Anja Jefti Srpska knjievnost 18. vekaNASELJAVANJE SRBA U JUNU UGARSKU

Najvea seoba Srba sa matinih teritorija Kosova, Metohije i Srbije na sjever bila je tzv. Velika seoba s kraja 17. vijeka, pod vostvom patrijarha Arsenija III arnojevia. Nakon austrijsko-turskih ratova, u kojima su uestvovali na strani Austrije, oko sto hiljada Srba prelo je na teritoriju dananje Vojvodine. Egzodus slian ovome ponovio se i 1739. godine u drugoj Velikoj seobi. Srbi u Ugarskoj bili su pod nedefinisanom dravnom vlau, podjednako su ih svojatale Austrija i Maarska, i pravni i svaki drugi poloaj bio im je nesreen. Najvie su se isticali uestvujui u ratovima koje je vodila Austrija i titei junu granicu drave u tzv. vojnim krajinama

Matine teritorije srpskog naroda u srednjem vijeku bile su Kosovo, juna i centralna Srbija, Hercegovina, povremeno Crna Gora i Bosna. Najsjevernija taka srpske drave bio je Beograd, koji je postao njena prestonica za vrijeme despota Stefana Lazarevia. Meutim, jo u srednjem vijeku ima dokaza o postojanju srpskog ivlja i u sjevernijim podnebljima, u Sremu i junom Banatu. Naroito poslije turskog lomljenja srpske drave u 15. vijeku, Srbi se poinju u manjim i veim grupama iseljavati preko Save i Dunava. Ve 1480. godine oko 50.000 Srba stie u temivarski kraj, potom 1526. godine biva vea seoba sa vlastelom Bakia na elu, a u 16. vijeku Srbi ve imaju nekoliko manastira u Sremu, svoje vladianstvo i kult sremskih Brankovia. Ipak, najvea seoba Srba na sjever bila je tzv. Velika seoba s kraja 17. vijeka, pod vostvom patrijarha Arsenija III arnojevia. Potom se egzodus slian ovome ponovio i 1739. godine u drugoj Velikoj seobi.

VELIKA SEOBA SRBA

Nakon to je porazila tursku vojsku kod Bea krajem 17. vijeka, u to vrijeme mona evropska drava Austrija digla se zajedno sa Poljskom, Mletakom republikom i Rusijom u rat protiv Turske. Kada su bili nadomak Prizrena, austrijski car je pozvao Srbe da im se pridrue, obeavajui da e nakon pobjede imati konano i potpuno osloboenje od Turaka. Meutim, Turci su neprekidno napredovali i potiskivali austrijsku vojsku prema sjeveru, a na ponovo osvojenim teritorijama ostajali su Srbi i trpjeli stranu osmanlijsku odmazdu. U jednom zapisu sauvan je vapaj iz tog vremena: Oh! Oh! Oh! Uvi mnje! Ljuti strah i beda togda bee, mater od oesa razdvajahu, i ot otca sina; mlade robljahu, a stare sekahu i davljahu. Togda na se eloveci smrt prizivahu, a ne ivot od prokleti Turaka i Tatara. Uvi mnje, ljute tuge!

Srbi su bili izgubili svaku sigurnost na svojoj rodnoj zemlji i zato je 1690. godine sto hiljada ljudi predvoeno patrijarhom Arsenijem III arnojeviem, vladikama i kaluerima prelo u Ugarsku, na teritoriju dananje Vojvodine. Pozvao ih je austrijski car, jer je bilo u interesu Austrije da oni nasele puste teritorije, ranije naputene od maarskog stanovnitva, i zatite problematinu junu granicu. Sa Kosova i june Srbije na sjever je pola glavnina srpskog naroda: visoko svetenstvo, imuniji i ugledniji ljudi i svi drugi koji su se pobojali da bi mogli postati meta osvete Turaka, ili da bi mogli nastaviti ivot u ropskoj ovisnosti o njima. Opustjela podruja Kosova i Metohije nakon Velike seobe naselila su albanska plemena iz brdskih krajeva, a umadiju i zapadnu Srbiju Srbi iz Hercegovine, Crne Gore i Bosne.

PRVE GODINE U UGARSKOJ

Jo prije nego to se zbilo ovo veliko pomjeranje srpskog ivlja, Austrija je obeala buduim doseljenicima da e se oni nastaniti na zemljitu zasebno od ostalih naroda i sa slobodom da samostalno organizuju sebi ivot. Nakon doseljavanja, naroitim carskim aktom odobrena je unutranja autonomija Pravoslavne crkve, pravo da Srbi slave svoje praznike, biraju arhiepiskope i podiu hramove gdje god to nau za shodno. U stvarnosti gotovo nita od ovoga se nije ispunjavalo: nije bilo nikakvog unutranjeg ureenja, Austrija se prema Srbima odnosila gotovo kao prema robovima i narod je patio i duboko stradao u svom egzilu. Godine 1708. piu Budimci svome vladiki:

Teko stradamo sa svake strane, a pomoi nemamo niotkuda krome Boga. Ako koga ureenja ne bude, neemo se moi nikako drati i iveti ovde, niti nam prilikuje... Od toliko vremena kako smo se ovde mi naselili, niti smo graani, ni seljaci, niti koje uredenije imamo. Vee, ako kome to damo, tako smo im mili; ako li ne damo, a oni na nas ratuju...

Dodatna oteavajua okolnost je bila ta to su teritorije koje su naselili Srbi bile pod nedefinisanom dravnom vlau, podjednako su ih svojatale i Austrija i Maarska i pravni poloaj Srba bio je nesreen. Dopadali su pod milost vlasti jedino kad su trebali Monarhiji protiv kojeg spoljanjeg neprijatelja, kako pie baron Bartentajn, ili kad se mislilo da se moe hasne izvui od grkih trgovaca u zajednikoj trgovini i prometu, ili najposle, kad se nadahu i oekivahu korisne pomoi, uguujui kakav unutranji nemir.

Maari su Srbima i formalno oduzeli pravo na zemlju, koje im je bilo zagarantovano jo 1691. godine, i 1723. feudalnim pravom su ih proglasili kmetovima, dunim da obrauju spahijsku zemlju. Nekoliko puta su Srbi pokuavali da okonaju svoj podreeni i suanjski poloaj i podizali su bune sa razliitim uspjehom. Oko 1706. godine bila je mala narodna buna u Slavoniji, a 1735. godine je prvo u Sremu, potom i ire, izbio ustanak Pere Segedinca i postao najvei protest srpskog naroda u 18. vijeku. Samo godinu dana poslije, ustanak je u krvi uguen i njegove voe su muene, a potom i ubijene. Narod je i pored toga kroz cijeli 18. vijek nastavljao da se buni, sve dok pod reformama Josifa II 1781. godine Srbi nisu dobili pravo na slobodu vjeroispovijesti, a deset godina kasnije dobili su i sva graanska prava i postali ravnopravni saitelji stanovnicima u novoj dravi.

VOJNIKA SLUBA SRBA U AUSTRIJI

Najveu korist od Srba Austrija je imala u tzv. vojnim krajinama, graninim podrujima austrijske teritorije, koja su naselili Srbi i tako titili junu granicu od Turaka. Srbi su bili bitan i pouzdan konstituent carske vojske, pokazivali su se kao sjajni vojnici i besplatno su sluili vojsci, koja je u biti bila najamnika. Istoriar srpske knjievnosti 18. vijeka Jovan Skerli zapisao je: Srbi su bili hrabra i jevtina vojska; njih je lako bilo regrutovati, jer su uvek bili pod orujem i vazda orni na boj; odelo im je bilo prosto; zbog mnogo postova malo su jeli; naviknuti na umski ivot, bili su izdrljivi i neustraivi; meu njima nije bilo dezertera i pri juriima nisu znali za ustupanje.

Ipak, straan, neuredan i pun neizvjesnosti je bio ivot tih ljudi i njihovih porodica. Milo Crnjanski je u svom romanu Seobe opisao izgled jednog puka srpske vojske koji je 1744. godine poao u rat na strani Austrijske carevine: Slavonsko-podunavski polk bee otiao na vojnu, posle smotre u Peuju, kao prebijeno pseto, ponizan i tih. U razvuenim, iskrivljenim, dvojnim redovima, dizao je prainu kao stoka, obilazei sela i barutine, gazei od jutra do mraka pesak, livade i blato. Spavajui na mranim, velikim senkama uma, na travi, puk se budio zorom kao pijan, prozebao, sa injem na perinima i brcima, pa je zapoinjao da urla i da peva otegnuto... ej, ej... da odmah zatim zamukne, paui oruje, videvi da vie ne zna gde se nalazi, ni kuda ga vode. Bio je stigao do granice zemljita o kome se prialo po selima i zemunicama njegovim, i svet, koji se nastavljao posle, bio je nepoznati, neizvesni svet, iz kojeg je znao da e se vratiti sa gomilom mrtvih... Duge puke, okovane bakrom i srebrom, to ih je puk nosio kao batine, posle nekoliko dana ubrzanog hoda, razdirale su kou na desnom ramenu... Praina, znoj i sitne, crne muice behu mu se zalepile za nozdreve i one kapke. Meu zubima su krgutali pesak.

Srbi su ipak povremeno bili dostojno tretirani na carskom dvoru. Najistaknutiji vojnici su dobijali titule oficira i viih vojnih starjeina i bili su ne samo lojalni carskoj dinastiji nego su i titili interese svoga naroda i njegove pravoslavne vjere. U to doba je put napredovanja u vojnoj karijeri bio jedini mogui progresivni, jer u druge slube Austrijske carevine pravoslavni Srbi nisu bili primani.

DRUTVENO PRILAGOAVANJE SRBA U JUNOJ UGARSKOJ

Pored srpskog ivlja koji je potkraj 17. vijeka i u prvim decenijama 18. vijeka obrazovao Vojnu Krajinu i naselio se u doline Save, Tise i Dunava, svoju zemlju su napustili i oni Srbi kojima su zbog njihove imunosti Turci mogli mnogo toga da oduzmu i oni koji su zbog svog visokog ugleda mogli da postradaju. Meu njima je bilo dosta trgovaca i zanatlija, sposobnih da se u novoj sredini brzo prilagode i nastave da se bave svojim starim zanimanjem. Oni su bili onaj sloj srpskog graanstva koji se zajedno sa mitropolitima i svetenicima borio i materijalno podravao masovno irenje kulture i pismenosti meu srpskim ivljem, ali i koji je inio najvei dio italake publike

Knjievnost pisana u 18. vijeku meu Srbima u junoj Ugarskoj bila je pod dubokim uticajem sredine u kojoj je nastajala i toga kako je nova sredina prihvatala srpske pridolice. Tekoe izbjeglitva i prebjeglitva odraavale su se i na pisanu rije, koja je snosila posljedice tekih uslova ivota onih koji su je stvarali. U prvo vrijeme je bilo mnogo bitnije obezbijediti osnovne bogoslubene knjige, prepisati ih ili stare sauvati od propadanja, nego bilo kako drugaije knjievno djelovati. Srpske osnovne i srednje kole, koje imaju svoju burnu tradiciju nastajanja, ukidanja i ponovnog obnavljanja u 18. vijeku takoe su trebale pisane grae da bi mogle sluiti svrsi radi koje su postojale. Iako se ne moe osporiti nicanje autentinog knjievnog izraza, ipak su akcije poduzimane u ovom pravcu u 18. vijeku bile prevashodno praktinog karaktera i ticale su se masovnog irenja kulture i pismenosti meu srpskim ivljem. Takva nastojanja su podravali najvie mitropoliti i svetenici, a potom trgovci i zanatlije, onaj sloj srpskog graanstva koji je inio najvei dio italake publike i koji se najbolje socijalno adaptirao u novu dravnu i nacionalnu zajednicu.

IVOT SRBA SELJAKA

Srpski iseljenici razliito su se snali u junoj Ugarskoj. Imuniji su od poetka krenuli da ive u varoima, a seljaci i stoari naselili su ravnice kraj rijeka Tise, Dunava i Save. Mnogi su ivjeli u prostim zemunicama, na movarnim i gnjilim zemljitima, mijenjajui u zbjegovima stanita onako kako se mijenjala granica Vojne Krajine. Kada se ta granica uvrstila, krenuli su da podiu sela pored utvrenih vojnih mjesta na obalama rijeka, tzv. aneva, pa su tako nastale prvo manje varoi, a onda i gradovi: Novi Sad, Sombor, Subotica, Senta, Beej i drugi.

Narod se teko nosio sa novim uslovima. Gotovo bez ikakve kue i kuita, stalno pomjeran sa svojih trenutnih naseobina, ubogo i jadno je ivotario, saobraavajui se katkad prirodi koja ga je okruivala zadivljaloj i blatnoj. Crkve su uglavnom bile obine daare, a s vremenom je krenulo da ponestaje knjiga, odedi i drugih za bogosluenje potrebnih predmeta. esto je nedostajalo i svetenika, dobrih voa i narodnih uitelja. Narod je postao krajnje zaputen, naviknut na krau, otmicu i ajdukovanje, odviknut od stare dobrodetelji i zakona pravinosti, nemarljiv za dobre savete, stoji u jednom pismu iz tog perioda. Sve to je uticalo i na moralni ivot, koji je polako krenuo da se razriva, kao i na pojavu niza sujevjerica, praznovjerica i paganskih obiaja koje su vrili razni arodjejev i volebnikov. Postalo je rasprostranjeno vjerovanje u vukodlake, vampire i vjetice, brakovi su se raspadali zbog mnogoenstva i mnoga narodna sabranja, ak i ona kakva su dae i sahrane, pretvarala su se u raskalane i razuzdane terevenke. Mitropolit Pavle Nenadovi 1759. godine u jednoj svojoj poslanici veli da je ne bez boljezni serca uo da u narodu ima bogoprotivnih arodejanija, volhovanija i bjesopoitanija i zabranjuje pjeti bjesovskih pjesnej i tvoriti igr i vsjakaja besinstva, pae e ne arodejstvovati ni k volhvom i arodjejam hoditi, nie prizivati vraarice v domi svoja.

Docnije, sa stasavanjem srpskog graanstva i vrim povezivanjem sa ruskim narodom, njegovom duhovnou i kulturom, ovakvo stanje e postepeno krenuti da se preobraava.

TRGOVAKI I ZANATLIJSKI SLOJ DRUTVA

Svoju zemlju potkraj 17. vijeka i u prvim decenijama 18. vijeka su, izmeu ostalih, napustili i oni Srbi kojima su zbog njihove imunosti Turci mogli mnogo toga da oduzmu i oni koji su zbog svog visokog ugleda mogli da postradaju. Meu njima je bilo dosta trgovaca i zanatlija, sposobnih da se u novoj sredini brzo prilagode i nastave da se bave svojim starim zanimanjem, o kojima patrijarh Arsenije III svjedoi: Ete u mirno vreme ot starine imali su na obiaj majstorsko uredenije. Paki po razrueniju i po pokolebaniju zemli oteestvija naego, kako su sve svoje dobro ostavili, tako i oni svoj majstorski obiaj ugase. Elmae njnnje ate i v udej zemlji po neto kue sgradie, obae svoj obiaj i majstorsko uredenije poeljevae, videve i ot inih rufetov kako predel majstorski imaju.

Gotovo odmah nakon dolaska zanatlije se udruuju u zajednice, tzv. esnafe, primajui u njih samo Srbe, jer ni oni sami nisu mogli biti primljeni meu njemake ili maarske majstore. Po cilju svoga nastanka ovakva profesionalna udruivanja su prevazilazila materijalne i koristoljubive interese. To se vidi iz njihovih ustava, koje su potvrivali patrijarsi i vladike. U Ustavu jednog esnafa u Budimu iz 1695. godine veli se: Svaki majstor neka se Boga boji, poten i ist da bude; pokraj toga niko da ne psuje; u karti, kocki, igra hamini i zaklinja da ne budne; a u neto kasnijem Sentandrejskom ustavu: Kako iz ruice lep miris ishodi, tako i iz svakog kalfe dobroutnost, da jedan drugom u svakoj nudi dobrovoljno i bratski javi se, kako u sodruestvu zdravija i veselosti, tako i u svakoj skorbi i peali, a najvie u tekoj boljezni...

Srpski trgovci bili su poznati po svojoj umjenosti. Zjedno sa Grcima bili su konkurencija njemakim i maarskim trgovcima i od dravne vlasti su esto dobijali privilegije. ivei imuno, mnogi od njih su pomagali svoje siromanije sunarodnike, a bili su i mecena i sponzori prvih srpskih pisaca ovog perioda.

PRVE SRPSKE KOLE U JUNOJ UGARSKOJ

Prve srpske kole u junoj Ugarskoj javljale su se pri crkvenim optinama, kod crkvi i manastira. Postojala je jaka svijest u narodu koliko je bitno da postoje kole, a naroito su se episkopi i bogati trgovci zalagali za njihovo opstojavanje. Piu mitropolitu Isaiji Srbi iz Budima i Pete: Vidite kako smo meu ostali jezici ( = meu drugim narodima, prim. aut.), a ni kole, ni uenija ne imamo, nego inoplemenike prizivamo na pomo na svakom mestu... Istrajavalo se u nastavi na srpskom jeziku, to je osobito smetalo ondanjoj vlasti. Mitropolit Pavle Nenadovi je insistirao da su svi iz naroda obavezni da svoju djecu daju u kole i Arhijerejski sinod je 1750. godine odluio: Vo vsjeh eparhijah ljudem da oglasit se, da djeti svoja u kolu na nauku posilajut, otkudu ne samo naueni, no k cerkovnim, militarskim i provincijalnim dostojanstvom sposobno ustrojitisja. Svjaenici e, koji bi djeti svoji v nauenje ne davali, da javitsja im, jako i sami bjedu primut v parohijah svojih, i djeti ih na stepen svjaenstva vozvedeni ne budut.

Srpskih srednjih kola je u 18. vijeku bilo malo i uglavnom sve su bile kratkog vijeka. Prva srednja kola osnovana je 1726. godine u Karlovcima sa ruskim uiteljem Maksimom Suvorovim, koji je doao na poziv mitropolita Mojsija Petrovia. Njegovim dolaskom i opskrbljavanjem srpske prosvjete stotinama ruskih bukvara i gramatika poela je epoha intenzivnijeg uticaja ruske knjige na srpsku pismenost. Jo e se pojaviti nekoliko srednjih kola sa razliitim planovima i programima do 1791. godine, kada je u Karlovcima osnovana prva srpska gimnazija, koja postoji i do dananjeg dana.JEZIK SRPSKE KNJIEVNOSTI XVIII VIJEKA

Vrlo brzo nakon to su promijenili ivotnu naseobinu poslije Velike seobe 1690. godine, Srbi su promijenili i knjievni jezik, zamijenivi svoj stari srpskoslovenski ruskoslovenskim jezikom. To je bio potez irokih razmjera, uslovljen razliitim politikim, prosvjetnim i drutvenim razlozima. U osnovi oba ova jezika, ruskoslovenskog i srpskoslovenskog, lei staroslovenski jezik. Ruskoslovenski jezik je ruska redakcija staroslovenskog jezika, kao to je srpskoslovenski njegova srpska redakcija. Srbi su, dakle, u 18. vijeku prihvatili isti onaj jezik kojim su se opismenili u 9. vijeku, samo stotinama godina preraivan u duhu ruskih narodnih govora

Istorija srpskog knjievnog jezika poinje sa stvaranjem staroslovenskog jezika u 9. vijeku i traje do dana dananjeg. Tokom dugog vremenskog pretrajavanja srpski knjievni jezik je bio manje ili vie slian narodnom govoru, ali nikada do te mjere nerazumljiv da bi bio neshvatljiv irim drutvenim slojevima. Stari irilometodijevski slovenski jezik bio je zajednika batina svih Slovena, te je brzo pretripio i razliite nacionalne redakcije srpsku, rusku, bugarsku. To znai da se jezik na kome su tad vrena bogosluenja i na kojem se pisala knjievnost pribliio govoru onoga naroda meu kojim se obreo. Tako je kod Srba nastao srpskoslovenski jezik, u koji su povremeno uplivavali uticaji narodnog jezika. On se proimao sa narodnim govorom sve do kraja 14. vijeka, kada je srpskoslovenski nakon najezde Turaka ''zaleen'' i takav ostao do 18. vijeka.

Vrlo brzo nakon to su promijenili ivotnu naseobinu poslije Velike seobe 1690. godine, Srbi su promijenili i knjievni jezik, zamijenivi svoj stari srpskoslovenski ruskoslovenskim jezikom. To je bio potez irokih razmjera, uslovljen razliitim politikim, prosvjetnim i drutvenim razlozima.

USVAJANJE NOVOG KNJIEVNOG JEZIKA

U junoj Ugarskoj poetkom osamnaestog vijeka Srbi nisu imali gotovo nikakava nacionalna, a time ni prosvjetna prava. kola je bilo vrlo malo, uilo se iz knjiga pisanih starim srpskoslovenskim jezikom, koji je bio i bogoslubeni jezik Crkve. Meutim, Srbima nije bilo dozvoljeno da tampaju knjige na svom jeziku i materijala za prosvjeivanje je s vremenom bilo sve manje. To su iskoristili revnosni rimokatoliki unijati, koji su inili sve da to vie vjernika privole u svoj tabor, i krenuli su da ire rimokatolicizam crkvenim knjigama tampanim irilicom i na srpskom jeziku. Veliku potporu i nadu u izbavljenje od naleta jezuitske propagande Srbi su vidjeli u pravoslavnoj, irilikoj i slovenskoj Rusiji. Voen takvim osjeanjem, mitropolit Mojsije Petrovi je od cara Petra Velikog zatraio prosvjetnu pomo i dobio je 1726. godine. Tada je u Sremske Karlovce doao ruski uitelj Maksim Suvorov sa 70 ruskih gramatika Meletija Smotrickog i 400 bukvara Teofana Prokopovia. Suvorov osniva tzv. Slavjansku kolu u Karlovcima, koja radi do 1730. godine. U tom periodu i Srpska pravoslavna crkva naputa stari srpskoslovenski jezik i kao zvanini bogoslubeni uzima ruskoslovenski. To je poetak intenzivnog irenja ruske knjige, kulture i jezika meu Srbima, koje e da potraje kroz cijeli 18. vijek.

Od 1733. do 1737. godine u Karlovcima radi Slavensko-latinska kola, gdje su uitelji bili takoe Rusi sa Emanuelom Kozainskim na elu. Sredina 18. vijeka smatra se vremenom najpotpunije dominacije ruskoslovenskog jezika meu Srbima. Ispoetka se on koristi samo u dananjoj Vojvodini i uoj Srbiji, krajevima bliim Karlovakoj i Beogradskoj mitropoliji, a s vremenom e se iriti i dalje u krajeve pod jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve. Utemeljenju ruskoslovenskog jezika, na kome su bila tampana djela duhovne sadrine, ali i ona svjetovnog karaktera, doprinijelo je nekoliko bitnih inilaca. Prije svih su to bile ruske knjige iz kojih se uilo, potom ruski uitelji koji su predavali u novootvorenim kolama, kao i kolovanje talentovanijiih i imunijih srpskih aka u Rusiji.

KARAKTERISTIKE RUSKOSLOVENSKOG JEZIKA

Ruskoslovenski jezik je ruska redakcija staroslovenskog jezika, zajednikog za veinu slovenskih naroda. Kao to je staroslovenski doivio svoju nacionalnu redakciju kod Srba i tako nastao srpskoslovenski, istu sudbinu je imao i kod Rusa, gdje je nastao ruskoslovenski. Dakle, u osnovi ruskoslovenskog i srpskoslovenskog jezika lei staroslovenski jezik. Srbi su u 18. vijeku prihvatili isti onaj jezik kojim su se opismenili u 9. vijeku, samo stotinama godina preraivan u duhu ruskih narodnih govora. Problem je bio to je ruskoslovenski, kao arhaina srednjovjekovna tekovina, bio pomalo nerazumljiv i samim Rusima, a mnogo vie Srbima. Zato se on nikada i nije mogao do kraja utemeljiti na srpskom govornom podruju. Srbi nisu mogli da glasovno artikuliu neke ruske glasove, kao ni njihova karakteristina umekavanja, a tu je i Rusima strana etvoroakcentna novotokavska akcentuacija. Da se ipak ovaj jezik mogao savladati za svega mjesec dana, svjedoi ak Karlovake kole s kraja 18. vijeka Petar Ruanin: U klirieskoj koli, na uitelj g. protosingel Petr ut Vidak predavo je klirikom nauku. On nauku nama tolkuje; ja otvorivi i usta sluao sam, a ni jedne rei ne razumevam, aki bi on francuski ili kojim drugim meni nepoznatim jezikom govorio. Diktira nam da piemo ta emo posle za lekciju, i ja sa proima piem rei kao to on izgovara, a po nesrei kako sam u kolu doo, u pervu skamiju seo, dakle u moje pismo g. protosingel pogledo bi, i, smejui se govorio: Ovde treba i,x,J i pro mene ui. ta majko moja, mislim u sebi, tu e biti zlo, ba ni koraka dalje. Kad iziem iz kole, skorban uzmem moju lekciju itati, a ni rei ne razumem, pomislim, kakav je to jezik. To se nikada ne naui... Ovo nedoumenije moje trajalo je samo jedan mesec dana, dok se nisam osvestio, a posle nisam plaio se, mogo sam svaki dan bezzazorno lekciju pred jego Ekcelencijom govoriti, kao to se esto i sluavalo...

Novim knjievnim jezikom se od poetka slue crkveni velikodostojnici, kao i pisci Zaharije Orfelin, Pavle Julinac, Jovan Raji, Hristifor efarovi i drugi. Mitropolit Mojsije Petrovi, koji je mnogo uinio u unoenju ruske kulture meu Srbe, posljednji se od crkvenih starjeina sluio srpskoslovenskim jezikom.

SLAVENOSRPSKI JEZIK

Jezik kojim je napisan prethodni odjeljak teksta Petra Ruanina predstavlja mjeavinu elemenata narodnog umadijsko-vojvoanskog govora i ruskoslovenskog, sa oitom dominacijom ovoga prvog. U drugoj polovini osamnaestog vijeka meu srpskim piscima i drugim kulturnim pregaocima zaivio je tzv. slavenosrpski jezik, koji je bio upravo takav jedan amalgam raznorodnih jezikih primjesa: srpskoslovenskog, ruskoslovenskog jezika, srpskog i ruskog narodnog jezika. Tako su nastale nove rijei tipa: vozbudavati, sovjetovati, muestvo, sovjetije, proroeski, elovekoljubije, sobor, voskresenije, itd. Hibridnost novog jezika, meutim, nije se odraavala samo na planu leksike, nego podjednako i na morfolokom i sintaksikom nivou. Omjer srpskih i drugih jezikih elemenata varira od pisca do pisca, pa ak i u vie djela istog autora, to potvruje injenicu da slavenosrpski jezik nije imao svoju normu ni gramatika pravila. Svako je pisao kako je htio, to je najvie zasmetalo Vuku Karadiu, kada je poetkom 19. vijeka nainio novu reformu srpskog knjievnog jezika.

Slavenosrpski jezik plod je srpske graanske kulture 18. vijeka. Nastao je najvie iz potrebe da se pomalo strani ruskoslovenski jezik prilagodi narodnim potrebama, ali sa nunim otklonom da se ni ne ponarodnjai posve i time raskine sa vijekovnom tradicijom slovenske kulture. Jee drugojaije, pisao je mitropolit Stratimirovi, govori prosto serbski klasa svjaenikov, oficijerov, uenih, tergovcev, hudonikov, rukodjelcev i vsjeh s kultivirani ljudmi smjeanih Serbov, a drugojaije klasa prostih zemljedelcev, ili vozarov, slug, govedarov, ovarov i proih podljejih ljudej, koji niti rei imadu dosta, niti ih pravo izgovaraju, no razvraavaju, niti kadgod knjige itaju.

Kao novi knjievni jezik, slavenosrpski je proklamativno objavljen u Slaveno-serbskom magazinu Zaharija Orfelina 1768. godine.

PROUAVANJE SRPSKE KNJIEVNOSTI XVIII VIJEKA

Periodizacija srpske knjievnosti 18. vijeka je uslovna i otra crta izmeu pojedinih perioda ne moe se povui. Po kriterijumu stilske formacije tako se ova knjievnost dijeli na periode baroka, klasicizma i predromantizna, dok se po jezikom kriterijumu izdvajaju: srpskoslovenski, ruskoslovenski i slavenosrpski period. Sa promjenom knjievnog jezika Srba mijenjala se i forma i sadraj literature koja je na njemu nastajala. Isprva je knjievnost bila vrsto vezana sa srednjovjekovnim korijenima, da bi, kako je 18. vijek odmicao, sve vie primala svjetovni karakter i pribliavala se zapadnoevropskim uzorima

U kontekstu cjelokupne istorije srpske knjievnosti, djela pisana u 18. vijeku zasigurno se najmanje itaju. Ovaj period nije svojim literarnim obimom obilan, a pojedina djela su dostupna samo posveenijim istraivaima i itaocima. Najee upoznavanje sa knjievnou 18. vijeka ide preko knjievno-istorijskih tekstova i prirunika, meu kojima su najrelevantniji Istorija srpske knjievnosti 18. vijeka Jovana Skerlia i knjige Milorada Pavia u ediciji Istorija srpske knjievnosti, Barok i Klasicizam i predromantizam. Postoji elementarna razliitost u pristupu literaturi ova dva autora. Jovan Skerli fenomenima i piscima srpske knjievnosti 18. vijeka pristupa pozitivistiki, a Milorad Pavi metodoloki; prvi se bavi nacionalnom istorijom i kulturom i piscima koji su uestvovali u njenom kreiranju, a drugi nainom na koji su uestvovali, prouavajui specifino knjievne fenomene anra.

Periodizacija srpske knjievnosti 18. vijeka Milorada Pavia je, kako sam autor kae, specifino knjievna periodizacija i izvrena je prema knjievnim stilovima, a ne polazi od prosvetiteljskih, filozofskih, jezikih i drugih premisa. Po kriterijumu stilske formacije tako se ova knjievnost dijeli na periode baroka, klasicizma i predromantizna, dok se po jezikom kriterijumu izdvajaju: srpskoslovenski, ruskoslovenski i slavenosrpski period.

Svaka od ovih podjela je uslovna i otra crta izmeu pojedinih perioda ne moe se povui.

SRPSKOSLOVENSSKI PERIOD

Srednjovjekovni srpski knjievni jezik bio je u opticaju sve do tree decenije 18. vijeka, s tim to je bio u velikoj mjeri izmijenjen u odnosu na onaj nemanjike epohe. Na tom jeziku pisali su prvi srpski mitropoliti u junoj Ugarskoj, patrijarsi Arsenije III i Arsenije IV akabenta, grof ore Brankovi, kao i prvi srpski pisci poslije Velike seobe, braa Raani i Gavrilo Stefanovi Venclovi. Kao primjer tog, neto izmijenjenog starog jezika moe da poslui fragmenat jedne poslanice Arsenija arnojevia:"Zri v narode naem nebrenoe ponurenije, zri slabost razumnej, zri nerazmotrenija sinov. Slncu ubo svetetu se oni bo jote glavobolstvujut snom nevedenija aki pod mrakom nerasudnoj tamnosti zakriti... No jako naplnjeni sute duhovnago bogatstva i razuma istinago napojeni, sami razmotreve k pomiljenju sebe vagruzite: otkudu bihom i imeli, tolikih vremen netednoju rukoju na etireh stran razdavajute? Ate bihom i carskoe koje skrovite imeli, do ninja istatenija svojego kraj ukazalo bi..."

Ovaj prvi period knjievnog svaralatva u novoj naseobini bio je i najvra spona sa starom srenjovjekovnom tradicijom. Ne samo to je jezik bio isti nego su i sadraj i oblik, kao i namjena knjievnosti bili mahom identini drevnim uzorima. Pisci su uglavnom bili, kao i ranije, iz reda svetenstva. Njeguju se svi anrovi iz srednjeg vijeka, naroito u djelu Raana i Venclovia, u prvom redu itija, ljetopisi, rodoslovi, hronike, liturgijsko pjesnitvo. Svjetovna knjievnost, s druge strane, naroito popularie istoriografski anr, potom putopise, a javlja se i memoarska literatura, ep i drama.

U knjievnost su s vremenom prodirali sve vie elementi narodnog jezika, ali to nije znailo naputanje starog jezika. Bogusluenja su zadrala svoju jeziku istotu, dok su se u obraanju narodu i u djelima pisanim za narod osjeale promjene. Poznati besjednik Gavril Stefanovi Venclovi u jednoj svojoj besjedi koristi srpskoslovenski jezik u molitvenom obraanju Bogorodici, a odmah potom, okrenuvi se ka narodu, progovara narodnim jezikom:

Pae jermonskije rosi glagoli tvoje. I pae Mojsije dada provetanije tvoje. Nelaive suto prepokojila jesi nas, jako nevesta pesana s prahom, vsakim mirom podateljnim isplni, oblagouhala jesi nas! No sad, vi koji ste ovde sabrani na ovom sluanju, uste li hudo i nisko odgovaranje? Videste li smanjeno srdce tiho i krotko Svete Bogorodice? Arhangel je naziva obradovanom i blagoslovenom je narie, skazujui da e sam Bog Duh Sveti doi na nju i obgrnue je vinja sila, a ona sebe robinjom narie...

RUSKOSLOVENSKI PERIOD

U treoj deceniji 18. vijeka Srbi su preuzeli ruskoslovenski jezik, jezik Ruske pravoslavne crkve i bogosluenja, i inaugurisali ga u svoj knjievni jezik. To je bio rezultat saradnje karlovakih mitroplita sa Rusijom zbog pokuaja unijaenja od strane Ugarske. O ovom fenomenu smjene jezika onovremeni pisac Simeon Pievi svjedoi: Drevne knjige ne mogu biti u ova ve pozna vremena dovoljne za upotrebu po svom rasprostranjenom i mnogobrojnom srpskom narodu, koji po razliitim dravama obitava, a pogotovo to su s vremenom od starosti drevnou svojom ovetale i malo gde je jo togod od njih ostalo, zbog ega je i bilo potrebno obratiti se ruskoj zemlji i knjige u kojim je narod tako oskudevao, kako crkvene tako i kolske, otuda dobavljati.

Sa ovom promjenom, koja je imala svoje korijene u ranijim srpsko-ruskim vezama, krenuo je snaan talas uticaja ruske literature na srpske pisce. Jedan od razloga dobrog prihvatanja ruskoslovenskog jezika meu srpskim piscima i pjesnicima bio je taj to je na njemu bilo razvijeno silabiko pjesnitvo, pjesnitvo metra i rime, u tom obliku nepoznato dotadanjoj srpskoj lirskoj tradiciji. Ovakve tendencije osobito dolaze iz ukrajinske barokne poezije, a u oblikovanju stiha preovladava uticaj poljskog trinaesterca. Ruskom versifikacijom se slue pjesnici Zaharije Orfelin, Emanuel Kozainski, Hristifor efarovi, Jovan Raji, Pavao Nenadovi i niz drugih anonimnih autora ije se pjesme nalaze po graanskim rukopisnim pjesmaricama, sastavljanim u 18. i poetkom 19. vijeka. Na ruskoslovenskom jeziku su pisana i prozna djela Simeona Pievia, Zaharija Orfelina, crnogorskog vladike Vasilija Petrovia, koviljskog arhimandrita Jovana Rajia i drugih. to se tie anrovske usmjerenosti literature, i dalje se njeguju anrovi iz prethodnog perioda, s tim to je akcenat na onim svjetovnog karaktera. Oivljavaju neke antike forme, kao to su oda i himna, javljaju se prva nauna djela koja nose stilske odrednice epohe.

Sredinom 18. vijeka poinje polako da jenjava ruskoslovenski uticaj meu Srbima. Mnogi od onih koji su bili na tragu velikog povjerenja u Rusiju i njenu kulturu, odluili su da se isele u Rusiju usljed nesreenih vojnih i politikih prilika u Austriji. Oni koji su ostali, prilagoavali su jezik i knjievnost nadolazeim potrebama i promjenama.

SLAVENOSRPSKI PERIOD

Popularisanje knjievnosti u najirim narodnim masama i sve vei prodor narodnog jezika u knjievni dovelo je do pojave slavenosrpskog jezika. Za ovu epohu je karakteristina raznovrsnost jezikog izraza, pisaca i stilova, za koje se teko nalazi zajednika odrednica. Najpoznatiji pisac slavenosrpskog perioda je Dositej Obradovi, ija se linost moe uzeti kao paradigma srpskog 18. vijeka. iroj publici je njegovo djelo poznatije od svega drugog to je tada pisano, zbog ega je esto niz drugih autora vrijednih panje padao u sjenu. Dositej je najsnanije od svih potirao ruskoslovenski uticaj i trudio se da srpsku knjievnost vee za zapadnoevropsku kulturu, koja je u to doba prolazila kroz fazu tzv. prosvijeenog apsolutizma. Zalagao se i za uvoenje narodnog jezika u knjievnost, ali se nije bavio njegovim normiranjem.

U slavenosrpskom periodu njeguje se niz razliitih anrova, popularna je Dositejeva didaktika knjievnost, rascvjetava se graansko pjesnitvo kao izdanak sentimentalizma, tu je i epistolarni roman, a javljaju se i srpski prevodi ondanjih evropskih bestseler.

KRUG PISACA IZ MANASTIRA RAE

Prva, tzv. srpskoslovenska, epoha srpske knjievnosti 18. vijeka obiljeena je prepisivakim i originalnim stvaralatvom bratstva monaha iz manastira Rae. Doavi u junu Ugarsku nakon Velike seobe, Raani su nastavili svoj preanji rad na prepisivanju knjiga, sastavljanju zbornika i novih rukopisa, i rad na opismenjavanju i prosvjeivanju naroda. Meu njima su najpoznatiji bili jeromonasi Kiprijan i Jerotej, a poznati besjednik iz prve polovine 18. vijeka Gavril Stefanovi Venclovi takoe sebe esto naziva sabratom ovih kaluera

Manastir Raa u Srbiji kraj rijeke Drine bio je poznati pisarski i prepisivaki centar u 16. i 17. vijeku i jedan od izdanaka srednjovjekovne duhovne i knjievne djelatnosti. Nakon to su Turci zapalili Rau, monasi iz manastira su sa patrijarhom Arsenijem III arnojeviem doli u junu Ugarsku. Bilo ih je naseljenih po Frukoj gori, gdje su dobili manastir Beoin, i po drugim srpskim naseobinama u Ugarskoj, a dopirali su i do Sentandreje. Raani su nastavili svoj preanji rad na prepisivanju knjiga, sastavljanju zbornika i novih rukopisa, i rad na opismenjavanju i prosvjeivanju naroda. Meu Raanima su bili Teodor, irijak, Grigorije, Kiprijan, Jerotej, Simeon, Hristofor i drugi. Od svih njih u knjievnosti su najvie traga ostavili jeromonasi Kiprijan i Jerotej Raanin, a poznati besjednik iz prve polovine 18. vijeka Gavril Stefanovi Venclovi takoe sebe esto naziva sabratom ovih kaluera. Na djelima Raana esti su natpisi u duhu srednjovjekovnog autorskog unienja pred itaocima, kao na primjer: Ne klnite, ni rugajte se, ne pisa angel no ruka brenaja i grenaja ate e ne maloe svoje skudoumije, ili, V udoj stranje i domje hitostiju pisah, i mnogimi usilijem i nezgodijem; toga radi i paki molju da jako pogreitelna bez zloslovija ispravljajete i pisavago protenija spodobite.

KIPRIJAN RAANIN

O Kiprijanu Raaninu malo se zna, jer nije ostavio mnogo linih podataka iza sebe; rod i porijeklo je krio govorei: Oteestvo e mi zemlja, mati e grob. Najvie se od svih Raana bavio knjigama, nosio ih je sa sobom u izbjeglitvo u prepisima i odtampane, iznova ih prepisivao i sastavljao nove kompliacije. Poslije Velike seobe prebjegao je u Sentandreju, gdje je osnovao svoju kolu pri crkvi svetog Luke. Iza Kiprijana Raana ostao je prilian broj prepisa trebnika, kanona, akatista, psaltira, mineja i drugih bogoslubenih tekstova. Mnogo sastava i zbornika pisao je u svojoj starosti, pa je na jednom rukopisu zabiljeio: Pero se povi /um iznemoe, / list sneteva/ starost dostie. Od originalnih djela Kiprijanovih sauvana je Stihira knezu Lazaru, koja je ula u sastav Srbljaka, knjige slubi srpskim svetiteljima, i jedan Bukvar slovenskih pismen iz 1717. godine.

Kiprijanov Bukvar pisan je po uzoru na ondanje ruske bukvare. Na poetku se nalazi uputstvo za uitelje: Ne odrii se mladenca kazniti. Ako batinom bije njega, nee umreti od nje; a ti bijui ga batinom, duu njegovu izbavlja od zle smrti, to se poslije potkrepljuje i stihovima: Ljudima brada je savrenstvo, /mladima poslunost je zadanost. /Tkati platno dobro, mlade kanjavati /od batine nee umreti, /no u dobru uspee. U prvom dijelu Bukvara ispisana su tampana i pisana slova irilice, a potom stoje moralne pouke poredane po azbunom redu. Npr. za slova B, i O stoji:

Boga boj se. Blagoastiv budi. Blinjago ljubi jako sebe. Blagougodan biti vsem tvori se.ivota nita ne preziraj. itije stei blagoesno. elaniju revnuj blagomu.Oima ne zavidi. Oi tvoji semo i ovamo da ne pomizajut. Okom ne namiguj. Oi tvoji vinu k Gospodu da budut.

Iza ovih pouka u Bukvaru se nalaze razliite molitve, deset Boijih zapovijesti, odlomci tekstova razliitih crkvenih otaca, dijelovi Starog zavjeta i drugo. Poslije slijede osnovna pravila oblikovanja srpskog stiha, pravila akcentuacije i interpunkcije. Jezik Kiprijana Raanina je srpskoslovenski, srednjovjekovni knjievni jezik, ali sa dosta primjesa narodnog govora. Pravopis je fonetski, to znai da pisac biljei rijei bukvalno onako kako se izgovaraju, a ne kako tradicija nalae, to je i odlika savremenog srpskog jezika.

PUTOPIS O SVETOJ ZEMLJI JEROTEJA RAANINA

Jedan od sabrae raanskih monaha bio je i Jerotej Raanin, koji je takoe poslije Velike seobe doao na sjever i nastanio se u frukogorskom manastiru Remeta. Ni o njegovom ivotu se ne zna mnogo. Ostao je poznat po svom putopisu o Svetoj zemlji, koju je posjetio 1704/1705. godine, a tek 1727. godine je u Remeti opisao taj svoj obilazak u djelu Putaastvije k gradu Jerusalimu Jeroteja jeromonaha raanskago. Putopis kao anr javljao se i u ranijoj srpskoj knjievnoj tradiciji. U srednjem vijeku poznato je bilo Skazivanje o svetim mjestima i pustinjama Nikona Jerusalimca, a veze Srba sa Svetom zemljom seu jo i dalje u prolost. Sveti Sava, prvi srpski arhiepiskop, u dva navrata je posjeivao Palestinu i Jerusalim, odravao veze sa tamonjim manastrima i presadio izvorno pravoslavno bogosluenje iz manastira svetog Save Osveenog u srpske manastire.

Jerotej Raanin opisuje svoj put u Svetu zemlju taksativno po konaitima. Navodi redoslijed konaka poevi od puta iz Beograda, dolinom Morave i Vardara do Soluna, pa do opisivanja boravaka u Egiptu, Sinaju, Jerusalimu i njegovoj blioj i daljoj okolini. Usput navodi dogaaje i pojave koje su njega dojmile na linom planu, a obino su vezane za istoriju mjesta ili za neku legendu i zanimljivost koju je usput uo i vidio. Tako je u vranjskoj klisuri vidio ovjeka od sto dvadeset godina, prosede brade i triput mu se zubi menjali, pa narasli kao u deteta. I dvaput brada opadala, pa narasla... I tu videsmo oveka i devojku te se okamenili. Te kazivae starac taj da je kum sa kumom sainio blud. Toga radi se okamenili. Dramatini su opisi bure koja ih je zahvatala na moru nekoliko puta: I u vreme zalaska sunca zagnjuri se laa i podigoe se vali najsilniji, kao gore visoki, i oblaci i munje silne i razliite. I svi padosmo kao mrtvi, raditi i initi ne mogosmo nita. Samo jedan drugog tunim oima pogledae... Za dva dana i tri noi od svih nas ni jedan hleba ne okusi, niti jedan drugom progovori. Niti moe koji ustati, niti korak koraknuti, kao mrtvi leei. Na putu je Jerotej proveo oko godinu dana. U polasku ih je bilo osam, a u povratku vie desetina hadija. Iscrpno je navodio sva biblijska mjesta koja je posjetio u Palestini, nabrajajui poimenice sve manastire na koje je nailazio. U tamonjim hramovima uestvovao je na bogosluenjima i najvie prostora u putopisu dao je opisivanju njihovog poretka, vremena kad se ita koja molitva i na koji nain, to ga je kao jeromonaha najvie i zanimalo. U svojoj naraciji po konceptu reenice Jerotej je dosta blizak srednjovjekovnim piscima, esto koristi veznik i i iroko poveava reenicu. S druge strane pak blizak je i ondanjem savremenom itaocu jer pie na jeziku bliskom narodu, jednostavnim i linim stilom.

OPIS BLAGODATNOG OGNJA U JERUSALIMU

U sabornom jerusalimskom hramu Hristovog groba svake godine pred Vaskrs na Veliku subotu silazi sa neba purpurno gromolika ognjena nit i pali pravoslavnom patrijarhu kandilo. To se deava ve neto manje od dvije hiljade godina, svake godine, i u dvadesetom vijeku je to zabiljeeno kamerama. U prvim minutama taj blagodatni oganj ne pee, niti moe bilo ta da izgori ako se njime upali. Vrlo brzo se od patrijarha oganj razdijeli narodu po crkvi, a odatle plamen nose po sijeloj Svetoj zemlji.

Prisustvujui ovom dogaaju 1704. godine, Jerotej Raanin ga je opisao u svom putopisu: I u Subotu sabra se mnotvo ljudi u crkvi. I u peti as ekaju i gledaju Duha Svetog. I pogasie sva kandila po crkvi i svee. Na grobu sami Turci (Selduci, potomci najstarijih uvara Groba, prim. aut.) pogasie kandila i vrata zapeatie na Grobu. I svi ljudi po drugim crkvama metaniu i mole se Bogu i plau. I itae asove i parimije. I kada zavri se osmi as dana, tada Turci otpeatie vrata i uoe i ne naoe. Ne bee jo siao. I opet zapeatie. I u to vreme nai (pravoslavni episkopi, prim. aut.) pooe se oblaiti na liturgiju. Tada opet, devetog asa, otpeatie i uoe Turin i nai epitrop i kaluer i naoe na grobu kandilo, zaeglo se. I uegoe od njega svee i iznee narodu.

GAVRIL STEFANOVI VENCLOVI

Gavril Stefanovi Venclovi bio je izuzetno plodan knjievnik i prevodilac u periodu izmeu 1716. i 1747. godine. Od njegovog tridesetogodinjeg rada sauvalo se petnaestak manjih i veih rukopisa, koje ine opus od oko 20 . 000 stranica. One su do danas ostale u rukopisima, izuzev kompilacije njegovih radova, koju je sainio Milorad Pavi. Bogata je bila prepisivaka, prevodna, ali i originalna knjievna djelatnost Gavrila Stefanovia. Osim toga, on je bio i vjet crta, slikao je ukrasne minijature i kaligrafske inicijale u svojim knjigama. Od originalnih Venclovievih djela najobimniji je korpus njegovih besjeda, po kojima je u svoje vrijeme bio nadaleko uven

Najpoznatiji predstavnik tzv. srpskoslovenske epohe knjievnosti 18. vijeka je ste proslavljeni besjednik jeromonah Gavril Stefanovi Venclovi. O ivotu Venclovia, koji je sebe nazivao: mnogogreni i hudi v hristijaneh ubogi svjateni inok Gavril, ne zna se mnogo. Pretpostavlja se da je pripadao bratstvu monaha iz manastira Rae na Drini, koji je raseljen na sjeverne teritorije nakon Velike s eobe. Venclovi je bio uenik jednog od Raana, Kiprijana, u koli pri hramu s vetog Luke u Sentandreji, gdje je primio i monaki postrig. Poslije boravka u Sentandreji spustio se na junije teritorije, meu srpske iseljenike u uru i Komoran i bio njihov propovjednik i duhovni pastir. Uslovi u kojima je ivio nisu bili najsjajniji, saivljavao se sa svojom pastvom , koja je u tom periodu trp je la jedno u nizu svojih stradanja pod tuom vlau i u siromatvu. U jednoj od svojih molitava Gospodu on nabraja sve bijede koje ga okruuju, navodei u napomeni koje su mu smetnje u njegovoj knjievnoj raboti: Beda na vodi, beda od haramija, beda od svoga roda, beda od jezika, beda u gradu, beda u pustinji, beda od lukave brae i meu lanim drutvom (I prebeda ovo piui u oprljenoj knjigi, na zloj hartiji, jako i vidi se, s neupravnim mastilom!). Od svega zla i bede, Ti nas oslobodi.

Bogata je bila prepisivaka, prevodna, ali i originalna knjievna djelatnost Gavrila Stefanovia. Osim toga, on je bio i vjet crta, slikao je ukrasne minijature i kaligrafske inicijale u svojim knjigama. Ne zna se tano gdje ni kada se upokojio, vjerovatno poslije 1747. godine.

RAD NA KNJIGAMA

Gavril Stefanovi Venclovi bio je izuzetno plodan knjievnik i prevodilac u periodu izmeu 1716. i 1747. godine. Od njegovog tridesetogodinjeg rada sauvalo se petnaestak manjih i veih rukopisa, koji ine opus od oko 20 . 000 stranica. One su do danas ostale u rukopisima, izuzev kompilacije njegovih radova, koju je sainio Milorad Pavi. Venclovi je nastavio prepisivaki rad, pouen primjerom svoga uitelja Kiprijana Raanina, u vremenima kada je pisana knjiga bila nasuna potreba srpskom narodu. Tako su nastali prepisi razliitih crkvenih zbornika sa itijima Svetih, troparima, kondacima, irmosima, psalmima i molitvama. Prepisivao je asoslov , potom razne tipike, monaka pravila, podatke o crkvenim praznicima, popularne kratke ljetopise od Adama pa do krtenja Rusa i sve drugo to je u tom periodu bilo na potrebu i polzu njegovoj pastvi. Naroito je volio da radi na prepisima i prevodima sa ruskog i poljskog besjeda istonih otaca Crkve, od s vetog Jovana Zlatoustog do ruskih besjednika 17. vijeka. Oni su mu bili i lini uzori, a omiljeni meu njima mu je bio Lazar Baranovi, ernigovski arhiepiskop koji je u drugoj polovini 17. vijeka bio smatran za velikog teologa R uske c rkve. Isticao se u dijalozima sa rimokatolikim kliricima, pa su njegovi polemiki spisi bili vrlo korisni Gavrilu, iji se narod naao na udaru Unije i rimokatolikog prozelitizma. Od originalnih Venclovievih djela najobimniji je korpus njegovih besjeda na razliite teme, po kojima je u svoje vrijeme bio nadaleko uven. Osnova teksta besjeda lei u proslavljanju nekog praznika i prepriavanju njegovog biblijskog sadraja, a na to Venclovi dodaje aktuelne probleme tadanjeg srpskog drutva i pokuava da ukae na mogua pozitivna rjeenja.

JEZIK GAVRILA STEFANOVIA VENCLOVIA

U djelima literature koju prevodi i prepisuje Gavril Stefanovi uglavnom koristi jezik stare srpske knjievnosti, srpskoslovenski, ali u onoj verziji u kojoj ga je primio od svoga uitelja Kiprijana Raanina. To znai da je jezik ostao uglavnom neprom i jenjen u odnosu na arhaini model, ali da se pravopis promijenio i postao fonetski. Gavril je kao i Kiprijan bukvalno biljeio rijei onako kako su se izgovarale, to nije bio sluaj u ranijim vijekovima. Ali, u svim svojim obraanjima narodu on koristi narodni jezik, tako i u tekstovima pisanih besjeda. Kako sam kae: I se e vjedomo budi, jako ne vsa prosta sut, ponjee jae k Bogu glagoljut se sija po pisaniju knjinom vmjeteno jest, a jae k ljudem, sija po prostu... Ne v maglje i rez oblak uiti i glagolati nevjetije v pisme, no prosto im jazikom vjetati, jako da vsa razumjejajut ljudije. Nee da govori knjiki skriveno, nego: prostim dijalektom, na srbski jezik radi razumenija prostim lovekom, na prosto urazumitelnije znanije srbskoje za seljane i proste ljude. Bez obzira na to to je govorio jezikom prostog puka, jezik Venclovia je jedan od najboljih primjera umjetnikog izraza u cijeloj srpskoj knjievnosti. Zar je mogue i kako je mogue da je na pesniki jezik postojao u tom obliku i s takvim izraajnim mogunostima jo prije dva puna veka, pitao se Mea Selimovi, poznati knjievnik 20. vijeka, itajui njegova djela.

PJESNIKI DAR JEROMONAHA GAVRILA

Pravi susret sa autentinim tekstovima Gavrila Stefanovia savremenom itaocu je nemogu jer se on i nalaze u rukopisima. Jedini dodir je mogu kroz izbor iz njegovih djela koje je nainio Milorad Pavi i objavio pod naslovom Crni bivo u srcu . Naslov je inspirisan jednim Venclovievim pjesnikim fragmentom:

Veliki se to avo, kao crni bivo u srcu gnezdi. Evo sam to vidim da neki drugi zaviaj zloest, u mome telu vojuje supro moga umlja. I koji je taj drugi, posnaniji zakon od Boija zakona? Jest i vrlo posnanija oveja elja i zla ud, kojano nit se koga boja boji, ni mora, ni duge bolesti i zle nesree, ni same vene muke.

Milorad Pavi je tampao kao pjesme tekstove Venclovia, koji nije stvarao u stihovima, nego u duhu srednjovjekovne proze. Ta proza se stalno kretala izmeu dva pola: prozno-narativnog i retorsko-poetskog, ali nikada nije imala svoje stihovno uoblienje. Sloboda prireivaa da stihovano prezentuje djela inae proznog pisca i po svom nahoenju daje im naslove, izazvala je negodovanja kod nekih naih istoriara. Smatrali su da spoljanja forma knjievnog teksta nije nevana stvar da bi se mogla proizvoljno mijenjati, jer da je Venclovi zaista pisao u stihovima, srpska knjievnost u njegovom dobu bila bi neto bitno drugaije od onoga to ona zaista jeste.

I pored svega, Vencloviev pjesniki dar je nesumnjiv. Naroito dolazi do izraaja u razliitim molitvama, koje su esto inspirisane Psalmima strozavjetnog cara Davida i biblijskim udima. U molitvi za srpsku zemlju Venclovi veli: Izbavi me od krvi, Boe, Boe mog spasenja, na krov koji imamo, razve tvoj, Bogorodice, pokrov. Krvotoiva ona ena kad se je prikojasila za skut Sina tvoga, i taki prestade joj tei krv od nje. Tako i kade se dokosne naa krvoprolitna zemlja tvome omoforu, taki e na njoj prestati svako krvoprolivanje. Otrti e i obrisati nae krvave suze s tvojim omoforom!

Uslovi u kojima je Gavril Stefanovi Venclovi ivio nisu bili najsjajniji. Saivljavao se sa svojom pastvom , koja je u tom periodu trpjela jedno u nizu svojih stradanja pod tuom vlau i u siromatvu. U jednoj od svojih molitava Gospodu on nabraja sve bijede koje ga okruuju, navodei u napomeni koje su mu smetnje u njegovoj knjievnoj raboti: Beda na vodi, beda od haramija, beda od svoga roda, beda od jezika, beda u gradu, beda u pustinji, beda od lukave brae i meu lanim drutvom (I prebeda ovo piui u oprljenoj knjigi, na zloj hartiji, jako i vidi se, s neupravnim mastilom!). Od svega zla i bede, Ti nas oslobodi.

U svim svojim obraanjima narodu Venclovi koristi narodni jezik, tako i u tekstovima pisanih besjeda. Kako sam kae: I se e vjedomo budi, jako ne vsa prosta sut, ponjee jae k Bogu glagoljut se sija po pisaniju knjinom vmjeteno jest, a jae k ljudem, sija po prostu... Ne v maglje i rez oblak uiti i glagolati nevjetije v pisme, no prosto im jazikom vjetati, jako da vsa razumjejajut ljudije. Nee da govori knjiki skriveno , nego: prostim dijalektom, na srbski jezik radi razumenija prostim lovekom, na prosto urazumitelnije znanije srbskoje za seljane i proste ljude.

BESJEDE GAVRILA STEFANOVIA VENCLOVIA

Od cjelokupnog rada Gavrila Stefanovia Venclovia, srpskog propovjednika iz 18. vijeka, najznaajnije su besjede koje je on izgovarao pred svojom pastvom povodom veih c rkvenih praznika. Kao to je arolika bila narodna masa kojoj je propovijedao, tako je arolik bio i sastav besjeda koje je prenosio sa srpskoslovenskog jezika i prilagoavao uhu savremenog sluaoca. Tu se smjenjuju istorijske sa teolokim temama, teoloke sa itijima s vetitelja i apokrifnim priama. U sve svoje besjede Venclovi unosi narodni duh i njime oivljava stari jezik. Na taj nain biblijske i svetiteljske linosti progovaraju savremenim i obinim, esto prostim, jezikom srpskih izbjeglica u junoj Ugarskoj

Gavril Stefanovi Venclovi, propovjednik i duhovni pastir srpskih iseljenika u uru i Komoranu s poetka 18. vijeka, jedan je od najplodnijih srpskih prepisivaa. Gotovo svi njegovi prepisi su u formi zbornika, a najvie su meu njima zastupljene besjede Svetih o taca I stone c rkve iz razliitih vremena. Forma tih prepisa bila je takva da se na jednoj strani nalazio tekst ispisan srpskoslovenskim jezikom, a na drugoj strani su neke od besjeda bile ispisane u narodnom dijalektu. Prilagoavajui ih govoru svog puka, Venclovi je u besjede unosio i mnog e jezike i stilske inventivnosti, tako da su neke od njih postajale gotovo originalna djela. Iz tog razloga su neki pro u avaoci Venclovievog rada ove prepise tretirali kao izvorno njegova djela.

Iako sav u narodnom izrazu, stil Venclovievih besjeda je u velikoj mjeri odreen njegovim pjesnikim darom, koji u sebi sjedinjuje vijekovne taloge srpskog jezika sa onim savremenim i folklornim. ta bi se desilo da je Venclovievo djelo tampano, da je postalo ire poznato i da je bilo u mogunosti da izvri jai uticaj na razvitak srpskog jezika, zanimljivo je hipotetiko pitanje knjievnika Mee Selimovia, proizalo iz injenice istananog Venclovievog osjeanja za jezik.

KARAKTERISTIKE VENCLOVIEVIH BESJEDA

Adaptirani prepisi besjeda sa srpskoslovenskog jezika bili su koriteni kao crkvene propov i jedi Gavrila Venclovia. U postupku adaptacije arhainog stila visoke retorinosti on tekst pojednostavljuje i pribliava uhu prosjenog, mahom neobrazovanog, sluaoca. Sa svojom arolikom pastvom tei da uspostavi to prisniji i neposredniji dodir, pa zato se tim ljudima obraa na njihovom jeziku, prijemivim stilom, podozrijevajui i usvajajui njihov nain miljenja da bi ga to bolje razumjeli. On kae da govori slugama i gospodarom, gospodi poglavicama i pahorom i raji, muevima i enama, roditeljem i deci, enatim i bearom... mudrinji i glupovinji, okrojem i krtenom, Hristu i vilajetu, telu i dui.

Polazna taka besjeda je biblijski dogaaj koji se praznuje u dan propov i jedi, ili itije svetitelja za taj dan, ili neki istorijski dogaaj znaajan za istoriju Crkve. Po principu line asocijacije Venclovi osnovnu temu osavremenjuje i iri u dimenziju aktuelnog trenutka. Govorei, recimo, o otpadanju Zapadne crkve od pravoslavne vjere 1054. godine, Venclovi ne proputa da pomene u to doba rasprostranjena progonjenja Srba od rimokatolika: Kao to i sami znamo i vidimo mnoge tuoverce oko nas, te nas jote kore rugajui se hulom naemu zakonu. I to im moemo za to initi kad su silovitiji od nas i poknjievniji dre se da su i krtenici? I tko bi se sad naao takav mudri filosof da bi se smeo i pokusiti taj, toliki razlika zakona im, povraati narod opet u pravoslavije, skupljati ih u jednu istonu Crkvu, davno otrgnut i ukorenjen u svome zloastiju. I jo oni supro nas diu se i ustaju, svemu naemu zaviaju rugaju se i kore...

No, Venclovi ne izobliava samo tuince i tuu vjeru, nego kritikuje i svoj narod, ukazujui na neke njegove loe karakteristike, nejednakosti u drutvu, paganske obiaje i slino. Pominjui zemljodrce, knezove, spahije, vojintanske vojvode , zamjera im zbog njihove nadmenosti nad obinim narodom, opominje nesavjesne mueve: doe kui sputen, neveseo, garezljiv, kao vrag napuen, stuten i smrten, svoju ti eljad kostolomi grizui ; enama ukazuje na njihove mane: brbljivost, pomodnost, lakomost, povodljivost, voenje tuih poslova, traanje i slino.

SADRAJ VENCLOVIEVIH BESJEDA

Kao to je arolika bila narodna masa kojoj je propovijedao, tako je arolik bio i sastav besjeda koje je Venclovi pisao i govorio. Tu se smjenjuju istorijske sa teolokim temama, teoloke sa itijima s vetitelja i apokrifnim priama. Naroito se popularie istorija vezana za pokrtavanje Slovena, njihovu vezu sa Vizantijskim carstvom i kulturom istonomediteranskog bazena. Potom su tu ljetopisi srednjovjekovne Srbije, itija srpskih s vetitelja, dogaaji u srpskoj kraljevini i despotovini nakon dolaska Turaka, opisuje se pad Carigrada i naroito nekoliko uda vezanih za ovaj grad. U prii nazvanoj Osloboeni Carigrad u podnaslovu stoji: Povest polazna s davnanjega ukaza sloena izarad pamtenja onoga divnoga golema uda svete Bogorodice, kada Persi i Tatari Carigrad oblegoe s velikom silesijom uzimati ga, pak s Boijim sudom izarad te im probe, svi izginue ljuto, a grad s Hristjani ujedno zdrav i itav od njih osta.

U sve svoje besjede Venclovi unosi narodni duh i njime oivljava stari jezik. Na taj nain biblijske i svetiteljske linosti progovaraju savremenim i obinim, esto prostim, jezikom srpskih izbjeglica u uru i Komoranu. To je bio sluaj sa molitvom Bogorodici s vete Marije Egipanke, koju je Venclovi pribliio narodnom jeziku. Sveta Marija Egipanka bila je biva bludnica i jedan od najveih primjera pokajanja u istoriji Crkve. Momenat u kojem se zbilo njeno pokajanje bio je na praznik Vozdvienja asnog k rsta u Jerusalimu, kada joj neka nevidljiva sila nije dala da ue u crkvu. O devo, vladiice rodija pltiju Boga slova, zavapila je Marija Bogorodici , znam ja, znam da to nije lepo, nit je prilino meni, jednoj zloestoj prohojgori na tvoju ikonu pristno devi Mariji gledati imajui tebe, telo i duu istu i neskrnavu. Pravo je meni, bludnici nenavienoj biti tvojeju istotoju i mrskoj mi biti stojeoj pred tobom. Ama to sam zaula da je uzarad toga se Bog ovekom pretvorio, kogano si ti rodila, da sazove grenike na pokajanje. Pomozi mi, jednoj niotkuda mi pomoi ne imajui, i poveli da mi se oblaka crkovno ulazenje, te ne zabrani mi videti astno Gospodnje drevo...

BESJEDA NA BLAGOVIJESTI

Besjedu na dan Blagovijesti s vetog Jovana Zlatoustog Gavrilo Venclovi je izgovorio u Komoranu na Blagovijesti p resvete Bogorodice 1740. godine. Ovo je jedna od najee navoenih i pominjanih Venclovievih besjeda, ak ponegdje bez osnova proglaavana dramom zbog svoje dijaloke forme.

Arhangel Gavril dolazi kod Bogorodice i blagovijesti joj da e roditi Spasitelja svijeta, emu prethodi blagovoljenje Bogorodice da pristane da bude Majka Boija. Da bi prostom narodu pribliio blagov j etenjsku dramu, Gavril Stefanovi Venclovi je razgovor izmeu Bogorodice i arhangela pribliio narodnom dijalektu i njihove linost i predstavio u folklornom duhu. Kako ja mogu biti vinjem Bogu prestol? Poizvestnije mi to skai, anele Boiji, veli Marija kad joj je pristupio arhangel Gavril i rekao joj ta e se zbiti s njom. Kako li to oni vinji ot sunca ne dotaknut svet da bude ot zemljanog tela osezivat vie kadrosti snosne? Ti, mladiu junae, dokazivanje takvo meni u ui nedoznano unosi. Sve mi se ini da ne uzbude ti doao k meni na koju prevaru? Pak joj ree anel: O devojko, devojko, udna li si ti! Te kroto, zato li momu dobrom iskazivanju ne veruje, Boija nevesto? Dokle to hoe se sa mnom inatiti i nagovarati, a ne prima ugovora s neba poslatoga k tebi anela? Nisam ja od oni to je prevario Evu... Razgovor se produava i dalje, sve dok Marija nije prihvatila blagovijest i rekla: Popevati u i hvaliti ime Boga moga s pesmami kad je i na me sniu i najmanju svoju slukinju poglednuo odzgor i to ve i sama znam, jer otsele hoe me diiti i hvaliti svaki rod pod Bogom to je i to is toga ima vie.

RUSKOSLOVENSKA EPOHA U SRPSKOJ KNJIEVNOSTI 18. VIJEKA

Istoriografija je jedna od dominantnih formi i knjievnih izraza ruskoslovenske epohe. Spisi koji nastaju u tom anru su esto vrsta diplomatskog memorijalnog akta i imaju za jedan od ciljeva da evropske drave podsjete na istoriju balkanskih Slovena. Pored istorijskih spisa, sast a vljaju se i pjesnika djela. Iz Poljske je preko Ukrajine prvo u rusko, a potom i u srpsko pjesnitvo doao trinaesteraki stih, tzv. vir ili slovenski heksametar, i prvi put kod Srba tada primat dobija rimovana i stihovana poezija

U treoj deseniji 18. vijeka u srpskoj knjievnosti desilo se preusmjerenje od stare srpske pismenosti ka onoj ruske provenijencije. Knjievni jezik je postao ruskoslovenski i u srpske kole su poeli da dolaze ruski uitelji sa gramatikama, bukvarima i drugim udbenicima koji su dodatno podrali novi pravac pismenosti. Prve zvanine srednje kole osnovali su Rusi Maksim Suvorov i Emanuel Kozainski sa grupom studenata Kijevske duhovne akademije. Njihovim dolaskom poinje tzv. ruskoslovensko doba u knjievnosti 18. vijeka, ili barokno doba, posmatrano iz ugla stilske formacije.

Jedan od glavnih predmeta u sholastikoj koli Emanuela Kozainskog u Sremskim Karlovcima bila je poetika, u okviru koje su aci uili o poznatim pjesnicima, ali i upoznavali se sa vjetinom stihotvorenja. Osim pjesnitva, u to doba popularan je bio anr nacionalne istoriografije, odakle je poniklo nekoliko opirn i h istorijskih djela. Od ostalih proznih anrova pisali su se putopisi, epistolarna knjievnost, memoari, filo z ofski i polemiki spisi. Putopisi nastavljaju tradiciju hodoasnikih proskinitariona stare srpske knjievnosti, ali se javljaju i nove vrste, poput slubenih izvjetaja sa puta, opisa nekog putovanja do odredita i natrag, izvjetaja sa diplomatskih putovanja i slino. U ovom periodu e se prvi put u sistem srpske knjievnosti ustabiliti drama, poevi sa istrorijskom tragedijom Emanuela Kozainskog o posljednjem srpskom caru Urou V .

PJESNITVO SRPSKOG BAROKA

Pjesnitvo srpskog baroka se mahom razvija pod uticajem ruske i ukrajinske poezije. U Rusiji su se pod Petrom Velikim otvorile nove mogunosti za prijem zapadnih uticaja, impulsi su dolazili sa mnogih strana, u knjievnosti naroito iz Poljske. Iz Poljske je preko Ukrajine prvo u rusko, a potom i u srpsko pjesnitvo doao trinaesteraki stih, tzv. vir ili slovenski heksametar, obino u pjesmama klopljen u parno rimovane distihe. Prvi put kod Srba tada primat dobija rimovana i stihovana poezija, a pjesnici kreu u razliite grafike egzibicije u ispisivanju svojih djela. Pjesme se ukraavaju razliitim ornamentima, tekst se likovno predstavlja, razvija se carmina figurata postupak u pjesnitvu koji ide za time da likovno znakovlje doprinese utisku koji ostavlja pjesma na itaoca. Neke pjesme Zaharija Orfelina tako imaju posebna likovna rjeenja sa neobinim grafikim figurama kao to su: potpis autora dat u obliku dva lista djeteline na lopti zemaljskoj kugli, magini kvadrat, srce i slino. Pored ovog vida stihotvorenja, sa jaanjem graanskog drutva javljaju se i tzv. kantovi, pjesme namijenjene za pjevanje i pisane za odreeni muziki predloak.

TEMATIKA PJESNITVA

Tematika pjesnitva je uglavnom prigodnog karaktera, sa estim posvetama poznatim linostima. Na prelazu iz srpskoslovenske u ruskoslovensku epohu dominira religiozni karakter pjesama, kakav je zapis u srebru udotvorne ikone Bogorodice Arsenija IV akabente: Nedosotojan sin jesam, carice nebesna, tebi, po bogootkrovenju uenika sina tvojega i Boga, u sunce odeveni lik, ukraen udodejstvija srebrom ili zlatom, odenuti, i ovaj, sveta ovoga bogatstvom nainjen venac, tebi, vencem od dvanaest zvezda ovenanoj, poloiti na glavu... A domoadci, ovce moje slovesne, od sina tvojega u pastvu date, obrazu tvojem verni pripadi hristjani, razlinim udodejstvima isceljeni do kaplje krvi, vernim molitvama nebesni venac slave da slave ti.

Osim religioznih pjesama i one rodoljubivog karaktera dobijaju na znaaju, naroito koje veliaju slavu srednjovjekovne srpske kraljevine i carevine. Kod ponekih, uglavnom nepoznatih pjesnika, javlja se ljubavna poezija, ili poezija posveena deavanjima u prirodi, kakva je Melodija k proleu Zaharij a Orfelina: Dino vreme nam priodit, /zima progonjava se, / to prolee ve dohodit, /leto pribliava se. /Nebo isto nam javlja se /i svetleje izdae se. /O zlatoe prolee... I u zemli tvari male /osetei prolee, /sve u radost oni stale, /skoro idut u cvee. /Jednim slovom: sve ivotno skazuje se bit radosno.

O ZLATOE PROLEE!

Pisac Melodije k proleu zajedno sa arhimandritom Jovanom Rajiem, predstavnikom bogoslovskog usmjerenja literature, svrstava se u najznaajnije pjesnike ruskoslovenske epohe.

ANR ISTORIOGRAFIJE

Istoriografija je jedna od dominantnih formi i knjievnih izraza ruskoslovenske epohe. Spisi koji nastaju u tom anru su esto vrsta diplomatskog memorijalnog akta i imaju za jedan od ciljeva da evropske drave podsjete na istoriju balkanskih Slovena. Nadovezuju se na vievjekovnu srpsku tradiciju pisanja ljetopisa i rodoslova, kojima se anr istoriografije njegovao u srednjem vijeku. Uspon istoriografije od srednjovjekovne ka modernoj krenuo je jo prije Velike seobe Srba, a produio se kroz cijeli 18. vijek. U velikoj mjeri obiljeilo ga je rasplamsavanje kosovskog kulta nakon dolaska motiju Svetog kneza Lazara u sremsku Ravanicu i irenje tog kulta meu acima srednjih kola u Karlovcima i Novom Sadu. S druge strane, kljuna je bila uloga Liceja i Univerziteta u Ugarskoj, Austriji i Njemakoj, kao i Duhovne akademije u Kijevu, gdje su se obrazovali rani srpski istoriari i odakle su ponijeli peat sredine i obiljeili njime svoj rad.

Bilo je bitno da nakon Velike s eobe 1690. godine i kulturnog i svakog drugog oka koji su tada preivjeli Srbi, bude ouvan i potvren nacionalni identitet. Burna istorija Srba nalazila se u knjigama njihovih starih pisaca, u kolektivnom sjeanju i ovaploena u netrulenim tijelima s vetitelja, koja su Srbi nosili sa sobom kud god da su ili i brinuli se za njih. Istorijsko pamenje kao svijest o kontinuitetu nacije kroz vrijeme ne nestaje u novoj sredini, bez obzira na tadanji veliki teret siromatva i zaostalosti za finim manirima ugarske gospode. Vapaj Srba iz svojih novih, movarnih, naseobina u dolinama Tise, Save i Dunava bio je blizak plau Jevreja u vavilonskom ropstvu: Na rijekama Vavilonskim, tamo sjeasmo, plakasmo i govorasmo Ako zaboravim tebe, Jerusalime, neka bude zaboravljena desnica moja. U sluaju Srba, Jerusalim je metafora za sve ono veliko i znaajno to se dogodilo u njihovoj prolosti, naroito za stradanje na Kosovu, koje se i danas ispostavlja aktuelnim. Kao artikulacija narodnih stremljenja da se to otrgne od zaborava , stoji plejada istoriografskih djela koja se piu kroz cijeli 18. vijeka. Na samom poetku su tu Slavenosrpske hronike grofa ora Brankovia, potom spisi Pavla Julinca, crnogorskog vladike Vasilija Petrovia Njegoa, Simeona Konarevia, Simeona Pievia, Hristofora efarovia i Jovana Rajia, s kraja 18. vijeka.

IVOT I KNJIEVNI RAD ZAHARIJA ORFELINA

Zaharije Orfelin bio je jedna od najpoznatijih linosti srpskog 18. vijeka. Bavio se knjievnim radom, ivop isom i bakrorezom, kojima ostavlja vie traga iza sebe u istoriji umjetnosti nego u knjievnosti. Takoe, nema gotovo nijedne oblasti iz nauke toga vremena u kojoj se on nije ogledao od pedagogije, preko ekonomije do medicine i koje nije um i o na popularan nain predstaviti svojim itaocima. Na svoja djela se uglavnom nije potpisivao , iz njemu znanih razloga, pa se vjeruje da iza njegovog imena stoji veo misterioznosti i anonimnosti Po mnogima jedan od najznaajnijih pisaca srpske knjievnosti 18. vijeka je ste Zaharije Orfelin, rijetki samouk i eklektik meu umjetnicima tog doba. Stvara u periodu kada jaa srpsko graansko drutvo, koje tada pokazuje intenzivno interesovanje za aktuelna kulturna i druga deavanja u Evropi. U Evropi 18. vijeka bilo je na snazi prosv j etiteljstvo kao didaktiki pravac u umjetnosti, potom procvat humanistikih nauka, osobito filozofije racionalizma, i stvaranje sve veeg broja visokih obrazovnih institucija. Za takav 18. vijek Orfelin je rekao da je toliko mnogo mudrih muej u Evropi proizveo, to do ovoga proije jedva li tolikim islom snadbeni bili.

Zaharij e Orfelin bio je obdaren mnogim sposobnostima, osobito za knjievnu i likovnu djelatnost. Bavio se ivopisom i bakrorezom, kojima ostavlja vie traga iza sebe u istoriji umjetnosti nego u knjievnosti, a poto je bio zaljubljenik knjige, postao je i autor, grafiki gledano, najljepih knjiga u istoriji srpske knjievnosti. Takoe, nema gotovo nijedne oblasti iz tadanje nauke u kojoj se on nije ogledao, od pedagogije, preko ekonomije do medicine, i koje nije um i o na popularan nain predstaviti svojim itaocima. Na svoja djela se uglavnom nije potpisivao, iz njemu znanih razloga, pa se vjeruje da iza njegovog imena stoji veo misterioznosti i anonimnosti.

IVOT ZAHARIJA ORFELINA

Zaharije Stefanovi Orfelin, kako mu glasi puno ime, roen je 1726. godine u Vukovaru. Nije poznato kakvo je obrazovanje imao. I ako tvrdio da je bio samouk, prouavaoci njegovog djela tvrde da je morao zavriti neke kole. U mladosti je bio uitelj, a nakon perioda uiteljevanja slijedi vrijeme Zaharijinog otelnitva po razliitim m j estima i bivanja u slubama uglavnom kod vladika Srpske p ravoslavne c rkve. Jedno vrijeme bio je u inovnikoj slubi kod mitropolita Pavla Nenadovia u Sremskim Karlovcima, onda u Temivaru kod vladike Vientija Jovanovia, a potom slijedi nekoliko godina provedenih po frukogorskim manastirima Velikoj Remeti, Beoinu i Grgetegu. Da bi nadgledao tampanje nekih svojih djela, odlazi u Veneciju, tamo se ui slikarstvu i rezanju u bakru, to e da ostavi pozitivne posljedice na njegov potonji likovni rad. Nakon povratka u Ugarsku radi ponovo u Temivaru, zatim kod vladike Mojsija Putnika u Novom Sadu i Josifa akabente u Pakracu.

U porodinom ivotu nije imao mnogo sree; umire mu ena Ana nakon roenj a sina Petra, sa kojim e se zbog nekih razmirica kasnije razii. Srea Orfelina esto nije pratila ni u ostalim segmentima ivota. U svojoj pjesmi Trenodija, v mir elovjeka vedago ot vsjeh i svojstvennih prezrennago u ispovjednom stilu govori o svom ivotnom udesu. O t kako se rodio, veli, u ivotu mu je bijeda i mnogi su mu svojom zaviu pridodavali jo vei teret: Znaju priinu sjetovat boljno, /ves ja grozusja v misli dovoljno; /bo kak rodilsja, /na svijet javilsja, /to mnje bjeda, /to mnje bjeda. /Ah! sam naatok bil mnje naastljiv, /to ja rodilsja, vsjak bil zavistljiv: /vsi udruali, /dihat ne dali /mnje bjednomu, /mnje bjednomu.

U istorijama knjievnosti navodi se da je svoje posljednje godine ivota Zaharij e Orfelin proveo u gladi i siromatvu, ostavljen od svih. Dobio je u bolesti potkraj ivota utoite na imanju bakog vladike u Isailovu blizu Novog Sada, gdje se upokojio 1785. godine. Iako neki istoriari, kao Milan Kaanin, istiu nevjericu da je Zaharij e mogao "prebijedno" da umre ba pod vladianskim skutom, ostalo je svjedoanstvo o njegovoj tunoj smrti od crkvenog autoriteta Lukijana Muickog, kao i od Jovana Sterije Popovia, koji veli: Sred Srpstva hladna Orfelin piti, /Glad mu je mazda za trud.

ORFELINOV KNJIEVNI RAD

U knjievnosti najvei znaaj Zaharij u Orfelinu pripada kao pjesniku, ali je i njegov knjievno-prosvjetiteljski rad obiman i raznovrstan. Sastavljao je udbenike, katihizise, kalendare, asopise, rasprave i razliite nauno-popularne spise. Bavio se i teologijom Apostolsko mleko mali je katihizis koji je sa puno ljubavi sastavio za svog sina, prevodio je i djela poznatog ruskog teologa i besjednika Teofana Prokopovia, a poznat je i jedan njegov traktat protiv rimskog papstva, koji nije bio tampan jer nije mogao da proe cenzuru. Sastavio je jedan udbenik latinskog jezika, kao i prvi slovenski bukvar, koji je ujedno i prva srpska knjiga tampana ruskom graanskom irilicom. Prevodio je djela sa njemakog, vlakog i ruskog, uglavnom bogoslovskog sadraja. Tvorac je prvog asopisa u istoriji srpske kulture Slavenoserbskog magazina, i prve kalifragije Slovenskaja i valahijskaja kaligrafija. Prvi broj Slavenos e rbskog magazina, koji je ujedno bio i posljednji broj, pojavio se u Veneciji 1768. godine. Osim niza raznovrsnih lanaka iz oblasti geografije, etike, ekonomije, trgovine, muzike, slikarstva, arhitekture, ak i prikaza nekoliko knjiga, u Magazinu je naroito zanimljiv Orfelinov Predgovor. U Predgovoru na trinaest strana on obrazlae zato pokree list, navodei kao spiritus movens Magazina "obu polzu" naroda u prosvjeivanju naukom, a ne sopstvenu korist.

Od ostalih djela Orfelina poznati su Veiti kalendar ot naala do konca mira trajui kalendar , koji u tradicionalnoj formi kalendara donosi enciklopediju znanja iz razliitih nauka, naroito fizike, potom monografija o Petru Velikom i Iskusni podrumar, djelo iz oblasti ekonomije vinogradarstva sa nizom praktinih savjeta iz oblasti medicine.

Monografija o Petru Velikom nastaje kao jedno u nizu djela o ovom poznatom vladaru napisanih u Rusiji 18. vijeka. Orfelin je pokazao zanimanje za njegovu linost zato to se car Petar proglasio zatitnikom pravoslavnih h riana na Balkanu i stalno traio dodir sa Srbima u Crnoj Gori, kao i zato to je Petar bio vladar jedne velike pravoslavne carevine. Stil djela o Petru Velikom arhaian je i romantian, izdanak je prisnog odnosa prema itaocima starih srpskih pisaca. Opisujui, recimo, ulazak Petrov u Kenigsberg pri njegovoj prvoj posjeti Evropi, Orfelin veli: Nadam se da u ugoditi itaocu ako ovde opiem ceremonije s kojima je ovo poslanstvo bilo doekano, jer od kako je sveta niko nije ovake posaobine video, a teko da e iko kad videti. Prisan odnos zadrava ne samo prema itaocima nego i prema likovima u djelu: Mi emo ga (Karla XII), kae Orfelin na jednom mjestu, ostaviti u tako nepomirljivom radu, pa emo poi malo u Crnu Goru, da vidimo kakvo je dejstvo imalo ono pismo koje je car P.V. pet godina pre toga bio poslao Crnogorcima...

PJESNITVO ZAHARIJA ORFELINA

Zaharije Orfelin je jedan od najboljih, ako ne i najbolji srpski pjesnik 18. vijeka. Sve to je napisao u stihu napisano je izmeu 1757. i 1768. godine, to ini desetak duih pjesama. Meu njima su najpoznatije: Malovanoe privjestvije Mojseju Putniku, Trenodija, Pla Serbii, Melodija k proljeu i Pjesn Istorieska. Pjesme su pisane na crkvenoslovenskom ili ruskom ili srpskom narodnom jeziku. Jedino je i u slovenskoj i srpskoj verziji napisana pjesma Pla Serbii, koja je ujedno prvo irilsko djelo tampano u tampariji Grka Dimitrija Teodosija u Veneciji. Prije toga tampano pjesnitvo kod Srba gotovo da nije ni postojalo. Tematski, kao i po formi stiha, pjesme Zaharij a Orfelina su razliite. Najpoznatija pjesma, Pla Sebii, spada u anr kolektivnih plaeva, gdje personificirana Srbija vapije i tuguje zbog svoje alosne sudbine. U pjesmi se pominje i tadanje loe stanje Srba pod Austrijsko m monarhij om : Kako stade Serbia, slavna i ugodna /sa mnoestvom naroda, biva pree plodna /presilnimi carevi i hrabri soldati, /sad u robstvo drugima morala se dati... Jedna ada u Turskoj, a posvuda druga, / stenjut ljuto, alostno, ah! pregorka tuga! /Po tolikoj ja slavi i mojoj hrabrosti, /porugana stala sam, o moe alosti... Tko mi moe dovoljno arkih suza dati, /ovu moju nesreu doveka plakati? /Vie nejmam nadede, razve moju alost /sam ti, o vinji Boe, premeni na radost!

JOVAN RAJI, PRVI ISTORIAR 18. VIJEKA

Knjievni rad arhimandrita manastira Kovilj Jovana Rajia bio je rijetko bogat i plodan, podjednako originalan, prepisivaki i prevodilaki, kao i kompilatorski i bogoslovski. Mnogo spisa mu je tampano jo za ivota, a jo vie je ostalo sauvano u rukopisu. Sastavio je mnoge zbornike besjeda crkvenih otaca, kratkih istorija Starog i Novog zavjeta, katihizisa i bukvara, ak i jedan spis o kometama i njihovim svojstvima. Od svoje rane mladosti interesovao se za istoriju Slovena, kao i za svetenu istoriju Starog i Novog zavjeta. Godine 1768. zavrio je svoje veliko djelo o istoriji slovenskih naroda, koje je kod Srba sve do sredine 19. vijeka bilo jedini istorijski izvor te vrste.

Jovan Raji je poznati srpski bogoslov, knjievnik i istoriar iz 18. vijeka. Bio je izuzetno kolovan i sav svoj ivot posvetio je prosv j eivanju naroda, sam se posvetivi Bogu polaganjem monakih zavjeta u manastiru Kovilj. Za ivota je bio vrlo ugledan i slavljen zbog svoje uenosti, o emu postoji mnogo podataka. Hopovski iguman Teodor Milutinovi govorio je: "Koliko sam ja prost i neuen, meni je milije videti uenog mladog Rajia, nego etiri vaseljenska patrijarha, koji bi bili bez nauke kao ja. Vidio si ga kako je mlad i bez brade, ali kad stane besediti, mi svi sa velikim bradama gledamo ga, kao da smo iz divijeg vilajeta doli."

Osim to je bio umno obdaren i visokoobrazovan, Jovan Raji je bio i vrlo vrijedan ovjek. Dnevno je radio po 1617 sati, dva do tri sata se molio Bogu, a svega je etiri-pet sati spavao. Njegovo naelo je bilo da je grijeh provoditi vrijeme u besposlici, to je i objavio u jednom svom spisu: Vo ujedineniji ubo mojem ivu, i vremene imij dovolno, nepravedno, pae e i grjeno biti vozmijeh, jee provesti toe tietno i bezpolezno.

Njegov knjievni rad je bio obiman, i plodan, podjednako i originalan i prepisivaki, kao i kompilatorski i bogoslovski.

BIOGRAFIJA JOVANA RAJIA

Jovan Raji je roen 1726. godine u Karlovcima. Sa est godina krenuo je u kolu, a sa jedanaest je ve postao pomonik svog uitelja i ak latinsko-slovenske kole Emanu e la Kozainskog. Poto nije bilo druge srednje kole, otiao je sa osamnaest godina u komoransku latinsku gimnaziju, gdje su profesori bili jeziutski kalueri: Otidoh v stranstvij radi nauk i jazikov, veli on u svojoj kratkoj autobiografiji. Odatle je preao u protestantsku gimnaziju i nju svrio nakon etiri godine. U elji za viim znanjem, i to onog istonog, pravoslavnog porijekla, odluio je da svoje kolovanje nastavi u Rusiji, gdje se zaputio pjeke, jer nije imao nikakvih finansijskih sredstava za put. Stigao je u Kijev, koji je u to doba bio poznati centar bogoslovskih nauka, i tu ostao tri godine uei teoloki nauk od poznatih uitelja Crkve. Nakon kratkog boravka u Karlovcima, ponovo se vraa u Kijev, potom u Hilandar. U drevnom centru srpske duhovnosti, Hilandaru, boravio je nekoliko mjeseci, istraivao je manastirsku riznicu, prepisavi za to vrijeme nekoliko starih rukopisa. O tome je zabiljeio: S velikim trudom i opasnostiju ivota rez turetinu projdoh, iziskivaja v tamonih stran manastirej naih drevnostej rukopisi, jee i sluilosja mnje nekoliko takovih dostati, iz kojih i ekstrakte uiniti za buduuju moju istoriju. Nakon povratk a u svoju zemlju Raji radi kao predava sve do 1772. godine, kada je zamonaen u manastiru Kovilj, nadomak Novoga Sada. Ubrzo je postao arhimandrit ovoga manastira, koji je i danas jedan od najmnogobrojnijih srpskih manastira, nakon ega slijedi njegov aktivniji angaman u zvaninim poslovima Srpske p ravoslavne c rkve. Iako je cijelog ivota bio loeg zdravlja, doivio je sedamdeset petu godinu ivota i upokojio se 1801. godine u Kovilju. Njegova smrt izazvala je talas alosti meu ljudima koji su ga poznavali. Tadanji iskuenik u Kovilju, a potonji iguman manastira iatovac Lukijan Muicki napisao je odu o smrti Rajia, dok je mitropolit Stratimirovi oglasio: "Cerkov svjataja naa izgubi v nem uenago i zaslunago svjaenika, obestvo dobrodjetelnago elovjeka, az e i vsi ljubjai jego izrjadnago i nenaknadimoga druga."

KNJIEVNI RAD

Knjievni rad Jovana Rajia bio je rijetko bogat i plodan. Osim to je sastavio niz svojih originalnih djela, radio je i na prevodima i prepisima drugih knjiga. Mnogo spisa mu je tampano jo za ivota, a jo vie je ostalo sauvano u rukopisu. Prevodio je sa ruskog i njemakog, a poznavao je jo latinski i maarski jezik. Sastavio je mnoge zbornike besjeda crkvenih otaca, kratkih istorija Starog i Novog zavjeta, katihizisa i bukvara, ak i jedan spis o kometama i njihovim svojstvima. Poznata je pria kako je on uspio da 1774. godine uvjeri srpski Sinod da katihizis za vjeronauku koji im je bio poslan iz Bea nije dobar, nego je unijatska podvala za Pravoslavnu crkvu. Carski komesar iz Bea prihvatio je kritiku i rekao da e povui iz opticaja katihizis ako mu neko od Srba u roku od dvadeset dva dana napie novi, bivajui uvjeren da niko to nee moi. Raji je sastavio novi katihizis za svega sedamnaest dana.

Od originalnih djela Jovana Rajia najpoznatija su: spjev Boj zmaja s orlovi, pjesma Kant o vospominanii smerti, Istorija raznih slovenskih naroda, a tu je i tragedija o posljednjem srpskom caru Urou V, koja je, zapravo, prerada istoimenog djela njegovog uitelja Emanuela Kozainskog. Kant o vospominanii smerti je pjesma o prolaznosti ivota i strahu od smrti, koju jedino ublaava ista savjest: Vostrepet pred nej umnij /i ostanet kak bezumnij, /usta umolknut, /misli ieznut /visokija, /kak povedet tjeh, /otluiv ot vsjeh, /v mranij grob... No kto jeja izbjeit, /zane vsjem nam smert predleit: /sovjest istaja, /prava, svjataja, /ne boitsja, /ona edina /est nevredima /ot strjel jeja.

Boj zmaja s orlovi je alegorino-istorijski spjev u pet pjesama o ratu Austrije i Rusije protiv Turske od 1788. do 1790. godine. Raji se tu raduje pobjedi hrianskih dravnih sila nad Otomanskom islamskom imperijom, koja je vijekovima tlaila srpski narod onako kako ga danas tlai SFOR. S tim to je u prolosti bila otvorena okupacija i neprijatelj je igrao otvorenih karata, a danas je prikrivena i kukavika. U Rajievo doba jo je bilo rodoljuba spremnih da ne prihvate ivot pod tuim jarmom u pritvornitvu i licemjernom uvanju linog interesa dok im narod biva zlostavljan. Naroito koju deceniju nakon to je nastao Boj zmaja s orlovi, ovo je dolo do izraaja u Prvom srpskom ustanku pod Karaorem, kada su Srbi pokazali da nema nita vrednije od slobode i da ovjek nije stvoren da ga neko gazi svojom izmom kad mu se prohtije. Boj zmaja s orlovi zavrava se osloboenjem Beograda i proslavlja se austrijski car Josif, koji je omoguio tu pobjedu: Jasnu svetlost sunanu Josifa drugoga, /Beograd prima u sebi milog oca svoga. /Ve zmaj ljuti odleti, niti koga bije, /jerbo or'ov dvoglavi nad gradom se vije. /Stare tie sve svoje pod krilo poziva, /koje je zmaj gnjavio s milou zaziva: /Hod'te k meni, ja u vas pod krila uzeti /gdino vie ljuti zmaj dopret' nee smeti. /Sve reke i reice rukama pljeskajte, /hvalu Bogu i caru od srca podajte.

ISTORIJA RAZNIH SLOVENSKIH NARODA

Od svoje rane mladosti Jovan Raji se interesovao za istoriju slovenskih naroda, kao i za svetenu istoriju Starog i Novog zavjeta. Jo kao nastavnik u Karlovcima poeo je da pie svoje veliko istorijsko djelo o Slovenima i zavrio ga 1768. godine. Piui svoju Istoriju Raji je bio u nezavidnom poloaju kada su u pitanju istorijski izvori. Koristio je latinske izvore, koji su esto bili neprijateljski nastrojeni prema Srbima i Slovenima, o njima loe i neistinito pisali. S druge strane, njegov glavni izvor, Slavenoserpske hronike grofa ora Brankovia, u pojedinim segmentima su neobjektivne i pretjerano hvalisave prema slovenskoj istoriji. Pisac je ostavio blagorazumnom itatelju da izabere koji e od ponuenih podataka u Istoriji da prihvati kao taan.

Istorija raznih slovenskih narodov, naipae Bolgar, Horvatov i Serbov, kako glasi puno ime ovog Rajievog djela, objavljena je tek dvadeset pet godina nakon to je napisana, i to sa drastinom cenzurom. To je pisac i naslutio u svom pismu dajui pristanak za njeno tampanje: "to se mene tie, meni je svejedno, gde vidila svet da vidila, znam da bez strane cenzure i sita i reeta proi nee, nita manje ja se tim uteavati budu to u dati ljudma povod vie traiti po knigama, glavu lupati i elo trti, mene kriati i raspinjati, to e moja slava biti. Ja priznajem sam da delo to jest nedostatono i nepuno. Za to molio bi svakoga da s ljuboviju primi ovaj, a ne s gadenijem i poricanijem."

Istorija Jovana Rajia dugo vremena je bila jedini izvor o prolosti srpskog naroda i sve do ezdesetih godina 19. vijeka on je ostao glavni srpski istoriar.

POECI SRPSKE ISTORIOGRAFIJE U 18. VIJEKU

Prouavaoci su izdvojili nekoliko krugova koji su se formirali u 18. vijeku na polju srpske istoriografije. Pripadnici prvog kruga bili su oni koji su stvarali na prelazu izmeu starog i novog doba i ta prelamanja tradicija se osjete u njihovom radu. Prouavanje prolosti u ovom periodu imalo je dosta manjkavosti esto je to bilo prosto prepisivanje stranih izvora, ili inventivno izmiljanje dogaaja, mada je postojalo nekoliko ozbiljnih autora koji su se bavili istorijom srpskog i drugih slovenskih naroda Jedan od najpopularnijih proznih anrova u srpskoj knjievnosti 18. vijeka bio je anr istoriografije. Istorijski spisi su bili poznati i srpskoj srednjovjekovnoj knjievnosti, a uspon ka, uslovno reeno, modernoj istoriografiji uslijedio je u 17. i 18. vijeku, naroito nakon prve i druge v elike seobe Srba. Od srednjovjekovne ljetopisne, itijne i rodoslovne tradicije polako se prelazilo na stvaranje zasebnih djela o prolosti srpskog i drugih slovenskih naroda. Narodna istorija je vrlo dugo bivala zamiljana kao slijed vladarskih itija, pa se postepeno ilo ka tome da se od niza itijnih biografija stvori istorija u neto irim okvirima. Osim tradicije srednjeg vijeka, na stvaranje istorijskih djela u 18. vijeku uticalo je jo nekoliko bitnih faktora: kolovanje Srba na li cejima i un iverzitetima u Ugarskoj, Austriji i Njemakoj odakle su prodirale zapadnjake ideje i literatura kao i kolovanje na Duhovnoj akademiji u Kijevu. Prouavanje prolosti u ovom periodu i pored toga imalo je dosta manjkavosti. esto je to bilo prosto prepisivanje stranih izvora ili inventivno izmiljanje dogaaja, ali su postojali i ozbiljni autori koji su se bavili time.

Prouavaoci su izdvojili nekoliko radnih krugova koji su se formirali u 18. vijeku na polju srpske istorije. Prvi je pomalo arhaian krug oko ora Brankovia, kome pripadaju jedan zanimljivi rodoslov iz manastira Tronoa, Istorija o Crnoj Gori vladike Vasilija Petrovia i Kratki uvod u istoriju slovenskih naroda Pavla Julinca; drugi krug je onaj obrazovan oko poznatog i uenog arhimand r ita manastira Kovilj Jovana Rajia; a trei krug je u poznom 18. vijeku okupljen oko mitropolita Stevana Stratimirovia. Istoriografskim bi se donekle moglo smatrati i jo jedno djelo srpskog 18. vijeka koje po svojoj strukturi pripada heraldikim ostvarenjima. To je Stematografija Hristifora efarovia, u kojoj su sabrani grbovi svih do tada postojeih srpskih zemalja.

ISTORIJA O CRNOJ GORI VLADIKE VASILIJA PETROVIA

Vladika Vasilije Petrovi roen je 1709. godine u selu Njeguima u Crnoj Gori. U svojoj etvrtoj deceniji ivota postao je arhimandrit cetinjskog manastira, a potom i vladika E parhije skenderiske i primorske i egsarha sjatejago trona serbskago. Nije mnogo vremena provodio na jednom mjestu, ivio je od Bea do Petrograda, od frukogorskih manastira do Cetinja. Prilikom svog prvog bavljenja u Rusiji tampao je u Petrogradu 1754. godine Istoriju o ernoj Gori , koja je najstarija tampana istorija srpskoga naroda. Ona je podijeljena na dva dijela. U prvom dijelu se nalazi kratak geografski opis Crne Gore i dogaaji od srpskog vladara Stefana Nemanje do 1711. godine, a u drugom dijelu su dogaaji od 1711. do 1750. godine. U predgovoru autor kritkuje poznatog dubrovakog istoriara Mavra Orbinija, ije je djelo O kraljevstvu Slovena ( Il regno degli Slavi ) posluilo kao izvor za mnoge srpske i strane istoriare. Mavrourbin, raguzinski (dubrovaki) arhimandrit, napisa istoriju o Slovenima, u kojoj slavi Raguzu (Dubrovnik) iznad ostalih i kazuje da navodno slavni Nemanjin rod, careva srpskih, potie iz loe porodice popa Stefana od Pljevalja iz Hercegovine. Nasuprot tome su mnoge stare istorije, a osobito one koje se nalaze u Atonskoj gori u Hilendaru i Srbljiji u lavri Studenici, u Deanima, u srpskoj Pekoj Patrijariji, u crnogorskoj Cetinjskoj mitroploliji, koje jednako kazuju da je Simeon Nemanja roen od kneza Bele Uroa, a taj Bela Uro potie od porodice Likinija Muitelja i sestre Konstantina Velikog Teodore. Ovaj Bela Uro ivio je u Zeti, gdje je danas grad Spu i tamo je rodio tri sina, Davida, Konstantina i Stefana Nemanju, koji je nazvan kasnije u monatvu Simeon. Od srednjovjekovnih zbivanja najvie se zadrava opisujui B oj na Kosovu, gdje podrobno navodi dijaloge izmeu kneza Lazara, Miloa Obilia i Vuka Brankovia. Kazuje kako je Vuk Brankovi lano naveo kneza da posumnja u vjernost Miloa Obilia: Sjedaju gospoda oko sofre... i tada ree nevjerni Vuk Brankovi Pogledaj, veliki gospodaru, knee Lazare, ona trojica govore o tvome zlu, kako e te pogubiti na polju Kosovu. U taj as knez Lazar drae u desnici au punu vina, ali ne moga piti nita, jer ga suze oblie, ni prozboriti ne moga, jedva sljedeu rije izgovori Jo nikad u srpskom narodu nevjerstva nije bivalo svome gospodaru, a sada ujem da je nova nevjera smiljena od moga zeta vojvode Miloa Obililjevia, kome sam povjerio svu moju vojsku... Zdrav si, zete Milou, vino popij, a pehar ti na dar. Drugi dio knjige vladike Vasilija vema se zasniva na izlaganju o odbrani C rnogoraca od Turaka i odnosima izmeu Rusije i Crne Gore. Ova knjiga je donekle posluila potonjim srpskim istoriarima, ali zbog nepouzdanosti nekih podataka nikada kao potpuno valjan istorijski izvor.

RAD PAVLA JULINCA

Pavle Julinac je bio ruski oficir srpskoga porijekla i jedan od poznatijih knjievnika u 18. vijeku. Glavno njegovo knjievno djelo je jedna mala istorija srpskog naroda, koja je 1765. godine izala u Mlecima pod imenom: Kratkoe vvedenie v istoriju proishodenija slaveno-serbskago naroda, bivih v onom vladetelev, carev, despotov ili vladetelnih knazev serbskih do vremene Georgija Brankovia, poslednjago despota serbskago. Mnogo toga u knjizi je izraeno na osnovu Slavenoserbskih hronika ora Brankovia, a namjera pisca je bila da se Srbi upoznaju sa svojom slavnom prolou: Ja nastojau istoriju zakljuaju, elaja tob vsevineje suestvo blagovolilo vjeh Serbov osvobodit iga varzarskago. U svojoj Istoriji Julinac navodi redom itija srpskih vladara i dodaje nekoliko stranica o Velikoj seobi i kritiku na rad knjievnika Zaharij a Orfelina. Osim po bavljenju istorijom, Julinac je poznat i po prevodu sa francuskog Velizara, djela pisca Marmontela, izuzetno popularnog u tadanjoj Evropi. Jedan dio ove knjige o sudbini Velizara, vojskovoe vizantij s kog cara Justinijana iz 6. vijeka, sadrao je , za to vrijeme slobodoumne, ideje o vjerskoj toleranciji. Zbog toga je pariski arhiepiskop i teoloki serkl na Sorboni stavio anatemu na ovu knjigu, to je samo doprinijelo njenoj veoj popularnosti.

GRBOVI HRISTIFORA EFAROVIA

Hristifor efarovi je bio jeromonah, vjerovatno bugarskog porijekla, i prvi srpski pisac u 18. vijeku koji izdaje svoje djelo u Austriji. Prva srpska knjiga izala u A u striji bila je njegova Stematografija , knjiga grbova zemalja gdje su ivjeli i ive Sloveni. Cijela knjiga raena je u bakru, ispred grbova se nalaze posveta patrijarhu Arseniju IV akabenti, potom slike srpskih vladara, a uz svaki grb na posebnoj stranici ide i poseban tekst. Na primjer, ispod grba Srbije stoji: Krest, ocila, Serbliji stojat napisani, /radi kresta v oteestvije mnogi prijat brani. /Ninje krestu prostertu paki ujazvljajut /tako djelom Serbiju pravo naricajut . Ispod grba Bosne takoe je opjevan krst, koji donosi slobodu: evrlen no krest vornovat v titje imat Bosna, /srebro zemlja izdajet polja zlatonosna, /krest narodu vornovat, mjate, skorbi rodit, /na Bog, krstmnje davij, krestom da svobodit. Iako je bila vrlo popularna meu narodom i dugo vremena glavni izvor srpske heraldike, efarovieva Stematografija je sadravala fiktivne grbove, a ne one koji su stvarno postojali u prolosti. Pisac je uinio prepis prepisa, od Pavla Ritera do Mavra Orbina. Ipak, grbovi Stematografije imali su svoj uticaj na narod, jer skoro svi potonji srpski grbovi Karaorev peat, peat kneza Miloa i drugi imaju svoje uzore u grbovima efarovieve knjige.

IVOT I DJELO SIMEONA PIEVIA

Simeon Pievi je bio austrijski graniarski oficir srpskog porijekla, koji se poput mnogih drugih preselio u Rusiju i tamo dospio do ina general-majora. Bio je darovit i dobro obrazovan ovjek svog vremena, pisac i istoriar, vojnik i prosvjetitelj. Ostao je upamen u istoriji srpske knjievnosti po dvije obimne knjige koje je napisao: Izvetaj o narodu slovenskom , koja je jedna od najznaajnijih srpskih istorija u 18. vijeku, i Memoari Simeona Pievia, takoe ''izvjetaji'', koji obuhvataju dogaaje u kojima je sam autor uestvovao

Poetkom 18. vijeka porodica Pievia imala je izgraen ugled stare vojnike porodice i bila ve odomaena u sjevernim krajevima koje su naseljavali Srbi. Jedan od njenih izdanaka, Simeon Pievi, bio je takoe vojnik, austrijski graniarski oficir, koji se poput mnogih drugih preselio u Rusiju i tamo dospio do ina general-majora. Pripadao je onoj grupi vojnika koji su u ratu vojevali, a u miru zemlju obraivali, mijenjajui razliita ratita i gradove u kojima je ivio: od Rajne do Moskve i od Neve do Dunava i Save. Bio je dobro obrazovan i darovit ovjek, pisac i istoriar, vojnik i prosvjetitelj pun ljubavi za svoj narod. Pievi je ostao upamen u istoriji srpske knjievnosti po dvije obimne knjige koje je napisao: Izvetaj o narodu slovenskom, koja je jedna od najznaajnijih srpskih istorija u 18. vijeku, i Memoari Simeona Pievia, takoe ''izvjetaji'', koji obuhvataju dogaaje u kojima je sam autor uestvovao. U predgovorima ove dvije knjige nalaze se rijei: Uvek sam eleo da svom narodu uinim neko dobro, i da mu budem od neke koristi. Uvek sam o tome mislio i koliko mi je bilo mogue to u delo privodio... Blagonakloni italac moe verovati da me je mnogo truda to stalo, no ipak zbog toga ni malo ne alim, nego ak ostajem veoma zado