1985

★ Το έργο τούτο του Τάκη Σταματόπουλου εκόόθηκε σε λίγα αντίτυπα από τον ίδιο το έτος 1960. Το 1961 βραβεύτηκε πα- ραδόξως — για το κλίμα που επικρατούσε ιδιαίτερα τότε εκεί— από την Ακαδημία της Αθήνας. Χαρακτηριστικό ήταν το δημοσίευμα της εφημερίδας «Ακρόπολις» ότι:«Οι ερυθροί κατέλαβαν την Ακαδημία»...★ Η σημερινή δεύτερη έκδοση έγινε με τη στοιχειοθέτηση του κειμένου από την αρχή και τη διόρθωση των λαθών της πρώτης έκδοσης, που έγινε από τον συγγραφέα, όταν εκείνος ζούσε ακόμα.

ΤΑΚΗΣ ΑΡΓ. ΣΤΑΜ ΑΤΟ Π Ο ΥΛΟ Σ

Ο ΑΝΔΡΕΑΣ ΛΟΝΤΟΣΟ ΓΛΕΝΤΖΕΣ ΑΡΧΙΚΟΤΖΑΜΠΑΣΗΣ

ΜΕ ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ ΤΕΛΟΣ

καλβος1985

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Το Έ θνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι Αληθές.

Σολω μός

Αν για την Επανάσταση του 1821, μας φαίνεται σήμερα υπερβο­λικός ο λόγος του Παλαμά, ότι δεν έχουμε ακόμα παρά τη μυθιστορία της, σίγουρα όμως αληθεύει για τα πρόσωπα που έλαβαν μέρος. Και είναι πολύ φυσικό. Γιατί με τα πρόσωπα, ώς τώ ρ' ασχολήθηκαν τοπικοί ιστοριογράφοι, που υποχρέωσή τους θεωρούσαν να εξιδανι- κεύσουν τους συμπατριώτες τους, εξαλείφοντας κάθε σκιερό σημείο.

Και δεν είναι πολύς καιρός, που αυτή, η στενά τοπικιστική αντίληψη, ο εύκολος εξηρωισμός, η συστηματική απόκρυψη κάθε δυσάρεστου, η παραποίηση της αλήθειας πολλές φορές για να εξαρθεί ο'τοπικός ήρωας και το χειρότερο σε βάρος άλλων, άρχισε να υποχωρεί και μια νηφαλιώτερη και αντικειμενικώτερη αντίληψη να κυριαρχεί. Δηλαδή ν ’ αποκατασταθεί η αλήθεια χωρίς συμπάθειες ή προκαταλήψεις από τοπικιστικές μικροφιλοτιμίες και να διαγραφούν τα πρόσωπα, όπως ήταν με τα προτερήματα και τα ελαττώματα και να πάρει το καθένα τη θέση που του ταιριάζει. Γιατί δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε, ότι και οι ήρωες της μεγάλης εκείνης εποχής, ήσαν κι αυτοί άνθρωποι, που δε ζούσαν βέβαια στον ουρανό «εκτός τόπου και χρόνου», αλλ ’ αντίθετα μέσα σε φριχτή σκλαβιά, που βάσταξε 4 αιώνες και ήταν πολύ φυσικό να πάθουν διάβρωση από τη διαφθορά και τη σκληρότητά της και να διαποτισθούν και αυτοί με βίαια πάθη. Κω πλάι στα μεγάλα προτερήματα να φανερώνουν και μεγάλα ελαττώματα.

Με την πεποίθηση λοιπόν, ότι η ολοκλήρωση, η αποκατάστασή τους, όπως ήταν στην πραγματικότητα, δεν μειώνει καθόλου την εκτίμηση και το θαυμασμό μας προς τους ήρωες της μεγάλης και τρικυμισμένης εκείνης εποχής, επιχειρήσαμε πριν την σκιαγραφία του 77. 77. Γερμανού και τώρα του Αντρέα Λόντου (που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός τύπος αρχικοτζάμπαση), έχοντας ως βάση προ πάντων τα ανέκδοτα αρχεία. Είναι πιθανό βέβαια, να έρθουν σε φως

5

και άλλα στοιχεία. Δεν νομίζουμε όμως, ότι θα μεταβάλουν τη γενικότερη αντίληψη για τα ιστορούμενα πρόσωπα. Μπορείμόνο, να διευκρινίσουν μερικά δευτερεύοντα σημεία.

Ίσως μερικοί, έχοντας σχηματίσει διαφορετικήν εικόνα σε πολλά, από τις ώς τώρα μονόπλευρες και με πολλές ανακρίβειες βιογραφίες του, να δυσφορήσουν, αλλά τονίζουμε, ότι η προσπάθειά μας δεν αποβλέπει παρά στο να αποκατασταθεί, όσο είναι δυνατό, η αλήθεια, η ιστορική αλήθεια, που τυχαίνει συχνά να είναι δυσάρεστη. Βέβαια τελευταία, έχει καθιερωθεί, και με πολλήν επιτυχία μάλιστα, η μυθιστορηματική βιογραφία, που δεν κουράζει τον αναγνώστη. Ωστό­σο, επροτιμήσαμε τήν παλαιά μορφή με την αντίληψη, ότι πρέπει να αποκατασταθούν πρώτα ιστορικά τα πρόσωπα των ηρώων του 1821 και να επακολουθήσει η φιλολογική απόδοσή τους.

Τέλος, επιθυμούσε να ευχαριστήσουμε θερμά, τον κ. Κ. Διαμάν- τη (των Γενικών Αρχείων του Κράτους) και τον κ. Α. Αθανασόπουλο (των Αρχείων της Εθνικής Βιβλιοθήκης), για την προθυμία τους να μας εξυπηρετήσουν. Δυστυχώς όμως, η διεύθυνση του «Μουσείου Μπενάκη» μας εταλαιπώρησε με διάφορες κάθε φορά προφάσεις κι εδυσχέρανε τη συστηματική μελέτη του «Αρχείου του Αόντου». Και με την ευκαιρία διατυπώνουμε την απορία μας, αν είναι σωστό ν ’ αχρηστεύονται έτσι τα αρχεία και να γίνεται το Μουσείο κατά ένα τρόπο νεκροταφείο τους!

Τ.Σ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ A'

Ο ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Σ. ΛΟΝΤΟΥ ΚΑΙ I. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ

Στα 1809, το μεγάλο αρχοντικό του Λόντου στο Αίγιο (το καλύτερο του Μόριά), βρισκόταν σε μεγάλη κίνηση. Οι πιο σημαντικοί πρόκριτοι, ήταν συγκεντρωμένοι εκεί, γιατί ο κο- τζάμπασης Αντρέας Λόντος είχε την εξαιρετική τιμή να φιλοξε­νεί τον περίφημο ποιητή Λόρδο Βύρωνα και το φίλο του Χομπχάουζ. Η θερμή υποδοχή, που του επιφύλαξαν οι προεστοί και ο τόσο φιλόξενος προύχοντας, σίγουρα θα ευχαρίστησαν το Βύρωνα κι απάνω στο δείπνο ενθουσιασμένος θ ’ απήγγειλε στροφές από τα ποιήματά του. Γ ι’ αυτό κι ο Α. Λόντος δε θέλησε να υστερήσει. Επιθυμώντας φαίνεται να τονίσει, ποιός ήταν ο πόθος που φλόγιζε τις ψυχές των Ελλήνων, ανέβηκε σ ' ένα παληό κάθισμα (επειδή ήταν πολύ κοντός), κι άρχισε να τραγουδάει «περιπαθώς και ερρίνως» τον ύμνο στην Ελευθερία του Ρήγα. Όμως ο νεαρός κοτζάμπασης, με τη πιθηκόμορφη ν όψη του, τραγουδούσε με τέτοιο πάθος και τόσο έντονα, ώστε ο τούρκος κατής, που κατά τύχη περνούσε κάτω από το αρχοντι­κό, ακούοντας τις φωνές του παραξενεύτηκε και ρώτησε τι συμβαίνει.

— Αχ! (του απάντησε κάποιος ντόπιος Τούρκος), είναι το αρχοντόπουλο, ο Λόντος, που εμέθυσε και ψάλλει ύμνους στη νέα Παναγία των Ελλήνων, που ονομάζουν Ελευθερία!1

I. Κατά το Χομπχάουζ, τ ' ανάστημα του Λόντου ήταν πέντε πόδια και το καλπάκι. που φορούσε στο κεφάλι του το ένα τρίτο απ ' το ανάστημά του. Τα ονόματα των -βουτηγμένων στο χρυσάφι προυχόντων», που αναφέρουνται στην «Ιστορία του Αιγίου», ότι έλαβαν μέρος στην υποδοχή του Βύρωνα, είναι βέβαια όλα φανταστικά. Ας σημειωθεί, ότι ο Αργύρης Παπασταθόπουλος, που αναφέρε- ται κι αυτός πως έλαβε μέρος, ως προύχοντας της Κουνινάς, ήταν τότε όλως διόλου παιδί (16-17 χρόνων), αφού γεννήθηκε στα 1792. Α. Σταυροπούλου, «Ιστορ. Αιγίου» σελ. 337, 483. Άτσλεϋ, «Ο Βύρων εν Ελλάδι». Μένδελσον, -Ιστορ. Ελλην. Επαναστάσεως»(μετάφραση Η. Οικονομοπούλου), τ. Α ', 283. Α. Μωρουά, «Λόρδος Βύρων» κλπ.

7

Ό μως, παρ’ όλο που τα συχνά του ξεφαντώματα, πασίγνω­στα σε Τούρκους και Ρωμηούς, του δημιούργησαν τη φήμη ότ’ ήταν ακόλαστος και μέθυσος, ως τόσο, ο νεαρός Αντρέας, που σαν πρεσβύτερος αναπλήρωνε το μεγάλο του πατέρα, τον πανί­σχυρο Σωτηράκη Λόντο, που ήταν πρωθυπουργός (Λογοθέτης), του Μόρα-Βαλεσή, του Βελή (γυιού του Αλή - Πασά), στην Τρίπολη,2 διοικούσε «ως νέος εχέφρων, ενεργητικός και γενναί­ος», και οι πατριώτες του ομολογούσαν, ότι δεν είχαν το παραμικρό παράπονο από την εξάχρονη προεστία του και ότι ήσαν «κατά πάντα ευχάριστοι».1

Μα η ξέγνοιαστη και χαρούμενη ζωή δε βάσταξε πολύ. Γιατί, όταν στα 1812 παύτηκεν ο Βελή - Πασάς, προστάτης του πατέρα του και τον διαδέχτηκεν ο αιμοβόρος Ιντζελί - Αχμέτ - Πασάς, ο μεγαλοκοτζάμπασης I. Δεληγιάννης, αντίζηλος του Σωτηράκη, θέλοντας να καλύψει τις δικές του κλεψιές, μαζί με τους πιο ισχυρούς Τούρκους, που τους είχε παραγκωνίσει ο Βελής, κατηγόρησαν τον εξαιρετικά έντιμο Σωτηράκη, τάχα για

2. Οι Λονταίοι δεν κατάγονταν, όχως θέλει ο ευφάνταστος βιογράφος τους, αχό «Βυζαντινούς Στρατολάταις», αλλά κατέβηκαν και εγκαταστάθηκαν στο Α(γιο (Βοστίτσα), αχο τον Κάλανο, έν' αχό τα Νεζεροχώρια, που κατά τον Ζερλέντη, είναι και από τα μοναδικά μέρη στο Β. και Ν. Μόριά, όπου έμειναν οι Ιλαΰοι. Γενάρχης τους ήταν ο Γκολφίνος Λόντος, πλούσιος κτηματίας και προεστός στον Κάλανο (όχου σώζουνται ερείχια του χύργου του). Ο έγγονάς του Ιωτηράκης αναδείχτηκε η χιο σημαντική πολιτική φυσιογνωμία της Τουρκο­κρατίας. Άνθρωπος μ ' εξαιρετικήν ευφυΓα, ευγλωττία και ικανή μόρφωση, έγι- νε ισόβιος προεστός της Βοστίτσας, Βεκίλης, Μωραγιάνης και πρωθυπουργός του Βελή. Ο μεγαλύτερος γιός του Αντρέας γεννήθηκε στα 1784 κι εφοίτησε στο σχολείο της Βοστίτσας. Ζερλέντης: «Μήλιγγοι και Εζερίται Σλαύοι εν Πελο- χοννήσω». Βλέχε και το πολύτιμο «Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών», του Κ.Ν. Τριαντάφυλλου (σελ. 350, 418 και χέρα), που κυκλοφόρησε τελευταία. Α. Φραντζή «Επιτομή Ιστορ. Ελλ. Εχαναστάσεως», τ. Α ’ 47, και 3-4, σελ. 126-127 κλχ.

3. Ο βιογράφος του Λόντου Α. Σταυρόχουλος, στην «Ιστορία του Αιγίου» (σελ. 333-334), γράφει ότι «μετά την σύλληψιν και τον αχοκεφαλισμό του Βελή» στα 1812, αχοκεφαλίστηκε και ο Σωτηράκης. Ο Βελής όμως τότε δεν αποκεφαλί­στηκε, αλλ’ απλώς μετατέθηκε στο χασαλίκι της Λάρισας και ο αποκεφαλισμός του έγινε στα 1822, ενώ ο Σωτηράκης αποκεφαλίστηκε στα 1812, δηλ. δέκα (10) ολόκληρα χρόνια πριν! Είμαστε υποχρεωμένοι να σημειώσουμε παρόμοιες

8

καταχρήσεις.4 Και ο «χριστιανομάχος» Ιντζελί - Πασάς, πρό­θυμος και χωρίς να εξετάσει καθόλου, πρόσταξε και τον αποκε­φάλισαν τον Οκτώβρη του 1812. Ο τόσο τραγικός θάνατος του πριν πανίσχυρου Σωτηράκη, που διαφέντευε Τούρκους και Ρω- μηούς, αναστάτωσε το Μόριά και κλόνισε συθέμελα το μεγάλο αρχοντικό της Βοστίτσας. Ο γυιός του ο Αντρέας για να σωθεί αναγκάστηκε να φύγει για την Κωνσταντινούπολη. Όμως δεν ήταν από τους ανθρώπους, που εύκολα λυγίζουν με τις καταδρο­μές της τύχης. Εύθυμος κι ασυλλόγιστος γλεντζές από γεννησι­μιού του, δεν άργησε να παρηγορηθεί και ν ’ αρχίσει πάλι τη χα­ρούμενη κι άσωτη ζωή του. Στην Προποντίδα, όπου παραθέριζε μ ’ άλλους κοτζαμπάσηδες και τον Π.Π. Γερμανό, κάθε βράδυ τόριχνε στο γλεντοκόπι. Γελαστός πάντα κι ασυναγώνιστος πο­λυλογάς, μπροστά στην πόρτα του μοναστηριού (στο νησί Αντι­γόνη), έβανε τους φουστανελλοφόρους σωματοφυλακές του, κα­θώς και των άλλων προυχόντων και το έσταιναν στο χορό και το ξεφάντωμα, όλη τη νύχτα. Το ένα τραγούδι διαδέχονταν το άλ­λο:

Κάτω στου Βάλτου τα χωριά και στα πέντε βιλαέτια φάτε, πιέτε μωρ’ αδέρφια!

Κ ι’ όταν το γλέντι φούντωνε πιο πολύ, τα παλληκάρια χαλού­σαν τον κόσμο τραγουδώντας και σβουρίζοντας:

Να σας δείξω, βρέ παιδιά, πως το τρίβουν το πιπέρι του διαβόλου οι καλογέροι...5

Να μη θαρρούμε όμως, πως έχαν’ άσκοπα τον καιρό το,υ στα γλέντια μονάχα. Αντίθετα, επωφελήθηκε ν ’ ανανεώσει τη φιλία

ανακρίβειες για ν ' αποκατασταθεί η αλήθεια και να μη παραπλανιούνται οι αναγνώστες.

4. Βλ. χςιρόγραφο Πειραιώς.5. Ν. Δραγούμη, «Ιστορικοί αναμνήσεις», τ. Β \ 71. Ν. Σπηλιάδη, «Απομνη­

μονεύματα», τ. Β \ 260.

9

και να εξασφαλίσει την υποστήριξη των ισχυρών Τούρκων κοντά στο Ντιβάνι, που ήσαν γνώριμοι του πατέρα του, καθώς και των δεσποτάδων του Πατριαρχείου, που πολλούς ε ίχ’ εξυπη­ρετήσει ο πατέρας του Σωτηράκης με το μεγάλο προνόμιό του να εγκρίνει τις εκλογές των αρχιερέων του Μόριά. Κι αυτοί τον διευκόλυναν πολύ να ταχτοποιήσει τη ζωή του, να πλουτίσει την πείρα του και να προσαρμοστεί στις συνήθειες, που επικρατού­σαν εκεί, με τις δωροδοκίες και ραδιουργίες. Έ τσι, τα τρία χρόνια της παραμονής του στην Πόλη, στάθηκαν τα πιο σημαν­τικά της ζωής του. Γιατί, όχι μόνο συμπλήρωσε την αναγκαστι­κά περιορισμένη μόρφωσή του, αλλά εκεί στην Πόλη «των ραδιουργών και των πολιτικών δολοπλοκιών», διαμορφώθηκ’ ο χαραχτήρας του, όπως εκδηλώνετ’ αργότερα περσότερο με τα ελαττώματα παρά με τα προτερήματα. Δεν άργησε μάλιστα να δώσει άμεση και συνταραχτικήν απόδειξη για τις νέες του συνήθειες και την καταπληχτική πρόοδο και την πείρα που απόχτησε. Γιατί, μόλις εγύρισε στα 1815 στο Αίγιο (Βοστίτσα), με την υποστήριξη πάλι κι αυτός ισχυρών Τούρκων6, ανάπτυξ’ εξαιρετική δραστηριότητα κοντά στο νέο πασά Σακήρ - Αχμέτ (που ε ίχ’ αντικαταστήσει τον Ιντζελι' - Αχμέτ) και πέτυχε τον αποκεφαλισμό του Δεληγιάννη, το Φλεβάρη του 1816...7

6. Βλ. για τη μεγάλην υποστήριξη των Τούρκων στο Λόντο, καθώς και το συμφωνητικό Τούρκων και κοτζαμπάσηδων -περί αμοιβαίας υποστηρίζεως». «Αρχ. Λόντου», τ. Α. σ. 89. «Ιστ. Αρχειον», I. θεοφανίδη, τεύχος Α ', 214.

7. « Ό ταν ανεκλήθη εκ της Πελοπονήσου ο Ίτζελι - Πασάς — γράφουν τ ' ανέκδοτα απομνημονεύματα του Πετιμεζά — η φατρία του Ανδρέου Λόντου προσεπάθησε να ελκύση και είλκυσε προς το μέρος της πρώτον με τους μπέηδες ως τον Αρναούτογλουν, Κιαμήλμπεην και άλλους, κατόπιν δε και το νέον Πασσάν. Αφού δε κατόρθωσε τούτο, εκατηγόρησε τον αρχηγόν της αντιθέτου Γιάννην Δεληγιάννην και ο Πασσάς αποστείλας δημίους απεκεφάλισεν αυτόν εντός της εν τω χωρίω Λαγκαδίοις οικίας του, κατά το έτος 1816, την δε κεφαλήν του έφερον οι φονείς εις Τριπολιτζάν εκτεθείσαν εις την χλεύην και την περιφρόνησιν των θεατών. Τοιούτω τω τρόπω η φατρία του Λόντου εξεδική- θη...··. Βλέπε και λεπτομερέστερη περιγραφή στ ' ανέκδοτα χειρόγραφα Π. Παπατσώνη. που παραβρέθηκεν ο ίδιος στο φοβερό δράμα: «Κατά το 1816, άλλαξεν ο βεζίρης της Τριπολιτζάς και ήλθεν άλλος, Ιακίρ πασιάς λεγόμενος, από την Κιουτάγια καταγόμενος, αιμοβόρος εις το άκρον. Η εναντία φατρία

10

Ο φόνος ενός τόσο σημαντικού άρχοντα, που έγινε με τον πιο άγριο τρόπο στο κρεβάτι, όπου ήταν κατάκοιτος ένα χρόνο, και μπροστά στα ίδια του τα παιδιά, κατατρόμαξεν όλο το Μόριά. Τα παιδιά του Δεληγιάννη, άλλα έφυγαν στη Κωνσταντι­νούπολη ζητώντας σωτηρία και δικαιοσύνη κι όσα έμειναν βρήκαν καταφύγιο στους Πλαπουταίους. Ενώ, οι άλλοι προε­στοί του Μόριά τρομαγμένοι από την τύχη, που είχαν οι δύο ισχυρότερες οικογένειες του Μόριά, συνέρχουνται μετά τον αποκεφαλισμό του Δεληγιάννη, ορκίζονται και υπογράφουν πραχτικό «ομονοίας και αδελφότητος»*.

των Δεληγιανναίων, όπου ήτον ο Ασημ. ΖαΓμης και ο Ανδρέσς Λόντος καίτοι συγγενείς, διέβαλαν εις τον πασιάν τούτον ότι ο γερο Ντεληγιάννης. όστις τότε ασθενούσεν από αποπληξίαν... εστραβώθη από το ένα μάτι και κουφός... και ήτον κλινήρης και είχεν ιατρόν επί τούτω χροναίον τον Δ. Μανσόλαν... Η ραδιουργία εκατόρθωσεν ώστε να αποσταλή στρατιά εξ εκατόν καβάζηδων του Πασιά με την εντολήν δήθεν ότι υπάγουν προς καταδίωξιν του Αλή Μουλά εις το φανάρι., αλλά νυκτός κινηθέντες άλλαξαν την οδόν δια τα Λαγκάδια... τον εύρον επί της κλίνης και μη δυνάμενον να σηκωθή τον εστύλωσεν ο δούλος του ο Χρύσανθος όπισθεν και ο τζελάτης επήγεν ξιφήρης, λέγοντας του περιφρονητι- κώς ότι του έφερεν την υγεία του, αυτός δε κύψας επρόφθασε και είπεν «μνήσθητι μου. Κύριε», και έκαμε τον σταυρόν του' και ευθύς του έκοψαν την κεφαλήν παρόντων των υιών αυτού Δημητρίου και Πανάγου και εμού ευρισκομέ­νου ως μουσαφίρης τότε εκεί. και είδον ιδίοις οφθαλμοίς τα γεγονότα ταύτα. Την δε κεφαλήν επήρεν ένας Τάταρης και την εκόμιζεν εις Τρίπολιν κλπ». Και το υπόλοιπο σώμα του, το επέταξαν σε γειτονική αυλή (Συλλογή I. Βλαχογιάννη, «Κλέφτες του Μόριά», 288). Βλ. και Οικονόμου: «παρά τοις προεστώσι τα πάντα και καθήκον και συγγένεια και φιλία και τα λοιπά τιμαλφή υπετάσσοντο εις το πνεύμα της χαμερπούς φιλαρχίας και φιλοδοξίας των κλπ». «Ιστορικά Ελληνι­κής Παλιγγενεσίας», 424. Εφημ. «Χρόνος» 14-10-1872.

8. Βλ. πραχτικό «Ομονοίας και αδελφότητος», των κοτζαμπάσηδων: Εφημ. «Αιών» 27-2-1884.

11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β '

ΠΡΟΕΣΤΟΣ ΤΗΣ ΒΟΣΤΙΤΣΑΣ

Με την πτώση των Δεληγιανναίων και την εύνοια πολλών ισχυρών Τούρκων, άρχισε σιγά-σιγά να ξαναποχτάει δύναμη το Λοντέϊκο σπίτι. Δεν μπόρεσε όμως ποτέ να ξαναφτάσει τη φήμη και την αίγλη, που είχε, όσο ζούσε ο Σωτηράκης. Κι ενώ οι Δεληγιανναίοι ανάχτησαν σύντομα την παληά τους δύναμη κι ο Θόδωρος Δεληγιάννης διορίστηκε Μωραγιάνης στα 1818, ο Α. Λόντος μόνον ύστερ’ από τρία χρόνια, πού γύρισ’ από την πόλη, πήρε τη διοίκηση του Καζά της Βοστίτσας.

Γιατί, οι αντίπαλοί του είχαν επωφεληθεί από την απουσία του και παρασύροντας και το λαό μαζί τους κρατούσαν την εξουσία. Τέλος στα 1818 οι Βοστιτσιάνοι του ανάθεσαν παλι τη διοίκηση του Καζά τους, εκφράζοντας τη μετάνοιά τους, γιατί «εξ αγνοίας απατηθέντες και nap' άλλων παρακινηθέντες» τον αγνόησαν τρία ολόκληρα χρόνια9. Μα και ο Α. Λόντος, δεν ήταν πια ο ίδιος. Ο αποκεφαλισμός του πατέρα του και η αχαριστία των συμπατριωτών του τον επίκραναν και η παραμονή του στην .Πόλη, η εξοικοίωσή του με τις νέες συνήθειες, με ραδιουργίες και δολοπλοκίες και άλλα παρόμοια μέσα τον μετέβαλαν σιγά- σιγά, του έπνιξαν τον άδολο νεανικόν ενθουσιασμό και τις καλές του ιδιότητες, του άλλαξαν όλως διόλου τον χαρακτήρα και τον έκαμαν να γυρίσει άλλος άνθρωπος. Τον βάραινε ακόμα, ο άγριος θάνατος του γέρο-Δεληγιάννη και τον έκανε να είναι δύσπιστος κ ι’ επιφυλαχτικός. Μα το σπουδαιότερο ήταν, που ο κατατρεγμός του σπιτιού του και το αναγκαστικό ταξίδι του στην Πόλη, η με δωροδοκίες εξασφάλιση της προστασίας των ισχυρών, η σπάταλη και άσωτη ζωή του, η αδυναμία των χωρικών να πληρώνουν υπέρογκους φόρους, οι σπουδές του δευτερότοκου αδερφού του Αναστάση στην Ιταλία κι οι φιλονι­κίες του με τον πανίσχυρο Κιαμήλμπεη10, του εστοίχισαν πολλά

9. «Αρχείον στρατηγού Α. Λόντου», τ. Λ", 6.10. Βλ. αναλυτικά για τις φιλονικίες Λόντου, ΖαΓμη — Κιαμήλμπεη, Τάκη

12

χρήματα. Και το χειρότερο, το εμπόριο που έκανε μαζί με τους Τούρκους (ενοικίαση φόρων, ναύλωση πλοίων για τη μεταφορά σιτηρών κλπ.), Από την οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει, δε πήγαινε καλά."

Βρισκόταν λοιπόν στην ανάγκη, για ν ’ αντιμετωπίσει τις μεγάλες οικονομικές στενοχώριες, «τα σικλέτια από μετρητά» που είχε, να δανείζεται συχνά και με μεγάλους τόκους12 Κι ήταν τόσο μεγάλη, η ανάγκη του για χρήματα, που δανείζεται όχι μόνο από Ρωμηούς, αλλά και Τούρκους και από γυναίκες τούρκισες ακόμα, όπως βλέπουμε στο γράμμα της Υευσέ Χανούμ (1818), που με τόση στοργική λεπτότητα του γυρεύει τα δανεικά:

«Ευγενέστατε ειέ μου Κύρ Ανδρέα φιλικώς σας χερετώμεν ερωτώμεν τω χατίρι σας και μετά τον χερετισμόν μας σας φανερόνωμεν ότι επιδίς και έχωμεν να ειπανδρέψωμεν την εγκόνα μας και μας έκαμαν ειχτιζές τα γρόσια χίλια οκτακόσια: 1800: ο που σας έχωμεν δανεισμένα να κάμεις γαϊρέτι πεδί μου να μου τα στήλης ομου με τα διαφορά τους καθώς διαλαμβάνει ει ομολογίας σου και πρέπη πεδί μου να μου τα προφθάσεις όσον τάχειστα κλπ»15

Α. Σταματόπολου «Ο Εσωτερικός Αγώνας πριν και κατά την Επανάσταση τοι> 1821». σελ. 117-121.

11. Για την οικονομική κρίση, γράφει ο Α. Καρτζιώτης από τη Τεργέστη στον Α. Λόντο: «...το νυν πάσχον εμπόριον... το οποίον έφθασεν είπερ άλλοτε ποτε εις τον έσχατον βαθμόν της στάσεως εν μέσω της ανανδρίας και εξωτερικών χρεωκοπημάτων κείττονται δια τούτο τα είδη σχεδόν όλα ακαταζήτητα κλπ». Βλέπε και για τη στενή εμπορική συνεργασία Τούρκων. Α. Λόντου και λοιπών κοτζαμπάσηδων -Αρχ. Α. Λόντου». τ. Α ' 35-38.47, 50-57, 232. Μ. Γούδα. «Βίοι Παράλληλοι», τ. Στ' 415. Μ. Σακελλαρίου, «Η Πελοπόννησος κατά την Β' Τουρκοκρατίαν», 218. Σπηλιάδου, τ. Α ', 323. Τ. Κανδηλώρου, «Φιλική Εται­ρία». 289.

12. Ο Ασημάκης ΖαΤμης, αναγκάστηκε να εγγυηθεί για λογαριασμό του Λόντου ότι θα πληρώσει 2075 γρόσια, που χρωστούσε. Ο τρομερός τοκογλύφος Ν. Ταμπακόπουλος, που τον εδάνειζε με τόκο 30% (!). του υπενθυμίζει διαρκώς να ξεπληρώσει τα χρέη του, ενώ οι ισχυροί προστάτες του από την Κωνσταντινού­πολη εξακολουθούσαν να ζητούν χρήματα, καθώς και ο φίλος του δραγουμάνος του πασά της Τριπολιτσάς, ο Σταυράκης Ιωβίκης. «Αρχ. Α. Λόντου», τ. Α" 22-23, 30-32, 48. 57. 80, 90, 111, 120, 207-209, 236, 259, 262, 264.

13. «Αρχ. Λόντου», τ. Α ', 23-24. Οι Λονταίοι είχαν απέραντη κτηματική

13

Μα ενώ, οι φίλοι του Λόντου δημογέροντες της Βοστίτσας, υπόσχονταν μ’ έγγραφά τους, για λογαριασμό του κοσμάκη, να τον συντρέχουν στα έξοδά του με το «πουγγί τους και με καλήν γνώμην και ευχαρίστησιν», όμως η αντοχή των χωρικών της Βοστίτσας ήταν μικρότερη από την καλή τους πρόθεση και γρήγορα εξαντλήθηκε κι άρχισαν τα παράπονα. Τα οικονομικά του Καζά, δεν πήγαιναν καθόλου καλά και ο Λόντος αναγκαζό­ταν να κάνει δάνεια για λογαριασμό του Καζά και δικό του με βαρειούς τόκους και βρισκόταν σε αδυναμία να τα ξεπληρώσει. Οι φορολογίες μεγάλωναν κι όπως ήταν φυσικό μεγάλωναν και τα παράπονα και οι δυσαρέσκειες των Βοστιτσιάνων, που ήσαν αναγκασμένοι να πληρώνουν «υπέρογκα» βάρη. Ιδιαίτερα οι αγρότες, είχαν φτάσει σ ’ απόγνωση και βρίσκονταν στην ανάγκη να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να κρύβουνται στους λόγγους για να μη πληρώνουν «φόρους δυσβαστάκτους και απαν- θρώπους»14 Η κατάσταση, φαίνεται, χειροτέρεψε σε τέτοιο ση­μείο, που απογοητευμένοι από το συμπατριώτη τους Λόντο και τη διοίκησή του οι Βοστιτσιάνοι, φτάνουν στο έσχατο και απελπισμένο μέτρο, που φανερώνει τη φοβερή κατάστασή τους, δηλ. να καταφύγουν στους Τούρκους, στον Πασά της Τριπολι- τσάς, να καταγγείλουν τα βασανιστήρια που τραβούσαν με «ά- λυσσον και κούτζουρον»15 ελπίζοντας ναύρουν δικαιοσύνη και να

περιουσία στα χωριά Ζευγολατειό, Τέμενη, Κουλούρα και Κούμαρι. Κι όμως στα 1819 βρίσκουνται στην ανάγκη να δανειστούν από τον Χαρ. Βαριούκα 2844 γρό- σια -δια χρείαν του οσπηίον τους», όπως βλέπουμε σ ' ανέκδοτο έγγραφο, που βρί­σκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Φάκελλος 243/3-9-1819 (Συλλογή 1. Βλαχογιάννη). Στα έγγραφα, διατηρούμε την ορθογραφία τους. Οι υπογραμμί­σεις είναι δικές μας.

14. Π. Πιπινέλη «Πολιτική Ιστορία της Επαναστάσεως», 24, 25. Ο Βοεβό- δας Βοστίτσας Χαλήλ Αγάς γράφει στο Λόντο: -Τα χωριά μας στέκονται επί ποδός να φύγουν. Προχθές έστειλα εις την Κουνινάν ένα σεϊμένην δια τριακόσια γρόσια και ήλθε πίσω λέγωντας ότι έφυγαν μέσα εις τον λόγγον οι ραγιάδες κλπ». Βλ. και τα απαγορευτικά μέτρα, που έλαβεν ο Λόντος για τους Καλαβρυτινούς που εφύτευαν σταφίδες στον κάμπο της Βοστίτσας, χωρίς να πληρώνουν φόρους. «Αρχ. Λόντου», τ. Α \ 17, 28-26, 209-210.

13. Να, κι ένα χαρακτηριστικό δείγμα της εφαρμογής της δικαιοσύνης στην επαρχία του Λόντου, που θυμίζει Αλη-Πασά: «του Κωνσταντίνου αδαμό-

14

βελτιώσουν την τραγική τους θέση. Χαμένη όμως προσπάθεια! Γιατί εκεί, παρακολουθούσε άγρυπνος, ο φίλος του Λόντου ο δραγουμάνος Σταυράκης, ο «λάτρης του Οθωμανικού γένους»16 που εξουδετερώνει όλες τις κατηγόριες, κι έτσι τα παράπονα των ραγιάδων ή δεν φτάνουν καθόλου στ’ αυτιά του Πασά ή και όταν φτάνουν δε γίνουνται πλέον πιστευτά.

πουλου η γυνή — γράφει ο δραγουμάνος οτο Λόντο — ήλθεν ενταύθα (Τρίπολη) εις εμέ, από τον οποίον (Αδαμόπουλον) μοι έφερε και γράμμα κλαίοντα το χάλι και το βάσανον. οπού του έκαμαν αυτού (στη Βοοτίτσα) με άλυσσον και κούτζουρον δια τα γρόσια οπού χρεωστεί τω παπαρηγόπουλω, και ότι δια το χισμέτι του μπουμπασίρη γρόσια διακόσια κατέχεται το μουλάρι του εμμανέτι κλπ.». «Αρχ. Λόντου», τ. Α", 226-227.

16. Ο δραγουμάνος Σ. Ιωβίκης, ο «λάτρης του Οθωμανικού γένους», που κατά τον Π.Π. Γερμανό κατασκόπευε και πρόδινε τους Έλληνες, ήταν φίλος στενός και προστάτης του Λόντου. Ή ταν άγρυπνος φρουρός για τις υποθέσεις του Λόντου στην Τρίπολη κι έχοντας πυκνήν αλληλογραφία μαζί του τον ενημερώνει σε όλα, τον καθησυχάζει και ματαιώνει καθ' εχθρική ενέργειαν, από όσους έφταναν παραπονούμενοι από τον Καζά της Βοστίτσας για το Λόντο και τη διοίκησή του, ώστε -να μη τους δοθή ακρόασις παρ1 ουδενός». Του εξασφαλίζει την εξουσία και φροντίζει «να μη τύχη και όιορισΟή άλλος προεστός εις ΒοστΙτζαν». Ό λες όμως αυτές οι φροντίδες τιου δραγουμάνου γίνονται με το αζημίωτο, γιατί ο Λόντος δεν παραλείπει να τον φιλοδωρήσει με το σημαντικό ποσό S.000 γρόσια «δια τους υπέρ πατρίδος (!) αγώνας του», που φυσικά έπεφταν στη ράχη των φτωχών χωρικών, γιατί αυτοί τελικά τα επλήρωναν... «Αρχ. Λόντου». τ. A ' 18-19, 23. 84,91-103. 107-111. 116-118, 226-234. Π. Π. Γερμανού «Απομνημονεύματά^ Ί\.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ '

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Μα τα πράγματα δεν άργησαν ν ' αλλάξουν στο μεταξύ. Δεν ήταν πια η παληά εποχή, που τέτοια παροδικά ξεσπάσματα των ραγιάδων καταπνίγονταν εύκολα με τις καταπραϋντικές ενέργει­ες των δραγουμάνων για τους φίλους' τους κοτζαμπάσηδες. Οι Φιλικοί δούλεψαν καλά. Κι ο βασανισμένος λαός μ ’ ακράτη- τον ενθουσιασμό δέχτηκε το κήρυγμά τους. Μ ’ αγωνία λοιπόν περίμεναν οι δυστυχισμένοι αγρότες κι ετοιμάζονταν για το μεγάλο ξεκίνημα, που τους έταζαν οι Φιλικοί, γιατ’ είχαν και την ελπίδα μαζί με του ’ Εθνους να πετύχουν και την κοινωνική τους απολύτρωση.

Κι όσο πλησίαζ’ η μεγάλη στιγμή για την Εξέγερση, τόσ’ ο αναβρασμός του φτωχού και βασανισμένου λαού μεγάλωνε κι ήταν πια ασυγκράτητος. Κ ι’ επειδή οι Τούρκοι της Πάτρας, είχαν αρχίσει να υποπτεύουνται και βρίσκονταν σ ’ ανησυχία, ο Π.Π. Γερμανός κάλεσε τον Α. Λόντο απ’ τη Βοστίτσα κι επήγαν κι οι δυό τους στο διοικητή της Πάτρας, όπου ευρήκαν γενική συνέλευση των Τούρκων Αγάδων17. Τότε ο Λόντος τους μίλησε με πολύ θάρρος, κατηγόρησε τον Αλή - Πασά για τον αναβρασμό του κόσμου καθώς και την προκλητική στάση των Τούρκων.

— Αγάδες (τους είπε). Επανάσταση των ραγιάδων δεν γίνεται, χωρίς να θέλουμ’ εμείς οι πρόκριτοι. Αλλά μήπως κι εμείς, σαν πλούσιοι κτηματίες που είμαστε, όπως κι εσείς οι Αγάδες, δεν έχουμε συμφέρον να θέλουμε την ειρήνη, την τάξη και την ασφάλεια; Εμείς τουλάχιστον οι προεστοί, σας εγγυόμα- στε για την ησυχία του τόπου και την πρόθυμη συνδρομή μας

17. Σπ. Τρικούπη. «Ιστορ. Ελλην. Επαναστάσεως(έκδοσιςΙ. Σιδέρη),τ. Α",47. Είναι πολύ περίεργο, ότι για το περιστατικό αυτό, ούτε ο Π.Π. Γερμανός αναφέρει τίποτε σ τ ' απομνημονεύματά του, ούτε ο Πουκεβίλ, αν και μας δίνουν με μεγάλη λεπτομέρεια τα γεγονότα της Πάτρας.

16

για την είσπραξη των σουλτανικών εισοδημάτων που κινδυνεύ­ουν να χαθούν.

Τα θαρρετά λόγια του Λόντου και προ πάντων η διαβεβαίω­ση, ότι και οι κοτζαμπάσηδες είχαν συμφέρον κι ήθελαν την ησυχία (που ήταν και το σωστό) και ότι υπεύθυνος της αναταρα­χής ήταν ο Αλής, έπεισαν και καθησύχασαν τους Τούρκους.

Μα ενώ κατάφεραν ν ’ αποκοιμίσουν τους Τούρκους, δεν μπόρεσαν όμως να καταπνίξουν και τις δικές τους ανησυχίες οι κοτζαμπάσηδες, γιατί ένοιωθαν, ότι η ασυνήθιστη τούτη ανατα­ραχή, δεν ήταν καθόλου ευχάριστο σημάδι για δαύτους και ότι το ηφαίστειο, που έβραζε κάτου από τα πόδια τους, ήταν φόβος να παρασύρει και τους ίδιους στη φοβερή έκρηξή του. Κι η ανησυχία τους κορυφώθηκε πιο πολύ με το φτάσιμο του Παπα- φλέσσα στη Βοστίτσα, όπου οι γνώριμοί του Αιγιώτες Φιλικοί συγκεντρωμένοι κοντά του, έκαναν μεγάλο θόρυβο, χωρίς να λογαριάζουν τίποτε ή να παίρνουν καμιά προφύλαξη. Τότες οι δεσποτάδες και οι κοτζαμπάσηδες ανάστατοι κι αφού δεν κατόρ­θωσαν να εμποδίσουν τον Παπαφλέσσα να περάσει από τήν Ύδρα και να τον φυλακίσουν ή και να τον δολοφονήσουν ακόμα στο Ά ργος και στα Καλάβρυτα, όπως προσπάθησαν, βρέθηκαν στήν ανάγκη να συγκεντρωθούν από διάφορα μέρη του Μόριά στο Αίγιο, κι ενωμένοι να τον συναντήσουν για να ματαιώσουν με κάθε μέσο την Επανάσταση. Κι όπως έχουμε ιστορήσει στα βιβλία μας «Ο Εσωτερικός Αγώνας πριν και κατά τήν Επανάσταση του 1821» και «ο Π.Π. Γερμανός χωρίς θρύλο», στην περίφημη μυστική σύσκεψη της Βοστίτσας, αφού νόμισαν ότι κατάφεραν να πειθαναγκάσουν τον Παπαφλέσσα ν ’ αναβλη­θεί γ ι ' αργότερα το κίνημα, έφυγαν για τα Καλάβρυτα, γιατί οι Τούρκοι, ενημερωμένοι πια με την\προδοσία του τριπολιτσιώτη προύχοντα Σωτήρου Κουγιά και του φίλου και προστάτη του Λόντου δραγουμάνου Σταυράκη Ιωβίκη, τους είχαν καλέσει να πάνε στην Τρίπολη. Κι ενώ πολλοί τους συμμορφώθηκαν με τη διαταγή, οι κοτζαμπάσηδες ΑχαΤας, με έξυπνα τεχνάσματα και δικαιολογίες, αντί να πάνε στην Τρίπολη συγκεντρώθηκαν στην Αγία Λαύρα «πεφοβισμένοι» κι έχοντας πάντα στο νού τους να μην επαναστατήσουν «απεφάσισαν (κατά την ομολογία του Π.Π.

17

Γερμανού), να μη δώσουν αιτίαν τίνα» και μόνον αν οι Τούρκοι έκαναν πρώτοι την αρχή, να πάρουν κι αυτοί τα όπλα18 Και με την απόφασ’ αυτή διασκορπίστηκαν σε γειτονικά κι ασφαλι­σμένα μέρη, χωρίς όμως και να υψώσουν κανένα επαναστατικό λάβαρο στην Ά γ ια Λαύρα, όπως δημιουργήθηκεν αργότερα ο ποιητικός θρύλος19. Κι ενώ στα Καλαβρυτοχώρια μ ’ ενέργειες του φλογερού επαναστάτη Παπαφλέσσα και στη Μεσσηνία είχεν ανάψει το κλέφτικο ντουφέκι, οι Τούρκοι στα Καλάβρυτα κλείστηκαν στο φρούριο και στη Βοστίτσα έφυγαν «αβλαβείς και ανεμπόδιστοι συν γυναιξί και τέκνοις» με τη βοήθεια του Λόντου10

Όμως στην Πάτρα, οι Τούρκοι άρχισαν πρώτοι την Επανά­σταση, επιχειρώντας να σκοτώσουν το Φιλικό I. Παπαδιαμαντό- πουλο και βάνοντας φωτιά στα γειτονικά σπίτια. Ο τσαγκάρης Παναγιώτης Καρατζάς, ο φαρμακοποιός Ν. Γερακάρης και ο Βαγγέλης Λειβαδάς με τους Κεφαλλωνίτες Φιλικούς και οι οπλαρχηγοί Κουμανιωταίοι αντιμετώπισαν πρώτοι τους Τούρ­κους, φυγάδεψαν τα γυναικόπαιδα κι ειδοποίησαν μαζί με το I. Παπαδιαμαντόπουλο τους κοτζαμπάσηδες για την κατάσταση. Κι οι προύχοντες κι οι δεσποτάδες, που δε μπορούσαν πλέον να κάνουν αλλοιώς γιατί φοβόντουσαν, ότι θα τους έσφαζαν Τούρ­κοι και Ρωμηοί, επήραν τέλος τα όπλα κι εκίνησαν όλοι τους από διάφορα σημεία για την Πάτρα. Κι από τους πρώτους έφτασε κι ο Αντρέας Λόντος με 200 οπλοφόρους, την κόκκινη σημαία του με το μαύρο σταυρό και πέντε τούρκικα κεφάλια σε κοντούς. Οι Τούρκοι βλέποντας τη σημαία καί νομίζοντας, ότι

18. Τ.Α. Σταματόπουλου, «ο Π.Π. Γερμανός χωρίς θρύλο», σ. 16-20 Π.Π. Γερμανού. 27, 28.

19. Στην Αγια Λαύρα, όπως αποδεικνύουμε και στα βιβλία μας-Εσωτερικός Αγώνας» (σ. 157-158) και «Π.Π. Γερμανός» (20), όχι μόνο δεν ύψωσαν επαναστα­τική σημαία ο Π.Π.Γ. και οι κοτζαμπάσηδες, αλλά εκεί ακριβώς εκδηλώθηκεν όλος ο φόβος και η αντίθεσή τους στην Επανάσταση. Βλ. και I. Κ. Κορδάτου ΝΠΙ, 227 και Θ. Κατριβάνου, «Ιστορία και θρύλος» — «Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά», τ. Β' 299-300 κλπ.

20. Σπ. Τρικούπη, τ. Α ’ 41 Βλ. και Τ. Λάππα: «Να τα καΓκια πουέρχουνται από τη Βοστίτσα και φέρνουν τους Βοστιτσιάνους Τούρκους οικογενειακώς που κάνανε πάτα με τον Ανδρέα Λόντο και τους χάρισε τη ζωή και τους μπαρκάρισε σύν γυναιξί και τέκνοις», «Ρουμελιώτες στην Επανάσταση». 30. 92-94.

18

ήταν δικοί τους, εχαιρέτησαν την είσοδο του Λόντου στην Πάτρα με κανονιοβολισμούς.21 Την ίδια μέρα (24 Μάρτη), έφτασαν ο Β. Ρούφος, ο Α. Ζαίμης με τον Π.Π. Γερμανό κι αφού ενώθηκαν με το Λόντο και I. Παπαδιαμαντόπουλο, ύψωσαν στην πλατεία τ ’ Αϊ Γιώργη την επαναστατική σημαία.

Κι άρχισαν την πολιορκία της Πάτρας, αφού αυτοχειρο- τονήθηκαν στρατηγοί, οι κοτζαμπάσηδες και δεσποτάδες, κι εσχημάτισαν φατριαστικά το «Επαναστατικόν Διευθυντήριον» με πρόεδρο τον Π .Π . Γερμανό. Γ ιατί, μονοπωλώντας τον αγώνα, απέκλεισαν κι αγνόησαν αμέσως από την πρώτη στιγμή τους άξιους λαϊκούς αρχηγούς, που πρώτοι αντιμετώπισαν τους Τούρ­κους.

Αλλά ο ξαφνικός ερχομός του Γιουσούφ Πασά στο Ρίο (3 Απρίλη), με 300 στρατιώτες, οι προδοτικές ενέργειες του φανατι­κού φιλότουρκου άγγλου πρόξενου Φ. Γκρήν, οι άκαιρες φιλο­νικίες του Π. Π. Γερμανού με το Φιλικό Παπαδιαμαντόπουλο και προ πάντων η μεγάλη ανικανότητα των κοτζαμπάσηδων αρχηγών, άλλαξαν μονομιάς τα πράγματα. Ο Γιουσούφ ανεμπό­διστος προχώρησε στην Πάτρα, διασκορπίζοντας στα Συχαινά τους λιγοστούς Βοστιτσιάνους με το Γ. Ροδόπουλο κι αφού ενώθηκε με τους πολιορκημένους Τούρκους, έτρεψε σε φυγή τους αυτοχειροτόνητους κι ανίκανους στρατηγούς (προύχοντες και Π.Π. Γερμανό), που πανικόβλητοι, τα εγκατέλειψαν όλα (Πατρινούς και πολεμοφόδια) στην τύχη τους...22 Κι έτσι οι Τούρκοι με την ησυχία τους πια κι ανενόχλητοι έκαψαν την Πάτρα και «κατέσφαξαν πάντα χριστιανόν, φρικώδη επιτελέσαν- τες όργια»23

21. Πρώτος εμπήκε στην Πάτρα ο I. Παπαδιαμαντόπουλος και δεύτερος ο Λόντος. Και κατά τον Φιλήμονα «εις την επικίνδυνον μεταφοράν (7 κανονιών), ο Λόντος κατέβαλε προσωπικόν κόπον με τους Κεφαλληνοζακυνθίους και Βοστι- τσιάνους πολεμούμενος από το φρούριον με κανονιοβολισμούς και ψιλόν πυροβολισμόν».

22. «Οι προύχοντες — γράφει ο Πουκεβίλ — ηγουμένου του λαβάρου δίδουσι το σύνθημα της φυγής. Αναίσθητοι! που φέρουσι τα βήματά των; Ο Γιουσούφ ωδήγει μόνον 300 άνδρας». «Ιστ. Ελλην. Επαναστάσεως», μ ' επιμέ­λεια Α. Κυριάκού, 56.

19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ '

Η ΠΡΩΤΗ ΛΕΗΛΑΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΣΊΊΤΣΑΣ Η «ΤΡΙΑΝΔΡΙΑ ΤΟΥ ΒΟΡΡΑ»

Περίλυπος μετά την διάλυση της πολιορκίας της Πάτρας γύρισ’ ο Α. Λόντος στο Αίγιο. Η πικρία του για την αποτυχία που είχε, αρχίζοντας το στρατιωτικό του στάδιο, ήταν απερίγρα­πτη. Με βίαιους και πολύ βαρείς χαρακτηρισμούς καταφέρεται κατά των συμπατριωτών του Βοστιτσιάνων, που τον εγκατέλει- ψαν, αποσιωπώντας ότι, οι αίτιοι της αποτυχίας ήσαν οι ίδιοι αρχηγοί κοτζαμπάσηδες με τις διαφωνίες και την ανικανότητά τους. Όμως, δεν έχασε το θάρρος του και άρχισε πάλι τη στρατολογία για να τοποθετηθεί «ε/ς μέρος αναγκαιότατον δια την ασφάλειαν της Βοστίτζης και των Καλαβρύτων»**. Τον ίδιο καιρό όμως, που ο Λόντος λάβαινε τα μέτρ’ αυτά, ο Μουσταφάμπεης σταλμένος από το Χουρσίτ για να ενισχύσει την πολιορκημένη Τριπολιτσά με 3500 Αλβανούς, έφτασε από το Μεσολόγγι στη Βοστίτσα «την οποίαν κατέλαβε διόλου απροφύλακτον και την κατεπυρπόλησεν»25. Και βρίσκοντας άφθονα τρόφιμα έμειν’ εκεί

23. Ε. Κυριακίδου, «Ιστορία του συγχρόνου Ελληνισμού», τ. Α ' 67. Βλ. ακόμα για τη φοβερή καταστροφή και σφαγή των Πατρινών Τ. Α. Σταματόπου- λου, «ο Π.Π. Γερμανός κλπ», 21-28. I. Κ. Κορδάτου, «Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας», τ. Β ' 188. Ν. Μόσχου «Το Χάλασμα της Πάτρας» (απόσπαομ’ από κεφάλαιο της μυθιστορηματικής βιογραφίας «Παναγιώτης Καρατζάς»), — «Πε- λοποννησιακή Πρωτοχρονιά», τ. Γ. 196-201. Κ. Ν. Τριανταφύλλου, «Ιστ. Λεξ. Πατρών», 188-201. Πουκεβίλ, 61 κλιι.

24. «Αρχ. Λόντου», τ. Α ' 123. Οι Βοστιτσιάνοι, καθώς και όλοι οι Έλληνες στην αρχή του Αγώνα, άοπλοι και απόλεμοι με 400 χρόνια φοβερή σκλαβιά, ήταν φυσικό να φοβούνται τους εμπειροπόλεμους και καλά οπλισμέ­νους Τούρκους, όταν μάλιστα τους έλειπε ο ικανός και κατάλληλος αρχηγός. Κι όμως οι ίδιοι Βοστιτσιάνοι πολέμησαν αργότερα ηρωικά στο Μεσολόγγι, Πάτρα, Φοντάνα, Ά μπλιανη, Τσετσεβά, στον Καυκαριά κλπ.

25. Μόνον ο Ζαίμης με 500 Καλαβρυτινούς έπιασε τη Βόβοδα για να εμποδίσει τους Τούρκους ν ’ ανέβουν στα Καλάβρυτα, αλλά ισάριθμοι Τούρκοι τους διασκόρπισαν και λίγο έλειψε να πιάσουν αιχμάλωτο το ΖαΓμη. «Εκ δε των Βοστιτσιάνων ουδέ ψυχή εφαίνετο, επειδή διεσκορπίσθησαν άπαντες ένθεν

20

και κάλεσε τους Βοστιτσιάνους να πάνε να προσκυνήσουν. Αλλ’ από τους Βοστιτσιάνους να πάνε να προσκυνήσουν. Αλλ’ από τους Βοστιτσιάνους κανείς τους δεν προθυμοποιήθηκε παρ’ όλες τις δελεαστικές προτάσεις του Μουσταφάμπεη, τα προσκυ- νοχάρτια και την προθυμία του να μη τους τιμωρήσει. Οι Βοστιτσιάνοι έμεναν πιστοί κι ακλόνητοι στον Αγώνα. Οι Τούρκοι μένοντας ανενόχλητοι στη Βοστίτσα μιαν ολόκληρη βδομάδα, την λεηλάτησαν, την έκαψαν και πήραν το άφθονο παξιμάδι, που βρήκαν στις αποθήκες και πάρα πολλά ζώα, που μάζεψαν από την πόλη και τους κάμπους. Τέλος, έφυγαν με την ησυχία τους, ακολουθώντας την παραλία, πέρασαν όλα τα στενά χωρίς σοβαρήν αντίσταση κΓ έφτασαν στην Κόρινθο, αφού όπως λέει και το τραγούδι:

Έκαψαν χώρες και χωριά, χωριά και βιλαέτια την Πάτρα την περήφανη, Βοστίτσα παινεμένη.26

Όμως τ ’ αλλεπάλληλ’ αυτά ατυχήματα, όσο κι αν ελύπη- σαν το Λόντο κι εμείωσαν τη φήμη του, ως τόσο δεν τον αποθάρρυναν, ούτε άλλαξαν την απόφασή του να γίνει στρατιω­τικός και ν ’ αναλάβει την αρχηγία των όπλων της επαρχίας του. Το ίδιο, άλλως τε, έκαμαν και οι άλλοι κοτζαμπάσηδες, θέλον­τας ν ’ αφαιρέσουν τη δύναμη από τους καπεταναίους, να τους έχουν στην εξουσία τους και προ πάντων το λαό, κι έτσι να είναι απόλυτα κύριοι στις επαρχίες τους «αποκαθιστάμενοι βασι­λίσκοι» και διατηρώντας την εξουσία, που είχαν πριν με τους

κακείθεν». Π.Π. Γερμανού, «Απομνημονεύματα». 40.26. Τους Αλβανούς αυτούς ο Λόντος, μετά την άλωση της Τριπολιτσάς (που

στην πολιορκία της ήταν ο μόνος σχεδόν Πελοποννήσιος που δεν έλαβε μέρος), όταν έφυγαν για την Αλβανία, περνώντας από τα Καλάβρυτα — Βοστίτσα, σύμφωνα με τη συνθήκη που έκαμαν με τον Κολοκοτρώνη και με συνοδό τον Πλαπούτα, θέλησε (ο Λόντος), παραβαίνοντας τις συμφωνίες, να τους επιτεθεί, για εκδίκηση που έκαψαν το Αίγιο και για λαφυραγωγία. Τον εμπόδισε όμως ο Πλαπούτας, που ήρθε σε λόγους μαζί του, και μάλιστα τον απείλησε κι έτσι υποχώρησ' ο Λόντος και δεν έγινε η παρασπονδία. Τ.Α. Σταματόπουλου, «Το Προσκύνημα στο Μόριά» (Οι Τουρκοπροσκυνημένοι), 98. Φωτάκου, «Απομνη­μονεύματα» τ. Α", 117, 130, 245. Χέρτσμπεργκ, «Ιστ. Ελλ. Επαν.», τ. Α", 178.

21

Τούρκους.27 Και το λαό ακριβώς, κατα κύριο λόγο τους ενδιέφε- ρε (που ξεσήκωσαν οι Φιλικοί με τα επαναστατικά τους κηρύ­γματα), να κρατήσουν σ ’ άμεσην εξάρτηση και υποταγή, γιατί τους τρόμαξε το ορμητικό ξεσήκωμά του. Και για να πετύχουν, έπρεπε να εκμηδενίσουν πρώτα τους καπεταναίους και να τον αποστερήσουν, μ ’ αυτόν τον τρόπο, από τους φυσικούς του αρχηγούς. Κι αυτό, προ πάντων έγινε στην Αχαΐα, γιατί εκεί «αι κοινωνικοί τάξεις ήσαν περισσότερον διαμορφωμένα και τα συμ­φέροντα μεγαλύτερα»28. Και αμέσως από την πρώτη στιγμή, ο Π. Π. Γερμανός και οι κοτζαμπάσηδες Α. ΖαΓμης και Α. Λόντος, η περίφημη «τριανδρία του Βορρά», έγιναν στρατιωτικοί αρχηγοί, παρ’ όλο που στον τόπο τους υπήρχαν ονομαστοί οπλαρχηγοί, όπως οι Πετιμεζαίοι, οι Κουμανιωταίοι και ο Παναγιώτης Κα- ρατζάς. ' Ετσι, πριν αρχίσει καλά - καλά ο απελευθερωτικός αγώ­νας «ανίκυψεν σοβαρά η ταξική αντίθεαις»2* κι άρχισαν οι ανταγωνισμοί κι ο εθνοφθόρος διχασμός. Μα δεν περιορίστηκαν μόνο σ ’ αυτό οι κοτζαμπάσηδες (ΖαΓμης, Λόντος, Νοταραίοι, Σι- σίνης), αλλά επροχώρησαν ακόμη περσότερο και παρά τις συμ­βουλές του Κολοκοτρώνη, άρχισαν να μισθώνουν Ρουμελιώτες, για να καταπολεμήσουν τους καπεταναίους, να σφετερίζονται τα εθνικά εισοδήματα και «να επηρεάζουν τους λαούς της Πελο- ποννήσου».30 Κι από τους πρώτους ο Α. Λόντος εμίσθωσε τον κραβαρίτη οπλαρχηγό Θ. Ξύδη με 300 Ρουμελιώτες και τους ορ­γάνωσε σε τάγμα με παπάδες υπασπιστές, γραμματικούς, σαλπι- χτές και λοιπούς βαθμοφόρους.11 Μ ’ αυτό το σώμα των μισθο­

27. Σπηλιάδη, τ. Α \ 210. 250, 512, 565. Μένδελσον τ. A ' 371-372. Π.Π. Γερμανού. 85 -Αρχ. Κουντουριώτη». 147-148.

28. Δ. Κόκκινου, -Ιστορικά Ελλ. Επαναστάσεως». τ. Γ ' 38, 335, Τ. Α. Ιταματόπουλου, «Ο Εσωτερικός Αγώνας κλπ», 175, 179, 197-199, 201 κπ.

29. Ιακελλαρίου, «η Πελοπόννησος κλπ», 136. Κόκκινου, τ. Γ ' 143, 417.30. Κασομούλη, -Στρατιωτικά Ενθυμήματα», τ. Β' 36. Φωτάκου. «Απομνη­

μονεύματα», τ. Α ', 548.31. Ντόπιους καπετάνιους στο σώμα του ο Λόντος είχε το Δ. Μελετόπουλο

από το Αίγιο, το Γ. Ροδόπουλο από τη Μυρόβρυση, το Γ κολφίνο Λουμπιστιάνο από τα Τσετσεβά, το Γιώργο ΜωραΓτη και τον Αργύρη Παπασταθόπουλο από την Κουνινά. Για τον τελευταίο πρώτος δημοσίεψε τ ' ανέκδοτα έγγραφά του ο αείμνηστος θ . Παπαγεωργίου (ο ηρωικός Παπαθόδωρος. που εξετέλεσαν οι

22

φόρων κατόρθωσε να διατηρήσει ώς το τέλος την εξουσία και το κύρος του, παρ ’ όλο που δεν είχε καμιά στρατιωτική ν ικανότητα. Έ τσι λοιπόν, η εξουσία του ήταν απόλυτη κι εννοούσε να τη διατηρήσει χρησιμοποιώντας πολλές φορές στην ανάγκη και βίαια μέσα, που είχε διδαχτεί κοντά στους φίλους του Τούρκους Πασάδες, που το έργο τους τώρα συνέχιζε κι αυτός στον τόπο του, όντας ένας μικρός πασάς, ένας δικτατορίσκος τυραννικός, όπως τον αποκαλεί ο Γερβίνος.32 Γ ι’ αυτό, καταδίωξε με πείσμα το νέο Δημήτρη Μελετόπουλο, που ήθελε να γίνει κι αυτός στρατιωτικός κι ήταν ενδεχόμενο να διεκδικήσει μελλοντικά την αρχηγία, (όπως βλέπουμε και σ ’ ανέκδοτο έγγραφο της Πελο- ποννησιακής Γερουσίας).33 Διαθέτοντας μάλιστα δικό του σώμα, έχει τα έσοδά του από τα εθνικά κτήματα και «στρατεύει όπου και όπως θέλει· και μεταχειρίζεται τους συμπολίτας του ως είλω­τας και ουδείς αποτολμά ν ’ αντισταθή εις τα θελήματά του».34 Υπέρτατος νόμος είναι η θέλησή του. Δεν επιτρέπει σε κανένα ν ’ αναμιχτεί στην επαρχία του, στο «τιμάριόν του», ούτε όταν έ­χει διαταγές από την Κυβέρνηση. ΓΓ αυτό, όταν μένοντας στη Γαστούνη έδωσεν η Διοίκηση διαταγή να γίνει στρατολογία στην

Γερμανοί στην Πάτρα), στη μελέτη του «η Κουνινά και οι Κουνινιώτες», έφ. “ ' Ερευνα». Με την ευκαιρία σημειώνουμε, ότι για τον πρόγονό μας Α. Παπαστα- θόπουλο συχνά γίνεται παρανόηση και ότι τον συγχέουν με τον Πΰργιον οπλαρχηγό Αναγνώστη Παπασταθόπουλο. που τη συμμετοχή του σε διάφορες μάχες την αποδίδουν εσφαλμένα στον Αργύρη Παπασταθόπουλο (όπως π.χ. «Ιστ. Αιγίου», σ. 424).

32. «Ιστ. Ελλην. Επαναστάσεως». τ. Β' 60.33. Η Πελοποννησιακή Γερουσία, σ ' απάντησή της στο Δ. Μελετόπουλο

(για τον κατατρεγμό του από τον Λόντο). τον διαβεβαίωνε, ότι «θα διενεργήση τα χρειώδη κατά το δίκαιον» και του συνιστούσε: «επειδή τώρα οι κίνδυνοι επολλαπλασιάσθησαν και οι εχθροί ώρμησαν από Α. και Δ. Ελλάδα εις τρόπον ότι είναι προβληματική ήδη η σωτηρία του Ελληνικού έθνους» να μην αναβάλει «τον καιρόν μήτε μίαν στιγμήν», αλλά να τρέξει με προθυμία «δια την κοινήν σωτηρίαν συμπαραλαβών όσον περισσοτέρους στρατιώτας εμπορέση δια τήν πολιορκίαν της Πάτρας». Ανέκδοτο έγγραφο, από το «Αρχείον Δ. Μελετόπου- λου», που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη, αρθ. 390/1/18 10-1822. Βλ. και Φωτάκου, τ. Α '. 369.

34. Ιπηλιάδη, «Απομνημονεύματα», τ. Α ' 235, 565, τ. Γ ' 353. Οικονόμου. «Ιστορικά Ελληνικής Παλιγγενεσίας», 745.

επαρχία του, έγραψε στο γραμπρό του Μισσηνέζη χωρίς περι­στροφές «ν ’ αρχίση το τουφέκι». Είναι η πρώτη απειλή για εμ­φύλιο πόλεμο, που αργότερα θα γίνει η κυριότερη ασχολία του: «Εάν εισβάλει (γράφει) εις την επαρχίαν αυτήν στρατιωτικόν σώ­μα και θελήση να στρατολογήση βάλετου ντουφέκι όποιος κι αν είναι και εγώ επλάκωσα ωσάν αετός».

Δεν περιορίστηκε όμως μονάχα να μισθώσει τους Ρουμε­λιώτες. Φρόντισε και για την πολεμικήν οργάνωση της επαρχί­ας του, εγκαθιστώντας στρατόπεδο στην οχυρή θέση «Σελά». Μα όλ’ αυτά, αποδείχτηκαν, ότι καμιά ουσιαστική ωφέλεια δεν είχαν για την Επανάσταση, ούτε για την ιδιαίτερη πατρίδα του τη Βοστίτσα και μόνο το άτομο του Λόντου ωφέλησαν. Οι μισθωτοί του και το περίφημο «Γενικόν Στρατόπεδον των Σελών», που ι- δρύθηκεν «εις μέρος αναγκαιότατον (κατά τα λεγόμενα του Λόντου και την ομόφωνη γνώμη των βιογράφων του), δια την ασφάλειαν της Βοστίτζης και Καλαβρύτων», ούτε τις επιδρομές των Τούρκων στη Βοστίτσα μπόρεσαν ποτέ να εμποδίσουν, αλλά και την επαρχία του πιο πολύ καταδυνάστευαν. Η συντήρηση, η μισθοδοσία και η τροφοδοσία τους «εκ των προσόδων της επαρ- χίας»,}ί εστοίχιζαν πάρα πολλά. Τα εισοδήματα της Βοστίτσας, αντί να πηγαίνουν στο κοινό Εθνικό Ταμείο, που είχε τόσην ανάγκη για την καλύτερη διεξαγωγή του Αγώνα, τα κατακρατού­σε και τα κατανάλωνε ο Λόντος για τους σωματοφύλακές του, που τις περισσότεσρες φορές αδρανούσαν «μακρυά από το θέα­τρο του πραγματικού πολέμου»37 και διασκέδαζαν την πλήξη τους με ξυλοδαρμούς των Βοστιτσιάνων κι άλλες ασχήμιες κι αντί για φρουροί τους, είχαν καταντήσει αβάσταγη πληγή. Και τόσο είχαν καλοσυνηθίσει στην καλοπέραση, ώστε όταν τους ζή­

35. «Αρχ. Λόντου», το Α ' 166.36. Ο βιογράφος του Π. Ξυνόπουλος, που παραδέχεται, ότι οι μιπίι,,φόροι

του Λόντου «συνετηρούντο εκ των προσόδων της Επαρχίας», μας δίνι ι’,.ιιι τόσο μεγαλόστομη και φανταστική περιγραφή για το στρατόπεδο του Λόντου. που μοιάζει σα να μας περιγράφει τουλάχιστο την στρατιωτική οργάνωση της προπολεμικής Πρωσσίας!

37. ΦΙνλεϋ, τ. Α. 413. Γερβίνου, τ. Α ', 349. Σπηλιάδου, τ. Α ', 565.

24

τησε να εκστρατέψουν, αρνήθηκαν με την πρόφαση, ό τ’ ήσαν άρρωστοι...18

38. «Μ' όλον που παρήγγειλα — γράφει ο Δ. Μελετόπουλος αργότερα στο Λόντο καταγγέλνοντας τους ξυλοδαρμούς κι άλλες καταχρήσεις των μισθοφό­ρων του στο Αίγιο — να τεμπιχιάσουν τους ανθρώπους των να μη χαλούν τα οσπήτια. αυτοί δεν παύουν από το να χαλούν μερικαΐς χαμοκέλαις προφασιζόμενοι ότι δεν έχουν ξύλα... Λαμβάνωντας το έξοχόν Σας (δηλ. γράμμα) ωμίλησα των καπεταναίων να νηστεύσουν τούταις ταις ημέραις (σε μια βδομάδα ήταν Χρι­στούγεννα) μου επρόβαλαν όμως και δια τους συντρόφους τους να μη νηστεύ­σουν προφασιζόμενοι ότι δεν έχουν τετζερέδες δια φασόλια... Εγώ μ ' όλον οπού τους επρομήθευσα καλά και την τροφήν των ζώων των και του εαυτού των. πάσχων όλαις δυνάμεσι να τους ευχαριστήσω δια να μείνωσι εις την πρέπουσαν ευταξίαν, αυτοί ατακτούν και κάμνει καθένας εκείνο οπού θέλει, χωρίς να εντρέπεται και να στοχάζεται και εκ τούτου εβαργέστησα από τους τοιούτους επειδή δεν υποφέρονται με όσα κΓ αν τους κάμει άνθρωπος., και σας γράφω οπού δ ι' άλλην φοράν, όποιος και αν είναι από τους καπεταναίους και δεν φέρεται με την πρέπουσα ευταξία και κάμνει καταχρήσεις, θέλει του κόβω το ταΐι. επειδή τα τοιαύτα δεν ημπορώ να υποφέρω, μάλιστα εις το κτύπημα αυτών των ανθρώπων οπού έκαμεν ο Πιλάλας εσυγχύσθησαν και οι λοιποί καπεταναίοι λέγοντας ότι προξενεί ατιμίαν του τόπου μας και του μεγαλυτέρου μας δηλ..: της εξοχότητάς σας. οπού να καμνη ο καθένας ότι θέλει·. Βλ. και το γράμμα του Λ. Μεσσηνέζη στο Λόντο: «πριν έλθει η πρόσκλησίς Σας των συντρόφων, ήσαν σχεδόν όλοι υγιείς και δεν εκατάφθαναν τρώγοντας και πίνοντας και αμέσως όπου ήκουσαν ότι τους ζητείτε επροφααίσθησαν ότι είναι άρρωστοι...· «Αρχ. Λόντου». τ. Α \ 163, 192. 193.

25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε'

Η Β ΛΕΗΛΑΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΣΤΙΤΣΑΣ

Στο μεταξύ, ο πόλεμος κατά του Κάστρου της Πάτρας εγκαταλείφτηκε και μόνον ο Παναγιώτης Καρατζάς και οι Κου- μανιωταίοι απασχολούσαν τους Τούρκους. Με την είσοδο όμως των Αλβανών του Λάλα στην Πάτρα, ενισχύθηκαν πολύ οι Τούρ­κοι κι άρχισαν να λεηλατούν τα γύρω χωριά.39 Τότε, οι κοτζαμπά­σηδες ΑχαΓας και Ηλείας έπιασαν διάφορες μακρυνές θέσεις (ο Λόντος από τα Σελά), κάνοντας τάχα πολιορκία. Μα η περίεργη αυτή πολιορκία «σποράδην και εκ του μακρόθεν», όπως ήταν επόμενο, δεν εμπόδιζε καθόλου τους Τούρκους, που «ελεύθε­ροι όντες εξήρχοντο καθ’ ημέραν σχεδόν» κι ελεηλατούσαν τον τόπο κι έκαψαν και το περίφημο μοναστή ρι του Ομπλού.40 ' Ομως στο Μεγαλοσπηλαιώτικο Μετόχι (Ηλείας), όπου επροχώρησαν οι Τούρκοι, αντιστάθηκαν ηρωικά, ο Αντώνης Μανωλαδίτης με 40 και ο Σπηλαιώτης Νεόφυτος Ρούβαλης με τους καλόγερους, ώς ότου έτρεξε σε βοήθειά τους ο Κωσταντής Πετιμεζάς κι ανα­γκάστηκαν να φύγουν οι Τούρκοι, χωρίς ως τόσο να φανεί που­θενά κανείς από «τους πολιορκητάς» κοτζαμπάσηδες. Και στη νίκη και κατάληψη του Γηροκομειού, όπου διέπρεψεν όπως πάντα ο Π. Καρατζάς, έχοντας μαζί το Γρίβα, το Ν. Γερακάρη, το Γ. Φωκά με τους Κεφαλλωνίτες, μόνος τότε απ’ όλους τους κοτζαμπάσηδες ο Λόντος από τα Σελά ήρθε στις Αποστομιές και μαζί με το Δ. Μελετόπουλο, έτρεξαν με προθυμία και γενναιό­τητα να τους βοηθήσουν.41 Μα και οι επιτυχίες αυτές έμειναν α­νεκμετάλλευτες, επειδή τους κοτζαμπάσηδες απασχολούσαν τώρα σπουδαιότερα ζητήματα, δηλ. όχι ο πόλεμος με τους Τούρκους, αλλά η πολιτική επικράτησή τους. Γιατί ο ερχομός

39. Γ. Π. Κουρνούτοιι: «Έγγραφα και Χρονολογικές διορθώσεις στα περί του Λάλα» — «Πελοποννησιακή Πρωποχρονιά». τ. Γ ' 33-38 (1959).

40. Π.Π. Γερμανού, 44, 63.41. -Ηρίστευσε δε εις τον πόλεμον τούτον ο καπ. Καρατζάς» Π.Π. Γερμ. 69.

Ο Λόντος είχε στείλει 50 στρατιώτες με το Δημάκη Λαλικωστίτη.

26

του Υψηλάντη και η ένωσή του με τους καπεταναίους και το λαό, τους είχε βάλει σε μεγάλην ανησυχία, επειδή φοβόντουσαν, ότι θα έχαναν την εξουσία στις επαρχίες τους. ' Ετσι, η περίφημη «τριανδρία τοι/Βορρά», δηλ. ο Π.Π. Γερμανός, ο Ζαΐμης και ο Λόντος, που είχαν οργανώσει το «Αρχοντικόν Κόμμα» (όπως το έλεγ’ ο ΖαΓμης), με αριστοκρατικόν Οργανισμό42 όταν έμαθαν, ότι ήρθε ο Μαυροκορδάτος στο Μεσολόγγι, τον εκάλεσαν στην Πάτρα κ ι’ άρχισαν τις μυστικές συνεννοήσεις για ν ’ ανατρέ­ψουν τον Υψηλάντη. Κι ενισχυμένοι με τον ερχομό και τη φιλία του Μαυροκορδάτου, έδιωξαν από το στρατόπεδο τους ανεπι­θύμητους καπεταναίους Κουμανιωταίους και Πετιμεζαίους.

Μετά την άθλια δολοφονία του ηρωικού Καρατζά και το διώ­ξιμο των καπεταναίων, το «Αρχοντικόν Κόμμα» των κοτζαμπάση­δων Αχαΐας, απασχολημένο με τις πολιτικές μηχανορραφίες, παραμέλησ’ ολότελα την πολιορκία, που όπως ήταν φυσικό πε- ριήλθε πάλι «εις αθλίαν κατάστασιν».43 Μα το χειρότερο ήταν, που στις 7 του Σεπτέμβρη, τουρκικά καράβια, έφεραν νέαν ενί­σχυση στους πολιορκημένους Τούρκους και από εκεί «μετέβη- σαν εις τον λιμένα της Βοστίτζης, κι ευθύς — γράφει ο Π. Π. Γερ­μανός — απέβησαν εις την ξη ράν οι εχθροί, εισήλθον εις την Βο- στίτζαν με το να μη εύρον καμμίαν ανθίστασιν, και κατέκαυσαν είτι λείψανον εκ της προτέρας πυρκαϊάς- έπειτα διεσπάρησαν εις τα χωρία του κάμπου και εκυρίευσαν όσα ζώα επρόφθα- σαν».44 Κι αφού έμειναν στη Βοστίτσα δέκα ολόκληρες ημέρες,

42. Οι κοτζαμπάσηδες είχαν οργανώσει το «Αρχοντικόν Κόμμα» ή «Αχαϊ­κή Εταιρία ή Ιυμμαχία» των μεγαλονοικοκυραίων μ ' αριστοκρατικόν οργανι­σμό, αρχηγό τον Π.Π. Γερμανό και πολλούς κλάδους στις επαρχίες Πατρών, Βοστίτσας και Καλαβρύτων, Φωτάκου, τ. Α '. 511. Κολοκοτρώνη, «Διήγησις κλπ». «Αρχ. Λόντου», τ. Β" 521. Φίνλεϋ, ΙΕΕ μ ' επιμέλεια Τάσου Βουρνά, τ. Α ', 321.

43. «Την 16 Σεπτεμβρίου εδολοφονήθη ο ανδρείος και φιλόπατρις Καρα- τζάς ένεκα της αγρίας προς αυτόν αντιζηλίας τινων προκρίτων», Χέρτσμπεργκ. τ. Α 170. 1. Κ. Κορδάτου. «Ιστορ. Νεώτερης Ελλάδας», τ. Β ', 189. Δ. Φωτιάδη. «Μεσολόγγι», 34. Γ. Λαμπρινού, «Μορφές του 21», 139. Φιλήμων, ΔΙΕΕ, τ. Γ ’,19.

44. Π.Π.Γερμανού, 77-79. Είναι αληθινά περίεργη κι ακατανόητη, η αδρά­νεια κ ι- η αφάνεια του Λόντου και σ ’ αυτήν την επιδρομή και λεηλασία της

27

ανενόχλητοι έφυγαν για τη Βιτρινίτσα και το Γαλαξείδι, που το κατάστρεψαν και πήραν τα καράβια του.

Επειδή όμως η κατοχή του Κάστρου της Πάτρας από τους Τούρκους εδημιουργούσε μεγάλες δυσχέρειες στην Επανάστα­ση κι ανυπολόγιστες καταστροφές στις γειτονικές επαρχίες, αποφασίστηκε να σταλεί ο Κολοκοτρώνης μετά το θρίαμβό του στην Τρίπολη, να πολιορκήσει την Πάτρα, με τη βεβαιότητα, ότι θα την κυρίευε, γιατί οι Τούρκοι ήταν φοβισμένοι και οι γνώριμοί του Λαλιώτες πρόθυμοι να του την παραδώσουν.45 Ό μως η «Τριανδρία του Βορρά», με τη ραδιουργική πρωτοβουλία του αρ­χηγού Π.Π. Γερμανού, όχι μόνο την μετάβαση του Κολοκοτρώνη, αλλά και των Πετιμεζαίων και των Κουμανιωταίων, που έστειλ’ ο Υψηλάντης να πάνε να πολεμήσουν για τον τόπο τους, κατόρ­θωσε να ματαιώσει με την απειλή, ότι θα τους χτυπήσουν και θ ’ αρχίσει «εμφύλιος μάχη»!**·

Βοστίτσας. καθώς και στην προηγούμενη. Στην πολιορκία της Πάτρας έπαιρνε μέρος μακρυά κι ασφαλισμέν' από τα Σελά. Κι ενώ το περίφημ' αυτό «Γενικόν Στρατόπεδον» το ίδρυσεν όπως έλεγ' «εις μέρος αναγκαιότατον δια την ασφά­λειαν της Βοστίτζης και των Καλαβρύτων- από τις επιδρομές των Τούρκων, και είχε μισθώσει (όπως κι ο ΖαΓμης) τους Ρουμελιώτες σε βάρος του Εθνικού και ιδιωτικού πλούτου, τώρα στην κρίσιμη στιγμή ό λ ' αυτά, αποδείχτηκαν ανώφελα κι άσκοπα και οι δυστυχισμένοι Βοστιτσιάνοι για δεύτερη φορά μέσα σε λίγο χρονικό διάστήμα ληστεύουνται, πυρπολούνται και διασκορπίζουνται. Η αδι­καιολόγητη αυτή απουσία κι ανικανότητα του Λόντου ν ' αντιδράσει στις επιδρομές των Τούρκων, που έρχονταν μάλιστα σε τόσην αντίφαση με τα μεγαλόστομα λεγόμενό του έδωσαν αφορμή στο Φωτάκο να γράψει: -Ο Α. Λόντος εκάθητο μακράν εις τα Σελά και εκείθεν τάχα επολιόρκει το φρούριον, αλλ' ήτο πάντοτε έτοιμος να περνά εις τα Τριζόνια της Στερεάς, Έλεγε λόγους μεγάλους και πράγματα μικρά έπραττεν· (Απομνημονεύματα, τ. Α ', 108). Οι κοτζαμπάσηδες μισθώνοντας τους Ρουμελιώτες τους αχρήστευαν, γιατί τους αποσπούσαν από τον πόλεμο και τους κρατούσαν κοντά τους ως σωματοφύλα­κες. Γ ι ' αυτό, «οι καπιταναίοι κατεβόων κατά των προκρίτων ότι εμποδίζουσι τα όπλα ενώ η πατρίς είχε τόσην ανάγκην στρατριωτών» (Π. Π. Γερμ. 151) Βλ. και Φίνλεί): «ο ΖαΓμης και ο Λόντος... σπαταλούσαν τα Εθνικά έσοδα για να διατηρούνε ομάδες ενόπλων οπαδών μακρυά από το θέατρο του πραγματικού πολέμου», 1ΕΕ, τ. Α ' 413.

45. Χέρτσμπεργκ, τ. Α ' 184. Μένδελσον τ, Α ' 365. Κ. Παραρρηγοπ. τ. Σ τ’.57.

46. «Οι πρόκριτοι της ΑχαΓας. ων ηγήτορες ήσαν ο Γερμανός και ο Αν-

Κι αντί να προσπαθήσουν να πάρουν την Πάτρα, όπως ισχυ­ρίζονταν ό τ’ ήσαν ικανοί μόνοι τους (και σε έξη μέρες μάλιστα), οι κοτζαμπάσηδες Αχαίας, εφρόντιζαν μόνο για τις ανατρεπτι­κές μηχανορραφίες τους με το Μαυροκορδάτο και να διαρπά- ζουν τα Εθνικά εισοδήματα.

Κι έφτασε μόνο η εμφάνιση του Γιουσούφ Πασά στο λιμάνι με 200 στρατιώτες, να τραπούν όλοι τους μαζί με το Μαυροκορ­δάτο, γυμνοί και πανικόβλητοι, σε τόσο αισχρή κι άναντρη φυγή για το Ά ργος, ώστε να κινήσουν «τον γέλωτα και τον καγχασμόν εις πάντας».*1

Με παρόμοιες ραδιουργικές ενέργειες (που έχουμ' εξι­στορήσει αναλυτικά στα βιβλία μας «Εσωτερικός Αγώνας» και «Π. Π. Γερμανός»), κατάφεραν να διαλύσουν και τον πολιορκη­τικό στρατό του Κολοκοτρώνη στα 1822, όταν είδαν (κατά την ίδια την ομολογία του Π.Π. Γερμανού), ότι η πολιορκία «επρόβαι- νε καλώς», μ’ αποτέλεσμα να μείνει η Πάτρα πάλι στα χέρια των Τούρκων. Κι έτσι, επέτυχαν να έχουν πάντα τη δικαιολογία να κατακρατούν τα Εθνικά εισοδήματα για τους μισθοφόρους των, προ πάντων ο Α. Λόντος κι ο Σισίνης, πολιορκώντας τάχα διαρ- κώς την Πάτρα!48

δρέας. ο νεώτρος δηλονότι ΖαΤμης, έγραψαν εις τον Δ. Υψηλάντην παρακα- λούντες αυτόν να εμποδίση την εις Πάτρας άφιξιν του Κολοκοτρώνη και λέ- γοντες ότι ήσαν ικανοί μόνοι καθ’ εαυτούς να κατισχύσωσι των ενταύθα πολε­μίων. απειλούντες μάλιστα ότι εμελλον ν ' αντιταχθώσι μεθ' όπλων εναντίον της του Κολοκοτρώνη προελάσεως.. Οι ανόητοι ραδιούργοι οι κωλύσαντες την προς τα βορειοδυτικά της Πελοποννήσου προέλασιντου Κολοκοτρώνη εφάνησανανά­ξιοι να εκτελέσωσι τον λόγον αυτών». Χέρτσμπεργκ, -Ιστορ. Ελλ. Επαναστά- σεως» (μετάφραση Π. Καρολίδου), τ. Α", 184, 186. Φίνλεϋ, μ ' επιμέλεια Τ. Βουρνά, τ. A ’, 310-311. Τ. Σταματόπουλου, «ο Εσωτερικός Αγώνας κλπ.», 200- 208 και «Π. Π. Γερμανός χωρίς θρύλο» 39. Κολοκοτρώνη, «Διήγησις» κλπ.

47. Δ. Βερναδάκη. «Επιστολιμιαία Βιβλιοκρισία» — «Ν. Ημέρα», 1874, Βλ. και Φιλημονα: «επί τοσούτον δε συνέβη έμφοβος η φυγή αύτη ώστε οι πλείστοι έφερον ότι εφόρουν». «Δοκίμιον Ιστορ. ελλην. Επαναστάσεως». τ. Δ '. 42S Κ. Παπαρρηγοπούλου, «Ιστορ. Ελλάδος», τ. Σ τ ', 57. Π.Π. Γερμανού, 94-95. Σ Τρι- κούπη, τ. Β", 87, Φίνλεϋ. τ. Α '. 331.

48. «...ότε ο Λόντος και ο Σισίνης της Γαστούνης λόγω της υπ" αυτών ενεργουμένης, καίπερ λίαν κακώς διεξαγομένης, πολιορκίας των Πατρών εκρά- τησαν τας προσόδους rtui’ επαρχιών αυτών, μεμφόμενοι την Κυβέρνησιν ως αμε­

29

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΤ ­

Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΚΡΑΤΑ (ΜΑΧΗ ΑΚΡΑΤΑΣ)

Μα εξόν από τις αποτυχίες, που είδαμε, άρχισαν να διαγρά- φουνται και πιο σοβαροί κίνδυνοι για την Επανάσταση: η εκστρα­τεία του Δράμαλη, η επιδρομή του Κιοσέ-Μεχμέτ στα Σάλωνα και η α ' πολιορκία του Μεσολογγιού. Σ ’ αυτή την κρίσιμη περί­σταση ο Α. Λόντος κινήθηκε με δραστηριότητα. Αμέσως πέρασ’ από τα Τριζόνια στη Στερεά (Φθινόπωρο του 1822) κι όταν ο Μεχμέτ έφυγεν από τα Σάλωνα, θέλοντας (ο Λόντος) να βοηθή­σει το Μεσολόγγι χτυπώντας απ’ έξω τους Τούρκους, που το πολιορκούσαν, ενώθηκε στο Απόκουρο με το Χρήστο Μακρή και με τους Γιολδασαίους κι άλλους κάπου 2000 και στη Γαβαλού πολέμησαν το Χασάν-Πασά (ανηψιό του Ομέρ-Βρυώνη), που με 400 κάτεχε τα μέρη εκείνα.

Επειδή όμως απότυχαν και από τη διαίρεση και αντίδρα­ση των ντόπιων οπλαρχηγών αναγκάστηκε να επιστρέψει στο Αί­γιο.49 Παρ’ ό λ’ αυτά δεν παράτησε τον αγώνα, ούτε απογοητεύ­τηκε, αλλά με 400 άνδρες ξαναπέρασε με Υδρέικο πλοίο από το Καραβοστάσι να ενισχύσει το Μεσολόγγι, όπου στις 11 Νοέμβρη του 1822 έφτασαν και ο Πετρόμπεης με το ΖαΓμη και τον Κανέλ-

λούσαν της Πελοποννήσου και δαπανώσαν πάντα τα χρήματα εις τον στόλον», Χέρτσμπεργκ, τ. Β." 187. Και στις 26 Νοέμβρη του 1823, ο ΖαΓμης. Λόντος και Σισίνης επήραν την απόφαση να πολιορκήσουν την Πάτρα, «αλλά επί συμφωνία να μη δεχθώμεν στρατιώτας άλλων επαρχιών». Δηλαδή, οι αδιόρθωτοι από τα πριν παθήματά τους κοτζαμπάσηδες, επέμεναν πάντα να θεωρούν την πολιορκία της Πάτρας ιδιωτική τους υπόθεση! «Αρχ. Λόντου», τ. Β ',98. 196,271. Κασομούλη, «Στρ. Ενθυμήματα», τ. Β ', 8. Σπηλιάδη, τ. A ', 209-210.

49. Η εκστρατεία του Λόντου στη Ρούμελη στάθηκεν άτυχη. Κι όπως γράφει ο ίδιος σ ' αναφορά του στον Κολοκοτρώνη: «Ηττήθην επειδή δεν επολέμησα εκ προμελέτης αλλά βιασμένος από την παρεκτροπήν των οδηγιών και χρεών των στρατιωτών... ωφέλησα όμως αρκετά». Από τ ’ ανέκδοτο αρχείο του (Μουσείο Μπενάκη) — Ν. Μεσσηνέζη, «το Αίγιον στον Αγώνα», 38. «Αρχείον Κοινότητος Υδρας», εκδ. Α. Λιγνού, τ. Η ", 596. Σπ. Τρικούπη, τ. Β", 274.

30

λο Δεληγιάννη. Εκεί, ο Λόντος, που ήταν σταθερός, γενναίος και δραστήριος, και ο Μάρκος Μπότσαρης παρατάχτηκαν στο κέν­τρο, το σπουδαιότερο δηλ. σημείο, όπου ήταν η πύλη του Κά­στρου. Οι Τούρκοι, νύχτα τα Χριστούγεννα έκαναν αιφνιδιαστι- κήν επίθεση, αλλά οι ' Ελληνες ειδοποιημένοι από τον κυνηγό του Βρυώνη, το Γούναρη, τους περίμεναν, τους πολέμησαν όλοι τους με την ίδια γενναιότητα και προξενώντας μεγάλη φθορά τους ανάγκασαν να λύσουν την πολιορκία.50

Λίγο πριν, ο λαός του Μόριά εξόντωσε τη μεγάλη στρατιά του Δράμαλη και τα λείψανά της (κοντά 3.500) προσπάθαγαν να σωθούν βαδίζοντας από την κορινθιακή παραλία στην Πάτρα.

Στα στενά της Ακράτας (Γενάρης — Φλεβάρης του 1823), τους έκοψαν οι Πετιμεζαίοι το δρόμο και ο προύχοντας Σ. Χαρα­λάμπης, που ήταν έτοιμοι να χτυπηθούν αναμεταξύ τους. Αλλά, όταν εφάνηκαν ξαφνικά οι Τούρκοι, άφησαν κατά μέρος τις δι­χόνοιες κι ενώθηκαν όλοι τους να τους πολεμήσουν.51 Σε λίγο

50. «Η ιστορία δεν σημειώνει ονόματα διακριθέντων κατά την μάχην εκείνη (Μεσολογγίου)· όλοι επολέμησαν με γενναιότητα και έκαστος υπήρξεν άξιος του άλλου». Δ. Κόκκιν. τ. Ε" 196. Στο Μεσολόγγι, μ ' απαίτηση του Μαυροκορδάτου συμφιλιώθηκεν ο Λόντος με τους Δεληγιανναίους, οικογενεια­κούς εχθρούς, που τους χώριζεν αίμα. Κι όπως γράφει ο Σ. Μελάς: -ο φθόνος του Κολοκοτρώνη, το συμφέρον και η αξιωσύνη του Μαυροκορδάτου κατάφε- ραν την Ένωση κατά του Κολοκοτρώνη». -Ο Γέρος του Μόριά», τ. Β-, 285. «Ιστορ. Αρχείον», I Θεοφανίδη, τεύχη Β ', 27, Γ". 117. Κανέλλου Δεληγιάννη, -Απομνημονεύματα», (έκδοση Γ. Τσουκαλά), τ. Β ', 185 κπ.

51. Όπω ς είδαμε, όλοι τους οι κοτζαμπάσηδες, από την αρχή του Αγώνα, εφρόντισαν να πάρουν τα όπλα της επαρχίας τους και να εξουσιάζουν τους καπεταναίους και το λαό. ' Ετσι και στα Καλάβρυτα οι προύχοντες, αφού επήραν την αρχηγία των όπλων, τους ικανώτατους ντόπιους οπλαρχηγούς Πετιμεζαίους. τους είχαν σαν απλούς υποταχτικούς, δεν τους άφησαν να λάβουν μέρος στην πολιορκία της Πάτρας και στο τέλος τους έδιωξαν όλως διόλου από το στρατόπεδο. Επειδή όμως οι Πετιμεζαίοι με την παλληκαριά και την ικανότητά τους στον πόλεμο, δοξάστηκαν κι έγιναν δυνατοί κι ήθελαν να χειραφετηθούν από τους προύχοντες, ο Ασημάκης ΖαΓμης και προ πάντων ο Σωτήρης Χαραλάμ­πης «φοβήθηκαν το χάαψο του πλούτου και της εζουσίας- κι αποφάσισαν να τους εξοντωσουν. Πρώτα όμως, προσπάθησαν να τους δυσφημίσουν, να μειώσουν τη μεγάλη τους δημοτικότητα, ώστε να τους εξασθενήσουν. Γ ι ' αυτό, εκυκλοφόρη- σαν χιλιάδες προκηρύξεις και τους κατασυκοφαντούσαν, αποκαλώντας τους

31

έφτασαν ο Ζαΐμης και ο Α. Λόντος, που είχαν γυρίσει από το Με­σολόγγι κι έτρεξαν προς τα εκεί. Συνέπεσε μάλιστα να περνάει και ο Οδυσσέας Ανδρούτσος,' πηγαίνοντας από το Μεσολόγγι στη Συνέλευση του ' Αστρους κι όλοι μαζί τους πολιόρκησαν. Οι Τούρκοι με τον άξιο αρχηγό τους Ντελή — Αχμέτ, έδειξαν μεγά­λη παλληκαριά και παρ’ όλο που βρίσκονταν σ ’ απελπιστική θέ­ση, δεν ήθελαν να παραδοθούν. Το κρύο, οι βροχές και η πείνα τους αποδεκάτιζαν. Αναγκάζονταν να ξερριζώνουν τα δέντρα και τις σταφίδες γύρα για να ζεσταθούν και να ψήσουν τ ’ άλογά τους που έτρωγαν. Αλλά σε λίγο, τέλειωσαν τα ξύλα και δεν εί­χαν με τι να βράσουν τα σκληρά κρέατα των αλόγων. Οι Έ λλη ­νες τους χτυπούσαν και τους εμπόδιζαν να βγουν να κόψουν ξύλα. Τους έβλεπαν, που έπεφταν νεκροί από τις αρρώστειες και την πείνα και την ίδια στιγμή άλλους που ορμούσαν κι άνοιγαν τα κεφάλια των πεθαμένων και ροφούσαν το μυαλό τους...

Σ ’ αυτή τη φριχτή θέση οι Τούρκοι αποφάσισαν τέλος να παραδοθούν, δίνοντας όπλα και ό,τι άλλο είχαν και σώζοντας μό­νο τη ζωή τους. Αλλά πάλι η αντιζηλία και η απληστία των καπε- ταναίων και κοτζαμπάσηδων έσωσαν τους Τούρκους. Οι Πετι- μεζαίοι ήθελαν να παραδοθούν σ ’ αυτούς, γιατί αυτοί κυρίως

Πετμ. κλέφτες, εκμεταλλεύτες και άναντρους! Τέλος (το Γενάρη του 1823). ετοίμασαν ισχυρό στρατό κι εκατέβηκαν από τα Καλάβρυτα στα Χάσια (Ακρά- τας) να χτυπήσουν τους Πετιμεζαίους. Ευτυχώς, ο ξαφνικός ερχομός των Τούρκων τους ανάγκασε την τελευταία στιγμή να συνετισθούν και να ενωθούν όλοι να πολεμήσουν τους Τούρκους. Είναι πολύ χαρακτηριστικό για τη νοοτρο­πία και την αλληλεγγύη των κοτζαμπάσηδων (που εκδηλώνονται πάντ’ ως χωριστή παράταξη), ότι κι ο πιο διαλλαχτικός α π ' όλους τους Δεληγιανναίους. ο Κανέλλος, στα γεμάτα μίσος για τους καπεταναίους και ιδίως τον Κολοκοτρώ- νη και με τόσο εξοργιστικές ανακρίβειες απομνημονεύματά του (ξεπερνάει πολλές φορές τον αγαθό ψευδολόγο προύχοντα Α. Γρηγοριάδη), δε δυσκολεύε­ται να συκοφαντήσει τους Πετιμεζαίους, πως τάχα εσκόπευαν τότε να εξοντώ­σουν τους προύχοντες! Βλ. και για τη δολοφονική εξόντωση των Πετιμεζαίων πριν από την Επανάσταση, από τους Καλαβρυτινούς προύχοντες. Τ. Α. Σταματό- πουλου, «Ο Εσωτερικός Αγώνας», σ. 15-27 και 290-292. Κ. Δεληγιάννη, «Απο­μνημονεύματα», Τ. Β ', 111. Κ. Καλατζή, «Πετιμεζάδες», 124. Φραντζή, τ. Β '89. Γερβίνου, τ. Α ', 387. Σπηλιάδη τ. Α ', 490 κπ. Φωτάκου, τ. Α ',459. Κολοκοτρώ- νη», «Διήγησις κλπ.». «Π. Π. Γερμανός», 165.

32

τους πολέμησαν52. Οι κοτζαμπάσηδες, για.ν’ αυξηθεί το γόητρό τους και για νάχουν μεγαλύτερα δικαιώματα στα λάφυρα, ήθελαν σ ’ αυτούς.53 Οι Τουρκαλβανοί προτιμούσαν να παραδοθούν στον Οδυσσέα, που τους ήταν γνωστός, κι έκαναν μυστικές συνεν­νοήσεις μαζί του. Ο Λόντος όμως παράγγειλε στον αρχηγό τους Ντελή Αχμέτ να μην παραδοθούν στον Οδυσσέα, γιατί θα δυσα- ρεστηθούν οι ΜοραΤτες και θα τους σφάξουν όλους.54

Βλέποντας οι Τούρκοι την ασυμφωνία τους, αποφάσισαν να μην παραδοθούν και να συνεχίσουν την αντίστασή τους. Κι ώς ό- του να συμφωνήσουν οι Έλληνες, ήρθαν τούρκικα πλοία με το Γιουσούφ, από την Πάτρα και έσωσαν πάνου από 1000 Τούρ­κους. Όμως κ ι’ αυτοί που σώθηκαν με τα καράβια, κακουχισμέ- νοι, πληγωμένοι και νηστικοί, βγαίνοντας στο Ρίο τόρριξαν στο φαγοπότι κι αρκετοί πέθαναν...

52. «Κανείς δεν δύναται ν ' αρνηθή ως πασιφανώς ομολογούμενον. ότι εις την μάχην της Ακράτας ο Ν. Πετιμεζάς και ο Ν. Ιολιώτης επροξένησαν πολύν αφανισμόν εις τους Τούρκους». Φραντζή, «Επιτομή», τ. Β’, 27. Κ. Καλατζή, «Πετιμεζάδες», 130. Μένδελσον, τ. Α . 445.

53. «Οι ολιγαρχικοί... εζήτουν να λάβωσι εκτός της αναλογίας των, το δέκατοναπό τα λάφυρα». (Ιπηλιάδη, τ. Β’,491). Ο καυγάς για τα λάφυρα έσωσε τους Τούρκους. Ο Κολοκοτρώνη; ετοίμαζε να στείλει στρατό για ν" αποτελειώ­σουν τους Τούρκους, αλλά οι Κοτζαμπάσηδες δεν ήθελαν, γιατί θα λιγόστευε η αναλογία τους στα λάφυρα: «οι άρχοντες όμως — διηγείται — γράφουν να τους στείλωμεν πολεμοφόδια και να μη στείλω στράτευμα, και η υπόΟεσις ήτον δια τα λάφυρα. Τους επολιόρκησαν δυο μήνες και οι Τούρκοι έκαναν συμφωνίες χωρίς να τις εκτελούν. Τα καράβια έφτασαν με μεντάτι τους επήραν και τους επήγαν στην Πάτρα». «Διήγησις κλπ». Χέρτσμπεργ, τ. Β", 76. Γερβίνουτ. Α 388. Π.Π. Γερμανού, 166 Σπ. Τρικούπη. τ. Γ ’ 1-2 και 250.

54. Φωτάκου, τ. Α ’, 457.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ '

Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΛΟΝΤΟΥ ΣΤΗ ΡΟΥΜΕΛΗ

Τα δυό πρώτα χρόνια ήταν τα πιο «χαρμόσυνα» για την Επα­νάσταση. Μετά τη συντριβή όμως του Αλή - Πασά, που χωρίς να το θέλει πρόσφερε μεγάλη υπηρεσία στους ' Ελληνες, τα τούρ­κικα στρατεύματα ελευθερωμένα και ανενόχλητα κατέβαιναν κατά κύματα στην Ελλάδα, γιατί ο επίμονος Σουλτάνος Μαχμούτ εννοούσε να συντρίψει με κάθε τρόπο την Επανάσταση. Έ τσι, παρ’ όλη την καταστροφή της μεγάλης στρατιάς του Δράμαλη και την αποτυχία της α ' πολιορκίας του Μεσολογγιού, στα μέσα του 1823, νέος τούρκικος στρατός κατεβαίνει στην Α. και Δ. Ελλάδα. Το σχέδιο των Τούρκων παραμένει το ίδιο με το 1822: Στρατός υποτάσσοντας την Α. και Δ. Σ Ελλάδα, να περάσει στην Πελοπόννησο κι ενισχυμένος με την ταυτόχρονη έξοδο του στόλου να καταπνίξει την Επανάσταση.

Το Μάη λοιπόν του 1823, ο Γιουσούφ Περκόφτσαλης και ο Σαλήχ πασάς κατεβαίνουν στην Α. Ελλάδα και λεηλατούν τα Σάλωνα και τη Θήβα και μοίρα τούρκικου στόλου βρίσκεται στον Κορινθιακό για να τους μεταφέρει στην Πελοπόννησο. Στη Δ. Ελλάδα κατέρχεται άλλος στρατός με το Μουσταή πασά της Σκόδρας. Και ο Γιουσούφ πασάς παίρνει διαταγή να στρατολο­γήσει Αλβανούς και να τους φέρει στο Μόριά. Οι Τούρκοι της Πάτρας μετά τη διάλυση της πολιορκίας, ανενόχλητοι περιτρέ­χουν και λεηλατούν τις γειτονικές επαρχίες.

Η Ελληνική Κυβέρνηση μπρός σ ’ αυτό το μεγάλο κίνδυνο αποφασίζει να συστήσει δυο στρατόπεδα, ένα στα Μέγαρα για τους Τούρκους που κατέβαιναν από την Α. Ελλάδα, και άλλο στην Πάτρα,55 για να την πολιορκήσουν και να εμποδίσουν ενδεχόμενη απόβαση στην Πελοπόννησο κι ακόμ’ αποφάσισε να στείλει και βοήθεια απ’ την Πελοπόννησο στη Δ. Ελλάδα.

55. Την άνοιξη του 1823, η Κυβέρνηση ίδρυσε δύο στρατόπεδα, το ένα στη Μεγαρίδα και τ ' άλλο στην Πάτρα με το Γ ιατρό κο και μ ' ανώτατη εποπτεία τοι> ΖαΤμη. Σπ. Τρικούπη τ. Γ ’.49 Κ. Ν. Τριανταφύλλοιι. ΙΛΠ. 218-219.

34

Ο Λόντος με αγωνία παρακολουθούσε τις βραδυκίνητες ενέργειες, που έκανε η Κυβέρνηση μπρός στο μεγάλο κίνδυνο, που απειλούσε το Μόριά και ξεχωριστά την ιδιαίτερη πατρίδα του, την πολύπαθη «παράλιον Βοστίτσαν», που στην κορυφή του Μόριά, ήταν στην άμεση απειλή του τούρκικου στόλου και στρατού. Έβλεπε και ο ίδιος τώρα, πόσο επιζήμιο ήταν, που η Πάτρα παράμενε ακόμα στα χέρια των Τούρκων και περσότερο στρατιωτικός παρά πολιτικός, ένοιωθε το κακό που έκαναν τα πολιτικά πάθη και οι διχογνωμίες και δυσανασχετούσε με την αδράνεια, που έδειχν’ η Κυβέρνηση: «ΔΓ όνομα του Θεού — έγραφε στο ΖαΓμη και Χαραλάμπη — τι κατάστασις είναι αυτή; τι κάθεσθε καταγινόμενοι περί όνου σκιάς; Αφήσατε τας ακαίρους φιλονεικίας και τρέξατε κλτν». Κι η ανησυχία του ήταν τέτοια, που την ίδιαν ημέρα γράφει και άλλο γράμμα στους ίδιους.56

Με τον ηρωικό θάνατο του Μάρκου, η κατάσταση χειροτέ­ρεψε πιο πολύ. Ο Σκόντρα - πασάς κατέρχεται νοτιότερα και απειλεί Αιτωλικό και Μεσολόγγι, και ο Λόντος φροντίζει με το φίλο του Ζαΐμη στην Κυβέρνηση να πάνε στη Δ. Ελλάδα Πελο- ποννήσιοι να βοηθήσουν. Δεν περιορίστηκεν ομως να τονίζει τον κίνδυνο, αλλά προθυμοποιήθηκε και ο ίδιος να περάσει στη Ρούμελη. Ετοίμασε 2000 στρατό και γνωστοποίησε την απόφασή του στον Έπαρχο του Μεσολογγιού Μεταξά και στην Κυβέρνη­ση. Κι επειδή ο τούρκικος στόλος απόκλεισε τις Αιτωλικές ακτές και ήταν δύσκολο να περάσει τόσος στρατός, ο Λόντος έστειλε αμέσως το Ροδόπουλο με 300 άντρες κι αργότερα επέρασε κι ο

56. «Βλέπετε αδελφοί — έγραφ' ο Λόντος — εις ποίαν αδράνειαν ευρισκό- μεθα δια την μεγίστην ποικιλότητα των παθών μας. Ενώ το παν της Γραικίας πάσχει παθήματα οικτρότατα και τραγικώτατα ημείς παίζομεν τους αστραγά­λους». Αξιοσημείωτο είναι και το ωραίο γράμμα του στο Βασίλη Πετιμεζά: • προχθές έλαβον γράμματα από τους αδελφούς μας στρατιωτικούς αξιωματικούς της Ρούμελης, από τα Άγραφα έως εις τα Σάλωνα και όλοι με μιαν φωνήν γράφουν ότι η Ρούμελη κινδυνεύει και το βλέπω ότι είναι αληθινόν, βλέπω από το άλλο μέρος ότι ημείς καθήμεθα και πυρωνόμεθα εις την φωτιάν των γειτονικών οσπητίων χωρίς να στοχασθώμεν ότι ύστερα έχει να καταντήση και εις τα ιδικά μας. Εμένα αδελφέ με ετρύπησαν ξεχωριστά δια να προφθάσω εις βοήθειαν τους. δεν μπορώ να το αποφύγω επειδή εκάη η καρδιά μου από τα γράμματά τους». Κ. Καλατζή, «Πετιμεζάδες», 180. Δ. Κόκκινου, τ. Σ τ '. 281. .142.

3S

ίδιος στη Στερεά. Τον ίδιο καιρό, άλλο σώμα με το Β. Πετιμεζά επέρασε στη Ρούμελη και μαζί με το Ροδόπουλο ετράβηξαν για τα στενά της Καλλιακούδας, όπου ενώθηκαν με τους Σουλιώτες του Ζυγούρη Τζαβέλλα, το Ν. Κοντογιάννη, το Σαδήμα και τους Γιολδασαίους.57 Η εκστρατεία είχε άδοξο τέλος. Οι Έλληνες νικήθη καν (από προδοσία των Γιολδασαίων και του Σαδήμα) και ο Ν. Κοντογιάννης με το Ζυγούρη Τζαβέλλα βρέθηκαν στην ανάγκη να περάσουν ανάμεσ’ από τους Τούρκους και βρήκαν ηρωικό θάνατο κι οι δυό τους. Μετά το φοβερή καταστροφή που έπαθαν στην Καλλιακούδα, οι άλλοι διασκορπίστηκαν.58

Ο Λόντος (που δεν έλαβε μέρος στη μάχη, απέχοντας 4 ώρες)5’ και ο Β. Πετιμεζάς βρέθηκαν σε πολύ δύσκολες στιγ­μές. Παρ’ όλ’ αυτά, ήσαν αποφασισμένοι να μην εγκαταλείψουν τη θέση τους, αλλά ενωμένοι με το Μήτσο Κοντογιάννη και το Δ. Σκαλτσά, να μείνουν εκεί και «ν’ αποθάνουν πολεμούντες» και την ηρωική τους απόφαση, παρακαλούσαν το ΖαΓμη, να τη γνωστοποιήσει στα «αδέλφια, εξαδέλφια και όλους τους συγγε­νείς τους».

Στο μεταξύ, η κατάσταση ήταν πολύ κρίσιμη για το Μεσο­λόγγι. Ο Μουσταή με τον Ομέρ ανεμπόδιστοι προχωρούν. Ο πληθυσμός είναι ανάστατος. Ο Έπαρχος Μεταξάς παίρνει δραστήρια μέτρα προστασίας και οργανώνει την άμυνα με τους οπλαρχηγούς Τσόγκα, Μακρή, Κ. Τζαβέλλα, Κ. Μπότσαρη και καλεί και το Λόντο με τους ΜοραΤτες, που ήταν στη Στερεά να τρέξουν στο Μεσολόγγι να τους βοηθήσουν. Ο Λόντος όμως

57. Ο Λόντος στα 1822, είχε στείλει και το Δ. Μελετόπουλο με 350 που επολέμησε στη Φοντάνα και διέπρεψε. Από τη Ρούμελη ο Λόντος εγνωστοποίη- σε στην Κυβέρνηση τις ενέργειές του και η «Προσωρινή Διοίκησις» του έστειλε, καθώς και στο Β. Πετιμεζά, θερμότατο συγχαρητήριο έγγραφο. «Αρχ. Λόντου», τ. A ' 128-129. «Αρχείον Κοινότητος Ύδρας», υπό Α. Λιγνού, τ. θ ' , 392.

58. Σπ. Τρικούπη, τ. Γ ',4 3 .59. Στη μάχη της Καλλιακούδας, ο Λόντος δεν έλαβε μέρος, γιατί, όπως

γράφει στην αναφορά του στον Κολοκοτρώνη, «ευρέθημεν οδοιπορούντες τέσσαρας (4) ώρες μακράν του πεδίου της μάχης όταν οι ημέτεροι ενικήθησαν». Ανέκδοτα έγγραφα «Αρχ. Λόντου» (Μουσείο Μπενάκη) — Ν. Μεσσηνέζη. 41. Βλ. και 1. Θ. Κολοκοτρώνη, «Ελληνικά Υπομνήματα», 107.

36

δυσαρεστημένος με τον Πανουργιά και τους Γαλαξειδιώτες, που δεν του έδιναν τα καράβια τους να περάσει το στρατό του στο Μόριά κι αντίθετα προς όσα έγραφε παραπάνω με ηρωικά και μεγαλόστομα λόγια στο ΖαΤμη, ότι ήταν αποφασισμένοι «ν' απσθάνουν πολεμούντες», αντί να μείνει να βοηθήσει το Μεσο­λόγγι που περνούσε τόσο μεγάλο κίνδυνο, έφυγε πάλι για την Πελοπόννησο...

Αυτό έδωσ’ αφορμή στους Μεσολογγίτες, που κινδύνευαν, να κατηγορήσουν το Λόντο, ότι όχι μόνον δεν έμεινε να τους βοηθήσει, αφού ήταν εκεί στη Δ. Ελλάδα, αλλά φεύγοντας μαζί με το σώμα του επηρε και τους Σουλιώτες και έτσι ελάττωσε, αντί να ενισχύσει, την άμυνα του Μεσολογγιού!60

Η κατηγορία ήταν βαρειά και ο Λόντος, ίσως θέλοντας να επανορθώσει το σφάλμα του, αμέσως μετά το γυρισμό του στην Πελοπόννησο, δεν εσταμάτησε καθόλου στο Αίγιο, αλλά τράβη­ξε για τη Γαστούνη, όπου θα συγκεντρωνόταν στρατός με αρχηγό το ΖαΤμη, περιμένοντας τον Ελληνικό στόλο να τους μεταφέρει στο Μεσολόγγι. Από εκεί γράφει στο βουλευτή αδερφό του Αναστάση και απολογείται στην κατηγορία, ότι δεν έμεινε να πολεμήσει στο Μεσολόγγι, αν και βρισκόταν εκεί, και τόνιζε ότι εσκόπευε να περάσει με τα καράβια στο Μεσολόγγι.61 Η βοήθεια όμως, που κατά τόσο περίεργο τρόπο εννοούσε να δώσει στο Μεσολόγγι — φεύγοντας από εκεί όπου βρισκόταν και ξαναγυρίζοντας με τα καράβια πάλιν εκεί — δεν έμελλε να φτάσει ποτέ. Οι Μεσολογγίτες υποδεικνύουν διαρκώς τον κίνδυ­νο, ζητώντας ενίσχυση. Δραστήριες ενέργειες καταβάλλουνται από παντού. Οι Κουντουριωταίοι προσφέρουν μεγάλα ποσά,

60. «Οι Δυτικοελλαδίται — γράφει το Εκτελεστικόν Σώμα προς τον Α. Λόντο — παραπονούνται προς την Διοίκησιν επιφέροντες, ότι ενώ ήλπιζον βοήθειαν από τους Πελοποννησΐους η Ευγενεία σου παρ' ελπίδα τους επήρες και τους ιδικούς των οτρατιώτας όσοι ευρΐσκοντο έξω του Μεσολογγίου και εδύναντο να πολεμήσουν τον εχθρόν και κατά τούτο ευρίσκουν δικαίωμα διότι ενώ κατεγίνετο η Διοίκησις να τους στείλη βοήθειαν Πελοποννησίων εκεί όπου είναι ο κίνδυνος, εξαίφνης ακούει τους Σουλιώτας και άλλους Ηπειρώτας εις τον Μωρέα, όπου δεν είναι κατά το παρόν κίνδυνος-. «Αρχ. Λόντου-, τ. Α", 155 (αρθ. £γρ. 3287/20.10.1823 περίοδος Βα).

61. Βλ. απολογητικό γράμμα του Λόντου στο Αρχείο του, τ. A ’ 157-159.

37

αλλά επειδή δεν ήσαν αρκετά για το ξεκίνημα του στόλου, παρακαλούν τον Αναστάση Λόντο να φροντίσει «να σταλθή και ο δασμός της Κορινθίας και Βοστίτζης».62 Μα κι ο Ανδρέας Λόντος, στην τόσο δύσκολη για τα εθνικά πράγματ’ αυτή περίσταση, είχε μεγάλη ανάγκη και ο ίδιος για χρήματα.63 Τα έξοδά του είχαν αυξήσει με τους νέους μισθοφόρους, τους Σουλιώτες, που επήρε φεύγοντας από τη Δ. Ελλάδα. ΓΓ αυτό γράφει στον αδερφό του: «εις τον λογαριασμόν οπού σου έστειλα βλέπεις ότι δεν έχω παρά, μ ’ όλον τούτο όταν έλθουν τα καράβια δανείζομαι από τους συστρατιώτας μου και δίδω δέ­κα χιλιάδες γρόσια». Το γράμμ' αυτό χρησίμεψε στους βιογρά­φους του να εξάρουν την αφιλοκέρδεια, την εντιμότητα και τη γενναιοδωρία του Λόντου, που όχι μόνο συντηρούσε τους μισθο­φόρους του με δικά του χρήματα, αλλά έφτανε να δανειστεί και από τους στρατιώτες του να ενισχύσει τον Αγώνα.64 Η αλήθεια, δυστυχώς, είναι πολύ διαφορετική και θα την δούμε αμέσως παρακάτω, από αδιάψευστους μάρτυρες, δηλαδή τα γράμματα του ίδιου του Λόντου, του αδερφού του Αναστάση και του ΖαΤμη.

62. «Αρχ. Α. Λόντου», τ. A ’, 151-153.63. Είναι πολύ χαρακτηριστικό, ότι στη σύσκεψη της Βοστιτσας και στον

έρανο που έγινε στα 1822, δεν αναφέρεται καμιά δωρεά του Λόντου. όπως τόσων άλλων Μοραϊτών και μάλιστα του συμπολίτη του Δ. Μελετόπουλου, που πρόσφερε 10.000 γρόσια. Βλ. Εφ. «Εστία». 2.4.1904. Α. Ανδρεάδη. «Ιστορία Εθνικών Δανείων». Π. Ραπτάρχη. «Ιστορ. της Οικονομικής Ζωής της Ελλάδος»90.

64. Οι βιογράφοι του Λόντου. Α. Αγςπητός και προ πάντων ο Π. Ξυνόπου- λος και Αρ. Ιταυρόπουλος από πατριωτική συμπάθεια, όχι μόνο φροντίζουν να παρασιωπούν συστηματικά κάθε δυσάρεστο σημείο, αλλά και παρασύρουνται πολλές φορές σ ' αδικαιολόγητες υπερβολές κι ανακρίβειες, που αδικούν την καλή τους πρόθεση.

38

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η '

ΔΕΙ ΧΡΗΜΑΤΩΝ...Δημοσθένης

Το μεγάλο δράμα της ζωής του Λόντου ήταν οι ανυπέρβλη­τες οικονομικές στενοχώριες, που τον βασάνιζαν και πριν από την Επανάσταση και μετά σ ’ όλη του τη ζωή, ώς ότου τον κατά- στρεψαν τελικά.

Τα περσότερ’ από τα έγγραφα του αρχείου του (γνωστά κι ανέκδοτα), αναφέρουνται σε χρηματικά ζητήματα, σε δάνεια κλπ και η οικονομική ανάγκη προσδιορίζει κι εξηγεί τις πιο πολλές από τις πράξεις του.65 Κι αυτήν ακόμα την πατριωτική του δράση τη συσχετίζει με την οικονομικήν ενίσχυση, που θα του έ- διν’ η Κυβέρνηση «δια να επ ’ αυξήση τον ζήλον και την προθυ­μίαν του

Συνηθισμένος σ ’ αμέριμνη και πολυδάπανη ζωή απ’ τα μικρά του χρόνια δεν μπόρεσε ποτέ να χαλιναγωγήσει και να μετριάσει τις αδυναμίες και τα πάθη του και στερημένος ολό- τελ’ από «πνεύμα οικονομίας», παρά τις δύσκολες περιστάσεις, εξακολουθεί να μένει σπάταλος κι αδιόρθωτος γλεντζές σ ’ όλη του τη ζωή, πράγμα που του δημιούργησε τη φήμη και τη γενική κατακραυγή, ότι ήταν ακόλαστος και μέθυσος.67

Και η απόφασή του να συστήσει και να διατηρεί μόνιμο

65. Αναρίθμητα είναι τ ' ανέκδοτα έγγραφα του Λόντου (στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, την Εθνική Βιβλιοθήκη και το Μουσείο Μπενάκη), που αναφέ- ρουνται σε χρηματικά ζητήματα, δάνεια κλπ. και που θα έπιαναν παρά πολύ χώρο και ν* αναφέρουμε απλώς τους αριθμούς και τις χρονολογίες τους (χώρια τ ’ αχρονολόγητα).

66. Βλέπε την αναφορά του Λόντου προς τον πρόεδρο του Βουλευτικού I. Ορλάνδο: «... Η υπερτάτη Διοίκησις αν με εγνωρίζη πρόθυμον και ευπειθή εις τας εκδουλεύσεις της ας φροντίση να με οικονομίση δια να επ’ αυξήση τον ζήλον και προθυμίαν μου, ειδέ πάλιν εγώ κινούμαι όσον περισσότερον δυνηθώ. εάν όμως όχι κατά τας ελπίδας της δεν είναι το βάρος ειδικόν μου». -Αρχ. Λόντου-, τ. Α" 268. 269.

67. Χέρτσμπεργκ. τ. Γ ’. 79.

39

στρατιωτικό σώμα από 300 Ρουμελιώτες,.του επαύξησαν ακόμα πιο πολύ τις ανάγκες του. Βρίσκεται λοιπόν αναγκασμένος να δανείζεται από παντού, από το Ζαϊμη, το Μελετόπουλο, τα μοναστήρια Μ. Σπήλαιο και Ταξιάρχες,6* φορολογεί καταθλι- πτικά και συνεχώς τους φτωχούς χωριάτες· του Καζά της Βοστίτσας, που (όπως είδαμε), εξαντλημένοι περσότερο από κάθε άλλην επαρχία με τις συχνές φορολογίες και τις επιδρομές και λεηλασίες των Τούρκων, διαμαρτύρονται και κρύβονται στους λόγγους για ν ’ αποφύγουν την πληρωμή.69

Μα και οι πρόκριτοι της Βοστίτσας έχουν αρχίσει κι αυτοί να χάνουν την υπομονή τους, όπως φαίνετ’ από την αναφορά τους στον «παραστάτη» της επαρχίας Σ. Ιωάννου: «ηξεύρεις καλά ότι εξαρχής επάσχομεν δια το ακατάλληλον της Επαρχίας και του υποκειμένου της ευγενείας του (Λόντου) καθότι η μέν επαρχία ως πασίδηλον πολλά μικρά τα δε έξοδα του ανδρός υπέρογκα και δυσβάστακτα, όμως μ ’ όλα ταύτα ημείς αυτοί υπεφέραμε κατ’ ιδίαν κλαίοντες και παραπονούμενοι χωρίς να

68. Γούδα, «Βίοι παράλληλοι κλπ», τ. Η ', 337. Α. Παπαδοπούλου,«Η μονή των Ταξιαρχών», 93.

69. Βλ. για τη δυσχέρεια και τη δυσφορία των χωρικών, στο γράμμα του Δ. Αδαμόπουλου στο Λόντο: «... είδον να αδημονήτε οπού δεν σας εμβάζω συνεχώς χρήματα... Τίκωμαι εις άκρον ακούον την χρηματικήν στενοχώριαν σας μα τι να κάμω; σας στέλλω λοιπόν με τους παρόντος ανθρώπους μου σήμερον γρόσια δύω χιλιάδες δεκα οκτώ... Των Πυργοποροβιτσάνων έκαμα όσην σφίξην απετούσε η περί στάσις και δεν ημπόρεσα να ευγάλω περισσώτερα από όσα εις τον λογαρια­σμόν και αύριον θέλει ξαναστείλω. Οι Διακοπτήτε θέλουν να κλείουν 200: γρό­σια... Οι Παντελεϊμονήται κλείουν 60: γρόσια... Οι Φτερέοι αφού τους κλείσω όσα με άλλην σας με προστάζετε μένουν να δώσουν τζήρκα 50: γρόσια ακόμη. Οι Μαυρικιώται δια τα όσα μένουν έχον σταλμένω εις Βοστίτζα προς τον αντιστρά­τηγον κριθάρη — αγγαλά αυτοί ολίγα μένουν. Οι Κουνινιώτε έδωσαν με πολλούς κόπους 30: γρόσια και δια τα άλλα φωνάζουν, ότι έχουν πολλά εξωδα εις τους λαβωμένους καμομένα. Οι Παρασκευήται τα έδωσαν των χρυσωχώων. Οι Αρα- χωβήτε εστάθει από τα αδύνατα να δώσουν παρά λέγοντες ότι ή να πληρώσουν όλοι. ή και αυτοί δεν πληρώνουν, δηλαδή να πληρώση και ο Γιώργας και κάμπο­σους οπού έχετε μαζί σας, επειδή όμως είναι ολήγη η ποσώτητα αυτών δεν τους επαραβίασα. Οι Γληγωρήται 95: γρόσια τα έδωσαν του Γιανακιού εις απουσίαν εδική μου και τα εξώδευσεναυτός κλπ». «Αρχ. Λόντου», τ. A ', 16-17 τ. Β ' ,91-92.

αναφερθώμεν και να ενοχλήσωμεν την σεβαστήν διοίκησιν».70Αλλά δεν περιορίζεται να καταδυναστεύει μόνο τ^υς πατρι­

ώτες του με τα «υπέρογκα και δυσβάστακτα» έξοδά του, παράλ­ληλα δεν παραλείπει να διαρπάζει τα εθνικά εισοδήματα και από τις γειτονικές επαρχίες: «Κατ’ αυτάς πληροφορείται η Διοίκη- σις ότι η Γενναιότης σου εμποδίζεις τον Π. Μπουκαήρην, οπού προσδιώρισεν η Διοίκησις να συνάξη τας εθνικάς προσόδους της Επαρχίας Πάτρας, να συνάθροιση τα αυτά εισοδήματα, και από τα χωρία Τζετζεβά και τα παραλαμβάνεις η Γενναιότης σου με λόγον να επαρκέσης εις τα στρατεύματα».71 Τα «στρατεύμα­τα» ως τόσο του Λόντου, ήσαν αναγνωρισμένα κι επληρωνόν- τουσαν τους μισθούς των από την Κυβέρνηση.72

Μα και οι στρατιώτες του, ακολουθώντας το παράδειγμα του αρχηγού τους, διαρπάζουν και λεηλατούν στη Βοστίτσα, στη Γαστούνη, στην Κόρινθο, στο Ά ργος και αλλού, όπως βλέπουμε στα σχετικά έγγραφα, που του έστελν’ η Διοίκηση.73

70. Ν. Μεσσηνέζη, 58.71. «Αρχ. Λόντου», τ. Β' 1% (αρ. εγ. 2892/19.7.1824 Περδ. Βα).72. Βλ. σχετικό έγγραφο, «Αρχ. Λόντου», τ. Β", 2 (αρ. εγ. 591 3-1—24 Π.

Βα)73. Βλ. για τις αρπαγές των στρατιωτών του Λόντου: «η Διοίκησις πληρο­

φορείται ότι οι κατά τα χωρία της επαρχίας Άργους ευρισκόμενοι στρατιώται κάμνουσι μεγάλος καταχρήσεις, και εκ τούτων προξενούνται από τους χωρικούς παράπονα πικρά, και γογγυσμός δίκαιος. Ό θεν διορίζεστε να διατάξητε τους κατά τα χωρία αρχηγούς των στρατιωτικών σας αποσπασμάτων, να παύσωσι του λοιπού τας καταχρήσεις· διότι όταν λαμβάνωσι το καθ' ημέραν πλήρες οι στρατιώται δεν είναι άδικον να αρπάζωσι τον χωρικού τα θρέμματα βιαίως;» Και αλλού: «Οι κάτοικοι του χωρίου Μπολέτι παρρησιασθέντες εις την Δι«ίκησιν δΓ αναφοράς των, αναφέρουσι δεινοπαθώς ότι στρατιώται εκ των υπό την οδηγίαν σου, διαβαίνοντες εκ του χωρίου των επετέθησαν κατά των Βαλτετζιω- τών, έπραξαν εις αυτούς πολλά άτοπα δεν ηρκέσθησαν μ ' όλον τούτο εις αυτά- αλλ’ ήρπασαν και μεγάλα ζώα καθώς παρατηρείτε εις τον οποίον σας εγκλείετε κατάλογος λεπτομερής. Λοιπόν άμα λάβητε την παρούσαν να εξετάσετε τους στρατιώτας' πρέπει ακριβώς να ευρεθώσι τα ζώα των πτωχών, και να αποδόσω- σιν, διότι δεν είναι δίκαιον και πρέπον στρατιώται της Διοικήσεως λαμβάνοντες τους μισθούς των και τα σιτηρέσια των τακτικώς και ανελιηώς όντες τεταγμένοι υπερασπισταί των νόμων και της δικαιοσύνης να πράττωσι παρόμοια». «Αρχ. Λόντου». τ. Β ', 98, 196. 428-429 (αρ. έγ. 978/15.4.1824 και 1501/ 18.5.24). «Αρχ.

41

Απολυταρχικός από χαρακτήρα και πεποίθηση ο Λόντος, αυθαίρετος και βίαιος, καταδυναστεύει τους πατριώτες του, που διαμαρτύρονται για την «αυταρχικότητά τ ου», δεν λογαριάζει, ούτε ακούει κανένα κι έχοντας δικό του στρατιωτικό σώμα εννοεί ν ’ αποτελεί «κράτος εν κράτα» και να κάνει του κεφα­λιού του. Δεν εκστρατεύει, όταν τον διατάζει η Κυβέρνηση σε μέρος που υπάρχει κίνδυνος, αλλά όπως θέλει και όπως του υπαγορεύουν μόνο τ ’ ατομικά του συμφέροντα και χρησιμοποιεί τους μισθωτούς του για να διαρπάζει τα εθνικά εισοδήματα. Για όλ’ αυτά, δικοί μας και ξένοι μεγάλοι ιστορικοί, όπως ο Γερβίνος, ο Μένδελσον, ο Χέρτσμπεργκ, τον αποκαλούν ανεπιφύλακτα «βάρβάρον, τυραννικόν, άρπαγα..»1* Κι η πιο καταπληχτική από­δειξη, ήταν τον καιρό, που το Μεσολόγγι περνούσε ώρες αγω­νίας κι υπήρχε τόση ανάγκη για χρήματα να κινηθεί ο στόλος και να σωθεί. Ο Α. Μαυροκορδάτος, αναγγέλνοντας τη δωρεά (5. 000 τάληρα) των Κουντουριωταίων στον Α. Λόντο, του ετόνιζε το μεγάλο κίνδυνο και τον εξόρκιζε: «.. αδελφέ στείλεται τα της Κορίνθου και Βοστίτσης χρήματα χωρίς αργοπορίαν... αδελφέ κυτάξαται να προφθασθούν χρήματα και πάλιν χρήματα διότι το Μεσολόγγι κινδυνεύει μεγάλως».75 Ο Αντρέας Λόντος όμως, (όπως μας πληροφορεί ο Ζαΐμης), στην τόσο κρίσιμη αυτή περί­σταση, έπαιρνε για λογαριασμό του και τα χρήματ' ακόμη (30.000 γρόσια), που πρόσφεραν οι σταφιδολόγοι Καλαβρυτινοί για το ξεκίνημα του στόλου!76

Δ. Ρώμα». τ. Α . 226 τ. Β \ 484, 486. (Αρχ. Εθν. Βιβλ. αρθ. 6840).74. Σπηλιάδη τ. Α". 325, 565. τ. Γ \ 363. Οικονόμου, 745. «Αρχείον Δ.

Ρώμα», τ. Β", 484-486 (αρ. 6840 αρχ. Εθν. Βιβλιοθήκης). Γερβίνου, τ. Β", 60. Χέρτσμπεργκ, τ. Γ \ 79

75. «Αρχ. Λόντου-, τ. A ’, 152-153.76. Βλ. το γράμμα του ΖαΤμη στον Αναστάση Λόντο: «Περί εράνου εκ μεν

των Καλαβρύτων εμαζώχθησαν 27 χιλ. γρόσια και Βοστίτζας τα οποία εδόθηαν προ ημερών εις τους παραστάτας της νήσου· 30 όμως χιλιάδες οπού εόόθηοαν από σταφιδολόγους Καλαβρυτινούς δια τήν αυτήν υπόθεσιν (ξεκίνημα του στόλου) τας εκράτηαεν ο στρατηγός αδελφός σου λέγων ότι θέλει αναφερθή εις την Διοίκησιν και ίσως έως τώρα να έγραψεν. Δεν είναι αμφιβολία όμως ότι θέλει τα εξοδεύσει εις σωτηριώδη έργα». Στο αρχείο του Λόντου όμως, πουθενά δεν φαίνβται τέτοια αναφορά του. («Αρχείον Α. Λόντου», τ. Α" 132). Στον έρανο, καθώς

42

Παράλληλα εκδήλωνε την αρπαχτική του διάθεση και για τα εισοδήματ’ άλλων μακρυνών επαρχιών για να μη βρεθεί στη δυσάρεστην ανάγκη να ξοδέψει από τη δική του περιουσία: «Θεώρησον την διάθεσιν της Διοικήσεως — γράφει στον αδερ­φό του Αναστάση — και γράψε μου αν είναι καιρός να αναφέρω να μου σταλθή διαταγή να μου δώσουν από τας προσόδους της Γαστούνης ή του Πύργου τα όσα έχω να λάβω δια να μη δόσω ακολούθως εις τους στρατιώτας μου την πατρικήν ιδιοκτησίαν».11

Ο αδερφός του Αναστάσης, πολύ νέος, σπουδασμένος στην Ευρώπη, διατηρούσε ακόμη αισθήματ’ αγνά και πατριωτισμόν άδολο και δε συμφωνούσε με τον αδερφό του Αντρέα, τον διαπαιδαγωγημένο στη μεγάλη σχολή της διαφθοράς της Πό­λης. Οι αντιρρήσεις του Αναστάση για την απληστία του αδερφού του, την κατακράτηση των «εθνικών χρημάτων» και τη μοιρασιά των εθνικών σταφίδων μεταξύ συγγενών και φίλων, ήσαν πολύ ζωηρές. Κι ακόμα δε δυσκολευόταν να δίνει μαθή- ματ’ αρετής και πατριωτισμού στον κατά πολύ μεγαλύτερον αδερφό του Αντρέα.78 Γ ι’ αυτό, αναγκάστηκε να παρέμβει ο συγγενής τους Α. ΖαΤμης, ν ’ αναλάβει την υπεράσπιση και τη δικαιολογία του Αντρέα Λόντου, να προσγειώσει τον ιδεολόγο, αισθηματία και άπειρο νέο και να του δώσει μαθήματα Μακια- βελλισμού...

Τέλος πάντων, με 40.000 γρόσια, που στάλθηκαν από τη

βλέπουμε στο «Αρχείον Κοινότητος Ύδρας», οι Καλαβρυτινοί και οι Βιστιτσι- άνοι πρόσφεραν 27.640 γρόσια. τ. 9 (έκδ. Α. Λιγνού), 365, 410. 509, τ. 10ος, 22.

77. «Αρχείον Α. Λόντου», τ. Α '. 158.78. Ο Αναστάσης Λόντος, κοντά σ τ ' άλλα, έγραφε στον αδερφό του

Αντρέα: «ο γαμβρός μας (Λ. Μεσσηνέζης) δεν μου έστειλε χρήματα και με λέγετε ότι θα είναι από τις σταφίδες μας και ότι ύστερα τα πέρνομεν. Αυτά είναι χρήματα της Πατρίδος καθώς και ημείς αυτοί και αν η Πατρίς υπάρξει υπάρχωμεν, έχομεν και χρήματα, τουναντίον ούτε θα υποφέρωμεν να επιζήσω- μεν, ούτε τότε χρήματα μας χρειάζονται». Για τη μοιρασιά των εθνικών σταφίδων, γράφει και ο γαμπρός του Μεσσηνέζης στον Αντρέα Λόντο: «Σας ευχαριστώ δια την φροντίδα, που ελάβετε και με εδώσατε μέρος εις τας εθνικάς σταφίδας. Μου εγράφετε προλαβόντως να δώσω προς τον Θεόδωρον Ζωγράφον μιαν από τας εθνικάς σταφήδας κλπ». «Αρχ. Α. Λόντου».τ. Α ', Ι63Φ-Ι64, 171,τ. Β '. 329-330.

43

Σαλαμίνα, κινήθηκεν ο στόλος κι έφτασε στο Μεσολόγγι, χωρίς όμως να παραλάβει τους Πελοποννήσιους με το Λόντο, που πε- ρίμεναν στη Γαστούνη. Οι Τούρκοι είχαν στο μεταξύ λύσει την πολιορκία του Αιτωλικού κ ι’ έτσι αποσοβήθηκεν ο κίνδυνος, που απειλούσε το Μεσολόγγι.

44

ΚΕΦΑΛΑΙΟ θ '

ΤΟ ΑΠΟΤΡΟΠΑΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΕΓΚΛΗΜΑ, Η ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ,

Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Ό τα ν η Ολιγαρχία του Μόριά, επήρε αυθαίρετα την εξουσία συσταίνοντας τη «Γερουσία των Καλτεζών», χωρίς να λόγιαριά- σει τη θέληση του λαού, ο Α. Λόντος απασχολημένος με τα στρατιωτικά δεν έλαβε μέρος σ ’ αυτή. Κι όταν ακόμη τον εκάλεσαν, δεν επήγεν ο ίδιος, αλλά έστειλ’ αντιπρόσωπό του τον Κ. Δημητρίου.79

Εκεί όμως, που ο Λόντος έλαβ’ ενεργό μέρος και μάλιστα διεδραμάτισε το θλιβερότερο ρόλο, ήταν η Α ' Εθνική Συνέλευ­ση της Πιάδας, όπου για να ευχαριστήσει τους οικοκυραίους της Ύδρας, φάνηκε πρόθυμος κι εδολοφόνησε με τους μισθωτούς του Ρουμελιώτες το μεγάλο πατριώτη Αντώνη Οικονόμου, που φεύγοντας από το μοναστήρι του Φονιά, όπου τον είχαν φυλακί­σει οι προύχοντες, ερχόταν να λάβει μέρος στη συνέλευση.

Η άγρια κι άδικη αυτή δολοφονία του ήρωα Α. Οικονόμου, που επαναστατώντας την Ύδρα (παρά την αντίδραση των νοικοκυραίων), εξασφάλισε την επιτυχία του απελευθερωτικού αγώνα και ιδιαίτερα στο Μόριά, παραμένει πάντα το μεγάλο κι ανεξάλειπτο στίγμα όλης της ζωής του Α. Λόντου."0 Κι αφού με

79. Βλ. για τον ολιγαρχικό χαρακτήρα της Γερουσίας: Κ. Παπαρρηγόπου- λου, «Ιστ. Ελλ. Έθνους», τ. Στ' 36. Π. Π. Γερμανού, 51.73. Οικονόμου. 152-154. 193. Φίνλευ, <·1στ. Ελλ. Επαναστάσεως». μ ' επιμέλεια Τάσου Βουρνά, τ. Α ' 318. 328-329. Τ. Α. Σταματόπουλου, «Ο Εσωτερικός Αγώνας κλπ··. 207 κπ. Ι.Κ. Κορδάτου. «Νεοελληνική Πολιτική Ιστορία», τ. Α ' 255 και «Ιστ. Νεώτερης Ελλάδας», τ. Β '. 202-204.

80. «Αυτό το τέλος είχε ο Οικονόμου (γράφει ο Δ. Κόκκινος), πουεκινητο- ποίησε την Ύδραν, υπήρξε πραγματικός ήριος και αγνός άνθρωπος και η Οέσις τη ςφυσιογνωμίας του εις την Ιστορίαν είναι μεταξύ παν πρώτων μεγά/.ων παραγόν­των του Αγώνος» 1ΕΕ, τ. Δ ' 48. Βλ. και Φιλήμονα: «Οι ολιγαρχικοί της Ύδρας κρύπτοντες ήδη την περί του φόνου ιδέαν κατώρθωσαν να σταλή ο Α. Λόντος δια να τον συλλαβή και τον περιορίση- ούτος όμως τον εφόνευσε καθ' οδόν την 14

45

τη δολοφονία του Οικονόμου81 και ικανοποιώντας όλες τις απαιτήσεις τους, απέσπασαν τους Υδραίους και τους λοιπούς Νησιώτες από τον Υψηλάντη, οι κοτζαμπάσηδες και ο Μαυρο- κορδάτος, κατόρθωσαν τέλος να επικρατήσουν. Και την αρχι- κήν αυτή του επιτυχία οι συνασπισμένοι πια ολιγαρχικοί (Κο­τζαμπάσηδες, Νησιώτες και Φαναριώτες) την κατέστησαν ορι­στική στη Β' Συνέλευση του Ά στρος 1823 (φρούραρχος ο Λόντος), όπου κατάφεραν με καλπονοθείες κατά το Ν. Δραγού- μη82 να εκλέξουν κυβέρνηση καθαρά ολιγαρχική παραμερίζον­τας τον Υψηλάντη, τους καπεταναίους και το λαό.

Ο παραμερισμός αυτός, όπως ήταν επόμενο, παρόξυνε πιο πολύ τα πάθη ανάμεσα στις δυό τάξεις (ολιγαρχικούς και δημοκρατικούς) και τα πράγματα εβάδιζαν για εμφύλιο πόλεμο. Και στην έκρηξή του πρωτοστάτησε το «Αρχοντικόν Κόμμα»

Δεκεμβρίου 1821... Η πράξις αϋτη μέγαν διήγειρε τον ερεθισμόν εν Ά ργει... Αλλ’ ότε η γενική Επανάστασις ηνδρώθη δια της μερικής επαναστάσεως της Ύδρας- ότε ο ήρως Α. Οικονόμου έπιε το πικρόν ποτήριον της δολοφονίας, οι καρποί της επελθούσης ειρήνης εγλύκαναν ποτέ τα χείλη των ορφανών δυστυ­χών τέκνων του, των τριών θηλέων και δύο αρρένων;» (ΔΙΕΕ. τ. Δ ' 353 κ.π.) Και ο I. θεοφανίδης γράφει: «Αφού έφθασεν η είδησις αύτη (ότι έρχεται ο Οικονόμου στη Συνέλευση), οι πολιτικοί ΜωραΤτες και οι πρόκριτοι της ’ Υδρας χωρίς να γνωρίζουν τίποτε οι στρατιωτικοί εκτός του Ανδρέα Λόντου, συνήλθον ως συσκεφθέντες ομού και απεφάσιαν να τον δολοφονήσουν ο δε Α. Λόντος όστις είχε σώμα μισθωτών στρατιωτών και είχε κάποιαν τάξιν δια να ευχαριστή- ση τους προκρίτους εδέχθη να δολοφονήση τον ήρωα Οικονόμου». «Ιστορικόν Αρχείον», τεύχ. Α ', 204. Φωτάκου, τ. Α", 277. Σπ. Τρικούπη, τ. Β ', 88.

81. Ο τελευταίος βιογράφος του Λόντου, Α. Σταυρόπουλος στην «Ιστορία του Αιγίου» παρ’ όλο που του λείπουν ολοφάνερα η συνθετική και κριτική ικανότητα κι ανακατεύει ιστορικά γεγονότα με κάθε είδους άσχετες παρεμβο­λές και πολλές ανακρίβειες, έχει όμως συγκεντρώσει πολύ υλικό (έστω κΓ ανεπεξέργαστο), που θα είναι χρήσιμο για το μελλοντικό συγγραφέα της πραγματικής ιστορίας του Αιγίου. Είναι ως τόσο πολύ περίεργο, ότι για το πρώτο μεγάλο πολιτικό έγκλημα, που αναστάτωσε τον τόπο. δηλ. τη δολοφονία του μεγάλου πατριώτη Α. Οικονόμου, από το Λόντο, δεν αναφέρει εντελώς τίποτε!

82. «Ιστορικοί Αναμνήσεις», τ. Α ', 36. Ο Λόντος, σ ’ ανέκδοτο έγγραφό του, γράφει στ’ αδέρφια του, να φροντίσουν μ’ όλους τους φίλους και δικούς, «να εκλεχθώ πληρεξούσιος από Βοστίτσαν». Γεν. Αρχ. Κράτους Φάκελ. 243/ 22.12.1823.

46

των Κοτζαμπάσηδων της ΑχαΓας. Γιατί μόλις αποφασίστηκε να πάει ο Κολοκοτρώνης να πολιορκήσει την Πάτρα και ο Πλα- πούτας στρατολογώντας στην Καρύταινα βάδιζε για τη Γαστού- νη, ο προύχοντας Αναγνώστης Δεληγιάννης, ο μεγαλύτερος ραδιούργος του 1821, ειδοποίησε αμέσως τον Α. ΖαΓμη και Α. Λόντο, που έξαλλοι από το θυμό, έτρεξανστη Γαστούνη με 2000 στρατό κι άρχισαν τις λεηλασίες και αψιμαχίες.81

Μόλις όμως μαθεύτηκεν, ότι έρχετ’ ο Κολοκοτρώνης, α­ναγκάστηκαν ν ’ αποχωρήσουν, γιατί τους εγκατέλειψαν οι στρατιώτες τους, μην έχοντας διάθεση να πολεμήσουν με τον Κολοκοτρώνη.

Αργότερα ο Λόντος, αφού είχε αρχίσει επίσημα πια ο α ' εμφύλιος πόλεμος, εξεστράτεψε στην Κόρινθο «υπερασπιστής των Νόμων και της Διοικήσεως», όπου εκυρίεψε τον Ακροκόριν- θο δωροδοκώντας τους Ρουμελιώτες84 και κοντά εβάδισεν, αρχη­γός του κυβερνητικού στρατού, για την Τρίπολη και την επο- λιόρκησε. Τέλος παραβαίνοντας τις συμφωνίες, που είχε κάνει με τον Κολοκοτρώνη, εμπήκε στην Τρίπολη, όπου οι στρατιώ­τες του εξόν από άλλες ασχήμιες, διασκόρπισαν και τα αρχεία του Εκτελεστικού, παρ’ όλο που είχε ρητή διαταγή «θέλετε εξε­τάσει μεγάλως δια να ευρεθώσι τα αρχίβια του Εκτελεστικού και φυλαχθωσι»85

83. Για τις διαρπαγές του Λόντου και ΖαΤμη στην Ηλεία, γράφει ο Δ. Μελετόπουλος στο Λόντο: «... Ή λθεν ο κυρ Διαμαντής Δημογέροντας, Πολι­τάρχης, και λοιποί παραπονούμενοι ότι εστείλλετε εις Σουλεημάναγα και ανοίξατε το μαγαζί των δια να πάρετε το γέννημα... λέγοντας μου ότι δεν το ήλπιζαν να καταδεχθήτε κατ' αυτόν τον τρόπον, η Εκλαμπρότης Σας». «Αρχ. Λόντου», τ. A ' 169-170.

84. Τότε είπε ο Λόντος την περίφημη φράση του: «Ελλην και χρυσός συνώνυμα...»

85. «Ο Λόντος δεν έλαβε πρόνοιαν να φυλάξη τα έγγραφα και το παράδοξον ότι εξέλιπον όλα σχεδόν εκείνα του καθαιρεθέντος Νομοτελεστικού, επί σκοπώ να μη φανούν αι πράξεις του». Και οι στρατιώτες του Λόντου τα εχρησιμοποίη- σαν να τυλίγουν παστές σαρδέλλες! Βλ. και το ευχαριστήριο έγγραφο, πού έ- στειλ’ η Κυβέρνηση στο νικητή Λόντο «υπέρ της στερεώσεως των Νόμων, κα­λώς και λαμπρώςαγωνισαμένω».«Αρχ. Λόντου», τ. Β' 86-87, 136-137. Σπηλιάδη, τ. Β' 19 κπ.

47

Μετά το θρίαμβό του ο Λόντος, έρχεται στο Ά ργος και γεμάτος έπαρση με τη δικαιολογημένη συναίσθηση, ότι είναι ο κύριος συντελεστής της νίκης, έχει αγέρωχο ύφος, τον έχει πιάσει «το μπουρί του». Κι ενώ οι στρατιώτες του παράλληλα λεηλατού­σαν το Μ.πολλέτι, αυτός, «ορμύλος και θυμώδης», δεν ακούει κανένα, θέλει να κάμει υποχείριό του το Εκτελεστικό (του Κουντουριώτη).86 Η στάση του αυτή καθώς και οι συμφωνίες με επιεικείς όρους, που έκαμαν οι «Ανδρέϊδες» (ΖαΓμης και Λόντος) με τον Κολοκοτρώνη, δυσαρέστησε τον Κουντουριώτη, που ξεχνώντας τις υπηρεσίες τους και ότι σ ’ αυτούς όφειλε τη νίκη, άρχισε να τους φέρνεται με προσβλητικό τρόπο κι αρνήθηκε να τους αναγνωρίσει όσα έξοδα είχαν κάνει για τον πρώτο πόλεμο, πράγματα που έχουμε ιστορήσει αναλυτικά στο βιβλίο μας «Ο Εσωτερικός Αγώνας».87 Ακόμα ο Κουντουριώτης με την παρακί­νηση των Εγγλέζων, που ραδιουργούσαν με το γαμπρό των Κουντουριωταίων I. Ορλάνδο και το Μαυροκορδάτο, έδειχνε και κυριαρχικές διαθέσεις για το Μόριά και γΓ αυτό ετοποθέτη- σε φίλους του στο παλαμίδι και την Ακροναυπλία. Αυτό, αναστάτωσε τους Ανδρέϊδες και «πλήρεις οργής», έφυγαν για τις επαρχίες τους.88

86. Ο Λόντος «ορμύλος και θυμώδης» καθώς γράφει ο ίδιος στον αδερφό του Αναστάση, τον έχει πιάσει «του μπουρί του», κάθεται πάνω στ' ατσάλι, δεν δέχεται ούτε κουβέντα και «ευθύς — γράφει — οπού λάβω τήν παραμικράν αιτίαν κόβω το.ντουφέκι εις τον ώμον και υπάγω εκεί οπού ξεύρω». Ο Κουντουριώτης γίνεται ανάστατος, τον αποκαλεί «επηρμένον, φαντασιώδη, αλαζόνα, Ιαρδανάπαλλον κλπ.» και συγχισμένος βρίσκεται σ ' αμηχανία να τον παραπέμψει στο Βουλευτικο ή να συγκαλέσει Έκτακτη Συνέλευση «να λάβωμεν ανάλογα μέτρα κατ' αυτού». Μα στο τέλος, τα κουβέντιασε με τον Επίσκοπο Βρεσθένης, τον Π. Νοταρά κι άλλους, κι έκριναν προτιμότερο να παρασιωπη- θεί το πράγμα. «Αρχείον Κουντουριωταίων», τ. Β", 202—203, 207, 242-243, 254.

87. Τ. Α. Ιταματόπουλου, ΕΑ, 300-339. Ο Λόντος με το 1. Νοταρά έστειλαν γράμμα σ ' έντονο ύφος κι εζητούσαν χρήματα και ο 1. Κουντουριώτης εύρισκε «γέμοντα κραιπάλης και μωρίας τα γράμματα του Σαρδαναπάλλου Λόντου και του ηλιθίου Νοταροπούλου». «Αρχ. Κουντουρ.», τ. Γ", 26 κ.π.

88. Μετά την ξαφνικήν αναχώρηση του Λόντου, ο φίλος του Γ. Γιατράκος, έμεινε κατάπληχτος και μ ' εκτεταμένο γράμμα του στο Λόντο εκφράζει την απορία του. αφού είχαν συμφωνήσει να μείνουν και να υπερασπιστούν τους

48

Επειδή όμως, η κατάσταση χειροτέρεψε και τα Σάλωνα κινδύνευαν, η Κυβέρνηση διέταξε το Λόντο να εκστρατέψει στη Στερεά (26 Ιούνη του 1824). Όμως ο Λόντος αυτή τη φορά δεν προθυμοποιήθηκε να πάει ο ίδιος, αν και οι Ρουμελιώτες οπλαρ­χηγοί τον καλούσαν να βοηθήσει, αλλά έστειλε τον Π. Νοταρά, Γ. Ροδόπουλο, το Γιώργο Μωραίτη και το Δ. Μελετόπουλο με 200 στρατιώτες, που έλαβαν μέρος στη νίκη της Άμπλιανης κι έπεισε και τον Κ. Τζαβέλλα να στείλει τον αδερφό του εκεί.·9 Και παρ’ όλο, που ο Λόντος αρνήθηκε να πάει ο ίδιος στη Ρούμελη, η Κυβέρνηση, επειδή ήταν φόβος οι Τούρκοι να κάμουν απόβαση στην Πάτρα και να μπουν στο μέσα Μόριά, αποφάσισε να συστήσει στρατόπεδο στην Πάτρα. Και στις 14 Ιούλη του 1824, διόρισε το Λόντο, Γενικόν Αρχηγό και Στρατο­πεδάρχη, με το υπ’ αριθ. 2738 έγγραφό της.

Νόμους και τη Διοίκηση -μέχρι τελευταίας ρανίδος του αίματός των·. Και απογοητευμένος αποφασίζει ν ' αποσυρθεί και ο ίδιος αδιάφορος στο σπίτι του, γιατί «ηίστις δεν μένει πλέον εις τον άνθρωπον». «Αρχείον Α. Λόντου», τ. Β' 178-179.

89. Περραιβού. «Απομνημονεύματα», τ. Β". 33. Σ. Τρικούπη. τ. Γ", ΙΟΙ. Σπηλιάδη, τ. Β '. 77, 109. «Αρχ. Λόντου-, τ. Β" 166-167.

49

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I '

Ο ΛΟΝΤΟΣ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑΡΧΗΣ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ

Η μεγάλη τιμή της αρχηγίας στο στρατόπεδο της Πάτρας, ερχόταν κάπως αργά για το Λόντο, γιατί στο μεταξύ είχαν αρχί­σει οι προστριβές με την Κυβέρνηση και οι συμφιλιωτικές συ­νεννοήσεις του ΖαΤμη και Λόντου με τον Κολοκοτρώνη και τους Δεληγιανναίους.90 ΓΓ αυτό, ο Λόντος δεν προθυμοποιήθηκε να πάει αμέσως στην Πάτρα, παρ’ όλο που θα είχε κάτου από τις διαταγές του τους πιο σημαντικούς του Μόριά, τους Δεληγιαν- ναίους, Νοταραίους, Πετιμεζαίους και τους δυό γιούς του Κολο­κοτρώνη.

Η Κυβέρνηση τόνιζε διαρκώς την ανάγκη να επιταχύνει «τον πηγαιμόν του εις το στρατόπεδον» κι εξέφραζε την απορία της για τη βραδυπορία του, αφού είχε φροντίσει να του προμηθέ­ψει όλα, διορίζοντας φροντιστή, μισθοδότη, επιθεωρητή, ακόμα και γιατρό, το Γερμανό Κάουκεν Ρίντερ.91 Μα ο Λόντος, (όπως φαίνεται και από τ ' ανέκδοτα έγγραφα που βρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους), πότε με τη δικαιολογία, ότι είναι άρρωστος κι άλλοτε ότι του έλειπαν τα τρόφιμα, εξακολουθούσε να παραμένει στο Αίγιο και το Διακοφτό, ενώ οι Καλαβρυτινοί στρατιώτες του, μην έχοντας τι να κάνουν, εγύριζαν στ’ αμπέλια για να περνούν την ώρα τους.92 Ό τ ι, όμως, η βραδυπορία του

90. Βλ. για τις συμφιλιωτικές συνεννοήσεις, «Αρχ. Λόντου», τ. Β", 147-149. 157-161. 174-175, 214. 220 221. 287-290.

91. «Αρχείον Λόντου». τ. Β", 192, κπ.μ' επιμέλεια, σ. Ν. Δραγούμη.92. Ο Λόντος, που έμενε «εις τα ερείπια της Βοστίτζας» και είχε συγκεντρώ­

σει «υπέρ τους 1100 στρατιώτας» Βοστιτσιάνους και Καλαβρυτινούς και άλλους 650 «προφυλακήν άντικρυ του Καστελλίου», έγραφε στο «Υπουργείον Πολέ­μου». δικαιολογώντας την αργοπορία του: «ησθένησα τόσον βαρέως ώστε με ήφερον εις το Διακοπτόν εις το φτωχικόν μου βαστακτόν. ησθένησα όχι τόσον από κακοπάθειαν... αλλά από την μεγάλην λύπην θεωρόν τας πολεμικάς εργασί­ας του Έθνους τόσον αμελώς και αμεθόδως διοργανισμένας». Και σ ’ άλλο του γράμμα, ότι καθυστέρησε «εξ αιτίας της ελλείψεως τροφών προερχομένης εκ της αργοπορίας του φροντιστού». Για τους Καλαβρυτινούς στρατιώτες που «περιφέ-

50

ήταν σκόπιμη, φαίνεται και από το γράμμα, που έστειλ’ ο Κολοκοτρώνης στο Λόντο: «... την αργοπορίαν των υιών μου δια να την ενήργουν έπρεπε πρότερον να μου το γράψετε, πριν δηλαδή προχωρίσουν, μ’ όλον τούτο και τώρα επέταξα να βραδυ- πορούν όσον το δυνατόν» 93

Τέλος, αργά πολύ, στις 13 του Σεπτέμβρη του 1824, κι ύστερ’ από αλλεπάλληλα έγγραφα, που έστειλ’ η Διοίκηση «να επιταχύνη τον πηγαιμόν του»94, έφτασε στην Πάτρα ο Λόντος (αφού διορίστηκε από τις 14 Ιούλη στρατοπεδάρχης!) κι ανέλα-

ροντο εις τα αμπέλια και διάφορα μέρη της Βοστίτζας και αλλαχού» η -Προσωρινή Διοίκηση», διέταξε να μην πληρωθούν. Ανέκδοτα έγγραφα του Λόντου (8-8-1824, 12-8-24, 4-9-24. 15-8-24, από Βοστίτσα, Διακοφτό και Γρου- ζούμισα), και έγγραφο της «Πρ. Διοικησ. » (αρ. 4006/21-8-24). Γενικά Αρχεία του Κράτους (φάκελλος αρ. 243).

93. -Αρχ. Λόντου», τ. Β ', 220-221, και Αρχείο θ . Κολοκοτρώνη», τ. Β ',207.

94." Η «Προσωρινή Διοίκησις» μ ' ανέκδοτο έγγραφό της στο «Υπουργείον Πολέμου», έδωσε διαταγή να ξανατονίσει στο Λόντο, ότι «...η Διοίκησις τον διώρισε προ καιρού να μεταβή εις Π. Πάτρας, όπου εσυγκροτήθη στρατόπεδον και εδιορίσθη αρχηγός και όχι να ενδιατρίβη εις ΒοστΙτσαν και να προκαλέση τους Καλαβρυτινούς στρατιώτας εκεί και να διορίζη τον στρατηγόν Ιωάννη Νοταράν να επιστρέψη εις την Κόρινθον και να τον εμποδίζη από το μέρος όπου προσδιορίσθη με αδικαιολογήτους δυσκολίας. Ό θεν δια να διατηρηθή σταθε- ρώς η πολιορκία των Π. Πατρών να επιταχύνη τον πηγαιμόν του εκεί με τα προσδιορισθέντα στρατεύματα, όπου διωρίσθησαν φροντιστής, μισθοδότης και επιθεωρητής εφωδιασμένος με όλα τα αναγκαία καθώς και ήδη τους στέλλει η Διοίκησις τριάκοντα χιλιάδας γρόσια προς τοις άλλοις, δια να οικονομώσι τα αναγκαία των στρατιωτών, μάλιστα διωρίσθησαν να συνάξουν και τας προσό­δους των Παλαιών Πατρών. Επί πάσι να φροντίση, οπού η καταμέτρησις των στρατιωτών να ενεργείται κατά τας διαταγάς της Διοκήσεως και να διευθύνεται η καταγραφή επικυρουμένη και από τον ίδιο ως αρχηγόν και ούτως να πληρώνον­ται εγκαίρως οι ρισθοί των στρατιωτών, οι οποίοι, καθώς και τα άλλα, είναι εις βάρος της Διοικήσεως και αυτή έχει την αναγκαίαν πρόνοιαν περί πάντων. Να διορίση προς τούτοις όλους τους αρχηγούς τους διορισμένους υπό την οδηγίαν του να επιταχύνουν τον πηγαιμόν τους εις το στρατόπεδον». Εν Ναυπλίω τη 23 Αυγούστου 1824. ο πρόεδρος Γ. Κουντουριώτης. Παναγιώτης Μπότασης. Ιωάν­νης Κωλέτης, Πανούτσος Νοταράς, ο προσωρινός δε Γραμματεύς II. Γ. Ρόδιος». Από τ ' ανέκδοτο «Αρχ. Λόντου» (συλλογή Βλαχογιάννη), που βρίσκεται στα Γενικά αρχεία του Κράτους, Φάκελλος 243 (3919/18-8-24, αρ. 3389/3391/20-8-24. 4006/ 21-8-1824, 4106/23-8-24, 3525/24-8-24, 3443/21-8-24 κλπ.).

S1

βε την αρχηγία της πολιορκίας, ενώ στο μεταξύ, οι μυστικές συνομιλίες με τον Κολοκοτρώνη, Δεληγιανναίους και άλλους Ρουμελιώτες είχαν προχωρήσει αρκετά.

Οι Τούρκοι στο μεταξύ, με τον Ντελή - Αχμέτ, παρ’ όλη την πολιορκία σα να μη συνέβαινε τίποτα «εξήρχοντο άφοβοι και ελεηλάτουν όχι μόνον την επαρχίαν εκείνην αλλά και τα πλησιόχωρα χωρία της Γαστούνης». Έκαναν όυχνές επιδρομές στα Λεχαινά, όπου «εφόνευσαν και ηχμαλώτευσαν πολλούς» και στο Μαρκόπουλο, που λίγο έλειψε να σκοτώσουν κι αυτόν τον Σισίνη κι εγύρισαν στην Πάτρα «δουλαγωγούντες γυναίκας και παιδία». Το Νοέμβρη, προχώρησαν και στην ίδια τη Γαστούνη, έκαναν φοβερή λεηλασία κι επήραν πολλούς αιχμάλωτους. «Ενώ δε συνέβαινον ταύτα — γράφει ο Τρικούπης — υπήρχε στρατόπεδον Ελληνικόν εις πολιορκίαν των Πατρών υπό τον Λόντον και εδαπανώντο εις χρήσιν αυτού τα εισοδήματα των γειτονικών Επαρχιών, αλλά το στρατόπεδον ύπνωτεν».95 Ο Τρι- κούπης δεν έχει δίκηο, γιατί το στρατόπεδο δεν «ύπνωττεν», αλλά είχε πολύ σπουδαιότερες ασχολίες, προπαρασκεύαζε δη- λαδη με δραστηριότητα μαζί με τους γιούς του Κολοκοτρώνη τον β' εμφύλιο πόλεμο..

Αν ήταν όμως δυνατό να ευδοκιμήσει μια πολιορκία, αφού ο αρχηγός της, από την πρώτη στιγμή, έδειξε τόσην απροθυμία κι αδιαφορία, τόση λίγη πίστη κι ενθουσιασμό για το έργο που αναλάβαινε και που πριν αρχίσει καλά καλά την πολιορκία,

95. Οι Τούρκοι της Πάτρας «τον Νοέμβριον επροχώρησαν και εις την πόλιν της Γαστούνης, όπου έθυσαν, ηχμαλώτευσαν και ελεηλάτησαν». (Σπ. Τρικούπη, τ. Γ", 106). Βλ. και γράμμα Γ. Κουντουριώτη: «Προ ημερών εξήλθον εκ της Πάτρας οι εχθροί και έκαμαν μεγίστην φθοράν εις την επαρχίαν Πάτρας, προχωρήσαντες και εις τήν επαρχίαν Γαστούνης, από την οποίαν ελαφυραγώγη- σαν ικανά βοσκήματα, επυρπόλησαν άπειρα χωρία, έσφαξαν πολλούς ομογενείς, και το σχετικώτερον, ηχμαλώτισαν αρκετούς. Εν ενί λόγω ολίγον έλειψαν να εισβάλωσιν και εις την μητρόπολιν της Γαστούνης να συλλάβωσι ζώντα τον επάρατον εκείνον Σισίνην, όστις είναι η απώλεια και ο παντελής εξολοθρευμός εκείνης της ωραίας και πλούσιας επαρχίας. Εκείνος δεν φροντίζει δ ι ' άλλο ει μη να θησαυρΙζη παρρησιάζων καθ' εκάστην λογαριασμούς και προσκλαιόμενος ότι ηφανίσθη». «Αρχ. Κουντουριωταίων», τ. Γ ' 46, 47 και επιστολή ΖαΤμη, «Αρχ. Λόντου», τ. Β ', 186, 244, μ ' επιμέλεια Στεφ. Ν. Δραγούμη.

52

σκεφτότανε τη διάλυσή της! «Γράψετέ με εν ησυχία και τον σκοπόν οπού ελάβεται (του έγραφεν ο «σώφρων» ΖαΤμης), δια το στρατόπεδον, αν αποφασίσεται την διάλυσιν...»94

96. Ο ΖαΤμης, από την πρώτη στιγμή, υποδεικνύει τη διάλυση της πολιορ­κίας και γράφει συχνά γΓ αυτό στο Λόντο, Φωτήλα, Π. Νοταρά και Γ. Καλαρά. «Αρχ. Λόντου». τ. Β". 306. 309. 363 κλπ.

53

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ'

Η ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Η πολιορκία, φυσικά, που γινόταν με τέτοιο τρόπο, παρα- μελήθηκε ολότελα και παραλυσία βασίλευε στο στρατόπεδο: «Δια να εγλεντίσετε ολίγον ιδού σας περιγράφω την κατάστασιν τούτου του Στρατοπέδου. Εστάλθηκαν οι κατάλογοι προς την Διοίκησιν δια 3800 στρατιώτας, δεν είχαμεν περισσοτέρους από 2500. Τώρα όμως δεν υπάρχουν ούτε δύω χιλιάδες, και ο φροντιστής δίδει τα σιτερέσια δια όλους τους ψημένους του καταλόγου, προσμένοντας κατά τον αυτόν να πληροθούν και οι μισθοί. Το κάθε στρατιωτικόν Σώμα έχει τόσους αξιωματικούς, οπού τα σιτηρέσια αυτών ανεβαίνουν εις το έξωδον σχεδόν ωσάν όλα τα λοιπά των στρατιωτών του ιδίου Σώματος1 και κριθάρι δια 450: άλογα, και από όσες οκάδες θέλουν οι τζαουσάδες, ενώ δεν είναι ούτε 100, και αφού γίνονται όλαι αυταί αι καταχρήσεις, αι οποίαι ημπορούν να εξοδεύσουν όλα τα δάνεια παρά των Ά γ ­γλων, τι κάμνωμεν; Εις τας 20 τρέχοντος έρχονται 300 τούρκοι έφιπποι εις ένα χωρίον δύο ώρας μακράν από εδώ, πέρνουν 17: γυναικόπεδα θανατώνουν και έναν... μη νομίσετε — το γράμμ' απευθύνετ’ από ανώνυμον στον Αν. Λόντο — ότι δεν τα ηξεύρει αυτά το Σεβαστόν εκτελεστικόν, διότι ο μισθοδότης Επιθεορι- τής, και φροντιστής τούτου, του στρατοπέδου τα έγραψαν κλπ...».97

Οι καταχρήσεις, η άσκοπη σπατάλη τόσων χρημάτων για ένα στρατό, που αδρανούσε και στάθηκε ανίκανος, όχι να πάρει την Πάτρα, αλλά ούτε να εμποδίσει καθόλου τους Τούρκους να βγαίνουν συνεχώς και να λεηλατούν, ανάγκασε την Κυβέρνηση, που έβλεπεν, ότι η πολιορκία κατέρρεε, να στείλει τον Πλαπού- τα (24 Οκτώβρη), συναρχηγό του Λόντου, ώστε αν θελήσει αυτός να τη διαλύσει, να την συνεχίσει ο ^ ο π ο υ το ς .9·1 Αλλά δεν

97. «Αρχ. Α. Λόντου». τ. Β \ 255-256 (διατηρούμε τήν ορθογραφία).98. Ο Πλαπούτας όταν πήρε τη διαταγή από την Κυβέρνηση να πάει στην

Πάτρα, ξέροντας καλά το Λόντο γράφει στον Κουντουριώτη προβλέποντας

54

πρόφθασε καν να πάει, γιατί ο ΖαΓμης και ο Λόντος διέλυσαν την πολιορκία (26 Οκτώβρη).9’

Έ τσι λοιπόν άδοξα, για μιαν ακόμη φορά, η πολιορκία της Πάτρας, που άρχισε με τόσες προετοιμασίες κι έξοδα και ευοίω­νες προσδοκίες, διαλύθηκε και οι δυστυχισμένοι Πατρινοί ξα- ναπαραδόθηκαν στο γνωστό έλεος και τη διάκριση των Τούρ-

Ο Λόντος, που ένοιωθε βέβαια τις φοβερές συνέπειες και την κατακραυγή, που θα είχεν η απόφασή του, για να δικαιολο­γηθεί έστειλε μακροσκελέστατη «διαμαρτυρία κατά της Διοική- σεως», όπου εξιστορούσε τις θυσίες και τις μεγάλες υπηρεσίες, που πρόσφερε στο ' Εθνος και ιδιαίτερα στην Κυβέρνηση Κουν- τουριώτη κατά τον α'· εμφύλιο πόλεμο και ότι αναγκάστηκε να διαλύσει την πολιορκία, γιατί δεν είχε χρήματα και τροφές. Κατηγορούσεν ακόμα την Κυβέρνηση, ότι «τα χρήματα» (δά­νειο) «καταχρηστικός εξοδεύθησαν εις αγοράς παρασίτων, εις αμοιβάς παραλόγους δορυφόρων» και ότι «δεν εχορήγησαν τους αναλόγους πόρους δια να μη ευδοκιμήσει το έργον τούτο και να δειχθώμεν ανάξιοι και επομένως να πειραχθή η υποληψί μας».100

Οι κατηγορίες του για φατριαστικές ενέργειες του Κουντου- ριώτη — Κωλέτη, δεν ήσαν αβάσιμες και αστήριχτες. Από του σημείου όμως αυτού, του να μη στέλνει αρκετά χρήματα η Κυβέρνηση,101 μέχρι το να φτάσει ο Λόντος απρόοπτα στην

«απείρους δυσκολίας» και τον καλούσε να λάβει τα μέτρα του. Βλ. και τα προφητικά γράμματα του Παπαφλέσσα, Π. Νοταρά και Γ. Ρόδιου στους Κουν- τουριώτηδες για τη σίγουρη διάλυση της πολιορκίας, «Αρχ. Κουντουριώτη, τ. Γ '. 285, 291, 323. 326. Σπηλιάδη, τ. Β ', 77.

99. Ο Λόντος κρατούσε φυλακισμένους «αρεστάτους». τον πολιτάρχη Πά­τρας, Ντάρα και το Φιλικό I. Παπαδιαμαντόπουλο. ως φίλους του Κουντουριώ­τη. Διαλύοντας την πολιορκία φεύγει για τα Δεμέστιχα και Βοστίτσα, ελευθερώ­νει τον Ντάρα και του λέει να ειπεί στον Κωλέτη, ότι θα «του κόψη τα χέρια αν τον πιάση» και στον Κουντουριώτη, ότι «θα τον πελαγώση», ενώ λίγο πριν του έγραφε: «ποτέ δεν θέλει φθάσωμεν εις τοιαύτην κακοήθειαν ώστε να εχθρευθώ- μεν την φιλόκαλον οικίαν σας». «Αρχ. Κουντουριώτη», τ. Γ ', 78, 329-331, 339. 347, 349.

100. Βλ. την περίφημη «διαμαρτυρία» του Λόντου, στο Αρχείο του, τ. Β' 341, 354.

ΙΟΙ. Το «Εκτελεστικόν Σώμα», μ ' έγγραφό του στο Λόντο, τον διαβεβαίωνε

55

απόφαση να διαλύσει την πολιορκία, που εστοίχισε τόσα χρή­ματα (700.000 γρόσια κατά το Λόντο), και φροντίδες και να εγκαταλείψει τους πατριώτες του στη διάθεση των Τούρκων, χωρίς να ειδοποιήσει καθόλου τη Διοίκηση, που τον έκαμε στρατοπεδάρχη, βέβαια η απόσταση είναι πολύ μεγάλη.102

ΓΓ αυτό, κατάπληξη και αγανάχτηση ένοιωσαν οι αντιπρό­σωποι του Έθνους, όταν διαβάστηκεν η «διαμαρτυρία», οι κατηγόριες του Λόντου και η απόφασή του να διαλύσει την πολιορκία. Η Κυβέρνηση κάλεσεν αμέσως το Λόντο να πάει στο Ναύπλιο μόνο με δέκα στρατιώτες ν ’ απολογηθεί, αλλά ο Λόντος, ο «υπερασπιστής και φίλος των Νόμων και της Διοικήσε- ως», όπως παρουσιάζουνταν πρίν, παρανομώντας τώρα ο ίδιος, αρνήθηκε101 Οι κάτοικοι της Υδρας υποβάλλουν αναφορά και κακίζουν τη στάση των κοτζαμπάσηδων ΑχαΤας και τη διάλυση της πολιορκίας και ο ίδιος ο υπαρχηγός του Λόντου, ο Δ. Μελετόπουλος και ο Ασ. Φωτήλας εκφράζουν την κατάπληξή τους.1"4 Και ο Τρικούπης, που ήταν προσωπικός φίλος του

•ότι η Διοίκησις δεν έπαυσε και δεν θέλει παυσει να συντροφεΰη τας εργασίας σας με την ακοίμητόν της πρόνοιαν», ότι του έστειλε 120.000 γρόσια και του υπόσχονταν και άλλ’ από το δάνειο, που περίμενε. Αρ. εγγρα. 5206/6-10-1824, περίοδος Β'.

102. Βλ. και γράμμα Σ. Νοταρά στον Αναστάση Λόντο: «Είχαν δικαίωμα! (ισχυρίζουνται δηλ. ο Λόντος κλπ. να διαλύσουν την πολιορκία). Ό ταν όμως αναφέρουν τα δικαιώματά τους και η υπερτάτη (Διοίκησις) δεν τα ακούση... τότε έχουν όλα τα δικαιώματα οι άνωθεν. Ει δε εξάδελφε το θίλω έτζι πρέπει να λείψη εάν θέλομεν να σωθώμεν». «Αρχ. Λόντου», τ. Β ', 362.

103. «Αρχ. Λόντου», τ. Β \ 376, αριθ. έγγρ. 759/5-11-24 και 612/6-11-1824) και 382.

104. Βλ. γράμμα του Δ. Μελετόπουλου, στο Λόντο: «Μεγάλως μ* ελύπησεν η διάλυσις της πολιορκίας των Πατρών και ας όψονται οι αίτιοι, επειδή κΓ εφέτος αν δε γένη τίποτες ποτέ δεν θέλει γίνη και ενδεχόμενον να προξενηθή η παντελής φθορά του γένους από αυτά τα φρούρια». Βλ. και τη συγκινητική έκκληση του Π. Νοταρά. Α. Φωτήλα, Γ. Καλαρά και Α. Ζαφειρόπουλου, στο ΖαΓμη, Λόντο και λοιπούς πολιορκητές της Πάτρας: «Ουδόλως εφάνη αρεστή εις ημάς η απόφασις, οπού εκάμετε (για τη διάλυση της πολιορκίας). Επειδή βλέπομεν εκ του σύνεγγυς τον αφανισμόν του Έθνους, η παραμικρά αιτία εμφυλίου πολέμου θέλει εμποδίσει και δάνειον, και ανεξαρτησίαν, και θέλει επιφέρει παρά πόδας την εξόντωσιν ενός Έθνους, δια το οποίον εχύθησαν, και

56

Ζαϊμη και του Λόντου γράφει: «Διέλυσαν το στρατόπεδον αυθαιρέτως επί προφάσει ελλείψεως τροφών και διεσκορπίσθη- σαν εις άλλας επαρχίας προς υποκίνησιν ταραχών... Εν τοσούτω επειδή εχρειάζετο να δικαιολογηθή το κίνημά των υπό πρόσχη­μα νομιμότητος, ασεβούντες εις τους νόμους κατηγόρουν την Κυβέρνησιν ως ασεβήσασαν.. επεκαλουντο δε την ταχείαν συγ- κρότησιν Εθνικής Συνελεύσεως κατα τα εν Ά στρει ορισθέν- τα».105

χύνονται τόσα αθώα αίματα, και το οποίον ημείς επροασπίσθημεν αφειδήσαντες και αυτής της ζωής μας... ΔΓ αγάπην θεού λοιπόν, δι αγάπην του αθώου λαού ας αφήσωμεν προς καιρόν πάσαν φιλοτιμίαν ας μη γίνωμεν αίτιοι του ολέθρου του

Εθνους κλπ». -Αρχ. Λόντου», τ. Β' 326-328/αριθ. 315/23-10-1824. 368,372-373, 389, 390. «Ιστορ. Αρχείον», τεύχ. Β' 225. Σπηλιάδη τ. Β ' 149

105. Σπ. Τρικούπη. τ. Γ - 119.

57

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IB'

Ο Β ' ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Η διάλυση της πολιορκίας της Πάτρας, η πρόσκληση του Λόντου στο Ναύπλιο ν ’ απολογηθεί κι η άρνησή του, έφεραν τη διάσπαση της Ολιγαρχίας και σε συνέχεια το β ' εμφύλιο πολεμο, που κύριοι υποκινητές του ήσαν οι φεουδάρχες του Μόριά και προ πάντων ο ΖαΓμης, όπως έχουμε ιστορήσει αναλυτικά στο βιβλίο μας «Ο Εσωτερικός Αγώνας πριν και κατά την Επανάσταση του 1821».ΙΟΛ

Ο Λόντος εκστρατεύει πάλι στην Κορινθία με 800 εκλε- χτούς Ρουμελιώτες κι αφού απότυχε να πάρει το Παλαμίδι δωροδοκώντας, κατά τη συνήθειά του, τον παληό του μισθωτό Φωτομάρα κι ενικήθηκε στο Κουτσομάδι, επιστρέφει στα Τρίκ- καλα.107 Εκεί μαθαίνοντας, ότι οι Ρουμελιώτες αποβιβάστη­καν στη Βοστίτσα, τους έγραψε να μη λεηλατήσουν την πατρίδα του και τους υπενθύμιζε πόσο πρόθυμος βοηθός τους στάθηκε πάντα.108 Τους ετόνιζεν ακόμα, ότι ο σκοπός τους ήταν «ή να

106. Τ. Α. Σταματόπουλου, ΕΑ. 371-420.107. «Κατετρόπωσαν τον Λόντον και Νοταράν εις Κουτσομάδι», γράφει ο

Κ. Παπαρρηγόπουλος. Ο Μακρυγιάννης όμως και το Εκτελεστικό βεβαιώνουν, ότι οι μισθωτοί του Λόντου και Νοταρά, το παρέδωσαν στον Γκούρα. Βλ. γράμμα του Γ. Κουντουριώτη: «Ή λθεν ο Φωτομάρας και με εντάμωσε και με λέγει ότι προ ημερών είχε στείλει ο Λόντος τον γραμματικό του προς αυτόν και του έδωσεν εξ χιλιάδες γρόσια δια να του παραδώση το ΠαλαμήδΓ ο δε Φωτομάρας του απεκρίθη ότι., εις τοιαύτην πρεσβυτικήν ηλικίαν δεν γίνομαι προδότης και άπιστος». “Αρχ. Κουντουριώτη», τ. Γ ’,417. «Αθηνα'ίκόν Αρχείον»,348. Μακρυ- γιάννη, τ. Β ’, 504. Κ. Παπαρρ., τ. Στ", 105. Σ. Τρικοϋπη, τ. Γ", 121. Χέρτσμπερ- γκ, τ. Β", 192.

108. Το γράμμα του Λόντου στους Ρουμελιώτες, διαφέρει πολύ από τα άλλα τυπικά του έγγραφα, γιατί φαίνεται, πως το υπαγόρεψε ο Ιδιος στο γραμματικό του σε ζωντανή γλώσσα και με πραγματικό πόνο ψυχής. ' Αξιζε τον κόπο να το παραθέσουμε, αλλά θα έπιανε πολύ χώρο. Περιοριζόμαστε, λοιπόν, σε μερικά σημεία: «Αίφνης και παρ* ελπίδα μας γράφουν τ ’ αδέλφια μου από Βοστίτζαν, ότι εβγαίνετε εκεί με 1500 ανθρώπους χωρίς να ηξεϋρουν την αιτίαν. Δεν ελπίζω ποτέ ότι ήλθατε να μου χαλάστε το σπήτι και τους συγγενείς και γειτόνους μου...

58

γένη η Εθνική συνέλευσις να μαζωχθούμεν όλοι εις μια μεριά δια να φανή το καλόν και το κακόν, το δίκαιον και το άδικον, και εκείνος οπού πταίει και εκείνος οπού δεν πταίει, ή έχομεν την απόφασιν να αποθάνωμεν με το τουφέκι μας στο χέρι, και σπολάητη σ ’ εκείνους οπού τους παντυχαίναμεν φίλους». Οι Ρουμελιώτες, αν και δεν του έδωσαν καμιάν απάντηση, όμως εσεβάστηκαν τα σπίτια του και την περιοχή του.

Ό ταν έμαθ’ όμως ο Λόντος το θάνατο του Πάνου Κολοκο­τρώνη και την αποχώρηση του απαρηγόρητου πατέρα του, από τον εμφύλιο πόλεμο, έχασε κι αυτός το θάρρος του και μετανοι- ωμένος τώρα, που καταλαβαίνει, ότι η νίκη κλίνει προς την Κυβέρνηση, αλλάζει τροπάρι, θέλει «ομόνοιαν» και γράφει στον Καρατάσο αποκηρύσσοντας, όσα έγραφε πριν: «Εις τινα μάχην εφονεύθη ο Πάνος και αγνοείται πώς θ ’ αποβώσι τα πράγματα. Ημείς πόλεμον δε θέλομεν ει μη προς τους Τούρκους». Κι αποθαρ­ρυμένος πια και πικραμένος για τους μισθωτούς του, που τον εγκατέλειψαν, παραδίνοντας μάλιστα το Κουτσομάδι στον Γκού- ρα109 και γιατί η Κυβέρνηση διέλυσε το σώμα του110 καθώς και

από την ώραν οπού άνοιξε το τουφέκι όποιος Ρουμελιώτης δεν είχε δουλειά εις την Ρούμελην, ποιος άλλος τον εκαρτέρησε από εμένα καλύτερα και αδελφόν και σαν σύντροφον... Καπιταναίοι και σύντροφοι, αν είσθε παλληκάρια, το σπίτι μου πειράξετέ το αν σας πάρη το κακόν τους γειτόνους μου μη τους πειράξετε και μου κάνετε εντροπήν, γιατί έχομεν ψωμί φαγωμένον αντάμα και δεν σας πέφτει εις το ίρντζι' και αν ορίζετε, τραβάτε, και ερχόστε εις το Ξυλόκαστρον. και εκεί κατεβαίνω και εγώ και ανταμώνομεν και συνομιλούμεν. Πολλοί μας έλεγον ότι τούτο θα ακολουθήση. και εγώ τους έκαμα χίλιους όρκους πως δεν ημπορεί να γένη, ξεύροντας την εδικήν μου καρδιά... Εις Βοστίτζαν όμως το να έβγετε τα ίσα, τους εβεβαίωνα ότι δεν γίνεται και τους έκαμα εις αυτό όρκον». Το γράμα, το απευθύνει στους «αδελφούς του» Κ. Τζαβέλλα, Γ. Καραϊσκάκη και Λ. Βέϊκο. «Αρχείον Λ. και Γ. Κουντουριώτη», τ. Γ", 429-430. Ιπηλιάδη, τ. Β ', 165-167. Ο Δ. Μελετόπουλος, χώρισ' απ’ το Λόντο στον β ' εμφ. πόλεμο και πήγε με την Κυβέρνηση.

109. Οι μισθωτοί του Λόντου και I. Νοταρά, Ρουμελιώτες, τους εγκατέλει- ψαν και παρέδωσαν το Κουτσομάδι: «Εκείνος οπού το βαστούσαν το πρόδωσαν δια να λάβουν βαθμούς οπού τους έταξεν ο Γκούρας» (Μακρυγιάννη. τ. Β ' , 504). Βλ. και γράμμα του Εκτελεστικού στον Γκούρα και Καρατάσο: «Με μεγάλην ευχαρίστησιν επληροφορήθη η Διοίκησις το έμβασμά σας εις Κουτσομάδι και ότι οι εντός Ρουμελιώται σας το ηαρέόωσαν» («Αθηναίκόν Αρχείον», τ. Α ',

59

την εισ βολή των Ρουμελιωτών στη Βοστίτσα, εγκατέλειψε κι αυ­τός με τη σειρά του το I. Νοταρά και τα Τρίκκαλα στη διάθεση του Γκούρα κ ι ' έφτασε στα Καλάβρυτα, π α ρ ’ όλα τα εξαιρετικά μέτρα, που πάρθηκαν γ ια τη σύλληψ ή του.111

Στην Κ ερπινή , μαζί με το ΖαΓμη και το Ν ικηταρά (το μόνο σ τρατιω τικό του Μ όριά, που έμεν’ ακόμα με τους κοτζαμπάση­δες)112, έδωκαν την τελευταία μάχη και μόλις κατόρθωσαν να σωθούν περνώντας από τη Γλαρέντζα στη Δ. Στερεά, όπου ευρήκαν καταφύγιο στο νησ ί Κάλαμο.113

Ετσι, ο ι Ανδρέϊδες είχαν ν ικηθεί και τιμωρηθεί με τον πιο σ κληρό τρόπο από τους πριν φίλους τους, που οι ίδ ιοι ε ίχαν βοηθήσει να γ ίνουν ισχυροί. Κι αφού εδοκίμασαν την πολύ πιρκή απογοήτευση — και ιδιαίτερα ο Λ όντος — να ιδούν τους μισθωτούς τους Ρουμελιώτες114 και τους ΜοραΓτες να τους

347-348, αρθ. 1396/3-12-1824, περδ. Γ ).110. Η «Προσωρινή Διοίκησις» με διαταγή της (αρ. 1300/3-12-1824 περδ.

Γ '), διέλυσε τα στρατιωτικά σώματα του Λόντου και I. Νοταρά και «όσων άλλων οπλαρχηγών έλαβον ή θέλουσι λάβει μέρος με τους επαναστάτας». «Αθηναΐκόν Αρχείον», τ. Α ', 345-346 και «Αρχείον Α. Λόντου», τ. Β ', 374.

111.'Ο χι μόνο, σαν έφυγ’ από τα Τρίκκαλα (Κορινθίας) ο Λόντος για τα Καλάβρυτα, πάρθηκαν εξαιρετικά μέτρα για τη σύλληψή του, αλλά και για να μην περάσει από το Μόριά στη Ρούμελη, γιατί θα ήταν «εντροπή μεγάλη και ζημία εις το Έθνος». «Αθηναΐκόν Αρχείον», τ. A ', 351-352, 371.

112. «Σ’ εγέλασαν οι πλάνοι (Ζαΐμης και Λόντος) — έγραφ’ ο Νεόφυτος Βάμβας στο Νικηταρά — και σ ’ έσυραν εις τηναισχράν και άτιμον φυγήν των». «Αρχ. Κολοκοτρώνη», τεύχ. Β ', 235. Σπηλιάδη, τ. Β ', 263.

113. Για να φύγουν τους εβοήθησαν ο Π. Μητσόπουλος και ο X. Ά χολος. Κι ο Παπαφλέσσας ακόμη, έγραφε στους δικούς του στη Γλαρέντζα να μη τους καταδιώξουν, αλλά να τους συνδράμουν «κατά το δυνατόν». Επίσης ο Δ. Μελετόπουλος, παρα τις επίμονες διαταγές του Κωλέτη να πιάσει «πάση θυσία» τον Λόντο, τον βοήθησε να φύγει, όπως είχε φροντίσει πριν να μη πάθουν τα σπίτια του και οι οπαδοί του «το παραμικρόν στραπάτσον» από τους Ρουμελιώ­τες. ΓΑΚ, «Αρχ. Κουντουρ.», τ. Δ ' 56. «Αρχ. Κολοκοτρ.», τεύχ. Β' 235. Σπηλιάδη, τ. Β '. 263.

114. «Καλά μας έλεγε ο Κολοκοτρώνης», δηλ. να μη μισθώνουν Ρουμελιώ­τες, ομολογούσε μετανοιωμένος ο Λόντος, που μαλακώτερος όπως ήταν συναι- σθάνθηκε το κακό που έκαμαν. Αντίθετα, ο αλαζονικός ΖαΤμης, παραμένει ο ίδιος, όπως βλέπουμε σε γράμμα του, όπου ξεσπάει όλο το μίσος του για τον Κουντουριώτη Βλ. «Αρχείον Κουντουρ.», τ. Δ '. 456-461.

60

εγκαταλείπουν σ την πιο κρίσ ιμη στιγμή, τώρα εξόριστο ι στα εφτάνησα ε ίχαν τη γενική κατακραυγή. Γ ιατί, η κοινή γνώμη ομόφωνα κι ανεπιφύλαχτα καταδίκασε τη στάση τους, που από πάθος και φ ιλοδοξία και για τα ατομικά συμφέροντά τους αιματοκύλισαν τον τόπο. Ο ι κάτοικοι της Ύ δ ρα ς, οι πριν φ ίλο ι τους οπλαρχηγο ί Ρουμελιώτες και πολλοί Π ελοποννήσ ιο ι, μ ’ αναφορές τους σ την Κ υβέρνηση, εκάκιζαν «τον αλαζόνα ΖαΤμην και τον μέθυσον και άσωτον Λόντον».115

Ά ξ ια όμως ιδ ια ίτερης προσ οχής, είναι η αγανάχτηση των Π ατρινώ ν (όπως βλέπουμε στο γράμμα του Φ ιλικού I. Π απαδια- μαντόπουλου, του αγνού πατριώτη, που έπεσε σ την έξοδο του Μ εσολογγιού), και η χαρά τους, γ ιατί «κατησχύνθησαν ενική- θησαν και κατεδιώχθησαν ούτοι (Ζαίμης, Λόντος), οι άσπονδοι ε χθροί της δυστυχούς πατρίδος μας Π άτρας, όπου αυτοί εξ α ρχής εστάθησαν και ήταν η αιτία του φθαρμού και της σ κλ αβι­άς της, διότι πάντοτε απέβλεπον εις την α ισ χροκέρδειαν και την μνησικακίαν τους, το να την έχωσιν αιτίαν το να τρώγουν τα εθνικά εισοδήματα των επαρχιών τους και επαράβλεπαν οι φαυλόβιοι το κοινόν συμφέρον της Πατρίδος· διότι η πτώσις των Π ατρών κοντά όπου ήθελε μας προξενήσει τιμήν, δόξαν, ανεξαρτησίαν και ελευθερίαν της Π ατρίδος, ήθελε δίδη και μεγάλα εισοδήματα εις το Εθνικόν ταμείον κλπ.»116

115. Σπηλιάδη τ. Β' 204, 207, 243, Φίνλεϋ, τ. Β' 40.116. «Αθηναϊκόν Αρχείον», έγγραφα στατηγού Γκούρα, τ. Α ', 375. Την ίδια

κατηγορία, ότι οι κοτζαμπάσηδες ΑχαΤας είχαν συμφέρον να μένει η Πάτρα στην εξουσία των Τούρκων, διατυπώνει και ο Σπηλιάδης, όπου κοντά σ τ’ άλλα γράφει: «Έ χοντες υπό την διοίκησιν τα στρατεύματα της επαρχίας (με τη δικαιολογία της αιώνιας πολιορκίας της Πάτρας), σφετερίζονται δ ι' αυτών επί τούτω τα εθνικά δικαιώματα των προσόδων». («Απομνημονεύματα», τ. Α ', 665). Βλ. και γΐ^αμμα Γ. Σταύρου (του ιδρυτή της Εθν. Τράπεζας): · ' Επρεπε λοιπόν ο ήμερος λαός της Πελοποννήσου, να χαθή εξ αιτίας των προυχόντων κλπ». («Αρχ. Κουντουριώτη», τ. Ε '. 283, 285). Και αυτός ακόμα ο φίλος τους Σπ. Τρικούπης, γράφει για το ΖαΤμη και Λόντο: «δεν τοις έλειψαν δε και αίσιοι περιστάσεις εις άλωσιν (των Πατρών)' αλλ’ ουόίν γεννα/ον έπραζαν, και αφορμήν πολλάκις έδωσαν εις κατηγορίαν ως μη σπουδάζοντες μάλλον ή ως μη δυνάμενοι να την κυριεύσωσιν». ΙΕΕ, τ. Γ -, 131.

61

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Γ '

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΑΧΑΙΑ. Η ΤΡΙΤΗ ΛΕΗΛΑΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΣΤΙΤΣΑΣ. Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΤΡΙΚΟΡΦΑ

Μα τα πράγματα, δεν άργησαν ν ’ αλλάξουν. Ο ΙμπραΓμ, αφού α νενόχλητος αποβιβάστηκε σ την Π ολοπόννη σο, ενώ οι Ε λληνες πολεμούσαν αναμεταξύ τους, τώρα ελεύθερος αλώνιζε σ ’ όλον το Μ όριά. Π α ρ ’ ό λ ’ αυτά ο Κ ουντουριώτης επέμενε με πείσμα να κρατεί φυλακισμένους τον Κ ολοκοτρώνη και τους άλλους ΜοραΓτες.

Ο ι Α νδρέιδες, ανήσυχοι για την τύχη του Μ όριά και συνεννοημένοι μυστικά με τον Π απαφλέσσα, αποβιβάστηκαν στη Γλαρέντζα κι ανέβηκαν στο Τουρκοκούμανι (χω ριό του Λάλα). Κι αφού ενώ θηκαν με τους οπλαρχηγούς Καραμέρο και Κ αραλή, έγραψαν στη Βουλή, ότι «ήλθον να βοηθήσουν την κινδυνεύουσαν πατρίδα» (1 1-4-Ι825).117 Κι άρχ ισ αν τη στρατο­λογία στα Κ αλάβρυτα, γ ια να βοηθήσουν σ την πολ ιορκ ία της Π άτρας. Ο Κουντουριώτης όμως, αδ ιάλλαχτος πάντα, έστειλε διαταγή στον Π λαπούτα, σ τον Έ π α ρ χ ο Καλαβρύτων Σούτσο και το Δ. Μ ελετόπουλο, (όπως βλέπουμε σ τ ’ ανέκδοτο αρχείο του), να τους «συλλάβωσι και να τους διευθύνωσι ανυπερθέτως εις την Δ ιο ίκ ησ ιν» .118 Και ο ι Α νδρέιδες, επειδή ό χ ι μόνον οι

117. Αρχείον Κουντουρ.», τ. Δ ', 360-361. Σπηλιάδη, τ. Β ', 261.118. Παραθέτουμε τ ' ανέκδοτο έγγραφο, αριθ. 6310/17-4-1825, που έστειλε

το Εκτελεστικό Σώμα στο Δ. Μελετόπουλο: «Πληροφορείται ήδη η Διοίκησις ότι οι αντάρται Ανδρέιδες και οι οπαδοί των κατεπάτησαν το έδαφος της Πελοποννήσου την οποίαν προ ολίγου κατεσπάραξαν και κατεξέσχισαν και κατεμίαναν με τα ανουσιουργήματά των. Αυτοί πάλιν ήδη επροχώρησαν και μέχρι της επαρχίας των Καλαβρύτων πνέοντες τον ίδιον σκοπόν να διαταράξωσι την κοινήν ησυχίαν και να καταισχύσωσι πάλιν τα πράγματα με τον προλαβόντα ολέθριον τρόπον. Η Διοίκησις δεν θεωρεί αυτούς ει μη αντάρτας και ταραξίας και δΓ αυτό αμέσως διώρισε τον Έ παρχον Καλαβρύτων να κινηθεί με δύναμιν να συλλάβει αυτούς». Και σε συνέχεια διατάσσεται ο Δ. Μελετόπουλος να συντελέ- σει και αυτός «να συλληφθούν ταχέως ούτοι οι αντάρται». Παρόμοιο είναι και το υπ' αριθμόν 6061/19 ανέκδοτο έγγραφο του «Αρχ. Δ. Μελετόπουλου» στην Εθν. Βιβλιοθήκη. Βλ. για την επιστροφή, τις κινήσεις των Ανδρέϊδων και τα

62

κυβερνητικοί οπλ αρχηγο ί, αλλά και ο ι Κ αλαβρυτινοί προεστοί τους απειλούσαν και ο ι στρατιώτες τους άρχ ισ αν να φεύγουν, αποσύρθηκαν κι αυτοί στου Λάλα και διέλυσαν τα σώματά τους.119

Τ έλος, κάτω από την πίεση της κο ινής γνώ μης και του λαού της Ύ δ ρα ς ακόμα, η Δ ιο ίκηση (ενώ ο Κ ουντοΙφ ιώ της έλειπε στη Υδρα), αναγκάστηκε να χορη γή σ ε ι γενική αμνηστία και να ορίσει τον Κ ολοκοτρώ νη αρχηγό να πολεμήσει τον ΙμπραΓμ, μ ’ ευρύτατα δικαιώ ματα. Ο Κ ολοκοτρώ νης τότε, (έχοντας σύμφωνη και την Κ υβέρνηση), έβαλε αρχηγούς σ τις επαρχίες τους τον Α. Λόντο και Ζαϊμη, που ήσαν σύμμαχοί του στο β ' εμφύλιο πόλεμο. Κι αυτοί, αφού εστρατολόγησαν, ήρθαν στο Λ εβίδι, όπου ε ίχε το στρατόπεδό του ο Κολοκοτρώνης.

, Κι επειδή ο ΙμπραΓμ βάδιζε γ ια τον Ισθμό, ο Κολοκοτρώ­νης έδω σ ' εντολή στο ΖαΤμη να πιάσει τα Δερβενάκια. Στο δρόμο πληροφορήθηκε ο Ζαΐμης, ότι οι Τούρκοι έκαναν νέα (τρίτη) επιδρομή στο Α ίγιο. ' Η σαν όλοι τους 250 ιππείς — όπως διηγούνται ο Σ π ηλ ιάδης κι ο Τ ρικούπης — και παρουσιάστηκαν ξαφνικά σ την πόλη τα ξημερώματα, γιαυτό ο ι σκοποί που φύλαγαν στα ψηλώματα δεν μπόρεσαν να τους δουν. Ταυτόχρο­

καταδιωχτικά μέτρα «Αρχ. Κουντουριωταίων», τ. Δ ’, .117,324,360-365,375,378. 390-398,414, 544-545, 558.

119. Ο Έπαρχος στα Καλάβρυτα 1. Σούτσος και ο Δ. Μελετόπουλος και πριν φτάσει η διαταγή από τη Διοίκηση για τη δίωξη των Ανδρέϊδων. τους είχαν αναγκάσει να φύγουν από τα Καλάβρυτα. Και άλλα στρατιωτικά τμήματα τους «εκτύπησαν και το σώμα τους εδιαλύθη» («Αρχ. Κουντοΰρ.». τ. Δ ' 413-414). Βλ. και την αναφορά που έστειλαν στο ΖαΤμη και το Λόντο, οι Καλαβρυτινοί προεστοί: « ' Ηλθατε εις το Λειβάρτζι επί προφάσει να κινηθήτε κατά του εχθρού' αλλ' έπρεπε να λάβετε διαταγήν από την Κυβέρνησιν. Αύτη εξέδωσε πανταχού διαταγάς εναντίον σας και ημείς θα ακολουθήσωμεν τας διαταγάς της. Ενθυμού­μενοι όσα επάθομεν προ τεσσάρων μηνών εξ αιτίας σας φρίττομεν και παρακα-' λούμεν μη θελήσετε να ανάψητε την πυρκαϊάν εις ταύτην την επαρχίαΤ’ οπού εζήσατε σεις και οι πατέρες σας την οποίαν νομίζετε οικίαν σας. Εάν την αγαπάτε αποχωρήσετε όπου ο θεός σας φωτίσει- άλλως ημείς θ ' ακολουθήσω­μεν την διαταγήν της κυβερνήσεως» (και θα τους πολεμήσουν). Και ο παλαιός φίλος του Λόντου. ο Γκούρας, με γράμμα του στον Κουντουριώτη και τη Διοίκηση, ζητούσε την αυστηρή τιμωρία τους. ΣΛηλιάδη, τ. Β ', 265. «Αρχ. Κουντουρ..·, τ. Γ . 517-527-528.

63

να και έξη πλοία Τουρκικά ήλθαν σ την παραλία να τους συντρά- μουν. Ό λ ο ι ο ι κάτοικοι «ως μη προειδοποιηθέντες», από τους σκοπούς και οι σ τρατιώ τες πανικοβλήθηκαν και «εδόθησαν εις την φυγήν και έκαστος έτρεχεν να σώ ση εαυτόν». Οι Τούρκοι, που έμειναν σ την πόλη μέχρι το δειλ ινό , εσκότωσαν κι α ιχμ α­λώ τισαν πολλούς, έκαμαν διαρπαγές, έκαψαν μερικά σ πίτια κι έφυγαν χω ρίς να εύρουν πουθενά καμιάν α ντίσ τα σ η .120

Ανώφελο λ ο ιπόν σ τάθηκε κι αυτή τη φορά το περίφημο «Γενικόν στρατόπεδον» στα Σελά του Λόντου, το «αδιάλυτον και αναγκαιότατον δια την ασφάλειαν της Βοστίτσης», αφού όπως λέει ο Τρικούπη ς, «η εις Βοστίτσαν άγουσ α αφέθη αφύλα­κτος». Και ο ΖαΓμης, μαθαίνοντας αυτά, έφυγε για να υπερασπί­σει τα Καλάβρυτα.

Ο ΙμπραΤμ στο μεταξύ, ξαναγύρισε σ τη ν Τ ρίπολη κι ο Κ ολοκοτρώ νης θέλησε να τον πολεμήσει από τα Τρίκορφα. Μα και η προσπάθεια αυτή, π α ρ ’ όλο το καλό σ τατηγικό σ χέδ ιο , ε ίχε τραγικ ήν αποτυχία . Γ ιατί, οι κοτζαμπάσηδες ΑχαΓας κι εκείνη την κρ ίσ ιμη σ τιγμή , που ε ίχαν α πέναντι τους τον ΙμπραΤμ κι ενώ οι εμφύλιοι πόλεμοι ήσαν πρόσφατοι με τα φοβερά αποτελέσματά τους, δεν άλλαξαν τροπάρι, αλλά εξακολουθού­σαν να φ ιλονικούν με τους καπεταναίους και θέλοντας να διευθύνουν αυτοί καθυστέρησαν το ξεκ ίνημα .121 Και με τις

120. Και στα 1827 οι Τούρκοι έκαναν και Τέταρτη επιδρομή στη Βοστίτσα κι επήραν τις σταφίδες. Ανέκδοτο «Αρχ. Δ Μελετόπουλου», «Εθν. Βιβλιοθ.». Μλ, 01. Σπηλιδ., τ. Β ', 333. Σ. Τρικ, τ. Γ ', 150. Κ. Δεληγιάννη. τ. Γ \ 34-35.

121. «Η φαγωμάρα κατέστρεψε την ενέργεια των Ελλήνων. Το σχέδιο ήταν στρατηγικώτατο. Ο ΙμπραΤμ θα τσακίζονταν αυτή τη φορά. Ό λοι έκαναν το στρατηγό. Ο ΖαΤμης λογόφερε με τον Πετιμεζά και καθυστέρησε το ξεκίνημα» (Σ. Μελά, «ο Γέρος του Μόριά», τ. Β’, 375). Οι κοτζαμπάσηδες ΑχαΤας. όπως βλέπουμε σε γράμμα του Κολοκοτρώνη, ξανάρχιζαν τους καυγάδες με τους καπεταναίους. Γ ι' αυτό η Διοίκηση έστειλε το Σισίνη να συμφιλιώσει τους Καλαβρυτινούς (που πραγματικά συμβιβάστηκαν) και το Λόντο με το Μελετό- πουλο. Αλλά ο Λόντος ήταν ανένδοτος. ‘ Ηθελε να έχει μόνον αυτός την αρχηγία των αρμάτων της Βοστίτσας. (« Ή εγώ ή αυτός*, είπε), κι έτσι έμειναν ασυμβίβα­στοι. Η αξίωση αυτή του Λόντου «ελύπηοε καφίως» τους προεστούς της Βοστίτσας «επειδή (όπως γράφουν), ενώ οι νόμοι είναι δημοκρατικοί ζητούνται μοναρχικοί α ς μόνην την Βοστίτζαν», κι εκδηλώνουν ακόμα την ανησυχία τοι>ς με

φωτιές, που άναψαν σ την Απάνω Χρέπα, παραβαίνοντας τη διαταγή που ε ίχαν να τοποθετηθούν στο Μ ύτικα, κατατοπισμέ­νος ο ΙμπραΓμ, με κατάλληλον ελιγμό ανέτρεψε τα σ χέδια του Κ ολοκοτρώνη και οι Έ λ λ η νες , που ε ίχαν σ ίγουρη τη ν ίκη , έπαθαν μεγάλη συμφορά στα Τρίκορφα. Π εντακόσοι σ χεδόν ήσαν ο ι νεκροί και οχτακόσοι οι α ιχμ άλω τοι!112

τη νέα διαίρεση και τις αυταρχικές απαιτήσεις του Λόντου, που τα έξοδά του ήταν «υπέρογκα και δυσβάστακτα». Ενώ με τη φυγή και την αυτοεξορία του στη Στερεά «και μέχρι ταύτης της στιγμής — συνεχίζουν — απολαμβάνει αύτη η μικρά επαρχία ησυχίαν, ευνομίαν, ευταξίαν, προσοχήν και εγρήγορσιν κατά του εχθρού». Για τις διαμάχες Λόντου — Μελετόπουλου στη Βοστίτσα, που ώς τόσο, ήταν πάντα αναίμαχτες, βλ. Ν. Μεσσηνέζη, 57-59, 61—68, 71-78, 91-96, 113, καθώς και τα έγγραφα αριθμ. 1088/123α, Ι090/Ι23β. 5%, Ε 279. 583, 129, 127, 761, 796, 175, 169, 895 απο το ανέκδοτο «Αρχείον Λόντου» (Μουσείο Μπενάκη) «Αρχ. Κολοκοτρώνη», τευχ. Β ', 331. «Αρχ. Κουντουρ», τ. Δ ', 491-493, 525-526, 545-547. Φωτάκου, τ. Β \ 130-138, 148. Χέρτσμπεργκ. τ. Γ ' 83.

122. Οι Τούρκοι μετά τη μάχη έφεραν 500 ζευγάρια αυτιά στον Ιμπραΐμ κι επήραν το μπαξίσι. Πρώτοι άρχισαν να φεύγουν στα Τρίκορφα οι Κορίνθιοι κι οι Καλαβρυτινοί. Φωτάκου, τ. Β ', 145. 150. «Αρχ. Κουντουρ.», τ. Δ ', 598-602-. Σπηλιάδη. τ. Β' 401-404. Χέρτσμεργκ. τ. Γ". 23-24. Κολοκοτρώνη, «Διήγησις».

65

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Δ '

Η ΑΙΤΗΣΗ «ΠΕΡΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ» ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΠΙΑΝΑΣ ΚΑΙ ΝΤΑΒΙΑΣ

Ο ΛΟΝΤΟΣ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΤΗΣ ΤΟΥ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ

Ο Κ ολοκοτρώ νης βλέποντας, ότι δεν ήταν δυνατό να κατα­πολεμήσει τον τέλεια οργανωμένο στρατό του ΙμπραΓμ, αποφά­σισε ναρχίσει κλεφτοπόλεμο. Ο Λ όντος και ο Γενναίος πιάνουν το δ ιάσελο σ την Α λωνίσταινα κι αρχίζουν πρώτοι τις α ψιμαχίες ώς ότου ο Ν. Πετιμεζάς με περσότερο στρατό βοηθώντας σ την κατάλληλη στιγμή έτρεψε με την παλληκαριά του σε φυγή τους Τούρκους. ' Ετσι το ηθικό των Ελλήνων πάλιν αναφτερώθηκε. Αλλά σε λ ίγο και πάλιν ο ΙμπραΓμ τους ανάγκασε να φύγουν για τα Μ αγούλιανα και Λαγκάδια, όπου ο Κ ολοκοτρώνης, ο ΖαΤμης, ο ι Δ εληγιανναίο ι και ο ι λο ιπο ί «κυνηγημένοι κι απελπισμένοι» συντάσσουν το επαίσχυντο έγγραφο «περί υποτελείας» στην Α γ­γλία , ενώ ο Λόντος και I. Ν οταράς ε ίχαν φύγει για το Σ οπω τό.123

Από εκεί ο Λ όντος ήρθε στο Ν αύπλιο, όπου ο χτεσ ινός αμείλ ιχτος διώ χτης του Κ ουντουριώτης και ο Μ αυροκορδάτος τον περ ιπο ιήθηκαν πολύ κι άρχισαν πάλι τα φατριαστικά κου- βεντολογήματα και οι μυστικές παραγγελίες, που τίς μ εταβ ίβασ ’ ο Λόντος ξαναγυρίζοντας, σ τον ΖαΓμη και τον Κολοκοτρώνη, που ήταν πια ο «εμπιστευμένος αρχηγός της Αγγλικής Φατρίας» κι όλο ι επιζητούσαν τη φ ιλ ία του.124 Η Κυβέρνηση έστειλε στρα- τιω τικήν ενίσχυση και δ ιό ρ ισ ’ επ ιτροπή γ ια την τροφοδοσία και μ ισθοδοσία του στρατού ν ’ αρχ ίσ ει ο Κ ολοκοτρώνης την πολ ιορκ ία της Τ ριπολιτσάς, τον καιρό που ο ΙμπραΓμ έλειπε στη Μ εσσηνία.

123. Ο Κανέλλος Δεληγιάννης, σ τ ' απομνημονεύματά του (τ. Γ", 35-36, 53-55), γράφει ότι και ο Λόντος ήταν εκεί και υπόγραψε το έγγραφο. Βλ. I. Κ. Κορδάτου, «Ιστ. Ν. Ελλάδος», τ. Β", 497-510 Γ. Ασπρέα, «Πολιτική Ιστ. Ν. Ελλάδος», τ. Α ",44-53. Κ. Παπαρρηγ.,τ. Σ τ’, 156. Δ. Φωτιάδη,«Καραίσκάκης», 260-265. «Αρχ. Δ. Ρώμα», τ. Α -, 592-603. Κολοκοτρώνη, «Διήγησις» κλπ.

124. Φωτάκου, τ. Β", 207-208. «Αρχ. Κολοκοτρώνη», τ. Γ", 65, 76, 97, 100.

66

Π ραγματικά, ο Κ ολοκοτρώνης έκανε στενότερη την πολ ι­ορκία κι αποφάσισε να καταστρέψει τους μύλους της Π ιάνας και Νταβιάς, που κάτεχαν οι Τούρκοι. Ετοποθέτησε το ΖαΤμη στο διάσελο της Α λω νίστα ινας, τους Ν οταραίους και τον Τσώ- κρη στα Τ σιπινά και το Λόντο που έμενε στα Βέρβαινα τον διέταξε να μετακινηθεί κοντήτερα σ την Τ ρ ίπολι προς το Θάνα, γ ια ν ’ απασχολεί τη φρουρά της. Στις έντεκα του Αλωνάρη φανέρωσε το σ χέδ ιό του και πρόσταξε να δοθεί το σημείο με τον καπνό για το αρχίνημα της μάχης. Αλλά και αυτό το σ χέδ ιό του ματαιώθηκε, γ ιατί ούτε ο Γρίβας επολέμησε, ούτε ο Λόντος εκράτησε τη θέση που του όρισαν και οι λο ιπο ί από τα Τ σ ιπινά καθυστέρησαν.125 Κατόρθωσαν μόνο να καταστρέψουν τους μύ­λους της Π ιάνας και Νταβιάς.

125. - Εκτός του Γρίβα — γράφει ο Φωτάκος — και αυτός ο Ανδρέας Λόντος δεν εξετέλεσε τας διαταγάς του Αρχηγού, διότι αντί να καταλάβη την προσδιορι- σθείσαν θέσιν, αυτός κατά δυστυχίαν εγύριζεν ως μεταβατικός κατά τα άκρα του κάμπου και εις τας κορυφάς των βουνών και ούτω και αυτός εματαίωσε το σχέδιον του αρχηγού» («Απομνημ.», τ. Β ', 214-220). Βλ. και 1. θ . Κολοκοτρώνη: «Ο Ανδρέας Λόντος, άγνωστον δια τίνας λόγους, απεσπάσθη από το στρατόν και μετέβη μετά των ολίγων του εις Βαλτέτσι, μιαν ώραν μακράν των Τρικόρφων και αφού έλαβε πέρας η εν Τρικόρφω και Σελίμνη ανωτέρω εκτεθείσα μάχη απήλθεν εκείθεν εις το στρατόπεδον. Αλλά μετά 1/2 ώραν ανεχώρει εις Επάνω Χρέπαν 3/4 μακράν του στρατοπέδου και εκείθεν αντί να επιστρέψη εις το στρατόπεδον μετέβη εις Ροϊνόν. Εντεύθεν δε μολονότι ηδύνατο ευκόλως και ασφαλώς να μεταβεί εις Πιάναν μιαν ώραν μακράν, όπου ευρίσκετο ο Κολοκοτρώνης, είτε εις Βαλτέτσι επροτίμησεν όμως την εις Τσιπινά αναχώρησίν του και μετά οδοιπορί­αν δύο ημερών έφθασεν εις Βέρβαινα. Ο σκοπός δε της διεξοδικής ταύτης περιοδείας φαίνεται ότι ήτον, Ινα λάβη πέρας cv απουσία του η πραγματοποίησις του σκοπού των Ελλήνων περί της καταστροφής των μύλων της Δαβιάς και Πιάννης, όπερ ενόμιζε δυσκολοκατώρθωτον πράγμα, ως αναφέρει εις την επιστολήν του. Εκ τούτων όλων αποδεικνύεται δι ήν αιτίαν δεν ήτον αυτόπτης εις την μάχην ο Λόντος’ αλλά τούτο καταφαίνεται και εκ του γράμματος της επιστολής, του συγχέοντος την παρουσίαν του- διότι εις άλλας λέξεις περιλαμ­βάνει το πρόσωπόν του και εις άλλας όχι! π.χ. αλλού μεν λέγει ότι εκινήσαμεν και αλλού εκίνησαν και καθεξής. Προς τούτοις ότι δεν παρευρέθη εις την μάχην αλλά έμεινεν εις Βαλτέτσι ως ανωτέρω ο Λόντος είναι γνωστόν εις όλους τους εκεί ευρεθέντας οπλαρχηγούς και μάλιστα εις τον Ιωάννην Παπατσώνην νυν υπασπιστήν της Α. Μεγαλειότητος και εις τον Ανδρέαν Κοντάκην Ταγματάρχην των οποίων επικαλούμεθα την ιιαρτυρίαν». «Ελληνικά Υπομνήματα», 237-241.

67

Ό μ ω ς σε λ ίγο ξαναγύρισ ’ ο ΙμπραΤμ από τη Μ εσσηνία σ την Τ ρίπολη και τους ανάγκασε να διαλυθούν και σ τις 7 του Σεπτέμβρη κατέβηκε πάλι στη Λακωνία (Μ ιστρά), καταστρέ- φοντας τον τόπο. Ο Κ ολοκοτρώνης επήγε στο Ναύπλιο να σ υνεννοηθεί με την Κ υβέρνηση κΓ ά φ η σ ’ αντιπροσώπους στα Βέρβαινα τον Α. Λόντο, το Κ. Δεληγιάννη και το γιό του Γεν­ν α ίο .12*

Με την απουσία του Κ ολοκοτρώνη άρχισ αν φ ιλονικ ίες στο σ τρατόπεδο και ο Λόντος κουρασμένος φαίνεται από την ανυπα­κοή και τα βάρη ως αναπληρωτού, αρρωστημένος ψυχικά και σ ωματικά γράφει στον Κ ολοκοτρώνη: «... η σωματική μου κατάστασις είναι αθλία, επειδή εξ αιτ ίας της λέρας επλήγιασε το κορμί μου εις την μέσην εις τρόπον όπου υποφέρω πολύ, και β ιασμένος εκών άκων καταγίνομαι εις τας πολεμικός εργασίας. Ό θ ε ν σας παρακαλώ ν ’ αφήσετε την στρατολογίαν του Πραιστού, δ ιορίζοντας δι ’ εκεί εις αυτό το έργον κανέναν άλλον και η ε- κλαμπρότης σας να ορίσετε εις το στρατόπεδον δια να παραλά- βητε τη οικονομ ίαν των στρατιωτών των δ ιαφόρων σωμάτων και με τον ερχομόν σας να με δώσητε άδειαν να κατέλθω αυτόσε ή εις Ν αύπλιον έως ότου αναλάβω».127

Και ήταν πραγματικά πολύ απ α ρα ίτη τ’ η παρουσία του Κ ολοκοτρώνη, γιατί χω ρίς αυτόν, κινδύνευαν να διαλυθούν, όπως βλέπουμε κι από γράμμα του Κουντουριώτη.128 Ο Κ ολο­κοτρώ νης ξαναγυρίζοντας (άμα έμαθε την εκστρατεία του Ιμ­πραΤμ στο Μ ιστρά), προσπαθεί να εμψυχώσει τους αρχηγούς στον κλεφτοπόλεμο κατά του στρατού του ΙμπραΤμ. Οι περσότε-

Βλ. και Δ. Κόκκινο: «ο Α. Λόντος διαφωνών προς το σχέδιον, δεν εξετέλεοε τας δοθεΐσας διατα/άς και παρέμεινεν εις απόστασιν από την μάχην και τέλος επέστρεψεν εις Βέρβαινα, οπόθεν κατηυθύνθη με το σώμα του προς το Ναύπλι- ον». ΙΕΕ, τ. θ ' , 163.

126. Ο Κ. Δεληγιάννης, ούτε παραδέχεται ποτέ τον Κολοκοτρώνη ως “ΡΧΠΥ0. ούτε ότι άφησε αντικαταστάτη του το Λόντο στα Βέρβαινα. «Απομνη­μονεύματα», τ. Γ" 71.

127. «Αρχ. Κουντουριώτη», τεύχος Γ ’, 103, 132, 144. Σπηλιάδη, τ. Β',465. 473. Βλ. και το ανέκδοτο έγγραφο, αριθ. 480, φάκελλος 243 ΓΑΚ.

128. «Αρχ. Κουντουρ.», τ. Ε \ 180.

ροι όμως απόκαμαν και λ ιποψ ύχησ αν.129 Κι ο Λόντος (πριν ακόμα γυρίσει ο Κ ολοκοτρώνης, που τον ε ί χ ’ αφήσει αντικα- στάτη του και να του δώσει την άδεια που ζητούσε), πρώτος εγκαταλείπει τον αγώνα και φεύγει πάλι για το Ναύπλιο. Αλλά, όπως γράφει ο Δ. Κ όκκινος, «ο Ανδ. Λ όντος είχε μεταβή εις το Ν αύπλιον μ ε προφάσεις ξένας προς την αλήθειαν και από εκεί έστελλε γράμματα συμβουλευτικά εις τον Κ ολοκοτρώνην, εις ένα εκ των οποίω ν του έγραφεν ότι πρέπει να πεισθούν όλοι οι κατά τόπους στατιω τικοί α ρχηγοί να συγκεντρωθούν εις το ενια ίον υπό τον γενικόν αρχηγόν στρατόπεδον δια να καταστή δυνατόν να δοθή μια γενική μάχη, και ότι δεν ωφελεί η κατά τόπους άμυνα εκάστου, ωσάν αυτό να μην ήτο το πρόγραμμα του Κ ολοκοτρώνη. Ε ις το εκ του Ν αυπλίου έγγραφόν του τούτο (δηλ. του Λόντου) έχει σημειωθεί κα θ ’ υπαγόρευσιν του Κ ολο­κοτρώνη η φράσις: «Ο κ. Λ όντος, ως εσυμβούλευεν από το Ραϊνόν, πριν της πυρπολήσεω ς των μύλων της Δαβιάς να συγ­κεντρώσουν τα στρατεύματα, α λ λ ’ αυτός ανεχώ ρησε, ούτω και ενταύθα γνω μοδοτεί μεν δια την συγκέντρω σιν των άλλω ν, α λ λ ’ έμεινε πάντοτε ε ις το Ναύπλιον». Σημειώνομεν, (συνεχίζει ο Δ. Κ.), αυτήν την λεπτομέρειαν περί μιας καλυπτομένης υπό διαφό­ρους δικαιολογίας απροθυμίας κ α τ’ εκείνας τας ημέρας δια να φανή ότι προκειμένου περί αρχηγού όπως ο Λόντος, αι διαταγαί του γενικού αρχηγού δεν εξετελούντο, αν δεν ήθελεν ο διατασ- σόμενος».130

129. «Αρχ. Κολοκοτρ.», τ. Γ ' 212. Βλ. και Φωτάκο: «Γενική απελπισία εκυρίευσε τους αρχηγούς κατά τον χρόνον εκείνον». «Απομνημ.». τ. Β ', 229.

130. «Ιστ. Ελλ. Επαν.», τ. θ ", 174 (έκδ. 1959). Οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας. Ο Λόντος φτάνοντας στο Ναύπλιο, άρχισε πάλι τις φατριαστικές συνομιλί­ες με τον Μαυροκορδάτο, που ήθελε να τραβήξει με το μέρος του Κουντουριώτη τους διχασμένους ΜοραΤτες κι ευρήκε διατεθειμένο το Λόντο, επειδή ενδιαφε- ρόταν για τα εισοδήματα της Βοστίτσας. που πρόφτασε και τα πήρε ο Μελετό- πουλος. Και ο Λόντος συγχισμένος και με νευρικότητα γράφει στον Κουντου­ριώτη (που έλειπε τότε στην Ύδρα), να τα πάρει πίσω από το Μελετόπουλο «εν ακοψεΙ και με όλην την δραστηριότητα» και τον διαβεβαίωνε για την αφοσίωση και τη σταθερότητά του. Στο Ναύπλιο, ο Λόντος έμεινε δύο μήνες περιμένοντας τον Κουντουριώτη για να εξασφαλίσει τα εισοδήματα της Βοστίτσας ή 20.000 γρόσια. από «το ήδη ελθόνδάνειον». Αλλά, ο Κουντουριώτης βράδυνε, φαίνεται.

69

Και αυτός ακόμα ο ΖαΓμης τόσ ο απελπίστηκε, ώ σ τ ' έφτασε να παρακαλεί τον Κ ολοκοτρώνη και την Κ υβέρνηση να τον απαλλάξουν από την αρχηγ ία των Καλαβρύτων («μη δυνάμενος να λ έγητα ι αρχηγός όπλων Κ αλαβρύτω ν»),131 που τόσ ο ζηλό­φθονα και μ ' επιμονή δ ιεκ δικ ούσ ’ από τους Π ετιμεζαίους α π ’ την αρχή του Αγώνα και βρ ίσκοταν σ ’ ατέλειωτη έχθρα μαζί τους. Ο ΙμπραΤμ, καταστρέφοντας τα πάντα κατεβαίνει από τη Λ ακωνία στη Μ εσσηνία κι από εκεί ξαναγυρίζοντας σ την Τ ρι- πολιτσά, εκστρατεύει σ την Η λεία κ ι από την Π άτρα περνάει στο Μ εσολόγγι, να ενισχύσει τον Κ ιουταχή.

σκόπιμα τον ερχομό του και ο Λόντος, αφού μάταια τον περίμενε, αναγκάστηκε να φύγει για την πατρίδα του να διεκδικήσει μόνος του από το Μελετόπουλο τα εισοδήματα της Βοστίτσας. Από το Διακοφτό γράφει πάλι στον Κουντουριώτη, που τον κατηγορούσε ότι επήρε ·όλα τα γεννήματα της Βοστίτσας και ότι έκαν' εναντιώσεις», διαμαρτύρετ’ έντονα και τον διαβεβαιώνει για μιαν ακόμη φορά για την ολόψυχη αφοσίωσή του εκδηλώνοντας μαζί και όλη την αδιάλλαχτη αριστοκρατική νοοτροπία του: -Σας παρακαλώ να φέρετε κατά νουν ότι αν εγώ, ο ΖαΓμης και άλλοι επειράξαμεν την Εκλαμπρότητά Σας, δεν Σας ήτο τόσον πικρόν, επειδή επειράχθητε από ανθρώπους, οι οποίοι επείχον τους πρώτους τόπους είς την μεγάλην Χερσόνησον της Πελοποννήσου' και πάλιν αν ημείς επειράχθημεν από την Εκλαμπρότητά Σας, δεν μας ήτο τόσον πικρόν, επειδή επειράχθημεν από άνθρωπον τον τα πρώτα επέχοντα εις τας ναυτικάς μας Νήσους»... Το κακδ, θα ήταν να «επειράζοντο» από ανθρώπους παρακατιανούς π.χ. «αν η Εκλαμπρότης Σας επειράζεσθε από ένα Υδραίον πλοίαρχον... και να

'στοχασθήτε εις ποίαν διάθεσιν τότε ημπορούσατε να ευρεθήτε» (!). Ό μως ο Κουντουριώτης παραμένει πάντα δύσπιστος και δεν του γράφει τίποτε για ενίσχυση από το δάνειο και τα εισοδήματα της Βοστίτσας. «Αρχ. Κουντουρ.», τ, Ε ’, 36, 451-452, 504-505. «Ιστορ. Αρχείον», τευχ. Γ -, 190-191 Φωτάκου τ. Β ', 299.

131. «Ιστορικόν Αρχείον», τευχ. Γ ', 211. Φωτάκου, τ. Β ', 229.

70

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I E '

ΤΟ «ΛΡΧΟΝΊΊΚΟΝ ΚΟΜΜΑ» ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΝΟΤΑΡΑΙΩΝ

Με τον ερχομό του Ιμπραΐμ, η κατάσταση στο Μ εσολόγγι έγινε π ιο τραγική . Ο ι Π ελοπ οννήσ ιο ι όμως αρχηγο ί, ό χ ι μόνο δεν έτρεξαν να βοηθήσουν, αλλά σα να μη συνέβαινε τίποτα εξακολουθούσαν να ραδιουργούν χω ρισ μένοι σε Α γγλικές και Γαλλικές φατρίες και συντάσσοντας τέλος το επαίσχυντο «έγ­γραφον υποτελείας» σ την Α γγλία .132 Ιδια ίτερα ο Λόντος και ο Ζαΐμης εγκατεστημένοι στο Ά ρ γ ο ς , προπαρασκευάζουν την επικράτησ ή τους σ την Γ ' Εθν. Συνέλευση, που άρχισ ε το Γενάρη του 1826, ενώ ο ι Τούρκοι λεηλατούσαν την Π άτρα, τη Γαστούνη, τον Π ύργο και το Μ εσολόγγι κινδύνευε. Το άγγελμα της πτώσης του Μ εσολογγίου, παρ* όλο που το περίμ^ναν, κατατρόμαξεν όλους. Η ανίκανη κυβέρνηση του Κουντουριώτη έπεσε και τη διαδέχτηκε η «Δ ιο ικητική Επιτροπή» από 11 μέλη με πρόεδρο το Ζαίμη και δ ικτατορικά δικαιώματα.

' Ετσι το «Αρχοντικόν Κάρμα» των κοτζαμπάσηδων ΑχαΓας, ύσ τερ ’ από μ ια εθνική συμφορά, ήρθε τέλος σ τη ν εξουσία και όλα τα μέλη του, συγγενείς και φ ίλο ι, επήραν αξιώματα. Ο αρχηγός του Π .Π . Γερμανός, ορ ίσ τηκε πρόεδρος της επιτροπής για τα εξωτερικά και ο Α ναστάσης Λ όντος έ ν ’ από τα 13 μέλη της. Ο I. Νοταράς φρούραρχος σ τον Α κροκόρινθο.

Για τον Α ντρέα Λόντο, που ε ίχε διορ ιστεί φρούραρχος στη Συνέλευση, δε θεωρήθηκεν αρκετό, αυτό το τ ιμ ητικό αξίωμα. Έ π ρ επ ε να του παρασχεθεί σημαντικότερη και ουσιαστικότερη ωφέλεια, όπως στο I. Ν οταρά που του ε ίχαν δοθεί τα εισοδήματα Κ ορινθίας. Γ ι ’ αυτό η «Δ ιοικητική Ε πιτροπή» (που ήταν πρόε­δρος ο φ ίλος και σ υγγενής του ΖαΓμης), από τις πρώτες της

132. «Εις το Μεσολόγγι έπρεπε να παρακολουθήσουν και ο ΖαΤμης και ο Κολοκοτρώνης και αν τέλος πάντων απετϋγχανον τότε να ενασχοληθώσι εις συγκρότησιν Εθνικής Συνελεΰσεως και να επικαλεσθώσι την μεσιτείαν όχι των Ά γγλω ν μόνον α λλ’ όλων των Χριστιανών». Ιπηλιάδου, τ. Β ', 513-514, 537.

71

ενέργειες ήταν να στείλει στους «Εφοροδημογέροντας, τους προκρίτους και λοιπούς κατοίκους της επαρχίας Β οστίτζης», έντονο έγγραφο με τη δ ιαταγή: «να γνω ρίσητε τον σ τρατηγόν Α. Λ όντον ως διατεταγμένον και διορ ισμ ένον παρά της Δ ιοικήσεω ς δια να σννάζη και παραλάβη όλας τας εθνικάς προσόδους της Ε παρχίας... Κ ρίνει δε αναγκαίον να πα ρατηρήση ότι η παραμι­κρά δυστροπία ή απείθεια από μέρους σας εις τη ν εκτέλεσιν της παρούσης διαταγής, θέλει επισύρει την δικαίαν οργήν της Δ ιοικήσεω ς και τα δυσάρεστα αποτελέσματα της βίας, την οποίαν ο στρατηγός Α. Λ όντος είναι δ ιορ ισμ ένος να μεταχειρι- σθή αν δειχθή τε απειθούντες».133

Και αφού διαθέτοντας τα εθνικά ε ισοδήματα Βοστίτσας και Κ ορινθίας και την εξουσία ο ι κοτζαμπάσηδες έγιναν πολύ ισ χυροί, άρχισ αν πάλι τις φαγωμάρες με τους καπεταναίους. Ο Ζαΐμης, που λ ίγο πριν βρέθηκε στην ανάγκη ν ' αγκαλιαστεί τον «κλέφτη» Κολοκοτρώνη και να του δηλώ νει, ότι από δω και πέρα θα τον ακολουθούσε παντού και αν προδοσία κάμει ακόμα, τώρα π ο υ 'π ή ρ ’ αναπάντεχα την εξουσία, έστω και ύ σ τερ ’ από τέτο ιαν εθνική συμφορά, άλλαξεν απότομα και ξαναπήρε το πρω τινό αλαζονικό του ύφος.134 Δ ιατηρεί πολύ στρατό σ την Κ ορινθία και Α ιγιάλεια με το Ν οταρά, το Λόντο , «απηλλαγμένους άλλων μεριμνών», για να συγκεντρώνουν τα εθνικά εισοδήματα και ιδ ια ίτερα τις σταφίδες που π λ η σ ία ζ’ ο τρυγητός τους.135

Α ξίω ση πάλι γ ια τα εισοδήματα Κ ορινθίας είχε και ο άντισ τράτηγος Π αναγιώ της Νοταράς και της Βοστίτσας ο σ τρα­

133. Ανέκδοτα έγγρ. άριθ. 550, 660/11-5-1826, από το «Αρχείον Λόντου», που βρίσκεται στο «Μουσείο Μπενάκη» και «Αρχείον Δ. Ρώμα», αριθ. 6839/13- 9-26, του αρχ. Εθν. Βιβλιοθήκης.

134. «Ο Α. ΖαΤμης ήτο ουχί άμοιρος κομπορρήμονος κενοδοξίας με όλην την αλαζόνα και πομπώδη Ασιατικήν παρρησίαν, ένεκα της οποίας δικαίως προς τον ΙμβραΤμ εσυγκρίνετο» (τι ΜπραΤμης, τι ΖαΤμης, έλεγ’ ο λαός). Γερβίνου, τ. Β ', 60.

135. Ο Λόντος και ο 1. Νοταράς, γράφει ο Οικονόμου ·παρεκρατούντο ως έμπιστοι, απηλλαγμένοι άλλων μερίμνων, ως χρήσιμοι δια την συγκομιδήν των ετησίων προσόδων και ιδίως των σταφίδων της Κορινθίας και ΑχαΤας ων η συγκομιδή δεν ήτο πολύ μακράν, προμεριμνώντες περί αυτής διότι άρχοντες ενδεείς άνευ μέσων δεν ίστανται καλώς», ΙΕΕ, 633, 658.

72

τηγός Δ. Μ ελετόπουλος, που διατελούσαν «εν εκστρατεία διαρ- κεί και πραγματική ιδίως δαπάναις εντοπίω ν στρατιωτών», αφού ε ίχαν διορ ισθεί οπλαρχηγοί σ τις επαρχίες τους από την Κυβέρ­ν ηση Κ ουντουριώτη, όταν εχώ ρισ αν από τους κοτζαμπάσηδες σ το β ' εμφύλιο πόλεμο. Ο ΖαΤμης όμως γ ια να αφαιρέσει τις α παιτήσ εις τους από τα εθνικά εισοδήματα «επενόησε» να υποτά­ξει τον Π . Νοταρά σ τον κοτζάμπαση I. Ν οταρά και το Δ. Μ ελετόπουλο σ το Λόντο και να τους θέσει υπό τις διαταγές τους, γ ιατί τάχα ήσαν ανώτεροι σ τρατηγοί και φ ρούραρχοι.134

Αλλά και ο ι δυό τους αρνήθηκαν να συμμορφωθούν και τα πράγματα έφτασαν σε μεγάλην οξύτητα. Μα ενώ σ την Α ιγιά- λεια, ο ανταγω νισμός ανάμεσα στο Λ όντο και το Μ ελετόπουλο π ερ ιορ ίσ τηκε σ ’ αμοιβαίες διαρπαγές και ξυλοδαρμούς, σ την Κ ορινθία ο καβγάς γ ια τις σταφίδες επήρε πολύ δυσάρεστη τροπή. Ο Π. Νοταράς αναφέρθηκε στο Γεν. Α ρχηγό Κ ολοκο­τρώνη κι έλαβε τη συγκατάθεσή του να μένει κοντά του κι ά ρχισ ε να στρατολογεί. Ο I. Ν οταράς εμποδίζει τη στρατολογία

136. Και ο Λόντος «κινούμενος από το αυτό πνεύμα του ΖαΤμη γράφει προς τον Κολοκοτρώνην να διατάξη τον Π. Νοταρά να υπακούει εις τον I. Νοταράν και τον Μελετόπουλον και Φεϋζόπουλον να μη καταφέρωνται εναντίον του και προξενώσι ταραχάς (εις Βοστίτσαν ως τιμάριόν του), ουδέ έπρεπε να τους διατάξει να επάρωσι τας ημισείας προσόδους της επαρχίας ήθελε να τας επάρει όλας αυτός και να έχει τους ειρημένους υπό τας διαταγάς του. Γ ι' αυτό το σκοπό, ο Λόντος επήγε στο Μ. Σπήλαιο, όπου είχε 300 μισθωτούς Ρουμελιώτες με τον Τούσα - Ζέρβα». (Σπηλιάδη, τ. Γ", 83. Οικονόμου, 658-661). Βλ. και όσα με κακεντρέχεια γράφει ο «φίλος του» προύχοντας Κ. Δεληγιάννης για το Λόντο: «....επειδή δεν παραιτήθη από τα ελατ χώματά του δεν ηδύνατο να ήτο σύμφωνος με αυτούς (Μελετόπουλο, Φεϋζόπουλο), ώστε κατάντησε να μη τον ακολουθούν και οι στρατιώται της επαρχίας του, και δια να υπερισχύσει και να τους καταβάλη, παρέλαβε τριακοσίους περίπου Σουλιώτας και Ηπ*ιρώτας μισθωτούς και υπερίσχυσε- τους μισθωτούς αυτούς μη δυνάμενος να πληρώση εξ ιδίων του, έπερνε τας προσόδους της επαρχίας και τους περισσοτέρους σταφιδοκαρπούς των κατοίκων δια της βίας και τους επλήρωνεν ώστε ένεκα των τοιούτων καταπιέσεων των κατοίκων έχασε πάσαν ηθικήν επιρροήν και έσχισαν το προσωπείον οι άνω ρηθέντες, ο Μελετόπουλος, Φεϋζόπουλος και λοιποί, και έγιναν αναφανδόν αντίπαλοί του μετά την ανταρσίαν (β ' εμφ. πόλεμο) και επιστροφήν του εις Βοστίτσαν και κατήντησε τελευταίον να μην έχει τόσην σημασίαν μήτε ισχύν και απεκατέστη οπλαρχηγός ο Μελετόπουλος». «Απομνημονεύματα», τ. Γ ' , 310.

73

κι αναφέρθηκε κι αυτός στο ΖαΓμη, που έπεισε τους Σουλιώτες και Ρουμελιώτες να πάνε σ την Κόρινθο σ ’ ενίσχυση του Νοτα- ρά, με την υπόσχεση να τους αποζημιώ σει από τις σ ταφ ίδες.137

Οι Κ ορίνθιο ι, που ήσαν αγαναχτισ μένοι με την τυραννική συμπεριφορά του I. Ν οταρά και τις αρπαγές του, εστασίασαν κι επήραν το μέρος του Παναγιώτη Ν οταρά,138 αλλά ο ι I. Νοταράς ενισχυμένος με τους Σουλιώτες που του έσ τε ιλ ’ ο ΖαΤμης και μισθώνοντας Ρουμελιώτες, ενίκησε τον Π αναγιώ τη, κυρίεψε το Σοφικό, έκαμε πολλές σφαγές και διαρπαγές κι έκαψε πάνω από 150 σ π ίτια και το ωραίο δάσος του, όπου ε ίχε μάθει ότι ε ίχαν κρυφτεί οι Σοφικιώτες! Το ίδ ιο έκαμε και σ ’ άλλα χω ριά κι επί πλέον τα φ ο ρ ο λό γ ισ ’ άγρια γ ια τους μισθωτούς του Ρουμελιώ­τες. Έ τ σ ι, η διαμάχη γ ια τα εθνικά εισοδήματα και τήν όμορφη κόρη του Ρέντη μεταξύ των Νοταραίων στη Κ ορινθία , κατάντη­σε σε πραγματικό πόλεμο με πολλά θύματα, φοβερές καταστρο­φές και λεη λ α σ ίες...139

Έ π ε ιτ ’ α π ’ αυτά τα «κατορθώματα» και το δυνάμωμα του I.

137. «Τάζει ο ΖαΤμης των Σουλιωτών διακόσιας χιλιάδες γρόσια να στα­θούν από το μέρος των να ιμπαρκάρουν ταις σταφίδαις κλπ». Γράμμα Γ. Βαλτινού στον Καραϊσκάκη. «Αρχ. Γ. Καραϊσκάκη» αριθ. 8/10-8-1826. Το ίδιο βεβαιώνουν και ο Οικονόμου (659) και ο Κασομούλης («Στρ. Ενθυμήματα», τ. Β ' 338).

138. Κασομούλη, τ. Β ', 334-335. Οικονόμου 559.139. Οι Νοταραίοι. εξόν από τα εισοδήματα είχαν και άλλη διαφορά' ήσαν

αντίζηλοι για την όμορφη κόρη του θ . Ρέντη, που επήρε αργότερα ο Δ. Καλλέργης. Βλ. και Α. Φραντζή: «ο I. Νοταράς προέβη εις πολλάς σφαγάς. λεηλασίας τρομεράς, έκαυσε περισσοτέρας των 150 οικιών (εις Σοφικό). επυρπό- λησε το από δένδρα πεύκης περίφημον δάσος του Σοφικού. ακολούθως δε κατέκαυσε και εις άλλας κώμας της Κορινθίας πολλάς οικίας εις Κάσταιναν και εις Λούκαν κλπ. πυρπολήσας άπασαν σχεδόν την κωμόπολιν της Ζάχολης συγκειμένην από 400 περίπου οικογενείας. Μεταξύ δε τούτων εφορολόγει και τους κατοίκους της επαρχίας δια την μισθοδοσίαν των υπ’ αυτόν υπομισθίων στρατιωτών των οποίων ο αριθμός έφθασε να υπερβεί τους 800». Οι χωρικοί της Κορινθίας του έκαμαν και τραγούδι:

Γειά σου μπρέ Γιάννη Νοταρά οπούκαψες τόσα χωριά κλπ. κλπ.

«Επιτομή». 93-96, Φωτάκου. τ. Β' 300-301. Σπηλιάδου, τ. Γ". 83. Σπ. Τρικούπη. τ. Δ \ 37. «Αρχείον Δ. Ρώμα». τ. Β’ 457-461 (αρ. 6832/11-9-1826, Ε.Β.).

74

Νοταρά, που ήταν πια ο στυλοβάτης, που ε ίχε το «Α ρχοντικόν Κόμμα» σ την Κορινθία, ο ΖαΤμης ασυγκράτητος πια έλεγε μπροστά σ ’ όλους τους οπλαρχηγούς:

— Έ Κ ολοκοτρώ νη, Κ ολοκοτρώνη, έξη χρόνια πασχίζεις να ενώ σεις τάρματα και ειδέ σε άφησα να τα ενώ σεις, ειδέ θέλει σε αφήσω.

Κι ενώ ο ι άλλοι έμεναν άναυδοι, από τη κατάπληξη, ο Κο­λοκοτρώ νης βάρεσε παλαμάκια και του είπε:

— Εύγε, καλέ πατριώτη, οπού δεν αφήνεις να ενωθούν τα άρματα, και αν ήταν ενωμένα δεν έκαιγε ο ΙμπραΓμης τα χω ριά και να σκλαβώ νει τον κόσμον.

Και βλέποντας, ότι ο ι κοτζαμπάσηδες δεν άλλαξαν χαβά κι επεδίωκαν πάντα το διχασμό (όπως με κυνισμό τ ’ ομολογού­σαν), έλεγε:

— Τ ι έχεις Γ ιάννη , ότι ε ίχα πάντα ...140

140. Οι κοτζαμπάσηδες δεν επιθυμούσαν την ένωση των αρμάτων κι εμίσθωσαν μάλιστα (όπως είδαμε) τους Ρουμελιώτες, θέλοντας να διατηρούν χωριστά σώματα δικά τους για να έχουν τη δικαιολογία και τη δύναμη να σφετερίζονται τα Εθνικά εισοδήματα. «Τα χρήματα (γράφει ο Φωτάκος), ra εισέπραττον από τας ιδίας των επαρχίας και επλήρωναν τους μισθούς- έτρωγαν τας εθνικάς προσόδους, άρπαζαν τας σταφίδας του Δημοσίου και αυτών των ιδιωτών ακόμα- τότε δε εκάστη χιλιάς σταφίδος είχεν αξίαν πολλήν, διότι επωλείτο 70 τάλαρα. ' Ενεκα της τοιαύτης μισθοφορίας εμπόδιζαν τα όπλα να υπάγουν εις τον πόλεμον... και αργότερον τους εμεταχειρίσθησαν κατά τον εμφύλιον πόλεμον εις την καταστροφήν των ιδίων των επαρχιών» («Απομνημον», τ. A ', 210-211. 444— 445). ΓΓ αυτούς τους λόγους ανησύχησαν οι κοτζαμπάσηδες, όταν ο Κολοκοτρώνης σκέφτηκε να στείλει το Νικηταρά «να βιάση τους κατακρατούν- τας παραλόγως τα Εθνικά εισοδήματα δια να τα δώσουν». Βλ. και γράμμα του Κ. Ζωγράφου στην «Επιτροπή Ζακύνθου»: «οι στρατηγοί Λόντος και I. Νοταράς εδείχθησαν ασωτεύοντες τα Εθνικά και σκληρώς τυραννικοί εθυσίασαν πολλών ανθρώπων περιουσίαν και ησυχίαν». «Αρχ. Δ. Ρώμα», τ. Β ', 484-486 (αρχ. Εθν. Βιβλ. 6840/16-9-1826), «Αρχ. Λόντου», τ. Α ', 137, 146. Τ. Α. Ιταματόπουλου. «Ε.Α.», 190-199. Κασομούλη, τ. Β ', 35-36. Κολοκοτρώνη. «Διήγησις» κλπ. Οι­κονόμου, 661, Σπηλιάδη, τ. Β ' 68, 83.

75

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IΕ Τ '

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ Ο ΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ

Αυτά τα θεάρεστα έργα γ ίνονταν στη Κορινθία με τους κοτζαμπάσηδες και τους καπεταναίους του Μ όριά, τον καιρό που με πεσμένο το Μ εσολλόγι και ξαναδουλωμένη τη Στερεά, ο Κ αραϊσκάκης πάσκιζε να σώσει την Αττική από τον Κ ιουταχή. Ο κίνδυνος ήταν μεγάλος. Η «Δ ιοικητική Επιτροπή» συγκεν­τρώνει όλες τις προσπάθειές της σ ’ ένα απεγνωσμένον αγώνα και ειδοποιεί όλους να συντρέξουν με χρήματα και στρατό. Κι από τους πρώτους, που εκάλεσε να εκστρατέψει «με όλην την δυνατήν ταχύτητα κατά των εχθρών της Α ττικής», ήταν ο Λ όντος, πα ίρνοντας μαζί του το I. Νοταρά και τους Σουλιωτοηπειρώτες. Του ετόνιζε μάλιστα, ότι «η ταχίσ τη εκπεραίω σις της εκστρατεί­ας ταύτης περιμένεται κυρίως από την Εξοχότητά σας, του οποίου ο εγνωσμένος υπέρ Π ατρίδος ζήλος και η αξιότης δίδουσιν τας πλέον χρηστάς ελπίδας».

Εξόν όμως από τη στρατιω τική βοήθεια, εχρειάζονταν και χρήματα γ ια τη συντήρηση του στρατού του Κ αραϊσκάκη και η Δ. Επιτροπή (πρόεδρος ο Ζαΐμης) μ ’ άλλο έγγραφό της τήν ίδια ημέρα στο Λόντο, ζητούσε να σ τείλει τα εισοδήματα «των δύο επαρχιώ ν Β οστίτζης και Κ ορίνθου».141 Μα ήταν τόσο μεγάλος ο κίνδυνος, που η Δ. Επιτροπή μ ’ α λ λεπ ά λλ η λ ’ ανέκδοτα έγγραφά της (Μ ουσείο Μ πενάκη), του ετόνιζε πόσο κρίσ ιμη ήταν η περίσταση και η ανάγκη να μη βραδύνει άλλο, αλλά να επιταχύ­νει τη μετάβασή του στην Α ττική .142 Και ο Κ ολοκοτρώ νης του

141. Βλ. Ν. Μεσσηνέζη, 81-82 τα υπ- αριθ. 2584/650/180 και 2576/647/179 έγγραφα από το ανέκδοτο Αρχ. Λόντου (Μουσείο Μπενάκη).

142. Η «Διοικητική Επιτροπή», επειδή ο Λόντος εβράδυν’ αδικαιολόγητα την αναχώρησή του για την Αττική, του στέλνει, τον Αύγουστο του 1826, απανωτά έγγραφα. Στις 24, του γράφει: «τα στρατεύματα του Νοταρά και τα Σουλιωτοηπειρωτικά (3000) εντός δέκα ημερών να ευρεθώσιν εις το κατά την Αττικήν στρατόπεδον... Εξοχώτατε Στρατηγέ! Η πεποίθησις την οποίανέχει εις τα πατριωτικά και γενναία φρονήματά σας η Διοίκησις, αποκαθιστά πάντη

76

έστειλε σ χετική δ ιαταγή.,4J Και ο ίδ ιος ο πρόεδρος Ζαΐμης αναγκάστηκε να ξαναγράψει στο Λόντο (καθώς βλέπουμε στο ανέκδοτο έγγραφό ^ου που βρίσκεται στο Μ ουσείο Μ πενάκη), να επιταχύνει τη ν αναχώρησή του: « ....Έ γρ α ψ α και χθές πάλιν προς τε τον στρατηγόν Ν οταράν και τους Σουλιωτοηπειρώτας να μη αναβάλουν επί πλέον την κατά την Α ττικήν κ ίνησ ίν των. Κρίνω περιττόν να επαναλάβω αυτό τούτο και προς την εξοχό­τητά σας, επειδή δεν αγνοείτε πόσον είνα ι αναγκαίον να προ- φθασθή εκείνο το μέρος. Δεν ημπορώ να σας είπω άλλο, ειμη ταχύνητε την κίνησίν σας χω ρίς αναβολήν πλέον»1*4

περιττός τας προσωπικάς εκφράσεις». Στις 29: «Στρατηγέ! μη βραδύνετε λοιπόν ούτε στιγμήν να τρίξετε ως προδιετάχθητε εις το στρατόπεδον της Αττικής». Στις 31: «Στρατηγέ! η παρούσα περίστασις είναι υπέρ άλλοτε ήδη διαφορετική. Δείξατε λοιπόν τον πατριωτισμόν σας εις την φωνήν της κινδννευοόσης πατρίδος και τας διαταγάς της Διοικήσεως». Μα επειδή ο Λόντος, παρ' όλες τις εκκλήσεις στα «πατριωτικά και γενναία φρονήματα· του, δεν ξεκινούσε για την Αττική, η Δ. Επιτροπή, στις 6 του Σεπτέμβρη του στέλνει και άλλο έγγραφο: «Με μεγίστην λύπην η Διοίκησις βλέπει αναβαλλομένην μέχρι τούδε την εις την Αττικήν εκστρατείαν σας... Μη βραδύνετε πλέον ούτε στιγμήν, αλλά με όλην την απαιτουμένην ταχύτητα τρέξατε εις το στρατόπεδον της Αττικής, όπου η ανάγκη της Πατρίδος σας προσκαλεί. Διπλασιάσατε τον ζήλον και την προθυμίαν σας εις ταύτην την κρισιμωτάτην περίστασιν και σπεύσατε να προφθάσετε μιαν ώραν αρχήτερα και να ενωθήτε με τους λοιπούς αγωνιζομένους αδελφούς σας οίτινες ανυπομόνως Σας περιμένουν να πολεμήσετε και καταστρέψητε τον εχθρόν». Ανέκδοτα έγγραφα αριθ. 2576/24-8-1826 Δ.Ε, 647 Α.Λ -2755(29-8-26 Δ.Ε, 651/2438 Α Λ-2798/31-8-26 Δ.Ε, 629/2441 Α. Λ — 2895/6-9-26 Δ.Ε, 646/2448 Α.Λ, από το «Αρχείον Λόντου», που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη.

143. Ο Λόντος, για να δικαιολογήσει στον Κολοκοτρώνη που τον διέταξε, την άρνησή του να πάει στην Αττική, του γράφει: «η Βοστίτζα μόνον τριακοσί- ους (στρατιώτας) εκβάλλει οι οποίοι αφεύκτως αναγκαιούν δια το ταμπούρι τους». Σε άλλο μέρος όμως της ίδιας αναφοράς του στον Κολοκοτρώνη, ανεβάζει ο ίδιος τους στρατιώτες της Βοστίστας σε 700! Βλ. αποσπάσματα της αναφοράς του, από το ανέκδοτον «Αρχ. Λόντου» (Μουσείο Μπενάκη). Ν. Μεσσηνέζη, 37, 85 κλπ. Η Δ. Επιτροπή, είχε διατάξει ν ' ακολουθήσουν το Λόντο στην εκστρατεία της Αττικής και οι οπλαρχηγοί Τριαντάφυλλος, Καλύβας, Κατζι- καμπής κλπ. «Αρχ. Καραϊσκάκη» αριθ. 3297/20-21/23-9-1826.

144. Ανέκδοτο έγγραφο αριθ. 692/2822/9-9-1826, από το «Αρχείον Λόν­του», που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη. Ο ΖαΤμης, όπως βλέπουμε στο «Αρχείον του στρατηγού Κ. Μπότσαρη» (αριθ. 53/1-9-1826), κάνει λόγο για

77

Μα ο Λόντος είχε σπουδαιότερες ασ χολ ίες τότε, όπως βλέπουμε σ ’ ανέκδοτο έγγραφο, που του έσ τε ιλ ’ η Δ. Επιτροπή: «από διάφορα γράμματα των οποίων αντίγραφα εγκλείονται μανθάνει η Δ ιο ίκ ησις με άκραν απορίαν και δυσαρέσκειαν ότι παρεκτρεπόμενος από τα χρέη σου επήρες βία και δυναστεία το εισόδημα της ιδιοκτήτου σταφίδος τινών εκ των υπό την οδη γ ί­αν του σ τρατηγού Μ ελετοπούλου. Αυτό το κίνημα (εάν έχη ούτω) είναι παρανομώτατον, πάντη ανάρμοστον εις τον χαρα­κτήρα σου και προξενεί ολέθρια επακολουθήματα».145

Ω στόσο π α ρ ’ ό λ ’ αυτά ο πρόεδρος Ζαΐμης εξακολουθούσε να πιστεύει, ότι έπ ε ιτ’ από τις επίμονες διαταγές της Δ. Επιτρο­πής και τα ιδ ιαίτερα δικά του γράμματα, ο Λ όντος θα φαινόταν πρόθυμος να εκστρατέψει σ την Αττική και βέβαιος γ ι ’ αυτό έγραφε σ την «Επιτροπή Ζακύνθου»; «Οι στρατηγοί Λόντος και Νοταράς διαταχθέντες να κινηθούν κατά την Α ττικήν κινούνται ήδη ίσως με 4000 στρατιώ τας».146 Και στον αρχισ τράτηγο Κ αραϊσκάκη: «... έως ότου φθάσουν τα Η πειροσουλιώ τικα σώ­ματα, ως και εκείνα του Λόντου και Ν οταρά, τα οποία μέχρι τούδε αναμφιβόλως, κατά τας οποίας έχει πληροφορίας η Δ ιο ίκη- σ ις πρέπει να είναι φθασμένα· η παρουσία Σας αυτού είναι αναγκαία κλπ.»147

Μα ο Λόντος, στη φοβερήν αυτή περίσταση, που κρινόταν η τύχη του ' Εθνους, παρ ’ όλες τις αλλεπάλληλες διαταγές της Δ. Ε πιτροπής, του Κ ολοκοτρώνη και τα γράμματα του ΖαΓμη, αρνήθηκε τελικά να εκστρατέψει σ την επικ ίνδυνη περιοχή της

αντενέργειες στην εκστρατεία της Αττικής: «... τους δε Στρατηγόν και Αντιστρά­τηγον να παυσουν τας αντενεργείας δια να ενεργηθή η εκστρατεία». Και για την εξουδετέρωσή τους επικαλείται τη συνδρομή των Σουλιωτοηπειρωτών: «περί της κατά την Αττικήν εκστρατείας έγραψα σήμερον εκτεταμένα και προς τον Στρ. Νοταράν και προς τον Στρ. Λόντον. Συνεργήσατε και υμείς καλοί πατριώται ό,τι κατά τούτο δύνασθε δια να αποφύγη η δυστυχής Πατρίς τον επαπειλούμενον κίνδυνον».

145. Έ γρ. αρ. 2834/2-9-1826 Δ.Ε./622/2443 ΑΛ, από το ανέκδοτο «Αρχείον Λόντου» (Μουσείο Μπενάκη).

146. «Αρχ. Δ. Ρώμα». αρ. 6839, αρχ. Εθν Βιβλιοθήκης.147. «Αρχ. Γ. Καραϊσκάκη», αριθ. εγγρ. 12/26-8-1826. 2916/13 7-9-26

3927/20 - 21/23-9-1826.

78

Α ττικής και κατά τη συνήθειά του συνεχίζει τις διαρπαγές και κατακρατεί και τα χρή μ α τ’ από τα εθνικά εισοδήματα, που του είχεν αναθέσει η Δ. Επιτροπή να εισπράξει και που ή σαν τόσον απαραίτητα για τη συντήρηση του στρατού του Καραϊσκάκη! «Χρήματα από τον στρατηγόν Λ όντον δεν έλαβα — γράφει ο Ζ αίμης στους Σουλιωτοηπειρώτες — και απορώ».14*

Το ότι, όμως, τα είχεν εισπράξει και μάλιστα όπως εσυνήθι- ζε με τη βία, μας το βεβαιώνει και άλλο ανέκδοτο έγγραφο, από το «Α ρχείον Λόντου» (Μ ουσείο Μ πενάκη), που έσ τε ιλ ’ ο προη­γούμενος Μ εγαλοσπηλαιώ της Συμεών στο Λόντο, όταν επήγε για να ε ισπράξει πέντε χ ιλ ιάδες γρόσια από το Μ. Σπήλαιο, που είχεν αναλογίσει η Δ ιο ίκηση και που σ ’ αυτό τον κατηγορεί, ότι το επολ ιόρκησ ε κάνοντας κατά τη συνήθειά του και καταχρή­σ εις.149 Καθώς επ ίσ ης και το παρακάτω δριμύτατο έγγραφο, που του έσ τε ιλ ’ η Δ. Ε πιτροπή, εκδηλώνοντας την κατάπληξή της γ ια την ανυπακοή του: «Π όσον παράδοξον εφάνη εις την Δ ιο ίκ ησιν να ιδή τους απεσταλμένους επιστάτας να επιστρέφουν χω ρίς να φέρουν τας πενήντα έξ χ ιλ ιάδας γρόσια , αίτινες είναι διορ ισμένοι δΓ εξο ικονόμησιν του Στρατηγού Κ αραϊσκάκη και

148. «Αρχείον Κ. Μπότσαρη» (αριθ. εγγρ. 54/4-9-1826).149. Ο προηγούμενος Μεγαλοσπηλαιώτης Συμεών στο ανέκδοτο έγγραφό

του στο Λόντο (αρ. 3019/9-10-1826) του «Αρχ. Λόντου» (Μουσείο Μπενάκη), έγραφε κοντά στα άλλα: «... επομένως επεχειρήσθητε το ολέθριον κίνημα δια να εισβάλητε εις την Μονήν, αλλά θεία συνάρσει το κίνημά σας απέτυχε εξ ου ηναγκάσθησαν οι εν τη μονή και ανεφέρθησαν προς την Διοίκησιν, ήτις με διαταγήν της της 29 παύσαντος αριθ. 4533 και αφ' ετέρου ο λαμπρότατος πρόεδρος κ. ΖαΓμης σας διατάττουν αμα λάβητε τας διαταγάς ευθύς να αναχωρή- σητε εντεύθεν με όλους τους στρατιώτας σας και ν ' αφήσητε εις εν μέρος της επαρχίας τον γραμματικόν με δύο στρατιώτας σας δια να παραλάβη τα χρήματα αφού συναχθούν και να σας τα φέρη. Α λλ' η εξοχότης σας μη πεισθέντες εις τας διαταγάς της Διοικήσεως αδιαφορείτε παρατείνοντες τον καιρόν (της πολιορκίας) και τας καταχρήσεις κλπ». Ο Λόντος θέλησε, από τα εθνικά εισοδήματα που έπερνε, να ξεπληρώσει και το χρέος του γαμπρού του Λ. Μεσσηνέζη στο Γ. Γιαννακόπουλο. Η «Διοικητ. Επιτροπή», όμως, δεν ήταν σύμφωνη να πληρωθεί ιδιωτικό χρέος με δημόσια χρήματα κι έγραψε στο Γεν. Αρχηγό «να υποχρεώ- ση εξ άπαντος τον Λ. Μεσσηνέζην να έλθη ενταύθα δια να αποδώση το χρέος του». Ανέκδοτο έγγραφο αριθ. 86/17100/20-2-1826 του «Αρχ. Λόντου», που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη.

79

των λοιπώ ν του κατά την Α ττικήν στρατοπέδου οπλαρχηγώ ν, μόνος σου ημπορείς να το συμπεράνης. Η Δ ιο ίκ ησ ις προνοούσα κ α τ’ εξα ίρεσ ιν δια την σύστασιν του Στρατοπέδου της Α ττικής και επομένως όλης της Ελλάδος, επάσ χισ ε δια τούτο παντοιο- τρόπως να εξο ικονομήση και το υπό την οδηγία ν της εξοχότη- τός σου σ τρατιω τικόν σώμα και τα Σουλιω τοηπειρω τικά και το υπό την οδηγία ν του Στρατηγού Νοταρά. Α λλά δ ι ’ αυτό τούτο βλέπει ότι είναι και επ ίσ ης μεγάλη ανάγκη να ο ικονομηθή και ο Κ αραϊσκάκης και οι λ ο ιπο ί κατά την Α ττικήν ο πλαρχηγο ί, διότι άλλως στρατόπεδον εις την Α ττικήν είναι αδύνατον να μακροη- μερεύση. Ε ις το ιαύτην μεγίστην ανάγκην θαρρούσα η Δ ιο ίκ ησ ις ε ις την φ ρόνησιν και τον πατριω τισμόν της εξοχότητός σου, ήλπιζε προθυμοτάτην ευπείθειαν. Α λλά με μεγάλην της δυσαρέ­σκειαν εναντίον των ελπίδω ν της και της προς το υποκείμενόν σας υπολήψεως βλέπει αθετουμένας τας διαταγάς της. Δ ικα ιολο­γείσα ι ότι δεν εδυνήθης να επιβάλης το διορ ισμ ένον δάνειον εις την σταφίδα, και μολοντούτο η Δ ιο ίκ ησ ις έσχεν πληροφορίας ότι το δάνειον τούτο εισεπράχθη. Εν τοσούτω , όπως και αν έχη το πράγμα η Δ ιο ίκ η σ ις περιμένει αποφασισ τικά τας ειρημένας πενήντα εξ χ ιλ ιάδας γρόσια με την επισ τροφ ήν του εξεπίτηδες αποστελλομένου ταχυδρόμου. Μη νομίσ ης ότι οποιαδήποτε άλλη απάντησις δύναται να κατορθώση τίποτε, διότι πάσα απολογία ή προφασολογία περί τούτου αποβάλλεται. Εάν τινες δεν επλήρω σαν το εις την σταφίδα επιβληθέν δάνειον, στείλε ακριβή κατάλογον προς την Δ ιο ίκ ησ ιν , δια να φ ορντίση περί της συνάξεως αυτών.

Ε ξοχώτατε, το στρατόπεδον της Α ττικής κινδυνεύει να διαλυ- θή, αι Α θήναι πνέουν τα λοίσθια και η Π ατρίς όλη τρέχει τον έσχατον κίνδυνον. Ό σ ο ν το εκ μέρους της, η Δ ιο ίκ ησ ις επλήρω- σε κατά τούτο όλα της τα χρέη. Σ υλλογίσου ότι το βάρος καταντά εις την εξοχότητά σου και εις τον στρατηγόν Ν οταράν, εάν πα ρ’ ελπίδα αθετήσετε τας διαταγάς της Δ ιο ικήσεω ς και τότε θέλετε επισύρει εις τας κεφαλάς την δικαίαν οργήν της Διοικήσεως και την φρικτήν κατάραν του Έθνους».1*0

150. Εγγρ. υπ' αριθ. Γ 42/Ι89α/3096, από το ανέκδοτο «Αρχείον Λόντου»

Ο Λ όντος όμως μένει ασ υγκίνητος στη δραματική έκκλησ η στον πατριω τισμό του, που του έκ α μ ’ η Κυβέρνηση γ ια τα χρήματα , την εκστρτεία καθώς και γ ια τις συνέπειες και τις ευθύνες που αναλάβαινε παρακούοντας τ ις διαταγές της, όπως ακόμη «δια την οργήν της Δ ιο ικήσεω ς και την φ ρικτήν κατάραν του ' Εθνους», και αδιάφορος όλως δ ιόλου γ ια το μεγάλο κίνδυνο της πατρίδας «ούτε υπάγει, ούτε στρατιώτας στέλλει εις την Α ττι­κήν». Αλλά όταν ο I. Ν οταράς έφυγε γ ια την Α ττική , έ γ ιν ’ αυτός φ ρούραρχος σ τον Α κροκόρινθο .151 Κι ενώ τόσ οι ήρωες εθυσία- ζαν τη ζωή τους σ την Α ττική γ ια να σώσουν τη ν Επανάσταση που κινδύνευε, ο Λόντος μένοντας σ τον Α κροκόρινθο εφυλάκιζε κι εβασάνιζε τους πολίτες Κ ορίνθιους και Βοστιτσ ιάνους για να τους αποσπάσει χρήματα!

Και το κακό παράγινε τόσο, που ο Α κροκόρινθος ονομά­στηκε «λησταρχείον» . Και ο ι Κ ορίνθιο ι και Β οστιτσ ιάνοι (όπως βλέπουμε στ ’ ανέκδοτο αρχείο του Δ. Μ ελετόπουλου), άρχ ισ αν μ ’ αναφορές τους στη Γ ' Εθν. Συνέλευση να καταγγέλνουν, ότι «καθείρζε και εβασάνισε» πολλούς κ ι ’ ένας μάλιστα παρουσιά­στηκε στη Συνέλευση κΓ έδειξε «τας επουλωμένος πληγάς των ποδών του και τα καταστιγματισμένα εκ των βασάνων μέλη του σώματός του».152 Γ ι αυτό η Συνέλευση κατέστησε «υπόδικον» τον Λ όντο στο Γεν. Αρχ. Τ ζώ ρτζ153 και οι δημογέροντες της Βο-

(Μουσείο Μκενάκη) — Ν. Μεσσηνέζη. 83-85.151. «... βραδέως δε κατά Δεκέμβριον, διαταχθέντες εξεστράτευσαν και οι

δύο ΝοταραίοΓ διαταχθείς δε και ο Λόντος ομοίως δεν υπήκουσεν, μείνας φρούραρχος του Ακροκορίνθου, οιονεί τις τοποτηρητής του στρατηγού Νοτα­ρά.. Οικονόμου, 661, 746. Σπηλιάδη Γ ' 353.

152. Σπηλιάδη, τ. Γ \ 353. Οικονόμου, 746.153. Στον Ακροκόρινθο, που ονομάστηκε «λησταρχείον», μεταφέρθηκαν

κι εβασανίστηκαν, απάνθρωπα και οι Αιγιώτες Αναγν. Κομπογιαννίκος, Χρ. Εύδης, Αθ. Πανταζόπουλος και Κ. Ιωάννου, που ήσαν φίλοι του Μελετόπουλου. Στις 22-4-1827, έστειλαν μακροσκελέστατη αναφορά στη Γ ' Εθν. Συνέλευση κι εξιστορούσαν τα φοβερά παθήματά τους. Επειδή η αναφορά τους έχει μεγάλη έκταση παραθέτουμε μερικά αποσπάσματα: Αφού, όπως γράφουν έγιναν ••εφάρπαγοι* από τα σπίτια και τους αγρούς των, όπου ιδιώτευαν, μεταφέρθηκαν «εις το κατά την Κόρινθον ·Χηαταρχείον·, εφυλακίστηκαν 5 και 6 μήνες κι εβασανίστηκαν με τα πλέον απάνθρωπα βασανιστήρια «όσα μήτε γλώσσα

81

σ τίτσ ης παρέδωκαν τα στρατεύματα σ το Δ. Μ ελετόπουλο, που είχε χω ρίσ ει από τον Λόντο σ το β ' εμφύλιο πόλεμο.154

ημπορεί να διηγηθή και μόνον όσοι τα εδοκίμασαν τα αισθάνονται... Εν από τα χιλιοστημόρια λαμβάνομεν την τόλμην δια να εξιστορήσωμεν εις την Σήν Συνέλευσιν. Εις εν αρκετόν ύψος μας έδεσαν από τους πόδας τους τρισαθλίους και στρίφοντες το σχοινί μας ανέβαζαν εις την κορυφήν του ύψους. Κάτωθεν έκαιον άχυρα δια να καπνιζώμεθα. Αφού εφθάσαμεν εις το ύψος εκείνο άφιναν το στριμμένο σχοινί το οποίον ξεστριφόμενον περιέφερεν εις τον αέρα ημάς ωσάν πουλιά και τρεις δήμιοι με χονδρά ξύλα εις τας χείρας μέσα εις τον παχουλόν εκείνον καπνόν μας έδερον κατεβαίνοντας, χωρίς να βλέπουν μήτε οι δέρροντες που κτυπούν, μήτε ημείς πόθεν δερρόμεθα... Τοιαύτα παρόμοια εδοκιμάσαμεν νυχθήμερα εις το διάστημα του τόσου καιρού, ώστε δεν αισθανόμεθα τα μέλη μας, μήτε πιστεύομεν πως είμεθα ακόμη ζωντανοί εις τον κόσμον». Σ ’ άλλο μέρος αναφέρουν: «ηναγκάσθημεν τελευταίον να γυμνωθώμεν και της ουσίας μας και δανεισθέντες από την ευσπλαγχνίαν των φίλων να μετρήσωμεν εις την ακόρεστον πλεονεξίαν του δυναστεύοντος υπέρ τας 17 χιλ. γρόσια τας μεν εις μετρητά, τας δε 4 1/2 χιλιάδας εις χρεωστικός ομολογίας επειδή δεν ηδυνάμεθα να οικονομήσωμεν και αυτά.... Τα χρήματα μας λείπουν, τα μέλη μας δεν τα αισθανόμεθα και το ωτίον μας μένει μισόν■ και τα χαράγματα με τις καμένες σούβλες εις τους μείναντας εις την Κόρινθον αποκάμνοντες, καθώς και ο κ. Ηλίας (δηλ. ο Τσαλαφατίνος, που τους έσωσε από τα βασανιστήρια) ιδίοις οφθαλμοίς εΐόεν*. Και συνεχίζουν: «Το δικαίωμα του πολίτου Σ. Συνέλευσις! αλλά τι δικαίωμα του πολίτου: Λέξις απλή καταντά το δικαίωμα του πολίτου όταν ημείς χωρίς να χρεωστούμεν πληρώνομεν, χωρίς να σφάλλωμεν βασανιζάμεθα, τα οσπίτια μας καίονται. όταν προ οφθαλμών σας παρρησιαζώμεθα άλλος με πληγάς και άλλος χωρίς ωτίον. κλπ. κλπ·. Η Συνέλευση την αναφορά τη διαβίβασε στην Αντικυβερνητικήν Επιτροπή (3-5-27), που την έστειλε (14-5-27) στον Γεν. Αρχ. Τζώρτζ και ο Τζώρτζ στον αρχηγό των όπλων, τον Κολοκοτρώνη. Και ο Κολοκοτρώνης με το υπ’ αριθ. 349/54/23-5-27 έγγραφό του, έγραφε στο Λόντο: «...διατάσσεσθε όθεν άμα λάβης την παρούσαν μου να έλθης απροφασίστως εις το Γεν. στρατόπεδον να παρουσιασθής όπου ανήκει και να δώσης απολογίαν εις τας κατά σου κατηγορίας δια να αποδοθή το δίκαιον». Επίσης με τα υπ ’ αριθ. 345 και 347/54/22-5-27 έγγραφά του, εκάλεσε και το Λ. Μεσσηνέζη (που τους είχε στείλει στον Ακροκόρινθο) καθώς και τους Βοστιτσάνους (που βρισκόντανε στη σπηλιά της Μπουφούσκιας) ν ’ απολογηθούν για τους ίδιους λόγους. Από το ανέκδοτο «Αρχ. Δ. Μελετόπουλου», «Εθνική Βιβλιοθήκη» (αριθ. 54/22-4-1827).

154. Βλ. ανέκδοτο έγγραφο αριθ. 530/60/18-6-1827 του «Αρχ. Δ. Μελετό­πουλου» Ε.Β.

82

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Ζ '

ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΠΡΟΣΚΥΝΗΜΕΝΟΙ

Ό τ α ν τελείω σε τις εργασίες της η Γ ' Εθν. Συνέλευση της Τροιζήνας, το «Α ρχοντικόν Κόμμα» των κοτζαμπάσηδων ΑχαΤ- ας, αναγκάστηκε άδοξα να καταθέσει την εξουσία σ την «Αντικυ- βερνητικήν Επιτροπή», που θα διοικούσε ώς ότου έρθει ο Καποδίστριας, που ε ίχ ’ εκλεγεί από τη συνέλευση Κ υβερνήτης παρά τη σφοδράν αντίδραση των προυχόντω ν πολ ιτικώ ν.155

Στο μεταξύ, η κατάσταση έγινε πιο κρ ίσ ιμη , γ ιατί ο Ιμ­πραΤμ, γυρ ίζοντας από το Μ εσολόγγι σ την Π ελοπόννησο, ερή­μωνε σ υστηματικά τον τόπο κι ο κόσμος αποθαρρυμένος από τις αλλεπάλληλες συφορές (Μ εσολόγγι - Κ ερατσ ίνι), εδείλιασε κι ά ρχισ αν στο βορεινό M opid να προσκυνάνε ομαδικά, μ ’ αρχηγό το Νενέκο. Ο Κ ολοκοτρώ νης, που μ ’ εντολή του Γεν. Α ρχισ τράτηγου Τζώρτζ, ανέλαβε να καταπολεμήσει το φοβερό μίασμα, που απειλούσε να επεχταθεί σ ' όλο το Μ όριά και να σβήσει την Επανάσταση, έλαβε σ κληρά μέτρα με «τσεκούρι και φωτιά». Επήρε βοηθούς τους πιο άξιους καπεταναίους Π ετιμε- ζαίους, Κουμανιωταίους, Π λαπούτα και λο ιπούς και στη Βοστί­τσα το Γιώ ργο ΜοραΤτη και το Δ. Μ ελετόπουλο, γ ιατί ο Λ όντος (που από την Κ ορινθία ε ίχ ’ έρθει στο Α ίγιο), «δεν εδύνατο τότε να τεθή επ ί κεφαλής και διευθύνσεως στρατού», ως υπόδικος για τις ληστείες και τους βασανισμούς που έκανε σ τον Α κροκόρινθο και που εξακολουθούσ’ ακόμα να συνεχίζει στη Βοστίτσα, σε βάρος των οπαδών του Μ ελετόπουλου, όπως βλέπουμε σ ’ ανέκ­δοτο έγγραφο του Κ ολοκοτρώ νη.157

155. Σπ. Τρικούπη, τ. Δ ’. 87. Σπηλιάδη. τ. Γ". 322-322.156. Βλ. αναλυτικά για το μεγάλο κίνδυνο, που διέτρεξ' η Επανάσταση από

τους Τουρκοπροσκυνημένους: Τ. Α. Σταματόπουλου, «Το προσκύνημα στο Μόριά» και στην «ΠελοποννησΙακή Πρωτοχρονιά», τ. Γ ', 189-195. Καθώς και Κ.Ν. Τριανταφύλλου, «Ιστ. Λεξ. Πατρών» (μοναδικό και πολύτιμο στο είδος του). 220-231.

157. Ο Λόντος προσπαθούσε με τη βία να πάρει τ - άρματα της Βοστίτσας. γ ι ’ αυτό οι δημογέροντές της στις 30 του Μάη του 1827, έστειλαν αναφορά στον

83

Ά λ λ ω ς τε και ο Κ ολοκοτ ρώνης, δεν είχε καμιάν εμπιστοσύ­νη πλέον στους κοτζαμπάσηδες, που κατά χαρακ τηριστικό τρόπο ο ι καπεταναίοι τους ε ίχαν όλοι προσ κυνή σει.158 Και σ ’ αυτό ακόμα το απάτητο Μ. Σπήλαιο , ο ι μ ισοί καλόγεροι, που ήσαν με το μέρος των προυχόντων, ήθελαν να προσκυνήσουν. Κι όταν ο ι προύχοντες (Ρούφος, Λόντος, Θ εοχαρόπουλος) με την έγκρισ η και της ολ ιγαρχικής «Α ντικυβερνητικής Ε πιτρο­πής» (που αντιδρούσε κι ά φ η ν ’ ανεφοδίαστο τον Κ ολοκοτρώ νη, ενώ έστελνε τρόφιμα και πολεμοφόδια σ το Λόντο), ήρθαν στο Μ. Σ πήλα ιο κι ό χ ι στα προσκυνημένα χω ριά , ο Κ ολοκοτρώ νης τους είπε απροκάλυπτα «είσαστε όλοι άπιστο/».159

Κολοκοτρώνη, που τους απάντησε: «...Παρετήρησα την γενομένην προς υμάς βίαν του στρατηγού Α. Λόντου δια ν ' αναφερθήτε προς την Κυβέρνησιν και τον Αρχιστράτηγον να διορισθή οπλαρχηγός της Βοστίτσας και ότι πειθόμενοι εις τήν υπ’ αριθ. 317 διαταγήν μου τα παρεδώσατε (τα όπλα) εις τον στρατηγόν Δ. Μελετόπουλο ν». Βλ. και άλλο ανέκδοτο έγγραφο του Κολοκοτρώνη στο Μελε­τόπουλο, για τις βιαιοπραγίες του Λόντου: -Περί των καταδυναστειών και ζημιών τας οποίας οι σχετικοί σου υπέφερον και υποφέρουν παρά του στρατηγού Λόντου είναι γνωσταί εις όλους και με λύπην μου μεγάλην τας ακούω και τας βλέπω, αλλά ως γνωρίζεις και ο ίδιος δεν ημπορεί να γίνη εντεύθεν (από Δαμαλά) θεραπεία καμμία τώρα. Συστηθέντος γενικού στρατοπέδου τότε υποχρεούται ο αδικήσας ν ’ απολογηθή όπου ανήκει και πληρώση κατά τον Νόμον και δεν θέλει δυνηθή ν ’ αποφύγη την δίκην των Νόμων. Δια τούτο η Γενναιότης σου τάχυνον το φθάσιμό σου εις την Επαρχίαν Βοστίτζης και ακολούθησον το χρέος σου με την οποίαν α π’ αρχής άχρι τούδε έδειξες ευπείθειαν και προθυμίαν και μη αμφιβάλεις ότι θέλεις έχει την ευγνωμοσύνην της πατρίδος». Έγγρ. υπ' αριθ. 132/53/30-4-1827 και 530/60/18-6-27, από το ανέκδοτο «Αρχείον Δ. Μελετόπου- λου», που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Οικονόμου, 746. Σπηλιάδη, τ. Γ ’, 324, 353.

158. Τ. Σταματόπουλου, «Το προσκύνημα στο Μόριά», 41, Ι.Κ. Κορδάτου, «Ιστορία Νεωτέρας Ελλάδος», τ. Β' 550-565.

159. Η ολιγαρχική «Αντικυβερνητική Επιτροπή», αντιδρούσε με πείσμα στον Κολοκοτρώνη και δε του έστελνε τρόφιμα και πολεμοφόδια, ενώ «έστειλε δέκα επτά χιλιάδες οκάδες γέννημα και πολεμοφόδια (στο φίλο και ομοϊδεάτη της Λόντο), από τα οποία τρώγει και πολύ αδιακόπως», και οι στρατιώτες που πολεμούσαν, γράφει ο Μελετόπουλος, «τα θεωρούν μακβόθεν». Ο Κολοκοτρώ­νης τότε διέταξε το Μελετόπουλο μ ’ αλλεπάλληλα έγγραφά του, να πάρει έστω και με τη βία το γέννημα και τα πολεμοφόδια «από τας καταχρηστικάς χείρας· του Λόντου. και του προσθέτει: «αν δε ο στρατηγός αυτός τα κατεχράσθη (δια το

Και φαίνεται να μην είχε κι άδικο να μην τους εμπιστεύε­ται, γιατί όταν οι Έ λ λ η νες έπαθα ντη μεγάλη καταστροφή στον Α γιάννη στα Τσετσεβά (από Τούρκους και προσκυνημένους), όπου βρήκεν ηρω ϊκό θάνατο ο παλαίμαχος κλεφτοκαπετάνιος της Κ ουνινάς Γιωργο-Μ οραΤτης, ο Λ όντος, αν και είχε διαταχτεί πριν από την μάχη, από τον Κ ολοκοτρώνη, δεν έλαβε μέρος μένοντας σ την Α ράχωβα (Βοστίτσας), 4 ώρες μακρυά, όπως συνήθιζε σ τις κρίσ ιμες μ άχες.140 Δεν άφησε μάλιστα και τους καπεταναίους να κυνηγήσουν τους προσκυνημένους στη Ρακίτα, όπως γράφουν σ τον Κ ολοκοτρώνη, ο Γ. Χ ελιώτης - Λύκος κι οι άλλοι Κ ορίνθιοι οπλαρχηγοί: «... αφού εζήτησεν ο στρατηγός Μ ελετόπουλος και ημείς δ ια να σχεδιάσωμεν να τραβήξωμεν δια τα εμπρός, αυτοί (δηλ. ο Λόντος, Ρούφος, Θεοχαρόπουλος), αποφασίζουν δια ν ’ αναχωρήσουν (από την Αράχωβα). Τους ωμιλήσαμεν, τους παρακαλέσαμεν, αλλά δεν ε ισ ακούσθημ εν

οποίον θέλει δώσει λόγον όπου ανήκει), τότε εξοικονομείς τα χρήματα από τας Εθνικός προσόδους της Επαρχίας Βοστίτσης διορίζων άνδρας τίμιους, ευϋπολή- πτους, τη συνεναίσει και των προκριτοδημογερόντων, δια να φυλάττουν καθα­ρούς λογαριασμούς». Ο Γεν. αρχιστράτηγος Τζώρτζ, επειδή η «Αντικυβερν. Επιτροπή», αδιαφορούσε, παρ’ όλες τις δραματικές εκκλήσεις του Κολοκοτρώ­νη να τον εφοδιάσει με πολεμοφόδια, της έγραψε: «Η έλλειψις τροφών και πολεμοφοδίων εμπόδισε τον Πελοποννήσιον Αρχηγόν από του να εξακολουθή- ση την υπεροχήν του. Παρακαλώ την Σ. ταύτην Επιτροπήν να λάβη τα έκτακτα μέτρα δια να προμηθεύση τα αναγκαία του πολέμου». Ανέκδοτα έγγρ. υπ’ αριθ. 529, 531/59, 61/18-6-1827, 682/64/7-7-1827, 762/68/17-7-1827, και φάκελλος Μλ,ΟΙ (14, 16, 17/6/27) από το «Αρχείον Δ. Μελετόπουλου» (εθνικής Βιβλιοθή­κης). Κολοκοτρώνη «Διήγησις».

160. Στη μάχη του Αγιάννη ο Λόντος δεν έλαβε μέρος. Κι είναι περίεργο, πως όπου γίνονταν επικίνδυνες μάχες (όπως στην Καλλιακούδα, στην Πιάνα και Νταβιά και στον Αγιάννη), ο Λόντος βρίσκεται πάντα μακρυά και μάλιστα τέσσερες (4) ώρες ακριβώς! Και όμως βλέπουμε σ ' ανέκδοτο έγγραφο του Κολοκοτρώνη στο Μελετόπουλο: «... Διέταξα τον στρατηγόν Λόντον και λοιπούς να φθάσουν προς βοήθειάν σου και ελπίζω έως τώρα να είναι φθασμένοι- μ ' όλον τούτο έγραψα και πάλιν προς αυτούς δια να φθάσουν το γρηγορώτερον». Εγγρ. αριθ. 780/69/18-7-1827 και 792/71/19-7-1827 και Μλ. ΟΙ του ανέκδοτου «Αρχ. Δ. Μελετόπουλου» (Εθν. Βιβλιοθήκη). Στη μάχη του Αγιάννη βρήκαν τιμημένο θάνατο πολλοί Κουνινιώτες με τον παλαίμαχο κλεφτοκαπετάνιο τους Γιώργο ΜοραΤτη, που το πραγματικό του όνομα, κατά τον θ . Γ. Παπαγεωργίου, ήταν Γ. Ανδρεακόπουλος.

και ο αναχω ρησμός τους έφερε δειλίαν εις τα σώματά μας, και εις τους Τουρκοφρονούντας περσσοτέραν ευχαρίστηση, φαίνεσθαι αυτοί ότι να εισακούοντο. Δ ια ζώ σης όμως μας είπεν ο στρατηγός Λόντος να μη προχωρήσωμεν δια την Ρακίταν ουδέ κανένα άλλο μέρος των Α ρβανιτών, ότι ευρίσκονται σωματωμένοι ο ι Α ρβανί­τες περίπου των πεντακοσίω ν και ήθελε μας βαρέσουν, και ημείς από τους λόγους του γνωρίζομεν πολλά καλά συναγροικείται με αυτούς».161

Π α ρ ’ όλο , λο ιπόν, που είχε 300 στρτιώ τες ο Λ όντος και ρητή διαταγή από τον Κ ολοκοτρώνη να σταθεί σ την Αράχωβα, να συνεννοείται με το Μ ελετόπουλο και με ενωμένα τα σώματά τους ν ' ανεβαίνουν εις «ικανόν αριθμόν» και να οχυρωθούν «εις μιαν δυνατήν θέσιν»,162 παρακούοντας κατά τη συνήθειά του τη διαταγή και τις παρακλήσεις των άλλω ν οπλαρχηγώ ν, έφυγε «κρυφίως» γ ια το ' Αργος μαζί με τους άλλους κοτζαμπάσηδες, εγκαταλείποντας τον Αγώνα και χω ρ ίς να λάβουν μέρος σε καμιά μάχη και να ρίξουν έστω και μια τουφεκιά κατά των προσκυνημένω ν καπεταναίων τους.

Την εξήγηση γ ια την α χαρακ τήρισ την αυτή φυγή, που μοιάζει με λ ιποταξία σε τέτοιες κρίσ ιμες περιστάσεις και μάλι­στα μετά τη ν καταστροφή στα Τ σετσεβά, μας τη δίνει ο Κ ολοκο­τρώνης: « Έ φ υ γ α ν ο Λόντος και η συντροφιά του άμα έμαθαν ότι ο Ν τελή-Α χμέτ επήγαινε να συνάξη την σταφίδα. Αφού απελπί- σθησαν να συνάξουν αυτοί την σταφίδα, τότε ανεχώ ρησαν, επειδή δ ι ’ αυτό εκεί εκάθηντο».ΙΜ

Έ τ σ ι, φεύγοντας πολύ πριν ο Λ όντος, δεν θα λάβει μέρος σ την τελευταία μεγάλη Ελληνική ν ίκη στον Καυκαριά (26, 27-8-1827), που ήταν το τελειωτικό χτύπημα για τους Τουρκο- προσκυνημένους της ΑχαΓας, και που σ ’ αυτήν τη μάχη αγωνί­

161. «Ελληνικά Υπομνήματα», 514-516.162. Έγγραφα αριθ. 780/69/18-7-1827 και 792/71/19-7-27. από το ανέκδοτο

«Αρχ. Δ. Μελετόπουλου» (Εθν. Βιβλιοθ.).163. Κολοκοτρώνη: «Διήγησις κλπ.··. Τα ίδια γράφουν για τους λόγους της

φυγής του Λόντου και ο Φραντζής (τ. Β ', 505), ο Σπηλιάδης (τ. Β ', 412) και ο Οικονόμου (1ΕΕ. 762).

86

στηκαν ηρωικά 300 συμπατριώτες του Β οστιτσ ιάνοι μ ’ αρχηγό το Δ. Μ ελετόπουλο και τόσους άλλους καπεταναίους.164

164. Πριν να γίνει η μάχη στον Καυκαριά, οι 300 στρατιώτες του Λόντου με τον Γ. Κίτζο (που έκαναν διαρπαγές στα χωριά, αντί να πάνε να λάβουν μέρος στην ένδοξη και τόσο σημαντική αυτή ελληνική νίκη), είχαν κατέβει στο Διακοφτό για τις σταφίδες που ήσαν ατρύγητες. Ο αρχηγός Δ. Πλαπούτας, με το Δ. Μελετόπουλο και το Ν. Πετιμεζά, πριν από τη μάχη, είχαν στείλει το 1. Φεϋζόπουλο στο Διακοφτό «προς φύλαξιν των σταφίδων» κι εφρόντιζαν να πάει σ ' ενίσχυσή του ο Γκολφίνος Πετιμεζάς με ISO στρατιώτας «εμποδίζοντας τους στρατιώτας του (δηλ. το Κίτζο με τους 300 του Λόντου), να μη λαμβάνουν ζαχιρτί από κανέν χωρίον των Χασίων: δια να περιορισθή πανταχόθεν και να ξεκουμπισθή απ ' εκεί μιαν ώραν προτήτερα και μας αφήσει ανενοχλήτους». Τις αντιθέσεις όμως αυτές επωφελούνται οι Τούρκοι κι ετρυγούσαν αυτοί τις σταφί­δες... Βλ. και τ ' ανέκδοτα έγγραφα του Κολοκοτρώνη σχετικά με τουςΤουρκο- προσκυνημένους, αριθ. 531, 572, 637. 682, 731, 733, 749, 762, 780, 786, 792, 813, 832, όλα του 1827 με σειρά 61-73 και φάκελλος Μλ, 01 (όπου και τα γράμματα στον Γεν. Αρχιστρ. Τζώρτζ, του Δ. Πλαπούτα, Δ. Μελετόπουλου, Ν. Πετιμεζά, Παπά - Νίκα, Χελιώτη κ.ά. για τις μάχες στον Αγιάννη και Καυκαριά), από το «Αρχ. Δ. Μελετόπουλου» (Εθν. Βιβλ.) Κ. Καλαντζή, «Πετιμεζάδες», 181.

87

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Η '

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΛΟΝΤΟΥ ΣΤΗ ΡΟΥΜΕΛΗ

Α πό το Ά ρ γ ο ς , ο Λόντος, ο Β. Ρούφος και ο Σ. Θ εοχαρό- πουλος, επειδή νόμιζαν, ότι ο Κ αποδίστριας, που αργούσε, δεν θα κατέβαινε πλέον στην Ελλάδα, ότι η Επανάσταση θα έσβηνε και ότι μερικοί από τους κοτζαμπάσηδες θα δ ιορίζονταν από το Σουλτάνο «αυθένται», έρχονται στο Ν αύπλιο και «ευχαριστούν­ται και λέγουν δια τους ζητούντας την ανεξαρτησίαν της πατρ ί­δος: και τίέχουν οι ξυπόδητοι νααπολέσωσι;».,Μ Εκεί (πρ ινακ όμα καταπνίγει το προσκύνημα), με τον αδερφό του Λόντου, τον Α ναστάση, που ήταν υπουργός της Αστυνομίας και των Εσω τε­ρικών και με τ ' ανίκανα μέλη της Α ντικυβερνητικής Επιτροπής, αντενεργούσαν πάντα σ τον Κ ολοκοτρώνη κι έβαλαν ένα σ υγγε­νή του Λόντου, τον Τσερτίδη , να καταγγείλει μ ’ αναφορά του στην Κ υβέρνηση τον Κ ολοκοτρώνη και τον Δ. Μ ελετόπουλο, ότι με τ ’ αυστηρά τους μέτρα και τις κα ταχρήσεις τους κατά των προσκυνημένω ν, έκαμαν «να αποτουρκίση» ο κόσμος.164 Και με τ ις φροντίδες το" Α ναστάση Λόντου,167 ορ ίσ τηκε «εξαμελής»

165. Σπηλιάδη. Τ. Γ ’,412.166.Έ γγρ. από τ ' ανέκδοτο «Αρχ. Λόντου» (Μουσείο Μπενάκη). Ν.

Μεσσην. 115-117. Σπηλιάδη. τ. Γ", 338. 412, Οικονόμου 774-777.167. «Ο Αναστ. Λόντος — γράφει ο Μπ. Αννινος — κεκτημένος αρκετήν

αναλόγως μόρφωσιν είχεν επιδοθή ενωρίς εις το πολιτικόν στάδιον, αφού 22 ετών, χάρις εις το οικογενειακόν του όνομα, ήτο βουλευτής. Φαίνεται όμως ότι τα πολιτικά του εφόδια δεν ήσαν πολύ σοβαρά, εδείκνυε δε ενίοτε κουφότητα και κωμικήν οίησιν... Εις τα «Παρκερικά» (αποκλεισμός Πειραιώς υπό Ά γγλων) ήτο Υπουργός Εξωτερικών. Εν Ελλάδι ίσχυε τότε η Γαλλική πολιτική. Τα διπλωματικά έγγραφα συνετάσσοντο από τον αντιπρόσωπον της Γαλλίας θουβε- νέλ. Ο Υπουργός Λόντος δεν έπραττε τίποτε άλλο ειμή να υπογράφη τα συντασσόμενα παρά του Γάλλου διπλωμάτου έγγραφα. Και όμως τόσον επήρετο δια τούτο, ώστε, ως λέγεται, ηκούσθη πολλάκις αναφωνών μετά μεγαλαυχίας και σείων απειλητικώς τον δάκτυλον Πάλμεστρον, Παλμεστρον!... θ α σου δείξω εγώ ποιός είναι ο υιός του Σωτηράκη!». «Ιστορικά Σημειώματα». 35.

επιτροπή από βουλευτές να δικάσει τον Κ ολοκοτρώνη κι εζη- τούσαν από τον Γεν. Α ρχ. Τζώρτζ να του αφαιρέσει την α ρ χη ­γ ίαν του στρατού, γ ια τ ’ ήταν επιζήμιος (!) και να διορ ίσει σ ’ αντικατάστασή του τον Α. Λόντο. Α λλά ο Τζώρτζ, πληροφο- ρημένος καλά κι έχοντας εμπιστοσύνη σ τον Κολοκοτρώνη, αρνήθηκε, κι έγραψε μάλιστα στον Κ ολοκοτρώνη: «δεν υπάρ­χει Κ υβέρνησις αλλά φατρία αξία της κοινής αποστροφής δια την αβελτηρίαν της· ημείς το χρέος μας! Ας πολεμώμεν τους Τούρκους!». Γ ι ' αυτό και ο Τζώρτζ «υπέπεσε εις την οργήν της Ολιγαρχίας».168

Ο Λ όντος, αφού απότυχε κι έτσι να πάρει την αρχηγία του στρατού ή να δ ιορ ιστεί να πολιορκήσει την Π άτρα, έβανε σ ’ ενέργεια άλλο σ χέδιο . Συνεννοήθηκε με τον Π ανουργιά, το Δυοβουνιώτη και το Ρούκη κι έστειλαν αναφορά σ τήν Αντικυβ. Επιτροπή και παρακαλούσαν να διατάξει τον Α. Λόντο «ως στρατηγόν εμπειροπόλεμον», να πάει στη Ρούμελη κι έγραψαν και σ τον ίδ ιο «να συστρατεύση μ ετ’ αυτών».169

Ο Κ ολοκοτρώ νης (όπως βλέπουμε σ τ ’ ανέκδοτο α ρχείο του Δ. Μ ελετόπουλου), μαθαίνοντας «αιφνηδίως ότι ο στρατηγός Α. Λ όντος ελθών ε ις Βοστίτζαν ζητεί να καταταράξη όχι μόνον αυτήν αλλά και των πέριξ επαρχιώ ν την ησ υχίαν επί προφάσει σ τρατολογίας και εκστρατείας ε ις την Στερεάν Ελλάδα», έστειλε διαταγή στο Δ. Μ ελετόπουλο να την κο ινοποιήσει στο Λόντο, να πάψει να στρατολογεί και να πάει να δικαστεί για τις ληστρ ικές πράξεις του στον Ακροκόρινθο, όπως είχε αποφασί­σει η Συνέλευση της Τ ρο ιζήνας170 και ειδοποίησ ε σ χετικά και τον Τζώρτζ.

168. Επειδή, η συνέλευση της Τροιζήνας εψήφισε να ορίζονται οι οπλαρ­χηγοί από τον αρχιστράτηγο και αυτός επροτίμησε τους καπεταναίους «ως πολεμικούς εγνωσμένους δια την εμπειρίαν και την στρατηγικήν ικανότητα» και ότι θα ήσαν πειθαρχικοί και δεν θα ραδιουργούσαν, οι κοτζαμπάσηδες επέμει ναν να μεταχειρισθούν όλα τα μέσα και αν ακόμη δεν ήταν «κατά πάντα συμφέροντα εις το γενικόν», ν ' αναλάβουν αυτοί την αρχηγία για να διατηρήσουν την υπεροχή και την υπόληψή τους. Σπηλιάδη. τ. Γ" 324,433. Οικονόμου, 775-776.

169. Οικονόμου, 804.170. Εγγρ. αριθ. 1313/4-7-1828, από τ ' ανέκδοτο «Αρχ. Δ. Μελετόπουλου»

(Εθν. Βιβλιοθ.).

89

Ο Λ όντος όμως (αφού είχεν έρθει από το Ν αύπλιο στη Βοστίτζα), μετά την αποτυχία του να δ ιορ ιστεί αρχηγός στην πολ ιορκ ία της Π άτρας, παρά τις διαταγές σ τρατολογούσε με τη βία, για να πάρει την αρχηγία των όπλω ν στη Βοστίτσα, με τη συνδρομή του ΖαΤμη και «εναντίον των εψηφισμένων εις Τροι- ζήνα ο υπερασπιστής των Νόμων 1824 δεν ακούει κανένα Νόμον σήμερα».171 Α λλά συνεννοημένος με τους Ρουμελιώτες οπλαρ­χηγούς επέρασε στα Τ ριζόνια και όπως γράφει ο γαμπρός του Μ εσσηνέζης: «Τώρα επανεστάτησε ένα μέρος της Ρούμελης, όπου συσταίνεται κατά το μέρος των Τριζονίω ν ισ χυρόν στρα- τόπεδον. Ε ις τα Τριζόνια είναι έως τώρα υπέρ τας οκτακοσίας φαμίλιας ρουμελιότικας, και όλον ένα καταφεύγουν ε ις τα ερημονήσια προς ασφάλειάν των. Ε ις το αυτό στρατόπεδον είναι αρχηγός ο Α νδρέας (Λόντος). Αι επ ιχε ιρήσ εις του αυτού στρα­τοπέδου πη γαίνουν πολλά καλά και ελπ ίζονται αίσια αποτελέ­σματα».172 Δυστυχώς όμως, τ ’ αποτελέσματα δεν ήσαν «αίσια» και η προσπάθεια αυτή, όπως και όλες οι επ ιχε ιρήσ εις του Λόντου με τους Τούρκους, ε ίχε άτυχο τέλος.

Γ ια την αποτυχία του ο Λ όντος, σε γράμμα του στον Κ. Μ πότσαρη, κατηγορεί το Δυοβουνιώτη, ό τ ’ ήταν ο α ίτ ιος που διαλύθηκε το στρατόπεδο στα Τ ριζόνια και ό τι, αφού μάταια προσπάθησε να τον μεταπείσει επάνω «εις το ατμοκίνητον και έμπροσθεν του Ά σ τιγγο ς» και όταν αμετάπειστος έφ υγ’ ο Δυοβουνιώτης, αναγκάστηκε και ο Λ όντος να φύγει με το «ατμοκίνητον» στη Β οστίτσα μαζί με το Ρούκη, ενώ οι στρατιώ­τες του Λόντου, κατά τη συνήθειά τους, ελήστευαν τους πρόσφυ­γες, που ε ίχαν καταφύγει εκεί γ ι ’ ασφάλεια !173

Από τη Βοστίτσα, αφού έμεινε σ την παραλία του Διακοφτού για λ ίγες ημέρες κι επειδή δεν έπ α ιρ ν ' απάντηση στις αναφορές του από την Κ υβέρνηση, απογοητευμένος και «βαδίζων βρα­δέως», έφθασε σ τον Ισθμό. Από κεί ξεκίνησ ε γ ια τήν Α ίγινα, ό­

171. Σπηλιάδη. τ. Γ , 75,463.172.Έ γρ. από τ ' ανέκδοτο «Αρχ. Λ. Μεσσηνέζη». Ν. Μεσσηνέζη, 125.173. «Απέρασα (δηλ. στην Πελοπόννησο, γράφει ο Λόντος) δια την κακί-

στην χείρησιν όπου άρχισαν αμέσως να κάμνουν οι στρατιώτες εις τους δυστυ­χείς εγκατοίκους της νήσου». «Αρχ. Κ. Μπότσαρης» (αρ. εγγρ. 25/16-3-1828).

90

που ε ίχ ’ έρθει ο Κ αποδίστριας σ το μεταξύ και τον εκάλεσε. Αναγκάστηκε όμως πριν, να διαλύσει το σώμα του σ τον Ισθμό, σ τέλνοντας τους Ρουμελιώτες σ την Ε λευσίνα και τους ΜοραΓτες στα σ πίτια τους, με την πικρία ότι, καθώς άρχισ ε το πολεμικό του σ τάδιο μ ’ αποτυχία σ την πολ ιορκ ία της Π άτρας, έτσι και το ετερμάτισε στα Τριζόνια...

91

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Θ '

Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ

Στο μεταξύ, είχε φτάσει τέλος (Γενάρη του 1828) και ο κυβερνήτης I. Καποδίστριας. Οι Έ λ λ η νες τον υποδέχτηκαν μ ’ ανακούφιση και χαρά, σαν αληθινό σω τήρα, που θα τους έβγα ν’ από ένα φοβερό αδιέξοδο. Η κατάσταση, ήταν πραγματικό πολύ δύσκολη και χρειάζονταν δραστήρια και ριζικά μέτρα. Μα ο Καποδίστριας άρχισ ε την κυβέρνησή του μ ’ ενέργειες δ λ ό τελ ’ αυταρχικές, που βρίσκονταν σε μεγάλην αντίθεση με τις επιθυ­μίες και τα φρονήματα επαναστατημένου λαού, που εφτά ολό­κληρα χρόν ια έχυνε το αίμα του για τη λευτεριά.

Διπλωμάτης με σπάνιες κι εξαιρετικές ικανότητες, μεγάλο κύρος και φήμη ευρω παϊκή, έφτασε πολύ αργά και σχεδόν γερασμένος σ την Ελλάδα, αφού η πολύχρονη κι ολόψ υχη μαθητεία του στον τσαρισμό, του αποξήρανε κάθε φιλελεύθερη πνοή. Οι διαθέσεις του ήσαν αγαθές και τα προτερήματά του αναμφ ισβήτητα και μεγάλα. Δεν ήταν μόνο εργατικότατος, αλλά ε ίχ ’ ευχάριστους κι απλούς τρόπους, όσο και περιβολή. Ή τ α ν λιτός, σταθερός, ακέραιος, μ ’ αξιοπρέπεια κι αφιλοκέρδεια πανθομολογούμενη. Ε ίχεν όμως την καχυποψ ία και τη μονομέ­ρεια θρησ κόληπτης γεροντοκόρης, που κυττάζει με δυσπιστία και μίσος τους νέους κι αποστρέφεται κ α θ ’ ευγενική και φ ι­λελεύθερη ιδέα. Γ Γ αυτό, έμεινε ξένος πάντα κι εχθρικός, παραγνωρίζοντας τα αισθήματα και τις επιθυμίες λαού τυραννι- σμένου, που διψούσε γ ια λευτεριά, και παρανοώντας την πρα­γματικότητα επέμένε να σ υνεχίσει την τουρκική τυραννία , με διο ίκησ η πιο τυραννική κι αδ ικαιολόγητη, που είχε συνηθίσει στην υπηρεσία του τσαρισμού. Ά ρ χ ισ ε λ ο ιπόν την πολιτεία του μ ’ ένα πρα ξικόπημα.174 Κ ατάργησ ’ αμέσως το Σύνταγμα και τη Βουλή κι εγκατέστησε προσω πική δ ιο ίκησ η με «σκιώδες» πολι- τικόν σώμα, το «Π ανελλήνιον» (απλό συμβουλευτικό συμβούλιο

174. Μένδελσον, τ. Β ', 822. Μίλλερ, «Η Τουρκία καταρρέουσα», 132.

92

από 27 μέλη), όπου συγκέντρωσε τα ολ ιγαρχικά σ το ιχεία του τόπου (Π ετρόμπεη, Ζαΐμη, Κουντουριώτη κλπ.).175

Το πρώτο αυτό ξάφνιασμα, ο ι ' Ελληνες το δέχτηκαν γογγύ­ζοντας, σα μιαν ανάγκη που την επέβαλλεν η κρίσ ιμη περίσταση κι αφού άλλως τε ο Κ αποδίστριας απειλούσε να φύγει αν αρ- νιόντουσαν. Μα δεν περιορίστηκε δυστυχώς μόνο σ ’ αυτό. Αν και τον δέχτηκαν με τόσον ενθουσιασμό κι ελπίδες όλοι, δεν παρέλειψε τίποτε που να μη θίγει τη φ ιλοτιμ ία τους σε ό,τι σέβονταν και θαύμαζαν. «Η γάπα — όπως λέει ο πρώτος πρωθυ­πουργός του Σ. Τ ρικούπης, που τον εγνώρισε καλύτερ’ από κάθε άλλον — να περιαυτολογή, να επαίρηται και να ολιγω ρή τους άνδρας του αγώνος».176 Π αρουσίαζε τον εαυτό του διαρκώς ως σωτήρα της Ελλάδας και όλους όσους την κυβέρνησαν πριν α π ’ αυτόν, δεν δυσκολεύονταν να τους λέει κατά πρόσωπο, ό τι την κατάστρεψαν. Τους καπεταναίους, που έχυσαν το αίμα τους για να ελευθερώσουν τον τόπο που κυβερνούσε, τους αποκαλούσε μπροστά σ τον Τζώρτζ κοινούς κλέφτες και ψεύτες. («Α ίγας μόνον εκλέψατε και πρόβατα· αυταί είναι αι πράξεις σας»!) Τους

175. Η απαίτηση του Καποδίστρια να διαλύσει τη Βουλή και να καταργή­σει το Σύνταγμα και η απειλή του να φύγει, αναστάτωσε τους Έλληνες. «Πέντε ημέραις — γράφει ο Κασομούλης — καμμία επίσημος πράξις δεν εφάνη. Πολύς ψιθυρισμός και μουρμουρισμός εις όλων των Βουλευτών τα καταλύματα και των μελών της Κυβερνήσεως εγίνετο κλπ». Τελικά όμως υπέκυψαν, «επειδή (όπως έγραφαν στην απόφαση για την αυτοδιάλυσή τους), η σωτηρία του ' Εθνους είναι υπέρτατος πάντων των Νόμων». Όμως, «αμέσως άρχισαν να ψιθυρίζουν και να εξηγούνται με τους οικείους των λέγοντες ότι: ο Κυβερνήτης δεν είναι τοιούτος καθώς ο λαός της Ελλάδος το ήλπιζεν» («Στρατιωτικά Ενθυμήματα», τ. Γ ', 12 κλπ.). Βλ. και Γ. Ρούσσο: «αυτό που ζητούσε ο Καποδίστριας, ήταν όχι μόνο να συγκεντρώσει στα χέρια του όλη την εκτελεστική δύναμη αλλά να πάρη και τη νομοθετική εξουσία. Να μεταβληθή, με δύο λόγια, σε ένα ιδιότυπο μονοκράτορα. που θα κυβερνούσε τη χώρα, σχεδόν απολυταρχικά». («Το πολύπλευρον δράμα του Καποδίστρια», εφημ. «Βήμα», 1958-1959). Ο πρόεδρος για τα Εσωτερικά ΖαΤμης, παρομοίαζε το «Πανελλήνιον» με... «ασκί γεμάτο αέρα». Μένδελσον, τ. Β ', 826. Π. Καρολίδου, «Σ. I.». τ. Α ' 178 κ.π. «Συμπλήρωσις της Ιστορ. Κ. Παπαρρηγοπούλου», τ. Σ τ ', 204. I. Κ. Κορδάτου, «Ι.Ν.Ε.», τ. Β '. 591, 646. Τ. Βουρνά, σημ. στην Ιστ. Φίνλεϋ, τ. Β ', 190, 201. Δ. Φωτιάδη, «Καραϊσκάκης». 397 κπ. Ο. Μίλλερ: «Τουρκία καταρρέουσα», 143.

176. «Ιστορ. Ελλ. Επαναστάσεως», τ. Δ ', 197 κπ.

93

κοτζαμπάσηδες, Τούρκους μ ' ελληνικά ονόματα και τουςΦ ανα- ριώτες, αγγεία του Σατανά. Τους νέους και τους λογίους μωρούς και ηλίθιους. Και ότι, αν έφευγε αυτός, η Ελλάδα θα καταστρε­φόταν. Ά σ β εσ το επίσ ης κι ασυγκράτητο, ήταν το μίσος του για τους Φ ιλ ικούς, που παρασκεύασαν την Επανάσταση και ε ίχαν τόσες συμπάθειες στο λαό. Και σ ’ αυτό το υπόμνημά του ακόμη σ τον Τ σάρο (1826), τους αποκαλούσε «ταραξίας, ραδι­ούργους και ελεεινούς εμποροϋπαλλήλους», και την Επανάστα­ση «παράφρονα επιχείρησ ιν» !177

Τ ’ ά π ρ επ ’ αυτά λόγια, η κατασκοπεία, ο περιορισμός της σκέψης, η λογοκρισ ία στα γράμματα και σ τον τύπο, η διαλυτική του επέμβαση σ την κο ινοτική δ ιο ίκησ η (που σεβάστηκαν και οι ίδιοι οι Τούρκοι), οι ύποπτες ενέργειές του γ ια το Λεοπόλδο, οι ανελεύθερες εκλογές, η άδικη καταδίω ξη, φυλάκιση κι εξορ ία αθώων και σεβαστών ανθρώ πω ν η προκλητική του προτίμηση σ ’ ανίκανα, ταπεινά κΓ ανυπόληπτα πρόσωπα (Α υγουστίνος, Θανάσης Βάγιας), εδυσφήμησαν κι αχρήσ τεψ αν και όσα έργα του ήσαν καλά κι έφθειραν την α ίγλη και την επιβολή του. Κι όπως ήταν επόμενο, απομάκρυναν από κοντά του, τον ένα μετά τον άλλο, όλα τα σημαντικά πρόσωπα (και τα πριν ακόμη αντίθετα), που αγω νίστηκαν να ελευθερώσουν την Ελλάδα και να τον εγκαταστήσουν κυβερνήτη της και του δημ ιούργησαν μιαν ισ χυρήν αντιπολίτευση και μια φοβερότερη αναρχία κι ε­ξέγερση.

Τυφλωμένος από φιλαυτία και περ ισ το ιχισ μένος από κόλα­κες και σπιούνους,178 δεν άκουε τις φρόνιμες συμβουλές του Ρώσου ναυάρχου Ρίκορντ, του Φ ιλήμονα και του ΖαΓμη, ούτε πρόσεχε τα παράπονα και τις διαμαρτυρίες, που του έστελναν από διάφορα μέρη γ ια τ ’ ανελεύθερα μέτρα και τις υπερβασίες, που έκαναν ο ι εγκάθετοί του.

Α ξιοσημείω τη, ιδιαίτερα, είναι η αναφορά, που έστειλαν

177. Μ. θ . Λάσκαρη. «Αυτοβιογραφία I. Καποδίστρια». 97-99. Δραγούμη. «Ι.Α.», τ. Α 83. 118-119.

178. «Ο Αυγουστίνος και ο Βιάρος, αδελφοί του Καποδίστρια, λένε των αγωνιστώνε: «σύρτε να διακονέψετε». Και οι σπιούνοι πληρώνονται βαριά να μαθαίνουν τι κάνουν οι άνθρωποι στα σπίτια τους». Μακρυγιάννη. τ. Β ', 249.

94

από το Α ίγιο (3-5-1829), σ τον Κ αποδίστρια γ ια φ ατριαστικές ενέργειες των φίλω ν του και τήν υπέγραφαν «ιστορ ικό της εποχής πρόσωπα», δηλ . οι Λόντοι, ο Δ. Μ ελετόπουλος, ο Λ. Μ εσσηνέζης, ο Α. Α λεξανδρόπουλος και ο ι δημογέροντες και πρόκριτο ι των χω ριώ ν της Ε παρχίας Βοστίτσας: «Τρία χρέη — έγραφαν — στοχαζόμεθα ιερώτερα εις τον άνθρωπον: το σέβας εις την Θ ρησκείαν, τα καθεστώτα και την δ ιατήρησ ιν των δικαιωμάτων του ελευθέρου ανθρώπου». Και συνεχίζοντας κατήγ- γελναν μερικούς καποδιστριακούς, που ανάγκαζαν τον κόσμο, σ την αγορά και στα καφενεία, να υπογράφει έγγραφα, ότι θέλουν « πληρεξούσιον »tn τον Κ αποδίστρια με την απειλή , ότι «όποιος δεν υπογράψει δεν αγαπά τον Κ υβερνήτην!». Κι εδήλωναν ακό­μη με παρρησ ία ότι αυτοί δεν τα υπόγραψαν «ως οχλαγωγικά και χαμερπή» και τον παρακαλούσαν να δώσει οδηγίες ν ’ απαλλα­γούν οι κάτο ικο ι της επαρχίας «από τας πλεκτάνας και ραδιουρ­γ ίας μερικών ανθρώπων όπου ελπίζουν να εύρουν τύχην εις την Κ υβέρνησιν, διαβάλλοντες τον τ ίμ ιον και ήσ υχον πολ ίτη ν» .180

Το ότι, η σημαντική αυτή αναφορά, που φαίνεται να οφείλεται σ την πρω τοβουλία του Δ. Μ ελετόπουλου, γνω στού γ ια τα φ ιλελεύθερα και δημοκρατικά του φρονήματα, φέρνει και την υπογραφή του Αντρέα Λόντου, φανερώνει, ότι ο Λόντος, αποτραβηγμένος σ το Α ίγιο, ζει ήσυχα, συμφιλιω μένος πια με τον αντίπαλό του Δ. Μ ελετόπουλο.181 Και πραγματικά ο Λ όντος,

179. Την άνοιξη του 1829, αποφασίστηκε να γίνουν εκλογές για τηνΔ. Εθν. Συνέλευση, αλλά σε όλα τα εκλογικά διαμερίσματα γενικός πληρεξούσιος να εκλεγεί μ ' αναφορές ο Καποδίστριας, «και επομένως αντί συνελεύσεως να προκύψη από την εκλογήν η πολιτική δικτατορία του Κυβερνήτου». Δ. Γατό- πουλου, I. Καποδίστριας», σ. 133.

180. Ο Αιγιώτες είχαν κι άλλην αφορμή να παραπονούνται, ότι δηλ. ο Καποδίστριας δεν τους επέτρεψε τη σύσταση σχολείου στην πόλη τους, αν και θα το έφτιαχναν με δικά τους έξοδα. Κι όταν οι Υδραίοι έστειλαν πλοία και καλούσαν τους ’ Ελληνες να εξεγερθούν έδειξαν κι αυτοί κάποια προθυμία. Βλ. Γ. Πανταζίδη (Α. Κοραή), «Ελληνικά», τ. Β", 308. Πρόκες - 'Οστεν, «Πολιτι­κή Ιστορ. Ελλ. Επαναστάσεως», τ. Β' ,498. Δ. Γατόπουλου, 133-134. Μένδελσον, τ. Β ', 871.

181. Ο Δημήτρης Μελετόπουλος, νέος πολύ τίμιος και με δημοκρατικά φρονήματα, μόλις άρχισ’ η Επανάσταση παράτησε το εμπόριο κι αφοσιώθηκ'

95

φεύγοντας από την Α ίγινα , επειδή ο Κ αποδίστριας δεν τον χρησ ιμ οπο ίησ ε, φτάνει στο Α ίγιο και αναπαύεται πια, χω ρίς να έχει καμιάν ανάμιξη στα πολ ιτικά πράγματα. Κι όπως οι άλλοι πολ ιτικο ί δεν είδαν με καλό μάτι και αντέδρασαν σ την εκλογή του, έτσι και ο Λ όντος «τον Κ υβερνήτην δεν τρν υπεδέχθη ως σω τήρα τη ς Ελλάδος, ηυλαβήθη όμως ως αρχηγόν του Κρά­τους αν και αντεπολιτεύθη αυτόν, αποδοκιμάζων την πολ ιτική ν του».182 Ό τ α ν όμως αργότερα ο πολ ιτικός του Μ έντορας, ο ΖαΤμης, παραγκω νισμένος και κατατρεγμένος κι αυτός από τον Κ υβερνήτη, μεταπήδησε σ την αντιπολίτευση, τότε τον ακολού­θησε, κατά τη συνήθειά του, και ο Λόντος. Έ τ σ ι, το «Α ρχοντι­κό Κόμμα» έρρ ιχνε κι αυτό το μεγάλο του βάρος σ την πολεμι­κή κατά του Κ αποδίστρια.

Ο Λ όντος λο ιπόν, ακολουθώντας το παράδειγμα του ΖαΓμη, εγκαταλείπει πλέον την αδράνειά του και το Α ίγιο , α ρχίζει να

ολόψυχα στον Αγώνα. Ο Λόντος στην αρχή, βλέποντας στο πρόσωπό του έναν επικίνδυνο μελλοντικόν αντίπαλο, τον κατάτρεξε με πείσμα, αλλά έπειτα συμφιλιώθηκαν. Ο Μελετόπουλος επέρασε στη Ρούμελη, πολέμησε στη Φοντά- να, στην Ά μπλιανη και κατά τον Φραντζή «ηρίστευσε θαυμασίως», και ο Τζαβέλλας και Πανουργιάς «τον ησπάσθησαν μετά την μάχην». Στο β ' εμφύλιο πόλεμο χώρισ’ οριστικά από το Λόντο, επήγε με την Κυβέρνηση κι έγινε φρούραρχος στο Παλαμίδι. Στην κρίσιμη εποχή με τους Τουρκοπροσκυνημέ- νους, ως αρχηγός των όπλων της επαρχίας του, πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες μαζί με τον Κολοκοτρώνη κι έτσι αναδείχτηκεν ο αξιολογώτερος στρατιωτικός αρχηγός της Βοστίτσας κατά την Επανάσταση. Πόσο τίμιος κι ακέραιος άνθρωπος ήταν, φαίνεται κι από τα γράμματά του στο Λόντο: «πρέπει πρώτον να κυττάξωμεν το συμφέρον της πατρίδος και δεύτερον το κα τ ' ιδίαν»· και αλλού: «Εγώ στρατιώτης ων ακολουθώ το στρατιωτικόν μου χρέος και φροντιστής (προμη­θευτής) δεν γίνομαι, α λλ’ ούτε ανακατεύομαι εις τοιαύτα δια να είμαι μακράν κάβε κηλίδος». Αν και ήρθε σε τόσην αντίθεση με το Λόντο. πάντοτε φέρθηκε με μετριοπάθεια στον παληό του αρχηγό, κι όταν ο Λόντος «κατεστενοχωρείτο και σχεδόν επολιορκείτο υπό των στρατιωτών του αιτούντων τους μισθούς των, τούτο μαθών ο Μελετόπουλος επλήρωσε 75.000 γρόσια τους ζητουμένους μισθούς και καθησύχασε τους στρατιώτας». IV αυτό δεν άργησαν πάλι να συμφιλιωθούν. Γούδα, τ. Η, 334, 337. «Αρχ. Λόντου», τ. A '. 168-169, τ. Β '. 312, 316 «Ιστορ. Αρχ.*. I. θεοφανίδη, τευχ. Γ", 140. Σπηλιάδη, τ. Γ ', 351 και ανέκδοτο «Αρχ. Μελετοπούλου» (Εθν. Βιβλιοθ.).

182. Αγαπητού, 207. Φίνλεϋ, ΙΕΕ, με επιμέλεια Τ. Βουρνά. τ. Β ', 136. Σπηλιάδη. τ. Γ", 434. Σ. Τρικούπη, τ. Δ '. 87. Οικονόμου, 753.

96

πα ίρνει ενεργό μέρος, πηγαίνει κι αυτός σ την Ύ δ ρα , όπου τον κρίσ ιμο μήνα (Σεπτέμβρη του 1831), τον βρίσκουμε να πρω το­στατεί με το ΖαΤμη, το Ρούφο, το Μ αυροκορδάτο και τον Κουντουριώτη και ν ’ αποτελεί μαζί τους το επιτελείο του αγώνα κατά του Κ αποδίστρια.

Ο ΖαΤμης μάλιστα, όπως οργάνω σε τον β ' εμφύλιο πόλεμο από την Κ ερπινή , επ ισείοντος τον κίνδυνο του αφανισμού «των τα πρώτα εχόντω ν Π ελοποννησίω ν», έτσι και τώρα γράφει στο Ρούφο και τον Κ. Μ πότσαρη και τους υποδεικνύει τον κίνδυνο που τους απειλούσε από τον Κ αποδίστρια: « 'Η μ ε ίς , κύριε Ρούφε, και όσοι ακόμη έχουν την τάξιν μας εις τας επαρχίας πρέπει να λάβουν από τώρα προ οφθαλμών τον αφανισμόν και την τελείαν εξόντω σ ιν η γενναιότη ς σας δε, σ τρατηγέ μου, περ ιφρόνησιν την οποίαν δεν θα δυνηθής να υποφέρης». Ο Ρούφος πείθεται στα λόγια του ΖαΤμη για τον κίνδυνο που διατρέχει η «τάξις των» και τρέχει σ την Ύ δ ρα , αλλά ο Κ. Μ πότσαρης δε δε ίχνει και τόσον ενθουσιασμό και γΓ αυτό του στέλνουν και άλλο γράμμα από την Ύ δ ρα , ο ΖαΤμης, ο Λόντος, ο Ρούφος, ο Κουντουριώτης και ο Μ αυροκορδάτος. Τ ην ίδια μέρα (4 Σεπτ. του 31), γράφουν πάλιν οι αυτοί και στους στρατηγούς Α. Ί σ κ ο , Γ. Τσόγκα και Θ. Γρίβα κλπ."13

Τα πράγματα από μέρα σε μέρα πήγαιναν στο χειρότερο, η αναρχία και η εξέγερση κατά του Κ αποδίστρια γενικεύτηκε. Και η επίμονη αδιαφορία και αντίδραση, που έδειχνε σ ’ όλες τις φρόνιμες συμβουλές, η α ιν ιγματική αυτή Σφίγγα, οδήγησαν τέλος στη γνω στή τραγική λύση με τη δολοφονία του, το Σεπτέμβρη του 1831.

Ο ΖαΤμης και ο Λόντος, που φαίνεται δεν επερίμεναν, ότι η πολεμική κατά του Καποδίστρια θα ε ίχε τέτοια τραγικά αποτε­λέσματα, μετάνοιω σαν αμέσως. Ο Λόντος, μάλιστα, μαλακότε-

183. «Αρχείον Κ. Μπότσαρη”. αριθ. 2/11-8-1827. 3, 4. 5/4-9-27. Από τα έγγραφ' αυτά φαίνεται ολοκάθαρα, ότι ο ΖαΤμης με φανατισμό πρωτοστατούσε στην πολεμική κατά του Καποδίστρια καθώς και με πόσην ανακρίβεια γράφει ο Δ. Γατόπουλος (σ. 180) θέλοντας να τον δικαιολογήσει: «ο ΖαΤμης διωκόμενος... κατέφυγεν εις την Ύδραν όποι> και παρέμεινε συνεχίζων τας συμφιλιωτικός του προσπαθείας»!

97

ρος, λυπήθηκε περσότερο, γΓ αυτό αργότερα ένοιωθε την ανάγκη να δικαιολογηθεί στο φ ίλο του Κ αποδίστρια Ν. Δραγου- μη, ότι «ήταν αθώος του αίματος του δικαίου τούτου».184

184. «Ιστορ. Αναμνήσεις», τ. Β ', 74, 80. Για τον ερχομό του Λόντου στην Ύδρα, τη στρατοπεδαρχία του στην Πάτρα, την άρνησή του να εκστρατέψει στην Αττική και τη β ' και γ ' λεηλασία της Βοστίτσας, τίποτε δεν αναφέρει η πολυσέλιδη «Ιστορία του Αιγίου».

98

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Κ '

Ο ΟΘΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΗΣ 3 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ΤΟΥ 1843

Στην αναρχία και το νέο εμφύλιο πολεμο, που ακολούθησε με τη δολοφονία του Κ αποδίστρια, ο Α. Λόντος δεν έλαβε μέρος. Α ποτραβηγμένος στο Α ίγιο, ιδιωτεύει φ ιλήσυχα. Και μιαν άλλη σ ημαντική αλλαγή έχουμε να παρατηρήσουμε στη ζωή του. Η τοπ ική απομάκρυνση, έφερε χαλάρω ση σ ιγά-σιγά σ την καταθλι- πτικήν εξάρτησ η από τον Μ έντορά του, τον Α. ΖαΓμη, που, από ιδ ιοσυγκρασία πολιτικός, εξακολούθησε να λαβαίνει ενεργό μέρος στα πράγματα του τόπου.185 Ο Α. Λόντος, που προτίμησε το στρατιω τικό στάδιο, μετά το τέλος του Αγώνα, θεωρεί ότι έληξε το έργο του και «αποθέτει την σ πάθην» .186

Το Γενάρη του 1833, η άφιξη του Ό θ ω ν α έθεσε τέρμα στην αναρχία και την αναστάτωση. Ο καημένος ο λαός, βαρυεστημέ- νος από τις εσω τερικές αναταραχές, τον υποδέχτηκε με την ίδια ανυπόκριτη χαρά όπως και τον Κ αποδίστρια, ελπ ίζοντας ότι θα πετύχαινε το γαλήνεμα του τόπου. Δε βράδυν’ όμως και πά λιν η αποκαρδίωση. Ο ι τρεις επ ίτροποι, ο Ά ρ μ π α νσ περγκ , ο Εϋδεκ και ο Μ άουρερ, που έβαλε μέχρι την ενηλικ ίω σ ή του ο πατέρας του, έγιναν αντιδημοτικο ί με την αυταρχική κυβέρνησή τους κι επειδή παραγνώριζαν τις πραγματικές ανάγκες και τα δημοκρα­τικά αισθήματα του λαού που κυβερνούσαν. Η αντίθεση μάλιστα και η απογοήτευση κορυφώθηκε με την περίφημη δίκη του Κολοκοτρώνη και του Π λαπούτα (1833), που κατασυγκίνησε το λαό και που κατηγορήθηκε γ ια τη στάση του ο Λ όντος.187

185. «Ο Λόντος ήτο κρος τον ΖαΤμην ό,τι ο βραχίων προς την κεφαλήν». Γερβίνου, τ. Β ', 60. Το ίδιο λέει και ο Κ. Δεληγιάννης, «Απομνημον.», τ. Γ ', 311, 312.

186. Αγαπητού, 207.187. Στη δίκη αυτή κατηγορήθηκεν, ότι δεν έπαιξε καλό ρόλο ο Λόντος και

ότι με τη φροντίδα αυτού, του Κ. Δεληγιάννη και άλλων, παρουσιάστηκαν πολλοί ψευτομάρτυρες κατά του Κολοκοτρώνη και Πλαπούτα. Τα όσα γράφει όμως ο Οικονόμου σε βάρος του Λόντου, δεν μας φαίνονται και πολύ σωστά και

Η ενη λικ ίω σ η του Ό θ ω ν α εορτάστηκε με ενθουσιασμό, γιατί όλοι περίμεναν ότι πα ίρνοντας την εξουσία στα χέρια του θα βελτίωνε την κατάσταση.18* Η αποτυχία της τυραννικής πολιτείας του Κ αποδίστρια και το τραγικό τέλος του, δεν παραδειγμάτισαν όμως καθόλου τον Ό θ ω ν α και τον πατέρα του, που τον παρακινούσε να συνεχίσει την αυταρχική δ ιο ίκ η σ η .18* Ε ξακολούθησε, λοιπόν, να κυβερνάει χω ρίς Βουλή και Σύντα­γμα και διατηρώντας ως γραμματέα το μισ ητότερο από τους συμβούλους του, τον Ά ρμ ανσ περγ. Εγκατέστησε προσωπική διο ίκησ η , προέδρευε στα υπουργικά συμβούλια και εργατικότα­τος όπω ς ήταν, καθώς και ο Κ αποδίστριας, ε ίχε τη μανία και τη μικρόνοια ν ’ ασχολείτα ι ο ίδ ιος με όλα τα ζητήματα και τα πιο ασήμαντα.

Έ τ σ ι, όμως, συγκεντρώνοντας όλες τ ις εξουσίες στο πρό­σωπό του, συγκέντρωσε σ ιγά - σ ιγά και τ ις δυσαρέσκειες. Η πρόθεσή του αναμφίβολα ήταν αγαθή, η αγάπη του για την

μάλλον αφορούν τους άλλους κοτζαμπάσηδες ΑχαΓας, το Σ. θεοχαρόπουλο και Β. Ρούφο. Οπωσδήποτε, ο Κανδηλώρος στο βιβλίο του για τη δίκη του Κολοκο­τρώνη και Πλαπούτα. γράφει: «Ο Σωτ. θεοχαρόπουλος. ως μάρτυς κατηγορίας, εβεβαίωσε τα εν σελίδι 51 εκτεθέντα περί υπόπτων φράσεων του Πλαπούτα. Ο δε Αν. Λόντος κατέθεσε ότι τα ήκουσε από τον Ρούφον και Πριόγλουν... Κατά τον «Σωτήρα», ο Πλαπούτας. εξεταζομένου του Λόντου, εγείρεται και αποτείνων τον λόγον εις τον πρόεδρον «δεικνύει την μεγαλυτέραν δυσαρέσκειαν κατά του μάρτυρος»... Επί του ζητήματος τούτου ανεγνώσθη και η μη ένορκος κατάθεσις του Β. Ρούφου περί ανακηρύξεως ενήλικος του 'Οθωνος συστάσει του Πλαπού­τα... Αλλ1 ο Κ. Μπότσαρης έγραψεν επισήμως εις το δικαστήριον ότι ο Ρούφος εψεύδετο». Βλ. και Κολοκοτρώνη: «Εκεί επαρουσιάστηκαν μερικοί άτιμοι μικροί άνθρωποι ψευδομάρτυρες και έλεγαν πως είδαν αναφοραίς, και άλλα ψεύματα». «Διήγησις κλπ». Τ. Κανδηλώρου, «Η δίκη του Κολοκοτρώνη», 179,201, 252. Οικονόμου, 851, Π. Καρολίδου. «Συμπλήρωσις της Ιστορίας Κ. Παπαρρηγοπούλου κλπ». τ. Στ' 225-227, (Εκδ. Ελευθερουδάκη). Μένδελσον, τ. Β '. 1530-1535.

188. Οι Έπαρχοι του Κράτους, ειδοποιήθηκαν από τους Νομάρχες επίση­μα και πανηγυρικά, ότι ο Όθωνας αναλαμβάνει «τους οίακας της εξουσίας». Ανέκδοτ- έγγρ. ΓΑΚ, φάκελ. 243/2-6-1835. I. Κ. Κορδάτου «Ι.Ν.Ε.». τ. Γ . 77

189. Βλ. γράμμα του πατέρα του Όθωνα: Π. Καρολίδου, «Σύγχρονος Ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών της Ανατολής», τ. Β ', 433.

100

Ελλάδα αναλλοίω τη και αναμφ ισβήτητη, μα η ικανότητά του ήταν μέτρια και η επιμονή του να κυβερνάει απολυταρχικά ένα λαό με δημοκρατικά φρονήματα, που λαχταρούσε γ ια σύνταγμα, τον έκαναν αντιπαθητικό και μεγάλωναν την εξέγερση. Τ ην αντίδραση την υποκινούσαν και τα ξένα έθνη, η Α γγλία , η Γαλλία και η Ρωσία, που φρόντιζαν να εξασφαλίσουν την επιρροή τους στο νέο κράτος.

Από τη Συνέλευση τη ςΤ ρ ο ιζή ν α ς ακόμα, οι Έ λ λ η νες ήσαν χω ρισμένοι σε τρία κόμματα, το Α γγλικό , το Γαλλικό και το Ρωσικό. Του Ρωσικού α ρχηγός ήταν ο Κ ολοκοτρώ νης, του Γαλλικού ο Κωλέττης και στο Α γγλικό , μ ’ αρχηγό το Μαυρο- κορδάτο, ανήκε και το «Α χαϊκόν κόμμα» με το Λόντο και το Ζαΐμη. Ο ι Ρώσοι ήθελαν ν ’ αντικαταστήσουν τον Ό Θ ω ν α με ορθόδοξο βασιληά και ο ι Ά γ γ λ ο ι με τον περίφημο πρεσβευτή τους το Λάυονς, να τον αναγκάσουν μόνο να παραχω ρήσει σύνταγμα, χω ρίς όμως να τον θίξουν ή να τον αντικασταστή- σουν.190

Ο Ό θ ω να ς όμως ήταν αμετάπειστος. Εννοούσε να σ υνεχί­σει την απόλυτη μοναρχία του .191 Κάθε μέρα γινότανε εγωπαθέ­σ τερος, αυταρχικότερος και δυσπιστούσε σε όλους. Η προτίμη­σή του στους ξένους, το παραγκώνισμα και το κατάτρεγμα των

190. Ο Λάϋονς, είπε μ ' έντονο ύφος στο Ν. Δραγούμη: «ειπέ εις τον Λόντον να προσέξη καλώς να μη πειραχθή μηδέ θρίξ της κεφαλής του Βασιλέως κλπ.». Οι πρωτεργάτες του 1843, Α. Μεταξάς, Κ. Ζωγράφος, Σισίνης, Κανάρης, ανήκαν όλοι τους στο Ρωσικό κομμά. Βλ. και I. X. Πούλου: «Ο Ρώσος πρέσβυς και όχι ο Ά γγλος Lyons, ως εσφαλμένως υποστηρίζεται, υπήρξεν ο κυριώτερος εξωτερι­κός παράγων ο ευνοήσας την Επανάστασιν της 3 Σεπτεμβρίου» («Η επανάστασις της 3 Σεπτ. του 1843», -Δελτίον Ιστορ. και Εθνολ. Εταιρ. Ελλάδος», τ. ΙΓ", 223- 260). Αντίθετα, ο Ε. Κυριακίδης (Ι.Σ.Ε., 368) και ο Ε. Bourgeois («Manuel Hi- storique de Politique Etrangire», τ. Γ" 253), υποστηρίζουν ότι ο Λάϋονς, ήταν ο κυριώτερος υποκινητής και αρχηγός. Βλ. και I. Κ. Κορδάτου. «Ι.Ν.Ε.»,τ. Γ", 235 κ.π. Π. Καρολίδου, «Σ.Ι.», τ. Β \ 450, 459. Ν. Δραγούμη, τ. Β ’. 84.

191. «Χθές είδον κατ' ιδίαν τον Βασιλέα... και απεφήνατο γνώμην μέγαν εμφαίνουαν σεβασμόν υπέρ της αυστηράς και ακραιφνούς διατηρήσεως της μοναρχικής αρχής». Από έγγραφο, που έστειλ’ ο Αυστριακός πρεσβευτής Πρόκες - Ό στεν στην Κυβέρνησή του, «Messager d'Alhfnes», της 8, 11, 16, 18 και 22/7/1929. Καρολίδου. «ΣΙ», τ. Β . 415.

101

αγωνιστών του 21,1,2 οι περιορισμοί του σ τον τύπο, το σταμάτη- μα των εφημερίδω ν (πράγματ’ άξια των ιεροδικαστών του 16ου αιώνα κατά Φ ίνλεϋ) και η δράση της καμαρίλλας,193 αύξησαν την εξέγερση στο λαό και στον τύπο, που ζητούσαν επίμονα Σύνταγμα.

Οι συνεχιζόμενες αυθαιρεσίες των Βαβαρών, η γνω στή απελπιστική αναβλητικότητα του Ό θ ω να και η προτίμησή του σ την απόλυτη μοναρχία π α ρ ! όλη την πίεση των ξένων και τη θέληση του λαού, εξώθησαν τα πράγματα στο απροχώ ρητο. Ώ ς ότου, το Α γγλικό κόμμα, που σ την απουσία του Μ αυροκορδάτου το εκπροσωπούσεν ο συνταγματάρχης Α. Λόντος με τον Α. Μ εταξά, αρχηγό του Ρωσικού (μετά το θάνατο του Κ ολοκοτρώ­νη), και τον Κ αλαβρυτινό πολιτευτη Ζωγράφο, παρασκεύασαν τη συνωμοσία κι έχοντας μαζί τους και το στρατό με το Μ ακρυ- γιάννη, τον Κ αλλέργη και τον Σκαρβέλη, την 3 Σεπτεμ. 1843, ανάγκασαν τον Ό θ ω ν α να παραχωρήσει Σύνταγμα.

' Ετσι, όλος ο πολ ιτικός κόσμος, που τον εκπροσωπούσαν τα τρία κόμματα και ο στρατός, εκδηλώνοντας την ομαδική θέληση του λαού, με πολλή τάξη και χω ρίς θύματα, επέβαλαν το πολυπόθητο Σύνταγμα.194

192. Ο Κολοκοτρώνης και ο Πετρόμπεης. μόλις στο 1841 ονομάστηκαν υποστράτηγοι!

193. I. Κ. Κορδάτου, Ι.Ν.Ε.. τ. Γ ', 156 κπ. Δραγούμη, Ι.Α. τ. Β \ 63.194. Δυο χωροφύλακες εσκοτώθηκαν (μόνο η Χωροφυλακή αντέδρασε στο

κίνημα) κι ένας νέος κακοποιήθηκ' από το λαό. Γενικά όμως. έγιναν όλα μ ' απόλυτη τάξη, όπως γράφει οι Γάλλος πρεσβευτής: «... μολονότι ο στρατός έλαβε μέγα μέρος εις την εξέγερσιν. η επανάστασις αυτή δεν είχε καθόλου στρατιωτικόν χαρακτήρα. Κατευθυνομένη παρ' ανδρών κατά το πλείστονξένων προς τον στρατόν, υπήρξεν η έκφρασις της ιδίας σκέψεως, της ιδίας ανάγκης, ενός αισθήματος καθολικού. Λαός και στρατός επεθύμουν τα ίδια πράγματα και δια να το επιτύχουν ο λαός ευρίσκετο εν εζεγέρσα. εκραύγαζεν, ενώ στρατός επετήρει την τάξιν και συνεκράτει τον λαόν επιδιώκων τον αυτόν σκοπόν... Ο λαός ουδεμίαν προύκάλεσε διασάλευσιν της τάξεως. Επί 14 ώρας, ο στρατός παρέμενεν υπό τα όπλα, χωρίς ουδέ εις στρατιώτης να εγκαταλείψη την τάξιν ή την θέσιν του». (Αρχ. Υπ. Εξ. Γαλλίας. Απόδοση I. X. Πούλου, Δ1ΕΕΕ, τ. ΙΑ \ 233, 236). Βλ. και A. Ρ. Ραγκαβή: ·ηαυχία όμως και ημερότης πολλή επεκράτει μεταξύ όλων των χιλιάδων αίτινες επλήρουν την πλατείαν και παριέμεναν την

102

Αφάνταστος ήταν ο ενθουσιασμός τόυ λαού σ την πρωτεύου­σα και τις επαρχίες για το μεγάλο κατόρθωμα.195 Στη Βοστίτσα οι συμπολίτες του Λόντου, όπως βλέπουμε σ ’ ανέκδοτη αναφορά τους, εκδηλώ νουν τον ενθουσιασμό και την ψ ιερηφάνειά τους γ ια το Λόντο: «οι κάτοικοι του Α ιγίου αναπέμποντες ομοθυμαόόν ύμνους προς τον προστάτην Ύ ψ ισ το ν Θ εόν και ικεσ ίας και ανακραυγάζοντες, το Ζήτω το Σύνταγμα! Ζήτω το Έ θνος! Ζήτω ο συνταγματάρχης Λόντος! εκφράζουν πανδήμως και δια της πα- ρούσης των τα αισθήματα της απείρου ευγνωμοσύνης των την οποίαν οφείλουν προς τον σ τρατηγόν Λόντον, προς τον ατρόμη- τον Κ αλλέργην και τους συναγω νιστάς των πολιτικούς και σ τρατιω τικούς κλπ.».196

Στην Π άτρα, η εφημερίδα «Ηχώ των Επαρχιών», εκυκλοφό- ρησε έκτακτο παράρτημα με τον τίτλο: «Η Αναίμακτος Εθνεγερ­σία» και γράφει: «Έ λ λ η νες ! Ας αναπέμψωμεν δοξολογίας εις

απόφασιν του Βασιλέως, ενώ η στρατιωτική μουσική επαιάνιζε διασκεδάζουσα τον λαόν». («Απομνημονεύματα», τ.Β ', 131). Και ο Ά γγλος Υπουργός των Εξωτερικών 'Αβερδην, έγραφε στο ΛάΟονς: «Ομολογώ όμως ότι ουδέποτε εγνώρισα μεταβολήν καταστάσαν τοσούτον αναγκαίαν ένεκα των παρεκτροπών της αρχής, τοσούτον δεδικαιολογημένην και μετά τοσαύτης φρονήσαος εκτελε- σθείσαν όσον η εν Αθήναις. Ναι μεν ο στρατός υπήρξε το κυριώτατον όργανον, αλλά ο λαός ούτε αντέστη, ούτε έμεινεν αδιάφορος' εξ εναντίας φαίνεται ότι όλον το Έθνος εδέχθη αυτήν ομοφώνως». Ν. Δραγούμη, τ. Β ', 82-83. Π. Καρολίδη, «Συμπλήρωσις κ.λ. Κ. Παπαρηγ. τ. Σ τ', 253 Εφ. «Αθηνά», 7 και 8/9/1843.

195. Βλ. τη συλλογική έκθεση των πρεσβευτών Αγγλίας. Γαλλίας. Ρωσίας στη διάσκεψη του Λονδίνου: «... την Ιην πρωϊνήν ώραν τυμπανοκρουσία καλούσα τον λαόν εις τα όπλα (συναγερμός), κωδωνοκρουσία, μερικοί πυροβο­λισμοί, κραυγαί ζήτω το Σύνταγμα! εξύπνησαν τον λαόν των Αθηνών... Η κίνησις ήτο ομόθυμος και η στάσις στρατιωτική και πολιτική συγχρόνως έφθασε μέχρι των Ανακτόρων, χωρίς να συναντήση ουδεμίαν αντίστασιν. Τα στρατιωτικά τμήματα βαδίζοντα εν τάξει υπό το πρόσταγμα των αρχηγών των ετοποθετήθη- σαν εις θέσιν μάχης μεταξύ των Ανακτόρων και του λαού. Αι κραυγαί ζήτω το Σύνταγμα! ηκούοντο μετά νέας εντάσεως. Ο Βασιλεύς απεπειράθη να νουθετήση τους στρατιώτας, ν ' ανακαλέση τους αξιωματικούς εις το καθήκον των, να διαμαρτυρηθή ενώπιον του λαού δια την αφοσία^σίν του εις την Χώραν. Ηρνή- θησαν να τον ακούσουν. Η φωνή του κατεπνίγετο από τας κραυγάς: Ζήτω το Σύνταγ­μα!*.

196. Ανέκδοτο έγγρ. αριθ. 64/ΙΟ-9-Ι843, από το «Αρχ. Λόντου», (Εθν. Βιβλιοθ.).

103

τον Ύ ψ ισ τον! ας υμνήσωμεν εν κατανύξει καρδίας το τρ ισ άγιον αυτού όνομα. Η νυξ της 2ας προς την 3ην Σεπτεμβρίου θέλει μνηνονεύεσθαι εις τους αιώνας από τα έθνη και την ισ τορίαν ως η ενδοξοτέρα δια την ανθρωπότητα περίοδος και προσφέρεσθαι ως το σωτήριον δεύτερον παράδειγμα εις τους λαούς και τους ηγεμόνας».197

Ενώ στο Ν αύπλιο, το Μ εσολόγγι και την Χαλκίδα δεν περ ιορ ίσ τηκαν μόνο σ ’ ενθουσιαστικές εκδηλώ σεις, αλλά ταυ­τόχρονα εξεγέρθηκαν κι επεκράτησαν.19·

197. Παράρτημα Εφ. «Ηχώ των Επαρχιών», της 6-9-1843 («Αρχ. Λόντου-. Ε.Β.).

198. «Συλλογ. Εκθεσις 3 πρεσβευτών». Π. Καρολίδου. τ. Β.447. 1. Πούλου. ΔΙΕΕΕ. ΙΑ ’.243.

104

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΑ'

Ο ΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1843

Π ολλά γράφτηκαν έπειτα γΓ αυτή την επανάσταση και οι φ ίλο ι προ πάντων της Μ οναρχίας επικρίνουν τους πρωτεργάτες τη ς— εξαιρώ ντας όλοι τον τίμ ιο αγω νιστή Μ ακρυγιάννη — ότι δεν κ ινήθη καν από ιδεολογικά ελα τή ρ ια - ότι ο πραγματικός σκοπός τους δεν ήταν να καταργήσουν τη Μ οναρχία ή να επιβάλουν το σύνταγμα, αλλά «χάριν εκθρονίσεω ς του Ό θ ω ν ο ς δια λόγους κομματικούς κυρίως της ξεν ικής πολ ιτικής» ,199 εκ- θρόνιση που θεωρούσαν βέβαιη, γ ιατί περίμεναν, ότι δεν θα δεχόταν τους όρους τους και θα προτιμούσε να παραιτηθεί. Κι ακόμα, ό τι απόβλεπαν σε προσωπικά ωφελήματα, που και τα πέτυχαν, αφού ο Μ εταξάς έγινε μετά το κίνημα πρωθυπουργός, ο Α. Λ όντος υπουργός Στρατιωτικών και ο «αστάθμητος» Καλλέρ- γης, κατά την ομολογία του, «πολύ ευθυνά ήρως».200

Ειδικά γ ια το Λόντο, είναι αναμφ ισ βήτητο , ότι δεν κινήθη- κεν από φ ιλελεύθερες αρχές, από πίστη κι επιθυμία να καταλύ- σει τη Μ οναρχία και να επιβάλει το σύνταγμα. Ο Α. Λόντος δεν ήταν δημοκρατικός, ούτε φ ιλελεύθερος, αλλά, όπως και ο φίλος

199. «Το όλον κίνημα όπισθεν ton αγαθού και φιλοπάτριδος Μακρυγιάννη. διηύθυνεν η τριανδρία Α. Μεταξά, Α. Λόντου και Κ. Ζωγράφου αποβλεπόντων πάντων ας την εκΟρόνισιν*. (Καρολίδου. τ. Β '. 436). Βλ. και Ν. Δραγούμη: «Ο Μεταξάς και ο Λόντος επίστευον ως εις δόγμα ότι ο βασιλεύς θα προετίμα να παραιτηθή του θρόνου ή να συγκατατεθή εις τοιαύτας αιτήσεις επαναστατικώς μάλιστα γενομένας». Πάντως, όπως τονίζει ο Δραγυύμης. «οι του 1843 συνωμό- ται εζήτουν σύνταγμα μετά βασιλέως». «Ιστορ. Αναμνήσεις», τ. Β '. 79. 80. Πιπινέλη. 389.

200. «Οι υπέρ του συντάγματος συνωμόται πολιτικοί άνδρες — γράφει ο φανατικός υποστηρικτής της Μοναρχίας Καρολίδης — ωρμώντο κυρίως οπό ελατηρίων ατομικών.... Οι πρωτουργοί συνωμόται, τυφλωμένοι εξ εγωιστικών φρονημάτων και βουλευμάτων και παθών, ενόμισαν ότι ηδύναντο να επιτύχωσι της τούτων πληρώσεως υπό το πρόσχημα ιδίας προσφιλούς τω λαώ*. («Συμπλή- ρωσις Ιστ. Κ. Παπαρρηγ.». τ. Σ τ ', 255 και «Σ.1», τ. Β ’ 375.462.463). Μετά το κί­νημα ο Καλλέργης έλεγε στο Δραγούμη: «Πόσον ευθηνά αγοράζει δόξαν ο άν­θρωπος!» Ι.Α., τ. Β 81-82.

10S

τους ΖαΤμης, είχεν ολ ιγαρχικά φρονήματα και πάντοτε φ οβόταν και αποστρεφόταν την κυριαρχίαν του λαού. Α πό τα 1823 ακόμα, σε καιρό που επικρατούσε ο δημοκρατισμός της «Φ ιλικής Εται­ρίας» σ την Ελλάδα, είχε τα πιο συντηρητικά φρονήματα, που μπορούσε να σηκώ σει τότες ο τόπος. Ακολουθώντας τις ιδέες του αδελφού του Αναστάση του «πολιτικού», πρω τοστάτησε μα­ζί με τους Νοταραίους και το ΖαΤμη να γ ίνει η Ελλάδα Βασί­λειο.201

Στα 1834, που ήταν συνταγματάρχης και στρατ. επιθεω ρη­τής ΑχαΤας, γράφει από την Πάτρα στον Κ. Μ πότσαρη, διαδη- λώνοντας την πίστη του στον 'Ο θω να και συνιστώντας του: «να προσπαθούμεν ότι δυνάμεθα να κάμνωμεν εις την δούλευσιν του σεβαστού βασιλέως μας». Στα 1837 βρίσκεται σ την Αθήνα, διατηρεί ακόμα την αφοσίωσή του σ την βασιλεία, γράφει πάλι σ τον Κ. Μ πότσαρη και τον καλεί να έρθει σ την εορτή του 'Ο θω να και να έχει εμπιστοσύνη «εις την σύναισ ιν και δ ικαιο­σύνην της Μ εγαλειότητός του, του Βασιλέως». Ο ι δυσκολίες, όμως, πρό πάντων οι οικονομ ικές, ά ρχισ αν να μεγαλώνουν. Ο άλλοτε ισ χυρός κοτζάμπασης με το δικό του στρατό, τους γραμματικούς, τους υπασπιστές κλπ, έχει μείνει σ χεδόν μόνος. Οι φ ίλοι του άρχ ισ α ν να τον λησμονούν και με πικρία γράφει σ τον Μ πότσαρη: «αφού εχωρήσαμεν μου εγράψαται μιαν μόνον φοράν... η γενναιώ της σας ε ίχαται γραμματικόν και ησ ηχείαν και εγώ ούται γραμματικόν ε ίχα και πολλά ανήσυχος είμουν».202

Διατηρώ ντας όμως πάντα νεανική ψυχή και ελευθεριότητα και άσβεστη αγάπη στα γλέντια, σ τρ ά φ η κ ’ ολόψυχα στους νέους τους απαραίτητους σύντροφους των διασκεδάσεων, κι όπως ήταν επόμενο, επηρεάστηκεν από την εύθυμη συντροφιά τους, τη φ ιλελεύθερη ιδεολογία τους και το μεγάλο ενθουσιασμό τους για το Σύνταγμα203. Γ Γ αυτό, ενώ ο φ ίλος του ΖαΤμης

201. «Αρχ. Λόντου», τ. Α \ 171, 183, 199.202. «Αρχ. Κ. Μπότσαρη», αριθ. ίγγρ. 13/30-8-1834, 4/17-9-1837.203. Βλ. το μεγάλο ενθουσιασμο για το Σύνταγμα, που τονίζει και ο A. Ρ.

Ραγκαβής: «γο Σύνταγμα λέξιν μαγικήν. ήτις εξήγειρε την φαντασίαν των νέων, έθελγε τους λογίους, και συνεκίνει τον λαόν, από του 1830 ήδη ηχούσα εις τα ώτα αυτού ως συνώνυμος τη απεριορίστω ελευθερία». <« Απομνημονεύματα», τ.

106

συνεπέστερος στις αρχές του και φ ροντίζοντας για τα συμφέρον­τα της τάξης τους και μόνο «απεδοκίμαζε πάσαν υπέρ του συντάγματος γνώ μην και ενέργειαν» και ο πολ ιτικός αρχηγός του Μ αυροκορδάτος δειχνόταν δ ισταχτ ικός και αναβλητικός, ο Λόντος αναπληρώνοντάς τον στο Α γγλικό κόμμα κατά την απουσία του, παρασύρθηκεν από το Μ εταξά να λάβει μέρος στη συνωμοσία. Ο ιδ ια ίτερος μάλιστα φ ίλος του Ν. Δραγούμης (άνθρωπος φιλελεύθερος και συνταγματικός), που τον έβλεπε κάθε μέρα εκείνο τον καιρό κι έζησε και περιέγραψε με λεπτο­μέρειες τα γεγονότα, μας λέει καθαρά και ξάστερα, ότι ο Λ όντος παρεσύρθη «υποκνιζόμενος υπό φιλαυτίας».10*

Μα εξόν από τη φιλαυτία και τη φ ιλοδοξία ο Λ όντος είχε και το πολύ δικαιολογημένο παράπονο, ότι παραγκωνίστηκε από τον Ό θ ω ν α και δεν τιμήθηκε ανάλογα με τις μεγάλες

Β", III). Οι νέοι, όπως ήταν φυσικό, πρωτοστατούσαν στην κίνηση για το Σύνταγμα και ο Γερμανός καθηγητής θείρσιος εύρισκε «ως έκρυθμον την κατάστασιν» στην Ελλάδα. Και από την αλληλογραφία του Γάλλου πρεσβευτή Πισκατόρυ με την κυβέρνησή του, φαίνεται ότι «η Ελλάς ευρίσκετο επί ηφαιστείου απειλούντος καθ’ εκάστην στιγμήν έκρηξιν, ότι ηπειλείτο επανά- στασις, ότι εκινδύνευεν ο θρόνος» και ότι «ο εξεγειρόμενος (δια του τύπου, κομμάτων κλ.) θόρυβος εναντίον του καθεστώτος ήτο τοσούτο μέγας ώστε... Έλληνες και ξένοι, όλος ο κόσμος... ως μόνην θεραπείαν προτεινουσι το σύνταγμα». Και αυτός ακόμα ο Αυστριακός πρεσβευτής Πρόκες - 'Οστεν, έγραφε σε φίλο του: «δεν ευρίσκω άλλην λύσιν εις την κατάστασιν ή την συνταγματικήν». Και ο Ρώσος πρεσβευτής Γ. Κατακάζης «οικτείρει (κατά τον Πισκατόρυ) την παραφροσύνην του Βασιλέως και κηρύττει ως μόνην θεραπείαν το Σύνταγμα». Και ο Ά γγλος ΛάΟονς: «σύνταγμα και σύνταγμα άκρως φιλελεύ­θερον είναι το καλλίτερον». Π. Καρολίδου, τ. Β ' , 411-414. Ν. Δραγούμη, τ. Β '. 65. Μακρυγιάννη, τ. Β ', 371, Πιπινέλη, 381, 384. Ε. Driault et Μ. Lhiritier, •Histoire diplomatique de la Grice», τ. B ', 234.

204. Ο επιστήθιος φίλος του Λόντου, Ν. Δραγούμης, που δεν αμφισβητείται η ειλικρίνεια του, γράφει ότι: «... και της 3 Σεπτεμβρίου... εκ των ισχυροτάτων μοχλών υπήρξεν η φιλαυτία. Υπό ταύτης δε υποκνιζόμενος και ο Λόντος κλπ». («I. Α.», τ. Β ', 70). Βλ. και Π. Καρολίδη: «ο δεύτερος εκ των αρχηγών Αν. Λόντος δια της μετά την Επανάστασιν γενομένης αυτοκτονίας αυτού και της αποδοθείσης εις την δια τα διαπραχθέντα υπ' αυτού μεταμέλειαν και απογοήτευ- σιν έδειξεν ότι δεν ήτο ο ίδιος αρχών ασφαλών και εμπέδων και ότι ωρμήθη εις την επιβολήν του κινήματος υποκνιζόμενος υπό φιλοδοξίας στιγμιαίας·. «Συμπλή- ρωσις κλπ» Ιστ. Παπαρρηγ., τ. Σ τ', 248.

107

υπηρεσίες, που πρόσφερε στον Αγώνα. Από το 1833 μένει σ χεδόν αμέτοχος στα πολιτικά χω ρίς να θέλει, ενώ ο φ ίλος του ΖαΤμης και άλλοι που πήραν θέσεις σημαντικές από τη Μ οναρ­χία «προσέκειντο προς αυτήν εκ συμφέροντος»».205 Το ότι έγινε σ υνταγματάρχης (από στρατηγός που ήταν) στα 1834 και σ τρατι­ω τικός επιθεω ρητής Ν. ΑχαΤας δεν ήταν βέβαια τιμή ανάλογη με τις δικαιολογημένες φ ιλοδοξίες του.20*

Η αχαρισ τία και το αδ ικαιολόγητο παραγκώνισμα σ την αξία του και τη δραστηριότητά του, επίκραναν κι έθιξαν τη φ ιλαυτία του και εύκολα τον παράσυρον σε αντιδυναστικές ενέργειες, που σ τις ψύχραιμες στιγμές τις αποδοκίμαζε, γιατί πρόβλεπε και φοβόταν τα ά σχημα επακόλουθά τους. Και ξεχω ρι­στά αυτός, όντας στρατιω τικός, δεν ήθελε με κανένα τρόπο την ανάμιξη του στρατού στην πολιτική «και τήν επίορκον συνδρο­μήν του». Ή θ ελ ε να γίνει η μεταβολή με «απλήν διαδήλωσιν» και μόνον «όταν εξέλιπε πάσα ελπίς βοήθειας συνήνεσε περίλυ­πος».207 Γ Γ αυτό, όταν μετά την Επανάσταση του 1843 ανέλαβε το Υπουργείο των Στρατιωτικών και αργότερα των Εσω τερικών «ηγωνίσθη να στερεώση την πειθαρχίαν του στρατού και την δημοσίαν τάξιν και ευδοκίμησε».208

205. Π. Πιπινέλη», .Η Μοναρχία κλπ». 382. Καρολίδου. -Σ.Ι.». τ. Β ',422. Δραγούμη, τ. Β", 75.

206. Ο Λόντος στα 1833, έγινε μέλος της «Βασιλικής Στρατιωτικής Επιτρο­πής» στο Ναύπλιο. Στα 1834, διορίζεται δικαστής από το βασιλιά, με 200 δρχ. το μήνα μισθό. Στα 1834-35. τον βρίσκουμε συνταγματάρχη και Στρατ. Επιθεωρητή Ν. ΑχαΤας. Στα 1837 επήρε το ελλην. παράσημο «του Σωτήρος» και στα 1844. της «Λεγεώνος Τιμής», από τη Γαλλική Κυβέρνηση. Βλ. ανέκδοτα έγγραφα «Αρχ. Λόντου». ΓΑΚ. Φάκελ 243 (αριθ. 24-5-1833 και 4273/8-7-1834 κα· 204-1835). Και Αρχ. Εθν. Βιβλιοθ.: (αριθ. 4531, 4538/26-9-1837).

207. Δραγούμη, «Ι.Α», τ. Β", 73. 'Ομως, παρ' όλο που ο Λόντος δεν ήθελί «την επίορκον συνδρομήν» του στρατού, για ειρωνία της τύχης πρώτος «ωρκί- σθη ο συνταγματάρχης Λόντος με τον υπαγορεύσαντα το κείμενον των προκηρύ­ξεων Κ. Σίμον, ανέγνωσε τας προκηρύξεις εις τα στρατεύματα και ώρκισε ταυτοχρόνως τον στρατόν επί του Συντάγματος». Δ. Πετράκου, «Κοινοβουλευτι­κή Ιστορία», τ. Β ', 287.

208. Δραγούμη. «Ι.Α», τ. Β '. 74. Βλ. και τη γνώμη του Πισκατόρυ: «Ο Λόντος είναι αξιόλογος, είναι ένας καλός και γενναίος αξιωματικός του Αγώνος·

108

ΚΕΦΑΛΑΙΟ K B '

Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΛΟΝΤΟΥ

Ο Λόντος, τέλος, αδύνατος όπως ήταν, δεν άργησε να μετα­νοήσει, που αναμίχτηκε στη συνωμοσία, για μιαν ιδέα που δεν πίστευε.

Η σ τροφή και η μεταμέλεια σημειώθηκε προ πάντων, όταν έχασε την εξουσία,-09 και επανήλθε αναγκαστικά σ την αδράνεια

είναι ένα σταθερόν πνεύμα υπέρ παν άλλο πολύ συνταγματικός κλπ». Πρώτη έκθεση, στην Κυβέρνησή του I. Πούλου. ΔΙΕΕΕ, τ. ΙΑ ', 240.

209. Βέβαια, είχεν αρχίσει και από πριν να σημειώνεται μεταβολή, όπως αναφέρει ο Μακρυγιάννης: «Αφού ο Καλλέργης έλαβε την φρουραρχίαν της Συνέλευσης και οι Αντιπρόεδροι έφυγαν από το δρόμο τους καταξοχή Μαυρο- κορδάτος. Λόντος και Κωλέτης. Ή ταν παιδιά των ξένων και πολύ κολάκευαν και τον βασιλέα — παράλυσαν τη Συνέλεψη... Τα τραπέζια όπου κάνουν οι πρέσβες της Αγγλίας και της Γαλλίας και οι άλλοι και τα καθημερινά προσκαλέ­σματα στους πληρεξούσιους αυτά τα τραπέζια πολύ γλύκαναν τους συντρόφους μας και καταξοχή το Λόντο και τον Καλλέργη... Γύρισε ο Καλλέργης με τους ξένους και αστόχησε τη 3η Σεπτεμβρίου. Γύρισε αυτός και ο Λόντος και οι άλλοι. Συχνές συναναστροφές και τραπέζια». Μ ’ άλλα λόγια, η πολιτική ολιγαρχία, με την υποστήριξη και των ξένων πρεσβευτών, αφού πήρε με το μέ­ρος της και τους στρατιωτικούς Λόντο-Καλλέργη, συσπειρώθηκαν γύρω στον Όθωνα, για να χτυπήσουν τους «αγωνιστάς» που τους χαρακτήριζαν -στοιχεία των άκρων*. Κι οι λαϊκοί αγωνιστές, που είχαν πρωτοστατήσει να επιτύχει το κίνημα, βλέποντας το παραγκώνισμά τους και από τη νέα κατάσταση και από τους πριν σύντροφους στρατιωτικούς Λόντο και ιδιαίτερα τον Καλλέργη, που φρούραρχος όντας στη Συνέλευση τους φέρνονταν υβριστικά και αυθαίρετα, άρχισαν να κινούνται και να συνωμοτούν. Τότες ο Λόντος, για να στεριώσει την Κυβέρνηση και να ματαιώσει την κίνηση, ετοποθέτησε και προβίβασε πολλούς αξιωματικούς φίλους του καθώς και του Καλλέργη, παρ1 όλο. που οι αγωνιστές ζητούσαν να μην κάμει καμιά βαθμολογία, ως ότου να τελειώσει η Συνέλευση. «Ά ρχισε (συνεχίζει ο Μακρυγιάννης), τις βαθμολογίες και δεν άφισε κανένα παραλυμένον που να μη τον βαθμολογήση από τους φίλους του... Τότε άρχισαν οι διχόνοιες». Οι ενέργειες αυτές του Λόντου ερέθισαν περσότερο τους «αγωνι- στάς», που στην επίδρασή τους, κατά τον ΑΑ. Σούτσο, χρωστιέται. ότι το Σύνταγμα του 1844 πήρε φιλελεύθερο χαρακτήρα. «Η μεταβολή της Γ ' Σεπτεμ­βρίου», 155. «Απομνημονεύματα», έκδ. Βλα^ογιάννη. 391 κλπ. Πιπινέλη, «η Μοναρχία». 406 κ.π.

109

έ π ε ιτ ’ από τις μεγάλες τιμές και τα πλεονεχτήματα, που του προσπόρισεν — αλλά για τόσο σύντομο χρον ικό διάστημα — η επανάσταση του 1843. Γιατί ο Λ όντος, αμέσως μετά το κίνημα, έγινε υπουργός των Στρατιωτικών κι αργότερα των Εσω τερι­κών. Η κυβέρνηση Μ εταξά του ανέθεσε να βγάλει προκήρυξη στο λαό και στο στρατό, που διαβάστηκε με την ανατολή του ήλιου σ τη ν πλατεία , μπροστά σ τ ’ ανάχτορα,210 από τον Κ. Σίμο κι επευφημήθηκε με πολύν ενθουσιασμό α π ’ όλον τον κόσμο. Η Συνέλευση τον ψήφ ισε τιμ ητικά 4ον αντιπρόεδρο.211

Ό τ α ν διαλύθηκε η Συνέλευση, παρατήθηκεν η κυβέρνηση Μ εταξά κι εσχημάτισε νέα ο Μ αυροκορδάτος. Ο Λόντος έγινε τώρα υπουργός Εσωτερικών. Έ τ σ ι απ όχτησε μεγάλη φήμη κι έγινε από τα πιο σ ημαντικά και ισ χυρά πρόσωπα της εποχής. Μα η τύχη τον κατάτρεχε πάντα και, όπως στα προηγούμενα χρόνια της ζωής του, το ίδ ιο και τώρα λ ίγο καιρό χάρηκε την εξουσία και τις τιμές.

Τα πράγματα σ ύντομ’ άρχισ αν ν ’ αλλάζουν. Η κυβέρνηση του Μ αυροκορδάτου έχασε τις εκλογές (π α ρ ’ όλες τις αυθαιρε­σ ίες και τα βίαια μέτρα που μεταχειρ ίσθηκαν ο ι υπουργοί της και ιδ ια ίτερα ο Λόντος σαν υπουργός των Εσωτερικών), και αναγκάστηκε να παραιτηθεί πριν ακόμα να συμπληρώ σει έξη μήνες και σ χη μάτισ ε κυβέρνηση ο Κ ωλέττης. Από τότε ο Λ όντος δεν ξαναπήρε κα νέν’ αξίωμα πλέον.

Η απότομη αυτή μεταβολή, το σύντομο χάσ ιμο της εξουσ ί­ας και «των προσωπικών ωφελημάτων», η φαυλότητα των φ ίλων και συγγενών, τον πίκρανε βαθιά και τον έκαμε ν ’ αρρωστή- σ ει.212

210.Ό πω ς είναι γνωστό, σ ' ανάμνηση για τα γεγονότα ονομάστηκε η • πλατεία του Συντάγματος» και η -οδός Γ ' Σεπτεμβρίου».

211. Πρόεδρος Π. Νοταράς (ψήφοι 216). Αντιπρόεδροι: Μαυροκορδάτος (ψ. 155), Α. Μεταξάς (149), Κωλέτης (147) και Λόντος (143).

212. Μετά την καταπληκτική απάτη, που του έκαμε κάποιος οικείος του προύχοντας, που ήταν και βουλευτής, πλαστογραφώντας χρηματικό ένταλμα (πρόσθεσε από ένα μηδενικό στο τέλος κάθε ποσού), ο Λόντος από τη λύπη του αρρώστησε και δακρύζοντας είπε στο Δραγούμη: -Οι Έλληνες θέλουσι να μεταβάλωσι την Ελλάδα εις κεφάλιον σάκχαρος, αφ’ ου κόπτοντες να τρώγωσιν έως ότου τελειώσει και τότ* μόνον θα ησυχάσωσιν». -Ι.Α.», τ. Β '. 74-75.

110

Η κατηγορία γ ια νοθείες σ τις εκλογές, που αυτόν ιδ ια ίτερα βάραιναν ως υπουργό των Εσω τερικών, η ακύρωση της εκλογής του213 και η αναγκαστική επάνοδος σ την αδράνεια και σ τή ν αφάνεια, έ π ε ιτ ’ από την τόσ ην επιτυχία , που ε ίχε με το κίνημα, τον ελύγισαν και πλημμύρισαν την ψυχή του με πικρία και

213. Διατυπώθηκε κατηγορία «ότι παρεβιάσθησαν αι κάλπαι εις Αίγιον κατά τας εκλογάς- και σ ’ άλλα πολλά μέρη, και η Βουλή δεν επικύρωσε την εκλογή του Λόντου. (Δραγουμη, τ. Β ', 117). Βλ. και I. Κ. Κορδάτου: «Γύρω στους 40 βουλευτές, που είχαν βγεί κανονικά, διώχτηκαν απ’ τη Βουλή κΓ ανάμεσα σ ' αυτούς ήταν ο Μαυροκορδάτος, ο Λόντος, ο ΖαΤμης και ο Σισίνης. Και από τους 53 βουλευτές του Μαυροκορδάτου, που βγήκανε, μείναν στη Βουλή μόνο 12». («Ι.Ν.Ε.», τ. Γ ', 369 κ.π.). Ο Καρολίδης γράφει: «Η κυβέρνησις προέβη εις ούκ ολιγας αθεμίτους επεμβάσεις, εξ ων λαβών αφορμήν ο αντιπολι­τευόμενος τύπος σφοδρότατα επετίθετο κατά του Μαυροκορδάτου και του Α. Λόντου, όν ειρωνικώς άμα και υβριστικώς απεκάλει Λονδονδερρύ» («Σ.Ι.» Γ ',152, 176. Παπαρ. Σ Τ ', 262. Τρ. Ευαγγελίδη, «Ιστορ. Οθωνος—, 36). Και ο Μακρυγιάννης διηγείται: «Γράφει ο υπουργός Λοντίδης (συγγενής του Λόντου από την Πάτρα, υπουργός Δικαιοσύνης), των ομοφρόνων του, των φίλων του και τους λέγει: «σκοτώστε, χαψώστε, ότι βίγια μπορείτε να κάμετε, κάμετε όμως εμένα βουλευτή σας να βγάλετε το δίχως άλλο». Η επέμβαση της κυβέρνησης στις εκλογές, σ ’ όλο το κράτος άναψε παντού φωτιά». Ο Μακρυγιάννης πήγε στον Όθωνα και στον Μαυροκορδάτο, διαμαρτυρήθηκε και κατήγγειλε τις εκλογικές αυθαιρεσίες: «Μαθαίνει ο Λόντος, ό λ ’ αυτά, όπου μίλησα του βασιλέα και του Μαυροκορδάτου — ήταν στο σπίτι του ο Κολλιόπουλος, ο Κ. Ντεληγι- άννης και άλλοι πολλοί — λέει ο Λόντος ο υπουργός: «ο κερατάς ο Μακρυγιάν- νης αυτός ανακατώνει όλ ' αυτά κάθε καιρό. Αύριο θα του κόψω το κεφάλι και την Αθήνα θα την κάμω στάχτη, ό τ ' έχω στρατέματα ταχτικά κΓ άταχτα πεζού­ρα και καβαλλαρία»' το βράδυ στέλνει και με μπλοκάρει». Ο Μακρυγιάννης, ειδοποιημένος από τον Κολλιόπουλο και τον Κ. Δεληγιάννη, λαβαίνει τα μέτρα του, φρουρείται από το λαό, που τον αγαπούσε πολύ. Στις συμπλοκές, που έγι ναν την άλλη μέρα, σκοτώθηκαν τρεις και τραυματίστηκε ο Μακρυγιάννης. Οι εκλογικές αυθαιρεσίες πιστοποιούνται από τα γράμματα του ίδιου του Λόντου προς το Μαυροκορδάτο. Παραθέτουμ' έν' απ' αυτά: «Κύριε πρόεδρε. Σκεψάμε- νος μετ' επιστασίας-τα περί των Καλαβρυτινών πραγμάτων, σας παρατηρώ ότι είναι αναγκαιότατον δια να επιτύχωμεν καθ' ολοκληρίαν, να διορισθή ο Αναστάσιος Βέρροιος, γραμματεύς ήδη διατελών του οικονομικού επιτρόπου, εις Επίδαυρον Λιμηράν, οικονομικός επίτροπος Καλαβρύτων, γραμματεύς δε αυτού εις Καλάβρυτα ο Ιωάννης Σταματόπουλος, ταμίας δε Καλαβρύτων ο Χαράλαμπος Ανδρικόπουλος. Αυτά σας παρακαλώ θερμώς να ενεργηθώσιν αφεύκτως και εν τάχει και τότε έχομεν υπέρ ημών την επιτυχίαν βεβαίαν. Την 13 Απριλίου 1844. Αθήναι. Ο Δούλος σας Ανδρέας Λόντος».

111

απαισ ιοδοξία θανάσιμη, γ ια το εφήμερο αυτής της ζωής με τις αμείλ ιχτες μεταπτώσεις της. Α δύνατος, όπως ήταν στη θέληση και στο χαρακ τήρα και «μη ων αρχών ασφαλών και εμπέδων», τώρα που βρέθηκ ’ ανάμεσα στο σ τρόβιλο τόσων μεταβολών, τον εσύντριψαν τα γεγονότα , ανώ τερ’ από τη δύναμη και την α ντοχή του, με την απότομη αλλαγή τους.

«Απεγοητεύθη» — λέει ο πρώτος β ιογράφος του Α γαπητός — όταν είδεν, ότι ουδέν το εκ της Επαναστάσεως όφελος· ηπατήθη. Ή ρ χ ισ ε ν έκτοτε ο στρατηγός να νοσή».2'4 Κι ήταν επόμενό, μετανοιω μένος να ξαναγυρίσει σ τις παλαιές οπισθοδρομικές αντιλήψ εις του. Ε ίναι πολύ χαρακ τηρ ιστ ική μάλιστα για τη νοοτροπία του (στα τελευταία χρόνια της ζω ής του), η σ τιχομυ­θία που έγινε στη συνέλευση τις 4 του Γενάρη του 1844. Ο πληρεξούσιος Ά ρ τα ς Α. Μ όστρας, ανεβα ίνοντας στο βημα εδ ιά βα ζ’ από το «Π ηδάλιον» και κατέκρινε τον 44 κανόνα, που αφορίζει «τους μη νυστεύοντας». Τότε σηκώ θηκεν ο Λόντος και του είπε:

— Είθε να εγίνετο τούτο πάντοτε! Δ ιατί τάχα να μη τηρή- σωμεν τούτον τον κανόνα;

Και ο Α. Μ όστρας, έδωκ* αμέσως την απάντηση:— Α λλά τότε δεν ηξεύρω, τ ις εξ ημών θα μείνη αναφόρι-

σ τος!215

214. «Βίοι πρωταγωνιστών της ελευθερίας». 207.215. «Αθηνά», 15-1-1844. Βλέπε για την αριστοκρατική νοοτροπία του

Λόντου και το γράμμα του στον Κουντουριώτη, που εδημοσιεύσαμε στη ση­μείωση 130.

112

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΓ

Η ΑΦΑΝΤΑΣΤΗ ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ

Ο Λ όντος, τώρα, περνούσε τις πιο δύσκολες ώρες της ζωής του, ώρες φοβερής αδημονίας. Μα δεν ήταν αυτό μόνο. Την απελπιστική κατάστασή του επιδείνωνε και η μεγάλη φτώχεια, που την χειροτέρευεν η απλοχεριά του στους παληούς συναγω­νιστές του και οι γεροντικές τρέλλες του αγέραστου αυτού γλεντζέ. Χαλούσε κόσμο τότε στη μ ικρήν Αθήνα, κάποιος μελοδραματικός θίασος με τραγουδίστρ ια την περίφημη Ρίτα, που κοντά στους νιούς βαλάντωσε και τ* αδιόρθωτο γεροντο- παλλήκαρο της Βοστίτσας, κατά το χαριτω μένο κουτσομπολιό του Μ ακρυγιάννη: «Το γέρο Λόντο, οπού δεν έχει ούτε ένα δόντι, τον παλάβωσε η Ρίτα Μ πάσσω του θεάτρου και τον αφάνισε τόσα τάλλαρα δίνοντας κι άλλα πσ ικέσ ια».216

Ό μ ω ς οι ασυλλόγισ τες αυτές γαλαντομιές χειροτέρευαν την κατάσταση, που ήταν ήδη κρ ίσ ιμη , όπως βλέπουμε σε παλαιότε- ρο γράμμα του στο αδερφό του Λουκά: «Αδελφέ. Χθές σου έγραψα επί συστάσει και εξ εκείνου του γράμματός μου ελπίζο να κατάλαβες την ανάγκην ε ις την οποίαν υπέπεσον ανελπίστως, να συνεσθανθής την δύσκολον θέσιν εις την οποίαν ευρίσκομαι ενόπ ιον του βασιλέος και των ομοίω ν μου και να κάμετε τ ' αδύνατα δυνατά να μου προφθάσετε τας χιλίας δραχμάς και σε βεβαιόνω ότι θέλετε με σόσατε οσάν οπού εκ της περιστάσεως ταύτης κινδυνεύη η υγεία μου και δεν ελπίζω ποτέ να αδιαφορήσε­τε. Δεν έχω χάλι να σου γράψω περισσότερα και κάμε ότι απαιτεί η τιμή σου. Ταύτα και μένο».217

Μα όταν προ πάντων, πέφτοντας η κυβέρνηση (4-8-1844), έχασε την εξουσ ία ο Λόντος, κι ακυρώθηκεν η εκλογή του, τότε

216. «Απομνημονεύματα», τ. Β' 344.217. Από τ" ανέκδοτο «Αρχ. Λόντου», ΓΑΚ, φάκελος 243 (Συλλογή Βλαχο-

γιάννη). Διατηρούμε πάντα την ορθογραφία, που έχουν τα κείμενα. Οι υπογραμ­μίσεις δικές μας.

113

πια η φτώ χεια του αποκορυφώθηκε: «Ευρίσκομαι εις μεγάλος και επικινδύνους στιγμάς υπέρ ποτε — γράφει στο αδερφό του Λουκά, που ζητούσε διακανονισμό χρεώ ν — και νομίζω περιττόν να σου α ιτ ιολογήσ ω . Να προσπαθήσεις όλαις δυνάμεσι, βάλλοντας τ ' αμπέλια μου ενέχυρα να μου προφθάσης διακόσ ια δίστηλα... εάν όμως δεν δυνηθής να κάμης αυτό τα πάντα είναι χαμένα». Και σ ’ άλλο του γράμμα: «Ευρίσκομαι εις μεγάλους κινδύνους και δεν δύναμαι νά κάμω μηδέν... Εάν δεν μου έλθουν χρήματα καθώς γράφω του Θωμά, θα υπάγω εις την φυλακήν».

Μα και τα ίδ ια του τ ’ αδέρφια στο τέλος απηύδησαν να του στέλνουν διαρκώ ς χρήματα. Ο αδερφός του Α ναστάσης αναγκά­στηκε να του κατάσχει τ ’ αμπέλια του. Και ο Αντρέας Λ όντος αναθέτει πάλι στο Λουκά να βάλει τα χω ράφια του (που δεν ε ίχε κατάσχει «ο καλός του αδελφός»), ενέχυρο και να του σ τείλει τα 200 δίστηλα γ ια να μη γ ίνει «μασκαράς». Ο Λουκάς ήταν δ ισταχτ ικός, «δεν του το εσυγχω ρούσεν η σ υνείδησ ίς του» να το κάμει, γ ια τί εύρισκεν εξευτελιστικό το ποσό, που του έδιναν και για να τον εξο ικονομήσει του έσ τε ιλ ’ εκατόν πενήντα δραχμές. Μα ο Α. Λόντος βρίσκονταν σε τόσ ο δύσκολη θέση για χρή μ α ­τα, που σ ε λ ίγο καιρό ξαναγράφει σ το Λουκά: «... δεν σ τοχάζε­σαι πως έζησα αυτούς τους δύο μήνες με 150 δραχμάς, που μου έστειλες. Σε λέγω λο ιπόν ότι τώρα την τιμήν του χωραφιού την χρεω στώ εις^τον μπακάλη και τον ψωμά. Δώσε τα λο ιπόν αδελφέ μου εις τα 30 τάληρα επειδή θα μ ε υπάγουν εις τον ιρηνοδίκην και θα μείνω ούτε χω ρίς ψω μί εις κα ιρόν οπού έχω ως εκ των διαταραχώ ν δέκα ανθρώπους». Τέλος, σ τις 4 Δεκέμβρη του 1845, πουλήθηκαν και τα χωράφια του (23 στρέμ.*30 τάλ. = 690). Μα και αυτά δεν έσω σαν την κατάσταση γ ια τ ’ ε ίχαν φαγωθεί πριν. Ας αφήσουμε και το μεγάλο χρέος πού ε ίχε .218

218. Οι Λονταίοι (όπως είπαμε), είχαν απέραντη κτηματική περιουσία σε 4 χωριά. Στα 1839 ακόμα, η προσωπική περιουσία του Αντρέα Λόντου. ήταν πολύ σημαντική, αφού έβγαζε στο μερίδιό του το πολύ μεγάλο ποσό για την εποχή του, 20.000 λίτρες σταφίδα, όπως βλέπουμε σ τ ' ανέκδοτο γράμμα του (αριθ. 405/9/12-9-1839. Εθν. Βιβλιοθ.), που στέλνει στο Βρεττανό αντιπρόξενο Ρόμπιν- σον: «.. η σταφίδα μου έγινε 18.928 οπού φέρει στοχάζομε ιτζίρκα 9300 δραχμαί. Αλλά η αρνητική σας απάντησις ότι προς το παρόν δεν μου δίδεται ούται οβολόν

114

Και ο φ ίλος του Ν. Δραγούμης, που τον έβλεπε κάθε μέρα, μας επιβεβαιώ νει, ότι τον τελευταίο καιρό («από 4-8-1845, ότε απεχώ ρησε των δημοσίω ν»), ο Λ όντος «κατετρύχετο υπό της πενίας» και ότι «εστερείτο και των αναγκαιοτάτων. Εις τοσαύτην δε ένδειαν περιήλθεν αυτός ο πρώ ην πλούσιος», ώστε δεν ε ίχε ούτε καφέ να προσφέρει, όπως συνήθιζε, σ ’ όσους κάθε βράδυ συγκεντρώ νονταν στο σ πίτι του!219

Τώρα, πάμπτω χος, παραγκωνισμένος και ξεχασμένος πρόω­ρα, ο άλλοτε πανίσχυρος, αυθαίρετος και πλούσιος κοτζάμπα- σ ης, κατάντησε να βλέπει τις προσπάθειες όλης της ζω ής του, που του εσ το ίχ ισ α ν τόσο χρήμα και αίμα, να τις καρπώνονται οι αντίπαλοί του και την εξουσία και την πολιτεία , που αγωνίστηκε για την καλλιτέρεψή της, συνωμοτώντας και προδίνοντας τις αρχές του, να πέφτει στα χέρ ια του παληού του εχθρού, του Κωλέτη, πα ρ ’ όλο που δεν είχε λάβει μέρος καθόλου στο κίνημα. Η φιλαυτία και η αδύναμη ψυχή του δεν άντεξαν στο

με έβαλε εις κακίστην θέσιν». Παρ' όλο. όμως. που είχε τόσο μεγάλη περιοΐισία κι έπερνε και μισθό, ποτέ του δεν είχε χρήματα, δημιουργούσε όιαρκώς χρέη. γιατ' ήταν φοβερά σπάταλος και κατά το Μακρυγιάννη: «δεν έβανε ποτέ πήχυ στα πράγματά του». Κι όσο καιρό βαστούσε η Επανάσταση, συμπλήρωνε τα έσοδά του διαρπάζοντας τα Εθνικά εισοδήματα. Μα όταν τελείωσεν ο Αγώνας λιγόστεψαν πολύ τα έσοδά του. γιατί δεν του ήταν εύκολο πια να διαρπάζει τα Εθνικά εισοδήματα και ακόμη από τήν οικονομική μεταβολή, τη στενότητα του χρήματος και την ελαττωματική καλλιέργεια των κτημάτων του. Ως τόσο. σα να μην είχε αλλάξει τίποτα, εξακολουθούσε τη σπάταλη κι ασυλλόγιστη ζωή του. ε ίχ ' ανοιχτό σπίτι στην Αθήνα για όλον τον κόσμο, με πολύ προσωπικό και για να ανταποκριθεί στα μεγάλα του έξοδα αναγκάζεται και δανείζεται δεξιά κι αριστερά .α π ' όλον τον κόσμο, από τ ' αδέρφια του. τους συμπατριώτες του. απο δεσποτάδες, το Ρόμπινσον και άλλους. Τα Γεν. Αρχ. του Κράτους, η Εθν. Βιβλιοθήκη, το «Μουσείο Μπενάκη» κ.λ. περιέχουν αναρίθμητ' ανέκδοτα έγγραφα, που θα έπιαναν πάρα πολύ χώρο να παραθέσουμε και απλώς τους αριθμούς και τις χρονολογίες τους (πολλά είναι κι αχρονολόγητα). Οπωσδήπο­τε, τα περσότερ' α π ' αυτά προκαλούν πραγματική λύπη και κατάπληξη, ότι ο τόσο ισχυρός, υπερήφανος και αυταρχικός κοτζάμπασης έφτανε να ταπεινώνεται σ ' απίστευτο βαθμό για να εξοικονομήσει τα έξοδά του. Σε πόσο τραγική θέση. έφτανε μερικές φορές, φαίνεται κι άπό άλλο αχρονολόγητο κι ανέκδοτο γράμα του στο Λουκά: «Σε παρακαλώ να μου στείλης με τον παρόντα πενήντα ή και ήκοσι πέντε δραχμάς επειδή αύρων δεν έχω τα έξοδά μου...·.

219. «Ιστ. Αναμνήσεις», τ. Β '. 75.

115

καθημερινό αυτό μαρτύριο: «Ποτέ δεν ήλπιζον (έλεγε τήν παραμονή της αυτοκτονίας του στο φ ίλο του Δραγούμη), ότι μετά την α ισ ίαν έκβασιν του κ ινήματος του Σεπτεμβρίου και την ειλ ικρ ίνειαν των ημετέρων σκοπώ ν θα ελάμβανον τοιαύτην τροπήν τα πράγματα... όσον βλέπω ότι εφέραμεν εις κίνδυνον την πατρίδα όπως δ ιοική σήμερον αυτήν ο υ ιός της., μ ’ έρχεται να σκοτωθώ από την αδημονίαν μου». Και πραγματικά την ά λλην ημέρα (27-9-1846), έδινε τραγικό τέλος σ την πολυκύμαν­τη ζωή του. Αφού στάθηκε μπροστά στον καθρέφτη «εισήγαγε το στόμιον του π ιστολιού εις το στόμα αυτού και πυροβολήσας κατέπεσεν ύπτιος, ενώ της κατακερματισθείσης κεφαλής τα τρίμματα διεσ κορπ ίσθη σαν περί τους το ίχους και την ορο­φήν»!220

220. «Ιστ. Αναμνήσεις», τ. Β", 76.

116

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Κ Δ '

Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ ΛΟΝΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ

Ό π ω ς για τη συμμετοχή του σ την Επανάσταση της 3 Σεπτεμβρίου γράφτηκαν πολλά, έτσι για την αυτοκτονία του διατυπώθηκαν πολλές αμφιβολίες και θεωρήθηκεν ανεξήγητη μια κι ο Λ όντος δεν άφησε ή τουλά χιστο δε βρέθηκε στα χαρτιά του κανένα σ χετικό σημείωμα. Ούτε η αναμφ ισβήτητη φτώχεια του και το «μεγάλοχρέος», που α ναφέρουν ο Μ ακρυγιάννης και ο Δραγούμης, θεωρήθηκαν ικανά να τον οδηγήσ ουν στο απ ελπ ι­σμένο του διάβημα, αφού, όπως λέει ο ίδ ιος ο Μ ακρυγιάννης: « Έ ν α ς άνθρωπος, μόνος του, έπερνε τον μισθόν του υ ποστρατή­γου, όπου μπορούσε να ζήσει καλά- ότι φαμελιά δεν ε ίχε» .221 Α ναζήτησαν λ ο ιπόν άλλα αίτ ια πολιτικά για μια συνωμοσία τάχα κατά της ζω ής του Ό θ ω να , που ο κλήρος έπεσε στο Λόντο να την εκτελέσει και ότι μέτανοιω μένος προτίμησε να σκοτωθεί μόνος του και ανέμειξαν μάλιστα και τη γυναίκα του αδερφού του Α ναστάση, διάδοση που έκαμε τότε «πολύ κρότο».222 Ο πω σ­δήποτε, όπως λέει και ο Μ ακρυγιάννης: «από αυτό ήταν (τη φτώχεια), από ά λλο — μιαν αυγή ευρέθη σκοτωμένος, όλο του το κεφάλι σ κόρπιον και η πιστόλα του άδεια. Αυτό μόνον ο Θεός το ξέρει — μόνος του σκοτώθη, άλλος τον σκότω σε».223 Γιατί και αυτό ακόμα συζητήθηκε, ότι δηλ. δεν ήταν αυτοκτονία, αλλά έγκλημα. Ό μ ω ς ο στενός φ ίλος του Δ ραγούμης, που τον έβλεπε κάθε μέρα και τον γνώριζε πολύ καλά, αποκλείει κάθε άλλην εκδοχή γ ια έγκλημα ή συνωμοσία κι επιμένει σ την αυτοκτονία, που τον ω δήγησε η αχαρισ τία των ίδιων του των φ ίλων και η απογοήτευση για την εξέλιξη που πήραν τα πράγματα.

221. «Απομνημον.». τ. Β '. 449. Βλ. και Δραγούμη: «... αποθανών ευρέθη οφειλέτης υπερόγκου χρέους». «Ιστορ. Αν.», τ. Β ', 73.

222. 1. Βλαχογιάννη, «Ιστ. Ανθολογία». 90, καθώς και ανέκδοτα Δημητρα-

223. «Ιστορ. Αναμνήσεις», τ. Β' 75. Τρ. Ευαγγελίδη,« ’Οθων». 208. Πιπινέ- λη. 421.

Κι όπως η ζωή του ήταν πολυκύμαντη και η μοίρα του, και μετά τον θάνατό του, τέτοια στάθηκε. Βράδυνε πολύ να βρει την ορ ισ τικήν ησ υχία , που επαναπαύει δίκαιους και άδικους σ ’ αυτό τον μάταιο κόσμο. Γ ιατί, ο πολ ιτικός αντίπαλός του στη ζωή, ο Κωλέτης, δεν τον ξέχασε ούτε και στο θάνατό του. Κυβερνούσε τότε και δεν άφησε να γ ίνει η κηδεία του «με παπάδες και παράταξιν», όπως ταίριαζε στο βαθμό του και τις υπηρεσίες του σ τον τόπο. Και οι συγγενείς του, έ π ε ιτ ’ από πολλές φ ιλονικ ίες και μάταιες προσπάθειες, α γαναχτισμένοι τον μπαλσάμω σαν και τον πήγαν στη Βοστίτσα, όπου ένα χρόνο έμεινε άταφος στο υπόγειο του σπιτιού του αδερφού του...224

Ά σ χ ε τ α όμως προς ό λ ’ αυτά, για να εκφέρουμε την τελική κρίση μας, νομίζουμε πως θα είμαστε πολύ άδικοι να βασιστούμε μόνο σ τις γνω στές αδυναμίες κι ελαττώματα και το ανακόλουθο του Λόντου. Γ ιατί είναι βέβαια, πολύ ανθρώπινο, όταν κανείς αφιερώνει όλη τη δραστηριότητά του σε μια μεγάλη προσπάθεια και ιδεί στο τέλος τους αγώνες του, που σ τέφθηκαν μ ’ επιτυχία , να τους καρπώνονται οι αντίπαλοί του, ή κι εκείνοι που αντέ- δρασαν ή έμειναν αδιάφοροι και ο ίδ ιος παραγκωνίζεται και λ η ­σμονιέται, φυσικό είναι τότε να κυριεύει την ψυχή του η πικρία και η απογοήτευση. Π ολύ περσότερο, ό τα ν τύ χ ε ι να έχει και α­δύνατο χαρακτήρα, όπως ο Λόντος. Χ ρειάζεται εξαιρετική ψυ­χική δύναμη ν ’ αντέξεις στη λύπη που σε πλημμυρίζει. Το μεγα­λύτερο κατόρθωμα, έλεγε κι ο μακαρίτης Τ ολστόϊ, είναι να υ­περνικήσεις την απογοήτευση σε τέτοιες στιγμές. Μ ’ αυτή τη δύναμη, αυτό το ψυχικό μεγαλείο, το διαθέτουν λ ίγες προνομι­ούχες φύσεις. Ο Λόντος, βέβαια, δεν ήταν α π ’ αυτές. Ε ίχε πολύ αδύναμη ψυχή, ανίσχυρη θέληση και άστατο χαρακτήρα.

Μα εδώ περσότερο μας ενδιαφέρουν «τα γεγονότα αυτά κ α θ ' εαυτά», οι πράξεις και ό χ ι οι ανθρώπινες αδυναμίες. Και ο Λόντος, όταν έπαιρνε μέρος σ την επανάσταση του 1843, όσο κι αν έπειτα σε στιγμές ανθρώπινης αδυναμίας κλονίστηκε και μετάνοιωσε, ωστόσο, η συμμετοχή του σ ’ αυτή, και μάλιστα το ότι πρω τοστάτησε ν ’ αποχτήσει ο ελλ ην ικός λαός τις πολιτικές

224. Μακρυγιάννη, τ. Β \ 449. Ε. Κυριακίδου, «Ι.Σ.Ε.». τ. Α ', 383. «Φίλος του Λαού-, 25 Σεπτ. και 5 Οκτ. του 1846.

118

του ελευθερίες με το πολυπόθητο Σύνταγμα, αποτελούν τη μεγαλύτερη τίμή , την πιο σημαντική πράξη της ζωής του, την πιο θετική υπηρεσία, την τελευταία κι ανεκτίμητα μεγάλη προσφορά του στο Έ θ νο ς , που ε ίνα ι ικανή να εξουδετερώσει όλες τις προηγούμενες αποτυχίες, ανθρώπινες αδυναμίες κι ελαττώματα. Έ τ σ ι, μόνο με την πράξη του αυτή, μπόρεσε να ολοκληρώ σει-το έργο του μ ’ ένα επί πλέον περίλαμπρο επίτευ­γμα. Γ ια τ ’ είχε την καλή τύχη , από τους άλλους ήρωες, που η δράση τους έκλεισε στα 1821, ο Λ όντος, ό χ ι μόνο να επιζήσει, αλλά και με αξιοθαύμαστον ηρω ισμό «εις το γήρας της ζωής του» ν ’ αγω νιστεί (όπως του έγραφαν ο ι συμπατριώτες του Β οστιτσ ιάνοι) και να πρω τοστατήσει μάλιστα «υπέρ του Συντά­γματος, υπέρ της καταπατηθείσης κυριαρχίας του λαού και εν γένει υπέρ των ιερών αυτού δικαιωμάτων».225

Και δεν πρέπει να ξεχνούμε, πως έπ ε ιτ ’ από την Επανάστα­ση του 21, πού ο ελληνικός λαός με οχτάχρονο σ κληρόν αγώνα εξασφάλισε την εθνική του ελευθερία, το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου, ήταν η δεύτερη μεγάλη ν ίκη , το πιο σ ημαντικό επίτευγμα της νεότερης ισ τορίας μας, γιατί τότε ο ελληνικός λαός κατάχτησε και τις πολιτικές του ελευθερίες επιβάλλοντας το Σύνταγμα.226 Και την αλήθειαν αυτή δεν την παραγνωρίζουν ούτε ο ι π ιο φανατικοί φίλοι της Μ οναρχίας: «Το έργον αυτό — γράφει ο ισ τορ ικός Π. Κ αρολίδης — της συνωμοσίας, η επανά- στασις (της 3 Σεπτ.) και το εκ ταύτης προϊόν σύστημα, το Σύνταγμα, εξήγειρεν μέγαν ενθουσιασμόν παρά τω λαώ της πρώτευ-

225. Στη γεμάτη ενθουσιασμό αναφορά τους στο Λόντο, για τη συμμετοχή του στην 3 Σεπτ., οι Βοστιτσιάνοι καταλήγοντας έγραφαν: «Τάξον του λοιπού, στρατηγέ Λόντε. τα ευγενή και φιλελεύθερα αισθήματά σου, κόπιασαν και εις το γήρας της ζωής σου υπέρ της τελείας παγιώαεως του Συντάγματος και των δικαιωμάτων μας και θέλεις βραβευθή παρά του έθνους με στεφάνους δόξης και τιμής ήτις απαιτείται εις τας αρετάς σου, δικαιωθή δε παρά Κυρίου θεού του παντοκράτορος». Ανέκδοτο έγγραφο, αριθ. 64/ΙΟ-9-Ι843, από το «Αρχείον Λόντου», Εθνική Βιβλιοθήκη.

226. «Οι Έλληνες δικαίως θεωρούσι την τρίτη ν Σεπτεμβρίου, ως γενέΟλιον ημέραν του κοινοβουλευτικού αυτών συστήματος, όπερ.. είναι ο μόνος δυνατός τύπος πολιτεύματος δια λαόν ούτω συντόνως εχόμενον των πολιτικών πραγμά­των». Μίλλερ, «Τουρκία καταρρέουσα». 224-225.

119

ούσης και ο ενθουσιασμός ούτος εκ της πρωτευούσης εκχυθείς και διαχυθείς ανά πάσαν την Ελλάδα ύψωσεν ηθικώς εν τη συνειδήσει του έθνους το έργον της 3 Σεπτεμβρίου ως έργον σωτήριον, ως αρχήν νέας περιόδου, εθνικής προόδου και μεγαλεί­ου».™

227. -Σύγχρονος Ιστορία κλ.», τ. Β' 462.

120