Biblioteka POSEBNA IZDANJA

Antonio Gramsi

FILOZOFIJA ISTORIJE I POLITIKEIZBOR IZ DELA

PISMA IZ ZATVORA

si.ovo u i bvhBeograd

FILOZOFIJA ISTORIJE I POLITIKEU DELU ANTONIJA GRAMSlJA

Gramsijeva sociolosko-politikoloska, filozofska, eticka i antro- poloska misao, konstituisana izmedu dvadesetih i cetrdesetih go- dina ovog veka, u svemu je na nivou upravo najnovijih aktuelnih problema transformacije savremenog druStva u socijalisticke drustvene tokove. Pojedini savremeni drustveni tokovi u svojoj sustini strcme Gramsijevoj misli - u istoj onoj meri u kojoj ona ot- vara puteve za njihova razresenja i oznacava moguca ishodista.

Aktuelnost i uticaj Gramsijeve misli u okvii u marksislicke nauke i radnickog i komunistickog pokreta ima stvaralackog udraza kako u ukupnim misaonim strujanjima u Italiji tako i u sirim evropskim re- lacijama. Buduci da je njegovo delo nastalo u koniekstu relativno raz- vijenog industrijskog drustva, ono u znatnoj meri i teorijski i koncep- cijski sudeluje u konstituisanju i razvoju savremenog radnickog i komunistickog pokreta i aktivne borbe za socijalisticki preobrazaj u raz- vijenom zapadnoevropskom drustvu.

Gramsijeva misao traga za odgovorima na krupna pitanja epohe, izrazavajuci pri tom i smer duhovnih kretanja. upravo zahvaljujuci svojevrsnom i smelom preispitivanju sopstvenih pretpostavki, zasno- vanih na dijalektickom materijalizmu. kao i neposrednoj vezanosti za datu stvarnost sa otvorenim mogucnostima anticipiranja onoga sto treba da se dogodi u buducem toku razvoja. Ona u ovom pogledu nije pretvorena u dovrsen i zatvoren sistem vec, naprotiv, inspirativno ot- vara nova misaona i akciona podrucja.

Kada je rec o Gramsijevom integralnom pogledu na svet i zivot. kao i o njegovoj-celovitoj koncepciji drustvenog razvoja, moze se za- paziti da on stvaralacki usvaja, produbljuje i dalje razvija filozofiju klasika marksizma- lenjinizma, narocito u oblasti istorijskog materi- jalizma, dijalektike, antropologije, ideologije, kulture, istorije i politi- kologije. U isto vreme on daje i originalan doprinos savremenoj misli odgovarajuci na izrazito aktuelne probleme epohe prelaza iz kapita- lizma u socijalizam, kao i na zna^ajna filozofska pitanja i druga otvo- rena pitanja. u misaonom svetu.

Gramsijeva filozofska aktivnost podinje u periodu ozbiljnog po- sustajanja marksisticke misli i drustvene akcije u Sirem smislu. Mark- sizam je u todoba preiivljavao nekolikodubokih involucija, pre svega

8 Dobrosav Bjeletic

pozitivisticku vulgarizaciju u filozol'iji Drugc internacionale, staljinis- ticki dogmatizam, kao i brojne revizije drugc vrstc.

Nastupio je period u komc sc ncdovoljno koristilo ono misaono bogatstvo kqjc je pruzalo izvorno delo klasika marksizma. Medutim, puslc perioda rcvolucionarnog polcta i aktivizma u Lenjinovo vreme, a ponegde i ranije, opasnost da marksizam ponovo zapadne u istorij- ski prevazideni vulgarni materijalizam bila je veoma ocigledna. Zatc Gramsi preduzim a temeljnu kritiku vulgarnog materijalizma, gradan- skog pozitivizma, eklekticizma i strogu mehanickog determinizma. On je, na svoj nacin, razvio fenomen ljudskog aklivizma, moc ljudske volje i akeije, formulisuci oveka kao proces vlastitih cina.

Gramsijeva misao bila je otvorena prema svim novim drustve- nim, idejnim i saznajnim pojavama i procesima. Ona je, u okviru marksisticke filozofije, omogucavala siru progresivnu misao buduc- nosii. Gramsi se suprotstavljao dogmatski shvacenoj autonomnosti klasne cistote marksizma, koja je dovodila veoma cesto do neisto- rijskog tretiranja svega onoga sto je u teorijskom smislu prethodilo marksizmu. Gramsi je u svojim delima ispoljio suptilan smisao za is- toi izaeiju i dijaleklizaciju lenomena koje je razmatrao suprotstavlja- juci se pretencioznom i nadmenom stavu prem a rilozofiji i kulturi proslosti. U isto vreme on se kriticki odredivao i prem a (radicionalis- liekim shvatanjima, u savremenom smislu reci, tvrdeci dasejednage- neraeija ne moze jednom zasvagda odrediti prem a proslosti u ime bu- dueih pokolenja, vec je to trajna obaveza svake nove generaeije koju ona ispunjava uvek na visem nivou.

On se energieno i argum entovano suprotstavljao neislorijskim i pojednostavljenim ocenama razvoja filozofske misli i kulture, koje su za to doba bile karaktcristicnc u okviru dogmalizovanog marksizma eiji je jedan od prcdstavnika bio i Buharin. Gramsi, krilikujuci Buha- rinove oeene, kaze: Ocijeniti citavu lilozolsku proslost kao bunilo i bezumlje nije samo zabluda antihislorizma, jer sadrzi anahronisticke pretenzije, da se i u proslosti moralo kao i danas, nego to predstavlja pravi praveati ostatak metafizike, pretpostavljajuci da neka dogmat- ska misao vrijedi za sva vrem ena i za sve zemlje, te da se njezinom mje- rom cijeni itava proslost. Metodicki antihistorizam nije nista drugo nego melalizika. Sama cinjenica, da su neki lilozolski sistemi prema- seni, ne iskljueuje moguenost, da su oni u toku historije vrijedili i da su odigrali i izvrsili postavljcni zadatak: na njihovu prolaznost treba gledati polazeci od citavog historijskog razvitka i od dijalektike stvar- nosti; to da su oni zasluzili da propadnu nije neka moralna osuda ni higijena misli, izrecene s nekog .objektivnog slanovisla. nego je to di- jalektitkp-historijska osuda.1

1 A. G ram si: H istorijsk i m ateiija li/.arn i l ilo /o lija B en ed e ta K rocca. N aprijed . Z agreb , 1958, s ir. 176.

Filozofija istorije i politike u dein A. Gramsija 9

Usvojivsi Marksove poglede i tudasnje domaSajc teorije i prakse kao osnovne dem ente teorije naucnog soeijali/ma, Gramsi se sagla- savao sa Marksom u eseneijalnoj komponenti da je revolueionarnu li- lozofiju mogucno ostvariti samo u revolucionarnoj praksi. Istorijsku potrebu povezivanja teorije i radnifke klase Marks je u Prilogu kritiei Hegelove filozofije prava eksplicite istakao: Kao sto lilozofija u pro- letarijatu nalazi svoje materijalno oruzje, tako proletarijal u filo/.oliji nalazi svoje duhovno oruzje. Za Gramsija je Partija orude i islorijski oblik procesa unulrasnjeg oslobadanja po kome radnik od izvrsioca postaje pokretac, od mase postaje vod, od ruke postaje mozak i volja. Gramsi, polazeci od opStih Marksovih pogleda, uspeva da ih konkrc- tizuje i specificira dajuci im izrazito akciono obelezje. Svesna i orga-nizovana ljudska akcija vodena naucnom ideologijom menja socijalpi i drustveru_status radnicke klase. ostvarujuci misaono-opredmecenje bica radnika, koji, simbolicno reeeno, od ruke postaje mozak i volja.

Za Gramija, kao i za Marksa, osnovno pitanie sociializma ie ekonomsko i druStveno oslobodenje mase i pojedinca, dokidanje parcijalizacije lidnosti omogucavanjem rascvata totaliteta coveko- va bica. Ove poglede Gramsi je integralno izrazio u svojoj koneep- ciji radnickih saveta. ------ '

Po nasem misljenju Gramsijeva polazna filozofska pozicija mogla bi se formulisati kao islorijski (iii dijalektieki) humanizam. Za Gramsija nema vanistorijske i vanljudske objektivnosti - mi poznajemo stvarnost samo prema n jenim relacijama sa ljudima, i kao sto je eo- vek odredeni islorijski proces nastajanja, tako su i saznanje i stvar- nost jedno nastajanje... i objekt ivnost je nastajanje - istiee Gramsi.

A. Gramsi u opstem prislupu lilozofiji istiee da postoje brojne i razlieite predrasude o karakteru, prirodi i sustini filozolije kao umne delatnosti svojstvene uzoj grupi ljudi specijalista ili prolesionalnih sistematskih lilozola. Nasuprot ovim tendeneijama, Gramsi cini na- por da filozofiiu oznaei kao onsteteoriisku karakteristiku eovcka kao misaonog i delatnog bica. (vi ljudi su filozofi.) U odnosu na ovako ldrmulisani~stav nema kvalitativne razlike izmedu prolesionalnih ili tehnickih filozofa i drugih ljudi, vec je ona po Gramsiju kvantitaliv- na u specificnom smislu kvantileta kvalitalivnih elemenata. Dalje analizirajuci ovu razliku on upozorava da se filozofijom ne moze na- zivati svaka sklonost ka misljenju, pa ni svaka opsta orijentacija, ni svaki pogled na svet i na zivot. Rezimirajuci karakter i razlike izmedu profesionalnih filozofa i drugih ljudi, Gramsi napominje da prvi misle sa vise logickc ostrine i sistcmatskog smisla, a uz to poznaju i isloriju misljenja, pa su u stanju da objasne genezu misli sve do svoga vreme- na. On, takode, pravi razliku izmedu filozofa - specijaliste i ostalih vi- sta specijalista u odnosu na suslinu i prirodu samoga coveka, jcr li- lozof- specijalista. uprkos svojim specijalnostima, oslaje i dalje blizak ostalim ljudima sa kojima ga spaja potreba i mogucnost misljenja. po- sedovanje pogleda na svet i duhovnog bivslvovanja uopste. Zato se

10 Dobrosav Bjeleticne moze zamisliti nijedan covek, koji ne bi bio filozof, koji ne bi mis- lio, je r je bas miSljenje svojstveno dovjeku kao takvom (osim ako nijc patoloSki idiot)1.

Ali, zanimljivo je da Gramsi pri tom ne phhvata postojanje filo- zofije uopste, vec po njemu postoje razne filozofije (pogledi na svet) koje ljudi i socijalnc grupe biraju.

Sastavni deo opsteg pogleda na svet je moment kritidkog sagle- davanja sveta u procesu njegove transformacije i svesnog ljudskog su- delovanja svakog pojedinca. On na nov, delatan nacin, postavlja pita- nje o sustini filozofije: da li je bolje misliti, a nemati o tome kriticke svesti, drugim recima, on tradicionalni koncept kontemplativisticke filozofije, koju karakterise konformizam, dovodi u pitanje sa stanovis- ta povezivanja misljenja i delanja, teorije i prakse i revolucionarnog ljudskog aktivizma koji ukljuduje ne samo kritidko saznanje vec i pro- menu sveta. Gramsi se nedvosmisleno opredeljuje za kritidko izgra- divanje sopstvenog pogleda na svet posredstvom aktivnog udestvova- nja u stvaranju istorije. On na taj nacin odbacuje mehanidko primanje nasledenc realnosti i njenih duhovnih tvorevina.

Gramsi pokazuje da pogled na svej^jiije ni slucajna ni samo inte- lektualna cinjenica nego je to slozen procesjtoji je uslovljen prvenst- veno aktivnoscu coveka i socijalnih grupa. To je unutrainji element te aktivnosti koji je implicitan u njegovom delovanju. On posredstvom delovanja naglasava povezanost i izrazenost filozofije u politici, jer je za njega svako delovanje u isto vreme i politidko delovanje. Po njemu, ne samo da se ne moze odvojiti filozofija od politike vec su i izbor pogleda na svet i njegova kritika, u sustini, politiCke Cinjenice.

Gramsi posebnu paznju obraca brojnim socijalnim, antropolos- kim i idejnim posledicama nekritickog pogleda na svet. Ta nekriti- nost pogleda na svet ponizava oveka i njegovu individualnost do pa- sivne pripadnosti amorfnoj masi. Potom on ukazuje na protivuredan duhovni profil doveka u toj situaciji koji jednovremeno sadrzi i ele- mente praistorijskog, predrasude minulih epoha i lokalisticke istorije. Nasuprot nekritickom i konformistidkom pogledu na svet, GramSi istice potrebu celovite kritike kako vlastitog pogleda na svet tako i di- tave postojece filozofije koja je ostavila negativne duhovne naslage u zivotu naroda i njegovom shvatanju sveta i postojanja. To je neopho- dan uslov da pogled na svet postane jedinstven i izgraden na elemen- tima moderne nauke i najnaprednije misli kao rezultata istorijskog progresa.

Ukoliko se nov pogled na svet kritidko-stvaraladki ne odredi pre- ma konkretnom istorijskom periodu, prem a dotadaSnjem stupnju

1 Isto, str. 43.

Filozofija istorije i polilike u dein A. Grantsi/a II

razvoja kulture i filozofije i prema postojecim poglcdima na svel - on (ada postajc anahronian, ogoljen, pasivan. fosiliziran i daleko od stvarnosti. Pogled na svct u osnovi je odreden drustvenom sivarnos cu i datim 2ivotnim uslovima koji su uvek osobeni i spccificni. I zato, svct kjTmisTi u kategorijama proslosti, po njemu, ne moze biti stva- ralac istorije u sadasnjosti.

Zbog nedovoljnc kritienosti i ncprevladanosti duhovnih eleme- nata proslosti, dogada se da se u kulturnom i idejnom profilu drust- venih grupa sadrze najrazlicitiji i medusobno suprotstavljeni elemen- ti pogleda na svet, sto te grupe duhovno i socijalno razdirc i cini ih protivureCnim, nesavremenim, i kako Gramsi ka/.e, nesposobnim za potpunu istorijsku samoupravu. U ppjedinim momentima Gramsi istice osnovni problem onih filozofija koje su u istorijskom razvoju postajale kulturni pokret, tj. koje su dovelc do praktienih akeija, pod- sticale volju socijalnih snaga postajuci im ideoloska osnova.

Gramsi se studiozno i sveobuhvalno bavio problemima filozofije i istorije na nov i originalan nacin. Nastqjeci da objasni konkretna is- torijska pitanja i doprinese resavanju aktuelnih drustvenih i politic- kih problema, Gramsi kao osnovni problem istice stvaranje kultur- nog sistema hegemonije radnicke klase, koji se konstituise kroz pro- ces ostvarivanja jedinstva kulture, pogleda na svet i mase, volje, ak- cijo, istorije i politike.

Marksovu misao iz Teza o Fqjerbahu da su lilozofi samo razli- cito tumacili svet, a da svet treba promeniti, Gramsi dalje razraduje isticuci da filozofija mora postati politicka da bi se obistinila, da bi dalje ostala filozofija.

Po Gramsiju polilika je ono polje koje omogucava jedinstvo teo- rije i prakse, pogleda na svel i revolucionarne delatnosti. On afirmise praktienu delatnost kao ein svesti i ljudske volje, dizuci je na teorijski nivo (politika je filozofija). Na osnovu dubokih istorijskih prouca- vanja teorijc i prakse, filozofije istorije, kulture i revolueije, Gramsi za- kljucuje da su: mienzivm kriticki rad, knlturno pruzimanje i idejni pro- dor prethodili svakoi revohiciii.

Gramsi svojim dijalektidkim nacinom misljenja i kreativnim pri- stupanjem drustvenim problemima prelazi granice svoje epohe. Tako on, analizirajuci istorijske tokove, ne ostaje na saznanju samo onoga sto je bilo, vec se kao marksista interesuje i za prelpostavkc di ugaci- jeg istorijskog ishoda uz delovanje progresivnih drustvenih snaga.

Snaga Gramsijeve marksisticke analize sadrzana je i u tome sto je on znao da u razlicitim oblicima drustvenih pojava otkriva istu sa- drzinu i, suprotno, da u istim oblicima pojava vidi raz.Rcitu sadrzinu. Pri tome Gramsi ispoljava svu nijansiranost, suptilnost i smisao za di-

' Isto str. 90.

12 Dobrosav Bjelelicjalektiku istorijskog procesa koju zasniva na bogatom licnom revolu- cionarnom iskustvu.

Za Gramsijev zivot i dclo, za njegove politicke poglcde, bilna je njegova misao iz clanka Socijalizam i kullura koja glasi: Da svakoj rcvoluciji prethodi uporan i neprekidan rad, kritika, kulturni prodor i idejno prozimanje.

Gramsi je rad, stvaralastvo i politicku akeiju izjednacio sa smis- lom zivota i postojanja. U pismima iz zatvora istice: Radio sam mozda isuvise, vise no sto su mi to snage dopustale. No radio sam da bih zi- veo.

Gramsijeva misao i delatnost bitno proizilaze iz revolueionarnog radnickog pokreta, koji on u punoj meri osmisljava i orijentise ostva- rujuci tako skladnu celinu izmedu naucne teorije, kulturc i revolueio- narne prakse proletarijata.

Iz gotovo svih Gramsijevih spisa proizlazi njegovo izvanreduo razumevanje zive islorije, potom jasno razumevanje dogadaja u tre- nutku samog zbivanja. Njegova sagledavanja islorijskih tokova nisu bila istrzani istoricizam, vec su bila u neposrednoj lunkeiji menjanja tokova i zbivanja u samoj stvarnosli. A zahvaljujuei temeljnom i op- seznom poznavanju italijanske islorije, on je uspeo da sagleda sustin- ske tokove zbivanja u jednom vremenu teorijski usmeravajuci akeiju masa na bilne strateske eiljeve. Gramsi je uistinu duboko razumevao svu protivureenost italijanskog revolueionarnog pokreta svoga doba, koji je nosio u sebi elemente medusobnog potiranja; jer, dok su ob- jektivni m edunarodni uslovi pogodovali organizovanoj poliliekoj ak- eiji, stanje u samoj Italiji nije bilo ni izbliza sazrelo za proletersku re- voluciju. Iz ovih razloga bilo je neophodno pristupiti pripremi revo- lucije koja je po Gramsiju zadatak citave epohe. On poslavlja pilanje da li se filozofski pokret stvara i postoji samo onda kad je u sluzbi spe- eijaliziranih inlelektualaca ili kada predstavlja razradu misli koja je premasila zdravi razum i ha osnovu nauenih rezultata ostala u stal- nom akeionom kontaktu s obienim ljudirrta: Filo/.olija ce postati 'his- torTjska samo H temeliu te novezanosti. ona mo/.e samo tako da se odisti od intelektualistickih elemenata, koji su po svojoj prirodi indi- vidualisticki, te da sebi osigura zivot.1 On jasno ukazuje na ono sto cini filozofiju jedne epohe, odredujuci pri tom samu suslinu i osnovni sadrzaj filozofije.

Filozofiju jedne epohe ne predstavlja filozofija ovog ili onog fi- lozofa, ove ili one grupe inlelektualaca, ovog ili onog dijela narodnih masa, nego kombinaeija svih tih elemenata^koja kulminira u odrede- nom praveu i ija kulminacija"piysT^eTiorm za kolektivnu akeiju, na- ime, postaje najkonkretnija i potpuna (integralna) historija.2

1 Isto str. 26.2 Isto str. 40.

Filozofija istorije i politike u dein A. G> 13ramsija

Ovde je ocigledno da Gramsi filozofiju slavlja u funkciju delatnog cina, poistovecujuci je sa istorijom kao stvaralackim proeesom.

Posto istoriju i filozofiju stvara covek, one predstavljaju zbir iz- mena prethodne i zateccne stvarnosti, pa prema (ome njih sjedinjuje linalni proizvod - covekovo delo, te je zato Gramsi i razmatra kao je- dinstveni blk.

Gramsijeva ocena odnosa teorijei prakse u marksistickoj filozofijiGramsi izrazito kriticki ocenjuje stepen ostvarenosli jedinslva

teorije i prakse a marksistickoj filozofiji. On istice da se jedinstvo teorije i prakse nalazi u pocetnoj fazi i ukazujc na ostatke mehanicizma u ovom procesu. Mehanicizam vidi u tretiranju teorije kao dopune i proste refleksije prakse kao epifenomena, i najz.ad, teorije kao slus- kinje prakse.

Gramsi nastoji da se ovo pitanje postavi istorijski, i to kao speci- fieno politicko pitanje uloge intelektualaea u ovom procesu.

Element mehanicizma Gramsi vidi u prevelikom insistiranju na praksi i u razdvajanju teorije od prakse. On ovo karakterise kao me: hanicku i konvencionalnu operaeiju do koje dolazi usled toga sto jos uvek prolazimo kroz primitivnu istorijsku fazu (ekonomsko-korpora- tivnu) u cijim okvirima se jos uvek samo kvantitalivno menja opsta slika strukture i gde tek treba da nastane adekvalniji kvalilel nad- gradnje.

Elemente determinizma, fatalizma, mehanicizma u okviru mark- sistidke filozofije Gramsi objasnjava drustvenom determinisanoscu radnih slojeva. On dominaeiju mehanicistickog determinizma objasnjava neuspehom pokreta i borbe. U tim okolnostima niehanicki de- terminizam postaje strahovita snaga moralnog otpora i uporne ust- rajanosti.

Tu se stvarna akeija srozava na pasivno i religiozno iSCekiva- nje. Nastavljajuci ovu misao, GramSi izvlaii dublje konsekvencije i dolazi do zakljucka da kada se promeni druStveni polozaj potla- enih - kada oni postanu nosioci ekonomske i druStvene repro- dukeije, onda dolazi do sukoba sa steenim mehanicistidkim nasla- gama. Rad ne mase u procesu samooslobadanja, u momentima kul- minaeije politidke angaiovanosti, ostvaruju procese revidiranja di- tavog nadina miljenja. Drugim redima, kada-je k la saa akciji, onda joj je potrebna materijalistidko-dijalektidka vizija sveta, i ona se tada oslobada svih okvira i stega stvarajuci odgovarajuce osnove za promenu uslova iivota.

On istorijsku istinitost filozofskih shvatanja odreduje njihovom socijalnom univerzalnoScu. Mnogo je vaznija i 'originalnija' filozof- ska dinjenica to, da se masa ljudi uputi, da bi na dosledan i jedinstven

,14 Dobrosav Bjelelicnacin gledala na stvarnost danasnjice, nego sto je olkrice neke nove istine od strane nekog filozofskog 'genija', ako, naime, ova istina ostaje bastina male skupine intelektualaca.1 Pomenuti stav postaje utoliko znacajniji kad se zna da je ovaj filozof prakse smatrao da odredena struktura sjedinjuje veci ili manji broj pojedinaca u skupine koje se uglavnom m edusobno razumeju i povezuju. Iz toga upravo Gramsi iz- vodi vaznost akeionog momenta podruStvIjene kulture, podvlaceci da ne moze biti istorijskog cina ako ga ne bi izvrSio kolektivni covek. On polazi od pretpostavke da je vec na ovom stupnju drustvenog raz- vitka, u izvesnoj meri, ostvareno kulturno-socijalno jedinstvo koje sin- tetizuje i integrise na osnovu zajednickog cilja i stremljenja.

Vredno je paznje da Gramsi, govoreci o jedinstvu teorije i prakse, ukazuje da u tome znacajnu ulogu igraju politicke stranke kao mesto gde se u okviru stvarnog istorijskog procesa kali i sjedinjuje teorija i praksa. Pri tom on naglaSava znacaj aktivnog individualnog ucesca i pristanka pri usvajanju pogleda na svet.

Gramsijevo shvatanje naukeGramsi se visestruko bavio problemom nauke, njenom drustve-

nom uslovljenoscu, problemima razvoja, smislom i druStvenom funk- cijom. Razmatrao je i odnos nauke i naucne icleologije. Posebnu paznju je posvetio i pitanju samog pojma nauke, istakavsi da je u vezi sa tim najbitnije, moze li nauka i na koji nacin pruziti izvesnost ob- jektivnog postojanja takozvane spoljne stvarnosti?2

Gramsi postavlja pitanje: da li se pod naukom podrazumeva teo- rijska delatnost ili praktieno eksperim entalna delatnost nauenika, ili sinteza tih dveju delatnosti? Po njemu, rec je o sintezi, ali na visem is- torijskom nivou gde se obrazuje savrseno jedinstvo teorije i prakse. On izrazito naglasava eksperim entalnu delatnost nauenika koji je za njega prvi obrazac dijalektickog posredovanja izmedu coveka i priro- de, elem entarna istorijska celija preko koje covek stupajuci u odnos s prirodom putem tehnologije upoznaje i savladuje prirodu. Po njemu, razvoj i afirmaeija eksperimentalnog metoda oznadava dva istorijska sveta, dve epohe, i zapocinjanje procesa raspadanja teologije i metafizike na cijim rusevinama pociva razvoj moderne misli, kome je vrhunac filozofija prakse.

Po njemu naueni rad ima dva glavna vida: jedan, koji nepre- kidno ispravlja nadin spoznaje, ispravlja i jada Organe oseta, izgra- duje nove i slozene metode, indukeije i dedukeije, tj. usavrsava same instrum ente, iskustva i njegove kontrole; drugi vid je onaj koji prim enjuje tu instrum entalnu ukupnost (m aterijalnih i men-

1 Isto, str. 21.2 A. GramSi: Izabrana dela, Kultura, Beograd 1959, str. 68.

Filozofija istorije i politike u delu A GramSija 15talnih instrumenata) da ustanovi kod oseta ono &to je nuino i od- voji od onoga Sto je proizvoljno, individualno, prelazno.1 Na ovaj naCin se u procesu nauCnog rada utvrduje ono Sto je zajednidko svim ljudima, Sto svi mogu kontrolisati na isti naCin, nezavisno jed- ni od drugih.

Objektivno za nauku i druStvo po GramSijevom miSljenju zna- ci samo i jedino da se potvrduje objektivno bice, objektivna stvar- nost, ona stvarnost koju su utvrdili svi ljudi, koja je nezavisna od svakog glediSta sasvim posebnog ili grupnog.2

GramSi u srediSte nauCnog interesovanja ne stavlja prvenstve no objektivnost realnog, nego Coveka koji izgraduje svoje metode istraiivanja, koji stalno ispravlja svoje materijalne Instrumente, koji jaCa tu lne organe i logiCne instrumente (ukljucujuci i mate- matiku), razlikovanja i utvrdivanja, tj. kulturu, odnosno pogled na svet, zapravo odnos izmedu Coveka i stvarnosti posredstvom teh- nologije. Po njegovom miSljenju u nauci, paradoksalno je traziti stvarnost van ljudi. Citava nauka dobija svoj smisao u povezivanju sa Covekovim potrebama, njegovim iivotom i delatnoScu. Coveko- va delatnost je to osnovno polaziSte koje osmiSljava i nauku i stvarnost. Ona stvara sve vrednosti ukljucujuci i nauCne. Objektivno bez Coveka znaCilo bi haos, prazninu. Prema filozofiji prakse, bice se ne moze odvojiti od miSljenja, dovek od prirode, kretanje od ma- terije, subjekat od objekta; ako vrSimo to odvajanje, zapadamo u je- dan od mnogih oblika religije ili u besmislenu apstrakciju.3 4

Veoma su suptilna GramSijeva razmatranja odnosa nauke i ideologije. On istiCe da je i nauka u stvari nadgradnja, ideologija, jer nauka se nikad, uprkos svim naporima uCenjaka ne pojavljuje kao golo objektiv.no spoznavanje; ooa se^tojvljuje UV'ijek zaodje- nntq < Ti on je jednovremeno tvrdio da jednadrustvena grupa moze prisvojiti nauku neke druge grupe, a da pri tom ne prihvati njenu ideologiju. GramSi, posto je odredio nauku kao konkretno jedinstvo objektivne Cinjenice s nekom hipotezom, ili sistemom hipoteza koji nadmaSuje puku objektivnu cinjenicu, smatra da je relativno lako razlikovati objektivno znanje od siste- ma hipoteze i to putem procesa apstrahovanja koji je sadrzan u na- uCnoj metodologiji. To omogucava Coveku da prihvati jedno a od- baci drugo. On smatra da nauka kao sastavni deo nadgradnje za- uzima povlasceno mesto u njenom proudavanju. Nauka ima pose- ban uticaj i dejstvo na samu strukturu.

1 Isto, str. 68.2 Isto, str. 68.3 Isto, str. 69.4 A. GramSi: Historijski materijalizam i filozofija Benedeta KroCea,str. 77.

16 Dobrosav BjelelicGramsi se zalaze za razlikovanjc vclikih filozofskih sintez.a od

rasirenih m asovnih ideologija, je r filozofskc sintezc predstavljaju kljuc za razum evanje druStvenoistorijskih tokova. One znacc pre- vazilazenje masovnih ideologija. bilo dokazivanjem njihove neos- novanosli, ili kroz suprotstavljanje sinteza vecegznacaja i voce vaz- nosti. Po GramSiju ncka nova nauka dokazuje svoju vrednost i plo- donosnu vitalnost onda kad dokaz.e da zna udariti po velikim uz- orim a protivnih tendencija, kad vlastitim sredstvim a resava z.ivot- na pitanja.1

On je ostavio zanimljiva razm atranja o nauci i naudnoj disku- siji, polazeci od Marksovog shvatanja r.auke. Po njemu sustinu na- ucne diskusije i njeno glavno ishodiste predstavlja pronalazenje is- tine i sam napredak nauke. Zato se naucna diskusija ne sme shvaliti kao da je to neka sudska rasprava, gdje postoji optuzeni i javni tuzilac.2

Gramsi afirm ise princip slobode u naucnoj raspravi insistira- juci na realnom ocenjivanju protivnikovog stanovista i njegovih razloga uz prim enu kritickog stanovista koje m ora biti oslobodeno ideoloskog fanatizma.

' Napredak nauke i kullure izraz su i potreba revolucionarne akcije radnicke klase i zato se Gramsi suprotstavlja stanovistu onih intelektualaca koji sm atraju da su a rb itri istorijskog procesa i da je njihova misija u tome da, kako sam Gramsi kaz.e, stave svet u okove.

Antonio Gramsi je u svom opseznom delu posebnu paz.nju po- svetio veoma slozenom i kom pleksnom odnosu baz.e i nadgrad- nje. On se u okviru razm atranja drustvene s truk tu re i nadgradnjc osvrce i na poznatu M arksovu misao iz Predgovora za prilog Kri- tici politicke ekonomije. ... Od ideoloskih oblika u kojima ljudi postaju svjesni toga sukoba i borbom ga rje$avaju3 4 kao tvrdenje gnoseoloSke, a ne cisto psiholoske i moraine vrednosli: Iz. toga proizlazi da i teorijsko-prakticno nacelo hegemonije takode ima gnoseoloSki dornet, i stoga na ovom polju treba traiiti najveci 11 ji- cev teorijski doprinos filozofiji prakse. Iljic treba da je stvarno unapredio filozofiju kao filozofiju, ukoliko je unapredio politicku doktrinu i praksu.4

GramSi, polazeci od dijalektickog odnosa teorije i prakse, vidi najveci doprinos Lenjina m arksistickoj filozofiji u tome sto je stvo- rio originalnu politicku dok trinu i prakticno izveo socijalisticku rc- voluciju.

1 Isto, str. 160.2 Isto str. 39.3 K. Marks - F. Engels; Izabrana dela, I, Kultura, Beograd, 1949, str.319. 4 A. GramSi: Izabrana dela. str. 57.

Filozofija istorije i poltlike u dein A. Gratnsija 17Gramsi je tcorijski, u duhu Marksovc misli, najcclovitijc razra-

dio odnos strukturc i nadgradnje islicuci da one obrazuju istorij- ski blk. Po njemu odnos strukturc i nadgradnje prvenslveno za- visi od stupnja razvoja drustva. Ovaj odnos - istice Gramsi - treba taeno naueno postaviti i rcsiti jer je to uslov za oeenu i analizu sna- ga koje dejstvuju u istoriji jednog odredenog iazdoblja. Gramsi u resavanju odnosa izmedu strukturc i nadgradnje polazi od inspi- rativnih Marksovih misli i nacela iznetih u Predgovoru za prilog kritici politickc ekonomije: Treba se kretati na podrueju ovih dvaju nacela: 1) nacela da nijedno drustvo sebi ne postavlja zadat- ke za cijc resenje vec ne postoje.potrebni i dovoljnj uslovi, ili uslovi koji su bar na putu da nastanu i da se razviju; 2) nacela da nijedno drustvo ne propada i ne moze biti zamenjeno ako pre loga nije raz- vilo sve oblike zivota koji su implicitno sadrzani u njegovim odno- sima.1 U kontekstu ovih Marksovih misli, Gramsi stvara nova i sebi svojstvena nacela islorijske metodologije. Gramsi eksplieilno istice da postoji nuzan recipiocitet izmedu strukturc i nadgradnje, koji prcdstavlja stvarrtrTTijaTelaicki proees.

Gramsi ukazuje na slozcnosl, dijalekticnost i istorijsku kritic- nost procesa prelaza od cisto ekonomskog momenta na etieko-po liticki moment. Za njega taj prelaz znaci visu razradu strukturc u nadgradnji i svesti ljudi. To znaci prelaz od objektivnog ka sub- jeklivnom, i od nuznosti ka slobodi. Gramsi govori o eoveko- vom ovladavanju strukturom, koju on pretvara od spoljne sile u sredstvo slobode, u orude za stvaranje novog eticko-politickog oblika, u izvor novih inieijativa. Gramsi ovaj momenat preobraza- ja smatra polaznom lackom cele filozofije prakse. On upozorava na dve tacke izmedu kojih oscilira proees preobrazaja i uzajamnog uticaja strukturc i nadgradnje citirajuci Marksovu misao: da nijedno drustvo ne postavlja sebi zadatke za c'je resenje vec ne po- stoje nuzni i dovoljni uslovi ili su na putu da se pojave, i nijedno drustvo ne umire pre nego sto je izrazilo svu svoju potencijalnu sa- drzinu.2 Moze se reci da ova relacija u njegovoj filozofiji prakse

' Isto, str. 226. GramSi zbog uslova u zatvoru slobodno po secanju ci- tira Marksov tekst iz Predgovora za Prilog kritici politicke ekonomije koji glasi: Nikada neka druStvena formaeija ne propada pre nego Sto budu raz- vijene sve proizvodne snage za koje je ona dovoljno prostrana, i nikad novi, viSi odnosi proizvodnje ne nastupaju pre nego Sto se materijalni uslovi nji- hove egzisteneije nisu vec rodili u krilu samog starog druStva. Stoga dove- danstvo postavlja sebi uvek samo one zadatke koje mo2e reSiti, jer kad tad- nije posmatramo, uvek cemo naci da se sam zadatak rada samo tamo gde materijalni uslovi za njegovo reSenje vec postoje ili se bar nalaze u procesu svoga nastojanja. (Marks, Predgovor za Prilog kritici politidke ekonomije, Kultura, Beograd, 1949. str. 9.)2 Isto, str. 57-58.2 Filozofija istorije i politikc Gradska knjlznlcg

18 Dobrosav Bjeletic

iina centraino mesto, buduci da je gotovo uvek u iizi njegovih ost- roum nih razm atranja i kada je red o politickim, idejnim i filozof- skim aspektim a, kao i kad se prati socijalna struk tu ra i druStveno- ekonom sko bice. M inuciozna razm atranja ovog odnosa sluze kao m etodolosko polaziste u razm atranju svih drustvenih problem a u raznim oblaslim a ljudskog delovanja i stvaralastva. Napomenim j ovde da su klasici m arksizm a odnos baze i superstruk tu re samo u osnovnim linijama odredili, sto je Engels jednom prilikom ekspli- citno istakao, i da su ih njihovi protivnici tu najvise i najogorcenije napadali.

Gramsi, posto je ukazao na sustinu i karakter filozofije prakse, istice da naucna rasprava m ora voditi raduna o svim delovim a ove teorije. On se osvrce na sastavne delove filozofije prakse ukazujuci na rasprostran jeno misljenje, da je filozofija prakse cista filozofija, nauka o dijalektiei, a da su ostali njezini dijelovi ekonom ija i po- litika, pa se zato i kaze da se ta nauka sastoji od tri sastavna dijela, koji u isto vrijeme predstavljaju vrhunac i prevladavanje najvieg stupnja sto ga je oko cetrdesetosm e dosegla nauka najnaprednijih naroda u Evropi: nem acke klasidne filozofije, engleske klasicne ekonom ije i franeuske politicke aktivnosti i nauke.1 Ove delove Gramsi sm atra prvenstveno istorijskim izvorima teorije prakse, a ne nekom sustinskom podelom m arksisticke nauke na njene apso- lutne delove i oblasti.

Gramsi sm atra da je filozofija prakse na poseban nadin teorija istorije i da se od islorije ne mogu odvojiti politika i ekonomija, dak ni u svojim specijaliziranim delovim a kao sto su: politidka nauka, ekonom ska nauka i ekonom ska politika.

Po GramSiju prava filozofija prakse znaci nauku o dijalektiei ili gnoseologiji, u kojoj se opci pojmovi o historiji, politici i ekono- miji m edusobno povezuju u organsku cjelinu.2 To je filozofija koja je politika i politika koja je filozofija. On istice, da ako su filozofija, politika, ekonom ija sastavni delovi jednog istog pogleda na svet onda u njihovim teorijskim principim a treba da postoji konvertibilitet iz jedne oblasti u drugu i da svi delovi zajedno sa- cinjavaju hom ogen krug.

Naucno zasnivanje drustvene akcije i predvidanjeKao i Marks, Gram&i je isticao da naudno zasnivanje teorije re-

volucije predstavlja kvalitativno novu etapu revolucionarne borbe.1 A. GramSi: Historijski materijalizam i filozofija Benedeta Krodea,

str. 158.2 Isto. str. 159.

Filozofija istorije i politike u delu A. Gramsija 19On je pretpostavljao jedinstvo filozofije i prakse i upozoravao da filozofija koja se odvojila od teorije, istorije i od politike, ne moze da bude niSta drugo nego metafizika. (Pod metafizikom Gramsi podrazumeva antiistorijsku i dogmatsku pretpostavku jednog miSljenja koje vaii u svako vreme i u svim zemljama i prema dijim merilima treba da se presuduje o ditavoj proSlosti.)

GramSijeva razmatranja jedinstva filozofije i politike od izuz- etnog su teorijskog i praktidnog znadaja, jer je jedan od osnovnih problema svetske revolucionarne teorije druStva: kako uciniti filo- zofiju politidkom i politiku filozofskom.1 Zapravo, problem je sva- ke prave avangarde radnidke klase u tome kako postati kreativno konkretan i istoridan u organizovanju i razvijanju druStvene akcije i kolektivne volje, i kako paralelno i istovremeno sa tim ostvariti is- torijsku viziju buducnosti koja podrazumeva put i nadin pravog prevazilaienja postojece stvarnosti.

Istorijski razvoj drustva i odnosa u medunarodnom radnid- kom i komunistidkom pokretu udinili su GramSijevu ideju o jedin- stvu teorije i prakse, filozofije i politike znadajnijom nego to je bila u njegovo doba. U radnidkom pokretu dolazilo je do sve vcceg ras- koraka izmedu politidke prakse partija i marksistidke teorije. Marksistidka teorija je, kao i teorija uopSte, desto tretirana, kako je to GramSi primetio, kao dopuna, pomocno sredstvo i sluSkinja prakse. Do degradacije teorije dolazi u pokretu najdesce usled bi- rokratizacije druStvenih odnosa, a posebno odnosa u komunistid- kim partijama, jer jadanje tehnobirokratskih tendencija ima kao svoj korelat postepeno pretvaranje ideologije od revolucionarnog sredstva za mobilizaciju masa u birokratski monopol nad svescu, u hermeticki zatvoren sistem stavova kqji ne odgovaraju izmenje- noj socijalnoj stvarnosti.

Smatramo da se moze prihvatiti stanoviste po komc je GramSi uspesno reio staru dilemu naudnog socijalizma - dilemu izmedu pretpostavke aktivizma i pretpostavke delovanja objektivnih i druStvenih zakona. On je nedvosmisleno ukazao da covek, kao realni istorijski Subjekt i stvaralac istorije, ne moze da se objasni koncepcijom samodejstva strogo objektivnih druStvenih zakona koji bi bili u svemu nezavisni od ljudskog delovanja. Zato predvi- danje buducnosti nije neto cisto objektivno; ono podrazumeva i subjektivni ljudski projekt, program akcije, strast, koja ostri in- telekt, volju koja daje svoj pedat svetu stvari.

Polazeci od sloienosti i protivurecnosti drustvenih odnosa, GramSi je mogucnost predvidanja vezivao za konkretnu drustvenu

1 Vredno je napomenuti da o relaciji filozofija-politika i kod nas po- stoje raznorodna pa dak i suprotna miSljenja. Mnogi GramSijevi tekstovi o ovoj problematici sigurno bi uticali da se u suStini Ia2ne dileme stvaraladki razreSe na marksistidkim osnovama.

20 Dobrosav Bjeletic

akciju i borbu: U stvari, unaprijed je moguce predvidjeti naucno sam o borbu, ali nije moguce predvidjeti njezine konkretne mo- mente, je r oni ne mogu da ne budu rezultat protivurjednoti snaga koje se nalaze u neprekidnom kretanju, pa se n ikada ne mogu sves- ti na odredeni kvalitet je r se u njima kvantitet neprekidno pretvara u kvalitet.1

GramSi ogranidava mogucnost i domaSaje naudnog predvida- nja u druStvu opsegom borbe i konkretnim dprinosom predvide- nom ishodu i rezultatu . Predvidati se stvarno m oie sam o do one mjere, do koje se i radi, do koje se vrSi neki dobrovoljni napor i tim e konkretno pridonosi ostvarivanju predvidenog rezultata.2

GramSi je u dovoljnoj m eri naglasio ulogu ljudske volje i htenja u predvidanju, i to u Sirem smislu, p ri ie m u se uzima u obzir i volja drugih i njihova akciona usm erenost. Kada je red o prakticnosti predvidanja, Gramsi je kategoridan: Moze se, Stavise, reci da samo u onoj meri u kojoj je objektivni vid predvidanja povezan s nekim program om , u toj meri taj aspekt stice objektivnost.3

Pri tom je isticao da je apsurdno pom isljati na disto egzaktno, objektivno predvidanje, kad je red o ciljevima i rezultatim a po- liticke akcije. Izvesno je da predvidati - kaze GramSi -zn ad i samo videti dobro sadasnjost i proslost kao neto $to je u kretanju: tj. pronalaziti osnovne trajne elem ente procesa.4

Gramsijeva koncepcija puta u socijalizamGramsijeva koncepcija puta u socijalizam neposredno je pove-

zana sa specificnostim a novije istorije socijalizma kako u procesu naslajanja tako i u pogledu sadrzinskog i stvaraladkog osmiSljava- nja i bogacenja teorijskih osnova naucnog socijalizma. Kritidkim razm atranjem konkretne drustveno-ekonom ske stvarnosti on je trazio odgovore na slozena pitanja daljeg razvoja socijalizma i izuz- etno komplikovanim i drustveno-protivurednim procesim a nacio- nalnih i m edunarodnih zbivanja, ukljudujuci tu i najvitalnije Probleme savrem ene borbe za socijalizam.

Gramsijevo videnje puta u socijalizam karakteriSe svestrano, sveobuhvatno sagledavanjc samog pojma socijalizma kao otvorene

1 A. GramSi: Kritidke bilieSke uz jedan pokuaj popularnog ogleda sociologije, str. 165. Historijski materijalizam i filozofija Benedeta Kro- cea. 2 Isto, str. 165.3 A. GramSi: Izabrana dela, str. 223.4 Isto. str. 223.

Filozofija istorije i politike u delu A Grantsija 21mogucnosti svezivotnog ljudskog postojanja i delanja, stvaralacke istorijsko-razvojne afirmacije coveka i drustva kojima sc ostvaruje postepeno prevazilaienjc dominacije ekonomske i svake drugc dc- terminacije i nuznosti u ime slobode. Tako sveobuhvatna vizija so- cijalizma ukljuduje u sebe moderne videnje jedinstva brojnih slo- zenih ljudskih i druStvenih problema i njihovo razreSavanje na no- vim socijalno-ekonomskim osnovama. Za njega socijalizam predstavlja razresenje konfliktnih druStveno-istorijskih protivureenos- ti gradanskog druStva i raslojenih struktura u njihovom bicu, raz- reScnje socijalno-klasnogkonflikta izmedu sve malobrojnije mono- polske burzoazije i najSirih slojeva koji su u sferi eksploatacijc. Nje- gova koncepcija socijalizma otvara prostore za sire angazovanje svih druStvenih slojeva u cilju ostvarivanja nove funkeije sistema druStvenih odnosa. U tom kontekstu GramSi je teoreticar socijalizma - socijalistidke kulturne revolueije kao jedinstvenog zivotno- stvaralackog procesa. Za GramSija proleterska revolueija nije samo u ekonomskim promenama i u prevlasti jedne nove klase vec i u dubokom procesu demokratske, socijalne, nacionalne, moraine i kulturne obnove druStva.

Socijalistika revolueija je jedan dug istorijski proces koji predstavlja nastavak i dalji hod moderne istorije, kao i svih kultur- nih tvorevina i vrednosti, ona uz to predstavlja i kvalitativan skok u ovo druStveno stanje i demokratske odnose, koji ubrzano otva- raju nove mogucnosti za ljudsko stvaralaStvo. Najveci broj pozna- valaca GramSijevog opusa jedinstveno istide da je centralno pitanje u GramSijevom delu izgradnja novoga drustva, odnosno hegemo- nije proletarijata. Pored konstituisanja hegemonije proletarijata, Gramsi proleterskoj revoluciji stavlja u zadatak i radikalno reSava- nje nacionalnih problema, koje su nagomilalc i zaostrile ranije vla- dajuce klase, a koji se javljaju kao barijere i kocnice u daljem raz- voju i obnovi italijanskog drustva.

GramSi je pitanju klasne borbe i revolueije na Zapadu priSao uvaiavajuci sve specifidnosti drustvenih struktura, koristcei sc pri tom iskustvima Oktobra. On, praveci razliku izmedu drustva na Zapadu i druStva na Istoku, istice da je druStvo na Zapadu jedna iz- gradena struktura koja kao tvrdava Stiti drzavu, medutim, na Istoku dru^tvena struktura nije bila razvijena i zato je, po Gramsiju, bilo lake razbijati nezasticeno politidko dru^tvo.1

Na Zapadu je industrijski razvoj stvorio dvrcu socijalnu pove- zanost, i Gramsi naglaSava da postoji potpuna prevlast vladajuce

' Razlidito odvijanje revolueije na Zapadu od revolueije na Istoku, posledica je razlika u odnosu izmedu driave i druStva u ova dva regiona. Na Istoku - pisao je GramSi - driava je bila sve dok je druStvo u zametkui nepostojano, a na Zapadu bi se prilikom najmanje krize driave odmah pri- mecivala dvrsta struktura gradanskog druStva.. Citirano po L Magri: Dr- iava i revolueija danas, Socijalizam, br. 11, 1968, Beograd, str. 1466.

22 Dobrosav Bjeletic

grupe cija je hegemonija udvrcena. O tuda GramSi istide da radnid- ka klasa i njena partija treba da predu sjnanevarskog rata na po- zicioni, da sc penetriraju u gradansko druStvo i da tako zadobijaju kulturno, m oralno i politidko vodstvo da bi se time zamenila bur- zoaska idcologija socijalistidkom. Po GramSiju proletarijat i njego- va partija treba da uporno, sistem aki, idejno i kulturno rade, kako bi stekli dobrovoljno hegemoniju, dime bi se vladajuca klasa liila podrske naroda i tako dobila bitka za vlast u samom pocetku.

GramSi je posebnu pain ju posvetio slozenom pitanju socijal- nog subjekta socijalistidke revolueije na Zapadu u okviru koncep- cije istorijskog bloka.

Gramsijeva koncepcija istorijskog bloka, subjekta socijalis- ticke transform aeije u razvijenom kapitalistickom druStvu Zapad- ne Evrope oslanja se na zakonite tendeneije socijalne i klasne di- fereneijaeije koja se vr$i u okviru savrem enog kapitalizma. Ona podrazum eva stalno proSirivanje fronta dru$tvenih i politickih snaga koje zive u najam nom odnosu i koje su po svom druStvenom polozaju i istorijskom in teresu objektivno usm erene na korenitu socijalisticku transform aeiju kapitalistidkog sistema.

Osnovne pokretadke snage socijalne revolueije po GramSiju su radnicka klasa i poljoprivredni proletarijat. GramSi je saveznistvu izmedu radnika i seljaka - njihovom socijalnom bloku u koji se uk- ljucuju svi delovi slanovnistva koji su protiv kapitalizm a - namenio ulogu izvrsitelja socijalne i nacionalne obnove italijanskog drustva. Proletarijat se mora cvrsto ujediniti i form irati kao definitivna pre- vralnicka snaga u okviru istorijskog procesa koji vodi. Gramsi je anlicipirao ulogu pro leterske partije koja je nosilac svesti i sazna- nja ne samo o postojecem stanju nego i o proslosti, a narocito o ten- deneijam a istorijskog kretanja prem a buduenosti. Gramsi zadatak partije odreduje ovako: Njen osnovni zadatak moze biti oznacen u ove tri tacke: 1) Organizirati i ujediniti industrijski i agrarni p ro letarijat za revolueiju; 2) Organizirati i mobilizirati oko proletarija- ta sve neophodne snage za revolucionarnu pobjedu i za osnivanje radnidke drzave; 3) Postav.iti pro letarijatu i njegovim saveznicima Problem ustanka protiv gradanske drzave i borbe za d ik taturu pro- letarijata i voditi ih politidki i materijalno ka rjesenju kroz jednu se- riju parcijalnih borbi.1

GramSi odbacuje m oguenost da se u savremenim uslovima razvijenog Zapada ka socijalizmu moze napredovati samo akeijom avangarde radnicke klase i istide da taj proces moze da se uspeSno vrsi uz ogrom no ucesce Sirokih slojeva radnih masa, srednjeg i in- telektualnog staleia. On zato naroditu paznju posvecuje idejnom,

' Le Tesi di Congresso di Lione, Trenta anni di vita e di latta del PCI, Quaderni Rinascita 2, Edizione Rinascita, Roma. 1951, p. 93.

Filozofija istorije i politike u delu A Gramlija 23teorijskom, kulturnom i politidkom radu, kroz koji veliki delovi se- ljaikih masa i srednjih staleia treba da sc otcepe od pasivnog pri- stajanja uz burzoasku klasu i njen poredak. GramSi naglaava ncophodnost i potrebu da radnika klasa i radne mase postanu znatajniji faktor na polju nadgradnje i na podrucju vladavine. To je za GramSija bitan uslov i kriterijum napredovanja prema socija- lizmu.

Koncepcija istorijskog bloka, koju je anticipirao GramSi, od dalekoseznog je znacaja. Ta koncepcija otvara mogucnosti ravnop- ravnog sudelovanja u socijalistidkoj borbi pored radnike klase i drugim socijalnim snagama, posebno intelektualnim slojevima. Po ovoj koncepciji blk razliditih druStvenih snaga je taj koji osvaja vlast, a ne partija kao njegov opunomoceni zastupnik. Partija je samo deo bloka u kome treba da afirmiSe hegemoniju radnidke klase.1

Karakteristidno je za Gramsija da on modele revolucije direkt- no izvodi iz stepena razvijenosti gradanskog sistema. Tako on jako- binizam objaSnjava nezrelim i nerazvijenim gradanskim sistemom. Po njemu se frontalni sukob posle 1870. godine neminovno pretva- ra u pozicioni rat. Jedna upravljadka klasa, po GramSiju, realizuje svoju vladavinu na viSe nacina koji u osnovi zavise od razliditih is- torijskih situacija i sfera socijalnog iivota. Grami razvija tezu da potcinjena klasa koja se angazuje da osvoji politidku vlast, mora da vodi borbu za hegemoniju na svim poljima, na razliditim nivoima i u razlicitim trenucima. Ona mora na tim poljima da postignc zna- cajne uspehe, pre nego Sto zauzme politicku vlast. Prvenstvo neke odredene drutvene grupe javlja se na dva nacina: kao vladavina i kao intelektualno i moralno vodstvo... Jedna druStvena grupa moze i tavie mora rukovoditi jos prije nego to osvoji vlast (a to je jedan od glavnih uslova za samo osvajanje vlasti); posle kada obavlja vlast i kada je drzi dvrsto u rukama, kada postaje vladajuca, mora i dalje biti vodeca.2

Na bitnu specificnost Gramsijevog shvatanja odvijanja revolucije na Zapadu ukazuje P. Toljati u radu Grami i lenjinizam, na- vodeci kao veoma interesantna dva GramSijeva modela vodenja manevarskog i pozicionog rata u borbi za prevlast. Manevar- skim ratom Grami oznacava direktni revolucionarni napad za osvajanje vlasti. Pozicionim ratom oznaCava otpor klase koja idejno i politicki sazreva pod vodstvom revolucionarne partije u uslovima kada, iz objektivnih razloga, revolucionarni napad direktno nije moguc. Grami za prilike na Zapadu, i konkretno u Italiji, prcdvida

' V. Referat E. Berlinquera na XII kongresu KPI - Politika italijan- skih komunista, Komunist, Beograd, 1969, str. 36.2 A. GramSi: II risorgimento, Ordine nuovo, Einaudi, Torino, 1955, p.70.

24 Dobrosav Bjeleticpozicioni rat u okviru kojeg se trazi preokret struk tu re i vladajuceg istoi ijskog bloka. 0 problem u vodstva socijalistidkog druStva, od- nosno hegemonije kau pretpostavke politicke revolucije, GramSi govori, pored ostalog, u clanku Socialismo e cultura: To hocc reci da svakoj revoluciji prethodi intenzivan kriticki rad, kulturna penetracija, prodiranjc ideja kroz skupine ljudi koji su se suprot- stavljali i sami okupljali da postepeno rijese vlastite i politicke Probleme . .. Isti fenom en se ponavlja i danas i za socijalizam. Kroz kri- tiku kapitalistickog drustva koja je stvorena i stvara se jedinstve- nom svijescu proletarija ta i kritika znaci kultura, a ne spontana evolucija.1

Prihvatajuci klasike, Gramsi je jasno Video da politicka akcija radnicke klase. . . dobija realnu istorijsku vrednost jedino onda kada postane funkcija razvitka novih ekonom skih uslova ... Zato je radnicko sam oupravljanje sm atrao osnovnom pretpostavkom novih socijalistickih odnosa. Ali fabricki savet nije sam o organ sa- m ouprave, vec u prvom redu celija nove radnicke drzave, klica novih organa vlasti, dakle, revolucionarni organ radnicke klase u pre- laznom periodu. U toj raznovrsnosti funkcija koje imaju zajcdnicki imenitelj, a to je revolucija, vidi se specificost Gramsijeva ucenja.

Jedna klasa po Gramsiju postaje hegem ona tek kad pored po- litickog rukovodenja uspe da se ispolji i kao kulturni ideoIoSki voda. Hegcmonija je u GramSijevoj koncepciji dvoznacni pojam shvacen kao kultu rno i politicko rukovodenje i znati stvarnu drustvenu moc jedne klase koja proistice iz dom inacije njenog po- gleda na svet. Ona je stvarna moc samo pod pretpostavkom pune sinteze rukovodenja i saglasnosti. U dosadasnjoj istoriji sve do Le- njina i oktobarske revolucije vladajuca klasa nije imala hegemoni- ju je r se istorija ljudskog drustva razvijala kao proces na ijim su polovima bili prosvetiteljstvo (u sirem smislu kao kulturni pokret, kao stanje duha) i jakobinizam (kao poIitiki pokret, kao diktalu- ra). Cilj jednog revolucionarnog istorijskog pokreta po Gramsiju treba da bude spoj ova dva oblika razvoja ljudske istorije. To moze da uradi kom unisticka revolucija koja ostvaruje autonom iju proiz- vodaca na privrednom , politidkom i kulturnom polju.

U okviru marksistidke misli GramSi je na originalan nadin raz- radio ulogu i znacaj kulture, pa i civilizacije u razvoju druStva, a na- rocito u periodu prelaska iz kapitalizm a u socijalizam.

Gramsi je dao izvanredan doprinos zasnivanju i razvoju mark- sisticke teorije, kulture i estetike, odredenju odnosa izmedu inte- ligencije, radnidke klase i kom unisticke partije. On je pojam i su- tinu kulture razm atrao kao oblik druStvene svesti i sastavnog dela

1 Citirano prema I. Petrinovic: Partija radnidke klase u koncepciji A. GramSija. Spfit, 1967, str. 59.

Filozofija istorije i polilike u delu A. GramSija 25revolucionarne praksc radnicke klase i inteligencije. Na stvaranje univerzalne kulturc i umctnosti gledao je kao na imanentnu potre- hu socijalizma. Borio se teorijski i praktieno za sirenje socijalne os- nove kulturc, njeno izrastanje iz bica proletarijata, protiv raznovr- snih simplifikaeija u razmatranju kulturc i umctnosti, narocito protiv sektaStva, dogmatizma i gradanskog clitizma.

Po njemu kultura je sustinski element socijalne revolueije. Jer nema isTiriske dcmlcrtijc bez organizovanog i aktivnog ucesca ljudi, a opet, sa druge strane, nema ucestvovanja bez svesti, znanja i ideja, tj. bez kulturc. Uistinu, nema nove kulture bez stalnog pro- cesa njenog stvaranja koji podrazumeva prevazilazcnje tradicio- nalne kulture.

Gramsi je izvukao zakljucak da je za resavanje nekog teorij- skog problema neophodno da se teorija pretvori u praksu. On je ovu tezu najkonsekventnije razvio u nastojanju da poistoveti filo- zofiju sa istorijom. Filozofija jedne istorijske epohe nije, dakle, nis- ta drugo do istorija te epohe. U tom smislu istorija i filozofija su neodvojive, one sacinjavaju blk.

Gramsi je ulogu kulture i inteligencije drustveno-istorijski od- redio kaojedan od nacina za sticanje supremaeije odredenih klas- nih grupaeija. Supremacija izvesne drustvene grupe, kako naglasa- va Gramsi, javlja se u osnovi na dva nacina: kao vladanje i kao in- telektualno i moralno rukovodstvo.

Po Gramsiju, radnicka klasa pre osvajanja vlasti treba da ob- novi svoju vodecu funkeiju kroz politicko-kulturnu hegemoniju. Hegemonija radnicke klase suprotstavlja se hegemoniji vladajucih klasa upravo pomocu ideologije, koja je rezultat svih dotadasnjih progresivnih kulturnih tekovina.

Za Gramsija je pitanje hegemonije jedne socijalne grupe slo- zen i dugotrajan proces koji se odvija u etapama kroz koje prolazi drustvena i klasna akeija odredenih socijalnih snaga. Gramsi pod hegemonijom partije i klase podrazumeva asimilaeiju svih kullur- no-istorijskih vrednosti - ctickih, politickih - koje se posredstvom ideologije integrisu u bice radnicke klase poslajuci nova akeiona snaga u procesu samooslobodenja proletarijata. Tako shvacenu hegemoniju Gramsi smatra najnuznijim oblikom demokratije.

Gramsijev doprinos zasnivanju marksisticke politicke teorije socijalizma, koja je u stalnom dinamickom nastajanju i razvitku, jeste ogroman, i to kako u stvaranju jedne genetske sinteze tako i u naucno-teorijskoj analizi njenih drustveno-istorijskih izvora i bit- nih konstitutivnih elemenata.

Iz svega dosad recenog moze se zakljuciti da su Gramsijevi opsti teorijski pogledi u mnogo cemu identieni sa osnovnim pola- ziStima klasika marksizma. I tu Gram&i veoma uspeSno i kreativno dalje nadogradujc marksistiku teoriju, razvijajuci njenu osnovu u relacijama naudnog socijalizma. Imajuci u vidu upravo taj funda-

26 Dobrosav Bjeletic

m entalni Marksov doprinos ljudskoj civilizaciji, Gramsi je precizno ocenio ono sto su svi Marksovi sledbenici ponavljali, da sa njim in- tc lektualno z.apocinjc jedno novo istorijsko doba, kojc cc se produ- zavati kroz vekove sve do nestanka politidkog dru&tva i dolaska uredenog drustva u kome cc sc ostvariti prelazak iz carstva nui- nosti u carstvo slobodc. U svom pristupu on golovo uvek polazi od stvarnih drustvcno-ckonom skih okolnosti, kojc saglcdava u to- talitctu. Ovo je jcdna od najbitnijih karaktcristika GramSijevih dcla kao celine.

Dr Dobrosav Bjeletic

IZBOR IZ DELA

IzabraoDr DOBROSAV BJELETlC

Za ovu knjigu tekstovi su izabrani iz sledecih Gramsijevih dela: Note sul Machiavelli; II Materialismo storico; Passato E Presente:

Letteratura E Vita Nazionale; Gli intellettuali - sve u izdanju Editori Riuniti, Torino 1975. Scritti politici, Editori Riuniti, Roma 1967.

Ick^im i i. oi ih ih iu pn-wla )c Jugana Siojanovic; Izabrana dela A. GramSija, Kultura, Beograd 1959. koja je prevela Neda Popovic Historijski materijali/am i filozofija Benedeta Krotea, Naprijed, Zagreb

1958. Prevod: Milan Macura i dr Milivoje Ivcic.

FILOZOFIJA PRAKSEF ilo z o fi ja i id e o lo g ija - S tv a r a la c k a f i lo z o f i ja -

- I s to r i j s k o z n a c e n je f i lo z o f i je - F ilo z o fi ja p r a k s e i m o d e r n a k u l t u r a - I s t o r i c n o s t f i l o z o f i j e p r a k s e - S u d n e g d a i n j i m

f i lo z o f i ja m a - P r ig o v o r e m p i r i z m u - G r a m s t o K r o c e u - O d u o s t i z m e d u n a u k e , re lig ije , o p s te g n a c in a m is l je n ja - S ta je c o v e k ? -

- T e o r ija i p r a k s a

Filozofija i ideologija. . . Filozofija je pogled na svijet, koji predstavlja inte-

lektualni moralni zivot (katarzu odredenog prakticnog zi- vota) jedne cijele drustvene grupe zamisljene u kretanju, a sagledane, dakle, ne samo u njezinim sadasnjim i nepos- rednim, vec i u buducim i posrednim interesima; ideologija je svaka posebna koncepcija unutraSnjih grupa klase, koje postavljaju kao zadatak da se pomogne rjeSenje ne- posrednih i odredenih problem a . . .

(A. GramSi: Historijski materijalizam i filozofija Benedeta Krocca, Na- prijed, Zagreb, 1958. str. 227)

Stvaralacka filozofijaSto je filozofija? Da li je to izrazito receptivna djelat-

nost, ili samo sreduje, ili je pak apsolutno stvaralacka djelat- nost? Treba definirati sto se podrazumijeva pod pojmovima receptivan, sredujuci i stvaralacki: receptivan pre- tpostavlja uvjerenje u apsolutnu nepromjenljivost svijeta, koji postoji uopce, to jest objektivno u vulgarnom smislu tog iz- raza. Sredujuci se priblizava pojmu receptivan: iako u sebi sadrzi misaonu djelatnost, ta je djelatnost ogranicena i uska. Ali sto znaci stvaralacki? Mozda to, da je misljenje stvorilo vanj- ski svijet? No kakvo i cije misljenje? Tako se moze zapasti u so- lipsizam, jer u stvari svaka forma idealizma zapada u solipsi- zam. Da bismo izbjegli solipsizmu, a ujedno mehanicistickim koncepcijama, koje su sadrzane u shvacanju misli kao receptiv- ne i sredujuce djelatnosti, treba problem postaviti historicis- ticki ali istovremeno kao temelj filozofije postaviti volju (najzad - prakticnu aktivnost ili politiku), a volju racionalnu, a ne hirovitu, koja se ostvaruje toliko, koliko odgovara objektiv-

32 Antonio GramSi: IzJbor iz dela

nim historijskim potrebama, ukoliko je, naime, i sama opca his- torija u casu svog ostvarivanja progresivna. Ako tu volju u po- cetku predstavlja neki pojedinac, njezina je racionalnost doku- mentirana time, sto je prihvaca mnostvo i sto je prihvaca zauvi- jek. Ona naime postaje kultura, zdravi um, pogled na svijet s etikom, koja odgovara njezinoj strukturi. Sve do njemaCke klasicne filozofije, filozofija je bila shvacena kao receptivna dje- latnost ili u najboljem slucaju sredujuca; bila je, naime, shvacena kao spoznaja o nekom mehanizmu, koji objektivno djeluje nezavisno od covjeka. Njemacka je klasicna filozofija unijela pojam stvaralastva misli, ali u idealistiCkom i spekulativnom smislu. Cini se, da je samo filozofija prakse uspjela pokrenuti misao korak naprijed, i to oslanjajuci se na njemacku klasicnu filozofiju i kloneci se svake tendencije, koja vodi k solipsizmu, i shvacajuci misao historijski. Ona je, naime, uzima kao pogled na svijet, kao zdravi um, koji se tako prosirio medu mnost- vom (a to se sirenje ne bi moglo ni zamisliti bez racionalnosti ili historicnosti), da se moze pretvoriti u aktivnu normu vlada- nja. Prema tome, pojam stvaralacki treba da se shvati u rela- tivnom smislu, kao misao, koja mijenja nacin osjecanja vecine, pa prema tome i samu stvarnost, koja se ne moze bez te vecine ni zamisliti. Stvaralacki treba shvatiti u smislu prema kome ona uci, da ne postoji stvarnost, koja bi postojala zbog same sebe, u samoj sebi i za sebe, nego u historijskom odnosu s lju- dima koji je mijenjaju itd.

(Isto, str. 40, 41)

Istorijsko znacenje filozofijeMnoga su istraiivan ja i prouavanja historijskog zna-

caja raznih filozofija potpuno jalova i fantastidna, jer se ne vodi racuna o cinjenici, da su mnogi filozofski sistemi iskljuivo (ili gotovo iskljucivo) lini izrazaji i da je medu njima najmanje tak- vih, koji se mogu nazvati historijskima, jer su se utopili u masi snova, koji su posve racionalnog i apstraktnog znaiaja. Mo2e se reci, da se historijska vrijednost jedne filozofije m oie mjenti prema prakticnoj djelotvornosti, to ju je postigla (a prakt- nost treba shvatiti u irem smisluj.Ako je istina da je svaka filozofija izraz nekog druStva, ona bi morala da utjee na druStvo i da prouzrokuje neke posljedice, pozitivne i negativne. Upravo

Filozofija prakse 33

je ta mjera, do koje ona utjece, mjerilo njezina historijskog zna- cenja i tvrdnje, da to nije ucena radnja nekog pojedinca, nego bistorijska cinjenica.(Isto, Sir. 41. 42)

Filozofija prakse i moderna kulturaFilozofija prakse predstavljala je trenutak moderne

kulture; u izvesnoj meri, ona je odredila ili oplodila neke njene struje. Izucavanje ove vrlo vazne i znacajne cinjeniee bilo je za- nemareno ili za njega naprosto ne znaju takozvani ortodoksi, i to iz sledeceg razloga: sto se najvaznija filozofska kombinacija ostvarila izmedu filozofije prakse i raznih idealistickih ten- dencija, a to se takozvanim ortodoksima, koji su bitno vezani za posebnu struju kulture prosloga veka (pozitivizam, scijenti- zam) ucinilo kao besmislica, ako ne i sarlatansko lukavstvo. (Medutim, u Plehanovljevom eseju o Osnovnim pitanjima po- minje se ponegde ta cinjenica, ali je samo dodirnuta, bez ikak- vog pokusaja da se kriticki objasni.) Zbog toga izgleda nuzno da se revalorizuje onakvo postavljanje problema kako je to poku- sao Antonio Labriola.Desilo se ovo: filozofija prakse je stvarno pretrpela dvost- ruku reviziju, to jest bila je asimilirana u dvostruku filozofsku kombinaciju. S jedne strane, izvesne njene elemente ukljucilc su u sebe eksplicitno ili implicitno izvesne idealisticke struje (dovoljno je navesti Krocea, Dentilea, samog Bergsona, prag- matizam); s druge strane, takozvani ortodoksi, obuzeti mislju da nadu filozofiju koja bi, prema njihovom vrlo ogranicenom glediStu, bila obuhvatnija od obicnog tumacenja istorije, verovali su da su ortodoksi samim tim sto su je u osnovi nasli u tradicionalnom materijalizmu. Druga jedna struja vratila se kantizmu (tu se, pored beckog profesora Maksa Adlera, mogu navesti i dva italijanska profesora - Alfredo Podzi i Adelki Ba- latono).' Moze se primetiti, uopste uzev, da su struje koje su

' Allrodo Poggi (1881), socijalist, danas socijaldemokrat. Profesor is- torijc tilo/ofije. Bio je dlan Komiteta za nacionalno oslobodenje Italije; go- dine 1943. dcportovan u Mauthauzen, uspeo je da pobegne. Napisao je, po- rod ostalog: Crkva, drtava i Skola (1924), Socijalizam i kultura (1926).Adelchi Baratono (1878-1947), profesor lozofije. Socijalistidki po- slanik 1921. Pripadao je maksimalistidkoj frakciji, ali je odbio da pristupi Trecoj internacionali sa svojom frakcijom i ostao na pozicijama cen- tra. - Prim. red.) Filozofija istorije i politike

34 Antonio Gramii: lzbor iz dela

pokusale da povezu filozofiju prakse s idealistickim tendenci- jama najvecim delom bile struje cistih intelektualaca, dok je struja koja predstavlja ortodoksnost bila struja intelektualnih licnosti izrazitije posvecenih prakticnoj delatnosti, i prema tome vise vezanih (vise ili manje spoljnim vezama) za velike na- rodne mase (sto, uostalom, nije sprecilo najveci deo njih da prave preokrete nemalog istorijsko-politickog znacaja).

Ovo razlikovanje ima veliku vaznost. Cisti intelek- tualci.kao tvorci najsirih ideologija vladajucih klasa, kao lideri intelektualnih grupa svojih zemalja, nisu mogli da se posluze bar nekim elementima filozofije prakse da bi osnazili svoje koncepcije i ublazili preterani spekulativni filozofizam istorij- skim realizmom nove teorije, da bi arsenal drustvene grupe za koju su bili vezani snabdeli novim oruzjem. S druge strane, or- todoksna tendencija vodila je borbu s ideologijom koja je na- jrasprostranjenija u narodnim masama, religioznim transcen- dentalizmom, i verovala je da ce ga savladati jedino pomocu najsirovijeg i najbanalnijeg materijalizma koji je i sam bio ne bas nevazna naslaga opsteg nacina misljcnja. A tu naslagu od- rzavala je u zivotu, vise nego sto bi se verovalo i nego sto se ve- ruje, sama religija, koja u narodu ima trivijalan i nizak izraz, su- jeveran i vradzbinski, a u njemu materija ima nemalu funkciju.

Labriola se razlikuje i od jednih i od drugih svojim (pravo da kazemo, ne uvek sigurnim) tvrdenjem da je filozofija prakse nezavisna i originalna filozofija, koja u sebi samoj ima elemente daljeg razvoja da bi od tumacenja istorije mogla postati opsta filozofija. Treba raditi uprav u tom smislu, rzvijajuci postav- ku Antonija Labriole, a ne izgleda (bar koliko se secam) da su knjige Rodolfa Mondolfa dosledan razvitak te postavke^

Zbog cega je filozofija prakse imala tu sudbinu da je svojim glavnim elementima posluzila spajanju bilo s idealizmom, bilo s filozofskim materijalizmom? Istrazivacki rad ne moze a da ne bude slozen i delikatan; on iziskuje veliku prefinjenost u analizi i intelektualnu trezvenost. Jer doveka mogu vrlo lako prevariti spoljne slicnosti, tako da ne vidi one skrivene slicnosti i nuzne, ali prikrivene veze. S mnogo kriticke obazrivosti treba prona- laziti pojmove koje je filozofija prakse ustupila tradicional- nim filozofijama, a po cemu su se ove trenutno podmladile - a to ne znaci niStadrugo nego saciniti istoriju m oderne kulture posle delatnosti osnivaa filozofije prakse.

Eksplicitno usvajanje ocevidno nije tesko pronalaziti, iako i njega treba kritiki analizirati. Klasican prim er predstavlja

Filozofija prakse 35Kroceovo svodenje filozofije prakse na empirijski kanon isto- rijskog istrazivanja, a to shvatanje je prodrlo medu katolike (vidi knjigu monsinjora Oldatija), sto je doprinelo stvaranju ita- lijanske ekonomsko-pravne istoriografske skole koja se prosi- rila i van Italije. Ali najteze i najosetljivije je istrazivati impli- citno usvajanje, nepriznatno, do koga je doslo stoga sto je filozofija prakse predstavljala trenutak moderne kulture, raSire- nu atmosferu, koja je izmenila stara naucna misljenja akeijama i reakcijama koje nisu vidne i neposredne. S tog stanovista je nai ocito zanimljivo proucavati Sorela,1 jer se kroz Sorela i nje- gov uspeh moze doci do mnogih indicija u tom pogledu; isto to se moze reci i za Krocca. Ali izgleda mi da bi najvaznije bilo pi o- ueavati Bergsonovu filozofiju i pragmati/.am, kako bi se videlo u kojoj meri bi izvcsne njihove postavke bile nezamislive bez istorijske karike filozofije prakse.

Drugi vid ovoga pitanja jeste prakticna pouka iz nauke o politici, kqju je filozofija prakse dala sopstvenim protivnieima koji se protiv nje zestoko bore iz principa, isto kao sto su se je- zuiti teoretski borili protiv Makijavelija, iako su u praksi bili njegovi najbolji ucenici. . . .

(A. Gramsi: I/abrana dcla, Kultura, Beograd. 1959. su . 78, 79. 80 i 81)

. . . Filozofija prakse je imala dva zadatka: da se boi i pro- liv modernih ideologija u njihovom najrafiniranijem obliku, kako bi mogla obrazovati sopstvenu grupu nez.avisnih inte- lektualaca, i da vaspita narodne mase, cija je kultura bila srednjovekovna. Ovaj drugi zadatak, koji je bio osnovni s ob- zirom na karakter nove filozofije, apsorbovao je sve snage, ne samo kvantitativno, nego i kvalitativno; iz didaktickih razloga nova filozofija slila se u jedan oblik kulture koji je bio neto visi od prosednog narodnog (a on je bio vrlo nizak), ali apsolutno nepodesan za borbu protiv ideologija obrzovanih klasa, dok je nova filozofija nastala upravo zato da savlada najviSu kulturnu manifestaeiju toga vremena, klasienu ne-

1 Georges Sorel (1857-1922), teoretidar revolucionarnog sindikaliz- ma. IzvrSio je velik uticaj u Italiji i Francuskoj. Bio je osnivad i urednik da- sopisa Devenir social. - Prim. red.

36 Antonio Grantsi: Izbor iz dela

maCku filozofiju, i da dovede do stvaranja grupe intelektua- laca nove druStvene grupacije, ciji je pogled na svet predstav- Ijala. S druge strane, m oderna kultura, naroilo idealisticka, ne uspeva da stvori narodnu kulturu, ne uspeva da da moral- nu i naucnu sadrzinu sopstvenim skolskim program ima, koji ostaju apstraktne i teorijske seme; ona ostaje kultura uske intelektualne aristokratije koja ponekad uspeva da utice na omladinu jedino ukoliko postaje neposredna i prigodna po- litika.

(Isto, str. 82)

.. . Filozofija prakse pretpostavlja svu tu kulturnu pro- slost, renesansu i reformaciju, nem acku filozofiju i francus- ku revoluciju, kalvinizam i klasicnu englesku ekonomiju, laicki liberalizam i istorizam koji je u osnovi citavog moder- nog shvatanja zivota. Filozofija prakse krunise ceo taj pokret intelektualne i m oraine reforme koji se dijalekticki izrazava u suprotnosti izmedu narodne kulture i visoke kulture. Ona odgovara vezi protestantska reform a plus franeuska revolu- cija: to je filozofija koja je i politika, i politika koja je filozofija. Ona jos prolazi kroz svoju narodsku fazu: stvoriti grupu nezavisnih intelektualaca nije lako, to iziskuje dug proces, s akcijama i reakcijama, s prilazenjima i osipanjima i novim i veoma brojnim i slozenim formacijama. To je shavatanje jed- ne podredene drustvene grupe bez istorijske inicijative, koja se stalno povecava ali neorganski, i ne moze preci izvestan kvalitativni stepen koji lezi uvek s ovu stranu posedovanja cfrzave, stvarnog vrsenja hegemonije"fid celokupnim drust- vom, koja jedino dopusta izvesnu organsku ravnolezu razvit- ka intelektualne grupe. Filozofija prakse je i sama postala predrasuda i sujeverje: takva kakva je, ona je narodni vid m odernog istorizma, ali sadrzi u sebi pocetak njegovog pre- vazilazenja. U istoriji kulture, koja je mnogo sira od istorije filozofijc, svaki put kada je dotaknuta narodna kultura, jer se prolazilo kroz fazu prevrata i iz konglom erata narodnog oda- birao metal jedne nove klase, imali smo procvat materijaliz- ma; a obrnuto, u tom istom trenutku tradicionalne klase su se hvatale za spiritualizam. Na prelazu izmedu francuske re- volucije i restauracije, Hegel je dijalekticki razradio dva mo- m enta zivota misli, materijalizam i spiritualizam, ali je sinte- /.a bila covek koji hoda naglavce. Nastavljaci Hegela unis-

Filozofija prak.se 37

tili su to jedinstvo i vratili smo se materijalistickim sistemi- ma s jcdnc, i spiritualistickim, s druge stranc. U licu svoga os- nivada1, filozofija prakse je ponovo prozivela celokupno to iskustvo, hegelijanstva, fojerbahijanstva, francuskog materi- jalizma, da bi rckonstruisala sintezu dijalektickog jedinstva: covek koji hoda nogama. Podvajanjc koje se desilo kod hegelijanstva ponovilo se i kod filozofije prakse, to jest od dijalektickog jedinstva vratili smo se, s jedne strane, filozof- skom materijalizmu, dok je visoka moderna idealisticka kul- tura nastojala da usvoji ono sto joj je od filozofije prakse bilo neophodno da bi pronasla neki novi eliksir.

Politicki, materijalisticko shvatanje je blisko narod- nom, opstem nacinu misljenja; ono je tesno povezano s mno- gim verovanjima i predrasudama, sa gotovo svim narodnim sujeverjima (vradzbinama, duhovima, itd.). To se vidi u na- rodskom katolicizmu, a narocito u vi/.antijskom pravoslav- lju. Narodna religija je krajnje materijalisticka. Medutim, zvanicna religija intelektualaca nastoji da spreci obrazovanje dveju odvojenih religija, dvaju odvojenih slojeva, kako se ne bi odvojili od masa, kako ne bi i zvanicno, kao sto je to u stvarnosti, religija postala ideologija uskih grupa. Ali s tog stanovista ne treba mesati stavove filozofije prakse i katoli- cizma. Dok ova prva odrzava dinamican kontakt i te/.i da uz- digne stalno nove slojeve masa do viseg kullui nog zivota, ka- tolicizam tezi da odrzi cisto mehanicki kontakt, spoljn jedinstvo, zasnovano pre svega na liturgiji i na kultu koji naj- lepse i najsugestivnije deluje na velike gmile.

(Isu,. str. 84. 85)

Istoricnost filozofije prakseDa filozofija prakse zamislja sebe historisticki, to jest

kao prelaznu fazu filozofske misli, proizlazi ne samo precut- no iz cijelog sistema, nego i izricno iz poznate teze da ce his- torijski razvitak u odredenom casu biti karakteriziran prije- lazom iz vladavine nuzde u vladavinu slobode, Sve dosadas-

1 Karla Marksa. - Prim. red.

38 Antonio Gramiu Izbor iz dela

nje filozofije (filozofski sustavi) bile su m anifestacija unut- rasnjih proturjecnosti, koje su razdirale druStvo. Medutim, svaki filozofski sistem, uzet za sebe, nije bio svijesni izraz tih proturjecnosti, je r je takav izraz mogao proizilaziti samo iz ukupnosti ovih sistema u njihovu m edusobnom sukobu. Svaki filozof jest i ne moze da ne bude uvjeren da izrazava jedin- stvo covjedjeg duha, tj. jedinstvo povijesti i prirode.^I zaista, kad ovo uvjerenje ne bi postojalo, ljudi ne bi djelovali, ne bi stvarali novu historiju, sto znaci da filozofije ne bi mogle po- stati ideologije, ne bi mogle u praksi postici granitnu i fana- ticnu kom paktnost narodnih vjerovanja, koja postizu energi- ju m aterijalnih snaga.^

U povijesti filozofske misli Hegel predstavlja posebno poglavlje, je r njegov sistem, na jedan ili drugi nacin, iako u formi filozofskog romana, pruza mogucnost da bismo shvatili, sto je stvarnost. U samo jednom sistemu i kod samo jednog filozofa postoji naimc ona svijest o proturjecnostim a, koja je prije rezultirala iz cjelokupnog sistema, ili kod skupa filozofa u njihovoj medusobnoj polemici i u njihovoj medu- sobnoj proturjecnosti.

Zato je filozofija prakse u nekom smislu reform a i razvi- tak hegelijanizma, filozofija oslobodena (ili koja nastoji da se oslobodi) od svakog fanaticnog i jednostranog ideoloskog elementa. Ona je svijest puna proturjecnosti, u kojoj sam filozof, uzet individualno ili kao cijela drustvena grupa, ne samo da shvaca proturjecnosti, nego unosi i samog sebe kao elem ent proturjecnosti, podizuci taj elem ent na princip svi- jesti i prem a tome akcije. Covjek uopce, bilo kako da se prikazuje, biva negiran, i sva dogmatski jedinstvena shva- canja bivaju prezrena i oborena, ukoliko su izraz shvacanja covjeka uopce ili covjecje prirode, svojstvene svakom covjeku.

Ali ako je i filozofija prakse izraz povijesnih kontradik- cija, a buduci da je svijesna, ona je i savrseniji njihov izraz, sto znaci da je i ona vezana za nuznost, a ne za slobodu, koja ne postoji i ne moze jos historijski postojati. Ako se, dakle, dokaze da ce kontradikcije nestati, precutno se dokazuje da ce nestati, odnosno da ce biti prevladana i filozofija prakse: u vladavini slobode ideje nece moci nastati na terenu proturjecnosti i nuznosti borbe. Filozof (prakse) moze to sada samo opcenito ustvrditi. Dalje od toga on ne moze da ide. Uistinu, on ne moze mimoici postojanje danaSnjih proturjec-

Filozofija prakse 39

nosti; ne moze, nego samo opcenito, govoriti o svijetu bez proturjednosti, a da time odmah ne stvara utopiju.

To, medutim, ne znadi da utopija ne moze da ima filozofs- ku vrijednost. Ona naime ima politidku vrijednost, a svaka politika ujedno je i filozofija, iako nepovezana i tek u obrisi- ma. Religija je u tom smislu najveca utopija, tj. najveca me- tafizika u historiji, jer je ona najveci pokuSaj da se u mito- loskoj formi pomire stvarne kontradikcije zivota. Ona - isti- na - tvrdi, da covjek ima istu prirodu, da postoji covjek uopce, jer da je stvoren od boga, da je sin bozji i zbog toga brat drugih ljudi i jednak drugim ljudima, slobodan medu os- talim ljudima kao i ostali ljudi, te da se kao takav moze shva- titi, jer se ogleda u bogu, koji je samosvijest covjecanstva, ali ujedno tvrdi, da sve to nije od ovoga svijeta i za ovaj svijet, vec od drugog svijeta (utopijskog). Tako medu ljudima dozri- jevaju ideje jednakosti, bratstva i slobode, i to medu slojevi- ma ljudi, koji se ne osjecaju jednakima ni bracom ostalim ljudima, a ni slobodni u odnosu na druge. Dogadalo se tako, da su se u svakom radikalnijem pokretu masa, na ovaj ili onaj nacin, pod odredenim formama i ideologijama postavljali odredeni zahtjevi.

(A. GramSi: Historijski m aterijalizam i filozofija B enedeta Krodea,str. 118, 119, 120)

. . . Ako filozofija prakse teorijski tvrdi, da je svaka isti- na, koja je smatrana apsolutnom i vjecnom, imala podrijetlo u praksi i da je predstavljala povremenu vrijednost (histo- ricnost svakog pogleda na svijet i zivot) veoma je tesko uci- niti prakticno shvatljivim, da takva tumaenja vrijede i za samu filozofiju prakse, a da se time ne uzdrmaju uvjerenja, koja su nuzna za akciju. To je - uostalom - teskoca, koja se pojavljuje za svaku historisticku filozofiju. Polemicari je jef- tino eksploatiraju (narocito katolici) da u istoj licnosti sup- rotstave (ucenjaka demagogu, filozofa covjeku akcije itd.) te da izvedu da historizam nuzno vodi moralnom skepticiz- mu i moralnoj izopacenosti. Iz navedenih teskoca radaju se mnoge drame u svijesti malih ljudi, a kod velikih olimpij- ska drzanja a la Wolfgang Goethe.

40 Antonio GramSL Izbor iz dela

Eto zaSto izreka o prijelazu iz vladavine nuzde u onu slo- bode m ora biti analizirana i razradena veoma profinjeno i pazljivo.

Zbog toga se dogada da i sama filozofija prakse tezi za tim da postane ideologija u loSem smislu tog pojma, tj. do- gmatski sistem apsolutnih i vjecnih istina; naro iito kad je kao u Popularnom ogledu pom ijesana s vulgarnim materija- lizmom, s metafizikom materije, koja ne moze da ne bude vjecna i apsolutna.

(Isto, str. 120, 121)

Sud negdasnjim filozofijamaPovrSna kritika subjektivizma u Popularnom ogledu ula-

zi u jedno veoma opcenito pitanje, kao sto je pitanje odnosa prem a filozofijama i filozofima iz proslosti. Ocijeniti ditavu filozofsku proslost kao bunilo i bezumlje nije samo zabluda antihistorizm a, jer sadrzi anahronisticku pretenziju, da se i u proslosti m oralo misliti kao i danas, nego to predstavlja pra- vi pravcati ostatak metafizike, pretpostavljajuci da neka do- gmatska misao vrijedi za sva vrem ena i za sve zemlje te da se njezinom mjerom cijeni citava proslost. Metodicki antihisto- rizam nije nista drugo nego metafizika. Sama cinjenica da su neki filozofski sistemi prem aseni ne iskljucuje m ogucnost da su oni u toku historije vrijedili i da su odigrali i izvrSili po- stavljeni zadatak: na njihovu prolaznost treba gledati polaze- ci od citavog historijskog razvitka i od dijalektike stvarnosti; to da su oni zasluzili da propadnu nije neka m oralna osuda ni higijena misli, izrecene s nekog objektivnog stanoviSta, nego je to dijalekticko-historijska osuda. To se moze uspore- diti s Engelsovim prikazom hegelijanske postavke ... sve to je racionalno, realno je, a sve sto je realno, racionalno je, postavke, koja ce vrijediti i za proslost.

Proslost se u Popularnom ogledu ocjenjuje kao iracio- nalna, kao grozna, a historija filozofije pretvara se u neku historijsku raspravu o teratologiji (ucenje o nakaznostima organizma - op.prev.), zbog toga sto polazi sa stanovista metafizike. (U Manifestu je, medutim, sadrzano najvise prizna-

Filozofija prakse 41

nje svijetu koji umire.) Ako je takav nacin ocjenjivanja pro- slosti zabluda teorije, da li je to skretanje od filo/ofije prakse. da li ce moci da ima bilo kakav odgojni znacaj, da ii ce moci da ulije snagu? Ne bih rekao, jer bi se onda pitanje svelo na pretpostavku, da nesto predstavljamo samo /bog toga, sto smo se rodili u danasnjem vremenu, a ne u nekom proslom stoljecu. Ali proslost i sadasnjost postojale su u svakom vremenu, pa biti suvremen predstavlja dobru temu samo /a dosjetke.

(Islo. Mi. 176. 177)

. . . Jedan od razloga, a mozda bas odlucni razlog sto je historijski materijalizam bio sveden na tradicionalni metaii- zicki materijalizam, treba traziti u tome, da historijski materijalizam nije mogao a da ne bude u najvecem dijelu kriticka i polemicka faza filozofije, dok se osjecala potreba za nekim vec dovrsenim i potpunim sistemom. Ali gotovi i potpuni sis- temi uvijek su djelo pojedinih filozofa, pa u njima uporedo s jednim dijelom, koji je u historijskom smislu aktuelan, od- nosno koji odgovara suvremenim uvjetima zivota, postoji uvijek jedan dio, koji je apstraktan, nehistorican u tom smislu da je vezan za prijasnje filozofije i da odgovara vanj- skim i pedantnim zahtjevima arhitekture tog sistema, ili je po- sljedica licne idiosinkrazije. Zalo iilozolija neke epohe ne moze biti nikakav individualni sistem ili individualna ten- dencija: ona predstavlja zbir svih individualnih i tendeneioz- nih filozofija, plus naucna misljenja, plus religija, plus zdravi razum. Moze li se na umjetni nacin stvoriti neki takav sistem kao djelo pojedinaca i grupa? Jedino sto se tako moze stvoriti, to je aktivnost kritike, a narocito u takvom smislu, da se kriticki postave i rijese problemi, koji predstavljaju odraz historijskog razvitka. Prvi takav problem, koji treba tako po- staviti i shvatiti, jest ovaj: nova filozofija ne moze da se pod- udara ni sa jednim sistemom proslosti, kakvo god da mu je ime. Istovetnost termina ne znaci istovetnosl pojmova.

( Isto, s t i . 183)

42 Antonio Grandi: Izbor iz dela

Prigovor empirizmu. . . Prema nekim prije izlozenim pitanjim a cini se da po-

jam ortodoksnosti treba obnoviti i vratiti ga njcgovu au- tenticnom podrijetlu. O rtodoksnost ne treba traziti kod ovog ili onog sljedbenika filozofije prakse, u ovoj ili onoj sklonosti, koja je u vezi sa strujam a protivnim originalnom ucenju, nego u osnovnom shvacanju, da je filozofija prakse sama sebi dovoljna, da ona u sebi sadrzi sve osnovne elem ente za stvaranje jednog opceg i sveobuhvatnog pogleda na svijet, jedne opce filozofije i teorije o prirodnim naukama. I ne samo to, nego i za ozivljavanje jedne sveobuhvatne praklicne organizacije drustva, to jest da ona postane opca i sveobuh- vatna civilizacija.

Taj tako obnovljeni pojam ortodoksnosti sluzi tome, da bi se bolje mogao oznaciti a tribut revolucionaran, koji tako cesto obicavaju prisivati raznim pogledima na svijet, teorijama, filozofijama. Krscanstvo je bilo revolucionarno u poredenju s poganstvom, je r je znacilo elem ent potpunog rascjepa izmedu zastupnika starog i novog svijeta. Neka je teorija revolucionarna upravo onoliko, koliko je ona element svijesnog odvajanja i razlikovanja na dva tabora, koliko predstavlja nepristupacni vrhunac za neprijateljski tabor. Drzati da filozofija prakse nije potpuno nezavisan i samosta- lan oblik misljenja, u proturjecju sa svim tradicionalnim filozofijama i religijama, znaci u stvari to, da jos nisu raskinutc veze sa starim svijetom, ako ne znaci i samu kapitulaciju. Filozofija prakse nema potrebe za tudom podrskom; ona je sama po sebi toliko jaka i bogata novim istinama, da se stari svijet obraca k njoj, kako bi popunio svoj arsenal suvreme- nijim i djelotvornijim oruzjem. To znaci, da filozofija prakse pocinje da vrsi prevlast nad tradicionalnom kulturom , ali ova, jos uvijek jaka, a pogotovu rafinirana i izvjestacena, po- kusava da reagira poput Grcke, koja je, iako pobijedena, na koncu ipak pobijedila okrutnog rimskog pobjednika.

Moze se reci da dobar dio filozofskog djela B. Crocea predstavlja takav pokusaj, da se filozofija prakse ponovo pro- guta, pa da se kao sluskinja prikljuci tradicionalnoj kulturi. Ali, kako se to vidi iz Ogleda, ima i takozvanih ortodoksnih pristalica filozofije prakse, koji padaju u klopku, te i sami sm atraju svoju filozofiju kao podredenu nekoj opcoj materi-

Filozofija prakse 43

jalistidkoj (vulgarnoj), a drugi idealistickoj filozofiji. (To ne znaci, da izmedu filozofije prakse i starih filozofija nema neke veze, ali je ima manje nego sto postoji izmedu kriscan- stva i grcke filozofije.) U knjizici Otta Bauera o religiji mogu se naci upozorenja o nekim kombinacijama, kojima je dalo povoda pogreSno shvacanje, da filozofija prakse nije nezavis- na, nego da joj je s vremena na vrijeme potrebna podrska neke druge materijalisticke ili idealisticke filozofije. Bauer usvaja kao politicku tezu agnosticizam politickih stranaka i odobrenje dano njihovim clanovima da se udruze u idealiste, materijaliste, ateiste, katolike itd.

(Isto. slr. 188. !89, 190)

Gramsi o Kroceu.. . kao Sto je hegelijanstvo bilo pretpostavka filozofije

prakse u XIX stoljecu, na pocetku suvremene eivilizacije, tako je Croceova filozofija mogla biti pretpostavka ponov- nog ozivljavanja filozofije prakse u nasim danima, za nase ge- neracije. Problem je bio jedva natuknut, i to sigurno u primi- tivnom i - Sto je joS sigurnije - neprikladnom obliku, jer mi u ovo vrijeme pojam jedinstva teorije i prakse, filozofije i prakse nije bio jasan, te sam po svojim sklonostima naginjao Croceu. Ali sada mi se cini da i bez obzira na zrelost i sposob- nost, koje su za taj zadatak potrebne, treba ponovo zauzeti stav i prikazati ovo pitanje u kriticki razradenijem obliku. Croceovo filozofsko shvacanje treba ponovo svesti na ono, na Sto su prvi teoreticari filozofije prakse sveli hegelijansko shvacanje. To je jedini historijski plodonosan nacin, da se po- stigne novi odgovarajuci zamah filozofije prakse, da se taj po- gled na svijet, koji se zbog potreba neposrednog prakticnog zivota poCeo vulgarizirati, dovde do takvog uspona, koji on mora da postigne, da bi rijeSio i najslozenije zadatke, Sto ih je postavio razvitak suvremene borbe, a to je stvaranje jedne nove integralne kulture, koja ima karakter mase protestant- ske reformacije i francuskog prosvjetiteljstva, i klasicne zna- cajke grke kulture i talijanske renesanse i kulture, koja pre- ma Carduccijevim rijeCima sintetizira Maksimilijana Robes- pierra i Immanuela Kanta, politiku i filozofiju u dijalektidko

44 Antonio Gramii: Izbor iz dela

jedinstvo svojstveno ne samo Francuskoj ili Njemackoj, vec evropskoj i svjetskoj drustvenoj zajednici.

Potrebno je, da nasljedstvo njemacke klasicne filozofije ne bude samo inventarizirano, vec da bude ponovo vraceno u zivot, i zbog toga treba izvrsiti obracun s Croceovom filo- zofijom. Za nas Talijane, naime, znaci, ako smo nasljednici njemacke klasicne filozofije, da smo i nasljednici Croceove filozofije, koja danas predstavlja svjetski m om enat njemake klasicne filozofije.

(Isto . str. 229, 230)

Biljeska II. . . Croceova misao mora, dakle, biti ocijenjena bar kao

instrum entalna vrijednost, pa se tako moze tvrditi, da je on svratio paznju na vaznost fakata kulture i misli u razvitku his- torije, na funkciju velikih intelektualaca u organskom zivotu gradanskog druStva i drzave, na m om enat hegemonije i pri- stanka kao nuznog oblika konkretnog historijskog bloka. Da to nije beznacajno, dokazano je dinjenicom, da je istodob- no s Croceom najveci m oderni teoreticar filozofije prakse na podrucju borbe i politicke organizacije, politickom termino- logijom, u borbi protiv raznih ekonomistidkih tendencija podigao vrijednost kulturne borbe i stvorio doktrinu hegemonije kao dopunu teorije drzava-sila i kao aktuelan oblik doktrine cetrdesetosm e o permanentnoj revoluciji. Kon- cepcija etiko-politicke historije, ukoliko je nezavisna od svakog realistidkog shvacanja, m oie se, ako se hoce kon- stru irati potpuna, a ne djelomicna i povrna historija (histo- rija ekonom skih snaga kao takvih itd.), usvojiti za filozofiju prakse kao em piritko pravilo historijskog istrazivanja, koje se m ora imati uvijek na um u kod ispitivanja i produb- ljivanja historijskog razvitka.

(Isto, str. 231, 232)

Filozofija prakse 45Odnosi izmedu nauke - religije - opsteg nacina misljenja

. . . Ne postoji, u stvari, filozofija uopste: postoje razne fi- lozofije ili pogledi na svet, i uvek se bira izmedu njih. Kako dolazi do tog izbora? Da li je taj izbor cisto intelektualna ci- njenica ili nesto slozenije? I ne desava li se cesto da izmedu intelektualne cinjenice i norme ponasanja postoji protivrec- nost? Koji ce onda biti stvarni pogled na svet: onaj za koji se lo- gicno tvrdi da je intelektualna cinjenica, ili onaj za koji proizilazi iz stvarne aktivnosti svakog coveka, koji je impli- citan u njegovom delovanju? A.pos>to je delovanje uvek po- liticko delovanie. zar se ne moze reci da je stvarna filozofija svakog coveka sadrzana cela u njegovoj politici? Ta suprot- nost izmedu misljenja i delovanja, to jest uporedo potojanje dvaju pogleda na svet - jednog koji se potvrduje recima i dru- gog koji se izrazava u stvarnom delovanju - to nije uvek znak zle namere i neiskrenosti. Neiskrenost i zionamernost moze zadovoljiti kao objasnjenje za neke licnosti uzete pojedinac- no, ili cak za manje ili viSe mnogobrojne grupe, ali ne zado- voljava kada suprotnost postoji u zivotu sirokih masa. Tada ona ne moze da ne bude izraz dubljih suprotnosti istorijsko- drustvene prirode. Znaci da je neka drustvena grupa koja ima svoj pogled na svet - pa ma on bio i u zacetku - pogled koji se ispoljava u akciji, i prema tome je povremen, slucajan, to jest kada se takva grupa krece kao organska celina - znaci da je ta grupa iz razloga intelektualne pokornosti i podrede- nosti uzajmila od neke druge grupe neki pogled na svet koji nije njen i potvrduje ga recima, i cak veruje da ga sledi, jer ga sledi u normalnim vremenima, to jest kada ponasanje nije nezavisno i samostalno, nego upravo podredeno i pokor- no. Eto, zbog toga se ne moze odvojiti filozofija od politike i moze se, tavie, dokazati da su i izbor i kritika jednog pogleda na svet takode politika cinjenica.

Treba, dakle, objasniti kako se to deSava da u svakom vremenu istodobno postoje mnogi filozofski sistemi i struje, treba objasniti kako nastaju, kako se oni sire, zaSto se u tom Sirenju krecu po izvesnim prelomnim linijama i u izvesnim pravcima itd. To pokazuje koliko je nuzno da se kritiki i do- sledno sistematiSu sopstvene spoznaje sveta i zivota, utvrdu- juci tano 5ta treba shvatiti kao sistem, da tu re i ne bismo

46 Antonio GramiL Izbor iz dela

razumeli u njenom pedantskom i profesorskom smislu. Ali to se moze i m ora izvrSiti jedino u okviru istorije filozofije, koja pokazuje kakvom je razradivanju misao bila izlozena tokom vekova, i koliko je kolektivnog napora ulozeno u naS sadasnji nacin misljenja koji sazima i sadrzi citavu tu proslu istoriju, pa i njene zablude i buncanja^'pa iako su te zablude i buncanja delo proslosti i nesto sto je vec ispravljeno, to ne znaci da se nece ponovo javiti u sadaSnjosti i da nece biti po- trebno ponovo ih ispravljati. ...

. . . Ali tu se postavlja osnovni problem svakog pogleda na svet, svake filozofije koja je postala kulturni pokret, re- ligija, vera, to jest pogleda koji je doveo do prakticne de- latnosti i volje a u njima je sadrian kao implicitna teorijska premisa (moglo bi se reci neka ideologija, ako se termi- nu ideologija da upravo najvise znacenje jednog pogleda na svet koji se implicitno ispoljava u umetnosti, u pravu, u pri- vrednoj delatnosti, u svim individualnim i k