshme duhet të ketë cilësitë e përshkruara më poshtë në mënyrë që të konsiderohet si i shprehur lirshëm:

- të jetë real i vërtet e jo simulativ (të mos jetë i deklaruar për të arritur ndonjë qëllim të caktuar që është në kundërshtim me ligjin dhe moralin e shoqërisë, që është në kundërshtim me qëllimet e martesës, 200 vullnet ky i dhënë për qëllime të tjera, e jo për lidhje të martesës);

- vullneti duhet të jetë serioz, e jo të jetë i shprehur në mënyrë jo serioze. Vullneti është serioz kur shprehja e vullnetit ka për qëllim të shëndoshë dhe me të vetmin qëllim lidhjen e martesës për jetë të përbashkët;

- dy deklaratat duhet të jepen në të njëjtën kohë, suksesivisht në çastin e lidhjes së martesës.201

Secili bashkëshort vullnetin e vet duhet ta shprehë personalisht dhe veç e veç, e kjo nënkupton prezencën e të dy bashkëshortëve me rastin e lidhjes së martesës.202

Deklaratën së pari e jep njëri, e pastaj tjetri bashkëshort. Sipas rregullit, së pari deklaratën për pajtim e jep gruaja, e më pastaj burri. Deklarata duhet të jetë pohuese, do të thotë afirmative, e shprehur shprehimisht në mënyrë të qartë dhe në mënyrë të padyshimtë në aspektin e qëllimit të lidhjes së martesës.

Martesa e kushtëzuar, kundër dëshirës së njërit nga partnerët është një shkelje serioze e të drejtave të njeriut dhe shkelje penale. 203 Bashkëshortët në martesë duhet të hyjnë vetëm me pëlqim të lirë dhe të plotë. Deklarimi duhet të bëhet në mënyrën e përcaktuar në ligj, pa kushtëzime. Ka raste në praktikë që ngjanë që shprehja e vullnetit para organit kompetent të mos jetë ai i vërteti që është shprehje e lirë e dëshirës. Mungesa e vullnetit të vërtetë paraqet të metën kryesore në vullnetin e deklaruar për lidhjen e martesës. Në të kaluarën vullneti nuk ka ekzistuar si një kusht për lidhjen e martesës, por këtë vullnet e ka shprehur prindi dhe se bashkëshorti i ardhshëm nuk është pyetur fare 204. Më pastaj ka filluar që të lejohet një

199 Dr. H. Podvorica: E drejta Familjare, Prishtinë, 2006, fq, 113. 200 LFK, Po aty, neni 9. 201 LFK, Po aty neni 7. 202 LFK, Po aty, neni 34. 203 Broshura informative mbi të drejtat dhe qasjen në shërbime; http://www. crpkosovo. org 204 Puhan, po aty.,, fq. 177.

85

dozë e lehtë e përfilljes së vullnetit të bashkëshortëve të ardhshëm dhe kjo duke reflektuar në kumulimin e vullneteve, sepse pyetej edhe bashkëshorti i ardhshëm por edhe prindi. Ndërsa, në kohën moderne, tani më nuk pyeten prindërit, por se bashkëshortët e ardhshëm vendosin vetë, pa ndikime për raportet e tyre statusore se me kënd do të jetojnë.

3.2.2. Sekset e kundërta Padyshim konceptet dhe realiteti seksual i ndryshuar, është një dukuri masive e jetës sociale e shoqërisë moderne, në dallgët e së cilës është futur dhe “noton” shoqëria jonë. Tani nuk ka më asnjë dyshim në kaosin e perceptimit të martesës, të thjeshtëzimit të detyrimeve dhe përgjegjësive reciproke, të zhvillimit të vrullshëm të një jete dhe reciprociteti seksual.205

Sekset e kundërta përbëjnë komponente biologjike, kulturore dhe civilizuese të një martese. Shikuar historikisht, martesa ka qenë një privilegj i gruas dhe burrit, pra i dy personave të sekseve të kundërta206, të cilët do të lidhin martesë në të ardhmen. Meshkujt dhe femrat mbi moshën 18 vjeçare, gëzojnë të drejtën në martesë dhe familje pa asnjë kufizim në baza racore, nacionale ose religjioze. Meshkujt dhe femrat kanë të drejta të njëjta në martesë, gjatë martesës dhe në prishje të martesës.207

Qëllimi natyror i martesës ka qenë, është dhe mbetet lindja dhe mirërritja e fëmijëve, si dhe kryerja e marrëdhënieve seksuale. Vetë natyra e martesës është e atillë që u përket personave me sekse të kundërta, pra burrit dhe gruas, gjë që vihet në pah edhe në dispozitivin e nenit 28 të LFK-së, në të cilën parashihet qartë se “për lidhjen e një martese nevojiten dy persona të sekseve të kundërta.” Kjo shpie në konkludimin se martesa e dy personave me sekse të njëjta nuk lejohet me rregullativën ligjore juridike të Republikës së Kosovës. 208 Ndërsa, mungesa e sekseve të kundërta paraqet pengesë absolute për lidhjen e një martese.

Kështu, sepse martesa është bashkësi jetësore e burrit dhe e gruas dhe si e tillë, është përkufizuar në shumë dispozita të LFK-së, 209 por edhe të KEF-së së Maqedonisë 210 dhe KEF-së së Shqipërisë. Lidhja e martesës nga bashkëshortët me sekse të kundërta Saktësisht, mund të thuhet se lidhja e martesës ndërmjet dy personave me sekse të njëjta nuk është e lejueshme, ngase kjo është në kundërshtim me

205 Dr. H. Podvorica: E drejta Familjare, Prishtinë, 2006, fq,, 73. 206 KCSH, Po aty, neni 87 & LFK, Po aty, neni 7. 207 Broshura informative mbi te drejtat dhe qasjen në shërbime; http://www. crpkosovo. org 208 LFK, neni 37. 209 Po aty, neni 38. 210 Ligji i familjes se Maqedonisë, Gazeta Zyrtare Nr. 80/92. I plotësuar me 81/16, neni 133.

86

qëllimin natyror të martesës, si bashkësi e vazhdueshme e dy personave me sekse të kundërta. Megjithatë, ka pasur raste në praktikë kur martesa është e lidhur ndërmjet personave biseksual apo edhe personave me sekse të njëjta, sidomos kur shkuesi ndërmjetësonte lidhjen e martesës, ndërsa dhëndëri e nusja nuk njiheshin me njëri tjetrin, madje nuk shiheshin deri në natën e martesës. Kështu nuk ka pasur mundësi të vërtetohet biseksualiteti i bashkëshortit.211 Ndërsa tani në kohën të moderne, “gabime” të tilla nuk ka mundësi të bëhen. Për më të tepër, në disa shtete e lejojnë lidhjen e martesës ndërmjet personave me sekse të njëjta. Me dispozitat ligjore të Ligjit për familjen të Kroacisë parashihet se subjektet e martesës do të jenë nusja dhe dhëndrri që do të thotë se e bënë definimin e qartë të dallimit të sekseve212.

Niveli i tashëm i zhvillimit të kulturës, emancipimit dhe edukimit të femrës përkrah mashkullit, ka zvogëluar maksimalisht mundësinë e martesës së dy personave me sekse të njëjta. Është çështja e ekspertizës mjekoligjore për të vërtetuar nëse njëri bashkëshort apo të dy bashkëshortët kanë organe seksuale të dyllojta. Në qoftë se vërtetohet se te njëri bashkëshort martesor është dyseksual, dominon cilësia e seksit të cilën e ka edhe bashkëshorti tjetër, martesa do të jetë absolutisht nule dhe e pavlefshme.213

Për vërtetimin e llojit të organit seksual nuk bëhet kontrolli mjekësor i organeve seksuale të bashkëshortëve me rastin e martesës, por kjo bëhet në mënyrë vizuale me rastin e lindjes dhe një gjë e tillë regjistrohet në librat e amzë të të lindurve. Nëse ka një seks të njëjtë njëri bashkëshort dhe nuk iniciohet procedura për anulimin e martesës nga bashkëshorti tjetër, rastet e tilla mbesin gjithmonë të pazbuluara. Kështu ngase në një sferë të tillë aq intime të bashkëshortëve, nuk është e mundur ndërhyrja, së këndejmi edhe veprimi ex officio i organeve shtetërore për anulimin e martesës tashmë të pavlefshme.

Së fundi, në teorinë juridike familjare janë paraqitur mendime të reja, pas së cilave vërtetimi i biseksualitetit të njëri bashkëshort nuk nënkupton automatikisht anulimin absolut të martesës, nëse organi dominues është i kundërt me organin seksual të bashkëshortit tjetër. Sipas mendimeve të tilla, në rastet konkrete mund të flitet për lajthitje të cilësive thelbësore të bashkëshortëve, që si pasojë kanë anulim relativ të martesës.214 Kjo

211 Ismaili & Sejdiu, po aty, f,,220. 212 Ligji për familjjen i Kroacisë, Gazeta Zyrtare. 116/2003, 17/2004, 136/2004, neni 9, par. 1. . 213 Mendimi se eksperti mjeko-ligjor duhet të vërtetoj se cili organ është dominues dhe në bazë të asaj

se cili organ është dominues, kjo e definon faktin se do të ketë rolin e burrit apo të gruas në një martesë.

214 LFK, Po aty, pjesa e III, neni 59, 60.

87

nënkupton se procedura për anulimin e martesës do të fillohet vetëm me vullnetin dhe me inicimin e saj nga bashkëshorti tjetër.

3.2.2.1. Ndryshimi i seksit Fenomeni më i ri i lidhjes së martesës dhe i vështirësimit të vërtetimit të origjinalitetit të seksualitetit, e që është shfaqur në kohën e fundit, është ndryshimi i seksit, fenomen ky i shfaqur si rezultat i zhvillimit të lartë të mjekësisë, e cila mundëson ndryshimin e seksit të njeriut me anë të operacionit. Këto dukuri, megjithatë, janë të rralla. Rastet e këtilla konkrete ka në vendet me zhvillim të lartë të mjekësisë. Një gjë e tillë, për shembull, ndodhë në Spanjë.

Është me rëndësi për të t’u përmendur se këto dukuri humbin aftësinë riprodhuese të njeriut prandaj martesat e këtilla janë sterile dhe nuk e përmbushin as qëllimin natyror e as shoqëror të martesës, për të cilën arsye pasojat janë evidente. Në doktrinën juridike familjare është zhvilluar debat nëse duhet fare të lejohet lidhja e martesës ndërmjet personave me sekse të transplantuara më anë të operacionit medicinal.215

Sipas pikëpamjeve të doktrinës franceze martesat e tilla nuk duhet lejuar, për shkak të mungesës së sekseve të kundërta gjenetike, si kusht prezumpcioni i domosdoshëm për lidhjen e martesës së vlefshme. Kështu sepse më anë të operacionit vetëm mund të imitohet organi tjetër seksual, ngase në realitet, në aspektin biologjik mbetet po ai organ gjenetik seksual që ka qenë më parë. Dhe në pikëpamje të kromozomeve, asgjë nuk mund të ndryshohet më anë të operacionit.

Seksi vlerësohet më anë të perceptimit vizual në momentin e lindjes së fëmijës. Gjithmonë organi kompetent me rastin e lidhjes së martesës duhet të marrë parasysh të dhënat që figurojnë në aktin e gjendjes civile (certifikatën e lindjes së personit). Martesa do të jetë e vlefshme nëse bashkëshortët do të figurojnë në këtë akt me sekse të kundërta. Nëse ndryshimi i seksit bëhet pas martesës, atëherë ky ndryshim mund të jetë shkak për zgjidhjen e martesës, sepse heterogjeniteti seksual është kusht për ekzistimin e një martese të vlefshme.216 Nëse, nga ky këndvështrim, Gjykata ka vepruar për t’u garantuar, nëpërmjet Konventës, të drejta personave që kryejnë 217 praktika të ndryshme heteroseksuale, homoseksualeve dhe transeksualeve, ajo i është referuar teorisë se detyrimeve pozitive në veçanti – dhe madje ekskluzivisht – për kategorinë e

215 LFSH, Po aty, datë 8. 5. 2003, kreu III, neni 32. 216 Martesa e vlefshme do të konsiderohet në rastin e plotësimit të kushteve ligjore sipas dispozitave

të LFK-së. 217 Shih shënimin: Stjerna c. Finlande i 24 tetorit 1994.

88

fundit. Çështja e parë, kur Gjykata kishte të bënte me pretendimet e transeksualeve për mbrojtje nga Konventa, ishte vendimi Rees c. Angli 164.218

Në këtë rast, paditësi qortonte qeverinë britanike se nuk kishte marrë masa për të njohur juridikisht gjendjen e tij te re (të një burri) pas një operacioni për ndryshim të seksit. Më saktë, ai vlerësonte se neni 8 e detyronte këtë qeveri të ndryshonte, ose te paktën, të shënonte në regjistrin civil transformimin e tij seksual. Ai vlerësonte gjithashtu se qeveria ishte e detyruar t’i jepte një certifikatë lindjeje të re në përputhje me gjendjen e tij të re seksuale. Gjykata nuk e quajti të drejtë këtë kërkesë. Duke u mbështetur në pasiguritë e shkencës në këtë fushë, ndryshimet midis legjislacioneve si dhe praktikave të Shteteve anëtare, gjykata arriti në përfundimin se do të ishte më mirë që “për momentin” autoritetet “të përcaktonin se deri në ç’pikë, ato mund t’u përgjigjeshin kërkesave të transeksualeve” dhe se fjala vjen, neni 8 nuk i detyron palët nënshkruese të ndryshojnë, qoftë edhe pjesërisht, regjistrin e gjendjes civile. Në të vërtetë, ky qëndrim nuk e përjashtonte plotësisht faktin se shtetet mund të merrnin përsipër detyrime pozitive ndaj transeksualeve. Qeveria britanike e cila duke përjashtuar njohjen juridike, e pranonte vetë përcaktimin seksual dhe kishte marrë masa për të pakësuar problemet që mund të lindnin nga mosnjohja e të drejtës, kishte luajtur një rol të veçantë. Gjykata, në një hipotezë të ngjashme, arriti në përfundimin se kishte të bënte me shkelje të Konventës, sepse ajo vlerësoi se faktet mbështesnin ankesat e paditësit sipas të cilave sistemi juridik francez, në të kundërt me atë anglez, shkonte deri në mosnjohjen e pamjes së jashtme të transeksualeve219. Ky qëndrim ndryshoi rrënjësisht me vendimet I. dhe Christine Goodwin c. Angli.220

Duke pasur parasysh të dhënat shkencore dhe praktikën ndërkombëtare, kërkesën për koherencë të sistemeve juridike, por edhe rritjen e disavantazheve për personat në fjalë dhe vazhdimësia e mosnjohjes juridike, gjykata e kaloi këtë pengesë. Për sa i përket kësaj njohjeje, ajo vlerëson tashmë se Shtetet nuk gëzojnë asnjë hapësirë vlerësimi. E thënë ndryshe, ata janë të detyruar të veprojnë. Ata kanë një liri veprimi vetëm në përcaktimin e mënyrave të njohjes. Detyrimi që bie mbi Shtetet, është i detyrueshëm dhe për juridiksionin e tyre. Shtetet duhet të respektojnë “të drejtën për vetëpërcaktim seksual” të transeksualeve dhe të mos e kufizojnë

218 Detyrimet Pozitive sipas Konventës Evropiane të Drejtave Të Njeriut, Drejtoria e Përgjithshme e

Këshillit të Evropës; http://www. coe. int/human-rights. 219 Vendimi B. C. France166. 220 Detyrimet Pozitive sipas Konventës Evropiane të Drejtave Të Njeriut, Drejtoria e Përgjithshme e

Këshillit të Evropës; http://www. coe. int/human-rights.

89

njohjen e të drejtës së personave të interesuar në rimbursimin e shpenzimeve mjekësore për operacionin e ndryshimit seksual duke e paraqitur si një nevojë terapeutike.221 3.2.2.2. Martesa ndërmjet personave me sekse të njëjta Gjatë gjysmës së dytë të shekullit të kaluar, çështjet e martesave të personave me sekse të njëjta kishte shkaktuar debat politik pothuajse në tërë botën. Debati i tillë, sipas lëvizjeve të personave “gay”, kishte për bazë realizimin e katër (4) qëllimeve, dhe atë:222 - Liberalizimin e ligjeve; - Kampanjën për të drejtat e personave “gay”; - Shkaktimin e një kryengritjeje kundër AIDS, veqanërisht në shtetet e

Evropës Perëndimore dhe - Ndalimin e dënimit të homoseksualitetit nga ortodoksët. Ndërsa, vendet

e fesë islame as që merrej me mend se do të pranonin një gjë të tillë. Nga shumë individë, feja islame shihej si shkaktarë i konflikteve

seksuale në Evropë.223 Për shkak të klimës konservative, më 1957, qetësia ishte thyer më

vrasjen e dy homoseksualëve të klasës se mesme nga djem të paguar. Publiku dhe policia, së bashku me media reaguan duke konsideruar homoseksualitetin si një krim. Revista e Meier “der Kreis” ishte mbyllur pas vdekjes së tij, por një shoqatë e re mori përsipër mbrojtjen e të drejtave të homoseksualëve në Zvicër, në vitin 1968. Pas fluksit të rasteve AIDS-it, në vitet e 80-ta, këto grupe filluan të punojnë me qeverinë në parandalimin e virusit HIV dhe informimin e popullatës224.

Në këtë kohë, filluan të shfaqen edhe publikisht gejët e parë në televizion. Pasi që praktikat seksuale ishin temë e diskutimeve, edhe tema e homoseksualitetit u bë pjesë e interesit të publikut, duke ndihmuar kjo në ndryshimin e paragjykimeve dhe mendjeve.

Zvicra deri më 1942 homoseksualitetin e kishte të ndaluar me ligj. Sipas historianit mbi çështjet “gay”, Ernst Ostertag thotë se organizata e parë e meshkujve homoseksual ishte themeluar në Cyrih më 1932, nën udhëheqjen e aktorit gjerman, Karl Meier, i cili bëri qytetin vendin e tij, dhe themeloj revistën e parë që u quajt “Der Kreis” (rrethi). Grupet për të drejtat e

221 Po aty, faqe 37. 222 R. Scruton: The Palgrave Macmillan Dictionary of Political Thought, New York, third edition,

2007, fq, 304. 223 Po aty, fq. 304. 224 Jago, Robert. “E drejta familjare”, Londër, 2008, fq, 249.

90

homoseksualëve në Zvicër, po kremtojnë vazhdimisht, pas votimit që populli zviceran pati në referendumin mbi dhënien e të drejtave mbi regjistrimin e partneritetit të tyre. Rezultati tregon se çiftet homoseksuale do të kenë të drejtat e barabarta sikurse edhe çiftet heteroseksuale në fushat e pensionit, trashëgimisë dhe tatimeve. Por ata nuk do të kenë të drejta në adoptimin e fëmijëve apo qasje në trajtimin e fertilitetit. Me ligj, çiftet homoseksuale do të jenë në gjendje të regjistrojnë partneritetin në zyrën për regjistrim.

Parlamenti Spanjoll pasi e kishte miratuar draft-ligjin, tashmë ka miratuar edhe Ligjin, duke shndërruar këtë në një fitore të madhe për këto kategori, dhe duke zemëruar kështu kundërshtarët e këtij ligji, si zakonisht, Kishën Katolike. Vendimi i Spanjës vjen pas Holandës dhe Belgjikës, ku martesa e barabartë e çifteve të gjinisë së njëjtë ka qenë legale qe një kohë e gjatë.

Parlamenti Kanadez 225miraton martesat e gjinisë së njëjtë. Definicioni i një martese të tillë ishte ndryshuar dy vite më parë nga Gjyqi për Ankesa i Ontarios, por Parlamenti shfuqizoi këtë duke e miratuar atë në tërësi, ashtu si edhe kishte luftuar komuniteti “gay” Kanadez.226

Parlamenti suedez 227 ka votuar për lejimin e martesave ndërmjet gjinisë së njëjtë, duke u bërë kështu vendi i pestë në Evropë, që ndërmerr një hap të tillë. Suedia ka qenë njëri nga vendet e para në Evropë, që ju ka dhënë qifteve homoseksuale të drejtën e “partneritetit” legal. Ligji i ri mundëson homoseksualet të martohen më ceremoni civile ose edhe fetare, edhe pse kishat individualisht kanë të drejtën të mos praktikojnë një ceremoni të tillë. Ligji është përkrahur nga 226 vota kundër vetëm 22 i cili ka hyrë në fuqi më 1 Maj të këtij viti.

Tre banorë të ishullit grek Lesbos kanë humbur gjyqin në përpjekjet e tyre për ta ndaluar përdorimin e fjalës "lesbike" për të përshkruar femrat homoseksuale. Këta banorë janë arsyetuar se përdorimi i këtij termi për t'iu referuar femrave gey ka paraqitur fyerje për identitetin e banorëve të ishullit

225 Më 28 Qershor 2005. 226 I pyetur t’a komentoj këtë qëndrim, Tony Blair ka thënë që: “Neve na nevojitet një qëndrim ku të

menduarit e sërishëm dhe koncepti i evoluimit bëhen pjesë e disiplinës më të cilën i qasemi besimit fetar. Dhe kështu disa nga këto gjëra mund të rezultojnë në një fushë të gjerë të problemeve që duhet të diskutohen, prandaj edhe e kuptoj ngurrimin e liderëve fetarë. ” Z. Blair, i cili ka themeluar fondacionin e tij fetar, është pyetur pastaj: “A mund të parashikoni një situatë në jetën tuaj, ku do ta kemi një Papë pro-gay ?” Z. Blair është përgjigjur: “ Nuk e di, të ju them të drejtën. Nuk e di. Ka shumë gjëra të mrekullueshme që ndërmerr Kisha Katolike, dhe ka shumë gjëra të mrekullueshme të cilët Papa i përfaqëson, por unë mendoj së nëse viziton një kishë katolike, në një ditë të diel dhe do të bëjë një anketë rreth meshës, do të isha i befasuar me faktin, së sa mendje-hapur njerëzit do të ishin. ”

227 Në Prill të vitit 2009.

91

që mbanë emrin Lesbos. Mirëpo Gjykata e Lartë në Athinë ka konstatuar se nuk ka asnjë arsye për akuzën e tyre dhe ankesat që ata janë ndjerë të fyer, duke thënë se fjala nuk identifikonte banorët e ujdhesës. Grekët shpesh i referohen ishullit me emrin Mztilene, në bazë të emrit të kryeqendrës së ishullit.

Se si qëndron situata në Kosovë lidhur me këtë kategori të njerëzve, nuk është botërisht e ditur. Megjithatë, ka pasur raste kur personat me orientim homoseksual janë sulmuar dhe rrahur fizikisht. Ngjarje të tilla bëhen të ditura vetëm kur publikohen në ndonjë nga të përditshmet tona. Kështu, gazeta ditore “Kosova Sot” e datës 16 shkurt 2010228 kishte raportuar për një incident me bazë orientimin seksual. Dy persona meshkuj ishin rrahur fizikisht nga disa të panjohur, duke iu shkaktuar lëndime të rënda trupore. Të rrahurit e kishin raportuar incidentin në polici, ishin dërguar për tretman në QKUK, por edhe atje nuk ishin pritur mirë, pikërisht për shkakun e njëjtë. Sjelljet johumane ndaj tyre kishin vazhduar edhe më tej nga stafi spitalor, dhe atë derisa njëri nga viktimat kishte vendosur që të tërë rastin ta publikoj në media, gjë që i kishte bërë policinë e Kosovës të trajtonte rastin më seriozisht.

Personat me të tilla orientime seksuale tani më kanë formuar edhe lëvizjen e tyre të quajtur Lëvizja LGBT. Sipas tyre, aktualisht janë të regjistruar 200 persona homoseksual me të cilët organizohen evenimente të ndryshme. Megjithatë, jetën e të rinjve prishtinas homoseksual, ata e përshkruajnë si “ferr”. 229

Nga aq sa kemi hulumtuar, por edhe nga ajo që shihet në jetën e përditshme, del se seksi midis individëve të së njëjtës gjini ose homoseksualiteti, për shqiptarët është një nga fenomenet më të papëlqyera. Për këtë arsye nuk e shohim ndonjë rrezik të konkurrimit prej tij ndaj marrëdhënieve heteroseksuale, të paktën tani për tani ose në një të ardhme relativisht të largët. Sidoqoftë, duhet mbajtur parasysh fakti se pavarësisht “rrënjëve gjenetike” të homoseksualizmit, sjellja homoseksuale është më shumë një sjellje e mësuar.230 Një gjë e tillë është në kundërshtim me moralin e shoqërisë kosovare dhe e ndaluar rreptësisht nga aspekti fetar. Gjithashtu edhe nga rastet e prezantuara më sipër shihet nga mendimet e ekspertëve se një gjë e tillë është e dëmshme sepse seksi natyror i krijuar me

228 Gazeta ditore “Kosova Sot”, datë 16 shkurt 2010. 229 Gazeta ditore “Kosova Sot” më 20 Mars 2010. “ Jeta e homoseksualëve në Prishtinë është ferr i

vërtetë. Kjo është arsyeja pse shumë homoseksualë i fshehin ndjenjat dhe pranojnë të martohen me femra për shkak të rregullave. . . Shqiptarët jetojnë veç për seks”, thotë prishtinasi 26-vjeçar, homoseksual.

230 L. Sokoli: Analiza sociologjike, ( Tiranë, 2006 ), Instituti i Sociologjisë. Fq 148.

92

lindje nuk mund të ndryshohet sepse anatomia dhe fiziologjia e personit është e krijuar për atë seks me të cilin ka lindur.

Shoqërisht të pranueshme dhe ligjërisht të mbrojtura janë vetëm martesat heteroseksuale. Ndërsa sa i përket martesave homoseksuale, konsideroj që gjendemi ende në një fazë shumë të hershme të zhvillimit. Kështu ngase martesat e tilla nuk janë të pranueshme, ndërsa për ata që pretendojnë të kundërtën vlenë të potencohen dispozitat ligjore të LFK-së. 3.2.2.3. Dallimi i sekseve me rastin e lidhjes së martesës Dallimi i sekseve është njëri nga kushtet për lidhjen e martesës. Me pak fjalë dallimi i sekseve është njëri nga kushtet esenciale, jetike, natyrale që duhet të plotësohet në mënyrë që martesa të jetë e vlefshme. Dallimi i sekseve është kusht sine quo non për t’u konsideruar një martesë si martesë e vlefshme.

Mashkulli madhor dhe gruaja madhore, pa asnjë lloj kufizimi racor, kombëtarë a fetarë, kanë të drejtë të lidhin martesë e të formojnë familje231. Ata janë të barabartë më rastin e lidhjes së martesës, gjatë ekzistimit të saj dhe me rastin e zgjidhjes së saj.232 Në këtë kuptim është sendërtuar edhe dispozita ligjore e Kushtetutës së Republikës së Kosovës që nuk e determinon decidivisht çështjen e dallimit të sekseve, por e udhëzon ligjin për një gjë të tillë, për shkak që të mos ketë diskriminime të lartcekura. Tek e fundit, kushtetuta paraqet aktin më të lartë juridik të një vendi, që të gjitha fushat e jetës i rregullon në mënyrë parimore, duke ua lënë detajet e tjera ligjeve të vendit233.

Duhet cekur se në Kosovë, në parim, rrethanat shoqërore kanë ndryshuar, duke reflektuar kështu edhe në ndryshimin e opinionit ligjor lidhur me çështjen e martesës dhe kushtit të dallimit të sekseve. Miratimi i Kushtetutës së Republikës së Kosovës më 15 qershor 2008, krijoi rrethana për shfaqjen e një amullie dhe një mungese të vullnetit për të kuptuar drejt dispozitat ligjore që rregullojnë të drejtën e martesës, kundruall një parimi kushtetues të përcaktuar në nenin 37 paragrafi 1 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës. Më konkretisht, ky nen thekson: “Në bazë të pëlqimit të lirë, çdokush gëzon të drejtën të martohet dhe të drejtën që të krijojë familje në pajtim me ligjin”234

231 LFSH, Po aty, datë 8. 5. 2003, neni 46. 232 Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut, e miratuar dhe e shpallur nga Asambleja e

Përgjithshme e OKB-së me rezolutën 217 A (III), më 10 Dhjetor 1948. Neni 16 i kësaj deklarate. 233 Prof. Dr. Faik Brestovci, “E drejta e procedures civile II” Prishtinë, 2004, fq,116. 234 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 37, paragrafi 1.

93

Ky nen kushtetues krijoi shumë debate e polemika, për të mbetur i pasqaruar, në fund të fundit, nga ata që e “krijuan”. Megjithatë, pjesa “në pajtim me ligjin” konsideroj se flet mjaft në këtë drejtim. Shihet qartë së çështjen e kushteve për lidhjen e martesës, e po ashtu edhe çështjen e procedurave të nevojshme për lidhjen e saj, Kushtetuta i lë në “duar” të ligjit për familjen. Ndërsa ligji, nga ana tjetër, dallimin e sekseve me rastin e lidhje së martesës e parasheh si kusht që duhet të plotësohet domosdoshmërisht, duke e ngritur atë në nivel të kushtit sine quo non, megjithë faktin që personat e tillë, të drejtën në martesë me person të seksit të njëjtë, e shohin si të drejtë civile, duke e konsideruar të tërë çështjen si çështje politike dhe ligjore.235

Me mbrojtjen e familjes, martesës e jetës private, merret edhe Konventa Evropiane për Mbrojtjen e Lirive dhe të Drejtave Themelore të Njeriut, duke përcaktuar të drejtën e çdo burri dhe gruaje që të martohet dhe të krijojë familje, në bazë të ligjeve vendase. 236

4. Konkludimi dhe mendimi im personal Kam vërejtur kohëve të fundit që aspekti i kushteve për lidhjen e martesës ka pësuar ndryshime për më tepër në aspektin kohor ka ndryshuar në mënyrë drastike. E tërë kjo në aspektin pozitiv të avancimit nga e kaluara duke aluduar nga periudha e drejtës romake në të cilën periudhë ka ekzistuar një diskriminim tej mase i popullatës sidomos i skllevërve që kishin disa apo nuk kishin fare të drejta. Në këtë periudhë kohore kushtet vlenin vetëm për të varfërit, sepse të pasurit vendosnin kushte sipas dëshirës së tyre personale dhe se në pjesën dhe ndaj skllevërve që i administronin përcaktonin rregulla të veçanta për lidhjen e martesës. Në aspektin e dhunës në këtë periudhë të zhvillimit të kushteve për lidhjen e martesës, kemi një aplikim në nivel të lartë të dhunës si mjet për krijimin e vullnetit për lidhjen e martesës, si nga dhuna fizike edhe dhuna psikike, sepse nuk përfillej vullneti i bashkëshorteve e sidomos i gjinisë femërore, e aq me tepër nuk përfillej as vullneti i prindërve të tyre. Por më e keqja ka qenë se prindërit detyroheshin në një mënyrë apo në një tjetër që ti shisnin vajzat e tyre në mënyrë që të krijonin të ardhura për mbajtjen e familjeve të tyre, e në disa raste u jepnin skllavopronarëve si këmbim i ndonjë parcele toke të cilën me pastaj e punonin me tërë familjen për të siguruar mjete për jetesë.

235 Kathleen E. Hull, “Same-sex marriage – the cultural politics of love and law”, Cambridge, 2006,

fq. 152. 236 Konventea Evropiane e të Drejtave të Njeriut kryhet në fushën e dy neneve: nenit 8 dhe 12 të

kësaj konvente.

94

Problem tjetër ka qenë mosha e lidhjes së martesës që kushtimisht të themi se nuk respektohej fare, pasi që ka ndodhur lidhje të martesave nga persona me mosha më diferencë të madhe e që kalonte edhe dyfishin e moshës. Por edhe në raste që disi respektohej mosha ajo ishte shumë e ulët e që më keq ishte situata për gjininë femërore, e që sillej nga 12-14 vjeçare, por që tani ky problem është tejkaluar. Në vazhdimësi të ndryshimeve kohore dhe të aplikimit të sistemeve të ndryshme për respektimin e moshës dhe të vullnetit të bashkëshortëve të ardhshëm, vlenë të ceken format antike të lidhjes së martesave e që në disa shtete ende ruhen si forma të lidhjes së martesës p.sh. martesa sipas të drejtës zakonore, martesa sipas rregullave kishtare, martesa sipas të drejtës së sheriatit, martesa sipas kanunit të Lekë Dukagjinit etj. Te këto martesa kam vërejtur se vullneti i bashkëshortëve të ardhshëm nuk ishte i dorës së parë por vinte si i dorës së dytë dhe se nuk përfillej në masë të madhe, tani kemi një ndryshim në të dyja anët si në aspektin pozitiv ashtu edhe negativ. Është një trend që të rinjve, në mënyra të ndryshme, u bëhet thirrje për t’u shmangur nga të qenit i/e martuar. Një gjë e tillë po bëhet duke i frikësuar ata se çfarë përgjegjësish do të mbajnë në supet e tyre, e përveç kësaj hedhin dyshim mbi vet institucionin e martesës. Një gjë e tillë më ka brengosur tej mase, aq sa kam filluar të mendoj të gjej ndonjë mënyrë për t’i përgënjeshtruar këto të thëna. Kjo nga fakti i shprehjes së bashkëjetesës në masë më të madhe, dhe se kjo në një formë po shikohet si një lloj “prove” për përshtatshmërinë e qiftit të ardhshëm e që në disa raste rezulton me dështim në ruajtjen e raporteve të rregullta.

Martesa nënkupton të plotësuarit e nevojave të shumta, si: qetësinë shpirtërore, trupore si dhe bashkëpunimin mes bashkëshortëve për ta përmbushur rrugëtimin jetësor si mënyrë e të jetuarit, lindjen, rritjen dhe edukimin e mirërritjen e fëmijëve, përfshinë të gjitha instinktet njerëzore si atë fizik, shpirtëror, intelektual, emocional etj. Në kohën bashkëkohore kemi një avancim të kushteve për lidhjen e martesës dhe një liberalizim dhe respektim më të madh. Duke filluar nga vullneti i bashkëshortëve të ardhshëm i cili tani është në shkallë maksimale i respektuar dhe është vendimtar për të vendosur se a do të hyjnë në një lidhje martesore dhe me kënd do të lidhin martesë, por ende ekziston një dozë e ndikimeve në vullnetin për lidhjen e martesës e kjo e shprehur në formë të dhunës qoftë fizike apo psikologjike. Madje në disa vende ende ekzistojnë reliktet e së kaluarës ku ende prindërit kanë një “dozë” të ndikimit në vullnetin dhe vendosjen për lidhjen e martesës për pasardhësit e tyre.

95

Të përmbushurit e nevojave fizike si duhet (në mënyrë të ligjshme) është një nga synimet kryesore të martesës, por jo edhe i vetmi synim. Duke u bazuar në argumentin e qartë të martesës, konkludoj se qetësia (shpirtërore) dhe paqja përmes një bashkimi (martese) të suksesshëm janë prej objektivave primare të martesës.

Nuk ka diskutim se martesa, e cila e bashkon një mashkull me një femër përmes një ceremonie solemne, është burimi (baza) që e rritë (e zgjeron) familjen, në radhë të parë dhe në radhë të dytë edhe shoqërinë në përgjithësi.

Lidhur me shumë nga çështjet që kanë të bëjnë me martesën, e veçanërisht kushtet për lidhjen e martesës, kam dhënë argumentimet personale “pro” apo “kontra” të çështjeve përkatëse. Ajo që do të dëshiroja ta potencoja qartë dhe zëshëm është fakti i mjegullisë së krijuar kohëve të fundit lidhur me martesat e të njëjtave sekse. Konsideroj që argumentet e paraqitura më lartë, të shoqëruara me qëndrimet e arsyetuara personale, japin një pikëpamje të qartë për realitetin dhe të ardhmen e kësaj çështjeje. Aq më shumë në aspektin e kushtit të dallimeve të sekseve që sipas legjislacionit kosovar nuk lejohet lidhja e martesës ndërmjet personave me sekse te njëjta, përkundër faktit të qëndrimit neutral të Kushtetutës, e që është në suaza të një rregullimi kushtetues, por mendoj që një situatë e tillë është paraparë për shkak të situatës që kur të shfaqen rrethanat për një fenomen të tillë të mos kemi nevojë të ndryshimit të kushtetutës por vetëm të ligjit për familjen. Kjo nga fakti se Kushtetuta e Republikës së Kosovës proklamon të drejtën në martesë dhe në krijimin e familjes, më pastaj udhëzon në Ligjin për familjen të Kosovës me të cilin në mënyrë shumë të qartë rregullohet martesa dhe kushtet për lidhjen e saj.

96

97

Mirgen PRENCE, avokat DINJITETI E DREJTE THEMELORE E NJERIUT Të drejtat themelore të njeriut kanë përfaqësuar objektiva kryesore të Komunitetit Evropian që nga themelimi i tyre. Traktatet komunitare nuk kanë pasqyrurar në fillim një numërim të të drejtave themelore të njeriut, ato janë plotësuar me marrëveshjet e Këshillit të Evropës. Nga kjo pikëpamje, në nivel komunitar kanë dalë disa probleme lidhur me përmbajtjen e të drejtave dhe justifikimin e tyre si argument i vendimeve të Gjykatës Evropiane të Drejtësisë. Duke marë parasysh këto, Gjykata Evropiane e Drejtësisë është shprehur se të drejtat themelore të njeriut bëjnë pjesë në parimet e përgjithshme që ajo i respekton. Në lidhje me të drejtat themelore të njeriut, Gjykata Evropiane e Drejtësisë ka pasur parasysh faktin se këto kanë një bazë të dyfishtë: nga njëra anë traktatet e lidhura në këtë fushë ndërmjet shteteve, si dhe normat kushtetuese të shteteve anëtare. Nga kjo pikëpamje ka një problem për Gjykatën Evropiane të Drejtësisë, që në rastin e normave komunitare kanë një fushë veprimi më të vogël nga normat kombëtare237. Traktati i Mastritit në nenin 6/2 sanksionon atë që ka shprehur gjykata se cilat janë elementet esenciale të aplikimit të normave juridike komunitare dhe nacionale, janë të njohura dhe të respektuara të drejtat themelore që parashikohen nga Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut dhe ato që vijnë nga traditat kushtetuese të shteteve anëtare si dhe parimet e përgjithëshme të së drejtës komunitare238. Një pyetje që bëhet shpesh është nësë marrëveshjet në fushën e të drejtave të njeriut në të cilat shtetet anëtare bëjnë pjesë duhet të shikohen si një nivel minimum (dysheme), mbi të cilat Gjykata Evropiane e Drejtësiësë është e lirë të krijojë standarte evropiane më të larta mbrojteje apo duhen shikuar sikur përfaqësojnë të vetmin standart të përbashkët të shteteve anëtare dhe si rrjedhojë standartin më të lartë (tavanin) nga të cilat rrjedhin parimet e përgjithshme të Bashkimit Evropian? Në çdo rast, në lidhje me Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut është pranuar në mënyrë unanime që ajo përfaqëson minimumin dhe jo maksimumin dhe që niveli i mbrojtejes së të drejtave nuk duhet të ulet nën nivelin e përcaktuar nga Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut, e drejta e Bashkimit Evropian mund të përcaktojë një nivel më të lartë. Ky

237 Nicoleta Diaconu, Dreptul Uniunii Europene, Editura Lumina Lex, Bucuresti, 2008, f. 77-78. 238 Ibidem, f. 78.

98

është mendimi që ka dominuar me rastin e redaktimit të Kartës së të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian239. E ndryshme ka qenë praktika e Bashkimit Evropian në vitet e fundit për instrumente të tjera të Këshillit të Evropës në lidhje me të drejtat e njeriut, siç është Konventa për trafikimin e qënieve njerëzore në të cilën Bashkimi Evropian ka insistuar që të përfshihet një klauzolë e cila sanksionon se Bashkimi Evropian dhe shtetet anëtare në raportet ndërmjet tyre, do të aplikojnë rregullat e Bashkimit Evropian për trafikimin e qënieve njerëzore dhe jo Konventen. Kjo praktikë është kritikuar sepse cënon aplikimin e Konventës për Bashkimin Evropian dhe shtetet anëtare, sepse mund të lejojë aplikimin e standarteve të ulta për të drejtat e njeriut nën nivelin e vendosur nga instrumenet ligjore të Këshillit të Europës240 Sipas nenit 111, dispozitat e Kartës i aplikohen: Institucioneve, Organeve, Agjensive evropiane duke respektuar parimin e subsidiaritetit si dhe shteteve anëtare kur aplikojnë të drejtën komunitare. 1. Zhvillimet në fushën e të drejtave të njeriut E para dhe më e rëndësishmja ndërmjet zhvillimeve të fundit në fushën e të drejtave të njeriut e përbën miratimi i Kartës Themelore të Bashkimit Evropian në kuadër të Samitit të Nisës në vitin 2000. Domethënia e Kartës rezulton nga konsolidimi i parimeve të ndryshme që gjënden në të drejten kombëtare dhe ndërkombëtare në një instrument të vetëm241. Zhvillimi i dytë ndërkombëtar ka qënë krijimi i një rrjeti ekspertësh evropian të pavarur për të drejtat e njeriut. Ai është themeluar nga Komisioni me kërkesë të Parlamentit Evropian në vitin 2002, si fillim për të asistuar Parlamentin në vlerësimin e mënyrës së implementimit nga Bashkimi Evropian dhe shtetet anëtare të të drejtave të ndryshme të përfshira në Kartë. Përveç publikimit të raporteve vjetore për respektimin e këtyre të drejtave nga Bashkimi Evropian dhe shtetet anëtare, duke përfshirë dhe raportet tematike për një subjekt të caktuar, rrjeti i ekspertëve ka publikuar raporte të detajuara për probleme të caktuara me inisiativën e tij si dhe me kërkesën e Komisionit dhe një komentim shumë të gjatë për Kartën e të Drejtave Themelore.

239 Paul Craig, Grainne de Burca. Dreptul Uniunii Europene. Comentarii, jurisprudenţă şi doctrină.

Editura Hamangiu, Cluj-Napoca,2009, f. 483. 240 Ibidem. f. 484. 241 Zoltan Horvath, Handbook on the European Union, Editura Hvg-Orac, Budapest, 2007, f. 238.

99

Në radhë të tretë, në vitin 2007 është themeluar një Agjenci për të drejtat themelore të Bashkimit Evropian që të përfshijë dhe të zëvendësojë Qendrën Evropiane të Monitorimit të racizmit dhe ksenofobisë që ekziston që nga viti 1997. Pavarësisht që kanë ndodhur disa kundërshtime para themelit të Agjencisë për kompetencat që duhet të ketë, nëse duhet të përmbledhë dhe monitorizimin e shteteve sipas nenit 7 të Traktatit të Bashkimit Evropian, mandati i saj përmbledhë vetëm mbledhjen e informacioneve, formulimin e këshillave, evidencimi i praktikave të mira dhe publikimi i raporteve tematike. Pritet të shikohet cila do të jetë lidhja e Agjencisë me Rrjetin e ekspertëve të pavarur për të drejtat e njeriut dhe nëse Rrjeti me rolin e monitorizimit do të jetë përgjithëmonë. Në radhë të fundit, si rrjedhojë e inisiativës institucionale e orientuar nga jashtë, Këshilli Evropian në vitin 2004 kishte njoftuar krijimin e një funksioni të ri “përfaqësues persona, për të drejtat e njeriut tek sekretari i përgjithëshëm i Këshillit të Evropës dhe përfaqësuesit të lartë për politikën e jashtme dhe sigurisë së përbashkët”242. 2. Përkufizimi i dinjitetit Filozofi gjerman Immanuel Kant ka dhënë përkufizimin me domethënës për dinjitetin njerëzor. ”Dinjiteti njerëzor do të thotë që qeniet njerëzore kanë një vlerë morale të patjetërsueshme dhe të pa çmuar. Ai diferencon dy lloje gjërash: gjëra që mund të çmohen dhe gjëra që kanë dinjitet. Gjërat që kanë dinjitet kanë një vlerë morale dhe nuk mund të kenë çmim. Qeniet njerëzore janë të ndryshme nga gjërat e tjera në botë p.sh kafshët, bimët, shkëmbinjtë, ndërtesat, sepse qeniet njerëzore kanë dinjitet”243. 3. Dinjiteti në Kartën e të Drejtave Themelore të Bashkimit Evropian Në takimin e Cologne të Gjermanisë në qershor të vitit 1999 liderët evropianë thanë qartë pse një deklaratë e të drejtave është e rëndësishme. Duke pasur parasysh nivelin e zhvillimit të Bashkimit Evropian të drejtat themelore që aplikohen në nivel evropian duhet të konsolidohen në një Kartë që të jenë evidente. Objekti primar i Kartës është nxjerrja në evidencë e të drejtave themelore. Teksti nuk sanksionon të drejta të reja, por përmbledhë të drejtat ekzistuese

242 Paul Craig, Grainne de Burca. Dreptul Uniunii Europene. Comentarii, jurisprudenţă şi doctrină.

Editura Hamangiu, Cluj-Napoca,2009, f. 507. 243 David Resnik, Embryonic stem cell patents and human dignity, Health Care Analysis Journal,

Editura Springer Netherlands, Volume 15, Number 3, 2007, p. 215.

100

të cilat gjëndeshin në burime të ndryshme në mënyrë të veçantë. Këto burime përfshijnë Konventën Evropiane të Drejtave të Njeriut dhe Konventa të ndryshme ndërkombëtare të hartuara nga Këshilli i Evropës, Kombet e Bashkuara, Organizata Ndërkombëtare e Punës. Karta nuk detyron shtetet anëtare të ndryshojnë Kushtetutat, të dyja kanë rolin e tyre dhe nuk duhet të ekzistojë ndonjë hierarki ndërmjet tyre. Karta nuk konkuron me Konventën Evropiane të të Drejtave të Njeriut. Konventa ka një grup ligjesh që do të ishte apsurde të vihen në diskutim. Pikërisht këtë problem e ka zgjidhur neni 53 paragrafi 3, i cili qartëson problemin dhe sanksionon detyrimin e Kartës që të respektojë Konventen Evropiane të Drejtave të Njeriut, Protokollet dhe Vendimet e shpallura nga Gjykata Evropiane. Parlamenti, Këshilli dhe Komisioni Evropian kanë firmosur dhe shpallur Kartën në 7 dhjetor të vitit 2000 në Nicë. Karta është redaktuar sikur të ishte e detyrueshme, problemi i statutit juridik të Kartës u la të vendosej në kuadër të procesit politik mbas deklaratave të Këshillit Evropian në Laeken. Karta u përfshi në Traktatin e një Kushtetute për Evropën në vitin 2004, i cili nuk hyri në fuqi dhe situata mbeti e paqartë deri në firmosjen në 13 dhjetor 2007 në Lisbonë tekstin e një Traktati reforme, duke modifikuar Traktatin e Bashkimit Evropian dhe Traktatin e Komunitetit Evropian, i quajtur tani “Traktati i Funksionimit të Bashkimit Evropian”. Evropa ka zgjedhur një rrugë të re për konsolidimin dhe reformimin, për të përballuar zgjerimin prej 27 shtetesh anëtare, duke braktisur projektin kushtetues244, Traktati i Lisbonës hyri në fuqi në 1 dhjetor 2009. Karta nuk i aplikohet Anglisë, Polonisë, Cekisë. Me përfshirjen e Kartës në Traktatin e Lisbonës fusha perspektive jep efekete juridike detyruese245. Qëllimi i Kartes del nga ansambli i normave të përfshira në këtë dokument juridik246. E ndërgjegjëshme për trashëgiminë kulturore, shpirtërore dhe morale, Bashkimi Evropian përbëhet nga vlera universale të pandashme të dinjitetit

244 Sergiu Gherghina, George Jiglău, Tratatul de la Lisabona: UE Către Reforma Instituţională,

Editura Dacia, Cluj Napoca, 2008, f. 243. 245 Flore Pop, Sergiu Gherghina, George Jiglău, Uniune Europeană: Drept, Instituţii şi politici

comunitare, Editura Argonaut, 2009, f. 110. 246 Ioan Deleanu, Instituţii şi proceduri constituţionale în dreptul român şi dreptul comparat, Editura

C. H. Beck, Bucureşti, 2006, f. 296.

101

njerëzor, lirisë, barazisë, dhe solidaritetit; Evropa mbështetet tek parimi i demokracisë dhe parimi i shtetit të së drejtës247. Traktati i Lisbonës vendosë bazat e aderimit të Bashkimit Evropian në Konventën Evropiane të Drejtave të Njeriut me modifikimin e nenit 6 paragrafi 2 i Traktatit të Bashkimit Evropian. Ndryshimi që mund të vërehet si rrjedhojë e aderimit të Bashkimit Evropian në K.E.D.NJ. do të jetë që institucionet evropiane do ti binden kontrollit juridik të Gjykatës Evropiane të Drejtave të Njeriut dhe Gjykata Evropiane e Drejtësisë nuk do të jetë Gjykata përfundimtare e ligjshmërisë së veprimit europian i cili pretendohet që mund të shkeli të drejtat e njeriut. Duke pasur parasysh rëndësinë e dinjitetit Karta e të Drejtave Themelore sanksionon në kapitullin I “ dinjiteti”. Neni 1 sanksionon që dinjiteti njerëzor është i paprekshëm. Ai duhet te respektohet dhe mbrohet. Dinjiteti nuk është vetëm një e drejtë themelore por përbën bazën reale të të drejtave themelore. Të gjitha të drejtat e parashikuara në Kartë duhet të përdoren në mënyrë proporcionale me dinjitetin njerëzor sepse dinjiteti njerëzor është baza e të drejtave themelore. Duhet respektuar edhe kur një e drejtë kufizohet. E drejta e dinjitetit njerëzor njeh në mënyrë indirekte barazinë e qenieve njerëzore. Çdo njeri ka një vlerë që është e pavarur nga statuti social, produktiviteti ekonomik. Barazia e vlerave nënkupton që kjo vlerë është e njëjtë për çdo qenie njerëzore, pavarsisht seksit, racës, etnisë, origjinës shoqërore, moshës etj. Parimi i respektimit të dinjitetit njerëzor bën pjesë në bazën e hartimit të konventave kombëtare dhe ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, si pjesë e preambulës ose e një objektivi. P.sh Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut sanksionon që: “E drejta e dinjitetit është e pandashme, e patjetërsueshme, e barabartë për të gjithë pjestarët e shoqërisë”. Karta është një nga tekstet që sanksionon parimin e respektimit të dinjitetit në nenin e parë të sajë. Konsiderohen si shkelje të dinjitetit njerëzor:

- Tortura. - Trajtimi çnjerëzor dhe poshterues. - Dënimi çnjerëzor. - Diskriminimi seksual, rracor, mbi bazën e origjinës shoqërore, fetare

etj. - Dënimi i jashtëligjshëm.

247 Marin Voicu, Politicile Comunitare în Constituţia Uniunii Europene, Editura Lumina lex,

Bucureşti, 2005, f. 68.

102

Në shumë fusha është pranuar fakti që disa situata mund të shkelin dinjitetin njerëzor dhe mbrojtja juridike nuk mund të jetë gjithmonë në dispozicion të personave respektive. Siç është rasti në fushën e shëndetësise, p.sh sëmundjet e pashërueshme, izolimi psikiatrik, në rastin e varfërisë e drejta e personit që të ketë banesë, trajtimi i të huajve ilegal, statuti i të cilevë nuk është sqaruar ende, kushtet e burgjeve, siç është rasti i lidhjes nënë-fëmijë. Neni. 2 Çdo person ka të drejtën e jetës. Asnjë nuk mund të dënohet me dënimin me vdekje dhe as të ekzekutohet. Cessare Beccaria ka qënë një ndër autorët e parë që ka kërkuar që prej vitit 1764 heqjen e dënimit me vdekje. Ai kërkoi lënien në fuqi të dënimit me vdekje, për krimet politike në kohën e revoltave, mbështetja e Beccarias për dënimin me vdekje në këto situata ka lidhje dhe me regjimin politik që ishte në fuqi në atë kohë248. Paragrafi i parë nga ky nen është bazuar nga fjalia e parë e nenit 2 të K.E.D.NJ, i cili sanksionon se: ”E drejta e jetës e çdo personi është e mbrojtur nga ligji”. Neni 2 paragrafi1 i K.E.D.NJ, i cili i referohej dënimit me vdekje është zëvendësuar me hyrjen në fuqi të nenit 1 te Protokollit nr.6 që sanksionon se: ”Dënimi me vdekje abrogohet, asnjë person nuk mund të dënohet me dënimin me vdekje dhe as të ekzekutohet”, neni 2 paragrafi 2 i Kartës është bazuar nga kjo dispozitë. Të dyja dispozitat korespondojnë me K.E.D.NJ. dhe Protokollin. Ato kanë të njëjtin kuptim dhe qëllim në pajtim me nenin 53 paragrafi 3 që sanksionon se: ” Karta përfshin të drejta që janë të njëjta me të drejtat e garantuara në Konventën Evropiane, kuptimi dhe qëllimi i tyre duhet të jetë i njëjtë, d.m.th ai i fiksuar nga jurisprudenca e Gjykatës Evropiane e të Drejtave të Njeriut”249 . Kufizimet e vendosura nga K.E.D.NJ. duhet të kuptohen që janë të njëjta dhe me Kartën: Sipas nenit 2 paragrafi 2 i K.E.D.NJ, vdekja nuk konsiderohet si shkelje e këtij neni në rastet kur ushtrimi i forcës është i nevojshëm:

- për sigurimin e mbrojtjes së personit kundër dhunës së paligjshme; - për arrestimin e ligjshëm ose për pengimin e arratisjes së një të

burgosuri në mënyrë të ligjshme; - për ndalimin sipas ligjit të një proteste ose një revolte të dhunshme;

Kjo e drejtë nuk mbronë jetën në mënyrë absolute, është e ligjshme të vrasësh dikë për vetëmbrojtje. Eshtë një nga të drejtat që nuk mund të

248 Pierre Bouzat, Jean Pinatel, Traite de droit penal et de criminologie, Libraire Dalloz, Paris, 1963,

f. 40-41. 249 Mihail Udroiu, Ovidiu Predescu, Convenţia europeană a drepturilor omului şi procesul penal

român, Editura C. H. Beck, Bucureşti, 2008, f. 44.

103

ndryshohet në kohë lufte ose në gjëndje të jashëtzakonshme siç është njohur nga Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut dhe Konventa për të Drejta Civile dhe Politike. E drejta e jetës do të thotë që shteti ka detyrimin të mbrojë jetën. Shteti ka lirinë që të përmbushi këtë detyrim, ai duhet të mbrojë jetën nga vrasjet dhe nga vrasjet nga pakujdesia duke parashikuar dënime për personat që shkelin këtë të drejtë. Detyrim i shtetit të mbrojë jetën me ligj do të thotë që ligji të jetë në fuqi në mënyrë efikase. P.sh, shteti ka detyrimin të marrë masat e duhura, kushtet kur kryejnë policët arrestimin në kohën e një revolte. Në rastin e vdekjeve të dyshimta shteti duhet të kryej një anketë për zbardhjen e motiveve dhe të fillojë ndjekjen penale. Ky detyrim mund të zgjerohet dhe me kryerjen e një ankete dhe investigimin e zhdukjes së personave në rrethana misterioze dhe krijimin e një institucioni të pavarur që të meret me këtë problem. E drejta e shtetit nuk është e kufizuar vetëm në procedimin penal për veprat penale kundër jetës, në rrethana të caktuara duhet të zgjerohet dhe në marjen e masave parandaluese, p.sh mbrojtja nga policia e dëshmimtarve ose e personave të tjerë që janë kërcënuar, mbrojtja e personave që janë në komisariatet policisë ose në institucione publike, si dhe mbrojtja e të sëmurëve mendorë që paraqesin shenja për vetëvrasje. Detyrimi parandalues nuk do të thotë që duhen marë në çdo rast masat, shteti nuk është i detyruar të mbrojë çdo person në çdo kohë, por vetëm në ato raste kur shteti ka informacione që jeta e një personi është në rrezik ose në rastin kur shteti ushtron një kontroll mbi një person siç është rasti i personit të dënuar. Detyrimi i shtetit për të mbrojtur jetën mund të hyjë në konflikt me të drejta të tjera. Në rastin e të dënuarve që janë në grevë urie, shteti ka detyrimin që ti ushqej me forcë që të shpëtojë jetët e tyre. Ky veprim i shtetit mund të hyjë në konflikt me të drejtën e integritetit psiqik sepse janë ushqyer kundër vullnetit të tyre dhe nësë nuk vepron në këtë mënyrë hyn në konflikt me të drejtën për të mbrojtur jetën e personave që janë në juridiksionin e tij. Gjykata në këtë rast është shprehur se, ushqimi me forcë i të burgosurve lejohet për të evituar pasojat e rënda për shëndetin. Në situatën që është e qartë se personat e dënuar do të vdesin nga uria, në këtë rast shteti duhet ti ushqej me forcë. Detyrimi i shtetit për të mbrojtur jetën është i ndryshëm, në rastin e eutanazizë dhe abortit. Në këtë moment nuk ka një konsensus në Bashkim Evropian mbi të drejtën e jetës dhe eutanazizë së kërkuar nga pacienti. Kushtet për eutanazinë janë vendosur nga çdo shtet. Këshilli i Evropës i ka rekomanduar shteteve anëtare që të marin masa për mbrojtjen e jetës dhe në rastin e personave që vuajnë nga sëmundje të

104

pashërueshme, Këshilli shprehet: E drejta e individit për të marrë jetën, nuk është e njëjtë me të drejtën për të vdekur nga dora e dikujt tjetër. Nuk do të ketë shkelje të nenit 2 nëqoftë se një shtet ndalon eutanazinë, gjithashtu nuk e shkel nenin 2, nëqoftë se nuk e ndalon eutanazinë. Neni 2 paragrafi 1 saksionon: Cilido ka të drejtën e jetës, por kuptimi i fjalës “cilido”, që përfshin dhe fëmijën e pa lindur nuk është qartësuar. Aborti rregullohet nga ligji kombëtar i çdo shteti. Eshtë shprehur mendimi që aborti për qëllim mjeksor është i lejueshëm dhe nuk dhunon nenin 2, pavarësisht se”cilido” përfshin dhe fëmijën e pa lindur, e drejta për të jetuar e nënës ka prioritet. Neni 3 sanksionon të drejtën e integritetit të personit. Sipas paragrafit 1 çdo person ka të drejtën e integritetit fizik dhe mendor250. Paragrafi 2 parashikon se në mjekësi dhe biologji duhen respektuar veçanërisht:

-Vullteti i lirë sipas mënyrave të parashikuara në ligj; -Ndalimi i praktikave eugjenike, në veçanti e atyre që kanë për qëllim përzgjedhjen e personave; - Ndalimi i bërjes nga trupi njerëzor dhe pjesët e tij një burim fitimi; - Ndalimi i klonimit të qënieve njerëzore;

Parimet e nenit 3 të Kartes janë të përfshira në Konventën e të Drejtave të Njeriut dhe Biomjekësisë, e adoptuar nga Këshilli i Evropës. Karta e të Drejtave Themelore është instrumenti i parë ndërkombëtar që ndalon praktikat eugjenike. Praktika si: sterilizimi me forcë, lënia shtatzënë kundër vullnetit të personit, aborti i provokuar, martesa me forcë për motive etnike, konsiderohen dhe krime kundër njerëzimit nga Statuti i Gjykatës Penale Ndërkombëtare. Përdorimi për qëllim mjekësor dhe shkencor i trupit të njeriut dhe pjesëve të tij për fitim është një problem delikat në bioetikë. Fitimi nga trupi njerëzor dhe pjesët e tij është i ndaluar nga Konventa Evropiane e Biomjekësisë dhe Konventa e Gjenomit Njerëzor dhe e të Drejtave të Njeriut e Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Këto standarte ndërkombëtare ndalojnë shitjen e organeve nga personat që ju janë marë ose nga një i tretë. Eshtë e ligjshme për spitalin dhe mjekët që të paguen për shërbime të ndryshme siç janë: pastrimi, operacioni në organet njerëzore Direktiva 98/44 për mbrojtjen e shpikjeve në biomjekësi ndalon nxjerrjen e patentave në trupin e njeriut në çdo etapë formimi251.

250 Viorel Marcu, Nicoleta Diaconu, Instrumentele Juridice Fundamentale ale Uniunii Europene,

Editura Lumina Lex, Bucureşti, 2003, f. 486. 251 Directive 98/44/EC of the European Parliament and of the Council of 6 July 1998 on the legal protection of biotechnological inventions.

105

Ndalimi i klonimit njerëzor është ndaluar shprehimisht nga Karta sepse dhunon integritetin e njeriut. Ky dhunim nuk mund të mbulohet me dhënien e pëlqimit të njeriut për t’u klonuar. Jo shumë larg, klonimi i plotë i njeriut ishte konsideruar si shkencërisht i pamundur. Ligji evropian ndalon abuzimin me embrionet njerëzore, perfshirë edhe krijimin për qëllim shkencor, në të njëjëtn kohë përdorimi i embrioneve për qëllim mjekësor është i lejuar në disa shtete anëtare. Në vitin 2000 Parlamenti Evropian adoptoi një Rezolutë e quajtur ” Ndalimi universal i klonimit të qënieve njerëzore”. Neni 4 sanksionon se ndaj asnjë personi nuk mund të ushtrohet torturë dhe as dënim ose trajtim çnjerëzor ose poshëtrues. Karta në nenin 4, ndalon torturën dhe përdorimin e trajtimit çnjerëzor dhe poshtërues duke përsëritur nenin 3 te K.E.D.NJ, e cila konsiderohet që është një nga vlerat themelore të çdo shoqërie demokratike, kjo garanci përfaqëson një të drejtë të paprekshme252. Neni 4 sanksionon një nga të drejtat themelore, duke mbrojtur kështu dinjitetin njerëzor. Kjo e drejtë nuk mund të kufizohet as në kohë lufte dhe as në gjëndje të jashtëzakonshme ose në luftën kundër terrorizmit. Neni 4 ndalon: dënimet trupore, përdorimin e teknikave të marjes në pyetje që dhunojnë integritetin psiqik, stresin dhe teknikat e vështira, lënien pa gjumë, pa ushqim dhe pa ujë për një periudhë të gjatë. Detyrimi i mbrojtjes kundër torturës është kaq i madh sa shtetet janë të detyrura jo vetëm mos të kryejnë të tilla akte, por duhet të ndalojnë depërtimin e personave në shtetet ku praktikohet tortura. Neni 4 përmbledh tre kategori veprimesh të ndaluara: 1) tortura; 2) dënimi ose trajtimi çnjerëzor; 3) dënimi ose trajtimi poshtërues. Në çdo rast duhet që të kalohet një nivel i caktuar. Niveli minimum varet nga rrethana si: seksi, mosha, gjëndja shëndetsore e viktimës. Ky nen është drejtuar kundër shteteve anëtare, agjentëve të tyre si dhe personave të tjerë që varen nga ata. Shtetet jane përgjegjëse p.sh për përdhunimin e kryer nga ushtarët e tyre si rrjedhojë e masave të papërshtatshme për parandalimin e këtyre akteve ose mos sanksionimin disiplinor pas përdhunimit. Përgjegjësia e shtetit është e njohur edhe për akte të kryera nga persona privat, që veprojnë nën autoritetin e shtetit. Nuk ekziston një pranim unanim për përkufizimin e torturës. Ajo është përkufizuar në mënyrë të përgjithëshme si trajtim i qëllimshëm çnjerëzor që shkakton vuajtje të mëdha çnjerëzore qoftë fizike dhe mendore.

252 Ion Gâlea, Mihaela Agustina Dumitraşcu.,, Tratatul instituind o Constituţie pentru Europa,

Editura All Beck, Bucureşti, 2005, f. 113.

106

Vuajtja duhet të jetë e shkaktuar në mënyrë të qëllimshme, perfshirë vuajtet e shkaktuara për qëllimin e mbledhjes së informacioneve, rrëfimeve, aplikimi i dënimit që është i njëjtë me rrahjen, përdhunimin. Sikurse tortura, dhe tek trajtimi çnjerëzor, vuajtja duhet të arrijë një nivel të caktuar. Ndryshimi madhor ndërmjet tyre është intensiteti i vuajtjes. Trajtimi poshtërues realizohet me akte poshtëruese. Duhet të krijojë tek viktima përshtypjen e frikës, agonisë. Edhe poshtërimi duhet të arrijë një nivel të caktuar. Niveli i vuajtjes duhet të analizohet sipas rrethanave të çdo çështjeje. Neni 5 Askush nuk do të mbahet në skllavëri ose robëri. Askush nuk do të shtrëngohet të kryeje një punë me dhunë ose të detyruar. Eshtë i ndaluar trafikimi i qënieve njerëzore. Neni 5 paragrafi 1 dhe 2 korespondojnë me nenin 4 paragrafi 1 dhe 2 të K.E.D.NJ. Puna me dhunë ose e detyruar e parashikuar nga paragrafi 2 duhet kuptuar në pajtueshmëri me nenin 4 paragrafi 3 i K.E.D.NJ. Sipas qëllimit të këtij artikulli, koncepti i punës me dhunë ose të detyruar nuk duhet të përfshijë: a) Çdo lloj pune që i kërkohet të kryej zakonisht një personi të ndaluar në kushtet e parashikuara nga neni 5 i kësaj Konvente ose gjatë lirimit të tij me kusht. b) Çdo lloj shërbimi i karakterit ushtarak ose, në rastin e kundërshtarëve të ndërgjegjes në vëndet ku kundërshtimi i ndërgjegjes është i njohur më ligj, shërbimi që kryhet në vend të shërbimit ushtarak të detyrueshëm. c) Çdo lloj shërbimi që kërkohet në rast krizash ose fatkeqësish, që kërcënojnë jetën ose mireqënien e bashkësisë. d) Çdo lloj pune ose shërbimi që është pjesë e detyrimeve normale qytetare. Paragrafi i tretë e ka origjinën nga dinjiteti njerëzor dhe ka parasysh zhvillimin e krimit të organizuar, punën e paligjshme, shfrytëzimin seksual. Ndalimi i skllaverisë është universal dhe absolut. Ajo ka qenë objekti i shumë punimeve të realizuara nga Organizata e Kombeve të Bashkuara dhe Organizata Ndërkombëtare e Punës dhe është përfshirë në të gjithë dokumentat e mbrojtjes së dinjitetit njerëzor. Domethënia e natyrës absolute është që ndalimi i skllavërisë nuk mund të kufizohet as në kohë lufte dhe as në gjëndje të jashëtzakonshme. Kuptimi i skllavërisë ka të njëjtin kuptim që ekziston në Konventën e Skllaverisë e vitit 1926. Të gjitha shtetet anëtare të BE-së e kanë ratifikuar këtë Konventë. Skllavëri do të thotë, ushtrimi i të drejtave të pronësisë mbi një person. Robëria është një formë e veçantë e skllavërisë, ajo dallon jo nga natyra por nga niveli i saj. Robëri do të thotë detyrimi për të furnizuar disa shërbime, të jetosh në pronën e dikujt tjetër dhe pamundësia për të ndryshuar situatën.

107

Përfundimi Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut nuk parashikon në mënyrë eksplicite të drejtën e dinjitetit, por mbronë këtë të drejtë në mënyrë indirekte me anë të parashikimit të drejtës për jetën ( neni.2), ndalimi i torturës (neni.3), ndalimi i skllavërisë dhe i punës së detyruar (neni.4), e drejta e imazhit, e drejta e integritetit moral e personit, liria seksuale, me anë të mbrojtjes së jetës private (neni.8), ndalimi i diskriminimit (neni.14). Në 26 qershor të vitit 2000, Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës miratoi Protokollin nr.12 i cili parashikon ndalimin e të gjitha formave të diskriminimit. Sipas nenit 1, ushtrimi i çdo të drejte të parashikuar në ligjin kombëtar të një shteti kontraktues është i mbrojtur nga çdo lloj diskriminimi që bazohet tek seksi, raca, ngjyra, gjuha, feja, opinioni politik ose çdo lloj opinioni, origjine kombëtare ose shoqërore, përkatësia në një minoritet kombëtar, pasurie, lindjeje ose çdo lloj situate, dhe asnjë person nuk mund të bëhet objekt i diskriminimit prej administratës publike. Nëse bazohet në një nga motivet e lartë përmendura. Nga 47 shtete anëtare të Këshillit të Evropës, vetëm 18 kanë ratifikuar Protokollin nr.12, ndërmjet tyre dhe Shqipëria në datën 26.11.2004. Ai hyri në fuqi në datën 01.04.2005, kjo është dhe data e hyrjes në fuqi dhe për Shqipërinë. 19 shtete kanë firmosur por nuk e kanë ratifikuar Protokollin, 10 shtete nuk kanë firmosur. Për të siguruar një mbrojtje sa më të madhe në shkallë evropiane për dinjitetin njerëzor, do të ishte mirë që ky protokoll të ratifikohet sa më parë dhe nga shtetet që nuk e kanë ratifikuar. Hyrja ne fuqi e Traktatit të Lisbonës në 1 dhjetor 2009 ofron zgjidhjen ligjore që Bashkimi Evropian të aderoj në K.E.D.NJ. sepse kjo mundësi parashikohet në Traktatin e Lisbonës. Nëse BE-ja do të aderoj ne K.E.D.NJ. do të thotë që dinjitetit të njeriut do t’i ofrohet një mbrojte e përbërë nga dy shkallë: Gjykata e Drejtësisë e Bashkimit Evropian dhe Gjykata e të Drejtave të Njeriut, ku fjalën e fundit për të vendosur do t’a ketë Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut sepse neni 53 paragrafi 3 i Kartës parashikon respektimin e vendimeve të Gjykatës Evropiane e të Drejtave të Njeriut. Literatura 1.David Resnik, Embryonic stem cell patents and human dignity, Health Care Analysis Journal, Editura Springer Netherlands, Volume 15, Number 3, 2007 2Flore Pop, Sergiu Gherghina, George Jiglău, Uniunea Europeană: Drept, Instituţii şi politici comunitare, Editura Argonaut, 2009. 3.Ioan Deleanu, Instituţii şi proceduri constituţionale în dreptul român şi dreptul

108

comparat, Editura C.H.Beck, Bucureşti, 2006. 4.Ion Gâlea, Mihaela Agustina Dumitraşcu., Tratatul instituind o Constituţie pentru Europa, Editura All Beck, Bucureşti, 2005 5.Marin Voicu, Politicile Comunitare în Constituţia Uniunii Europene, Editura Lumina lex, Bucureşti, 2005. 6.Mihail Udroiu, Ovidiu Predescu, Convenţia europeană a drepturilor omului şi procesul penal român, Editura C.H. Beck, Bucureşti, 2008 7.Nicoleta Diaconu, Dreptul Uniunii Europene, Editura Lumina Lex, Bucuresti, 2008.

8.Paul Craig, Grainne de Burca.Dreptul Uniunii Europene.Comentarii, jurisprudenţă şi doctrină. Editura Hamangiu, Cluj-Napoca, 2009.

9. Pierre Bouzat, Jean Pinatel, Traite de droit penal et de criminologie, Libraire Dalloz, Paris, 1963.

10.Sergiu Gherghina, George Jiglău, Tratatul de la Lisabona: UE Către Reforma Instituţională, Editura Dacia, Cluj Napoca, 2008.

11.Viorel Marcu, Nicoleta Diaconu, Instrumentele Juridice Fundamentale ale Uniunii Europene, Editura Lumina Lex, Bucureşti, 2003.

. 12.Zoltan Horvath, Handbook on the European Union, Editura Hvg-Orac, Budapest, 2007.

13.Directive 98/44/EC of the European Parliament and of the Council of 6 July 1998 on the legal protection of biotechnological inventions.

109

Ma.sc.Mehreme HOXHA, prokurore GJYKIMI I DREJTË DHE NË KOHË TË ARSYESHME SI ELEMEN T THEMELOR I SUNDIMIT TË LIGJIT NË REPUBLIKËN E KOSOV ËS HYRJE E drejta për gjykim të drejtë dhe në kohë të arsyeshme apo “udhëheqje e drejtë e drejtësisë” paraqet gurthemelin e një shoqërie demokratike drejtë zbatimit të sundimit të ligjit . Sundimi i ligjit do të thotë ekzistimi i ligjeve jodiskriminuese në një shtet, të njohura për popullin e një shteti. Shteti duhet të krijoj institucione që e mbikqyrin sistemin ligjor, duke përfshirë gjykatat, prokuroritë dhe policië. Sundimi i ligjit dhe i gjykimit të drejtë i kuntribuon sigurisë personale të njeriut. Dispozitat për gjykim të drejtë janë të garantuara me marrëveshtjet dhe instrumentet ndërkombëtare të cilat zbatohen drejtpërdrejt në Republikën e Kosovës, siç janë: Deklarata univerzale për të drejtat e njeriut neni 11/e vitit 1948 /, Konventa Evpropiane për të drejtat e njeriut neni 6 / e vitit 1950 /, Pakti ndërkombëtar për të drejtat civile dhe politike neni 14 /e vitit 1966 /, Konventa Amerikane për të drejtat e njeriut/e vitit 1969 /, Parimet themelore të OKB-së për gjyqësinë e pavarur/e vitit 1985 /, Rregullat standarde minimale të OKB-së për administrim të gjyqësisë së të miturve /e vitit 1985 /, Karta Afrikane për të drejtat e njeriut dhe popujve /e vitit 1986 / neni 7, Udhëzimet e OKB-së për rolin e prokurorëve /e vitit 1990 /. Republika e Kosovës i respekton parimet e së drejtës ndërkombëtare të fiksuara me Kushtetutën e Republikes së Kosoves të vitit 2008. Të gjitha instrumentet ndërkombëtare dhe kombëtare kanë një parim të përbashkët “Gjykimin e drejtë dhe në kohë të arsyeshme” Punimi përfshinë një shpjegim të shkurtër të standardeve vendore ndërkombëtare dhe rajonale të të drejtave të njeriut, punimi kryesor apo brendia e punimit mbulon të drejtat sipas gjykimit të drejtë dhe në kohë të arsyeshme, te drejtat gjatë gjykimit. Procesi gjyqësor është kompleks, secili rast është i ndryshëm dhe duhet të shqyrtohet në tërësi, vlerësimi përqendrohet nëse drejtimi i procedurave gjyqësore është në pajtim me ligjet kombëtare, nëse këto ligje kombëtare janë në përputhje me ligjet ndërkombëtare të së drejtës dhe nëse mënyrat se si janë zbatuar këto ligje janë në përputhje me standardet

110

ndërkombëtare, ato gjendën në shumë instrumente të ndryshme dhe janë në evoluim të vazhdueshëm. 1. GJYKIMI I DREJTË DHE SUNDIMI I LIGJIT NË REPUBLI KËN E KOSOVËS.

Siguria njerëzore nuk mund të realizohet pa sundimin e ligjit dhe pa gjykimin e drejtë dhe në kohë të arsyeshme, prandaj sundimi i ligjit dhe i gjykimit të drejtë i kontribuon sigurisë personale të njerëzve dhe besimin e qytetarëve në sistemin e drejtësisë brenda një shteti. “Drejtësia bazohet në respektimin e të drejtave të çdo individi”253 siç thuhet në Deklaratën univerzale të të drejtave të njeriut, njohja e dinjitetit dhe të drejtave të barabarta dhe të patjetërsueshme të të gjithë anëtareve të familjes njerëzore janë themeli i lirisë, i drejtësisë dhe i paqes në botë . Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut me protokolet e saj kanë rëndësi vendimtare në ligjet vendore siç janë Kushtetuta e Republikës së Kosovës e cila hyri në fuqi me datë 15 qershor të vitit 2008, Kodi i Procedurës Penale të Kosoves i cili hyri në fuqi në Prill të vitit 2004, ku në qendër të vemendjes kanë lirinë, demokracinë dhe paqen gjegjësisht respektimin e të drejtave dhe lirive për të gjithë qytetarët që gjenden brenda kufijëve të saj, e cituar në nenin 1.2 të Kushtetutës së Republikes së Kosovës. Kushtetuta e Republikës së Kosovës në vete përmban një listë mbi të drejtat e njeriut dhe liritë themelore duke filluar nga neni 23 e deri te neni 52, duke përcaktuar rregulla sa i përket interpretimit të dispozitave për të drejtat e njeriut, mbrojta gjyqësore e të drejtave dhe kufizimi i të drejtave dhe lirive themelore, të cekura në nenin 53, nenin 54 dhe nenin 55. Neni 22 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës përcakton zbatimin e drejtpërdrejt të marrëveshjeve dhe instrumenteve ndërkombëtare duke theksuar “Të drejtat dhe liritë e njeriut të garantuara me marrëveshjet dhe instrumentet ndërkombëtare garantohen me këtë kushtetutë, zbatohen drejtprdrejt në Republikën e Kosovës, dhe kanë prioritet në rast konflikti, ndaj dispozitave e ligjeve dhe akteve të tjera të institucioneve publike”:254 1.Deklarata Universale për të drejtat e Njeriut;

253 Deklarata universale e të drejtave të njeriut 254 Neni 22 Kushtetuta e Republikës së Kosovës

111

2.Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të njeriut me protokollet e saj; 3.Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile e politike dhe Protokollet e saj; 4.Konventa Kornizë e Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare 5.Konventa për Eliminimin e të Gjitha formave të Diskriminimit Racor; 6.Konventa për Eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit ndaj Gruas 7.Konventa për të drejtat e Fëmijës 8.Konventa kundër Torturës dhe Trajtimeve e Ndëshkimeve të tjera mizore, jonjerëzore dhe poshtëruese.255 Kushtetuta e Republikës së Kosovës bënë një përcaktim të saktë sa i përket gjykimit të drejtë dhe në kohë të arsyeshme, veqanërisht në nenin 31 paragrafi 1 “Çdo kujt i garantohet mbrojtje e barabartë e të drejtave në procedurë para gjykatave, organeve të tjera shtetërore dhe bartësve të kompetencave publike”. 256 Ndërsa neni 31.2 citon “Çdokush gëzon të drejtën në shqyrtim publik të drejtë dhe të paanshëm lidhur me vendimet për të drejtat dhe obligimet ose për cilëndo akuzë penale që ngrihet kundër saj/ tij mbrenda një afati të arsyeshëm, nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e themeluar me ligj”.257 Duke u bazuar ne nenin 31.2 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, “Çdo kush gëzon të drejten për shyqrtim publik dhe të drejtë” këto elemente janë garancioni thelbësor i ndershmërisë, drejtësisë dhe pavarësisë së procesit gjyqësor si dhe besimin e publikut në sistemin e drejtësisë .

Të gjitha seancat dhe gjykimet e gjykatave duhet të jenë publike përveq se në rrethanat e caktuara kur janë në pyetje interesat e drejtësisë. E drejta për seancë publike do të thotë që jo vetëm palët në proces por gjithashtu edhe publiku kanë të drejtë të jenë të pranishëm sepse publiku duhet të dijë se si administrohet drejtësija dhe çfarë vendimesh merren ne seancë gjyqësore, po ashtu neni 31.3 i Kushtetutës citon:``Gjykimi është publik, me përjashtim të rasteve kur gjykata në rrethana të veçanta, konsideron se në të mirë të drejtësisë është i domosdoshëm përjashtimi i publikut ose i përfaqësuesve të mediave sepse prania e tyre do të përbënte rrezik për rendin publik ose sigurinë kombëtare, interesat e të miturve, ose

255 Neni 22, po aty 256 Neni 32, po aty 257 Neni 31. 2, po aty

112

për mbrojtjen e jetës private të palëve në proces, në mënyrën e përcaktuar me ligj``.258 1.1 E drejta për seancë të drejtë e të paanshme përfshin të gjitha procedurat dhe garancitë e gjykimit të drejtë të përcaktuara me standardet ndërkombëtare, duke përfshirë pajtimin me procedurat kombëtare, me kusht që e drejta për shqyrtim të drejtë në proceset gjyqësore specifikohet nga një numër i të drejtave konkrete, si e drejta peër t’u konsideruar i pafajshëm, e drejta për t’u gjykuar pa vonesë të panevojshme, e drejta për të përgaditur mbrojtjen, e drejta për t’u mbrojtur personalisht ose përmes mbrojtësit, e drejta për të thirrur dhe shqyrtuar dëshmitarë. Këto të drejta përbejnë garanci minimale, respektimi i të cilave prej këtyre nuk siguron në të gjitha rastet e rethanat se një seancë ka qenë e ndershme dhe e drejtë . 1.2 Afati i arsyeshëm kupton faktorët që vlerësohen në shqyrtimin e arsyeshmërisë së një periudhe të ndalimit në pritje të gjykimit përfshinë rëndësinë e veprës që është kryer, llojin dhe masën e dënimit të mundshëm si dhe rreziku që i akuzuari do të fshihet nëse lirohet. Kohëzgjatja e konsideruar e arsyeshme për të mbajtur një person në ndalim në pritje të gjykimit mund të jetë e arsyeshme sipas nenit 31.2 te Kushtetutës sepse do të nxitet një gjykim i shpejtë dhe në kohë të arsyeshme. Kur të akuzuarit i mohohet pritja e gjykimit në gjendje të lirë me kusht nga gjykata që i akuzuari duhet të gjykohet në një mënyrë sa më të shpejtë që është e mundshme, koha e vlerësuar e arsyeshme për mbajtjen e një personi në ndalim në pritje të gjykimit mund të varet nga sa i ndërlikuar është rasti për sa i përket natyrës së veprës dhe numrit të veprave të pretenduara. Cilido person që akuzohet për vepër penale ka të drejtë të gjykohet pa vonesa të panevojshme. Gjatësia e kohës së gjykimit të arsyeshëm do të varet nga rrethanat e rastit. Procedurat penale duhet të fillohen dhe të përfundohen mbrenda një kohe të arsyeshme. Për cilindo që është i akuzuar dhe që është mbajtur në gjendje paraburgimi, detyrimi i gjykatës është për ta shpejtuar procedurën apo të lirohet nga gjendja e paraburgimit në pritje të gjykimit. 1.3 E drejta për gjykim përpara një gjykate të pavarur dhe të paanshme e themeluar me ligj: `”Gjykata në punën e saj është e pavarur dhe vendosë në bazë të ligjit”.259 Garancion parësor institucional për një gjykim të paanshëm dhe që vendimet nuk do të merren nga insitucionet

258 Neni 31. 3,po aty 259 Neni 8, Kodi i Procedurës Penale i Kosovës

113

publike por nga gjykata kompetente, e pavarur, e paanshme dhe e krijuar me ligj. Secili që është përballë një procesi gjyqësor ka të drejtën për gjykim nga një gjykatë kompetente, të pavarur, të paanshme të krijuar me ligj, kjo është një e drejtë absolute që nuk mund të pësoi asnjë përjashtim. Pavarësia e gjykatës është thelbësore për një gjykim të drejtë. Kjo do të thotë që vendimarrësit në një rast të dhënë janë të lirë të vendosin paanshmërisht për çështjen e tyre e në bazë të fakteve dhe në pajtim me ligjin pa asnjë ndërhyrje, presion ose ndikim të papërshtatshëm prej çdo dege të qeverisë apo tjetërkujt. Gjyqtari funksionin gjyqësorë do ta ushtroj në mënyrë të pavarur në bazë të vlerësimit të fakteve dhe në pajtim me kuptimin e ndërgjegjshëm të ligjit, i lirë nga çfarëdo lloj ndikimesh, trysnie, nxitjeje të jashtme, të brendshme, të drejtpërdrejta ose jo të drejtpërdrejta . Gjyqtari do të mbështesë garancitë për përmbushjen e detyrave gjyqësore me qëllim që të ruaj e të rrisë pavarësinë institucionale të gjyqsorit po ashtu do të promovoi standarde të larta të sjelljes gjyqësore me qëllim që të forcoj besimin e publikut, i cili është kusht themelor për ruajtjen e pavarësisë gjyqësore. Paanshmëria e gjykatës është thelbësore për përmbushjen e duhur të detyrës gjyqësore, në mënyrë që puna të kryhet pa favore, pa anësi ose paragjykim . Kodi i Procedurës Penale i Kosovës i cili përcakton rregullat e procedurës penale të cilat janë të detyrueshme për punën e gjykatave të rregullta, gjykimi i drejtë dhe në kohë të arsyeshme është parapa në nenin 5 pika 1 “Çdo person i dyshuar ose i akuzuar për vepër penale ka të drejtë të kërkoj procedurë të paanshme penale të zbatuar në kohë të arsyeshme” 260, ndërsa pika 2 e këtij neni citon: “Gjykata detyrohet të kujdeset që procedura të zbatohet pa zvarritje dhe të pengohet çdo shpërdorim i të drejtave që u përkasin pjesëmarrësve në procedurë”. 261 2.Seksioni për Monitorimin e Sistemit Juridik-Departamenti për të drejtat e njeriut, decentralizim dhe komunitete-Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë Misioni e OSBE-së në Kosovë shpreh shqetësimin lidhur me rastet e monitoruara në Gjykatat e Republikës së Kosovës, në shkeljet e procedurave të proceseve gjyqësore. E drejta e të akuzuarit për të qenë i pranishëm në gjykim ka rëndësi fundamentale për korrektësinë e procedurës. Pakti ndërkombëtar për të

260 Neni 5. 1, po aty 261 Neni 5. 2, po aty

114

drejtat civile dhe politike (PNDCP) parashikon që “në përcaktimin për akuzë penale, të gjithë kanë të drejtë të jenë të pranishëm gjatë procesit”262. Megjithëse, Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut nuk përmendë shprehimisht të drejtën e personit për të marrë pjesë në gjykimin e vet, Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut (GJEDNJ) thekson se ekzistenca e kësaj të drejte “manifestohet nga objekti dhe qëllimi i nenit 6”. E drejta për seancë të hapur mbështetet tek prania e vëzhguesve gjyqësor. E drejta për të ndjekur seancat gjyqësore nga ana e vëshguesve gjyqësor, procedurat dhe gjykimet si dhe për të formuar opinionin mbi pajtueshmërinë e tyre me ligjin kombëtar dhe me detyrimet sipas instrumenteve ndërkombetare, përfshihet si një e drejtë në projektin e deklaratës për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Organizata për siguri dhe bashkëpunim në Evropë /OSCE/, Departamenti për monitorimin e sistemit juridik, është i shqetësuar me caktimin e pamjaftueshëm të gjyqtarëve në Gjykatat e Republikës së Kosovës, kjo ka pasoja negative të drejtpërdrejta në të drejtat themelore të njeriut siç është e drejta për gjykim brenda një afati të arsyeshëm kohor. E drejta ndërkombëtare e cila është e zbatueshme drejtpërdrejt në Republikën e Kosovës, vendos një obligim pozitiv mbi autoritetet vendore për të emëruar një numër të mjaftueshëm të gjyqtarëve në mënyrë që drejtësia të ndahet pa vonesa të cilat do të mund ta rrezikonin efikasitetin dhe besueshmërinë e saj, në mënyrë që të sigurohet një sistem gjyqësor efikas dhe i drejtë dhe ka theksuar se vonesat e tepërta në ndarjen e drejtësisë përbëjnë një rrezik të rëndësishëm veqanërisht për sa i përket sundimit të ligjit. Edhe më tej shumë gjykata në Kosovë përballen me një numër të pamjaftueshëm të gjyqtarëve, për më tepër ka mospërputhje të konsiderueshme në ngarkesë të lëndëve me të cilën përballën gjyqtarë të ndryshëm në gjykata të shkallës së njejtë. Numri i pa mjaftueshëm i gjyqtarëve mund të qoj në një varg shkeljesh të të drejtave të njeriut, të drejtat të cilat mund të shkelen përfshinë të drejtën për një proces të rregullt, të drejtën për mjet efikas juridik, të drejtën që çështja e tij të ndëgjohet drejtësisht nga një gjykatë e përcaktuar me ligj si dhe të drejtën për gjykime të arsyetuara . “Misioni i OSBE-së në Kosovë është i brengosur se numri i vogël i personelit në Departamentin e Drejtësisë së UNMIK-ut dhe pasiguria lidhur me vendosjen e misionit të Bashkimit Evropian për Sundim të Ligjit-EULEX, ka rezultuar në vonesa të konsiderueshme në procedurat penale.

262 Neni 14. 3 Pakti ndërkombëtar për të drejtat civile dhe politike (PNDCP)

115

Kjo ka ndikim negativ në të drejtat e të pandehurve për gjykim brenda kohës së arsyeshme dhe për liri për të pandehurit që ndodhen në paraburgim.”263 “Me rikonfigurimin e UNMIK-ut”264 Departamenti i Drejtësisë do ti bartë disa kompetenca përfshirë edhe autoritetin ekzekutiv në rastet penale265, në EULEX. edhe pse UNMIK-u ka mbajtur diskutime me EULEX-in për bashkëpunim të ardhshëm, dy palët ende nuk kanë arritur marrëveshje mbi bartjen e kompetencave lidhur me procedurat që janë duke vazhduar266. OSBE është e brengosur se dështimi për të caktuar raste dhe mungesa e personelit ka dërguar në vonesa që kanë mundur të parandalohen në gjykime penale të trajtuara nga gjyqëtarë ndërkombëtar dhe mund të shkelin të drejtat e të pandehurve që ndodhen në paraburgim. Reduktimet në punësimin e gjyqëtarëve, prokurorëve dhe personelit ndihmës gjithashtu kanë zvogluar shpejtësinë me të cilën gjykatat mund ti trajtojnë rastet267 E drejta për një proces të rregullt gjyqësor është e lidhur me garancinë e të drejtës për një mjet efikas juridik para një autoriteti kombëtar për shkeljet e të drejtave dhe lirive të përcaktuara në Konventën Evropiane për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore. Vonesat e zgjatura në trajtimin e lëndeve mund të pengojnë aftësinë e pergjithshme të gjykatave në përcaktimin e duhur të së vërtetes, meqë vonesat mund të kenë ndikim edhe në besueshmërinë e provave ashtu që një gjë e tillë mund të çoj deri te parashkrimi i lëndeve, posaqërisht në lëndët që përfshijnë kundërvajtjet, ku afati i parashkrimit është dy vite / Neni 27 i LMK, /. Një problem serioz lidhur me mungesën e një sistemi plotësisht funksional gjyqësor në rajonin e Mitrovicës ka të bëjë me skadimin e mundshëm të parashkrimit ligjor për shumë raste penale dhe kundërvajtje, që kanë ndodhur në Mitrovicë, në mënyrë të veqantë rastet që përfshijnë

263 Raporti mujor, gusht 2008, Departamenti për monitorim OSCE 264 Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara mbi misionin e administrimit të

përkohshëm të Kombeve të Bashkuara në Kosovë, S/2008/354 I datës 12. 06. 2008 265 Veprimi i ipërbashkët i Këshillit 2008/124/CFSP, mbi misionin e Bashkimit Evropian për sundim

të Ligjit në Kosovë, EULEX Kosovo, 04. 02. 2008 266 Proceverbali nga mbledhja e 5944 e Këshillit të Sigurimit të datës 25. 07. 2008 (S/PV5944 dhe

komunikata për shtyp SC/9407) 267 Raporti mujor gusht 2008 Departamenti për Monitorim OSCE

116

kundërvajtje dhe vepra penale për të cilat ligji parasheh periudhë të shkurtër të parashkrimit ligjor / Neni 27 i LMK, Neni 90 par. 1 pika 6 e Kodit penal të Kosovës/. 3.Procesi gjyqësor i orientuar drejtë objektivit Një proces i rregullt gjyqësor që nga momenti i hapjes së një çështjeje deri në përfundim përveç zgjidhjes së shpejtë të rastit ka edhe objektiva të tjera të rëndësishme, duhet të siguroj: trajtim të barabartë të të gjitha palëve ndërgjyqëse nga ana e prokurorisë, nga ana e gjykatës, zgjidhje të shpejtë të rastit në pajtim me rrethanat individuale, cilësi e gjykimit, besimi i publikut në sistemin gjygjësor dhe prokurorial. Menaxhimi efektiv i lëndëve është mjet qenësor për mënjanimin e vonesave të panevojshme në procedurat gjyqësore, për sigurimin efektiv të lëndëve në procesin gjyqësor është duke caktuar datën e veçantë për secilën seancë dëgjimore. Gjykata që zbaton rregulla duke e parashikuar afatin kohor, trajtimin gjyqësor e të barabartë të të gjitha palëve ndërgjyqëse e rritë integritetin e sistemit gjyqësor. Siç e ka thënë prof. Ernest Friesen, gjykatat janë një sistem i varur nga kujtesa, sa më i larguar në kohë të jetë gjyqi nga ngjarja që është bërë shkas për padinë, aq më pak të ngjarë ka që faktet specifike të kujtohen në mënyrë të përpiktë. Synimi kryesor i sistemit të programit të datave të gjykatës për gjykim është caktimi i një date të gjykimit që është i lidhur ngushtë me kontrollin që ushtron gjykata ndaj shtyrjeve të datave. Janë disa faktorë që përdoren për të kalendaruar dhe për të realizuar saktësinë në datën e gjykimit: mundësia nëse do të bëhet gjykimi apo jo, kohëzgjatja e gjykimit, numri i ditëve për gjykim, datat kur gjyqëtarët dhe prokurorët janë të gatshëm për procesin gjyqësor, aftësia për të mbajtur seancën gjyqësore, mundësia për dështim të seancës gjyqësore. Në të mirën e palëve ndërgjyqëse do të eliminohej koha midis fazës përgaditore dhe përfundimit të një procesi gjyqësor. Vonesat e ulin vlerën e procesit gjyqësor, krijojnë frikë tek palët ndërgjyqëse, ashtu që reduktimi i vonesave është qëllim jo vetëm i gjithë sistemit gjyqësor por edhe i çdo gjyqëtari në veçanti.

117

Që nga momenti i fillimit të një procesi gjyqësor e deri në përfundimin e tij, pavarësisht se ky përfundim është i zgjidhur me proces gjyqësor apo me marrëveshje jashtë gjyqësore, çdo periudhë kohe që kalon përveç asaj që është e domosdoshme për paditë, fazën hetimore dhe hapat procedural të gjykatës, është e papranueshme dhe duhet eliminuar. Që të mundësohet një zgjidhje e drejtë dhe efikase e çdo qështjeje gjykata duhet të jetë faktori kryesor që kontrollon ritmet e procesit dhe përgjegjësia e gjykatës është thelbësore në pakësimin e vonesave dhe pasi kjo arrihet në mbajtjen e një kalendari dhe një regjistri gjyqësor që punon sipas rendit të ditës. Publiku meriton vënien në vend të drejtësisë në mënyrë të shpejtë dhe të përballueshëm ekonomikisht. Vonesat e bëjnë gjykatën subjekt të kritikave të publikut dhe të humbjes së besimit në drejtësinë e sistemit gjyqësor. Gjykata e merr inciativën që të eliminojë të gjitha vonesat. Cilido person që akuzohet për vepra penale ka të drejtë të gjykohet pa vonesa të panevojshme. Gjatësia e kohës së gjykimit të arsyeshëm do të varet nga rrethanat e rastit. Procedurat penale duhet të fillohen dhe të përfundohen brenda një kohe të arsyeshme. Kjo kërkesë do të thotë që përballë të drejtës të të akuzuarit për kohën dhe lehtësi të mjaftueshme për të përgaditur mbrojtjen, procedurat duhet filluar dhe gjykimi përfundimtar duhet dhënë pa vonesë të panevojshme. Kjo i detyron autoritet që të sigurojnë të gjitha procedurat nga fazat e paragjyqit deri tek apeli përfundimtar të përfundohen dhe të jepen gjykimet brenda një kohe të arsyeshme. Për cilindo që është i akuzuar për vepër penale dhe që është mbajtur në gjendje arresti para procesit gjyqësor, detyrimi i shtetit për ti shpejtuar proceset gjyqësore është akoma më i madh kur i akuzuari arresohet, sa më minimale të jenë vonesat aq më të arsyeshme konsiderohen ato. Shumë faktorë merren në konsideratë kur shqyrtohet nëse koha brenda së cilës janë përfunduar procedurat është e arsyeshme dhe duke patur parasysh kompleksitetin e qështjes, përfshin natyrën dhe rëndësinë e rastit, numrin e të akuzuarve, natyrën e hetimit, numrin e të involvuarve në krim dhe numrin e dëshmitarëve. 4.Shtyerja e seancave për një peridhë të pacaktuar kohore kontribuon në shkeljen e të drejtës për gjykim brenda kohës së arsyeshme

118

Shtyerja e shpeshtë e seancave gjyqësore për një kohë të pacaktuar në gjykatat e Republikës së Kosovës kontribuon në grumbullimin e lëndëve gjyqësore dhe shkel të drejtën për një gjykim brenda kohës së arsyeshme dhe të drejtë. Neni 6.1 i Konventes Evropiane për të Drejtat e Njeriut garanton të drejtën për “dëgjim korrekt dhe publik brenda kohës së arsyeshme”. Një nga synimet kryesore të së drejtës për proces gjyqësor brenda kohës së arsyeshme është të mbrojë palët ndërgjyqëse kundër procedurave të tejzgjatura, që mund të rrezikon efikasitetin dhe besueshmërinë në drejtësi. Sipas ligjit të procedurës kontenstimore, gjykatat kanë për detyrë të “gjykojnë dhe zhvillojnë procedurën pa asnjë vonesë të panevojshme duke shkaktuar sa më pak shpenzime që është e mundur dhe duke pamundësuar çdo keqpërdorim të drejtave që i përkasin palëve në procedurë”268 Menaxhimi efektiv i lëndëve është mjet themelor për mënjanimin e vonesave të panevojshme në procedurat gjyqësore ashtu që për sigurimin e lëvizjes efektive të lëndëve në procesin gjyqësor është duke caktuar datën dhe kohën e veçantë për secilën seancë dëgjimore, paraqitjen e secilës palë ndërgjyqësore. PËRFUNDIMI Në fund të këtij punimi mund të themi se brendia e punimit mbulon të gjitha të drejtat e palëve procedurale sipas gjykimit të drejtë dhe në kohë të arsyeshme, të drejtat e palëve procedurale gjatë gjykimit që është një mekanizëm shumë kompleks ku përshkruhen në theks të veçantë standardet vendore po ashtu edhe ato ndërkombëtare .

Andaj vonesat zhvlerësojnë gjykimin, krijojnë ankth tek palët ndërgjyqëse dhe pasiguri të përfaqësuesve të tyre, rezultojnë me humbje ose shkatërrim të provave materiale, shpërdorjen e mjeteve dhe burimeve të gjykatës, gjykimet e vazhduara për një kohë të gjatë e të paarsyeshme paraqesin kohën në mes të “drejtësisë së vonuar” dhe “drejtësisë së mohuar” sepse palën e mbajnë për një kohë të gjatë në gjendje të pasigurtë që është në mospajtim me sundimin e ligjit, andaj me të drejtë mund të themi se “drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar”.

268 Neni 10, Ligji i procedurës kontenstimore, gazeta zyrtare e krahinës socialiste autonome të

Kosovës 4/1977, 36/1980, 69/1982

119

BIBLIOGRAFIA Kushtetuta e Republikës së Kosovës Kodi i Procedures penale i Kosovës Ligji i procedurës kontestimore GZKSAK 4/1977, 36/1980, 69/1982 Pakti ndërkombëtar për të drejtën civile dhe politike Raporti mujor, gusht 2008, Departamenti për monitorim OSCE Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara mbi misionin e

administrimit të përkohshëm të Kombeve të Bashkuara në Kosovë, S/2008/354 I datës 12.06.2008

Veprimi i përbashkët i Këshillit 2008/124/CFSP, mbi misionin e Bashkimit Evropian për sundim të Ligjit në Kosovë, EULEX Kosovo, 04.02.2008

Proceverbali nga mbledhja e 5944 e Këshillit të Sigurimit të datës 25.07.2008 (S/PV5944 dhe komunikatën për shtyp SC/9407)

Raporti mujor gusht 2008 Departamenti për Monitorim OSCE

120

121

Ma.Sc Armend PODVORICA FAKTORËT NXITËS NË PARAQITJEN DHE ZHVILLIMIN E VEPRËS PENALE TË TRAFIKIMIT ME QENIE NJERËZORE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

Gjatë punimit janë hulumtuar rastet e ndryshme, shënimet dhe të dhënat statistikore lidhur me këtë vepër penale në territorin e Kosovës, me qëllim që të bëhet identifikimi i faktorëve të cilët nxisin paraqitjen dhe përhapjes e veprës penale të trafikimit të qenieve njerëzore. Sipas tyre, në paraqitjen e kësaj vepre penale kanë ndikuar shumë faktorë, varësisht nga regjioni se ku është paraqitur rasti. Mirëpo, si grup faktorësh më determinues, që është identifikuar prezenca e tyre, në çdo regjion të Kosovës janë: 1.Ekonomiko-shoqëror; 2.Faktorët psiko-social; 3.Administrimi ndërkombëtar; 4.Brishtësia e sundimit të ligjit; 5.Krimi i organizuar në rajon.

1. Faktorët ekonomiko-shoqëror Në kuadër të faktorëve ekonomiko-shoqëror që patën ndikim në zhvillimin e trafikimit në Kosovë e të cilët do t’i trajtojmë këtu janë: a)paraqitja e krizave ekonomike, b)varfëria, c) papunësia, etj. a) Kriza ekonomike në mënyrë të drejtpërdrejt ndikon në paraqitjen e disa llojeve të veprave penale, në një shoqëri- ambient të caktuar. Më paraqitjen e krizave ekonomike fillojnë të paraqiten edhe konflikte brenda në familje, në shkollë, në punë dhe në shoqëri, të cilat janë të shoqëruara me çrregullime dhe depresione psikike individuale. Kjo gjendje e krijuar te individi, shfrytëzohet në mënyrë profesionale nga trafikantët që t’i shëndrrojnë në viktima të trafikimit. b) Gjithashtu, edhe varfëria është njëri ndër faktorët ekonomiko-shoqëror që kanë ndikuar në paraqitjen e kësaj vepre penale. Varfëria, kryesisht i nxitë individët që të bëjnë lëvizje dhe ndryshime më qëllim që të përmirësohet gjendja e tyre materiale. Sipas studimit dhe nga të dhënave statistikore që posedon IOM-i, viktimat e trafikimit në Kosovë 46.67% kanë prejardhje nga familjet me një gjendje ekonomike të varfër, 27.68% të viktimave janë shumë të varfëra, 24.18% të viktimave e kanë gjendjen ekonomike standarde dhe 1.41% të viktimave janë të një gjendje të mirë ekonomike. Edhe në aspektin ndërkombëtar të dhënat statistikore që posedon IOM-i lidhur me viktimat e të gjitha llojeve të trafikimit tregojnë se vende origjine janë vendet e varfëra, vendet e destinimit janë vendet e pasura (zhvilluara), ndërsa vende transiti mund të jenë të dy, edhe vendet e varfra edhe ato të pasura (zhvilluara). Nga vështrimi krahasues lidhur me të ardhurat mesatare vjetore për krye të banorit vërehet se vendet origjine të

122

viktimave të trafikimit kanë të ardhura mesatare vjetore për krye të banorit (psh. 790US$ Ukraina, Moldavia 400US$) shumë më të vogel se vendet e destinimit (psh. Shtetet e Unionit Evropian Gjermani, Franca, etj). c) Edhe papunësia është pjesë përbërëse e faktorëve ekonomiko-shoqëror që nxisin trafikimin e qenieve njerëzore. Papunësia nënkupton pamundësinë e punësimit të rregullt me ç’rast do të siguroheshin të ardhurat personale-familjare. Në një gjendje të papunë, nuk ka siguri materiale të individit dhe familjes, e cila pas një kohe shëndrrohet në një varfëri të skajshme ku do të ishte edhe problem i lartë shoqëror.269 Gjendja e papunësisë shkakton një apati dhe zhgënjim i cili lidhet me paperspektivën e zgjidhjes së problemeve të cilat krijohen në familje dhe te individët.270 Puna është ajo që ndikon në krijimin e ambientit të shëndoshë, e këtë e kanë pohuar edhe filozofët e vjetër Kinez. Gjatë vitit 1488, Kinën e kishte përfshirë sëmundja e sifilizit, bartëse kryesore e së cilës siç ishte konstatuar, kishin qenë prostitutat. Për të penguar vazhdimin e metëjmë të jetesës së kësaj veprimtarie kriminale kinezët vendosën që të gjitha femrat të punësohen, të lajnë ar, të tjerrin mëndafsh, etj. sepse në këtë mënyrë jo vetëm që nuk do të përhapet sëmundja, por edhe fëmijët do të mësojnë nga shembulli i mirë i nënave te tyre. 271 Sipas disa sondazheve të bëra nga Instituti për hulumtime zhvillimore Riinvest i Bankës botërore në vëllimin e I-rë, vlersimi i varfrisë në Kosovë 2007, është konstatuar se në Kosovë mbi 47 % e popullsisë janë të papunë, edhe e njëjta shifër e popullsisë jetojnë në varfëri, me një popullsi shumë të re, ku mosha mesatare është 20 - 25 vjet. Nga këto te dhëna shihet qartë se sa është terreni i përshtatshëm për paraqitjen e veprës penale të trafikimit të qenieve njerëzore. Në këto kushte të vështira jetese, disa persona vendosin të merren me veprimtari kriminale si p.sh. me trafikim, vjedhje, etj. sikur edhe me disa aktivitete dhe veprime të dëmshme sociale p.sh. me prostitucion, kërkim lëmoshe, etj. e gjithë kjo me qëllim që të përmirësojnë pozitën e tyre ekonomike në shoqëri. Në bazë të rasteve të viktimave të trafikimit në Kosovë, të asistuara nga IOM-i, është vërejtur se kanë rënë viktimë trafikimi, pikërisht duke u munduar që ti kalojnë krizat ekonomike, varfërinë familjare të shkaktuar edhe nga papunësia e tyre personale. 2. Faktorët psiko-social Që nga vitet 1989, filluan ndryshimet e përgjithshme shoqërore, që u

269 Raporti i Paralajmërimit të Hershëm i UNDP-së, nr. ë1, maj – gusht 2002, në :http://www. ks.

undp. org/repository/docs 270 Ragip Halili. Kriminologjia. fq. 239 271 F. Henriques. Historia prostitucie. fq. 240-243

123

shoqëruan me një numër të madh ngjarjesh që i lanë gjurmët e veta. Ngjarjet që ndodhën në atë kohë, ndikuan thellë në psikiken e popullit kosovar dhe shkaktuan pasoja të rënda sociale. Popullata shqiptare që jetonte në Kosovë filloi të përjetoj pushimet masive të punëtorëve nga puna, ndërprerjen e mundësive për t’u arsimuar nëpër shkolla dhe fakultete më saktësisht në objektet e tyre, kjo si pasojë e largimit të dhunshëm të popullatës shqiptare nga to, ku u mbyllën të gjitha institucionet kulturore, informative, shkencore, etj. Kjo nuk përfundoi më kaq, por duke vazhduar deri te aksionet ushtarake (mars 1997- qershor 1999) që kishin për qëllim kryerjen e krimit të gjenocidit dhe të spastrimit etnik të popullit shqiptar në Kosovë. Lufta e armatosur krijoi kushte të volitshme që shumë persona të shndërrohen në viktima potenciale të kriminalitetit e në veçanti në viktima të veprës penale të trafikimit me qenie njerëzore. Gjatë konfliktit, gra dhe vajza janë dhunuar me qëllim të ofendimit të komunitetit. Për këtë arsye femrat e dhunuara nuk mbështeteshin nga familja dhe rrethi, duke i venë në rrezik më të madh në shkeljen e drejtave të tyre elementare përfshirë edhe trafikimin. Sipas organizatës jo qeveritare Qendra për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve, shtatë vajza viktima të trafikimit të cilat kanë qenë të asistuara nga kjo OJQ, kanë qenë të dhunuara gjatë luftës së armatosur. Përjetimi i këtyre veprimeve barbare, e krijuan një ndjenjë pesimiste të përgjithshme në mendjen e shumë kosovarëve (flasim për ata të kombësisë shqiptare). Kjo situatë ka kontribuar kryesisht (në masë dominante) që faktorët psiko-social të fillonin të luajnë rolin determinues në paraqitjen e sjelljeve kriminale, veprës penale të trafikimit me emigrant si dhe në paraqitjen e veprës penale të trafikimit të qenieve njerëzore, duke menduar se me anë të këtyre veprimeve do të kalojnë periudhën e pesimizmit në një të ardhme më të mirë – në optimizëm. 3. Administrimi ndërkombëtar Pas intervenimit të forcave të NATO-s për parandalimin e gjenocidit dhe spastrimit etnik të Kosovës, Kosova që nga Qershori i vitit 1999 u vendos nën administrimin e përkohshëm ndërkombëtar, përmes rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, e miratuar në qershor të vitit 1999, për qeverisjen e përkohshme civile ndërkomtare në Kosovë - UNMIK.272 Që nga ky moment, në Kosovë u vendosën strukturat mbrojtëse ushtarake të KFOR-it, më një numër prej mbi 35.000 ushtarë, sikur dhe struktura civile e

272 Duhet të ceket se Kosova më 17 shkurt 2008 shpalli Pavarësinë e saj, ndërsa më 15 qershor 2008

hyri në fuqi edhe Kushtetuta e Republikës së Kosovës, ndërsa UNMIK-u filloi rikonfigurimin e pranisë së tij në

këtë vend.

124

UNMIK–ut me një staf zyrtarësh afër 15.000. Më këtë rast në Kosovë u vendosën edhe shumë organizata të ndryshme ndërkombëtare jo qeveritare dhe qeveritare.273 Siç është cekur edhe me herët, se në Kosovën e para vitit 1999 ka qenë i njohur dhe prezent në një masë shumë të vogël trafikimi me qëllim të shfrytëzimit seksual, mirëpo gjërat ndryshuan pas çlirimit të Kosovës nga okuptaroi serb. Që nga viti 1999 Kosova u shëndrrua në vendin më tërheqës në rajon për këtë lloj trafikimi, kjo edhe për shkak të rritjes së numrit të klientëve. Të gjithë këta janë klientë potencial (ky numër aq i madh i të huajve të pranishëm në Kosovë), dhe pikërisht për shkak të kësaj kategorie të klientëve Kosova identifikohet si vend destinimi.274 Këtë fenomen më së miri e vërtetojnë rastet e asistuara të viktimave të trafikimit në Kosovë. Një viktimë turke e Kosovës i raportoi policisë së UNMIK-ut në Rahovec se ishte dhunuar dhe detyruar në prostitucion nga një burrë kosovar i quajtur N.C., ajo gjithashtu ka deklaruar se disa nga myshterinjët e saj kanë qenë zyrtarë të policisë së UNMIK-ut të stacionuar në Rahovec, dhe se ata mund t’i identifikoi lehtë, madje edhe të tregoj se ku gjendën banesat e tyre.275 Një pjesë e stafit ndërkombëtar e instaluar në Kosovë jo vetëm që kanë nxitë trafikantët që të rrisin numrin e viktimave të trafikimit për shfrytëzim seksual si klientë, por në një mënyrë edhe kanë kontribuar në rritjen dhe zhvillimin e kësaj vepre penale duke ofruar ndihmën e transportimit të viktimave të trafikimit. Në një rast viktimat e trafikimit kanë pohuar se janë bartur me vetura të bardha të UN-it (të njohura si vetura zyrtare të tyre) nga Mitrovica deri në Fushë-Kosovë. Vetura është drejtuar nga një pjesëtarë rus i UNMIK-ut. 276 Implikimet e stafit të UNMIK-ut në veprat penale trafikimi i qenieve njerëzore në Kosovë e vërteton edhe konferenca për shtyp e UNMIK-ut e mbajtur në Prishtinë me 13 gusht 2001, ku konfirmohet përjashtimi i katër anëtarëve nga misioni i UNMIK-ut, kjo si e vetmja masë ndëshkuese ndaj tyre për shkak të këtyre implikimeve, të cilat janë konsideruar si cënim i normave dhe etikës së punës. Involvimin e disa prej pjesëtarëve të KFOR-it dhe UNMIK-ut, të paktën në shfrytëzimin e shërbimeve të ofruara nga viktimat e trafikimit, e tregon fakti se kryesisht shtëpitë publike - lokale të mbushura më viktima janë të hapura

273 Blerim Reka. UNMIK as an internacional governance in post-war Kosova: NATO’s Intervention,

UN Administration and Kosovar Aspirations. fq. 153 274 Selvete Gërxhaliu. Trafikimi dhe prostitucioni i femrave. fq. 53 275 OSBE / SMSL. Raporti. fq. 55 276 Raporti i OSBE – së, Kosova: Areview of the Criminal Justice System, 01 September 2000 – 28 February 2001.

125

në vendet e frekuentuara nga pjesëtarët e KFOR-it dhe UNMIK-ut apo edhe afër bazave ushtarake të KFOR-it dhe UNMIK-ut. Me involvimin e individëve nga personeli i UNMIK-ut të cilët posedoin imunitet në këtë dukuri kriminale paraqet pengë serioze në luftimin dhe parandalimin e kësaj vepre penale nga pjesëtarët e PK-së, Prokurorisë dhe Gjyqtarëve vendorë. 4. Brishtësia e sundimit të ligjit Në vazhdën e faktorëve nxitës të kësaj vepre penale kemi edhe mungesën e sundimit të ligjit, që më një fjalor të zbutur do t’a quanim brishtësia e sundimit të ligjit. Kjo vjen edhe si rezultat i tranzicionit të stërzgjatur nëpër të cilin po kalon Kosova dhe madje kjo mund të ndikoj edhe në parandalimin e paraqitjes së veprës penale trafikimi më qenie njerëzore. Një segment i veçantë i tranzicionit në Kosovë, paraqet ndërtimi i një sistemi të ri juridik, që do të mundësoj ndryshime dhe reforma demokratike.277 Ky sistem është i domosdoshëm, nga se Kosova pas vendosjes se saj në administrimin e përkohshëm të OKB-së është ndeshur me një vakuum të dyfishtë: atë institucional, si rezultat i mungesës së organeve efektive qeverisëse vendore dhe vakuum juridik, si pasojë e mungesës së ligjeve adekuate në bazë të të cilave do të qeverisej Kosova 278 dhe me të cilat do të luftoheshin dhe parandaloheshin edhe veprat penale të trafikimit. Vakuumi institucional është shkaktuar nga dekada e okupimit. Kohë e cila ka shkatërruar të gjitha vlerat institucionale dhe kontinuitetin e funksionimit të institucioneve në bazë të parimeve dhe dispozitave të ligjeve në funksion të shtetit ligjor. Në vend të tyre, okupatori serb ka instaluar një pushtet okupues që ka funksionuar në bazë të parimeve kombëtare, të racizmit, të diskriminimit, të urrejtjes, të dhunës, etj. Për eliminimin apo minimizimin e pasojave negative të vakuumit institucional, është hartuar strategjia e krijimit të institucioneve për qeverisje, duke i kombinuar organet qeverisëse me një staf ndërkombëtar dhe atë vendorë. Kjo gjendje ka krijuar kompetenca të dyfishta të cilat në disa raste kanë dhënë rezultate negative në funksionimin e tyre. Vlenë të theksohet se, kjo gjendje çdo vit është përmisuar, në drejtim të forcimit të institucioneve vendore si dhe bartjen e kompetencave tek to nga ato ndërkombëtare. Për të eliminuar vakuumin legjislativ, UNMIK-u ka përcaktuar më një rregullore279 të tij se cilat ligje janë në fuqi në Kosovë.

277 Reflektimet në sundimin e ligjit http://www. unmikonline. org/albanian/pub/focuskos/feb03/focusklead3. htm 278 Arsim Bajrami. E Drejta e Kosovës në tranzicion. fq. 22 279 Duhet theksuar se rregulloret e nxjerra nga Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm në

Kosovë kanë fuqi ligjore.

126

Pasojat e luftës, kushtet e rënda ekonomike, mos ekzistimi i një stabiliteti ekonomik, urrejtjet etnike, mungesa institucionale, vakuumi legjislativ, etj. krijuan zona ku funksionimi i ligjit, shtrirja dhe instalimi i institucioneve në tërë territorin e Kosovës ishte minimal, gjë që identifikohet me brishtësinë e sundimit të ligjit. Edhe ky faktor, ka qenë një ndër rrethanat që ka kontribuar në paraqitjen dhe rritjen e veprave penale të trafikimit me qenie njerëzore. Këtë e vërteton edhe fakti se, pjesa më e madhe e viktimave të trafikimit hynë apo ndodhen nëpër këto zona, si p.sh. 59% të viktimave të trafikimit kan hyrë nga Serbia në Kosovë nëpër pikës kufitare në veri të Mitrovicës, të cilat janë dërguar në Graçanicë pë tu shpërnda në pjesët tjera, por që nuk mund të anashkalohen as edhe zonat tjera kufitare.280 5. Organizatat Kriminale në paraqitjen dhe përhapjen e veprës penalte të trafikimit me qenie njerëzore

Në përgjithësi, organizatat kriminale, veprimtarinë e tyre e shtrijnë në disa dimensione, ku pa dyshim njëra ndër më kryesorja është edhe trafikimi më qenie njerëzore. Kryerja e veprës penale të trafikimit me qenie njerëzore dhe eksplatimi racional i viktimes së trafikimit është e mundur nëse kryesi vepron nën ombrellen e Organizatës Kriminale. Organizata Kriminale në pëputhje me specifikat e veprës penale të trafikimit me qenie njerëzore i ka modifikuar metodat dhe mjetet në paraqitjen dhe përhapjen e kësaj dukurie kriminale në territorin e Republikës së Kosovës. Arsyet e kryerjes së veprës penale të trafikimit me qenie njerëzore në formë të krimit të organizuar nga organizatat kriminale, janë fitimet e mëdha që i sjellë kjo dukuri përballë investimeve shumë të vogla në zhvillimin e saj. Përkufizimi i organizatave kriminale është dhënë me 21 dhjetor 1998 edhe nga Unioni Evropian i cili organizata kriminale i emërton ato organizata që kanë një strukturë të përbërë nga dy ose më shumë persona, e krijuar për të vepruar gjatë një kohe të caktuar dhe që kryen krime për të cilat ligji parashikon një minimum prej të paktën katër vjet burg ose dënime më të rënda.281 Shprehja ‘Krim i organizuar’ do të thotë krim i rëndë i kryer nga ndonjë grup i strukturuar për të përfituar drejtpërdrejt dobi pasurore apo financiare. Ndërsa, shprehja “Organizatë Kriminale“ do të thotë grup i strukturuar i cili ekziston për një kohë të caktuar dhe i cili vepron në bashkëpunim me qëllim të kryrjes së një e më shumë krimeve të rënda për fitim të drejtpërdrejt ose

280 Për me tepër shih raportet e Gjykatës së Qarkut në Prishtinë. 281 Vesel Latifi. Kriminalistika. fq. 198

127

të tërthorët të dobisë pasurore apo financiare282 Pikërisht, vepra penale e trafikimit të qenieve njerëzore u ka mundësuar organizatave kriminale shqiptare që të krijojnë kapitalin – mjetet financiare që të jenë konkurentë serioz i organizatave tjera kriminale në nivel evropian dhe atë botëror, në organizimin e bixhozit, kontrabandimit me narkotik, armë, etj. Sipas autorit francez Raufer. X. Quere, mafia shqiptare në fillim ishte specializuar në fushën e prostitucionit, në mënyrë që të bëjë grumbullimin e mjeteve. Prostitucioni ka mundësuar që të bëj akumulimin fillestarë të kapitalit për mafianë shqiptare. Sipas të dhënave të këtij autori francez, një prostitutë shqiptare që vepron në Paris, fiton deri në 5000 € në ditë.283 Në teritorin e Kosovës, viktimat e supozuara të trafikimit të cilat gjenden në baret e lartëcekura, i ofronin shërbimet e tyre për klientet në bazë të kësaj çmimoreje : për t’u ulur në tavolinë me viktimën e supozuar klienti duhet të paguaj 10 euro në emer të pijes që e pi ajo, për të shkuar në shtrat me viktimën e supozuar për 30 minuta klienti duhej të paguaj 60 euro plus 10 euro dhoma ndërsa për 60 minuta klienti duhej të paguaj 100 euro, për tër natën klienti duhej të paguaj 1200 euro. Ekzistojnë shumë indikatorë që ndikojnë në formimin e bindjes se, edhe në Kosovë trafikimi i qenieve njerëzore, gjithnjë e më shumë është duke u zhvilluar dhe mbikëqyrur nga grupet mafioze kriminale mirë të organizuara. Është më rëndësi të ceket se, dekada e okupimit të Kosovës nga forcat policore - ushtarake të Serbisë, pasojat e luftës që rezultuan më mijëra të vrarë, të zhdukur, të dhunuar, të torturuar, të shpërngulur, me djegie dhe plaçkitje të pasurisë, etj. nuk kanë qenë pengesa në bashkëpunimin reciprok në mes të organizatave kriminale të shqiptarëve të Kosovës me ato të Serbisë, dhe të vendeve tjera fqinje në paraqitjen dhe përhapjen e veprës penale të trafikimit me qenie njerëzore.

282 Kodi i Përkohshëm Penal i Kosovës. Neni 274 283 Vesel Latifi. Kriminalistika. fq. 200.

128

129

Ma. Sc. Albulena HAJDARI284 & Ma. Sc. Milot KRASNIQI285 NDËRMJETËSIMI SI QASJE E RE E ZGJIDHJES ALTER NATIVE TË ÇËSHTJEVE PENALE 1. Nocioni dhe historiku i institucionit të ndërmjetësimit

Në kuadër të lëvizjeve reformatore në çasjen dhe trajtimin e çështjeve penale rëndësi të madhe luajnë promovimi dhe aplikimi i institucioneve të reja. Me qëllim të lehtësimit të punëve në gjykatat tona, edhe Republika e Kosovës ka përligjur dhe po e aplikon institucionin e ndërmjetësimit, marrëveshjen për pranimin e fajësisë dhe noterinë si shërbim i veçantë juridik.

Sipas fjalorit të gjuhës shqipe shprehja ndërmjetësim do të thotë proces në të cilin një person merr iniciativë me qëllimin që tì pajtoj palët ose për të zgjidhur një çështje kontestuese. Si ilustrim për këtë gjë mund të përdoren shprehjet në vijim ndërmjetësuan për pajtim, ndërmjetësim për paqe e tjera286.

Në aspektin juridiko-penal ndërmjetësimi nënkupton veprimtarinë jashtëgjyqësore e cila realizohet nga një person i tretë (ndërmjetësuesi) për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërmjet subjekteve të së drejtës në pajtim me kushtet e parashikuara me Ligjin për Ndërmjetësimin287.

Siç dihet nga përvoja e jetës kur ndodhin ngatërresa dhe mospajtime ndërmjet njerëzve, familja, miqtë dhe rrethi shpeshherë tentojnë që tì tejkalojnë ato duke ndërmjetësuar ndërmjet atyre palëve. Pikërisht, mbi bazën e ndërmjetësimit me iniciativën e intelektualëve, studentëve dhe patriotëve të shquar shqiptar në Kosovë në vitet `90 u arrit të pajtoheshin mijëra gjaqe si dhe pajtimi vëllazëror ndërmjet shqiptarëve.

Institucioni i ndërmjetësimit është veprimtari jashtëgjyqësore e cila ka për qëllim të asistoj në zgjidhjen praktike të mosmarrëveshjeve ndërmjet subjekteve të së drejtës. Në fakt institucioni i ndërmjetësimit mundëson zgjidhjen alternative të kontesteve ndërmjet subjekteve të së drejtës në rrugë jashtëgjyqësore.

284 Ma. Sc. Albulena Hajdari është Asistente e Lëndëve Penale në Kolegjin Universitar “Iliria” në

Prishtinë. 285 Ma. Sc. Milot Krasniqi është nëpunës në Ministrinë e Kulturës, Rinisë dhe Sportit në Qeverinë e

Republikës së Kosovës. 286 Fjalor i shqipes së sotme, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i

Letërsisë, Tiranë, 2002, faqe 834. 287 Shih nenin 2 të Ligjit Nr. 03/L-057 për Ndërmjetësimin, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Nr. 28, datë 04 qershor 2008.

130

Ndërmjetësimi është institucion i së drejtës penale. Siç dihet çdo marrëdhënie shoqërore e cila rregullohet me norma juridike paraqet institucion të së drejtës. Ndërmjetësimi si institucion shoqëror daton që moti, ai njihet në kuadër të së drejtës zakonore të popujve, por në një format më ndryshe. Si të tillë atë e njeh edhe e drejta jonë zakonore e përmbledhur në Kanunin e Lekë Dukagjinit288.

Dispozitat e Kanunit të Lekë Dukagjinit, Kanunit të Skënderbeut, Kanunit të Labërisë dhe kanuneve tjera të së drejtës zakonore shqiptare flasin për pajtimin, dëmshpërblimin dhe krijimin e paqes ndërmjet fisit të kryerësit dhe fisit të viktimës, mes vëllazërive dhe familjeve të tyre. Kjo e drejtë i ka përcaktuar rregullat e pajtimit me ndërmjetësim, sidomos të pajtimet e krimeve të vrasjeve dhe gjakmarrjeve, fyerjeve dhe dëmtimeve të pasurisë. Vendosja e paqes hyjnore “pax dei” sipas frymës të së drejtës zakonore ka kërkuar që të ndërpriten armiqësitë dhe konfliktet në mes të palëve, kryerësit dhe viktimës si dhe të evitohet gjakmarrja dhe hakmarrja (vendetta)289.

Këto nene përcaktojnë parimet kryesore të ndërmjetësimit dhe pajtimit për të siguruar paqe dhe mirëkuptim ndërmjet palëve, për të shmangur mosmarrëveshjet dhe konfliktet. Së pari gjendej një ndërmjetësues i cili i ndihmonte palët që tì relaksonin raportet dhe të arrinin marrëveshje për pajtim me vullnetin e lirë të tyre.

Rrjedhimisht, ndërmjetësimi mundëson shkarkimin e punës së gjykatave duke i trajtuar dhe zgjidhur çështjet penale për të cilat mund të praktikohet ky institucion. Për këtë qëllim shumë shtete e praktikojnë ndërmjetësimin për tì dhënë zgjidhje të shpejtë dhe praktike mosmarrëveshjeve.

Shumica e shteteve moderne i kanë nxjerrë ligjet për ndërmjetësim dhe kanë krijuar praktikë solide në zbatimin e këtij institucioni. Në Rajonin e Ballkanit ligj për ndërmjetësimin kanë nxjerrë Republika e Kroacisë, Sllovenisë dha Shqipërisë.

Me këtë synim edhe Kosova më 2008 e ka miratuar Ligjin për Ndërmjetësim për tì hapur mundësinë ligjore implementimit të këtij institucioni në praktikë. Me këtë ligj rregullohet procedura e ndërmjetësimit në marrëdhëniet kontestuese në raportet juridiko-pasurore të subjekteve të së drejtës, tregtare, familjare, të punës si dhe raportet e tjera civile në të cilat

288 Institucionin e ndërmjetësimit Kanuni i Lekë Dukagjinit e parasheh dhe e rregullon në 16 nene,

(nyje) 667-682. Për këtë më gjerësisht, shih: At Shtjefën Gjeçovi, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Prishtinë, 2001, faqe 68-69.

289 Ragip Halili, Viktimologjia, Prishtinë, 2007, faqe 157.

131

palët lirisht mund të disponojnë vullnetin e tyre nëse nuk është paraparë ndryshe me ligj të veçantë.

Ndërmjetësimi aplikohet rëndom për rastet e mosmarrëveshjeve midis palëve të cilat mund tì zgjidhin vet ato jashtë rrugës gjyqësore. Në aspektin penal ndërmjetësimi mund të aplikohet për veprat penale të lehta. Vepra të lehta penale në këtë aspekt konsiderohen ato për të cilat është paraparë dënimi me gjobë ose me burgim deri në tri vjet. 2. Qëllimi i ndërmjetësimit

Qëllimi i institucionit të ndërmjetësimit është që të ndihmoj palët e përfshira në çështjen penale, kryerësin e veprës penale dhe palën e dëmtuar (viktimën) që përmes procedurës jashtëgjyqësore të arrijnë pajtimin.

Ndërmjetësuesi bën përpjekje që përmes lehtësimit të komunikimit ndërmjet palëve të arrihet marrëveshja dhe pajtimi i tyre. Në këtë aspekt ndërmjetësuesi duhet të udhëhiqet nga parimet bazë të ndërmjetësimit, së pari të ekzistoj shprehja e lirë e vullnetit nga palët për ndërmjetësim, palët të trajtohen si të barabarta në të drejta dhe në detyrime reciproke, të sigurohet paanshmëria (neutraliteti) i ndërmjetësuesit, fshehtësia dhe besueshmëria e procedurës së ndërmjetësimit për shkak të seriozitetit dhe ndjeshmërisë që mund të ketë ajo, si dhe urgjenca e procedurës së ndërmjetësimit290.

Rrjedhimisht, me ndërmjetësim synohet që në çdo rast kur kemi të bëjmë me ato vepra penale për të cilat lejohet ndërmjetësimi të zgjidhën më shpejt, pa shpenzime dhe mundime të cilat i shkakton procedura penale.

Qëllimi i ndërmjetësimit mund të nxirret edhe nga vet preambula e Ligjit për Ndërmjetësimin, ku në mes të tjerash thuhet se qëllimi i nxjerrjes së këtij ligji është që të bëj rregullimin, organizimin dhe funksionimin, si dhe zgjidhjen e kontesteve në mënyrë sa më efektive me ndërmjetësim si dhe me synimin e avancimit të sistemit juridik në Kosovë.

Ndërmjetësimi mundëson që të shkarkohet puna e gjykatave sepse përmes zgjidhjes së një numri të konsiderueshëm të çështjeve penale në rrugë jashtëgjyqësore, gjykata kursehet nga një pjesë e madhe e punës.

Po ashtu, me ndërmjetësim çështja penale zgjidhet më shpejtë dhe pa bërë shpenzime të mëdha. Pra efikasiteti dhe shpejtësia janë elemente karakteristike të këtij institucioni e kjo ndikon drejtpërdrejt në avancimin e sistemit juridik të Republikës së Kosovës. 3. Baza juridike e rregullimit të institucionit të ndërmjetësimit

290 Shih nenet 3-7 të Ligjit për Ndërmjetësimin.

132

Çdo marrëdhënie shoqërore për të fituar cilësinë e institucionit juridik duhet që të parashihet dhe të rregullohet me normë adekuate juridike. Për këtë qëllim për tì hapur mundësi ligjore inaugurimit dhe zbatimit efikas të institucionit të ndërmjetësimit, Republika e Kosovës ka nxjerrë një bazë solide juridike.

Rrjedhimisht, rregullativa juridike në të cilën bazohet dhe funksionon institucioni i ndërmjetësimit përbëhet nga aktet në vijim: 1. Ligji për Ndërmjetësimin; 2. Kodi i Procedurës Penale; 3. Kodi i Drejtësisë për të Mitur; 4. Disa rregullore të nxjerra nga Komisioni i Ndërmjetësimit i cili vepron

në kuadër të Ministrisë së Drejtësisë. 4. Parimet në bazë të cilave ndërtohet dhe funksionon institucioni i

ndërmjetësimit Parimet janë rregulla themelore në bazë të të cilave ndërtohet dhe funksionon një institucion. Parimet përcaktojnë rregullat e funksionimit të institucionit të caktuar. Edhe ndërmjetësimi si institucion i ri i së drejtës përshkohet me një mori parimesh. Rrjedhimisht, parimet që i atribuohen ndërmjetësimit mund tì ndajmë në parime themelore (të përgjithshme) dhe në parime tjera291.

Në grupin e parimeve themelore bëjnë pjesë ato rregulla parimore të cilat vlejnë edhe për shumicën e institucioneve të së drejtës penale në përgjithësi kurse në grupin e parimeve tjera bëjnë pjesë ato parime të cilat posaçërisht vlejnë vetëm për institucionin e ndërmjetësimit.

Në vijim po i elaborojmë shkurtimisht parimet e institucionit të ndërmjetësimit. 1. Parimi i ligjshmërisë, është parim themelor i drejtësisë në

përgjithësi. Edhe institucioni i ndërmjetësimit është i përshkuar nga fryma e parimit të ligjshmërisë. Vet institucioni i ndërmjetësimit buron dhe bazohet në ligjin për ndërmjetësimin dhe aktet nënligjore të cilat derivojnë nga ai.

2. Parimi i vullnetit të palëve, përcakton zgjidhjen se institucioni i ndërmjetësimit mund të zbatohet vetëm kur ekziston shprehja e vullnetit të plotë të palëve në çështjen penale. Pra, kryerësi dhe viktima duhet që të pajtohen që çështja penale të zgjidhet me anë të ndërmjetësimit. Po

291 Më gjerësisht rreth parimeve të ndërmjetësimit shih nenet 3-7 të Ligjit për Ndërmjetësimin të

Republikës së Kosovës dhe nenin 3 të Ligjit për Ndërmjetësimin në Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve të Republikës së Shqipërisë të datës 24 shkurt 2011 ose në: http://www. qpz. gov. al.

133

ashtu, arritja e marrëveshjes në procedurën e ndërmjetësimit është çështje ekskluzive e palëve.

3. Parimi i barazisë së palëve, nënkupton faktin se palët në procedurën e ndërmjetësimit janë të barabarta me njëra-tjetrën. Rrjedhimisht, konform frymës së ligjit për ndërmjetësimin ato kanë të drejta dhe detyrime reciproke.

4. Parimi i objektivitetit (neutralitetit, paanshmërisë), kërkon që procedura e ndërmjetësimit të shtrohet dhe shqyrtohet besnikërisht dhe objektivisht. Ky parim kërkon që edhe ndërmjetësuesi si arbitër në këtë proces të jetë person me kredibilitet të lartë moral dhe profesional, plotësisht i paanshëm dhe objektiv përkitazi me çështjen penale. Ai duhet të jetë i pavarur në punë e tij nga çdo lloj ndikimi.

5. Parimi i fshehtësisë dhe besueshmërisë, kërkon që procedura e ndërmjetësimit të jetë e natyrës konfidenciale. Të gjitha çështjet që i referohen çështjes penale të ndërmjetësuar, duhet të ruhen me kujdes dhe ato nuk mund të shfrytëzohen në ndonjë procedurë tjetër pa pajtimin e palëve.

5. Veprat penale të cilat mund të zgjidhen me anë të institucionit të ndërmjetësimit Institucioni i ndërmjetësimi mund të zbatohet për trajtimin dhe zgjidhjen

efikase të çështjeve penale të cilat si objekt i kanë veprat e lehta penale. Rrjedhimisht, sipas frymës së Ligjit për Ndërmjetësimin me anë të këtij institucioni mund të zgjidhen veprat penale për të cilat është paraparë dënimi me gjobë ose me burgim deri në tri vjet. Kjo qasje është e arsyeshme sepse nuk mund të paramendohet që për vepra penale të rënda të aplikohet ndërmjetësimi.

Pra, si kriter bazë për zbatimin e këtij institucioni merret pesha e veprës penale dhe lloji e lartësia e sanksionit penal, përkatësisht dënimit të paraparë për atë vepër penale. Rrjedhimisht, veprat e tilla penale janë shumë më të shpeshta në praktikë dhe në këtë mënyrë ato edhe mund të adresohen që të zgjidhen shpejtë me ndërmjetësim, pa iu ekspozuar peripecive dhe mundimeve që rëndom i shkakton procedura e rregullt penale.

Realisht, këto vepra penale manifestojnë një shkallë më të ultë të rrezikshmërisë shoqërore, janë mjaft të shpeshta në praktikë, kryhen nga kryerës madhorë e shpeshherë edhe nga ata të mitur, për gjykimin e të cilave është kompetente Gjykata Komunale. Mirëpo, përkundër këtyre fakteve këto vepra penale e ngarkojnë mjaft shumë punën e gjykatave sepse një numër i madh i tyre barten nëpër vite, disa nga to parashkruhen, andaj me

134

anë të ndërmjetësimit do të zgjidheshin shpejtë dhe me efikasitet dhe do ta ndihmonin punën e gjyqësorit. 6. Kuptimi i institucionit të ndërmjetësimit sipas të drejtës penale

Ndërmjetësimi si veprimtari jashtëgjyqësore gjenë zbatim në shumë fusha të së drejtës. Me Ligjin për Ndërmjetësimin të Republikës së Kosovës, Nr. 03/L-057 rregullohet procedura e ndërmjetësimit në marrëdhëniet kontestuese në raportet juridiko-pasurore të subjekteve të së drejtës, tregtare, familjare, raportet e tjera civile, administrative dhe penale në të cilat palët lirisht mund të disponojnë me vullnetin e tyre nëse nuk është paraparë përgjegjësia ekskluzive e gjykatës ose e një organi tjetër kompetent. Pra, ndërmjetësimi aplikohet për shumë fusha e jo ekskluzivisht vetëm në çështjet penale292. 6.1. Ndërmjetësimi në aspektin penalo-material

Siç u theksua edhe më lartë historiku i ndërmjetësimit daton që moti. Mirëpo në aspektin juridiko-penal ai ka hyrë në përdorim shumë më vonë. Krahas zhvillimeve pozitive që i ka përjetuar teoria dhe shkenca e të drejtës penale ka lindur dhe është zhvilluar ideja e zgjidhjes alternative të çështjeve penale.

Në aspektin juridiko-penal ndërmjetësimi nënkupton asistimin në arritjen e marrëveshjes dhe pajtimit ndërmjet palëve në çështjen penale e cila ka si objekt veprën penale për të cilën si sanksion penal është paraparë dënimi me gjobë ose me burgim deri në tri vjet. Si kriter themelor për zbatimin e institucionit të ndërmjetësimit merret parasysh pesha e lehtë e veprave penale. 6.2. Ndërmjetësimi në aspektin penalo-procedural

Në procesin e trajtimit të çështjes penale, konform legjislacionit në fuqi, një vend evident i është njohur edhe ndërmjetësimit. Si institut penalo-material dhe procedural është në funksion të rrumbullakimit të çështjes penale përmes zbatimit të një procedure jashtëgjyqësore.

Me fjalë të tjera institucioni i ndërmjetësimit ofron mundësinë që palët ta zgjidhin çështjen penale pa shkuar në gjykatë. Ndërmjetësimi bëhet nga ndërmjetësuesi i pavarur.

292 Më gjerësisht rreth fushës së zbatimit të institucionit të ndërmjetësimit, shih nenin 1 të Ligjit për

Ndërmjetësimin.

135

Ai detyrohet ta pranoj çështjen për ndërmjetësim si dhe të ndërmarrë masa për tù siguruar se përmbajtja e marrëveshjes është në proporcion me seriozitetin dhe pasojat e veprës penale293.

Procedura e ndërmjetësimit rregullohet me nenin 228 në Kodin e Procedurës Penale (ne tekstin e mëtejmë KPP). Sipas tij, Prokurori Publik i çështjes mund ta dërgoj kallëzimin penal për vepër penale për të cilën është paraparë dënimi me gjobë ose me burgim deri në tri vjet për ndërmjetësim. Me këtë rast Prokurori Publik merr parasysh llojin dhe natyrën e veprës penale, rrethanat në të cilat është kryer vepra penale, personalitetin e kryerësit, dënimet e tij si dhe përgjegjësinë penale294.

Pas konstatimit të faktit se kemi të bëjmë më kryerje të veprës penale të dënueshme me gjobë ose me burgim deri në tri vjet, varësisht se në cilën fazë gjendet procedura penale, Prokurori Publik ose gjyqtari i procedurës paraprake mund ta dërgoj çështjen penale për ndërmjetësim. Kur Prokurori Publik ose gjyqtari vlerësojnë se çështja penale mund të zgjidhet me ndërmjetësim, u sugjerojnë palëve procedurën e ndërmjetësimit. Po ashtu, gjykata në çdo fazë të procedurës gjyqësore e deri në përfundimin e saj mund tì sugjeroj palët në procedurën e ndërmjetësimit295.

Ndonëse palë në procedurën e ndërmjetësimit janë kryerësi i veprës penale dhe i dëmtuari, përkatësisht viktima, të cilët në komunikimin e rëndomtë dhe atë juridik njihen si “paditës-i paditur, dëmtues-i pandehur” ato njihen si “palë në proces” për të shmangur gjendjen e ndjeshme të tyre dhe për të evituar ndjenjën e fajit që mund të kenë.

Kjo zgjidhje e dhënë i mundëson gjykatës një fleksibilitet më të madh në punën e saj dhe një mundësi të gjerë të adresimit të çështjes penale në procedurën e ndërmjetësimit, sa herë që këtë e sheh të dobishme dhe të arsyeshme për palët.

Rrjedhimisht, Prokurori Publik ose gjyqtari u propozon palëve procedurën e ndërmjetësimit, kur plotësohen kushtet ligjore si në vijim: 1. Vepra penale të jetë e lehtë, përkatësisht që për të, të jetë paraparë

dënimi me gjobë ose me burgim deri në tri vjet; 2. Të ekzistoj vlerësimi se çështja penale mund të zgjidhet me

ndërmjetësim, si dhe

293 Azem Hajdari, Sistemi i Drejtësisë për të Mitur-Komentar, Prishtinë, 2010, faqe 41 dhe Procedura

Penale-Komentar, Prishtinë, 2010, faqe 758. 294 Shih: Azem Hajdari, Procedura Penale-Komentar, faqe 758 dhe Ejup Sahiti, E drejta e

Procedurës Penale, Prishtinë, 2005, faqe 250 dhe nenin 228 (1) të KPP-së. 295 Shih nenin 9 (9. 1) dhe (9. 6) të Ligjit për Ndërmjetësimin.

136

3. Të ekzistoj pëlqimi dhe gatishmëria e palëve që çështja penale të zgjidhet me ndërmjetësim.

Procedura e ndërmjetësimit fillon në momentin kur palët pajtohen për fillimin e saj. Pra, parakusht për fillimin e procedurës së ndërmjetësimit është ekzistimi dhe dhënia e pëlqimit të palëve. Nëse pala tjetër, në këtë rast i dëmtuari brenda 15 ditësh nga pranimi i saj, nuk përgjigjet ftesës, konsiderohet si mospranim, përkatësisht heqje dorë nga procedura e ndërmjetësimit.

Ndërmjetësuesi duhet të bëj përpjekje që brenda tre muajve të arrij marrëveshjen e palëve. Përmbajtja e marrëveshjes duhet të jetë në proporcion me seriozitetin dhe pasojat e veprës penale. Marrëveshja e arritur ndërmjet palëve përpilohet me shkrim dhe ka fuqinë e dokumentit përfundimtar, përkatësisht titullit ekzekutiv (titulus executionis).

Kur palët nuk arrijnë marrëveshje, Prokurori Publik mund të ngris propozim-akuzë, kurse në rast të arritjes së marrëveshjes, ai e hedhë kallëzimin penal dhe i dëmtuari e humbë të drejtën të paraqitet si paditës subsidiar. Ndërmjetësuesi duhet të njoftoj të dëmtuarin për humbjen e kësaj të drejte para arritjes së marrëveshjes296.

6.3. Ndërmjetësimi në aspektin viktimologjik

Ndërmjetësimi në aspektin viktimologjik daton që nga koha e bashkësisë së parë primitive. Si i tillë ndërmjetësimi nënkupton pajtimin e palëve (kryerësit dhe viktimës) me qëllim të realizimit të kompensimit për dëmin e pësuar.

Ndërmjetësimi për herë të parë nisi të aplikohej në Kanada nga Mark Umbreit me bashkëpunëtorë, pastaj u shtri edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Programi i pajtimit me anë të ndërmjetësimit duhet të jetë i detajuar, gjithëpërfshirës dhe i pranueshëm për palët. Më pas institucioni i ndërmjetësimit nisë të aplikohet edhe në Zelandë të Re, Australi, Angli, Gjermani, Belgjikë, Suedi e tjera. Në këto vende janë krijuar komisione të posaçme profesionale të cilat i përcaktojnë kriteret, procedurën dhe detajet e procedurës së ndërmjetësimit297.

Në aspektin viktimologjik ndërmjetësimi ka për qëllim që të arrihet pajtimi i palëve kundrejt një kompensimi material që kryerësi do të duhej tì ofronte viktimës. Nëse është gjetur çmimi optimal, është arritur dhe pajtimi

296 Shih dhe krahaso: Ejup Sahiti, E drejta e procedurës penale, faqe 250. 297 Ragip Halili, Viktimologjia, faqe 156 dhe Milot Krasniqi, Nocioni i kompensimit dhe zhdëmtimit të

viktimave të krimit, Juristi-Revistë mujore e studentëve të Fakultetit Juridik, Nr. 1, nëntor 2010, faqe 22.

137

midis palëve dhe është rikthyer gjendja e paqes. Në shumë raste kjo është arritur pa implikimin e organeve shtetërore ose paralelisht me to298.

Për më tepër, ndërmjetësimin ndërmjet kryerësit dhe viktimës e kanë njohur edhe popujt e tjerë. Në procedurën penale çdo herë kur arrihet pajtimi në mes kryerësit (të pandehurit) dhe të dëmtuarit (viktimës) kjo rrethanë doemos duhet të merret parasysh si rrethanë lehtësuese. Konsideroj se kjo rrethanë do të duhej të merrej parasysh nga ana e gjykatës së çështjes penale me rastin e matjes së dënimit për kryesin e veprës penale, qoftë ai me burgim ose me gjobë299.

6.4. Procedura e ndërmjetësimit në çështjet që kanë të bëjnë me kryerës të mitur të veprave penale

Çështjet e ndërmjetësimit kur janë në pyetje kryerësit e mitur të veprave penale, janë rregulluar në mënyrë ta pavarur në Kodin e Drejtësisë për të Mitur (në tekstin e mëtejmë KDM)300. Rrjedhimisht, me këtë Kod është rregulluar çështja e autoritetit që e propozon ndërmjetësimin, kriteret në të cilave mbështetet një vlerësim i tillë, atributet dhe përgjegjësitë e ndërmjetësuesit e të tjera301.

Në nenin 14 të KDM është rregulluar çështja e llojit të procedurës që zbatohet me rastin e ndërmjetësimit, autoriteti që propozon ndërmjetësimin, kriteret mbi bazën e të cilave vlerësohet zbatimi i procedurës së ndërmjetësimit dhe çështja e ekzistimit të palëve për ndërmjetësim.

Në nenin 14 (1) është adresuar karakteri i procedurës që zbatohet për ndërmjetësim si dhe parakushtet të cilat mundësojnë zhvillimin e kësaj procedure. Kësisoj, është përcaktuar se ndërmjetësimi është procedurë jashtëgjyqësore e cila zhvillohet nga personi i tretë, (ndërmjetësuesi) në pajtim me dispozitat e këtij Kodi dhe Ligjit për Ndërmjetësimin. Ndërmjetësimi vjen në shprehje vetëm atëherë kur ekziston vullneti i lirë dhe pjesëmarrja e të dy palëve, kryerësit të mitur të veprës penale dhe palës së dëmtuar302.

Kjo zgjidhje ligjore ka përcaktuar faktin se për ndërmjetësimin zbatohet procedurë jashtëgjyqësore. Së këndejmi, ndërmjetësimi si institucion nuk zbatohet nga Prokurori Publik ose gjyqtari i çështjes penale.

298 Ragip Halili, Sanksionet penale sipas të drejtës zakonore në Kosovë, Prishtinë, 1985, faqe 68-74. 299 Shih nenin 64 (1) dhe 66 (2) të Kodit Penal të Kosovës. 300 Kodi i Drejtësisë për të Mitur (KDM), është miratuar më 2010. 301 Çështja e procedurës së ndërmjetësimit në rastet kur kemi të bëjmë me kryerës të mitur të veprave

penale është rregulluar në nenet 14-15 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur. 302 Azem Hajdari, Sistemi i drejtësisë për të Mitur-Komentar, faqe 41.

138

Roli i tyre është që, kur vlerësojnë se ekzistojnë kushtet ligjore, të propozojnë zbatimin e procedurës së ndërmjetësimit.

Procedurën e ndërmjetësimit e zbaton personi i tretë i cili atë duhet ta udhëheqë në përputhje me parimet e legjislacionit në fuqi, përkatësisht me dispozitat e Kodit të Procedurës Penale, Kodit të Drejtësisë për të Mitur dhe Ligjit për Ndërmjetësimin.

Rrjedhimisht, procedura e ndërmjetësimit mund të filloj dhe të zbatohet kur palët, kryerësi i mitur i veprës penale dhe pala e dëmtuar e kanë dhënë pëlqimin e tyre.

Prokurori Publik, gjyqtari për të mitur ose Kolegji për të Mitur mund të propozoj ndërmjetësimin nëse vlerëson se do të jetë më e përshtatshme duke marrë parasysh natyrën e veprës penale, rrethanat në të cilat është kryer ajo, historinë e të miturit, mundësinë e kthimit të raporteve normale ndërmjet të miturit dhe palës së dëmtuar, mundësinë e zvogëlimit të dëmit palës së dëmtuar, mundësinë e rehabilitimit të të miturit dhe ri integrimin e tij në shoqëri303.

Se cili nga këto autoritete do të propozoj ndërmjetësimin varet nga faza në të cilën është çështja penale. Rrjedhimisht, Prokurori Publik, gjyqtari për të mitur ose Kolegji për të Mitur do të propozojnë ndërmjetësimin nëse vlerësojnë se ai do të jetë i përshtatshëm për palët, por gjithnjë duke marrë parasysh natyrën dhe peshën e veprës penale, rrethanat në të cilat është kryer ajo, historinë e të miturit, si dhe rrethanat e tjera relevante për çështjen penale304.

Palëve në procedurë mund tù propozohet ndërmjetësimi në rast se ato kanë shprehur pëlqimin për ndërmjetësim305. Realisht, pëlqimi i palëve është kusht për të filluar procedura e ndërmjetësimit. Prokurori Publik, gjyqtari për të mitur dhe Kolegji për të Mitur kanë mundësi të propozojnë ndërmjetësimin vetëm në rastet kur palët kanë dhënë pëlqimin për ndërmjetësim.

Përndryshe, asnjëri nga autoritetet e lartpërmendura nuk mund të propozoj ndërmjetësimin nëse palët nuk e kanë dhënë pëlqimin paraprak që çështja penale të zgjidhet me anë të ndërmjetësimit.

Ndërmjetësuesi është person fizik i cili duhet tì përmbushë të gjitha kërkesat e përcaktuara me Ligjin për Ndërmjetësimin. Po ashtu, ai duhet të

303 Neni 14 (2) i Kodit të Drejtësisë për të Mitur. 304 Azem Hajdari, Sistemi i drejtësisë për të Mitur-Komentar, faqe 41. 305 Neni 14 (3) i KDM.

139

jetë i regjistruar në regjistrin e ndërmjetësuesve306. Sipas kësaj dispozite ligjore ndërmjetësuesi duhet të jetë person fizik.

Si i tillë, ai duhet të jetë i paanshëm, i pavarur nga çdo lloj ndikimi si dhe person i besueshëm për të dyja palët vështruar kjo në kontekst të konfidencialitetit. Po ashtu, që një person të jetë ndërmjetësues ai duhet të jetë i regjistruar në regjistrin e ndërmjetësuesve të cilin e mbanë Komisioni për Ndërmjetësim në kuadër të Ministrisë së Drejtësisë307.

Roli dhe misioni e ndërmjetësuesit është që tì ndihmoj palët për të arritur marrëveshje308. Arritja e marrëveshjes është çështje ekskluzive e palëve, kurse ndërmjetësuesi vetëm i ndihmon palët që ta arrijnë atë.

Kur ndërmjetësuesi vlerëson se është në dobi të procedurës së ndërmjetësimit, mund të zhvilloj takime të ndara me secilën palë dhe mund të propozoj mundësi për zgjidhjen e mosmarrëveshjes, por jo edhe vet zgjidhjen.

Pas arritjes pëlqimit të palëve dhe arritjes së marrëveshjes, ndërmjetësuesi e përpilon me shkrim marrëveshjen të cilën e nënshkruajnë të dy palët si dhe ndërmjetësuesi dhe ajo e ka fuqinë e dokumentit përfundimtar që është i detyrueshëm për palët309.

Dispozitat për përjashtim të gjyqtarit të përcaktuara në Kodin e Procedurës Penale të Kosovës zbatohen përshtatshmërisht edhe në rastin e përjashtimit të ndërmjetësuesit. Kundër këtij aktvendimi nuk lejohet ankesa310 .

Për përjashtimin e ndërmjetësuesit vlejnë po ato dispozita ligjore të cilat kërkohen edhe për përjashtimin e gjyqtarit. Kësisoj, deri te përjashtimi i ndërmjetësuesit mund të vijë në rastet kur ai është i dëmtuar me vepër penale, kur është në gjini të gjakut në vijë të drejtë në çfarëdo shkalle, në vijë të anësore deri në shkallën e katërt, në gjini të krushqisë deri në shkallën e dytë me ndonjërën nga palët ose me përfaqësuesin e autorizuar të saj, kur është kujdestar ligjor, kur palën e ka fëmijë të adoptuar, të ushqyer, kur në atë çështje ka marrë pjesë si ekspert, dëshmitar e situata tjera311.

Përjashtimin e ndërmjetësuesit mund t’a kërkoj i mituri, prindi, prindi adoptues, kujdestari, avokati mbrojtës dhe pala e dëmtuar312. Sipas kësaj zgjidhje ligjore, përjashtimin e ndërmjetësuesit mund të kërkoj një

306 Neni 15 (1) i KDM. 307 Azem Hajdari, Sistemi i drejtësisë për të Mitur-Komentar, faqe 41. 308 Neni 15 (2) i KDM. 309 Azem Hajdari, Sistemi i drejtësisë për të Mitur-Komentar, faqe 42. 310 Neni 15 (3) i KDM. 311 Azem Hajdari, Sistemi i drejtësisë për të Mitur-Komentar, faqe 43. 312 Neni 15 (4) i KDM.

140

rreth i gjerë personash, përkatësisht ata persona që kanë obligim ligjor për tù kujdesur për mbrojtjen e interesave të të miturit si dhe ata që në një mënyrë janë të prekur nga efektet e çështjes penale.

Lidhur me kërkesën për përjashtimin e ndërmjetësuesit vendosë organi i cili e ka caktuar atë313.

Ndonëse ligjdhënësi nuk e precizon faktin se kush e bën përjashtimin e ndërmjetësuesit, sipas logjikës, varësisht rastit se në cilën fazë gjendet procedura gjyqësore, atë mund ta bëj Prokurori Publik, gjyqtari për të mitur ose Kolegji për të Mitur.

Kundër Aktvendimit mbi refuzimin e kërkesës për përjashtimin e ndërmjetësuesit nuk lejohet ankesa314. Organi i autorizuar me rastin e pranimit të kërkesës për përjashtimin e ndërmjetësuesit mund të vendosë që ta aprovoj ose refuzoj atë. Në rast se organi i tillë nxjerr aktvendim për refuzimin e kërkesës për përjashtimin e ndërmjetësuesit, palëve nuk u njihet e drejta e apelimit të vendimit.

Kësisoj, aktvendimi i nxjerrë me të cilin refuzohet kërkesa për përjashtimin e ndërmjetësuesit bëhet i paapelueshëm që në momentin e hyrjes së tij në fuqi315. 7. Marrëveshja në procedurën e ndërmjetësimit

E gjithë procedura e ndërmjetësimit realizohet me qëllim që në fund të arrihet marrëveshja ndërmjet palëve. Ligji për Ndërmjetësimin e ka paraparë zgjidhjen sipas të cilës arritja e marrëveshjes është çështje ekskluzive e palëve. Rrjedhimisht, marrëveshje në procedurën e ndërmjetësimit mund të arrihet vetëm me pëlqimin e palëve (të pandehurit dhe viktimës). Një rol të pazëvendësueshëm në arritjen e marrëveshjes në mes palëve e luan ndërmjetësuesi i cili duhet të marrë masa për të siguruar se përmbajtja e marrëveshjes së ndërmjetësimit të jetë në proporcion me seriozitetin dhe pasojat e veprës penale316. Mirëpo, orientim kryesor i ndërmjetësuesit është përkushtimi me seriozitet për tì ndihmuar palët që të arrijnë marrëveshje317.

Siç e kemi cekur më lart, kur ndërmjetësuesi e sheh të nevojshme dhe me qëllim të arritjes së marrëveshjes në mes palëve, ai mund të realizoj

313 Neni 15 (5) i KDM. 314 Neni 15 (6) i KDM. 315 Azem Hajdari, Sistemi i drejtësisë për të Mitur-Komentar, faqe 45. 316 Krahaso nenin 228 (2) të KPP. 317 Shih nenin 12 (12. 1 dhe 12. 2) të Ligjit për Ndërmjetësimin.

141

takime të ndara me to. Natyrisht, ai mund të propozoj alternativa dhe ide se si të zgjidhet çështja penale por palët janë të pavarura të vendosin përfundimisht përkitazi me çështjen. Në çdo rast kur palët arrijnë marrëveshje në procedurën e ndërmjetësimit, ndërmjetësuesi përpilon me shkrim marrëveshjen të cilën e nënshkruajnë palët (kryerësi dhe viktima) si dhe vet ndërmjetësuesi. Marrëveshja e arritur në procedurën e ndërmjetësimit është e barasvlershme me dokumentin përfundimtar (vendimin gjyqësor) dhe është i detyrueshëm318.

Ndonëse ligjdhënësi ynë nuk e ka paraparë përmbajtjen e marrëveshjes së ndërmjetësimit, meqë ajo përbën dokument formal duhet të përmbaj të dhëna për palët, përshkrimin e çështjes penale, kushtet dhe detyrimet për të cilat palët pajtohen, zgjidhjen e arritur, vendin dhe datën e arritjes së marrëveshjes, nënshkrimet dhe vulën319. Ligjdhënësi ka paraparë zgjidhjen sipas të cilës kohëzgjatja e procedurës së ndërmjetësimit dhe arritjes së marrëveshjes është tre muaj320.

Marrëveshja është e pavlefshme (nule) në rastet kur e cënon rendin publik dhe moralin, është lidhur në kundërshtim me rendin juridik, është ndikuar nga kanosja, dhuna, shtrëngimi ose rrethana tjera të ngjashme. Rrethanat që i bëjnë të pavlefshme punët juridike në përgjithësi vlejnë edhe në rastin e marrëveshjes në procedurën e ndërmjetësimit. Në këto raste çështja penale kthehet në procedurë të rregullt nga fillimi. 8. Roli i ndërmjetësuesit në procedurën e ndërmjetësimit

Ndërmjetësuesi është person fizik në cilësinë e palës së tretë, neutral për sa i përket objektit të çështjes penale, të cilit i është besuar detyra të ndërmjetësoj në mes palëve në çështjen penale, kryerësit dhe viktimës (të dëmtuarit) që të zgjidhin mosmarrëveshjen në pajtim me parimet e procedurës së ndërmjetësimit.

Ndërmjetësuesi udhëheqë procedurën e ndërmjetësimit dhe është i thirrur për të ndihmuar palët që të arrijnë marrëveshjen dhe pajtimin321. Ai posaçërisht duhet të jetë person i besueshëm, i pavarur dhe me kredibilitet të lartë moral dhe profesional. Ndërmjetësuesi duhet tì plotësoj kushtet e përgjithshme për punësim si dhe të ketë këto kualifikime të posaçme: 1. Të ketë diplomë universitare; 2. Të ketë kaluar me sukses kursin e trajnimit për ndërmjetësim;

318 Neni 12 (12. 3 dhe 12. 4) i Ligjit për Ndërmjetësimin. 319 Krahaso nenin 22 të Ligjit për Ndërmjetësimin në Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve të Republikës së

Shqipërisë. 320 Neni 228 (4) i KPP. 321 Shih nenin 151 (15) të KPK, nenin 15 të KDM si dhe nenin 2 dhe 22 të LpN.

142

3. Të ketë ndërmjetësuar në të paktën gjashtë seanca në prani të një ndërmjetësuesi;

4. Të mos ketë qenë i dënuar për vepër penale të dënueshme me mbi gjashtë muaj burgim;

5. Të ketë vlera të larta morale; 6. Të jetë i regjistruar në regjistrin e ndërmjetësuesve322.

Roli ndërmjetësuesit është që tì ndihmoj palët që nëpërmjet komunikimit konstruktiv, shtrimit objektiv të fakteve relevante të çështjes penale të arrijnë marrëveshje dhe pajtim. Në rastet kur dosja e lëndës gjendet në gjykatën kompetente, një kopje identike e marrëveshjes së arritur i dërgohet gjykatës e cila pasi e aprovon dhe e njeh atë, ajo fiton fuqinë e titullit ekzekutiv njëlloj sikurse vendimi gjyqësor323.

Pas përfundimit të procedurës së ndërmjetësimit të referuar nga gjykata e çështjes penale, ndërmjetësuesi e njofton atë për rezultatin e arritur nëpërmjet shkresave të lëndës. Në këtë rast, gjykata e njeh dhe miraton marrëveshjen e arritur ndërmjet palëve dhe e pushon çështjen penale, pra për atë çështje nuk e inicion procedimin penal, përveç rasteve kemi të bëjmë me pavlefshmëri të marrëveshjes.

Palët duhet ta zbatojnë marrëveshjen e arritur kurse gjykata e obligon shërbimin përmbarimor kompetent për mbikëqyrjen e ekzekutimit të saj në praktikë324. 9. Përfundime Pas analizave dhe konstatimeve të arritura lidhur me institucionin e ndërmjetësimit kemi arritur në këto përfundime kryesore: - Ndërmjetësimi paraqet një institucion të rëndësishëm shoqëror po ashtu

edhe juridik. Në aspektin shoqëror ai daton që moti, rrjedhimisht, atë e njeh edhe e drejta jonë zakonore, kurse në aspektin juridik, veçmas atë penal ka hyrë në përdorim relativisht vonë.

- Ndërmjetësimi ka për qëllim që në pajtim me rregullativën ligjore në fuqi tù ndihmoj palëve në kontest që përmes marrëveshjes së arritur në procedurë jashtëgjyqësore ta zgjidhin atë dhe të arrijnë pajtimin.

- Lidhur me këtë institucion shumica e vendeve Euro-Perëndimore i kanë nxjerrë ligjet për Ndërmjetësimin. Në këtë aspekt edhe Republika e

322 Roli, të drejtat dhe detyrimet e ndërmjetësuesit në procedurën penale janë përcaktuar nën nenin 22

të Ligjit për Ndërmjetësimin si dhe në nenin 15 të Kodit të Drejtësisë për të Mitur të Republikës së Kosovës.

323 Shih nenin 12 (12. 5) të Ligjit për Ndërmjetësimin. 324 Neni 23 i Ligjit për Ndërmjetësimin në Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve të Republikës së Shqipërisë.

143

Kosovës më 2008 e ka nxjerrë ligjin me të cilin e ka rregulluar ligjërisht këtë institucion.

- Disa vende tanimë kanë krijuar një praktikë solide të promovimit dhe aplikimit praktik të institucionit të ndërmjetësimit në shumë fusha të së drejtës, veçmas në atë penale. Si shembuj të mirë në këtë aspekt vlenë të përmenden praktika e krijuar në Republikën e Kroacisë dhe të Shqipërisë.

- Konform me rregullativën ligjore në fuqi ndërmjetësimi mund të aplikohet në çështjet penale që për objekt kanë veprat penale për të cilat janë paraparë si sanksion penal dënimi me gjobë ose me burgim deri në tri vjet.

- Në këtë aspekt, ndërmjetësimi mundëson që përmes zgjidhjes alternative të çështjeve penale, të kursehen gjykatat nga një pjesë e madhe e punës dhe mundimet e palëve që do të ju shkaktonte ekspozimi në procedurën penale. Njëkohësisht, me anë të ndërmjetësimit palët shumë më shpejtë, me më pak shpenzime dhe në mënyrë më efikase arrijnë të zgjidhin çështjet penale.

- Për realizimin me sukses të procedurës së ndërmjetësimit përpilohet marrëveshje me shkrim e cila pasi të njihet nga gjykata fiton fuqinë e titullit ekzekutiv. Marrëveshja si e tillë paraqet kurorëzim të rezultateve të arritura në procedurën e ndërmjetësimit.

- Sipas të dhënave statistikore që i posedojnë organet kompetente, ky institucion në vendin tonë është aplikuar fare pak, konkretisht në disa raste për shkak se Komisioni për Ndërmjetësim i cili vepron në kuadër të Ministrisë së Drejtësisë është formuar dhe funksionalizuar më vonë. Mbetet që në të ardhmen të promovohet më shumë ky institucion i ri dhe të inkurajohen organet gjyqësore që ta aplikojnë atë çdo herë kur plotësohen kushtet e parapara me ligj.

LITERATURA TEKSTE UNIVERSITARE: Azem HAJDARI, “E drejta e procedurës penale”, Prishtinë, 2007. “Efikasiteti procedural dhe të drejtat e njeriut në procedurën penale”, Prishtinë, 2011. Ejup SAHITI, “E drejta e procedurës penale”, Prishtinë, 2005. Ismet ELEZI, “E drejta penale, pjesa e posaçme”, Tiranë, 2002. “E drejta penale, pjesa e posaçme”, Tiranë, 2005. Ismet SALIHU,

144

“E drejta penale, pjesa e përgjithshme”, Prishtinë, 2008. “E drejta penale, pjesa e posaçme”, Prishtinë, 2009. Ragip HALILI, “Viktimologjia”, Prishtinë, 2007. LIBRA: Azem HAJDARI, “Kriminaliteti i të miturve në Kosovë 2001-2003”, Prishtinë, 2004. “Kriminaliteti i organizuar”, Prishtinë, 2006. “Procedura penale-Komentar”, Prishtinë, 2010. “Sistemi i drejtësisë për të mitur-Komentar”, Prishtinë, 2010. At Shtjefën GJEÇOVI, “Kanun i Lekë Dukagjinit”, Prishtinë, 2001. Ismet ELEZI, Skënder KAÇUPI dhe Maksim HAXHIA, “Komentar i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë”, Tiranë, 1996. ARTIKUJ SHKENCORË: Ismet Elezi, “Statutet e Shkodrës, dokument me rëndësi juridike e historike”, E drejta-Revistë për çështje juridike dhe shoqërore e Fakultetit Juridik të Universitetit të Prishtinës, Nr. 4, Prishtinë, 2010. Milot KRASNIQI, “Nocioni i kompensimit dhe zhdëmtimit të viktimave të krimit”, Juristi-Revistë mujore e studentëve të Fakultetit Juridik të Universitetit të Prishtinës, Nr. 1, Prishtinë, nëntor 2010. Ragip HALILI, “Sanksionet penale sipas të drejtës zakonore në Kosovë”, Prishtinë, 1985. AKTE NORMATIVE:

“Kushtetuta e Republikës së Kosovës”, Prishtinë, 2008. “Kodi i Procedurës Penale i Kosovës”, i miratuar nga Kuvendi i Kosovës me 6 korrik 2003 dhe i shpallur me Rregulloren 2003/25, Prishtinë. “Ligji për Ndërmjetësim”, Nr. 03/L-057, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Nr. 28, datë 04 qershor 2008. “Ligji për Ndërmjetësimin në Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve” i Republikës së Shqipërisë, Nr. 10/385, datë 24 shkurt 2011. “Rregullore mbi Regjistrimin e Ndërmjetësve”, Komisioni për Ndërmjetësim i Ministrisë së Drejtësisë, 23.05.2011. “Rregullore për Trajnimin dhe Certifikimin e Ndërmjetësve”, Komisioni për Ndërmjetësim i Ministrisë së Drejtësisë, 23.05.2011.

BURIME TJERA: Grup autorësh,

“Fjalor i gjuhës së sotme”, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë–Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 2002.

145

Mr.sc. Qemajl Juniku, avokat TESTAMENTI GOJOR DHE PARAKUSHTET LIGJORE PËR VALIDITETIN E TIJ Fillimisht duhet theksuar se e drejta trashëgimore rregullisht realizohet gjatë procedurës së rregullimit të trashëgimisë pranë Gjykatës kompetente. E themi rregullisht, meqë e drejta e trashëgimisë realizohet edhe në procedurën e paraparë për kontestet civile. Përveç rasteve kur trashëgimtarët e caktuar ligjor realizojnë të drejtën në trashëgimi të paraardhësit të tyre pas vdekjes së tij, në praktikë, kemi raste të shpeshta, kur personi i caktuar rregullon ndarjen e pasurisë së tij, gjatë periudhë sa është gjallë e këtë përmes formave të ndryshme të përcaktuara me ligj, si përmes kontratës mbi faljen, kontratës mbi ushqimin apo testamentit. Nga aspekti teorik, është jo kontestuese se testamenti së pari është paraqitur në Greqi, e këtë në ligjet e Solomonit të v. 594, para erës sonë, por ka edhe mendime tjera se testamenti ka ekzistuar edhe në Egjiptin e lashtë, prej nga e kanё marrë edhe grekët. Poashtu, testamenti trajtohet si formulim i një urdhërese të dëshirës së fundit të personit të caktuar. Termi “urdhëresë i dëshirës së fundit” nënkuptohet në mënyrat vijuese: -shprehja e fuqisë vetanake të personit të caktuar mbi disponimin me pasurinë e tij, çka i përshtatet kuptimit liberal mbi plotëfuqishmërinë e individit, -në anën tjetër, tregohet ndryshimi nga dëshira e fundit e shprehur në kontratën mbi trashëgiminë, kur të disponuarit me pasuri Mortis Causa, është e lidhur me pëlqimin e kontraktuesit kur nuk është urdhëresë e njëanëshme. Fjala etimologjike Testament (latinisht-Testamentum), rrjedhë nga fjala Testatio, çka nënkupton: mendim, qёllim, dëshirë. Në teori dhe legjislacion por edhe në ligjet tona, së pari dallojmë prejardhjen e testamentit në kuptimin material dhe formal. Testamenti, në kuptimin material është sinonim për vet deklaratën e dëshirës së fundit tё individit. Në këtë mënyrë, kur bëhet fjalë për të drejtën për të trashëguar, në vend të shprehjes “në bazë të testamentit” përdoret

146

fjala “në bazë të deklaratës të dëshirës së fundit të trashëgimlënësit. Me testamentin në kuptimin formal, nënkuptojmë çdo deklaratë të dëshirës së fundit të dhënë në formën e testamentit. Testamenti sipas të drejtës bashkëkohore, ekziston gjersa të ekzistojnë kushtet të cilit e kanё mundësuar prezantimin e tij. Kushti esencial për këtë është e drejta e pronësisë private dhe disponimi i lirë me të njëjtën. Testamenti trajtohet si deklaratë e fundit e dhënë me vetë-dëshirë nga ana e trashëgimlënësit, në formën e përcaktuar me ligj, me të cilin ai rregullon se kujt do t’i takoj pasuria që posedon, pas vdekjes së tij. Personi që vendosë për ndarjen e pasurisë së tij gjatë kohës sa është gjallë, duhet të ketë zotësinё e veprimit dhe moshën 18 vjeçare. Mirëpo testament mund të përpilojë edhe personi që i ka mbushur 16 vjet dhe është i martuar, parakushte këto të përcaktuara me nenin 70, al.70.1, 70.2 të Ligjit mbi trashëgiminë e Kosovës.325 Kur bëhet fjalë për zotësinë për të përpiluar testament, më gjerёsisht shpjegimin e hasim në dispozitat e ligjit mbi detyrimet, që gjithsesi na ndihmon që këtë termin ta kuptojmë sa më mirë. P.sh. Personi i cili për shkak të sëmundjes shpirtërore, nuk është në gjendje për të vlerësuar pasojat e veprimeve të tij, ai nuk është përgjegjës për dëmin e shkaktuar personit tjetër. Sipas rregullave të lartëcituara, konkludohet se i mituri me 16 vite jetë, ka mundësi të kuptojë që me veprimet e tij do ti shkaktonte dëm personit tjetër, andaj edhe është përgjegjës për dëmin e shkaktuar. Është e mundur që personi i cili i ka mbushur 16 vite jete, të ketë përpiluar testamentin në gjendje të paaftësisë, për vlerësim të veprimeve të tij. Kjo psh. do të ishte rasti kur personi në gjendje të dehur nën ndikimin e mjeteve narkotike apo në depresion të thellë, e ka përpiluar testamentin. Në këto raste testamenti nuk ka mundësi të trajtohet i vlefshëm përkatësisht të ketё efektin juridik të kërkuar. Testament-lënësi ka mundësi që të disponoj me pasurinë e tij përmes testamentit, vetëm në mënyrën e përcaktuar sipas dispozitave ligjore. Është jo ligjor testamenti të cilin trashëgimlënësi e ka përpiluar në prezencën e kërcënimit apo ndonjë forme tjetër të dhunës apo ai ka qenë i manipuluar e mashtruar nga pala e tretë. Sipas dispozitave ligjore, testamenti i rregullt apo (testamentum Solemne) duhet tё përpilohet nё formёn e caktuar dhe validiteti i tij është i kushtëzuar me përpilimin dhe nënshkrimin personal të tij, si përcaktohet me nenin 74 të

325 Ligji mbi trashëgiminë Kosovës neni 70 Al.70.1, 70..2

147

Ligjit për trashëgiminë e Kosovës. Poashtu, një testament të tillë, trashëgimlёnësi mund t’a përpilojë edhe para gjykatësit të gjykatës kompetente dhe ta nënshkruaj pas leximit të tij, kopja e të cilit ruhet në arkivin e gjykatës dhe jetësohet pas vdekjes së trashëgimlënësit. Përveç testamentit në fjalë që përpilohet në rrethana të zakonshme, kemi raste kur në rrethana të jashtëzakonshme, të cilat pamundësojnë përpilimin me shkrim të testamentit, trashëgimlënësi ka mundёsinë e deklarimit të vullnetit të tij me gojë, lidhur me ndarjen e pasurisë së tij pas vdekjes. Testamenti gojor apo ( testamentum nuncupativum) e ka zanafillën Romake. Testament-lёnёsi e shpreh dёshirёn e tij tё fundit, pёrmes njё deklarate, e cila jepet para dy dëshmitarëve të cilët nuk janë të detyruar për të ditur për të shkruar dhe lexuar, si parashohin edhe dispozitat e nenit 81 e 82 të Ligjit për trashëgiminë e Kosovës. Kur bëhet fjalë për rrethanat e jashtëzakonshme, mendohet në përhapjen e ndonjë epidemie, zjarri, vërshimet gjendja e luftës etj. Megjithatë të gjitha këto rrethana objektive të paraqitura, nuk kanё mundësi ta kenë ndikimin e njëjtë dhe nuk mund të trajtohen si raste të jashtëzakonshme për të gjithё personat në kontekstin e përpilimit të testamentit. Ato kanё mundësi të jenë situata të jashtëzakonshme vetëm për personat të cilët nuk dinë të shkruajnë apo lexojnë e ata këtë në rrethana të zakonshme do ta binin në gjykatë, e cila në situata të tilla nuk nuk punon. Ndërsa kjo nuk do të vlente për personat të cilët dinë të shkruajnë apo lexojnë, meqë ata edhe në këto situata mund ta përpilojnё testamentin me shkrim. Nisur nga kjo bazë, mendojmë se situatat e jashtëzakonshme të cilat e justifikojnë dhënien e testamentit me gojë, duhet të vlerësohen në kuptimin e gjerë të tyre. Psh. “sëmundja” nuk paraqet në të gjitha rastet “situatë të jashtëzakonshme” për përpilimin e testamentit gojor, në kuptim të nenit 81 lidhur me nenin 82 të Ligjit për trashëgiminë e Kosovës, por përveç sëmundjes, është e nevojshme të konstatohet se trashëgimlënësi ka qenë në situatë dhe rrethana të tilla të cilat ia kanё pamundësuar përpilimin e testamentit të rregullt. Psh. Paraqitja e papritur e ndonjë sëmundje të rëndë nga e cila trashëgimlënësi e humbë vetëdijen apo mbetet i pa lëvizshëm në fatkeqёsi komunikacioni apo kur ai është i vetëdijshëm se do të vdes, bazuar në mendimet mjekësore.326 Shembull konkret do të ishte rasti kur trashёgimlёnёsi ka përjetuar infarkt të rëndë dhe sipas mendimeve të mjekëve pritet edhe tjetri i cili do të jetë me pasoja vdekjeprurëse.

326 LTK, neni 81, 82

148

Në këto raste, nuk ka mundësi që nga këta persona edhe pse do të dinin për të shkruar dhe lexuar, të kërkohet përpilimi i rregullt i testamentit, apo do të ishte i pakuptim mendimi se ata kishin për të shkuar në gjykatë për ta përpiluar testamentin. Mirëpo, nuk ka mundësi të trajtohet situatë e jashtëzakonshme, nëse testatori ka vuajtur nga një sëmundje e rëndë dhe nuk ka përpiluar testamentin edhe kur aftësitë e tij mendore dhe fizike ia kanё lejuar një veprim të tillë. Shprehja “Situata e jashtëzakonshme”, i përfshinë të gjitha rrethanat, si ato të natyrës objektive por edhe subjektive, nga të cila testament-lënësi nuk ka pasur mundësinë të përpilojë testamentin e rregullt me shkrim. Andaj, gjykatave iu mbetet në vlerësim të secilit rast se a kanё ekzistuar rrethanat e tilla, të cilat kanё penguar testament-lënësin në përpilimin e testamentit të rregullt me shkrim, në mënyrë që të pranohet si valid testamenti gojor i tij. FORMA DHE PËRMBAJTJA E TESTAMENTIT GOJOR Vlen të veçohet se testamenti gojor, nuk është testament joformal. Ai gjithsesi duhet të diktohet para 2 dëshmitarëve, si veçohet në dispozitat e nenit 82 të Ligjit për trashëgiminë e Kosovës. Dëshmitarët duhet të jenë persona të moshës madhore, të jenë të aftë të dëgjojnë dhe kuptojnë gjuhën e trashëgimlënësit , ndërsa nuk është obligative për të ditur të shkruajnë dhe lexojnë. Gojarisht dëshirën e tij të fundit lidhur me lënien e pasurisë së tij trashëgim, dëshmitarët janë të detyruar që pa vonesë ta përpilojnë deklaratën e formës së shkruar të trashëgimlënëit dhe të njëjtën sa më parë të ia dorëzojnë 30 ditë pas pushimit të rrethanave të jashtëzakonshme në të cilat ai është bërë. Në lidhje me këtë periudhë aplikohen dispozitat e Ligjit mbi detyrimet lidhur me ndërprerjen dhe pezullimin e afatit të parashkrimit, si parashihet me dispozitat e nenit 83., al.83.1 e 83.2 të Ligjit për trashëgiminë e Kosovës. Nuk do të kishin vlerë juridike disponimet e testamentit me gojë, me të cilat u lihet diçka dëshmitarëve me rastin e përpilimit të tij, bashkëshortëve të tyre, pasardhësve të tyre, personave në gjini gjaku të tyre në vijë të tërthortë gjerë në shkallën e katërt dhe të bashkëshortëve të gjithë këtyre personave, si është përcaktuar me dispozitat e nenit 84 të njëjtit Ligj. Shfuqizimin e testamentit për shkak të mungesës së formës së kërkuar, personi i caktuar i cili ka interesin juridik,327 një viti nga dita që ka marrë dijeni për testamentin, e më së largu brenda 10 vjetësh pas shpalljes së testamentit si parashohin dispozitat e neni 85 LTK.

327 LTK, neni 83

149

Me testamentin gojor, trashëgimlënësi mund të caktojë një apo më shumë trashëgimtarë të cilët kanё për ta trashëguar pasurinë pas vdekjes së tij. Në këtë kontekst, personat e caktuar mund të jenë trashëgimtarë të trashëgimlënësit në tërë pasurinë e tij apo në një pjesë të saj, e për përdorim, me një qëllim të caktuar. Psh. Nëse trashëgimlënësi në testament ka detyruar trashëgimtarin e tij që të hollat të cilat ai ia lë trashëgim ti shfrytëzojë për qëllime humanitare përmes një fondacioni, atëherё qëllimi në këtë rast llogaritet nga momenti kur organi kompetent shtetëror lejon krijimin e fondit në fjalë. Në praktikën gjyqësore hasim në raste kur testamenti gojor na prezantohet para gjykatës nga dëshmitarët e caktuar, pasi të jetë rregulluar çështja e trashëgimisë së trashëgimlënësit.Në këto raste, duke llogaritur afatin e përcaktuar ligjor, gjykata është e detyruar për ta publikuar të njëjtin sipas procedurës përkatëse ligjore dhe të njëjtin ia dorëzojë gjykatës e cila ka rregulluar trashëgiminë e lartëcituar. Gjykata në këtë rast do ti njofton palët e interesuara por nuk do ta zhvillojë sërish procedurën trashëgimore por i udhëzon palët në fjalë që kërkesat e tyre në bazë të testamentit kanё mundësi për ti realizuar në kontestin civil.328

328 LTK, neni 85

150

151

Mr.sc. Sefedin Blakaj, noter SISTEMIT NOTERIAL NË KOSOVË - PARIMET DHE RRETHI I PUNËVE NË KOMPETENCË TË NOTERIT I. Hyrje Noteria, ose sistemi noterial, përfshinë pothuajse ofrimin e të gjitha shërbimeve juridike ose ndërmarrjen e të gjitha veprimeve juridike të natyrës jo-kontestimore për interesin dhe sipas vullnetit të palëve (shfrytëzuesve të shërbimeve), qëllimi i të cilave është mbrojtja dhe realizimi i të drejtave dhe interesave legjitime të palëve, ofrimi i sigurisë juridike për palët, si dhe evitimi i mosmarrëveshjeve dhe kontesteve eventuale. Kosova, me Ligjin për noterinë, Ligji Nr. 03/L-010 (në vijim si: Ligji), 329 ka themeluar një infrastrukturë solide ligjore për ndërtimin e sistemit të noterisë në Kosovë, sistem i cili tanimë po jetësohet në gjysmën e dytë të këtij viti. Në vazhdën e përgatitjeve, Ministria e Drejtësisë (si autoritet kompetent) ka adoptuar legjislacionin sekondar për noterinë, ka organizuar trajnimin dhe provimin për noter, si dhe ka certifikuar dhe licencuar grupin e parë të noterëve në Kosovë. Në këtë drejtim, duke konsideruar sistemin noterial si një risi në sistemin e tërësishëm të administrimit të drejtësisë në Kosovë, qëllimi i këtij punimi është fokusimi dhe sigurimi i informatave mbi parimet kryesore të sistemit noterial sipas Ligjit për noterinë, si dhe disa ide bazike rreth punëve dhe kompetencave të noterëve. II. Parimet e sistemit noterial Pothuajse të gjitha sistemet noteriale të tipit latin, pjesë e të cilit pretendon të jetë edhe sistemi noterial në Kosovë, bazohen mbi disa parime të ngjashme, të cilat mund të grumbullohen në katër grupe, si: parimet në lidhje me noterët dhe funksionet e tyre, parimet në lidhje me dokumentet e noterizuara, parimet në lidhje me organizimin e sistemit noterial dhe parimet në lidhje me etikën noteriale. 330 Në vijim po trajtomë gjithsecilin grup të këtyre parimeve. 1. Parimet në lidhje me noterët dhe funksionet e noterit Kush është noteri: Noteri është një jurist profesionist, gjegjësisht një zyrtar

329 Ligjin për noterinë, Ligji Nr. 03/L-010, i qasshëm në:

<http://www.kuvendikosoves.org/?cid=1,191,298> 330 Për më shumë shih parimet fundamentale të sistemit latin të noterisë, të publikuara nga Unioni

Ndërkombëtar i Noterisë (U.I.N.L.), të qasshme në: <http://uinl.net/notariado_mundo.asp?idioma=ing&submenu=MISSIONNOT>

152

publik i emëruar nga shteti (ose si specifikon Ligji, i emëruar nga Ministria e Drejtësisë), për ushtrimin e veprimtarisë noteriale të përcaktuara me ligj.331 Funksionet e noterit: Funksionet ose detyrat e noterit konsistojnë në këshillimin e palëve në lidhje me aspektet juridike të veprimeve – punëve juridike të tyre, që të kuptojnë vullnetin e palëve dhe sipas vullnetit të të njëjtave të hartoj kontrata dhe punë tjera juridike në pajtim me kërkesat ligjore, që akteve të hartuara të iu japin karakterin e autenticitetit (akti autentik), si dhe të ofroj edhe shërbime tjera juridike në suazat e mundësive ligjore për kënaqjen e interesave, realizimin e të drejtave dhe plotësimin e nevojave juridike të palëve.332 Pavarësia dhe paanësia e noterit: Është një kërkesë thelbësore në shërbimin noterial që noteri, edhe pse e gëzon statusin e zyrtarit publik, aktivitetin e tij/saj e ushtron në mënyrë të pavarur dhe të paanshme. Edhe përkundër mbikëqyrjes së rreptë nga shteti të cilës i nënshtrohet shërbimi noterial, noteri nuk është i financuar nga shteti, gjegjësisht se noterët kanë të drejtë në një tarifë të caktuar (kryesisht të mbikëqyrur nga shteti) si kundërvlerë për shërbimet e tyre, e cila zgjidhje është në funksion të pavarësisë së këtij shërbimi. Tutje, noteri e ushtron funksionin e tij/saj në interesin e përbashkët të të dyja palëve (ose më shumë palëve pjesëmarrëse) dhe ka për detyrim këshillimin e përbashkët të të njëjtave gjatë interpretimit (hulumtimit) të vullnetit të të njëjtave. Tutje, ligji specifikon detyrimin e noterit për përmbajtje nga ushtrimi i funksionit noterial kur shtrohet çështja e mundësisë së mungesës së objektivitetit ose e evitimit të konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve noteriale.333 Këshillimi i palës së pa-udhëzuar: konsiderohet se është në funksion të sigurimit të parimit të paanësisë së noterit, nëse noteri këshillon dhe e ndihmon në sqarime palën e cila është e pa-udhëzuar dhe e cila ndodhet në një pozitë më inferiore në raport me palën tjetër në transaksion.334 2. Parimet në lidhje me dokumentet e noterizuara

331 Shih nenin 2.1 të Ligjit për noterinë. 332 Shih nenet 2.1; 3; 29; 30 të Ligjit për noterinë. Ngjashëm në lidhje me noterinë dhe funksionet

noteriale shih: Parimet fundamentale të sistemit latin të noterisë, të publikuara nga Unioni Ndërkombëtar i Noterisë (U.I.N.L.), të qasshme në: <http://uinl.net/notariado_mundo.asp?idioma=ing&submenu=MISSIONNOT>

333 Shih nenin 2.4 të Ligjit për noterinë. Shih gjithashtu: I-H-N, ed. Praktika Noteriale në Kosovë: pjesa e përgjithshme dhe etike. Prishtinë: SDC&IHN, 2009: 8.

334 Shih nenin 18.1 të Ligjit për noterinë.

153

Autentifikimi dhe sigurimi i ligjshmërisë së akteve noteriale: Noteri jo vetëm që asiston palët në hartimin e akteve noteriale sipas vullnetit të tyre, por ai/ajo edhe e hulumton vullnetin e vërtetë të palëve, sigurohet që vullneti i deklaruar është i lirë dhe e akomodon të njëjtin në pajtim me kërkesat e Ligjit në fuqi. Ai/ajo i këshillon palët në lidhje me efektet juridike të veprimeve të tyre, si dhe me kërkesat ligjore për ushtrimin e të njëjtave. Gjatë ekzekutimit të akteve noteriale noteri verifikon identitetin e palës, sigurohet se e njëjta ka aftësi veprimi, si dhe kur është e nevojshme konstaton edhe autorizimet e palëve për ekzekutimin e akteve noteriale. Pjesëmarrja e noterit, forma që duhet të ndiqet (nënshkrimi, përmbajtja dhe data e aktit), si dhe përgjegjësitë që ai/ajo ka në përpilimin e akteve noteriale bëjnë që akti i tillë të vishet me fuqinë e autenticitetit.335 Liria profesionale: Konsiderohet se noteri është vet-udhëheqës dhe vet-përgjegjës për përpilimin e akteve dhe ushtrimin e funksioneve noteriale. Edhe përkundër detyrimit të ushtrimit të funksionit noterial si funksion publik,336 noteri gëzon një shkallë të lirisë në kuptim të pranimit ose refuzimit të hartimit të akteve noteriale ose të ndryshimeve në tekstin e aktit noterial të propozuara nga palët.337 E drejta e palëve në sigurimin e kopjeve të akteve origjinale: Palët pjesëmarrëse në përpilimin e aktit noterial, si dhe subjektet e tjera që kanë një interes juridik në lidhje me aktin noterial (Ligji specifikon se cilat janë këto subjekte tjera), kanë të drejtë të kërkojnë nga noteri që të sigurohen më kopje të vërtetuara të aktit noterial origjinal i cili është i depozituar në arkivin e noterit. Për nga fuqia juridike, këto kopje të vërtetuara dhe të lëshuara nga noteri barazohen me fuqinë juridike që e ka akti origjinal.338 Fuqia provuese dhe ekzekutuese e aktit noterial: Ligji i njeh aktit noterial, si akt autentik që është, cilësinë e dokumentit ekzekutiv, që për nga forca ekzekutuese akti noterial barazohet me cilësinë që ka vendimi gjyqësor i formës së prerë. Gjithashtu, akti noterial gëzon edhe fiksionin e

335 Shih nenet 33; 56; 36; të Ligjit për noterinë. Ngjashëm në lidhje me autentifikimin e akteve

noteriale shih: Parimet fundamentale të sistemit latin të noterisë, të publikuara nga Unioni Ndërkombëtar i Noterisë (U.I.N.L.), të qasshme në: <http://uinl.net/notariado_mundo.asp?idioma=ing&submenu=MISSIONNOT>

336 Shih nenin 17 të Ligjit për noterinë. 337 Shih nenin 37.1 të Ligjit për noterinë. Për më shumë shih gjithashtu parimet fundamentale të

sistemit latin të noterisë, të publikuara nga U.I.N.L., të qasshme në: <http://uinl.net/notariado_mundo.asp?idioma=ing&submenu=MISSIONNOT>

338 Shih nenet 57.1 dhe 58.1 të Ligjit për noterinë.

154

saktësisë së përmbajtjes së aktit noterial (fuqia provuese), e cila mund të kundërshtohet vetëm sipas një procedure gjyqësore.339 Njohja e akteve noteriale të lëshuara jashtë shtetit: Aktet noteriale që janë lëshuar në një shtet tjetër, me kushtin që të jenë të lëshuara në pajtim me parimet e themeluara me Ligjin në fuqi, kanë po të njëjtën fuqi juridike si edhe aktet noteriale të lëshuara në vend. Në çmuarjen e vlefshmërisë së akteve noteriale të lëshuara nga shtati i huaj aplikohen masat e reciprocitetit.340 3. Parimet në lidhje me organizimin e sistemit noterial Themelimi me ligj i kompetencave të noterit, të numrit të noterëve dhe të shtrirjes së sistemit noterial në vend: Duke pasur në konsideratë rëndësinë e sistemit noterial, Ligjvënësi ka vendosë që edhe çështjet e organizimit dhe funksionimit të sistemit noterial të rregullohen me Ligj. Në këtë kuptim, Ligji përcakton sferën e kompetencave dhe funksioneve të noterit, të kritereve për caktimin e numrit të mjaftueshëm të noterëve për sigurimin e vazhdimësisë së shërbimeve noteriale në vend, si dhe të lokalitetit dhe shpërndarjes së drejtë të zyrave noteriale në tërë territorin e vendit.341 Themelimi me ligj i kushteve dhe kritereve për ushtrimin e profesionit të noterit: Në këtë drejtim, Ligjvënësi gjithashtu ka caktuar me Ligj edhe kushtet dhe kriteret që duhet plotësuar një individ për ushtrimin e funksionit të noterit, kërkesat e edukimit profesional dhe të kualiteteve morale të cilat duhet t’i gëzoj një noter, përfshirë këtu edhe çështjet organizative dhe të përmbajtjes së provimit për noter.342 Organizimi në Odën e Noterëve: Ligji kërkon detyrimisht që noterët të organizohen në një trup kolegjial, gjegjësisht në Odën e Noterëve, i cili organizëm ka statusin e personit juridik të së drejtës publike, dhe e cila krahas mbrojtjes së interesave të profesionit do të ketë edhe autoritet të

339 Shih nenin 34 të Ligjit për noterinë. Shih gjithashtu: I-H-N, ed. Praktika Noteriale në Kosovë:

pjesa e përgjithshme dhe etike. Prishtinë: SDC&IHN, 2009: 9 - 10. 340 Shih nenin 32.5 të Ligjit për noterinë. 341 Shih nenet 3; 8; dhe 30 të Ligjit për noterinë. Shih gjithashtu: I-H-N, ed. Praktika Noteriale në

Kosovë: pjesa e përgjithshme dhe etike. Prishtinë: SDC&IHN, 2009: 11. 342 Shih nenet 4; 5; 6; 7; të Ligjit për noterinë.

155

rëndësishëm në sigurimin e mbarëvajtjes së shërbimit noterial në pajtim më kërkesat e Ligjit dhe mbrojtjes së interesave të publikut.343 4. Parimet në lidhje me etikën noteriale Regjimi disiplinor: Noterët dhe puna e noterëve i nënshtrohet një kontrolli të rreptë nga shteti, gjegjësisht nga Ministria e Drejtësisë dhe Oda e Noterëve. Ministria e Drejtësisë në bashkëpunim me Odën e Noterëve konstatojnë ligjshmërinë dhe mbarëvajtjen e akteve dhe veprimtarisë noteriale në vend. Në këtë drejtim, Ligji përcakton kërkesat të cilave noterët duhet të ju përmbahen në ushtrimin e funksionit të tyre, si dhe mundësinë e inicimit të procedurës disiplinore në rast të shkeljeve të caktuara. Dispozitat sekondare tutje rregullojnë në detaje çështjet e procedurës disiplinore për noter.344 Veprimi me mirëbesim dhe integritet: Duke pasur në konsideratë karakterin publik të funksionit të cilin noteri e ushtron, konsiderohet se i njëjti gjatë ushtrimit të funksionit të tij/saj duhet të ushtroj standardet më të larta profesionale, që gjithmonë të veproj më mirëbesim dhe integritet si ndaj palëve të cilave ju shërben, po ashtu edhe në raport me organet shtetërore dhe kolegët me të cilët ndër-vepron. Ky obligimi i noterit shprehet qartë edhe në tekstin e “betimit” të noterit.345 Liria e palës në përzgjedhjen e noterit: Konsiderohet se pala është plotësisht e lirë në përzgjedhjen e noterit shërbimet e të cilit ka për qëllim t’i shfrytëzoj.346 Respektimi i rregullave të etikës së profesionit: Noterët, në ushtrimin e aktiviteteve të përditshme, obligohen që të zbatojnë standardet më të larta profesionale dhe të etikës së profesionit. Një detyrim i tillë duket se buron edhe nga teksti i betimit për noter.347

343 Shih nenet nga neni 63 deri të neni 71 i Ligjit për noterinë. Shih gjithashtu parimet fundamentale

të sistemit latin të noterisë, të publikuara nga U.I.N.L., të qasshme në: <http://uinl.net/notariado_mundo.asp?idioma=ing&submenu=MISSIONNOT>

344 Shih nenet 72; 75; të Ligjit për noterinë. Shih gjithashtu Udhëzimin administrative nr. 6/2010 për procedurën disiplinore për noter.

345 Shih neni 11 të Ligjit për noterinë. Shih gjithashtu: I-H-N, ed. Praktika Noteriale në Kosovë: pjesa e përgjithshme dhe etike. Prishtinë: SDC&IHN, 2009: 12 – 13.

346 Për më shumë në këtë drejtim shih parimet fundamentale të sistemit latin të noterisë, të publikuara nga U.I.N.L., të qasshme në: <http://uinl.net/notariado_mundo.asp?idioma=ing&submenu=MISSIONNOT>

347 Shih nenin 11 të Ligjit për noterinë.

156

III. Disa ide rreth punëve dhe kompetencave të noterit Si u tregua edhe më lartë, rrethi i shërbimeve noteriale përfshinë pothuajse ofrimin e të gjitha shërbimeve juridike ose ndërmarrjen e të gjitha veprimeve juridike të natyrës jo-kontestimore për interesin dhe sipas vullnetit të palëve (shfrytëzuesve të shërbimeve). Kjo nënkupton ofrimin e shumë shërbimeve juridike - publike të cilat deri në këtë periudhë ushtroheshin nga gjykatat ose institucionet tjera shtetërore, të cilat janë deleguar te noterët me qëllim që të njëjtit këto shërbime ti bëjnë më të qasshme për qytetarin.348 Shërbimet noteriale në veçanti përfshinë ofrimin e shërbimeve juridike për çështje pronësore, ofrimin e shërbimeve juridike për çështje komerciale dhe të marrëdhënieve të punësimit, ofrimin e shërbimeve të ruajtjes së gjësendeve me vlerë dhe të dokumentacionit, vërtetimin, legalizimin, ose certifikimin e fakteve të ndryshme të prezantuara nga palët, si dhe shërbime tjera për çështjet familjare dhe trashëgimore. Për vlefshmërinë e disa punëve dhe kontratave civile juridike (ose edhe komerciale), Ligji ka vënë plotësimin e kushtit të formës. Kjo veçanërisht zbatohet në transaksionet juridike në lidhje me paluajtshmeritë. Kështu, Noteri i këshillon dhe sipas vullnetit të palëve harton dhe verifikon dokumentet e ndryshme të domosdoshme për shitjen, blerjen, si dhe të transaksioneve të tjera pronësore. Kjo përfshinë kontratat për shitjen, ose transferimin e të drejtave tjera nga paluajtshmëritë (psh. servituteve, të drejtës së ndërtimit, etj), kontratat për hipotekën (hipotekimin e paluajtshmërive), kontratat për këmbimin e paluajtshmërive, kontratat për transferimin e pronësisë mbi luajtshmeritë, deklarata për ndarjen e pjesëve nga pronësia e përbashkët, kontratat për pengun, por edhe kontrata tjera për paluajtshmëritë, si psh. kontrata për uzufruktin, etj.349 Kushti i formës për vlefshmërinë e transaksionit, e cila mund të plotësohet me aktin noterial, duhet të plotësohet edhe në shumë çështje jo-kontestimore nga lëmi i statusit civil, çështjeve familjare, trashëgimore dhe të ngjashme. Si shembull, këtu mund të përfshihen disa: përpilimi i kontratave në lidhje me trashëgiminë, përpilimi i kontratave martesore dhe i kontratave në lidhje me caktimin e regjimit pasuror martesor, përpilimi i kontratës për mbajtjen e përjetshme, asistimin në draftimin e testamentit (në shtëpi ose në zyrë), draftimi i procesverbalit në momentin e hapjes së testamentit, vërtetimin që

348 Shih Nenin 1; 2 dhe 3 të Ligjit për noterinë. 349 Në lidhje me formën e detyrueshme të akteve noteriale shih: Shih Nenin 30 të Ligjit për noterinë.

157

personi është gjallë, deklaratën e prindërve në lidhje me të miturin për kalimin e kufirit, etj.350 Noteri gjithashtu këshillon dhe ndihmon entitetet biznesore në draftimin dhe verifikimin e akteve të ndryshme, përmes së cilave ushtrohet aktiviteti biznesor. Kjo veçanërisht mund të jetë me interes për aktivitetin biznesor që të shfrytëzoj shërbimet noteriale, pasi që i njëjti kërkon efikasitet, saktësi dhe autenticitet në kryerjen e veprimeve juridike të palëve në biznes. Pa pretenduar të përmenden të gjitha, këtu mund të përfshihen këshillimi dhe draftimi i kontratave dhe çështje të ndryshme nga marrëdhënia e punës, hartimi dhe verifikimi i akteve të ndryshme të kompanisë, pjesëmarrja në mbledhjet e organeve të kompanisë, konstatimi i fakteve të caktuara, verifikimi, ose certifikimi i nënshkrimeve të ndryshme të akteve ose vendimeve të entitetit biznesor, etj. Një fushë e veçantë e shërbimeve noteriale i referohen edhe shërbimeve të vërtetimit, legalizimit, ose certifikimit të fakteve të ndryshme të prezantuara nga palët. Kështu, noteri bënë verifikimin, legalizimin, si dhe autentifikimin e dokumenteve të ndryshme, që palët, ose bizneset, kanë nevojë të përditshme. Këtu mund të theksojmë vetëm disa si verifikimi i dokumenteve të ndryshme, verifikimi dhe certifikimi i kontratave të ndryshme, verifikimi i kopjeve të diplomave, verifikimi i nënshkrimeve në deklarata të ndryshme personale, hartimi dhe certifikimi i autorizimeve të ndryshme, të përgjithshme ose të veçanta, vërtetimi i kopjeve të dokumenteve të lëshuara në origjinal, etj.351 Për interesin e palëve në transaksion, noteri mund edhe të mbajë dhe ruan dokumentet dhe gjësendet me vlerë të qytetarëve. Noteri me Ligj konsiderohet si i besuari i palëve për këto shërbime. Kështu, noteri mund të ruaj dokumente për periudha të ndryshme, depozitoj kesh-it, të bëjë depozitimin e gjësendeve të çmueshme, depozitimin e çeqeve dhe letrave me vlerë, depozitimin e testamenteve, etj.352

350 Për ide fillestare shih Nenin 30 të Ligjit për noterinë. 351 Neni 3; Neni 29 i Ligjit për noterinë. 352 Nenet nga Neni 51 deri në Nenin 54 të Ligjit për noterinë.

158

159

Ma.sc. Hashim ÇOLLAKU, gjyqtar ORATORIA OSE GOJËTARIA

1. Kuptimi dhe historiku Fjala oratori rrjedh nga fjala latine e cila do të thotë oro, orare – në shqip tregoj, oratio, orationist – bisedë, orator, oratoris – gojëtar, oratoria – oratoriae-gojëtari, gojëtare, e gjithashtu në greqishte fjala oratori do të thotë retorikë, që nënkupton aftësinë e përdorimit të mençur të të folurit, ose të shkruarit, me qëllim për të bindur ose për të kënaqur dikënd. Oratoria ka historikun e vet, me të janë marrë qysh para erës sonë, dhe atë në Greqinë Antike si dhe në Romën e lashtë të cilat njihen si vende të civilizimit, pa u lënë anash edhe zhvillimi i oratorisë në vendet Arabe. Sa i përket oratorisë, filozofi grek Platoni thotë: “gojëtaria është mënyra e qeverisjes së mendjeve të njerëzve”, Kurse shkencëtari Jan Zamoiski thotë:” gojëtaria nuk është asgjë tjetër, veç se arsyeja e veshur mirë dhe argumentet të vendosura me rend”. 2. Greqia antike Në Athinën e lashtë, me këtë disiplinë, janë marrë filozofët, ndër më të dalluarit që është marrë me këtë disiplinë ka qenë Sokrati, për të cilin theksohet se është i lindur rreth vitit 436 p.e.s. (para erës sonë). Veprimtaria e tij sa i përket oratorisë është zhvilluar, në qytetin Kio e më vonë edhe në Athinë, ku e ka hapur shkollën e oratorisë, me qëllim që artin e fjalës ta ngrisë më lart dhe ti jep një përsosje më të mirë. Në atë shkollë, mësimet i kanë vijuar: historianë, poetë, burra të shtetit, ndërsa ka qenë karakteristike se raporte të mira ka pasur me shumë prijës dhe mbretër të kohës. Nga ky autor janë ruajtur 21 ligjërata të përpunuara artistikisht, për të cilat llogaritet që janë të gjata, e gjithashtu janë ruajtur edhe 9 letra. Sokrati konsiderohet se ka vdekur rreth vitit 338 p.e.s. Nuk do të thotë që përpos Sokratit nuk kanë dhënë kontribut në zhvillimin e kësaj disipline edhe filozofë të tjerë siç janë Platoni, Aristoteli e tjerë. 3. Roma e lashtë Përpos në Greqinë antike, me oratori si disiplinë shkencore, filozofike, merren edhe shkencëtarët e Romës së lashtë, apo të mbretërisë romake. Ndër më të rëndësishmit, është Cicëroni ose me emrin e plotë Mark Tul

160

Cicëro, i lindur më 03 janar të vitit 106 p.e.s. pranë vendit Aripini. Ka studiuar në Romë për drejtësi dhe retorikë, kurse njohuritë e para në artin e oratorisë (gojëtarisë) i ka plotësuar pas udhëtimit të bërë në Greqi, në vitin 63 p.e.s. në cilësinë e konsullit, të mbretërisë Romake. Ka qëndruar 2 vite, e pasi kthehet në Romë, është marrë me studime retorike, dhe filozofike. Gjatë jetës së vet është dalluar, në mbajtjen e fjalimeve të ndryshme si burë shteti dhe si avokat. Fjalimet e tij janë çmuar si fjalë bindëse, me forcë tërheqëse për secilën fjalë. Veprat e tij: “De oratore” (mbi oratorinë), “De Republika” (mbi shtetin), “De Amicitia”( mbi miqësinë) dhe “De Setnecutute” (mbi pleqërinë), karakterizohen me një gjuhë të përdorur mjaft mirë, me një stil të përpunuar, të qartë dhe të bukur, duke u ilustruar mendimet me figura tërheqëse gjuhësore, ka lënë edhe shumë letra me të cilat ka komunikuar, që karakterizohen me një stil të lartë. Gjithashtu ishte historian dhe filozof i çmuar i kohës. Ka vdekur më 7 dhjetor të vitit 43 p.e.s.. Ishte historian dhe filozof. 4. Zhvillimi i oratorisë në vende të tjera Oratoria është zhvilluar në Greqinë antike, në Romën e lashtë, por një zhvillim bukur të mirë i saj vërehet, në botën Arabe, si dhe në vende të tjera siç janë Rusia, e tjerë. Ndër më të dalluarit, që kësaj çështje i ka dhënë një theks më të fuqishëm, ka qenë Omer Ibn El- Hattab, i cili i përkiste një familje nga fisi Kureish që i përkiste gjeneratës së tetë të Profetit a.s. ka lindur në vitin 583 që lidhet 400 vite para Higjretit, dhe që në rini Hazreti Omer njihej si orator i famshëm, njëri i guximshëm dhe një luftëtar i rryer. Bindja e tij në fillim ka qenë në kundërshtim me Islamin, por më vonë është kthyer në fenë Islame, dhe më në fund ka thënë se do të vdes si mysliman. Karakteristikat e tij për një oratori të mirë janë vërejtur gjatë mbajtjes së fjalimeve, kur janë thirrur bashkëluftëtarët e tij për luftëra, gjatë thirrjes së namazit, të cilat i ka përhap me të madhe, dhe me një guxim jashtëzakonisht të madh. Vazhdimisht punohet në zhvillimin e kësaj disipline, kurse ndër më të rëndësishmet, që karakterizohet në shekullin XIX, ka qenë Leon Nikolajeviq Tolstoj i lindur më 28 gusht, të vitit 1928, në Jasnaja Poliana afër qytetit Tula, të Rusisë, dhe gjatë jetës së vet ka dhënë kontribut të duhur në zhvillimin e oratorisë duke shfaqur dëshirë gjatë paraqitjes publike, si dhe me shkrimet e veta, prej shkrimtari, duke u llogaritur si një

161

orator, llafazan me një talent jashtëzakonisht të madh. Tolstoi ka shkruar edhe shumë vepra më të dalluarat, janë: “Ana Karenina” , “Lufta dhe Paqja”, kurse ka ndërruar jetë më 7 nëntor 1910 në Astapowo të Rusisë. 5. Karakteristikat për një oratori më të mirë Për të mos humbur kohë gjatë të mësuarit, duhet shfrytëzuar mekanizmin e të folurit, i cili është me rëndësi të madhe. Mekanizmin e të folurit e përcjellin disa kushte, të cilat duhet ti posedon individi, siç është formimi i tingujve, rregullat fonetike, fjalët e dekoruara, gjestikulimet gojëtarie e tjerë. Suksesi i gojëtarisë, ndërlidhet me dhuntinë që ia ka falë natyra çdo individi, që ndërlidhet me shkathtësinë që të e gjenë vetën, duke përballuar të gjitha sfidat, me të cilat ballafaqohet, me një inteligjencë, e cila mund të jetë mbi mesatare dhe të përsoset vazhdimisht. Fjalimi, ka domethënie më të madhe se thënia e disa fjalëve, që u thuhen dëgjuesve, ajo është mënyrë e zbulimit dhe të shprehurit të individualitetit të njeriut, që do të karakterizon individin në komunikim, dhe e dallon nga krijesat e tjera. Për të pasur një fjalim të suksesshëm një individ, duhet t’i përvetëson shkathtësitë elementare, të jetë i përgatitur shpirtërisht për një sukses më të mirë, ashtu që duhet ti posedon disa karakteristika të përgjithshme për një sukses më të mirë dhe të shihet një individ me oratori më të përsosur. Karakteristikat e përgjithshme janë:

- përvetësimi i shkathtësive elementare, - përgatitja e një shpirti sa më të suksesshëm,

Të dy këto karakteristika kanë një lidhje në mes veti, dhe përcillen me karakteristikat e tjera, me ç’rast, vërehen një harmoni e elementeve të cilat janë karakteristika të veçanta. Karakteristikat e veçanta të karakteristikave të përgjithshme kanë të bëjnë me mësimin nga përvoja e të tjerëve, si dhe të arriturat për të cilat pretendon oratori, duke pretenduar për një sukses, pasi që ka shfrytëzuar kohën për një ushtrim të vazhdueshëm duke kultivuar një besim.

162

Të gjitha këto kërkojnë një analizë para se të dilet në skenën publike, një përgatitje adekuate për fjalim, të cilin nuk duhet mësuar fjalë për fjalë, që vazhdimisht duhet përcjellur reagimin e auditorit, në të kundërtën do të bëhet fjalimi i mërzitshëm. Të flasësh para publikut kërkon një përsosje të retorikës, të përcjellur me bukurinë e ekzekutimit, sepse oratori është me rëndësi që të lenë përshtypje që ka një paraqitje të lehtë para publikut duke mos i harruar rregullave që me paraqitje duhet të përqendrohet në temë, të mos e kaplojë zemërngushtësia, por fjalimi të jetë trimërues, të ketë paraqitje me vetëdije të plotë, dhe ta e gjenë rrugën sa më të lehtë dhe më të shpejtë të fjalimit të suksesshëm.

Këto karakteristika të cilat kanë një lidhje të pashkëputur në mes vete, ndërlidhen me përvojën e oratorit që është paraqitur para publikut, qoftë në jetën politike, në sferën ekonomike, si avokat, profesor, andaj, përvoja e tij do t’ia lehtësojë paraqitjen dhe mbajtjen e fjalimit, duke u treguar të tjerëve se çka ka mësuar në jetë, me theks të posaçëm duke i prekur temat më të rëndësishme dhe cila temë do t’i flenë më mirë oratorit si dhe do të krijon raporte më të afërta gjatë fjalimit para auditorit.

Po që se tema është e qëlluar, atëherë edhe kurreshtja e auditorit është e ngritur, sepse kemi krijuar një bashkëpunim në relacionin orator – auditor, dhe transmetimi ynë apo paraqitja e jonë, është e pëlqyeshme, dhe fjalimi nuk është i mërzitshëm. 6. Fjalia hyrëse Po që se i posedojnë këto karakteristika, është me rëndësi që fjalia hyrëse të ketë peshën e vet, sepse oratori i mirë, me paraqitjen e parë përkatësisht me minutat e parë, do të jep një pasqyrim më të drejtë para auditorit. Fjalinë hyrëse duhet ta përcjellin disa karakteristika, e fillimisht oratori duhet fituar të drejtën për një fjalim, që tema të jetë e aspektit të përgjithshëm, duke e përcjellur të gjitha të dhënat si dhe shembujt nga përditshmëria, në mënyrë që të bëhet më i afërt me auditorin. Duhet folur për temën, për të cilën edhe është filluar, duke i qartësuar dhe konkretizuar hollësitë që kanë të bëjnë me temën dhe dramatizimi i fjalimit me anë të dialogut të vendoset me auditorin në një relacion shumë të ngushtë.

163

Nuk ka rëndësi te paraqitja e fjalimit përgatitja shkollore, se çfarë profesioni është, mirëpo, oratorinë do ta karakterizon gjallëria dhe freskia e të shprehurit që i japin fjalimit apo ligjërimit notën e argëtimit dhe të vlerës mësimore. Fjalimet është e paraparë që ta kenë kohën e kufizuar, mundësisht të zgjasin 8 minuta, mirëpo, koha maksimale e një fjalimi nuk është mirë të jetë më e gjatë se 30 minuta. Të gjitha karakteristikat që do të kihen parasysh gjatë fjalimit, duhet të jenë sa më të shkurta, me qëllim që të shfrytëzohen shembujt konkret, që të theksohet fjalimi me grafikonet e ndryshme, po që se i kemi në diskunim, sepse në këtë mënyrë do të konkretizohet tema.

Fjalimi mund të jetë i dimensionit vizual, duke ju falënderuar mediumeve televizive, reklamimeve dhe argëtimit, pa u lënë anash edhe fjalimi auditiv, që përcillet me infrastrukturën përcjellëse. Oratori duhet të fletë për temën, ti lenë anash emocionet, të jetë sa më bindës, t’u përshtatet dëgjuesve, të fletë për gjërat që dëgjuesit sadopak të kenë njohuri për temën aktuale, dhe ti lenë hapësirë dëgjuesit për pyetje.

7. Përgatitja e oratorit për fjalim Oratori kur dëshiron që të paraqitet për një fjalim, para së gjithash duhet ti ketë parasysh karakteristikat e mësipërme, mirëpo edhe tjerat, e në veçanti duhet të ketë parasysh: - fjalimi i shkurtër do ti nxisë dëgjuesit në veprim, - shembujt që do të jepen nga jeta do të jenë shembull për fjalim të

mëtutjeshëm, dhe fjalimi fillohet me të dhënat konkrete duke paraqitur hollësitë,

- fjalimin duhet të ketë gjallëri, çka dëshiron dëgjuesi, të jetë i shkurtër dhe i formuluar çartë, me qëllim që dëgjuesve t’iu ofrohen propozimet pas paraqitjes së argumenteve,

- fjalimi mund të jetë informativ, varësisht prej temës, kohës që e kemi në dispozicion, duke i renditur mendimet të cilët kanë lidhje logjike dhe numëruar pikat kryesore të fjalimit,

- të gjitha pikat që do të prekën në fjalim do të krahasohen dhe të qartësohen, me faktet që të bëhen sa më të afërta me auditorin, me qëllim që të fitohet besimi i dëgjuesve dhe të ketë reaksion pozitiv nga ana e tyre,

164

- fjalimi duhet të paraqitet, me pasion që të kalojë te dëgjuesit, duke treguar respekt dhe anim ndaj tyre, me përvetësimin e toneve miqësore,

- fjalimi mund të jetë i improvizuar, i cili duhet të jetë i ushtruar, kërkon një përgatitje psikike dhe gjallëri në mënyrë më energjike, duke u përqendrua që me të vërtetë të jetë fjalim i improvizuar.

Varësisht prej rrjedhës së fjalimit, vërejmë se fjalimet janë informative, me karakteristikat përcjellëse, mirëpo, kemi fjalime të improvizuara, e që të dy këto lloje fjalimesh dallohen. Dallimi qenësor në mes të fjalimit informativ dhe atij të improvizuar është se fjalimet informative duhet ti përshtaten kohës, që gojëtari e ka në disponim, kërkon një renditje të mendimeve duke pasur një lidhje logjike, kurse fjalimi i improvizuar është më i vështirë për tu paraqitur, sepse me të vërtetë gojëtari, duhet të mbanë fjalim të improvizuar e mos të improvizon. Lidhur me të gjitha këto është me rëndësi, që aftësia e komunikimit të kuptohet për paraqitjen e fjalimit si aftësi komunikuese në mes të gojëtarit dhe dëgjuesit, që të thyhet gëzhoja e pasigurisë që është prezent te gojëtari, duke mos i emituar të tjerë, duke e shtruar problemin në një rrafsh të kapshëm për auditorin, biseduar me ta, të komunikohet, me fjalë sa më të afërta, me një zë të qetë, fonetik dhe zëri të jetë i pranueshëm për të gjithë dëgjuesit. 8. Karakteristikat e fjalimit të suksesshëm Po që se i posedojmë të gjitha këto të theksuara, me siguri që fjalimi do të jetë i suksesshëm, pra është nxitur një fjalim i suksesshëm nga ana e oratorit, duke e përcjellur karakteristikat e një fjalimi të suksesshëm, të cilat janë:

- prezantimi i oratorëve, ndarja dhe pranimi i dhuratave, - përgatitja e mirë për atë se çka do të thuhet, - përmbajtja e formulës T-R-G, - paraqitja e ngazëllimit, sinqeritetit dhe përzemërsisë, - paraqitja e ndjenjave të sinqerta si dhe përgatitja e fjalimit më të gjatë,

duke e tërhequr vëmendjen auditorit, - fillimi i fjalimit me një shembull të përjetuar që do të nxisë tensione,

dhënien e informatave që do të tërheqë vëmendjen, duke zgjuar kureshtjen e dëgjuesit që të bashkëbisedojnë, që ta pasqyrojë atë që dëshirojnë ta arrijnë,

- përdorimi i mostrës, që nuk do të jetë e mërzitshme dhe të krijon situatë të palakmueshme,

165

- fjalimi kur të fillohet nuk fillohet me fjalën “do të kërkoj falje”, - shmangja nga tregimet ngazëlluese si hyrje në fjalim, por duhet

argumentuar çdo porosi, shërbyer me statistika, shfrytëzuar mendimin e ekspertëve të fushave përkatëse, shërbimi me analogji, me demonstrim, me mostër adekuate, për një përfundim më të mirë,

- përgatitja e përfundimit sa më të mirë, do t’i fton dëgjuesit që të jenë aktiv si ta e përdorin atë që e kanë mësuar dhe do ti përdorin hollësitë interesante në fjalimet e përditshme, si dhe metodave të suksesshme në punë. -kërkimi i hapësirës për fjalim para publikut, që nënkupton një qëndrueshmëri dhe në të arriturat që do t’a përcjellin. Të gjitha karakteristikat, kanë të bëjnë me një fjalim të suksesshëm, të një gojëtari i cili ka marrë rolin që të paraqitet në publik, duke llogaritur që ka bërë një përgatitje paraprake të mirë. Fjalimi duhet fokusuar në formulën T-(tem), R-(rëndësi), G-(gojëtari), e po që se respektohet kjo formulë e njohur, T-R-G, do të tregohet ngazëllimi, sinqeriteti dhe përzemërsia në fjalimin që i njëjti të jetë sa më i natyrshëm, të shprehen ndjenjat më të sinqerta dhe me siguri që do ti tërhiqet vëmendja e auditorit. Fjalimi, i cili do të mbahet apo paraqitja publike që të jetë më e suksesshme nga ana e gojëtarit, asnjëherë nuk do të fillon me fjalët, kërkoj falje, sepse fillimisht tregoi se nuk jemi të përgatitur që të udhëheqim fjalimin, dhe të majmë komunikimin e auditorin, ndërsa në praktikën tonë apo realitetin tonë, kjo paraqitet shpesh herë. Fjalimi duhet të ketë pjesën hyrëse, përmbajtjen, dhe pjesën përfundimtare, që vazhdimisht do të komunikojnë në mes vete, në të kundërtën po që se dilet prej teme, do të largohet vëmendja e dëgjuesve, fjalimi do të jetë i mërzitshëm, dhe dëgjuesit do të largohen nga objekti hapësinor që është ndarë për paraqitjen e fjalimit.

166

167

Mr.sc. Sheribane SELIMI KOMPANITË MULTINACIONALE (SHUMËKOMBËSHE) DHE ROLI I TYRE NË ZHVILLIMIN E EKONOMISË BOTËRORE Hyrje

Fundi i shekullit të kaluar, ka vendosur një bazë të fuqishme të zhvillimit të botës në pikëpamje të ndryshme, e sidomos në pikëpamje ekonomike. Zhvillimi i botës në lëmin politik ekonomik, kulturor dhe sidomos në atë tekniko-shkencor dhe industrial ka tejkaluar çdo parashikim dhe as që mund të gjendet krahasim me të kaluarën e afërt, apo të largët. Epoka e shekullit të kaluar ka tejkaluar kufijtë zhvillimor dhe është bërë bazë e koncepteve teorike dhe praktike e globalizimeve të fuqishme, që kanë ndryshuar në përgjithësi realitetin e mëhershëm, ta zëmë para luftës së dytë botërore. Çështjet globale u bënë sferë e ndjeshme pas viteve të 50-ta të shekullit të kaluar. Në këtë periudhë ndër dukuritë më të rëndësishme padyshim janë korporatat multinacionale. Veprimtaria e tyre ka tejkaluar kufijtë nacional dhe gjithnjë e më tepër është duke u shndërruar në forcë dominuese e cila vepron në ndërlidhshmërinë globale. Paraqitja e korporatave multinacionale karakterizohet me ndryshime të mëdha në shoqërinë njerëzore të cilat kanë përfshirë zhvillimin ekonomik, shkencën, teknikën, teknologjinë, rregullimin shoqërorë etj. Ngushtimi i kufijve dhe depërtimi i kapitalit të tyre në tërë botën, ka vënë në lëvizje edhe aktorët individual, shoqëror dhe institucional edhe në Kosovë. Këto procese kanë elementet e veta ndikuese, pozitive dhe negative, të përballueshme dhe të pa përballueshme. Kur jemi këtu, shoqëria jonë, e kaluara e saj, rrjedhat aktuale, realitetet tona në sfera të ndryshme janë sfidë e shoqërisë si tërësi në këtë rrugëtim në hap me kohën e moderuar. Me gjithë këtë realiteti flet ndryshe, në sfera të ndryshme të jetës sonë i kemi përqafuar këto procese dikush me dëshirë, por ka edhe raste ku këto fenomene kanë hyrë në jetët e individëve në mënyrë verbale, por, si nevojë e kohës. Çka janë Kompanitë Multinacionale (shumëkombëshe)

Kompanitë shumëkombëshe janë kompani që mbështeten në një shtet e kanë degë ose veprimtari ndihmëse që veprojnë në shtete të tjera. Nuk ekziston një përkufizim i saktë për to, por rasti më i qartë është kur një korporatë e tillë është e madhe e vepron në shkallë botërore në shumë vende njëkohësisht, me ndërmarrje të përcaktuara e me punonjës në secilën prej

168

tyre.353 Sipas aspektit pronësor si kriter për përkufizimin e kompanive multinacionale ceken se kompania multinacionale është aso trajte e organizimit të ndërrmarrjeve, e cila e shtrinë veprimtarinë e saj në më së paku dy shtete . Për vërtetimin e kësaj teze merret si shembull Kompania “Shell” dhe “Unliver” të cilat janë nën kotrollin e kapitalit britanik dhe atij danez.354

Korporata multinacionale si formë institucionale e eksportimit të kapitalit gjigand, në historinë ekonomike janë të njohura më se një shekull. Paraardhësit e tyre janë trustet, kartelet dhe format e tjera të monopolit të ndërmarrjeve dhe kapitalit. Zhvillimi i tyre më i shpejtë, sikurse edhe ndarja ndërkombëtare e punës, ka ardhur në shprehje veçanërisht gjatë tridhjetë vjetëve të fundit, kur ato gati tërësisht veprojnë nën kontrollin e tyre, prodhimin në ekonomitë e tregut me zhvillim të lartë dhe me depërtim shumë intensiv në një varg degësh industriale të vendeve jo mjaft të zhvilluara.355 Për zhvillimin e fuqishëm të korporatave gjigande të vendeve më të zhvilluara territori kombëtar i bëhet i ngushtë, ato tentojnë të zgjerohen jashtë kufijve të vet kombëtar.

Të nxitura nga mundësitë e përvetësimit të fitimeve të mëdha të cilat ofrojnë territoret jashtë kufijve kombëtarë, vjen deri te eksportimi i fuqishëm i aktivitetit afarist të korporatave në tregun ndërkombëtarë. Erdhi deri te zhvillimi i korporatave multinacionale, të cilat kanë (disponojnë) kapital jashtëzakonisht të fuqishëm, sistem të zhvilluar të informimit, teknologji kulminante, organizim të lartë si dhe metoda të posaçme për përshtatjen (nënshtrimin) e të gjitha kushteve të riprodhimit nevojave të veta të funksionimit356 . Eksportimi i kapitalit dhe penetrimi i tij në anën ndërkombëtare nuk daton rishtazi, përkundrazi, ai është i vjetër sa edhe vet historia e kapitalit. Mirëpo, gjatë historisë së vet, kapitali ka ndërruar metodat e veta të ekspansionit ndërkombëtar dhe format e këtij ekspansioni në pajtim me ndryshimin e kushteve të përgjithshme me të cilat është zhvilluar ky ekspansion.

Sot, kur përmendim korporatën multinacionale, më së shpeshti mendojmë në diçka të madhe, misterioze. Me korporatat multinacionale ndeshemi çdo ditë nëpërmes të reklamave, televizionit, radios ose nëpër shitore ku i blejmë produktet e tyre (automobilat, televizorët, veshmbathjet, produktet ushqimore etj). Korporatat multinacionale na përcjellin në çdo hap, por për këtë nuk jemi të vetëdijshëm. Këtë ato e bëjnë nëpërmjet

353 Joshua S. Goldstein “Marrëdheniet Ndërkombëtare" 354 Prof. Dr. Mehdi J. Hetemi “Disa Tema Aktuale të Ekonomisë së Tregut”, fq. 165 355 Myrvete Badivuku-Pantina, “Korporatat Multinacionale dhe roli tyre në rendin e ri Botëror”, fq 10 356 Po aty

169

reklamave të tyre shumë tërheqëse (Coca Cola, Nike, Neslte, Adidas, Mc Donald’s, e shumë të tjera )357. Më të rëndësishmet janë korporatat industriale, të cilat prodhojnë mallra në uzina të vendeve të ndryshme e ua shesin ato bizneseve e prodhuesve në vende të ndryshme. Përveç korporatave industriale edhe korporatat financiare (prej të cilave më të rëndësishmet janë bankat) veprojnë në shkallë shumëkombëshe, megjithëse shpesh me më shumë kufizime se sa korporata multinacionale industriale. Pjesa më e madhe e bankave më të mëdha të botës janë evropiane ose japoneze. Përveç korporatave industriale dhe bankave, disa korporata multinacionale shesin edhe shërbime. Zingjiri i shërbimeve të ushqimit të shpejtë Mc Donald dhe American Telephone and Telegraph (AT&T) janë shembuj të mirë. Të tilla janë edhe linjat ajrore ndërkombëtare, të cilat shesin bileta në dhjetëra shtete (dhe me dhjetëra lloje monedhash) për të udhëtuar në gjithë botën.358

Disa studiues i vështrojnë korporata multinacionale si të ishin thuajse agjent të qeverive të tyre kombëtare. Kjo pikëpamje ka elemente të përbashkëta me merkantilizmin, sipas të cilit veprimtaria ekonomike në fund të fundit i shërben autoriteteve politike. Sipas kësaj pikëpamjeje, korporatat multinacionale kanë dallueshmëri të qarta kombëtare dhe veprojnë si pjesëtarë të shoqërive të tyre kombëtare në autoritetin e shtetit. Një variant i kësaj ideje (prej një këndvështrimi revolucionar) i vështron qeveritë kombëtare thuajse si agjente të korporatave të tyre multinacionale, ndërhyrjet shtetërore (ekonomike e ushtarake) u shërbejnë interesave private për para. Një pikëpamje e kundërt liberale për korporatat multinacionale i vështron ato thuajse si qytetare të botës që nuk janë të lidhura me asnjë qeveri. 359 Si aktor të pavarur në arenën ndërkombëtare korporatat multinacionale po bëhen gjithnjë e më të fuqishme. Dhjetëra korporata multinacionale industriale kanë shitje vjetore prej miliarda USD secila (mbi 100 miliard USD për General Motors, Ford, Eccon etj). Vetëm tridhjetë e gjashtë shtete kanë më shumë veprimtari ekonomike (GDP) se sa korporata më e madhe shumëkombëshe, General Motors. Gjithashtu, edhe korporata multinacionale që janë sa një e dhjeta e madhësisë së General Motors-it, te cilat janë me dhjetëra, kanë më shumë veprimtari ekonomike se sa GDP e pjesës më të madhe të shteteve të botës. Një krahasim më i mirë mund të bëhej nëpërmjet korporatave multinacionale e organizatave ndërkombëtare si aktor jo shtetëror që veprojnë në arenën ndërkombëtare.

357 Po aty 358 Joshua S. Goldstein, “Marrëdhëniet Ndërkombëtare”, fq 397-398 359 Po aty

170

Në kushtet e reja te ekonomisë botërore dhe tregtisë Kompanitë Multinacionale po zhvillojnë këto tri orientime strategjike, a} fleksibilitetin multinacional me qëllim të reagimit të shpejtë për nevojat e tregjeve lokale, b} Aftësinë konkuruese globale në mënyrë që të arrijnë efikasitetin e prodhimtarisë masive dhe c} Aftësinë ndërkombëtare të mësimit se si të arrihen risitë, inovacionet, në nivelin botëror.360

Korporatat multinacionale u përngjajnë më shumë se sa mendohet pjesës më të madhe të organizatave të tilla me madhësi me burime financimi. Për shembull, organizata ndërqeveritare më e madhe (OKB ) ka rreth 2 miliard USD të ardhura në vit, në krahasim me mëse 150 miliard USD të korporatës multinacionale më të madhe General Motors. Megjithatë, qeveria më e madhe (Shtetet e Bashkuara) ka të ardhura prej më se 1 trilion USD ose rreth dhjetë herë më të mëdha se General Motors. Kështu, fuqia e korporatave multinacionale nuk e konkurron atë të shteteve më të mëdha, por tejkalon atë të shteteve shumë të varfra e të shumë organizatave ndërkombëtare, kjo ndikon mbi veprimet që bëjnë korporatat multinacionale në jugun botëror.361 Prandaj nuk është çudi që për korporata multinacionale apo çfarë do shprehje tjetër me të cilën emërtohen këto ndërmarrje flitet kudo, nëpër familje, në mesin e nxënësve, studentëve etj, që do të thotë se janë objekt i interesimit të përgjithshëm.362

Struktura organizative e korporatave multinacionale Struktura organizative e korporatave gjigande paraqet gërshetimin e marrëdhënieve të ndryshme teknike, ekonomike dhe shoqërore të kombinuara në harmonizim me principet e caktuara të cilat i shërbejnë realizimit të qëllimeve të riprodhimit të kapitalit të madh. Kurse, qëllimi kryesor i organizimit të këtyre ndërmarrjeve është: si të organizohen marrëdhëniet e faktorëve përbërës të riprodhimit të kapitalit me qëllim të realizimit të fitimit maksimal. Çdo ndërmarrje (korporatë) është institucion shoqëror dhe problemet e organizimit të saj janë problemet e organizimit të raporteve në mes të njerëzve në aktivitetin e të cilëve bazohen funksionimi i saj. Ekzistojnë forma të ndryshme të strukturës organizative të korporatave multinacionale por si forma kryesore dallojmë këto: struktura divizionale internacionale, struktura gjeografike, struktura prodhuese, struktura amëz etj.363 Në ndërmarrje të mëdha asnjë nga llojet e strukturës organizative nuk

360 Prof. Dr. Mehdi Hetemi, vepër e cituar, fq. 167 361 Po aty 362 Myrvete Badivuku-Pantina, “Korporatat Multinacionale dhe roli tyre në Rendin e Ri Botëror”, fq

11 363 Po aty

171

aplikohet në formë të pastër, por aplikohet në mënyrë të kombinuar, pra me kombinimin e disa llojeve të strukturës organizative që edhe e merr emërtimin në literaturë si strukturë e kombinuar ose organizim konglomerat. Mirëpo, struktura organizative e ndërmarrjes multinacionale nuk është statike, por dinamike, ashtu që krahas aktiviteteve të reja afariste dhe aplikimit të revolucionit tekniko-shkencor, ajo ndryshon dhe përsosë formën dhe madhësinë e saj.364

Për të kuptuar më mirë strukturën e organizimit të korporatave multinacionale do të paraqesim skemën vijuese, ku paraqitet një skemë e ndërtimit organizativ të një kompanie multinacionale që kryen biznes në Evropë dhe në Amerikë.365

Karakteristika e korporatave multinacionale a) numri i kompanive multinacionale në botë

Sipas të dhënave të qendrës së kombeve të bashkuara për korporatat multinacionale për vitin 1975, numri i gjithmbarshëm i korporatave multinacionale në botë arrinte në 10.000 sish, prej tyre 4532 i takonin bashkësisë ekonomike evropiane, 2567 SHBA-ve dhe 2382 vendeve tjera. Ndërsa, gjatë viteve të 90-ta nga 500 kompanitë më të mëdha botërore numri më i madh i tyre i takonte SHBA-ve, 161; Japonisë i takonin 128, Evropës i takonin 125 ( Britanisë së Madhe 40, Gjermanisë 32, Francës 30,

364 Po aty 365 Shyqyri Llaci, “ Manaxhimi “, fq 422.

Zv. Presidenti Financa

Zv. Presidenti Marketingu

Zv. Presidenti Prodhimi

PRESIDENTI

Evropa

Ballkani

Amerika

Evropa

Ballkani

Amerika

Evropa

Ballkani

Amerika

172

Suedisë 14, dhe Zvicrës 9), Koresë Jugore 12 dhe Australisë 9.366 Në SHBA, pra gjendet numri më i madh i korporatave multinacionale, edhe pse pjesëmarrja e tyre gradualisht po bie. Pastaj vjen Britania e Madhe, pjesëmarrja e së cilës po ashtu zvogëlohet dhe Gjermania rëndësia e së cilës po rritet. Numri më i madh i filialeve të korporatave janë themeluar në vendet e zhvilluara, që është gati 3 herë më i madh se numri i filialeve në vendet në zhvillim. Shumë prej korporatave më të mëdha botërore janë më të mëdha ekonomikisht se tërë firmat e vendit përkatës të marra së bashku. Fuqia ekonomike që ato komandojnë është anormale, shumë e madhe. Sipas një vlerësimi, 500 korporatat multinacionale industriale zënë 80% të investimeve të drejtpërdrejta botërore dhe pronës së filialeve të huaja.367

b) Madhësia e kompanive multinacionale

Shumë prej korporatave multinacionale më të mëdha industriale ndodhen në SHBA, megjithatë pjesa e krahasuar e SHBA-së ka rënë në 10 vjeqarin e fundit, ndërkohë që pjesët që u përkasin Japonisë dhe Gjermanisë janë rritur. Industritë e Automobilave, naftës dhe elektroteknikës kanë korporatat më të mëdha multinacionale. Pothuaj të gjitha korporatat më të mëdha ndodhen në shtetet e grupit G7.368 Disa veprojnë në mbi 100 vende, si IBM, ka operacione në 131 vende.369

Ekonomia bashkëkohore botërore të shumtën e rasteve trajtohet si ekonomi e korporatave multinacionale. Këtë e dëshmon fakti se që nga vitet e 80-ta të shekullit të kaluar, korporatat multinacionale kontrollojnë mbi 50% të prodhimit botërorë, 2/3 e tregtisë botërore dhe ¾ të transferit teknologjik ndërkombëtar, në tendencë të rritjes së mëtejshme. Karakteristikë është fakti se në radhën e korporatave më të mëdha multinacionale gjenden një numër i madh i korporatave gjigande nga shtetet relativisht të vogla të Evropës. Kështu, në kuadër të 260 korporatave më të fuqishme 8 kompani janë me seli në Suedi, 5 me seli në Zvicër dhe 6 me seli në Holandë. Mirëpo në pikëpamje të punësimit, ekzistojnë dallime të konsiderueshme. Korporatat multinacionale amerikane punësojnë një numër relativisht të vogël të punëtorëve se sa korporatat në regjionin e Unionit Evropian. Numri mesatarë i të punësuarve në 125 Korporatat më të mëdha

366 Po aty 367 Ilia Kristo, “Biznesi Ndërkombëtar”, fq 263 368 Joshua S. Goldstein, “Marrëdhëniet Ndërkombëtare”, fq 397 369 Ilia Kristo, “Biznesi Ndërkombëtar”, fq 263

173

Amerikanë në vitin 1976 ishte 93 mijë e 806, ndërsa në 105 korporata multinacionale të UE-së numri mesatar i të punësuarve ishte 109 mijë e 373 punëtorë. Sot, shumë korporata multinacionale të SHBA-ve, Evropës, Japonisë shesin një mori produktesh të veta dhe realizojnë një fitim shumë më të madh në vendet tjera, se sa në vendin ku gjendet selia e korporatës multinacionale. Kështu për shembull në vitin 1995, shitjet e 100 korporatave multinacionale më të mëdha amerikane jashtë vendit përfshinë 40% të shitjes së gjithmbarshme të këtyre korporatave.370

c) Shpërndarja gjeografike e kompanive multinacionale

Ekzistojnë dallime të mëdha të cilat shprehen në shpërndarjen e veprimtarisë së korporatave multinacionale si nga aspekti i domicilit të korporatës, ashtu edhe lokacionit të aktivitetit të tyre ndërkombëtar. Kjo vlenë në mënyrë të njëjtë edhe për investimet e akumuluara edhe për rrjedhat e investimeve ose numrin e filialeve të themeluara. Mirëpo, sot pjesa dërrmuese e aktivitetit të korporatave multinacionale faktikisht zhvillohet ndërmjet vendeve të zhvilluara.371 Megjithëse të mbizotëruara nga vendet e caktuara, fenomeni i korporatave multinacionale është i përhapur në botë. Për shembull qendrat e 500 korporatave më të mëdha industriale janë në 17 vende të ndryshme. Aktiviteti i investimeve të drejtpërdrejta në Afrikë, Azi dhe Amerikën Latine janë rritur shumë sidomos nga vendet më të industrializuara të këtij rajoni, si Korea, Brazili. Ndërmarrjet shtetërore Euro-perëndimore kanë ngritur gjithashtu korporata në lindje. Përhapja e korporatave multinacionale variron sipas degëve të industrisë së vendeve.372 Korporatat multinacionale investojnë në një vend për shkak të disa përparësive për të bërë biznes atje. Në disa raste, për shkak të mineralit ose burimeve tjera natyrore, ndonjëherë për çmimin e ultë të punës, ndonjëherë për vendndodhjen gjeografike të favorshme.373

Roli i kompanive multinacionale në zhvillimin ekonomik botëror

Koha në të cilën jetojmë paraqet kohën e ndryshimeve të mëdha, të cilat kanë përfshirë shkencën, teknikën, teknologjinë, politikën, ekonominë, rregullimin shoqëror etj. Në kuadër të këtyre ndryshimeve bënë pjesë edhe revolucioni tekniko-teknologjik. Ky revolucion në vete përfshinë këto elemente: telekomunikimin, elektronikën, kompjuterizimin,

370 Myrvete Badivuku-Pantina, “Korporatat Multinacionale dhe roli tyre në rendin e ri Botëror”, fq

41-43 371 Po aty 372 Ilia Kristo, “Biznesi Ndërkombëtar”, fq 264 373 Joshua S. Goldstein, “Marrëdhëniet Ndërkombëtare”, fq 557

174

bioteknologjinë, atomikën, robotikën, inzhinjeringun gjenetik dhe gjithësinë. Duke marrë parasysh rolin e shtuar të faktorëve teknologjik për zhvillimin ekonomik, atëherë gjithsesi duhet të ndalemi edhe në rolin e kompanive multinacionale në zhvillimin dhe transferimin e teknologjisë, përkatësisht në zhvillimin ekonomik në përgjithësi. Teknologjia është bërë faktorë i cili përcakton marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare dhe paraqet njërin nga nxitësit kryesorë për tregtinë ndërkombëtare e cila në masë të madhe edhe shprehë nivelet e ndryshme të zhvillimit teknologjik të vendeve të cilat bëjnë tregti.374 Kompanitë multinacionale shpërndajnë në vende të ndryshme të botës mall, teknologji dhe kapital. Ato njëherit ndikojnë në shtimin e gjithmbarshëm të aktiviteteve ekonomike dhe punësojnë me qindra e mijëra punëtorë në tërë botën. Shumica e vendeve të varfëra aq shumë dëshirojnë t’i tërheqin kompanitë multinacionale në territorin e vet sa që u krijojnë “klimë investuese“ të volitshme dhe bëhen aq dorëlirë sa që i lirojnë nga tatimet dhe u ofrojnë edhe privilegje tjera.375 Kompanitë multinacionale gjigande ndihmojnë në ndërvarësinë botërore. Ato janë aq shumë të ndërthurura në kaq shumë shtete sa që kanë interes themelor për veprimin e qëndrueshëm të sistemit ndërkombëtar, do të thotë, në çështjen e sigurimit si edhe të marrëdhënieve tregtare monetare.376 Përkundër autorëve nga vendet e pazhvilluara, të cilët kryesisht cekin efektet e ndryshme negative të kompanive multinacionale, e shpeshherë edhe veprimin e tyre shkatërrues në këto vende, janë paraqitur edhe autorë tjerë me literaturë shumë të gjerë, të cilët cekin kryesisht kontributet pozitive të kompanive multinacionale. Këta autorë, kompanitë multinacionale i shohin si kanal të domosdoshëm për investime dhe transfer të teknologjisë, që si lloj i organizimit të ekonomisë luajnë rol të rëndësishëm në sigurimin e faktorëve të prodhimit të cilët janë vendimtarë për zhvillimin e burimeve tjera kombëtare. Po ashtu, këta autorë, theksojnë se kompanitë multinacionale posedojnë potenciale të tilla organizative dhe ekonomike të cilat janë shumë të rëndësishme për procesin e zhvillimit ekonomik dhe se investimet e tyre mundësojnë transferimin e faktorëve të prodhimit, ekspansionin e kapaciteteve prodhuese dhe të punësimit si dhe rritjen e eksportit në tregjet e huaja.377

374 Myrvete Badivuku-Pantina, “Korporatat Multinacionale dhe roli tyre në rendin e ri Botëror”, fq 64 375 Po aty 376 Joshua S. Goldstein, “Marrëdhëniet Ndërkombëtare”, fq 399 377 Myrvete Badivuku-Pantina, “Korporatat Multinacionale dhe roli tyre në rendin e ri Botëror”, fq

118

175

Konkluzion Nga tërë ajo që u shtjellua, analizua dhe u krahasua më lartë në këtë

punim, mund të konstatojmë se koha në të cilën jetojmë, paraqet kohën e vlimeve të përgjithshme, në shumë sfera të jetës. Në këtë kohë është duke u zhvilluar një proces ku shtetet-kombe dhe të pavarura, nëpërmjet kompanive multinacionale dhe institucioneve ndërmjetësuese financiare, janë duke u ndërlidhur njëra me tjetrën. Kjo ndërlidhje shpie deri te procesi i globalizimit të përgjithshëm, veqanarisht deri te globalizimi i ekonomisë botërore.

Në këtë proces bënë pjesë edhe Kosova, kjo më së miri shihet edhe me praninë e Kombeve të Bashkuara, me praninë e korporatave multinacionale, me investimet e huaja në Kosovë. Kosova sot gjendet në një situatë shumë delikate dhe jo të favorshme të zhvillimit te saj ekonomik. Problemi i zhvillimit ekonomik, përkatësisht absorbimit të kapitalit të huaj kërkon qasje të menjëhershme, gjegjësisht për të qartësuar vizionin ekonomik të Kosovës dhe rrugët që shpijnë drejt atij vizioni. Nga institucionet kompetente kërkohet hartimi i një strategjie fleksibile dhe afatgjate, në mënyrë që në momentin kur të depërtojë kapitali i huaj në Kosovë, të jemi sa më të pregatitur për të shfrytëzuar atë kapital sipas asaj strategjie fleksibile, që do të mundësonte përfshirjen e Kosovës në proceset integruese evropiane dhe Rendin e Ri Botëror.

Jemi të vetëdijshëm se investimet e huaja bartin me vete edhe pasoja negative, këtu duhet pasur kujdes në evitimin e tyre në masë sa më të madhe të mundshme, mirëpo, edhe pse do të humbin diçka nga identiteti ynë, përfitimet ekonomike do të jenë shumë më të mëdha, për faktin se eksportimi i kapitalit nga vendet e zhvilluara në vendin tonë do të nxisë një zhvillim të hovshëm ekonomik. Bibliografia

� Badivuku-Pantina, Myrvete. “Korporatat Multinacionale dhe roli tyre në Rendin e Ri Botëror”, Instituti Ekonomik, Prishtinë, 2001

� Hetemi, Mehdi. “Disa Tema Aktuale të Ekonomisë së Tregut”, Univerziteti i Prishtinës- Fakulteti Juridik, Prishtinë, 2005

� “E Drejta” , revistë për çështje juridike dhe shoqërore, botues, Fakulteti Juridik, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë 2002

� Goldstein, S. Joshua. “Marrëdhëniet Ndërkombëtare” , Dituria, Tiranë 2003.

� Kristo, Ilia. “Biznesi Ndërkombëtar” , Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Prishtinë, 2002

� Llaci, Shyqyri. “ Manaxhimi “ , albPAPER, Tiranë 2002

176

� Ligji Nr. 02/L-33, për investimet e huaja, miratuar nga Kuvendi i Kosovës, 21 nëntor 2005

� McLain, Iain. “ Fjalor Politik “ , Oxford, shtëpia e librit dhe komunikimit, Tiranë 2001

� Skenderi, Nagip. “Ekonomia dhe Politika Botërore” , Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2004

� Steger B. Manfred. “Globalizimi” , Oxford, OmbraGVG, Tiranë, 2003 � RIINVEST, raport hulumtues, “ Investimet e jashtme direkte në Kosovë

” , Prishtinë, 2002

177

Nada DOLLANI REÇENSË MBI BOTIMET E QENDRËS JURIDIKE TË KOSOVËS MBËSHTETUR NGA BE NË KUADËR TË PROJEKTIT TË BINJAKËZIMIT REFORMA E SISTEMIT TË ARSIMIT LIGJOR

E drejta, sikurse vjen nga eksperienca historike, përbën mjetin më të zhvilluar të organizimit social, në kuptimin që zhvillimi dhe forca e përbërësve social varen në një pjesë dërrmuese nga normat e të drejtës. Kështu që mund të pohojmë se ubi societas, ibi ius (aty ku ka një shoqëri ka patjetër edhe rregulla të së drejtës), pra i vetmi mjet për ruajtur paqen dhe harmoninë brenda një shoqërie, është ligji (Bussani et al. 1995). Komuniteti shoqëror është në fakt çdo përbërës human që i nënshtrohet normave juridike të përbashkëta, pra një rendi juridik të caktuar. Ndërvarësia midis shoqërisë dhe të drejtës na shërben për të kuptuar nevojën e ekzistencës së një rendi juridik (Bianca 1978). Në këtë kuptim e drejta përcakton rregulla të detyrueshme sjellje për të gjithë individët brenda një formacioni social të caktuar. Njeriu është një kafshë politike, ka thënë Aristoteli, i destinuar të jetoj në një ambient social, përndryshe nuk do të mbijetonte ose nuk do të konsiderohej krijesë njerëzore. Unus homo, nullus homo (një njeri i vetëm nuk është askush), koncepte këto që tregojnë rëndësinë e dimensionit social në krijesat humane (Omari 1993). E për të pasur këtë dimension social është e domosdoshme dhe e pashmangshme ekzistenca e disa rregullave që të drejtojnë sjelljet e njerëzve në shoqëri, e që të shërbejnë për zgjidhjen e konflikteve në mënyrë paqësore, pasi historia njerëzore ka treguar se qenia njerëzore është konfliktuale (Nuni 2006), e për më tepër së fundmi këtë e pohon vetë historia e Kosovës, kështu që për të shmangur këto konflikte shoqëria ka nevojë të ketë disa rregulla të paravendosura në mënyrë që t’i parandalojë konfliktet ose t’i aplikojë ato në rastin e lindjes së konfliktit, për të përcaktuar kështu se cilat janë interesat e denja për t’u mbrojtur e cilat jo (Galgano 2001). Meqenëse normat e të drejtës kanë karakter të përgjithshëm, pra u drejtohen në parim të gjithë individëve brenda një shoqërie të organizuar, pra një shteti, atëherë është e domosdoshme që këto norma të njihen paraprakisht nga të gjithë. Për më tepër në një organizëm shoqëror, shtet, ende mjaft të ri siç është Kosova nevoja për të njohur e përmirësuar normat juridike është akoma më e rëndësishme. Në ndihmë të këtij funksioni, përveç të tjerash, vijnë edhe publikimet e fundit të botuara nga Qendra Juridike e Kosovës, në bashkëpunim me Komisionin Europian në kuadër të Projektit të

178

Binjakëzimit “Reforma e Sistemit të Arsimimit Ligjor”, e cila i sjell këto publikime mbi të drejtën dhe ligjin në tre seri mjaft interesante. A. Seria e parë titullohet “LexLegis” dhe përmban përmbledhje të legjislacionit të Kosovës në disa fusha. Fushat përkatëse në të cilat vijnë këto botime janë: 1. Përmbledhje e legjislacionit për mjedisin Kjo përmbledhje përmban një seri të gjatë ligjesh në fushën e të drejtës së mjedisit dhe të planifikimit urban. Përmbledhja fillon me ligjin për planifikimin hapësinor, ligjin për ndërtimin dhe ligjin për zonat e veçanta të mbrojtura, ligje të cilat nuk synojnë vetëm mbrojtjen e mjedisit, por përcaktojnë edhe rregulla bazë me anë të të cilave shteti ndërhyn në kontrollin e përdorimit të pasurive, më konkretisht të pronës së paluajtshme, pasi pavarësisht se e drejta e pronësisë është një e drejtë themelore kushtetuese e parashikuar jo vetëm nga Kushtetuta e Kosovës, por edhe nga Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut, ajo është subjekt i kufizimeve të caktuara, sepse e drejta e pronës së paluajtshme ka edhe një funksion social të caktuar, dhe një ndër kufizimet që i vendosen asaj është edhe kufizimi mbi ndërtimin, ku jo çdo pronar mund të ndërtojë në pronën e tij, pa iu nënshtruar rregullave të planifikimit urban dhe ndërtimit. Sigurisht, një nga qëllimet e këtyre ligjeve përveç të tjerave është edhe mbrojtja e mjedisit, duke u garantuar qytetarëve sasi të mjaftueshme, hapësire, drite ajri, etj. Më pas në përmbledhje vazhdohet me ligjet për mbrojtjen e mjedisit, ligji për vlerësimin e ndikimit në mjedis, ligji për vlerësimin strategjik mjedisor dhe ligji për mbrojtjen e natyrës. Në pjesën e dytë të përmbledhjes janë botuar ligjet në lidhje me burimet hidrike dhe mbrojtjen e tyre, duke u ndjekur kjo nga pjesa e tretë ku janë botuar ligjet në lidhje me ajrin, cilësinë dhe mbrojtjen e tij. Në pjesën e katërt na jepen ligjet në lidhje me mbeturinat dhe në pjesën e fundit ligjet në lidhje me kemikalet. Të gjitha këto ligje mjaft të rëndësishme dhe të domosdoshme për t’u njohur e respektuar nga të gjithë, sidomos nga sipërmarrjet private me aktivitete ekonomike të caktuara. Përmbajtja e lëndës është e botuar në shqip, serbisht dhe anglisht, çka ndihmon edhe minoritetet në Kosovë dhe komunitetin ndërkombëtar të interesuar të krijojë një ide mbi burimet e të drejtës së mjedisit. Por vlera thelbësore e përmbledhjes qëndron se në të ligjet janë dhënë të azhurnuara me të gjitha ndryshimet e amendamentet ashtu sikurse ligji është në fuqi aktualisht dhe kjo ndihmon si komunitetin e juristëve ashtu edhe punonjësit

179

e administratës shtetërore dhe qytetarët që kanë interesa të caktuara mbi ndërtimet në pronën e tyre, apo në lidhje me aktivitetet e tyre private e ndikimin e këtyre aktiviteteve ekonomike në mjedis. Përmbledhja paraprihet gjithashtu nga një Hyrje: “Mjedisi në Kosovë - analizë strukturore dhe ligjore” nga autorja Vjosa Beqaj, e cila paraqet kushtet historike në të cilat është miratuar legjislacioni mjedisor në Kosovë si dhe qëllimet që ka ai, duke treguar edhe përputhjen e këtij legjislacioni me standardet evropiane. Autorja paraqet gjithashtu një panoramë të shkurtër të ligjeve mbi mbeturinat, ajrin dhe ujin duke pasqyruar atë që quhet ratio legis të ligjeve përkatëse në këto fusha, në kushtet në të cilat ndodhej shteti i Kosovës në raport me rregullimin e problemeve mjedisore duke paraqitur në përfundim të parashtresës së vet edhe sfidat shtetërore në lidhje me mbrojtjen e mjedisit. 2. Përmbledhje e legjislacionit në të drejtën e punës. Një fushë specifike kjo me mjaft rëndësi, e drejta e punës e konsideruar ndryshe edhe hibrid midis të drejtës private dhe publike, përmban rregullat jetike për rregullimin e marrëdhënieve midis punëdhënësve dhe punëmarrësve, rregullon dhe parashikonte të drejtat e fuqisë punëtore, element esencial ky në një shoqëri në zhvillim për garantimin e prosperitetit ekonomik e shoqëror. Në fakt është ky legjislacion ku legjislatori tregohet më zemërgjerë në derdhjen e “vajit social”, krahasuar me individualitetin e theksuar që karakterizon përgjithësisht të drejtën private apo Kodin Civil, ku së bashku me legjislacionin për sigurimet shoqërore përdoret në mënyrë që shteti të arrij atë stad që quhet “shteti social” (Zimmermann 2005), pra shteti i ri i Kosovës, jo vetëm që është një “shtet i së drejtës”, por edhe “një shtet social”, i cili kujdeset për interesat e shtetasve të tij, duke ndërhyrë me rregullimet përkatëse në ato fusha ku shtetasit ndihen të dobët e në pamundësi për të aksesuar të drejta të caktuara, në rastin në fjalë duke garantuar e mbrojtur të drejtat e punëmarrësve. Kjo përmbledhje paraqet tabelën e lëndës në tre gjuhë, shqip, serbisht dhe anglisht dhe përmban ligjin e punës, ligjin për inspektoratin e punës, ligjin për dhënien e lejes për punë dhe punësimin e shtetasve të huaj në Republikën e Kosovës, ligjin për shërbimin civil, ligjin për siguri në punë, mbrojtje të shëndetit të punëtorëve dhe ambientit të punës. Në fund të kësaj përmbledhje eshtë pasqyruar edhe lista me udhëzimet administrative në këto fusha. Të gjitha ligjet janë të azhurnuara me të gjitha ndryshimet dhe paraqiten ashtu sikurse ato janë aktualisht në fuqi në territorin e Kosovës. Ajo çka paraqitet me mjaft interes në këtë përmbledhje është hyrja që paraprin përmbledhjen me titullin “E drejta e punës – analizë strukturore

180

dhe ligjore” nga autori Muhamet Vokrri. Në analizën e tij autori pasi jep një informacion të përgjithshëm mbi rëndësinë e rregullimeve legjislative në të drejtën e punës paraqet sfondin historik të rregullimeve ligjore në këtë në Republikën e Kosovës përgjatë të gjitha fazave ku ka kaluar shteti i Kosovës gjatë formimit të tij, çka është mjaft e rëndësishme për të kuptuar zgjidhjet aktuale që jep legjislatori kosovar. Më pas autori pasqyron një analizë mbi situatën aktuale juridike “de lege lata” të secilit prej ligjeve të përmbajtura në ketë përmbledhje duke paraqitur në fund të analizës së tij edhe sugjerimet për “de lege ferenda” në fushën e legjislacionit të punës, veçanërisht përsa i përket kontratës kolektive të punës, institut mjaft delikat por edhe kyç njëkohësisht në përcaktimin e të drejtave të punëmarrësve dhe jo tepër i njohur dhe i elaboruar nga pikëpamja teorike si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri. 3. Përmbledhje e legjislacionit për rendin dhe sigurinë Një përmbledhje mjaft e rëndësishme kjo e cila pasqyron legjislacionin që i përket së drejtës publike duke përmbledhur ligje që parashikojnë kompetencat e autoriteteve shtetërore kosovare për garantimin e rendit dhe sigurisë në vend. Sigurisht garantimi i rendit që është një atribut i forcës shtetërore përbën një nga arsyet fillestare pse njerëzimi zgjodhi të formonte një organizëm të quajtur shtet. Një nga shkaqet pse shoqëria krijoi shtetin, çka jepet në teorinë e kontratës sociale të elaboruar nga Rusoi (Ruso 1998), ishte pikërisht se shoqëria në një fazë të caktuar të zhvillimit të saj kishte nevojë për të siguruar gëzimin e disa të drejtave dhe këtë mund ta arrinte nëpërmjet një kontrate ku detyrimi i individëve ishte t’i nënshtroheshin forcës shtetërore me qëllim që të përfitonin garantimin e disa të drejtave që kjo forcë shtetërore u siguronte (Omari 1993). Prandaj garantimi i rendit dhe sigurisë publike është një atributet i zanafillës së shtetit, e për këtë arsye mjaft e rëndësishme për gëzimin e të drejtave të qytetarëve. Përparësia e shtetit në fakt përkthehet në përparësi apo sundim të së drejtës, e për të garantuar të drejtën sigurisht që nevojitet forca e shtetit (Bianca 1978). Kjo përmbledhje paraqet një ndihmë të çmuar sidomos për punonjësit e administratës shtetërore, ku aktivitetin e përditshëm profesional e ushtrojnë në këto fusha, pasi kanë një përmbledhje të vetme të ligjeve më të rëndësishme dhe për më tepër të azhurnuara me të gjitha ndryshimet përkatëse legjislative. Ajo përmban ligjet më të rëndësishme të fushës si p.sh ligji për forcën e sigurisë, ligji për shërbimin në forcën e sigurisë, ligji për Ministrinë e Forcës së Sigurisë së Kosovës, ligji për themelimin e Këshillit të Sigurisë, ligji për komponentët rezervë të forcës së sigurisë, ligji për sigurinë në komunikacionin rrugor, ligji për armët, ligji për tubimet

181

publike, ligji për përdorimin civil të eksplozivëve, ligji për transportin e mallrave të rrezikshme, ligji për klasifikimin e informacioneve dhe verifikimin e sigurisë, ligji për mbrojtjen nga zjarri si dhe ligji për mbrojtjen e rrezatimit jo-jonizues, jonizues dhe sigurinë nukleare. Përmbledhja paraprihet nga një hyrje nga autorja Krenare Sogojeva, e cila paraqet sfondin historik në lidhje me legjislacionin e rendit dhe sigurisë juridike që nga fillesat e organizimit të shoqërisë kosovare të pas luftës, duke vazhduar më pas me dhënien e informacioneve të rëndësishme në lidhje me autoritet përkatëse që kanë kompetenca në këtë fushë si dhe me pasqyrimin e këtyre kompetencave. Kjo hyrje është mjaft informuese për lexuesin që merr në dorë një përmbledhje të tillë.

B. Seria e dytë, mjaft e rëndësishme si një kontribut në shkencën e të drejtës, duke dhënë kështu ndihmesën e paçmuar në zhvillimin e doktrinës juridike kosovare në gjuhën shqipe, titullohet “Themis”. Nën këtë seri janë të botuara punime në katër fusha tejet të rëndësishme të së drejtës, në fushën e të drejtës ndërkombëtare publike dhe të drejtës evropiane, në fushën e të drejtës penale dhe në atë të së drejtës private. Nën kolonën “Themis” vijnë të publikuara veprat si më poshtë: 1. Hyrje në Organizatat Ndërkombëtare nga autori Besfort Rrecaj. Ky punim paraqet një rëndësi themelore për të përcaktuar bazat dhe fillesat e punimeve shkencore në gjuhën shqipe në këtë fushë. Ai u drejtohet studentëve të drejtësisë dhe shkencave politike, sigurisht mund të shërbej edhe për studentët e gazetarisë. Punimi, duke qenë një nga të parët në këtë fushë, sigurisht që nuk ka për qëllim të shkojë thellë në përsiatjet teorike, filozofike e politike të teorisë së të drejtës ndërkombëtare përsa i përket rolit të organizatave ndërkombëtare në shoqërinë mbarë botërore dhe problematikat e funksionimit e pushteteve të tyre, por mbetet në nivele përshkruese të organizatave më të rëndësishme, duke filluar nga bashkësia e kombeve OKB, dhe duke vazhduar me të tjera si p.sh Këshilli i Europës, OSBE, OBEZH, NATO si dhe të organizmave të tjerë mjaft të rëndësishëm ndërkombëtar që jo domosdoshmërisht janë organizata ndërkombëtare në kuptimin e ngushtë të këtij koncepti, si p.sh Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, Gjykata Ndërkombëtare Penale, Bashkimi Europian, Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Botërore, etj. Punimi është mjaft informativ përsa i përket krijimit, funksionimit, kompetencave, rolit të këtyre organizmave në të drejtën ndërkombëtare. E veçanta e sjellë nga autori në këtë punim është se ai trajton ato organizma që kanë një rëndësi dhe relacion me Republikën e Kosovës duke dhënë edhe opinione mbi këtë rëndësi në mënyrë eksplicite. Në kapitullin e parë autori paraqet sfondin

182

historik të organizatave ndërkombëtare duke vazhduar në të dytin me paraqitjen e teorive më në zë të krijimit të organizatave ndërkombëtare. Një kapitull ky me mjaft rëndësi, pasi autori jep me saktësi një paraqitje tepër bashkëkohore të teorive të ndryshme në fushën e të drejtës ndërkombëtare, duke cituar, përmendur dhe bërë të njohur autoritete të fushës dhe përfaqësuesit më të shquar të teorive përkatëse, metodologji kjo disi e munguar herë pas here të paktën në literaturën juridike shqiptare, duke bërë të mundur kështu që ky punim të përdoret si një burim i sigurt në punimet e ardhshme shkencore në këtë fushë. Në kapitullin e tretë, trajtohet një temë me karakter të përgjithshëm për të gjitha organizmat ndërkombëtare dhe traktatet ndërkombëtare i cili titullohet Interpretimi i marrëveshjeve themeluese (traktateve) të organizatave ndërkombëtare, ku vetë rregullat themelore të interpretimit të traktateve janë të parashikuar nga një traktat i veçantë, Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve e vitit 1969. Një tematikë kjo me mjaft interes sidomos për juristët dhe studentët e drejtësisë, por edhe për punonjësit e Ministrisë së Jashtme. Në kapitujt e mëpasshëm, autori trajton organizmat e veçantë me rëndësi për Kosovën, ku përshkruan konteksin historik në të cilin ato janë krijuar, mënyrën e organizimit të tyre, organet dhe mënyrën e funksionimit e të marrjes së vendimeve, si dhe veprimtarinë e tyre në përgjithësi, duke u mbështetur në dokumentet themeluese të këtyre organizmave, por edhe në literaturë të huaj e kosovare, çka orienton studentët mbi burime autoritare në këtë fushë. Në përfundim të veprës është dhënë edhe një fjalorth i termave juridike më të përdorshme në këtë fushë, çka padyshim i vjen në ndihmë lexuesit për të kuptuar më mirë përmbajtjen jo vetëm literale të një fjale, por edhe të një koncepti që mund të qëndroj prapa një termi teknik. 2. Hyrje në të drejtën e tregut të brendshëm të BE-së nga autori Jeton Bytyqi. Një punim i shkëlqyer, jo vetëm për lexuesit e studiuesit kosovar, por edhe për të gjithë rajonin e Ballkanit jugperëndimor, pasi të gjitha shtetet të shtrira në këtë rajon aspirojnë të jenë një ditë anëtare të BE, dhe e drejta e tregut të brendshëm është zemra e të drejtës evropiane në përgjithësi, apo një nga arsyet themelore të ekzistencës së vetë BE-së. Një punim me mjaft vlera shkencore dhe jo vetëm informuese, jo vetëm për shkak të përmbajtjes së temës, ku janë mjaft të rralla botimet në gjuhën shqipe, apo thuajse të munguara, por për më tepër për nga cilësia shkencore dhe stili me të cilën është paraqitur, krejtësisht në përputhje me standardet perëndimore të botimit të punimeve shkencore. Në tre kapitujt e parë, autori me një kompetencë të lartë të njohjes e zotërimit të temës, trajton katër liritë themelore të lëvizjes në tregun e brendshëm evropian, lëvizja e lirë e

183

mallrave, e njerëzve, e shërbimeve dhe e kapitalit. Në trajtimin e këtyre lirive të lëvizjes, autori na njeh jo vetëm me burimet parësore të acquis communautarie sic janë traktatet e themelimit, të amenduara së fundmi nga Traktati i Lisbonës, por ajo që është më e rëndësishme në këtë punim është referimi i autorit në praktikën gjyqësore të Gjykatës Europiane të Drejtësisë, vendimet e të cilës, pra mënyra se si parashikimi i këtyre lirive në traktat interpretohet në çështje konkrete, përbëjnë një pjesë tejet të rëndësishme të acquis, e që në një të ardhme do të jenë automatikisht pjesë e legjislacioneve të brendshme të shteteve të reja anëtare, sikurse mund të jetë Shqipëria e Kosova, kështu që njohja e vendimeve të GJED është jetësore sidomos për komunitetin e gjyqtarëve si kosovarë e shqiptarë. Prandaj ky botim në gjuhën shqipe vjen në ndihmë veçanërisht të këtij komuniteti që do duhet t’i zbatojë këto norma mbase në një të ardhme jo tejet të largët. Në fund të çdo kapitulli, thelbësore kjo për një punim shkencor, janë dhënë referencat dhe burimet e plota mbi literaturën teorike, mbi çështjet e GJED dhe Aktet juridike evropiane, çka jep lëndën e duhur për çdo studiues shkencor të shkojë te burimet dhe të thelloj vazhdimësinë e punimeve shkencore në këtë fushë. Kapitulli i katërt trajton çështjet e harmonizimit të legjislacionit në BE, një çështje kjo mjaft e debatueshme në teorinë e të drejtës sot, por edhe mjaft shqetësuese për vetë BE-në. Çështja e harmonizimit është mjaft delikate, marrë në konsideratë sovranitetin dhe pavarësinë e shteteve anëtare, që shpeshherë nuk janë të vullnetshme të heqin dorë nga pushtetet e tyre, si dhe mundësinë e kufizuar të institucioneve të BE për ndërhyrje në harmonizimin e legjislacionit në çfarëdo lloj fushe, bazuar ky kufizim në parimin e subsidiaritetit. Në përfundim të punimit, në kapitullin e pestë autori trajton çështjen e Kosovës në rrugën drejt anëtarësimit në BE dhe rëndësinë e legjislacionit të tregut të brendshëm të BE-së për Kosovën. Meqenëse, Kosova nuk ka ende marrëdhënie kontraktuale me BE-në, autori duke dhënë opinione dhe argumente në lidhje me rëndësinë dhe ndikimin e legjislacionit të BE në Kosovë, bazohet për analogji në Marrëveshjet e Stabilizim Asociimit që BE ka me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor, duke ilustruar me shembuj nga Shqipëria, Kroacia, Maqedonia etj. Në përfundim të kapitullit pasqyrohen përpjekjet e Kosovës për të përafruar legjislacionin e saj me acquis communautarie si një nga kushtet esenciale për të filluar negociatat për arritjen e një marrëveshjeje kontraktore me BE. Pra ky punim i vjen në ndihmë jo vetëm studentëve të drejtësisë, por të gjithë juristëve, gjyqtarëve dhe punonjësve të administratës shtetërore që punojnë në fushën e hartimit të legjislacionit.

184

3. Botimi i radhës nën serinë Themis vjen në të drejtën penale, nga autori Afrim Shala. “Hyrje në të drejtën Penale” është një punim mbi pjesën e përgjithshme të së drejtës penale, i cili i adresohet studentëve të drejtësisë, duke trajtuar në mënyrë të përgjithshme institucionet kryesore të së drejtës penale, një nga shtyllat themelore të shkencës së të drejtës. Pavarësisht se ky trajtim teorik në fushën e të drejtës penale, nuk është as i pari, as nga të paktët në literaturën juridike shqipe, rëndësia e këtij botimi qëndron se ai trajton rregullimet e të drejtës pozitive penale sipas Kodit Penal të Kosovës, i cili është një Kod relativisht i ri, i hyrë në fuqi në 2004. Punimi është i paraqitur me një gjuhë të kuptueshme, me një stil të rrjedhshëm, çka i ndihmon studentët e të drejtës në një kuptim më të lehtë e më të shpejtë të instituteve bazë të pjesës së përgjithshme të së drejtës penale. Vepra është e organizuar në mënyrën klasike të një teksti bazë për qëllime studimi. Në kapitujt e parë autori trajton konsiderata të përgjithshme mbi kuptimin e shkencës së të drejtës penale, lidhjet e saj me degët e tjera të së drejtës si dhe burimet e të drejtës penale. Më pas jepet veprimi i ligjit penal në kohë dhe hapësirë dhe ndaj personave, duke paraqitur këtu parimet më të rëndësishme të përmbajtura në Kodin Penal dhe në teorinë e të drejtës ndërkombëtare penale. Këto parime pasqyrohen me saktësi, dhe autori jep edhe linjat arsyetuese që qëndrojnë pas këtyre parimeve. Në kapitullin e tretë, të katërt, të pestë dhe të gjashtë, trajtohen nocioni, elementët, objekti dhe subjekti i veprës penale, ku jepen konsiderata të përgjithshme, pa u ndalur dhe u thelluar në teorinë e së drejtës, mbi kuptimin e veprës penale, lidhjen shkakësore, kundërligjshmërinë e veprimit dhe fajin si kushte të domosdoshme për ekzistencën e veprës penale. Në kapitullin e shtatë autori vazhdon me trajtimin e fazave të kryerjes së veprave penale, duke u ndalur edhe tek tentativa. Në kapitullin e tetë jepen nocione të bashkimit të veprave penale dhe bashkëpunimin, të cilat ndiqen nga kapitulli i dhjetë mbi sanksionet penale, ku autori përshkruan llojet e dënimeve penale të parashikuar nga legjislacioni në fuqi. Në përfundim të këtij punimi (Hyrje) në kapitullin e dhjetë, trajtohen matja e dënimit dhe parashkrimi i veprave penale. Në lidhje me matjen e dënimit, autori pasqyron kategoritë teorike që ekzistojnë në lidhje me matjen e dënimit duke u përpjekur të qartësoj dhe thjeshtoj ketë sistem disi të komplikuar të parashikuar nga Kodi Penal. Pjesa e dytë përshkruan institutin e parashkrimit të veprave penale i cili shuan ndjekjen apo sanksionin penal me kalimin e një kohe të caktuar nga ligji, për shkak se procedimi dhe dënimi i veprave tepër të vjetra e humbet kuptimin dhe arritjen e qëllimeve të së drejtës penale. Gjithashtu në këtë pjesë paraqiten edhe afatet përkatëse të caktuara nga ligji, për shuarjen e ndjekjes penale.

185

Ashtu sikurse edhe autori thekson në parathënien e këtij botim, ky punim është në fakt një ravijëzim i parë dhe tepër i përgjithshëm i një teksti të së drejtës penale (pjesa e përgjithshme), çka përbën pararendësin e një botimi tjetër më të zgjeruar e më të thelluar. Rëndësia e punimit është e madhe duke marrë parasysh lexuesin të cilit i drejtohet ky punim. 4. Botimi i fundit nën rubrikën Themis në fushën e të drejtës private vjen në formën e një monografie mbi një institut themelor të së drejtës familjare, “Zgjidhja e martesës” nga autori Valbon Mulaj. Ky punim trajton zgjidhjen e martesës nën këndvështrimin e Ligjit për Familjen, një ligj i miratuar rishtazi dhe jo tepër i thjeshtë për t’u kuptuar nga kushdo. Në fakt punimi ka një karakter më shumë sesa teorik, praktik dhe social, ku autori në pjesën e dytë të punimit të tij sjell disa statistika të vendimeve gjyqësore në lidhje me zgjidhjet e martesave si dhe paraqet disa lloj akt-gjykimesh, jo aq me rëndësi për teorinë e së drejtës, por me rëndësi mbase për studiuesit e shkencave sociale, të cilët mund t’i elaborojnë më tej këto statistika e ndoshta të nxjerrin përfundimet e tyre sociologjike në lidhje me marrëdhëniet bashkëshortore në Kosovë, ndërsa modeli i akt-gjykimeve mund të paraqesë një lloj rëndësie për juristët e rinj të praktikës, duke krijuar kështu një përshtypje të parë. Një vërejtje që duhet të mbahet parasysh nga lexuesi kur të ketë në duar këtë punim, është se pavarësisht se titulli i punimit quhet “Zgjidhja e Martesës” në fakt autori trajton institutin e “Shuarjes (mbarimit) të Martesës”, duke dhënë tre mënyrat kryesore të shuarjes së marrëdhënies martesore, (a) me vdekjen e njërit bashkëshort ose me shpalljen e tij si të vdekur, (b) me anulimin e martesës si veprim juridik dhe këtu shkaqet janë të ngjashme me rastet e anulimit të kontratave në të drejtën e detyrimeve, por gjithsesi të gjitha shkaqet janë të dhëna në Ligjin për Familjen dhe të trajtuara edhe në këtë monografi, por jo me koherencën e nevojitur për një punim të mirëfilltë shkencor, dhe mënyra e tretë e shuarjes së martesës është (c) zgjidhja e martesës apo “Shkurorëzimi” siç e parashikon ligji për Familjen i Republikës së Kosovës. Mesa duket ky punim është një përpjekje e parë e autorit dhe si çdo punim ka rëndësinë dhe vendin e tij, por më tepër do të rekomandohej për qytetarët dhe studentët e shkencave sociale për të kuptuar mënyrën dhe shkaqet përgjithshme të shuarjes së martesës si dhe më në veçanti shkaqet e zgjidhjet së martesës sipas legjislacionin në fuqi. Për studentët e drejtësisë do të kërkohej një tekst paksa më i sistematizuar dhe më i thelluar nga pikëpamja teorike, duke mos u ndalur vetëm në përshkrime të thjeshta jo krejt konsistente të legjislacionit.

186

Seria Themis i vjen në ndihmë studiuesve të së drejtës, duke hedhur disa hapa fillestare në kontributin shkencor në doktrinën e të drejtës, që mund të shërbejnë si premisë qoftë për informim, qoftë për t’u orientuar mbi burimet e teorisë së të drejtës, apo qoftë edhe për t’u kritikuar e për shkaktuar nxitjen e punimeve më cilësore e më kompetitive shkencore. Sigurisht që edicionet pasardhëse të këtyre veprave do të jenë më të përpunuara e më të përshtatura me standardet e kërkuara shkencore. Aty ku punohet edhe gabohet, kështu që vërejtjet do të jenë të pashmangshme, por krejt në minorancë me vlerat e punimeve të sjella në dritën e botimit nga Qendra Juridike e Kosovës.

C. Seria e tretë, edhe kjo me një rëndësi të pamohueshme në zhvillimin e të drejtës ose e quajtur ndryshe e ‘drejta në veprim’ vjen nën titullin “Buletini i Praktikës Gjyqësore”. Ideja e të drejtës evokon atë të drejtësisë. Kur p.sh vendimi i një gjykate është i drejtë, shprehet një vlerësim pozitiv, i bazuar normalisht në faktin se gjyqtari ka vepruar në pajtim me të drejtën. Roli i gjykatës në zhvillimin normave të së drejtës është i pamohueshëm, në fakt janë gjykatat ato që u japin kuptim normave tepër teknike e abstrakte të së drejtës, janë gjykatat ato që i shndërrojnë ligjet në instrumente dinamike të gatshme për t’i shërbyer shoqërisë në çdo fazë të zhvillimit të saj. Për këtë arsye është për t’u përgëzuar iniciativa e Qendrës Juridike të Kosovës në përmbledhjen, përzgjedhjen dhe botimin e vendimeve gjyqësore të qarqeve të Kosovës, ku jo vetëm qytetari, por për më tepër juristi dhe studenti i të drejtës marrin një panoramë të qartë se si në realitet dhe konkretisht ligji rregullon dhe zgjidhë konfliktet ndërmjet personave, qofshin këta individë, shoqëri tregtare, shoqata, apo institucione shtetërore. Në këto vendime gjykatash del qartë në pah se ç’kuptim kanë normat juridike në një kontekst të caktuar, në një rast të dhënë, në një konflikt të lindur tashmë, konflikte që në parim janë apo duhet të ishin parashikuar nga legjislatori por që në praktikë është thuajse e pamundur që larmshmëria e këtyre konflikteve të parashikohet qartë dhe saktë. Për këtë arsye është detyra e pushtetit gjyqësor të interpretoj normat dhe të zgjidhë konfliktet në përputhje me parimet e përgjithshme të së drejtës dhe me zakonet e mira e moralin e shoqërisë, apo në përputhje më atë çka ne juristët e quajmë frymën e ligjit, në të njëjtën mënyrë që legjislatori do të kishte parashikuar në raste të tilla, nëse do kishte mundur të parashikonte gjasat e konfliktit. Kështu mund të themi që praktika gjyqësore, në interpretimin dhe zbatimin e ligjit, në fakt gjatë dhënies së drejtësisë edhe krijon norma të së drejtës, duke u dhënë kuptim atyre normave që paraprakisht ekzistojnë, por që ndonjëherë nuk janë krejt të mjaftueshme për të zgjidhur çështje nga më pak të imagjinueshmet në kohën kur legjislatori ka krijuar e miratuar normat

187

e së drejtës, duke mbushur kështu vakumet ligjore. Sigurisht, nuk pretendojmë këtu se gjykatat janë krijuesi i normave të së drejtës, detyrë kjo që në llojin tonë të organizimit shtetëror është atribut i legjislatorit. Madje që të ekzistojë e drejta duhet që paraprakisht një organ i caktuar t’i krijojë normat juridike (pushteti legjislativ) dhe të ekzistojë një tjetër organ për t’i zbatuar këto norma në rastin e lindjes së konflikteve konkrete (pushteti gjyqësor). Pavarësisht se ka sisteme të së drejtës ku organi që i zbaton normat e së drejtës, njëkohësisht edhe krijon norma të së drejtës gjatë zgjidhjes së konflikteve konkrete, sikurse është sistemi common law. Por kjo lidhet me sfondin historik në të cilin është krijuar e drejta në këto sisteme, konkretisht e drejta në sistemet common law është zhvilluar nga e drejta zakonore dhe kështu që ka mbetur atribut i pushtetit gjyqësor të zhvillonte zakonet ekzistuese. Ndërsa në sistemet e ashtuquajtura të së drejtës civile, e drejta ka rrjedhur nga tradita e të drejtës romake, në veçanti nga Corpus Juris Civilis i Justinianit (Reimann dhe Zimmermann 2006). Në këto sisteme, civil law, burimi kryesor i të drejtës është ligji, ndërsa gjykatat gjatë praktikës së tyre sikurse e sipërpërmendëm duhet së pari të zbatojnë ligjin dhe kur rasti e kërkon të përpiqen të mbushin vakumet ligjore në përputhje me parimet e përgjithshme të vetë trupës ligjore si dhe me sugjerimet e dhëna edhe nga shkenca e të drejtës apo doktrina juridike, përfundimet e të cilës shpeshherë janë bindëse për vetë metodologjinë shkencore që përdorin në arritjen e rezultateve logjike. Nuk po ndalemi më tepër, pasi nuk është vendi këtu të trajtojmë më thellë debatin gjithnjë e më tepër interesat që zhvillohet në mendimin juridik e politik në lidhje me marrëdhëniet ndërmjet praktikës gjyqësore dhe legjislacionit, shto këtu edhe rëndësinë që ka shkenca e të drejtës për të dyja së bashku, si për legjislacionin ashtu edhe për praktikën gjyqësore. Të gjithë këtë panoramë të shkurtër e paraqitëm për të argumentuar mendimin se Qendra Juridike e Kosovës, në këtë mënyrë, me një përzgjedhje mjaft të kujdesshme jo vetëm të substancës, por edhe të titujve të serive, na sjell publikime të një interesi të lartë që në fakt mbulojnë tre kategoritë më të rëndësishme të burimeve të së drejtës. Buletini i Praktikës Gjyqësore i botuar nga Qendra Juridike e Kosovës me ndihmën edhe të BE-së në kuadër të Projektit të Binjakëzimit “Reforma e Sistemit të Arsimit Ligjor”, është një përmbledhje mjaft praktike dhe ndihmuese nga pikëpamja jo vetëm e përzgjedhjes së vendimeve, ku pasqyrohen vendime nga gjykatat e pothuajse të gjitha qarqeve të Kosovës, por edhe të mënyrës së vendosjes, renditjes dhe grupimeve që u janë bërë çështjeve. Kjo e lehtëson maksimalisht punën e kërkuesit shkencor në fushën e të drejtës, sepse që në përmbajtjen e botimit pasqyrohen dy

188

grupimet kryesore të vendimeve në Vendime Penale dhe Vendime Civile. Për secilën nga këto kategori, jepet përkatësisht figura tipike dhe neni respektiv për vendimet penale, ndërsa për vendimet civile jepet instituti përkatës dhe neni respektiv i zbatuar në vendimin konkret. Ky lloj kategorizimi dhe pasqyrimi mjaft i qartë se ç’ka në brendësi të botimit e thjeshtëson jashtëzakonisht punën e lexuesit, i cili mund të konsultoj pikërisht vetëm pjesët që i interesojnë, pa iu dashur të kërkojë gjatë nëse çështja në fjalë ka të bëjë më problemin që kërkohet, pra një gjë të tillë lexuesi e ka të mundur ta shikojë që në përmbajtjen e lëndës. Duhet shtuar gjithashtu se edhe përzgjedhja e vendimeve është bërë mjaft e matur duke selektuar vendime të një rëndësie të madhe me figurat më tipike në fushën e të drejtës penale sikurse është “vrasja”, “plagosja”, “vjedhja”, “veprat penale në fushën e dëmtimit të pasurisë”, etj., dhe po kështu në fushën e të drejtës civile janë selektuar vendime në lidhje me institutet më jetike në këtë fushë si p.sh ‘kompensimi i dëmit”, “pronësia”, “zgjidhja e martesës”, etj. Është për t’u përgëzuar një punë e tillë kolosale dhe mjaft ndihmuese ndaj komunitetit juridik të Kosovës, por edhe më gjerë, të të gjithë lexuesve të shqipes kudo në rajon.

Nada Dollani* Referenca: Bessone, Mario (eds.). 1995. Istituzioni di Diritto Privato. Torino: G. Giappelli Edtore Bianca, Massimi. 1978. Diritto Civile I La Norma Giuridica- I Soggetti. Milano: Giuffre Editore Galgano, Francesco. 2001. Diritto Privato. Padova: CEDAM Nuni, Ardian. 2006. Hyrje në të drejtën civile. Tiranë: Botimet Morava. Omari, Luan. 1993 Parime dhe Institucione të së Drejtës Publike. Tiranë : Shtëpia Botuese Elena Gjika. Reimann, Mathias and Zimmermann, Reinhard (eds.). 2006 The Oxford handbook of comparative law. Oxford: Oxford Univ. Press Ruso, Zhan-Zhak. Kontrata Sociale. 1998. Tiranë: Shtëpia Botuese “Luarasi. Zimmermann, Reinhard. 2005. The New German Law of Obligations. Oxford : Oxford Univ. Press

* Dr. LL.M. (Helsinki), Lektore e të Drejtës Civile, Fakulteti i Drejtësisë, Universiteti i Tiranës. E-mail: [email protected]; aktualisht hulumtuese në Max Planck Institute for Comparative and International Private Law, Hamburg.

189

Nga Seria Lex Legis – Ligjet e Aplikueshme në Kosovë ; Lex Legis: E drjeta e Mjedisit, (2011) 574 fq. Lex Legis: Legjislacioni për rendin dhe sigurinë, (2011) 534 fq. Lex Legis: E drejta e Punës, (2011) 169 fq. Lex Legis: Rregullimi i Gjyqesorit, (2011) 345 fq. Lex Legis: E drejta e Mireqenies Sociale, (2011) 316 fq. Lex Legis: Legjislacioni për Kadastrin, (2011) 435 fq. Lex Legis: Përmbledhje e Ligjeve mbi Pronën në Kosovë II, (2011) 1120 fq. Nga Seria Themis –Hyrje në Interpretimin e Ligjeve; Themis: Valbon Mulaj- Zgjidhja e Martesës, (2011) 171 fq. Themis: Afrim Shala- Hyrje në të drejtën penale, (2011) 149 fq. Themis: Besfort Rrecaj- Hyrje në Organizatat Ndërkombëtare, (2011) 175 fq. Themis: Jeton Bytyqi- Hyrje në të drejtën e tregut të brendshëm të BE-së, (2011) 123 fq. Themis: Sadete Kuqi - Tregu i Kapitalit dhe Instrumentet Financiare, (2011) 87 fq. Nga Seria e Buletineve; Buletini i Praktikës Gjyqësore- Gjykata Supreme e Kosovës, (2011) 215 fq. Buletini i Praktikës Gjyqësore- Gjykata e Qarkut Kosovë, (2011) 231 fq. Bilten Sudske Prakse- Vrahovni Sud Kosova, (2011) 215 fq. Buletini i Praktikës Gjyqësore- Gjykata Supreme e Kosovës, II (2011) 245 fq. Buletini i Praktikës Gjyqësore- Gjykata e Qarkut Kosovë, II (2011) 251 fq. Nga seria e Manualeve; Jean-Marc Lacourciere, Raporti mbi Jurispudencen e Gjykatës Kushtetuese për të Drejtat e Njeriut dhe të Drejtat e Pakicave, (2011) 131 fq. Të Tjera In Memoriam Gani Oruçi, Doracak për të Drejtën Familjare dhe Trashëgimore, (2011), 170 fq.

190

UDHEZIME - për autorët - Ftohen autorët që dorëshkrimet e tyre t’i dorëzojnë duke ju përmbajtur këtyre

rregullave: 1. Prezantimi juaj do të duhej të jetë një koment i plotë e jo thjeshtë skicim i ligjit. Materiali i përgatitur nga ju mund të përdoret si mjet referues dhe për rrjedhojë do të duhej të jetë sa më gjithëpërfshirës, duke përshkruar hollësisht dhe saktë çështjen që trajton. 2. Ndryshime në ligj, zhvendosja e vlerësimeve midis ekspertëve për çështjet më të rëndësishme dhe përpjekja e jonë për të qenë të paisur me komentet më të mira, na shtynë që të preferojmë një artikull të ri para plotësimit apo rishikimit të punimit të kaluar. Megjithatë, shqyrtimet e paraqitura nga Ju kurrsesi nuk do të duhej të ishin shtesa të punimeve të kaluara. 3. Shkruani për të edukuar e jo për të impresionuar. Përdorni gjuhë të thjeshtë dhe fjali të shkurtra. Shpjegoni temat të cilat vështirë mund të kuptohen nga joprofesionistët. 4. Formatet, formularët, dokumentet modele, listat kontrolluese, kërkohen shumë dhe përbëjnë një mjet të shkëlqyer edukimi. Prandaj ato mund të përfshihen si shtojca, por kurrsesi në trupin e tekstit tuaj. Vëmendja e pjesëmarrësve do të duhej të tërhiqej në çështjet e rëndësishme etike, prandaj keni parasyshë standarde të larta etike e profesionale. 5. Titulli i punimit duhet të jetë i shkurtër (maksimum 1-2 fjali ose 70 shkronja), që e përshkruan thelbin e temës tuaj. Keni parasysh që të tjerët do ta përdorin këtë titull për ta kërkuar artikullin tuaj për qëllimet e tyre kërkimore. 6. Titujt në tekst dhe në tabelën e përmbajtjes duhet të kenë numra dhe të vendosen në konturin:I, A, 1, a(1). Organizoni artikullin në këtë format hierarkik, sepse kështu tema juaj do të jetë më e qartë. 7. Në titullin Parathënie duhet përfshirë një përmbledhje të shkurtër (50 ose edhe më pak fjali), për ta përshkruar punimin. Kjo përmbledhje do të përdoret ta shesë artikullin. 8. Përdorini rregullat standarde të shqyrtimit të burimeve. Përfshini citime të mjaftueshme për të vërtetuar qëndrimet thelbësore por evitoni citimet e gjata. 9. Përfshini bibliografinë nëse shkruani në një fushë të së drejtës ku burimet e materialit mund të gjenden me vështirësi ose nëse në punim keni përfshirë citate nga artikuj ose materiale të tjera. 10. Në lidhje me përdorimin e fusnotave: -fusnotat shkruhen sipas kësaj radhe: numri (lidhur për tekst), autori, titulli i veprës, vendi dhe viti i botimit, numri i faqes se cituar ose pikës. Fusnotat duhet të jenë të numëruara për tërë tekstin e jo për secilën faqe, ose të shënohen tërësisht në fund të tekstit, -Nëse në punim autori i njëjtë citohet në më shumë fusnota (te cilat nuk janë njëra pas tjetrës) pas emrit dhe mbiemrit të autorit, herën e dytë dhe çdo herë tjetër të përdoret shkurtesa: ’’Vep.e cit’.’ Nëse një punim i autorit të njëjtë citohet në fusnota të cilat vijnë njëra pas tjetrës, pas citimit të parë të shënimeve të plota mbi autorin dhe punimin të shtohet shkurtesa’’ ibit’’ ose ‚’’ po aty’’.

Ju lutem, Korrektoni dhe lekturoni punimet Tuaja para se të na i dërgoni. E vlerësojmë angazhimin dhe bashkëpunimin tuaj.

191

AVOKATURA Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

VITI:VII – nr.13/2012

Lektor dhe korrektor Albulena Ukimeraj

Përgatitja teknike Yll Zekaj

Tirazhi 800 copë

U shtyp në shtypshkronjën “GRAFOBENI”

Prishtinë

Qershor 2012 PRISHTINË

192

Documents

AVOKATURA · Themi është organ kushtetues sepse autoriteti i tij, në rend të parë, buron nga dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Kosovës. 3 Së këndejmi, me paragrafin