1

ANALIZA STANJA I MOGUĆNOSTI

PREHRAMBENE INDUSTRIJE U SI BIH

Pripremio:

Midhat Jašić Saradnici:

Slaviša Stajković Jugoslav Stahov

Tuzla, oktobar 2011.god

2

METODOLOGIJA Procjena postojećeg stanja te dijelom i konkurentskih prednosti proizvodnje hrane izvršena je i na osnovu statističkih podataka iz godišnjaka, te podataka kojima raspolažu zavodi, ministarstva, udruženja za proizvodnju i preradu hrane u privrednim komorama i ostalim institucijama. Sistematizirani su osnovni podaci o proizvodnji, potrošnji, a dijelom i o uvozu i izvozu hrane Ekonomske Regije Sjevero-Istočna BiH. U metodologiji za ocjenu potencijala biljne proizvodnje regije SI BiH su podaci o ljudskim i materijalnim resursima sadržanim u različitim statističkim izvještajima. Izvori statističkih podataka su statistički izvještaji: a) FAOSTAT-a, b) Dražavnog zavoda za statistiku BiH, c) Federalnog zavoda za statistiku FBiH, d) Zavoda za statistiku RS, e) Zavoda za statistiku Brčko distrikta, f) Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih poslova BiH (MVTEO BiH), g) Ministarstva za poljoprivredu TK, h) Federalnog ministarstva za poljoprivredu, i)Privredne komore Tuzla, j)Privredne komore Bijeljina, k)Pojedinih opština Prikupljanje podataka Pri prikupljanju podataka postoje problemi dostupnosti, preciznosti i vjerodostojnosti, što je jedna od najvećih slabosti u BiH, kad su u pitanju informativne osnove u donošenju odluka. Zbog toga je potrebno da se uvedu međunarodno priznate metodologije, zasnovane na metodologijama zemalja EU a posbno da se što brže uspostavi Poljoprivredno tržišni informacijski servis BiH (PTIS) čija je uspostava predviđena Zakonom „Sl.glasnik BiH“, br. 68/09). Zbog toga su u prezentaciji neki podaci zaokruživani. Obrada podataka Svi podaci o ekonomskoj regiji su prikupljeni i sistematizirani, kao što su podaci o stanovništvu, zemljištu, rijekama, jezerima te biljnoj i animalnoj proizvodnji itd. Obrada podataka je obavljena u excelu. Analiza podataka Analiza podataka obuhvata usporebu dobijenih rezultata o proizvodnji hrane na regiji SI sa već postojećim podacima o istoj vrsti proizvodnje na područjima FBiH kao i na nivou BiH. Dobijeni podaci ukazuju na udio proizvodnje SI regije u odnosu na ostala područja.Takođe se upoređuju podaci : per capita i udjeli pojedinih proizvodnih grupa u odnosu na BiH, FBiH i RS. Prikazuju se i podaci o ukupnoj proizvodnji pojedinih vrsta hrane i uspoređuju sa proizvodnjom u drugim regijama prema FAOSTAT- u.

3

S A D R Ž A J

1. UVOD .......................................................................................................................................................... 4 2. POTENCIJALI PROIZVODNJE HRANE REGIJE SI BIH ................................................................. 5 2.1. Stanovništvo i ljudski resursi ........................................................................................................ 5 2.2. Zemljište ................................................................................................................................................ 8 2.3. Klima .................................................................................................................................................... 10 2.4. Vodeni resursi .................................................................................................................................. 11 2.5. Reljef .................................................................................................................................................... 11 3.ANALIZA STANJA U PROIZVODNJI HRANE ................................................................................. 12 3.1. Biljna proizvodnja Regije SI BiH ................................................................................................ 12

3.1.1. Proizvodnja žita na regiji ...................................................................................................................... 12 3.1.2. Proizvodnja voća na regiji .................................................................................................................... 15 3.1.3. Proizvodnja povrća na regiji ............................................................................................................... 18 3.1.4. Proizvodnja krmnog bilja ..................................................................................................................... 21

3.2. Animalna proizvodnja Regije SI BiH ........................................................................................ 22 3.2.1. Proizvodnja mlijeka ................................................................................................................................ 22 3.2.2. Proizvodnja mesa ..................................................................................................................................... 25 3.2.3. Proizvodnja jaja ........................................................................................................................................ 26 3.2.4. Ostala animalna proizvodnja .............................................................................................................. 27

3.3. Proizvodno prerađivački kapaciteti ........................................................................................ 27 3.4. Stepen zadovoljenja potreba za hranom ................................................................................ 30 4. ZAKLJUČCI I PREPORUKE ................................................................................................................ 35 Literatura ................................................................................................................................................... 41

4

1. UVOD Poboljšanje uvjeta života stanovništva je jedan od glavnih zadataka svakog društva. Jedan od značajnih faktora kvalitete života je osiguranje sigurne i kvalitetne hrane. Današnji proizvođači hrane susreću se s brojnim poteškoćama, a gledano u budućnost problemi će biti i veći ako se ne povede računa o svim faktorima utječu na ovu značajnu granu industrije. Naime, porast broja stanovnika, migracije, klimatske promjene, rješavanje svjetskih energetskih problema korištenjem poljoprivrednih sirovina, porast cijena energije i druge pojave razlog su da proizvodnja hrane ne treba biti samo produktivnija nego i održiva. Poljoprivreda i prehrambena industrija Ekonomske regije SI Bosne ima dugu tradiciju, relativno uspješnog poslovanja u oblasti poljoprivrede i prehrambene industrije. Uvezivanjem subjekata u području proizvodnje, prerade i distribucije hrane na regionalnom prostoru omogućuje racionalniji sistem razmjene i raspodjele, te skraćuje lanac između proizvođača, prerađivača i potrošača. Postoji i potreba za donošenja odluka o pitanjima zajedničkih dobara i prirodnog, i kulturno-povijesnog nasljeđa kao što su zemlja, voda, zraka te tradicijska znanja. Uvezivanje ekonomske regije omogućuje rad na razvijanju ekološki održivog i socijalno pravednog modela proizvodnje i potrošnje hrane, baziranog na malim i srednjim privrednim subjektima u oblasti primarne proizvodnje, prerade i prometa. Javna politika na ovim područjima treba da omogući vitalnost ruralnih područja, korektnu politiku za proizvođače hrane što bi kao rezultat dalo poboljšanje radnih i socijalnih uvjeta na području poljoprivredne proizvodnje. Bosna i Hercegovina nema strategiju ishrane stanovništva, niti ima precizne podatke o mjesečnim potrebama za pojedinim prehrambenim proizvodima. Svjetsko tržište hranom vrlo je nestabilno i lako može doći do poremećaja u opskrbi. Zbog toga bi trebala da postoji strategija ishrane stanovništva u okolnostima smanjenja uvoza hrane, a posebno u slučajevima izvanrednih okolnosti ili neke katastrofe. Procjena je da bi se u roku od nekoliko desetaka dana ostalo bez hrane. Tri su osnovne grupe proizvoda od strateškog značaja za svaku zajednicu:

hrana, energetski izvori te lijekovi.

BiH ima resurse za proizvodnju hrane, ali oni nisu iskorišteni, pa se hrana mora uvoziti kako bi se zadovoljile potrebe stanovništva. Poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda se u BiH godišnje uveze u vrijednosti preko 2,6 milijardi maraka, što je oko 16 posto ukupnog uvoza u državu. Godišnji izvoz poljoprivrednih proizvodaje oko 410 milijona maraka. Najveći udio u uvozu hrane čine prerađeni poljoprivredni proizvodi, jer su to proizvodi sa dodanih vrijednostima i prepoznatljiva trgovačka imena, dok je vrijednost uvoza neprerađenih primarnih poljoprivrednih proizvoda niža iako se u količinski uvoze znatno više.Tako se pšenice proizved u BiH oko 200 000 do 250 000 tona, a uvozi se 250 000 do 300 000 tona. Pšenica je realtivno jeftin proizvod, naprimjer u odnosuna meso i prerađevine od mesa, koje se količinski uvoze manje, ali njihova vrijednost je znatno veća. Bosna i Hercegovina ima relativno malu proizvodnju, posebno kada su u pitanju žive životinje, svježe meso, i žitarice, gdje su puno manji postotci pokrivenosti domaćom

5

proizvodnjom. Uvozna hrana često nije istog kvaliteta u trgovinama u BiH i u razvijenim zemljama, čak i kada se radi o istoj robnoj marki i proizvođaču. Područje BiH koje posjeduje konzistentne pretpostvake za osiguranje dovoljnih količina hrane je Ekonomska regija SI BiH. Cilj ovog rada je prezentirati resurse koji su na raspolaganju, procjeniti konkurentne prednosti po vrstama prehrambenih proizvoda, te izvozne potencijale iz područja poljoprivrede i prehrambene industrije. 2. POTENCIJALI PROIZVODNJE HRANE REGIJE SI BiH Mogućnosti razvoja poljoprivrede temelje se na prirodnim i ljudskim resursima. Prirodne resurse čine prije svega struktura zemljišta, vodotokovi, klimatski uslovi, biološki diverzitet itd. Ljudske resurse predstavljaju zaposleni u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji, podršci proizvodnje, kao i zaposleni u edukaciji vezanoj za poljoprivredu te stručnjaci za transfer znanja i tehnologija. Najznačajnija prednost ovog sektora su potencijali za odličnu sirovinsku bazu jer dobar dio teritorije pokriva plodno poljoprivredno zemljište, a njegovom razvoju pogoduju i dobri klimatski uslovi.Uz njih, tu su i odgovarajući proizvodni kapaciteti u prehrambenoj industriji. 2.1. Stanovništvo i ljudski resursi Posljednji popis stanovništva na nivou BiH sproveden je prije ravno 20 godina 1991 godine, a u međuvremenu su rađene procjene stanovništva po pojedinim općinama. Regija SI je najnaseljenija u BiH. Danas ima oko 1.000.000 stanovnika, što čini 26 % ukupnog stanovništva BiH. Značajna razlika između udjela u površini (14 %) od udjela u ukupnom stanovništvu (26 %). govori o konstantno intenzivnoj naseljenosti u odnosu na bosanskohercegovacki prosjek (140 st./km2, prema 75 st./km2 u BiH). Gustoća naseljenosti značajno varira po općinama ( NERDA, 2004). Struktura stanovništva s obzirom na polnu pripadnost, na osnovu podataka za tri posljednja popisa stanovništva pokazuje tendenciju izjednjačavanja učešća muškog i ženskog stanovništva u ukupnoj populaciji regije (NERDA, 2004). Regija ima radni potencijal od oko 272.000 lica, i taj se potencijal povećava iz godine u godinu povećava prosječnoj po stopi od oko 2- 4 %. Iskorištenost radne snage je vrlo niska i u posljednjim godinama ima tendenciju smanjivanja. Regija ima zadovoljavajuću starosnu strukturu radno sposobne populacije. Ukupno postratno vrijeme kontinuirano pokazuje krajnje negativan trend odnosa zaposlenih i nezaposlenih u regiji SI. Došlo je do smanjenja broja zaposlenih u odnosu na predratno stanje u 1990. tako i do povećavanja broja nezaposlenih, što je najveći problem u cijeloj BiH. U Regiji je pemannentno broj nezaposlenih oko 150.016 zaposlenih (što čini oko 15 % od ukupnog broja stanovništva), a stopa zaposlenosti je oko 54 %. Stopa registrirane nezaposlenosti je oko 50 % u odnosu na ukupan radni kontigent, što ovu regiju svrstava u socijalno najproblematičnija područja u BiH. Regija nudi potencijal u vidu kvalitetne radne snage (uz povoljne cijene rada) što uključuje visok procenat kvalifikovanih mladih ljudi koji su stekli vrijedno iskustvo

6

radeći u međunarodnim organizacijama u regiji, ili pohađajući studij u inostranstvu. Resurse u proizvodnji hrane čine osim broja stanovnika i sistem obrazovanja stanovnika za proizvodnju hrane, institucije za podršku proizvodnje hrane vladinog i nevladinog sektora. Edukacija može biti formalna, neformalna, i informativna. Kad je u pitanju formalna edukacija to su Srednje poljoprivredne škole a ne postoji ni jedna visokoškolska ustanova iz oblasti poljoprivrede na regiji SI Bosna. Poljoprivredne škole se nalaze u: Tuzli, Kalesiji, Živinicama, Bijeljini, Brčkom, Gradačcu itd. Orjentaciono Srednju poljoprivrednu školu završi oko 1000 učenika svake godine. U BiH iskljuivo poljoprivredom se bavi 17% stanovništva, očekivat je i više jer ima najviše poljoprivrednog zemljišta. Procjenjuje se da na Regiji isključivo poljoprivredom se bavi 25-35% stanovništva.

Grafikon 2.1.1. Površina regije SI Grafikon 2.1.2. Stan. regije SI

Grafikon 2.1.3. Površ. Regije SI Grafikon 2.1.4. Stan. Regije SI u u odnosu na BiH odnosu na BiH

7

Važna je migracija stanovništva koja nije poznata. U posljednjim godinama se bilježi migracija stanovništva. Zbog toga postoji potreba poboljšanja kvaliteta života u ruralnim područjima i da kvalitet života bude isti kao i u urbanim područjima. Sa porastom stepena društvenog razvoja, smanjuje se udio poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu zemlje. Na tu pojavu i njen intenzitet utiče određeni broj činilaca, a jedan od najznačajnijih je ukupan tehničko-tehnološki progres, uz primjenu mehanizacije i hemijskih sredstava ( djubriv, pesticidi , veterinaski lijekovii itd.), savremena transportna sredtva itd. Svi pomenuti činioci utiču na brzinu, obim i načine deagrarizacije i to je u razvijenom svijetu postala zakonitost; npr. Belgija, Velika Britanija i SAD zapošljavaju svega oko 2% ukupne radne snage. Najveći udio poljoprivrednog stanovništva nalazi se u Africi (56,7%) i Aziji (55,4%). Sasvim je drugi slučaj u Evropi gdje ima samo 7,9% poljoprivrednog stanovništva, a Sjeverna i Srednja Amerika imaju 11,4%. Prema podacima FAO-a (1990) u razvijenim zemljama svijeta živi 4,3% ukupnog poljoprivrednog stanovništva, a od njihovog stanovništva poljoprivredom se bavi samo 8,2%. Zemlje u razvoju imaju 95,7% svjetskog poljoprivrednog stanovništva ili 56,5% njihovog stanovništva. Među proizvođačima prehrambenih proizvoda je jaka konkurencija koja ide u pravcu diferncijacije proizvoda koji koriste moć ekonomske propagande putem različitih medija radi razvijanja „marke“ proizvoda, kao sinonima kvaliteta. Kao posljedica otvorenosti tržišta mali broj velikih preduzeća ostavuje većinu prometa koji dostiže i do 90%. Posljednjih godina formirali su se nacionalni i internacionalni trgovački lanci i lanci restorana i hotela. Međutim, veći broj manjih domaćih trgovačkih lanaca kupili su strani trgovački lanci, tako da je u Regiji ali I u cijeloj BiH ostalo samo nekoliko ( 2-5) domaćih trgovačkih lanaca, a dominantni su strani lanci. Prerada, promet i ugostiteljstvo postaju vlasništvo malog broja moćnih vlasnika koji time upravljaju. Tehničko tehnološki progres vodi proizvodnju hrane u nagle promjene koje se ogledaju u primjeni strategije ubrzanog rasta uz primjenu inovacija, istraživanja i upotrebu marketinških metoda. To zapošljava sve više ljudi u preradi i komercijalizaciji proizvoda, s jedne, a sve manje u sektoru poljoprivrede, s druge strane. Takve tendencije su dominantne u sistemu proizvodnje hrane razvijenih zemalja svijeta. Tabela 2.1.1. Broj stanovnika na regiji SI

Općina Prisutno u 2010 god. BRČKO DISTRIKT 75.000

TK Općina Prisutno u 2006 god.

Banovići 25.786 RS

Ĉelić 13.945 Bijeljina 110.298

Doboj - Istok 10.243 Bratunac 23.263

Graĉanica 52.212 Lopare 17.220

Gradaĉac 46.154 Milići 10.351

Kalesija 35.751 Modriča 28.944

Kladanj 14.981 Osmaci 4.875

Lukavac 50.998 Pelagićevo 6.496

8

Sapna 12.862 Petrovo 12.183

Srebrenik 41.692 Srebrenica 22.102

Teoĉak 7.400 Bosanski Brod 20.591

Tuzla 131.718 Donji Žabar 2.948

Živinice 55.305 Šamac 23.640

TK UKUPNO 499.047 Šekovići 10.304

Ugljevik 17.220

Domalj. Šamac 4.252 Vlasenica 20.712

Odžak 15.674 Vukosavlje 5.522

Orašje 19.594 Zvornik 52.306

P O K UKUPNO 39.520 RS UKUPNO 388.975

UKUPNO REGIJA 1.002.542

Slika: 2.2.1. Opštine RSI BiH (NERDA 2006) Slika : 2.4.2. Teritorij RSI BiH (NERDA 2006) 2.2. Zemljište Najznačajniji poljoprivredni resurs regije predstavlja zemljište i osnovni je preduslov za poljoprivrednu proizvodnju. Na njemu se biljke ukorjenjuju i iz njega uzimaju hranjive materija neophodne za život, rast i razvoj. Nauka je pronašla uzgojne oblike biljaka bez zemlje, pomoću hidropona ili u internom supstratu, koji su skupi i još uvijek nemaju širu primjenu. Stoga zemlja ostaje kao osnovni i najjeftiniji supstrat ovoj proizvodnji. Neophodno je istaći da su ograničene zemljišne površine za poljoprivrednu proizvodnju, a bez njih nema te proizvodnje.

9

Ukupni zemljišni fond ili obradive površine na području Regije SI je 380.639 ha. Globalna struktura poljoprivrednih površina relativno je povoljna s obzirom na visoku zastupljenost oraničnih površina u obradivim ( oko 80 %). Ova regija u obradivim površinama BiH participira sa 34 % , a u oraničnim 29 %, što je povoljan pokazatelj ako se ima u vidu činjenica da je udio regije u stanovništvu BiH niži (26 %) od učešća u zemljišnom fondu. Grafikon 2.2.2. Struktura zemljišta SI Regije

10

Prirodni uslovi tj. zemlja, voda, klima su zadovoljavajući za poljoprivredu, a Regija nije agro-ekološki homogena. U regiji je predominantna srednje kontinentalna klima.

Grafikon 2.2.2 BiH Grafikon 2.2.3. Regija SI

Grafikon 2.2.4. RS Grafikon 2.2.5. FBiH

Slika 2.2.2.Uporedni pregled tipa zemljišta, zemljišni i šumski fond (u km2) 2.3. Klima Područje Regije SI nalazi se u pojasu umjereno-kontinentalne klime, sa naglašenim godišnjim varijacijama temperature i padavina. Na sjevernom, ravničarskom području, preovladava kontinentalna klima dugih i toplih ljeta, kratkih i oštrih zima, s relativno malim količinama oborina. U ovom području postoje izuzetni uvjeti za proizvodnju žitarica, industrijskog i krmnog bilja. Srednja godišnja temperatura je 11,2 stepena C, a kolicina padavina oko 800 mm/m2. Srednje, brdsko područje (300-700 m) odlikuje se kontinentalnom i subplaninskom klimom. Temperatura, kao srednja godišnja vrijednost, iznosi 10 stepeni C a količina padavina oko 900 mm/m2. U ovom dijelu su odlični uvjeti za voćarsku proizvodnju. Južno, planinsko podrucje (iznad 700 m visine), odlikuje se subplaninskom i planinskom klimom, prosjecne godišnje temperature 9,5 stepeni C i padavinama od oko 1100 mm/m2. U ovom području postoje izuzetni tereni na kojima se može razvijati organska proizvodnja.

11

2.4. Vodeni resursi Dvije velike rijeke: Sava, kao plovna i Drina sa izuzetnim hidroenergetskim potencijalom imaju veliki ekonomski znacaj za razvoj ovog područja. Te ostale rijeke : Bosna, Spreča, Oskova, Jala ,Tinja, Janja, Drinjača i druge. Značajna su i akumulacionona jezera: “Modrac”, “Zvorničko”, “Bistarc”, “Sniježnica”, “Hazna” i “Vidara” . Najvažniji vodni resurs u unutrašnjosti regije je akumulaciono jezero Modrac, površine oko 17 km2. Ovo jezero podignuto je prvenstveno sa ciljem obezbjeđenja tehnološke vode za potrebe industrije Tuzlanskog bazena(oko 2,3 m3/sek.). Zbog velikog deficita pitke vode u Tuzli, Lukavcu i Živinicama, akumulacija Modrac koristit će se i za obezbjeđenje vode za piće. Ukupna površina pod šumama regije SI veličine je 284.436 ha, što čini 36% njene teritorije. Zalihe drvne mase, procjenjene na oko 38 miliona m3, čine 11,7% ukupne drvne mase u BiH. Šumski pojas zahvata južni dio regije i najveće zalihe drvne mase nalaza se na području opština Kladanj, Srebrenica, Milići, Vlasenica i Bratunac. 2.5. Reljef Globalno gledajući regija zauzima relativno povoljnu geoprometnu poziciju u širem prostoru bivše Jugoslavije (čini njen središnji dio) kao i u sjevernom dijelu Balkana.Regija Sjeveroistočna BiH (SI) je u neposrednom dodiru sa ključnim saobraćajnim arterijama (magistralna cesta i željeznička pruga) koje ovaj prostor povezuju sa zemljama zapadne, srednje i jugoistočne Evrope. Regija SI je integralna oblast sa značajnim prirodnim, georgrafskim, kulturnim, istorijskim, komunikacijskim i ekonomskim karakteristikama. Regija leži u sjeveroistočnom dijelu BiH i obuhvata 34 opšine iz dva entiteta: Federacija BiH(FBiH) i Republika Srpska(RS), kao i Distrikt Brčko. Reljefno, prostor Regije SI predstavlja područje heterogene strukture, u okviru kojeg su vrlo naglašene uzdužne geografske zone koje se međusobno značajno razlikuju te, kao takve, pružaju različite uslove za privredno korištenje. Sjeverni, ravničarski predio (nadmorske visine do 300 m) obuhvata slivove rijeka Save, Drine i Bosne u donjem toku, a čini ga prostor Posavine i Semberije, te područja u dolinama rijeka Tolise, Tinje, Brke, Gnjice i Janje. U ovom prostoru smješteno je 10 općina (sa oko 29% ukupne teritorije regije) sa najpoviljnijim prirodnim uslovima i faktorima proizvodnje. Ovo je najvažnije žitorodno područje u BiH.

12

3. ANALIZA STANJA U PROIZVODNJI HRANE

3.1. Biljna proizvodnja Regije SI BiH

3.1.1. Proizvodnja žita na regiji

U regiji se proizvodi 500.000 -700.000 tona žita a u BiH 1.000.000 – 1.400.000 tona.

Najviše se proizvodi kukuruz.U strukturi proizvodnje žita kukuruz čini 60-70 % a sva

ostala žita 30-40 %. Proizvodnja pšenice na regiji se kreće 70.000 – 150.000 tona a u

BiH 200.000-250.000 tona (MVTO 2009). Proizvodnja pšenice po glavi stanovnika u

BiH je oko 50 kg dok je u regiji SI oko 70 kg. Potrošnja pšenice po glavi stanovnika je

oko 100 kg.

Grafikon 3.1.1. Ukupna proizvodnja žita SI regije u 2009 i 2010 god.

Kukuruz se uglavnom koristi kao stočna hrana, a dijelom se koristi i za ljudsku

ishranu nekih 10-15% od ukupnih količina. Ječam se koristi za proizvodnju geršla ali i

u pivarskoj industriji. Zob se koristi kao stočna hrana, manje količine se

upotrebljavaju za proizvodnju zobenih pahuljica

13

Grafikon 3.1.2. Proizvodnja žita SI regije po vrstama 2009 i 2010 god.

Grafikon 3.1.3. Ukupno proizvedenog žita SI regije po glavi stanovnika

Grafikon 3.1.4. Proizvodnja pojedinih vrsta žita po glavi stanovnika SI regije

14

Grafikon 3.1.5. Procentualni udio proizvedenog žita SI regije u ukupnoj proizvodnji žita BiH

za 2009/10 god

Grafikon 3.1.6. Usporedba proizvodnje žita 2009 ( BiH/SI )

Grafikon 3.1.7. Usporedba proizvodnje žita 2010 ( BiH/SI )

15

3.1.2. Proizvodnja voća na regiji

U regiji SI se proizvodi oko 100.000 tona voća a u BiH 280.000 tona. Najviše se proizvodi šljiva oko 70.000 tona a u BiH 150.000 tona. Od ukupno proizvedenih količina šljive kako u regiji SI tako i u BiH 30 % se koristi za proizvodnju rakije Šljivovice. Ukupna proizvodnja jabuke na regiji SI je oko 12.000 tona a u BiH 71.000 tona. Količina proizvedene kruške na regiji iznosi oko 6.000 tona a u BiH 23.000 tona. Velike količine tropskog voća se uvoze u BiH. Prisutan je fenomen da je cijena jabuka približno jednaka cijeni banana što je stvorilo kod stanovništva naviku konzumiranja banana. Na regiji SI se proizvodi oko 10.000 tona jagodičastog voća što čini 50 % ukupne proizvodnje jagodičastog voća u BiH. Najviše jagodičastog voća proizvodi se u Gradačcu, Čeliću, Bratuncu, Srebrenici itd. U našim uvjetima sezona voća počinje sa jagodama, trešnjama, breskvama, kajsijama,

a završava zimskim sortama jabuka i krušaka.

Bosna i Hercegovina je poznata po vrijednim autohtonim sortama voća . Istovremeno,

je sve više prisutan trend potražnje voća koje je ekološki proizvedeno i nije uopće ili

je u manjoj mjeri hemijski tretirano. Polagano se razvija svijest o potrebi obnavljanja

starih travnatih voćnjaka kao i sadnji starih autohtonih sorti, koje su otporne na

pojedine bolesti. Tako je prisutan i trend sadnje autohtonih sorti jabuka Stare

autohtone sorte jabuka tražene su kako za konzumaciju, tako i za pripravljanje soka,

pekmeza, marmelade, džemova, jabučnog sirćeta, rakije, te sušenje.

Grafikon 3.2.1. Ukupna proizvodnja voća SI regije

16

Grafikon 3.2.2. Proizvodnja voća SI regije po vrstama

Grafikon 3.2.3. Ukupno proizvedenog voća SI regije po glavi stanovnika

17

Grafikon 3.2.4. Proizvodnja pojedinih vrsta voća po glavi stanovnika SI regije

Grafikon 3.2.5. Procentualni odnos proizvodnje voća SI BiH i BiH ukupno za 2009-2010 god.

(per capita)

Grafikon 3.2.6. Usporedba proizvodnje voća 2009 ( BiH/SI )

18

Grafikon 3.2.7. Usporedba proizvodnje voća 2010 ( BiH/SI )

3.1.3. Proizvodnja povrća na regiji

Pod povrćem se podrazumijevaju plodovi i drugi dijelovi povrtlarskog bilja namijenjeni za ljudsku prehranu. Najčešće se koristi u prehrani: lišće, glavice, lukovice, krtole, korijenje, mahune i stablo. Zbog toga je i najčešća podjela povrća prema dijelu biljke koji se koristi u prehrani. Osim toga povrće možemo podijeliti i prema godišnjem dobu, intenzitetu metabolizma, stanju ponude, načinu pripremanja jela itd. Prema godišnjem dobu postoji različito sezonsko povrće: ljetno, jesensko, zimsko, proljetno, što ovisi o području zemlje u kojem se uzgaja. Kod nas se rano proljetno povrće uzgaja pod otvorenim nebom ili u plastenicima u kojima se najčešće uzgajaju paradajz, krastavci, paprika i feferoni. Većina povrća se može koristiti u svježem ili prerađenom obliku kao začin. Regija SI proizvodi 230.000 tona povrća a BiH 700.000 tona. Krompira se najviše proizvede i u regiji SI i u BiH. U Regiji SI se proizvede 120.000 tona a u BiH 400.000 tona krompira (MVTO 2010). Ukupna proizvodnja kupusa i kelja u regiji SI je 30.000 tona , dok se na nivou BiH proizvede oko 80.000 tona. Proizvodnja paprike u BiH iznosi oko 40.000 tona, regija u toj proizvodnji učestvuje sa 22.000 tona.Na nivou BiH proizvodi se 45.000 tona paradajza, učešće regije u toj proizvodnji je oko 20.000 tona. Takođe je značajna i proizvodnja krastavaca koja u BiH iznosi oko 26.000 tona, sama regija proizvodi 17.000 tona.

19

Grafikon 3.3.1. Ukupna proizvodnja povrća SI regije

Grafikon 3.3.2.Proizvodnja povrća SI regije po vrstama

Grafikon 3.3.3. Ukupno proizvedenog povrća SI regije po glavi stanovnika

20

Grafikon 3.3.4. Proizvodnja pojedinih vrsta povrća po glavi stanovnika SI regiji

Grafikon 3.3.5. Procentualni udio proizvedenog povrća SI regije u ukupnoj proizvodnji voća

BiH

Grafikon 3.3.6. Usporedba proizvodnje povrća 2009 ( BiH/SI )

21

Grafikon 3.3.7. Usporedba proizvodnje povrća 2010 ( BiH/SI )

3.1.4. Proizvodnja krmnog bilja

Prema indexu promjene proizvodnje, proizvodnja krmnih kultura u 2009. godini, ima

negativan trend rasta gdje je proizvodnja u odnosu na prethodnu godinu smanjena i

to kod grahorica za 29,3%, mješavina mahunjača i žita za 26,7% i mješavina trava i

mahunjača za 26,4%. Pozitivan trend rasta proizvodnje prema indexu promjene

proizvodnje je evidentan kod ostalih krmnih kultura (MVTO 2010).

Grafikon 3.1.4.1. Proizvodnja krmnih kultura SI BiH po opštinama

22

Grafikon 3.1.4.2. Proizvodnja krmnih kultura SI BiH u odn. na ukupnu proizvodnju BiH

3.2. Animalna proizvodnja Regije SI BiH

3.2.1. Proizvodnja mlijeka

Procjenjuje se da na regiji broj muznih krava se kreće oko 100 do 110 000 hiljada

grla, tako da se godišnje proizvede od 210 do 260 miliona litara mlijeka. Najveći dio

mlijeka i mliječnih proizvoda se koristi za domaću potrošnju i slobodnu prodaju, a dio

mlijeka otkupljuju mljekare. U globalnoj strukturi prerade mlijeka konzumni tečni

mliječni proizvodi učestvuju sa oko 80 %, sir 17 % i ostali proizvodi 3 %. Struktura

prerade mlijeka se ne mijenja značajnije posljednjih 5 godina gdje preovladava UHT

sterilizirano mlijeko ( kod većih kapaciteta) i fermantirani proizvodi. U cjelini

proizvodni program mljekara karakterizira orjentacija na kratkotrajne konzumne

proizvode, ako se izuzme UHT mlijeko. Proizvodnja pavlaka je uglavnom orijentirana

na kisele fermentirane proizvode. Nekoliko malih mljekara uključile su u proizvodni

program neke autohtone mliječne proizvode koji imaju domaći brend-sir iz mijeka,

„punjena paprika sa sirom“ i dr.

Proizvodnju mlijeka na nivou Regije SI BiH uporediti ćemo sa proizvodnjom na

nivou BiH. Broj muznih krava u BiH kreće se oko 290 do 310 000 hiljada grla, od

čega je u FBiH oko 50,5%, RS 48,6% i BD BiH 0,9% (MVTO 2010). Posljednjih godina

broj krava opada po stopi od oko 1,5% godišnje. Ukupna proizvodnja mlijeka razvija

se stopi od oko 4% godišnje, dok proizvodnja po kravi raste nešto brže, oko 6,1%

godišnje. Organizirana tržišnost proizvodnje (otkup mlijeka) iznosi oko 222,6 miliona

litara, odnosno 30%. Oko 50,7% otkupa realizira se u RS, u FBiH 48,2% i u BD BiH

23

1,1%. Do 2009. godine otkup mlijeka je imao konstantan rast, međutim, u 2009 godini

zabilježen je pad od 4,8% što je prvi put u poslijeratnom periodu. U 2009.godini

organizirana tržišnost proizvodnje mlijeka pala je za 2%. Proizvodnja mlijeka se

razvija brže u RS, dok je tržišnost veća u FBiH.

Grafikon: 3.2.1.1. Proizvodnja mlijeka SI BiH u odnosu na ukupnu proizvodnju mlijeka BiH

Grafikon 3.2.1.2. Broj muznih krava SI BiH u odnosu na ukupan broj u BiH

Ekonomski položaj proizvođača mlijeka u 2009. godini je dalje pogoršan zbog rasta

troškova proizvodnje, sporog obrta finansijskih sredstava i nesigurnosti kod otkupa

mlijeka. Posljedice ovih kretanja su pad otkupa i tržišnosti mlijeka u 2009. godini za

oko 5% i izražena pojava odustajanja od proizvodnje mlijeka i smanjenje broja krava.

Postojeća struktura prerade mlijeka je nepovoljna za razvoj izvoza, obzirom da ga

24

ograničava na regionalno tržište. Također, ova struktura prerade mlijeka ne može

dugoročno poticati ni razvoj primarne proizvodnje mlijeka. U susjednim državama i

EU, struktura prerade mlijeka je povoljnija u korist trajnih globalnih proizvoda. U

odnosu na prethodnu godinu proizvodnja je rasla kod konzumnog paster mlijeka

(9%), UHT steriliziranog mlijeka (3%) i pavlake (2%). Kod ostalih vrsta proizvoda

proizvodnja je u padu od 8% (sir ukupno) do 21% (maslac). Obzirom na učešće u

ukupnoj preradi mlijeka, najnepovoljnija kretanja zabilježena su kod jogurta i trajnih

sireva (pad 12%, odnosno 23%). Proizvodnja mliječnih namaza i kajmaka je, također,

manja oko 10% od prethodne godine. Mlijeko u prahu i maslac nemaju značajnije

učešće u ukupnoj proizvodnji mliječnih proizvoda i organiziraju se, uglavnom, kao

nus proizvodnja ili kod rješavanja viškova mlijeka (MVTO 2010).

Sa stajališta zdrave i ujednačene prehrane, mlijeko je, po mnogo čemu, jedinstvena namirnica. Prirodnoga je porijekla i sadrži sve sastojke koji odgovaraju potrebama pravilne prehrane dječjeg i odraslog organizma. Preradom mlijeka dobiva se veći broj podjednako vrijednih mliječnih proizvoda:

pasterizirano, sterilizirano i kuhano mlijeko, zgusnuto, kondenzirano i mlijeko u prahu, fermentirano mlijeko: kiselo, jogurt, kefir, acidofilno mlijeko i dr., vrhnje: slatko, kiselo i skorup, maslac, maslo i mlaćenica, sirovi i surutka, mliječni puding i namazi, sladoled, smjese za sladoled i smrznuti deserti.

U cjelini proizvodni program mljekara karakterizira:

Pretežna orjentacija većine mljekara na kratkotrajne konzumne proizvode; Kod 27

mljekara (82%) osnovni proizvodni program sadrži bazne kratkotrajne mliječne

proizvode (jogurt, pavlake, svježi sir). Proizvodni program sira uglavnom je

orijentiran na tri grupe sireva: svježi, salamurni bijeli i polutvrdi/tvrdi sirevi. Samo je

pet mljekara pretežno usmjereno na proizvodnju trajnih sireva (polutvrdi, tvrdi i

salamurni sirevi). Asortiman trajnih sireva je uzak i sadrži 5-7 vrsta sireva. Topljeni,

plavi, oplemenjeni polutvrdi i slični sirevi nisu zastupljeni u proizvodnom programu

domaćih mljekara, premda značajno učestvuju u uvozu sira u BiH što upućuje da

postoji odgovarajuće tržište za ove proizvode (MVTO 2010).

Učešće savremenih mliječno-kiselih napitaka je još uvijek nedovoljno razvijeno;

(nisko masni jogurt, bio jogurti, voćni jogurt i sl.) u odnosu na strane mljekare koje

izvoze mliječno-kisele napitke u BiH (Hrvatska, Slovenija, Srbija). Također, asortiman

pakiranja mliječno-kiselih napitaka je uzak i zaostaje za uvoznim proizvodima. Kod

BiH mljekara uglavnom preovladavaju pakiranja u plastičnoj boci od 0,5 i 1 litar, dok

su strane mljekare na BiH tržištu pretežno prisutne sa pakiranjima od 0,3 litra i

manjim.

25

Proizvodnja pavlaka je uglavnom orijentirana na kisele fermentirane proizvode;

Slatka pavlaka za različite namjene (ugostiteljstvo, domaćinstvo, dodatak za kafu i sl.)

nalazi se u proizvodnom programu dvije mljekare.

Nekoliko malih mljekara uključile su u proizvodni program neke autohtone mliječne

proizvode koji imaju domaći brend-sir iz mijeha, punjena paprika sa sirom i dr; Ovaj

trend ohrabruje pošto bi ovi proizvodi mogli biti jedna od razvojnih mogućnosti malih

mljekara u ruralnim područjima.

3.2.1.3. Proizvodnja mlijeka i mlijecnih proizvoda u BiH

Bazni indikatori razvoja proizvodnje mlijeka (2005-2009).

Godina

razvoja

Broj krava

(000 grla)

Proizvodnja

mlijeka

(000 l )

Otkup

mlijeka

(000 l )

Tržišnost

(%)

2005 315 616.895 168.451 27

2006 312 652.894 177.727 27

2007 307 724.251 192.432 27

2008 297 737.159 233.888 32

2009 293 733.779 222.610 30

Izvor: Milkprocessing

3.2.2. Proizvodnja mesa

Prema vrsti zaklanih životinja meso se dijeli na:

meso stoke za klanje – meso goveda (uključujući bivole), svinja, ovaca, koza, kopitara (konji, magarci, mazge i mule) i kunića,

meso peradi – meso kokoši, purana gusaka, pataka, biserki i pitomih golubova, meso divljači – meso zečeva, divljih svinja, divokoza, jelena, srna, medvjeda,

trčka (jarebica), prepelica, divljih gusaka, pataka, golubova, grlica i fazana. Navedene vrste mesa stavljaju se u promet u trupovima, polovicama, četvrtinama ili osnovnim dijelovima, koji izgledom, bojom, strukturom, konzistencijom i drugim organoleptičkim osobinama moraju biti karakteristični za određenu vrstu mesa.

26

Na tržištu se mesni proizvodi najčešće razvrstavaju u osam skupina prerađevina:

usitnjeno meso, kobasice, mesne konzerve, gotova smrznuta jela, suhomesnati proizvodi, slanina, masti životinjskog porijekla, ostali proizvodi od mesa.

Proizvodnaj mesa u Regiji SI BiH i uporedba sa proizvodnjom u BiH Klanje stoke i peradi u 2009. godini ima pozitivan trend rasta. Klanje peradi je veće za 12,85%, svinja za 8,35% i ovaca za 4,08%. Negativan trend klanja evidentan je kod svih kategorija goveda i smanjen je za 5,25% u odnosu na prošlu godinu. U BIH je u 2009 god zaklano 145.995 goveda, a od toga 73.132 teladi. Ovaj podatak nije zadovoljavajući niti sa zdrastvenog aspekta niti sa održivosti stočarskog fonda. Druga stvar je što se klanjem teladi u dobi kada je najveća prirast mesa gubi na predviđenoj količini mesa za odraslo govešče. Uzimajući u obzir sve faktore koji utiču na rentabilnost proizvodnje i uzgoja goveda prednost u uzgoju se daje opštinama sa većima kapacitetom proizvodnje stočne hrane, žitarica, krmnog bilja, zbog smanjenih troškova prevoza sirovina.

TK POK BD RS SI BIH

Goveda (ukupno) 25436 2014 3823 19826 51098

Svinje (ukupno) 15161 1993 3781 29161 50546

Ovce (ukupno) 17169 1360 2580 13382 34490

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

Bro

j grl

a

Broj grla zaklane stoke SI BiH

Grafikon 3.2.2.1. Broj grla zaklane stoke SI BiH, prema vrsti

3.2.3. Proizvodnja jaja

U BiH je u posljednje dvije godine broj proizvedenih jaja iznosio oko 785.840.000 u prosjeku. Ekonomska Regija SI BiH je u ovoj proizvodnji na osnovu procjena parcipirala sa oko 275.044.000, što je 35% od ukupne količine proizvedenih jaja. Na

27

osnovu ovih, i podataka o uvozu i izvozu roba vidimo da se u BiH pojede oko 275 jaja percapita. Ovim podacima treba dodati svakako i broj jaja koja se proizvedu u vlastitim domaćinstvima u ruralnom području. Niti Regija SI BiH, niti BiH uopšte nema niti jednog prerađivača jaja za proizvodnju jaja u prahu koja se koriste za proizvodnju kolača. Jedno ovakvo postrojenje je bilo do početka 90-tih u „Agrokomercu“ u Velikoj Kladuši. Na regiji postoji jedno fabrika koja se bavi preradom jaja „ Posavina Koka D.O.O. Orašje, tj.proizvodnjom melanža.

3.2.4. Ostala animalna proizvodnja

Proizvodnja vune i meda ima negativan trend rasta, odnosno proizvodnja vune je

manja za 1,5%, a meda za 21,2%. Opadanje proizvodnje meda je globalni problem,

zbog osjetljivosti pčela na tendenciju zagađenja zraka i uništavanje biodiverziteta.

Posebno je izražen na području Tuzle, Ugljevika gdje su zbog velike zagađenosti zraka

pčelari prinuđeni na odvoz pčela na ispašu tokom sezone u druge opštine i kantone.

Prednost imaju opštine sa manjim zagađenjem ( Kladanj, Banoviči ), te posavski

kanton cio i Brčko distrikt.

Tabela 3.2.4.1.Stočna proizvodnja u BiH (2009).

Ukupno

Broj striženih ovaca 918.070

Jaja (000 komada) 785.840

Broj koka nosilica (000 komada) 3.899

Med (t) 3.261

Po košnici (kg) 9.4.

Izvor: Agencija za statistiku BiH

3.3. Proizvodno prerađivački kapaciteti

Prehrambena industrija Regije SI BiH svrstava se u najstarije privredne grane. Prve fabrike Pivara Tuzla i Fabrika špiritusa Tuzla podignute su u vrijeme austrougarske uprave u Bosni (izmedu 1884. i 1886. godine). Po broju ekonomskih subjekata, broja zaposlenih, ostvarenog GDP-a, ovaj sektor spada u važnije industrijske grane Regije. Prehrambena industija je direktno vezan za svoju sirovinsku bazu, poljoprivredu. Važna činjenica da se oko dvije milijarde prehrambenih proizvoda uvozi u BiH. To su

28

najviše prehrambeni proizvodi sa prepoznatljivom robnom markom, prepoznatljiva trgoovačka imena, najviše iz susjednih zemalja ali i iz ostalih evropski država i td. Razlozi tome su mnogobrojni. Treba uzeti u obzir činjenicu da i u ruralnim i u urbanim područjima potrošači sve manje kupuju proizvode koji direktno dolaze iz poljoprivredne proizvodnje, a sve više od prehrambene prerađivačke industrije. To je i zbog toga što je veća zaposlenost žena koje imaju manje vremena za pripremanje hrane u domaćinstvu,. U takvim proizvodima smanjuje se udio rada poljoprivrednika i domaćice, a raste udio troškova prehrambene industrije u cijeni proizvoda. Taj udio prehrambene industrije u Evropi iznosio približno 70%, a u SAD oko 90%. Takav način, posebno u razvijenim zemljama svijeta postaje poslovna orijentacija i masovna pojava u proizvodnji, potrošnji i distribuciji. Prehrambena industrija ima poseban znacaj u privrednoj strukturi kao poticajni faktor za brži razvoj primarne poljoprivredne proizvodnje. Istovremeno, ona utiče na proizvodnu orijentaciju poljoprivrednih proizvodača podstičući tako i proizvodnju tržišnih viškova u poljoprivredi, kao važnu osnovu za izvoznu orijentaciju. Osim toga, prehrambena industrija znacajna je i sa aspekta zapošljavanja (posebno ženske radne snage) kao i ostvarenja značajnog dijela ukupnog bruto domaceg proizvoda, U periodu 1992 – 1995. su uništeni ili devastirani mnogi kapaciteti. Ratne godine su poremetile mnoge odnose, smanjena je ili je prestala proizvodnja u većini pogona, a izgubljena su tržišta. Nakon rata dolazi do obnove pojedinih pogona, privatizacijom se mjenja struktura vlasništva, što je imalo za posljedicu da neki veliki kapaciteti nikada nisu uspjeli povratiti stari imidž koji su imali. Loše vođenje preduzeće od strane novih ili starih vlasnika dovelo je mnoge pogone do stečaja i gotovo prestanka rada. Nakon rata podignuto je nekolicina novih pogona, ali su to relativno mali pogoni u odnosu na prijeratne pogone. Tako naprimjer, ukupna proizvodnja prerađevina voća i povrća u svim pogonima prerade voća i povrća u Bosni i Hercegovini, izuzev vina i voćnih rakija, iznosila je oko 215.000 tona gotovih proizvoda. Ukupno instalisani kapciteti hladnjača u pogonima prerade voća i povrća su bili oko 40.000 tona. Na području Regije preradom poljoprivrednih proizvoda bavi se nekoliko desetina

većih firmi ( lista u prilogu), u kojima je zaposleno oko 2500 do 3 .000 radnika, a

najzastupljenije grane su :

proizvodnja mlijeka i mlječnih prerađevina mlinsko-pekarska industrija, prerada voća i povrća, proizvodnja mesa i mesnih prerađevina, konditorska industrija i proizvodnja tjestenina proizvodnja ulja i šećera.

Nedostaju u BiH kao i na regiji proizvodnje pomoćnih materijala, poluproizvoda, aditiva i ambalaže kako bi se zaokružili ciklusi proizvodnje i pojeftinili finalni proizvodi. Stanje industrijskih kapaciteta za preradu žita Na regiji postoji više mlinskih kapaciteta za smještaj i preradu žitarica. Najznačajnija tri kapaciteta u BiH su: Žitoprerada (Mlin Bijeljina), Mlin Ljubače i Žitopromet Brčko.

29

Osim toga postoji i veći broj silosa za smještaj žitarica kao što su silosi u Pelagićevu, Bosanskom Šamcu, Odžaku, Modriči i Brčkom.Postoji i veći broj manjih silosa u koje se smještaju pšenica i kukuruz za ljudsku prehranu kao i veći broj manjih mlinova za mljevenje žitarica koji su distribuirani gotovo na svim opštinama regije, u prosjeku 1-2 mlina po opštini. Prerada žitarica u finalne proizvode organizovana je na oko 130 pekara regije SI BiH. Uglavnom većina njih je manjih kapaciteta 1-5 tona gotovih proizvoda dnevno. Smejštajni kapaciteti za žitarice zadovoljavaju domaću proizvodnju ali nisu modernizovani i koriste zastarjelu tehnologiju. Više pogona proizvodi tjesteninu, kao što su Koli Lukvas, Indira Gradačac itd. Stanje industrijskih kapaciteta za preradu voća i povrća Prerada voća i povrća u Bosni i Hercegovini ima dugu tradiciju. Najveći prosperitet je bio u peridu od 1970. do 1990, kada je podignut veći broj velikih i modernih kapaciteta u preradi voća i povrća. Bile su zastupljene sve vrste prerađevina voća i povrća: smrznuto, sušeno, marinirano povrće, proizvodnja voćnih sokova i voćnih koncentrata, vino i voćne rakije i dr. Svi kapaciteti bili su organizovani u velike sisteme, među najvećim su bili UPI Sarajevo, AIK - Banja Luka, PTK - Tuzla, Prehrambeni kombinat –Brčko. Treba konstatovati da proizvodnja voća i povrća u Bosni Hercegovini nije mogla da zadovolji potrebe podignutih kapaciteta, pa se voće i povrće obezbjeđivalo kupovinom sa drugih područja bivše Jugoslavije, a najviše iz Srbije i Makedonije. Hladnjače su bile instalirane u mnogim pogonima. To su bile proizvodne hladnjače sa velikim kapacitetima od 2.000 do 5.000 tona, sa komorama alternativnih režima, sa kontinuiranim tunelima za smrzavanje voća i povrća i dr. Veliki rashladni kapaciteti su bili u: Bosnaplodu – Brčko, Sava – Bijeljina, Fruktal – Čelić, Hranaprodukt – Bosanksi Šamac, Agroplod – Zvornik, Bosnapprodukt – Gradačac, Agrokomerc i dr. Potrošnja voća u svježem stanju je u porastu iz razloga što su podignute tri savremene ULO hladnjače prvenstveno za čuvanje jabuka u svježem stanju. Osim ULO hladnjača još uvijek se koriste klasične hladnjače. Voće se najčešće prerađuje u: sušene proizvode, želirane proizvode (marmeladu i džem), pekmez, voćne sokove, i slične proizvode.. Zamrzavanje voća u svježem stanju još uvijek je na niskoj razini iako je to proizvoid koji ima plasman za izvoz u inozemstvo (rolend voće). Najznačajnije hladnjače na ovom području su:

Hladnjača Zvornik Hladnjača Bosnaplod Brčko Fructal Čelić Vegafruit-Bosnaprodukt Gradačac

Veoma bitni kapaciteti za preradu voća i povrća su: Sava Bijeljina Vegafruit-Bosnaprodukt Gradačac Spektar drink Bijeljina Fana Srebrenik Majevica corn flips Srebrenik Topla prerada Šamac

30

Bosna plod Brčko Voćar Brčko Semberka Janja Briž Brčko

Kompletna prehrambena industrija raspolaže uglavnom sa zastarjelom tehnologijom bez primjene automatizacije i savremene kontrole procesa proizvodnje sa velikim učešćem ljudstva. Kao posljedica toga je ne postojanje ni jednog prehrambenog brenda. Prijedlog za poboljšanje je modernizacija proizvodnje uz stvaranje jeftinih siromašnih brendova ali isto tako koperacija sa poznatim proizvođačima brendova iz inozemstva. Dobri primjeri franšizinga u BiH su proizvodnja piletine Perutnina u Brezi i Argeta pašteta iz Sarajeva gdje se proizvode poznati brendovi u BiH, kao i PPM-Tuzla. U preradi voća i povrća nema takvih primjera saradnje sa proizvođačima prepoznatljivih trgovačkih imena iz inozemstva. Poseban izvozni potencijal iz područja poljoprivrede i prehrambene industrije predstavljaju slijedeći proizvodi:

Voće (šljive, divlje-šumsko voće i povrće) Povrće ( marinirano i fermentirano povrće) Šumski plodovi ( gljive, puževi) Ljekovite i aromatične biljke Voda za piće (uvozimo je ) Autohtoni prehrambeni proizvodi

Najveći sirovinski potencijal u preradi voća je šljiva a njena prerada nije iskorištena. Proizvodi koji mogu imati tržišnu konkurentnost su:

Smrznute polutke od šljiva Suha šljiva Marmelada i džem od šljiva Pekmez od šljiva Koncentrat od šljiva za industriju duhana

Nažalost veliki dio šljive ostaje neubran i propadne, pa se može procijeniti da se 10-20% šljive uopšte ne ubere.Veliki dio šljive se pretvara u alkoholana pića, rakiju, koja nema uopće prehrambenu vrijednost nego je uživalo od kojeg društvo ima veoma često loše posljedice.

3.4. Stepen zadovoljenja potreba za hranom

BiH ima resurse za proizvodnju hrane, ali oni nisu iskorišteni, pa se hrana mora uvoziti kako bi se zadovoljile potrebe stanovništva. Poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda se u BiH godišnje uveze u vrijednosti preko 2,6 milijardi maraka, što je oko 16 posto ukupnog uvoza u državu. Godišnji izvoz poljoprivrednih proizvodaje oko 410 milijona maraka. Najveći udio u uvozu hrane čine prerađeni poljoprivredni proizvodi, jer su to proizvodi sa dodanih vrijednostima i prepoznatljiva trgovačka imena, dok je vrijednost uvoza neprerađenih primarnih poljoprivrednih proizvoda niža iako se u količinski uvoze znatno više.Tako se pšenice proizved u BiH oko 200 000 do 250 000 tona, a uvozi se 250 000 do 300 000 tona.Pšenica je realtivno jeftin

31

proizvod, naprimjer u odnosu na industrijske prehrambene proizvode za koje se uvozu iz inozemstva izdvaja najviše novca.

Tabela 3.4. 1. Stepen zadovoljavanja domaće proizvodnje u odnosu na ukupne potrebe u % na nivou BiH (MVTEO 2010).

Stepen zadovoljavanja ukupnih potreba u %

Kulture %

Pšenica 43,5

Kukuruz 85,46

Jabuke 69,89 Breskve 71,57

Grožđe 72,37

Paradajz 74,2

Kupus 106,2

Krastavci 101,72

Paprika 87,28

Salata 99,52

Lubenica 41,31

Sirovo mlijeko 99,83

Svježi mliječni proizvodi

100,83

Maslac i mliječni namazi

41,99

Sir i prerađeni sir 53,25

Voda 88,61

Goveđe meso 87,99 Svinjsko meso 75,24

Peradarsko meso 81,72

Ovčje meso 98,71

Mesne prerađevine 67,93

Kobasice 64,79 Med 89,91

32

Tabelal 3.4. 2. Dvadeset najviše uvezenih prehrambenih proizvoda u 2009 godine ( FAOSTAT 2009)

Rangiranje Proizvod Količina

(tonnes)

Vrijednost

(1000 $)

Vrijednost

jedinice

($/tonne) 1 Gotovi

prehrambeni

proizvodi

32824 119542 3642

2 Pivo 137191 94560 689

3 Cigarete 6710 91351 13614

4 Čokolada 17655 84774 4802

5 Pića bez

alkohola

111595 77327 693

6 Pecivo 24798 73239 2953

7 Pšenica 317528 60867 192

8 Hrane otpad 88674 54136 611

9 Šećer Sirovi 116852 51053 437

10 Suncokretovo

ulje

34091 45537 1336

11 Kafa 17989 38629 2147

12 Kukuruz 162294 34340 212

13 soje 67636 33427 494

14 Sir kravlji 7681 30171 3928

15 Kobasica od

svinjskog mesa

6558 29683 4526

16 Banane 37134 22928 617

17 Vino 9878 22486 2276

18 Šećer

oplemenjen

42709 21623 506

19 Sjemenke od

suncokreta

58415 19941 341

20 Proizvodi od

šećera

5516 19331 3505

33

Tabelal .3.4. 3.Obezbjeđenosti prehrambene industrije sirovinama

GRANA INDUSTRIJE

SIROVINA

PORIJEKLO SIROVINE %

DOMAĆA UVOZNA

Mlinska industrija pšenica 40 60

Prerada mlijeka svježe mlijeko 95 5

Prerada mesa (za kobasičarsku

ind.)

smrznuto meso: goveđe piletina

5-10 20

95-90

80

Proizvodnja keksa i vafla

brašno čvrste biljne masnoće šećer

100 0

0

0 100

100

Repromaterijali i ambalaža

staklo (boce i tegle) kart.amb. za mlijeko i voćne sokove Al-čepovi

0

0

0

100

100

100

Prerada voća i povrća

povrće voće koncentrat šećer

85 50 0 0

15 50

100 100

Proizvodnja piva

slad hmelj kukuruzna krupica

0 0

70

100 100 30

Proizvodnja vina grožđe 80-90 10-20

Flaširanje vode voda 100 0

Bezalkoholna pića

šećer voćne baze ekstrakti arome

0 0 0 0

100 100 100 100

34

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

Got

ovi p

rehr

ambe

ni p

roizvo

di

Cig

aret

e

Pića

bez

alko

hola

Pše

nica

Šeć

er S

irovi

Kaf

a soje

Kob

asica

od svinjsk

og m

esa

Vino

Sjem

enke

od

sunc

okre

ta

Količina (tonnes)

Slika 3.4. 1. Količine uvezenih prehrambenih proizvoda

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

Got

ovi p

rehr

ambe

ni p

roizvo

di

Cig

aret

e

Pića

bez a

lkoh

ola

Pšeni

ca

Šećer

Siro

vi

Kafa

soje

Kobas

ica

od svinj

skog

mes

aVin

o

Sjem

enke

od

sunc

okre

ta

Vrijednost (1000 $)

Slika 3.4. 2. Vrijednosti uvezenih prehrambenih proizvoda u BiH

35

4. ZAKLJUČCI I PREPORUKE

1. Prekomjerna ovisnost o uvozu tuđe prerađene hrane.Hrane se u BiH uvozi

u vrijednosti oko 2,5 milijarde KM, a najveće učešće imaju prerađivački

industrijski prehrambeni proizvodi (2 milijarde), a uvoz primarnih

poljoprivrednih proizvoda vrijednosno je daleko manji. Prvenstveno to je zbog

toga što prehrambena industrija nije dovoljno razvijena niti je dovoljno

revitalizirana, a još je uvijek niska svijest potrošača o značaju kupnje domaćih

proizvoda, a dodatno kanali distribucije su u vlasništvu stranih kompanija.

Nisu se tradicionalno razvijali brendovi prhrambenih proizvoda, što za

posljedicu ima uvoz gotovo 80 do 90 % ukupnih potreba za industrijski

prerađenim prehrambenim proizvodima, dok je zadovoljenje potreba

vlastitom primarnom poljoprivrednom proizvodnjom daleko bolje. To ukazuje

na disbalans odnosa između primarne proizvodnje hrane i njene prerade.

2. Ne postoje domaći tržišno prepoznatljivi domaći proizvodi (brendovi),

dok su na policama trgovinskih lanaca ( uglavnom stranih) prisutni uglavnom

prepoznatljivi brendovi iz inozemstva, naajviše iz zemalja iz regiona. Zbog

toga je potrebno razvijati etnocentričnost kod kupnje domaćih proizvoda čak i

ako kvalitetom ne zadovoljavaju. Problem u BiH je nacionalna podvojenost,

podjele i mržnje, a uz to i prisustvo korupcije. To nije glavni razlog, jer

istraživanja pokazuju da potrošači često i ne znaju porijeklo prehrambenih

proizvoda ali svakako postoji i dio koji prepozanaje i preferiraju nacionalno.

Tako dio potrošača preferira proizvode i iz susjednih država, naprimjer Hrvati

vole da kupuju Hrvatsko, a Srbi srpsko, a samo uže područje prihvata domaće

proizvode. Ipak brend proizvode ( uglavnom strane) prihvataju svi bez obzira

na njihovo porijeklo. Pristup u svemu se može promijeniti edukacijom uz

rasvjetljavanje činjenice da od kupnje domaćih proizvoda ovise penzije,

zdravstveno osiguranje, školstvo itd.

3. Globalizacija kanala distribucije hrane. Oko 80-90 % industrijskih

prehrambenih proizvoda distibuira se preko lanca velikih trgovačkih lanaca

koji su uglavnom u vlasništvu stranih kompanija. Samo 2 do 3 lanca u BiH su

domaći trgovački lanci

4. Problem brendiranja domaćih proizvoda. Obim fizičke proizvodnje

primarnih poljoprivrednih prehrambenih proizvoda, kao i potencijali da se

postigne njihov kvalitet ukazuje na postojanje mogućnosti različitog oblika

razvoja tržišno perpoznatljivih proizvoda. Za brendiranja proizvoda,

36

neophodno je da je on kvalitetan i da ga ima u dovoljnim količinama, tako da

može konstantno biti prisutan na tržištu, ponuđen kupcima. naravno da potom

slijedi reklamiranje, jer se na taj način ubrzava proces upoznavanja kupca sa

proizvodom. Problem je taj što se poljoprivrednici ne bave direktno prodajom

svog proizvoda, nego to rade otkupljivači i nakupci. Pošto roba i ovako prolazi,

oni se ne trude da stvore poznato ime.

Značajniji potencijali regije

5. Na regiji SI BiH živi oko milion stanovnika od čega 70% u ruralnim područjima

i 30% u urbanim. Potencijal hrane regije SI BiH je u pogledu ljudskih,

zemljišnih i klimatskih resursa vrlo visok, i predstavlja u kvantitativnom

smislu područje sa najvećim nivoom proizvodnje hrane u BiH.

6. Udio površine regije u odnosu na ukupnu površinu BiH je relativno mali i

iznosi 14%, a udio broja stanovnika u odnosu na ukupan broj stanovnika BiH

je 26%.

7. Regija SI BiH u obradivim površinama u BiH participira sa 34%, naspram

udjela broja stanovnika koji je 26%, odnosno naspram udjela ukupne površine

koji je 14%.

8. Regija SI BiH je najveći proizvođač žitarica u BiH. Najzastupljenije žitarice su

kukuruz, pšenica, ječam, zob. Od ostalih žitarica u manjim količinama

proizvode se raž, tritikale, te dijelom i heljda koja se botanički ne ubraja u

žitarice. Udio proizvodnje kukuruza regije SI u ukupnoj proizvodnji kukuruza

BiH je oko 50%, pšenice 50-55%, ječma 35-40% i zobi 15-17%. Kukuruza se

proizvede između 400-500 hiljada tona na regiji SI BiH, što predstavlja 50-

53% od ukupne proizvodnje. Pšenice se proizvodi od 70-150 hiljada tona, što

je 40-70% od ukupne proizvodnje u BiH, ili 20-35% ukupnih potreba za

pšenicom u BiH.

9. Prema statističkim podacima BiH ima zadovoljenje domaće proizvodnje u

odnosu ukupne potrebe na nivou BiH pšenicom 43%, a kukuruzom 85%.

Pšenice se približno proizvodi na nivou BiH oko 230.000 tona a kukuruza

850.000 tona. Kad je u pitanju stanovništvo regije SI proizvodnja premašuje

njihove potrebe što je i razumljivo jer su Semberija i Posavina glavne žitnice

BiH. Kukuruz se uglavnom koristi za stočnu hranu a vrlo mali dio se prerađuje

u mlinsko-pekarskoj industriji.

10. Značajan potencijal kukuruza predstavljaju domaće sorte kukuruza Bosanaca,

Tvrdunca, Lijenca. Za proizvodnju Šećerca nema posebne tradicije ali njegova

37

prerada u svijetu ima sve veći porast. Preporuka je da se dio proizvodnje u

budućnosti preorjentiše na proizvodnju Šećerca te njegovu preradu i

pakovanje u industriji. Isto tako preporuka je da se autohtone sorte Bosanca

gaje u većim količinama zbog mogućnosti proizvodnje tipičnih proizvoda kao

što su proha, pura, kukuruzne pite i druga tradicionala jela kao mogućnost

razvoja turizma a naročito ruralnog, seoskog i agroturizma. Zbog još uvijek

prisutnog uvoza i nedovoljne proizvodnje kukuruza na nivou BiH ne

preporučuje se proizvodnja biogoriva na bazi kukuruza tj. etanola (zašto već

postoje indicije).

11. Pšenice se ne proizvodi dovoljno u BiH bez obzira na velike potencijale. Tako

da je očekivat i u budućnosti da će se uvoziti. Obzirom na zemljišni potencijal

postoji još prostora za povećanje proizvodnje pšenice i da se smanji uvoz sa

sadašnjih 60% uvoza na 20-30%.

12. U regiji SI se proizvodi oko 100.000 tona voća a u BiH 280.000 tona. Najviše se

proizvodi šljiva oko 70.000 tona a u BiH 150.000 tona. Od ukupno

proizvedenih količina šljive kako u regiji SI tako i u BiH 30 % se koristi za

proizvodnju rakije Šljivovice. Ukupna proizvodnja jabuke na regiji SI je oko

12.000 tona a u BiH 71.000 tona. Količina proizvedene kruške na regiji iznosi

oko 6.000 tona a u BiH 24.000 tona. Velike količine tropskog voća se uvoze u

BiH. Prisutan je fenomen da je cijena jabuka približno jednaka cijeni banana

što je stvorilo kod stanovništva naviku konzumiranja banana. Na regiji SI se

proizvodi oko 10.000 tona jagodičastog voća što čini 50 % ukupne proizvodnje

jagodičastog voća u BiH. Najviše jagodičastog voća proizvodi se u Gradačcu,

Čeliću, Bratuncu, Srebrenici itd. Najznačajnije voćna kultura je šljiva. U BiH se

proizvodi 140.000 tona šljive, regija SI u toj proizvodnji učestvuje sa 70.000

tona šljive. Najveći sirovinski potencijal u preradi voća je šljiva a njena prerada

nije iskorištena. Proizvodi koji mogu imati tržišnu konkurentnost su:

Smrznute polutke od šljiva, Suha šljiva, Marmelada i džem od šljiva,Pekmez od

šljiva, Koncentrat od šljiva za industriju duhana. Poseban potencijal

predstavljaju šumsko i bobičasto voće, šumski plodovi, gljive i puževi kao i

ostali šumski plodovi zbog toga što je 36% površine regije SI pod šumom. Ovi

proizvodi mogli bi se transformisati u prepoznatljiv brend regiona što su neke

firme već i uspjele kao što je Smrčak Zvornik (prerađivač gljiva). Problem u

ovom području je nedovoljna edukacija stanovništva u prikupljanju šumskih

plodova, ljekovitog i aromatičnog bilja.

38

13. Regija SI proizvodi 230.000 tona povrća a BiH 700.000 tona. Krompira se najviše proizvede i u regiji SI i u BiH. U Regiji SI se proizvede 120.000 tona a u BiH 400.000 tona krompira. Ukupna proizvodnja kupusa i kelja u regiji SI je 30.000 tona , dok se na nivou BiH proizvede oko 80.000 tona. Proizvodnja paprike u BiH iznosi oko 40.000 tona, regija u toj proizvodnji učestvuje sa 22.000 tona. Na nivou BiH proizvodi se 45.000 tona paradajza, učešće regije u toj proizvodnji je oko 20.000 tona. Takođe je značajna i proizvodnja krastavaca koja u BiH iznosi oko 26.000 tona, sama regija proizvodi 17.000 tona.

14. Mlijeka se proizvede oko 250-260 miliona litara, a u BiH oko 720-740 miliona

litara. Regija ima najveći potencijal proizvodnje mlijeka u BiH.

15. Usklađivanje legislative BiH sa legislativom EU je jako uznapredovalo, veći broj

zakona je donesen a koji nisu sprovedeni u praksi. Sprovođenje zakona u

praksi zahtjevalo bi nova ulaganja u infrastrukturu, pa je to vjerovatno jedan

od razloga zašto zakoni nisu vidljivi u praksi.

16. Struktura zemljišta i posjeda je još uvjek usitnjena te nedozvoljava primjenu

agrotehničkih mjera u cilju produktivnosti a i konkurentnosti domaće

proizvodnje. Prisutan je poticaj od strane države, kojeg prepoznaju primarni

poljoprivredni proizvođači. Međutim, poticaj se odnosi isključivo na količine

proizvoda, što je kao rezultat dalo povećanje proizvodnje u posljednjih 10

godina. Kvalitet proizvoda još uvijek je upitan jer ne postoji sistematičan

monitoring i kvaliteta prehrambenih proizvoda u primarnoj poljoprivrednoj

proizvodnji. Ova činjenica umanjuje i konkurentnost domaćih proizvoda.

Poticaj kod proizvođača hrane je zanemariv i oni su orjentirani na slobodno

tržište, a u konkurenciji sa uvoznim proizvodima „gube bitku“.

17. Primarni poljoprivredni proizvođači nisu upoznati sa zahtjevima tržišta, kako

domaćeg tako i izvoznih tržišnih potencijala.

18. Nedovoljno je prisutna proizvodnja „organske“ hrane za koju raste potreba

kod nas i u svijetu.

19. Obzirom na prirodno i kulturno nasljeđe regije, postoje uslovi za razvoj

ruralnog, seoskog i agro-turizma koji su vezani za primarnu poljoprivrednu

proizvodnju.

20. Na regiji postoji znatan broj srednjih poljoprivrednih škola, ali ne postoji niti

jedan poljoprivredni fakultet. Edukacija stenovništva se obavlja kroz

neformalne i informativne oblike, kroz grupni i pojedinačni rad sa

zemljoradnicima, koji je nedovoljan za proizvodnju tržišno konkurentnih

39

proizvoda kako za domaće tako i za inostrano tržište.

21. Postoje velike rudničke površine: Banovići, Dubrave, Šikulje, Đurđevik, na

kojma nije izvršena rekultivacija i nastale su takozvane „mjesečeve rupe“, koje

se u savremenom shvatanju smatraju ekološkim kriminalom. Ovakav način

eksploatacije ide na štetu budućih generacija.

22. Stepen zadovoljenje potreba iz primarne poljoprivredne proizvodnje je na

relativno visokoj razini, za razliku od potreba za industrijski prerađenim

proizvodima gdje je nivo zadovoljenja potreba samo od 10-20%. Jedan od

razloga je nerazvijena svijest o potrebi kupnje domaćih proizvoda, a isto tako

nepostojanje domaćih prepoznatljivih brend marki iz ove vrste proizvodnje.

23. Autohtoni prehrambeni proizvodi iz primarne poljoprivredne proizvodnje i

prerade imaju osnove da se od njih grade prepoznatljive tržišne marke.

24. Većina poljoprivrednog stanovništva bavi se poljoprivredom kao dodatnom

djelatnosti i kao takav se registruje u državnim institucijama, a registraciju

koriste za sve ostale oblike trgovine (uskljucivo zbog primanja poticaja.

25. Primarni poljoprivredni proizvođači dožialjavaju ulogu države uglavnom kroz

postojanje subvencija Prerađivači gotovo da i ne primjećuju funkciju države u

stvaranjeu okvira za razvoj proizvodnje prehrambenih proizvoda.

26. Državne institucije smatraju svoju funkciju isključivo kroz obezbjeđenje

zakonodavnog okvira, kroz donošeje zakona koji se mahom ne sprovode u

djelu ( njaćešće zbog nepostojanja finansijske porške). Osim regulatorne

preporuka za uloga Vlade bi bila:Izgradnja stimulativnog regulatornog

okruženja i Tehnička pomoć

Preporuke:

1. Za razvoj poljoprivrede a time i prehrambene industrije potrebno je njegovati

projekte koji se odnose na

kupnju domaćih prvenstveno industrijskih proizvoda

razvijenje svijesti o značaju regionalizacije u proizvodnji i distribuciji

vlastitih prehrambenih

razvoj ruralnih područja i to na bazi poboljšanja ruralne životne

infrastrukture

40

održive tehnologije u poljoprivredi i proizvodji hrane

masovnu edukaciju stanovništva iz područja podizanja svijseti o značaju

proizvodnje hrane i kupnje domaćih proizvoda

razvoj tipičnih proizvoda posebno proizvoda sa geografskim porijeklom

edukacija rukovodilaca, vlasnika firmi kao I političar o stvaranju

prepoznatljvih trgovačkih marki prehrambenih proizvoda

2. U ruralnim područjima potrebno je razvijati koncepte razvoja ruralnog,

seoskog i agro turizma, koji su direktno povezani sa poljoprivredom i mogu

povećati tržište poljoprivrednim proizvođačima, što je trenutni trend u

zemljama EU. Pri tome je potrebno eksploatisati prirodno i kulturno nasljeđe.

3. Razvijanje brendova iz oblasti poljoprivrede i proizvodnje hrane. Razvoj

brendova treba da ide od mikrolokacija na nivou lokalnih zajednica prema

vrhu.Brend predstavlja i odražava se na emotivni status potrošača, najčešće

trajniji. Problem u BiH je siromštvo. Međutim proizvodnja hrane se može

prilagoditi i siromašnima uz stvaranje brenova jeftinih proizvoda Preporuke

Razvoj brenodva prehrambenih proizvoda sa niskom cijenom i zadovoljavajućeg kvaliteta Razvoj prehrambenih proizvoda konkurentnim prednostima Razvijanje programa i asocijacija potrošača za kupnju domaćih

proizvoda sa ciljem edukacija stanovništva

4. Mjere koje bi mogle unaprijediti uslove za razvoj primarne proizvodnje i

prerade mlijeka u BiH odnose se na unaprjeđenje uslova poslovanja

mljekarske industrije i unaprjeđenje ekonomskih uslova u primarnoj

proizvodnji mlijeka.

5. Mjere koje bi u narednom periodu mogle unaprijediti tržišne i proizvodne

uslove za razvoj mljekarske proizvodnje treba usmjeriti na unaprjeđenje

tržnih i proizvodnih uslova za razvoj mljekarske proizvodnje i podstaći

dugoročni razvoj mljekarske proizvodnje .

6. Sistemske mjere :

6.1. Usklađivanje legislative BiH sa EU.

6.2. Uključivanje javnih rezervi u rješavanje sezonskih i tržišnih oscilacija u

proizvodnji i na tržištu mlijeka.

6.3. Sanacija finansijske likvidnosti

6.4. Osigurati kontinuitet izvoza u buduće članice EU

6.5. Zahtjev EU za izuzimanje BiH iz sistema intervencija koje EU poduzima

prema trećim državama u kriznim situacijama na evropskom tržištu

6.6. Finansiranje izvoza.

6.7. Mjere zaštite domaće proizvodnje.

41

7. Ostale sistemske mjere:

8. Dugoročmo je sprovoditi mjere ukrupnjavanja posjeda uz uvođenje

mehanizacije kao i edukaciju poljoprivrednih proizvođača, uz uvođenje

agrotehničkih mjera.

9. Potrebno je povećati poticaje prehrambenoj industriji, a u cilju stvaranja

prepoznatljivih trgovačkih, robnih marki prehrambene industrije, bilo da se te

trgovačke marke uspostavljaju na osnovu kooperacije sa poznatim

prehrambenim proizvođačima iz inozemstva (kupovinom licenci ili frančiza),

ili da stvaraju vlastite brendove. Do sada dobri primjeri za to u BiH su: Argeta,

Perutnina, Ledo, Megle i dr..

10. Potrebno je osnovati Poljoprivredni fakultet na regiji.

11. Nastavne planove i programe Poljoprivrednog i Tehnološkog fakulteta treba

prilagoditi potencijalima proizvodnje i prerade hrane ekonomske regije SI BiH.

12. Posebno treba raditi projekte za održive tehnologije u proizvodnji hrane

nastale na površinama usljed devastacije zemljišta nakon eksploatacije uglja i

drugih ruda.

literatura:

1. Đurđvić D. (2011). Biljna proizvodnja 2010. godine. Statistički Bilten Federacije Bosne

i Hercegovine. Zavod za statistiku Fedracije BiH Sarajevo.

2. Domazet A. i saradnici. (2008).Strategija razvoja Tuzlanskog Kantona 2008 – 2013,

Ekonomski Institut Sarajevo.

3. EKONOMSKI institut d.o.o. Bijeljina. (2009). Strategija razvoja Brčko Distrikta (2008-

2017). Ekonomski institut Bijeljina.

4. Đurđević D. (2008). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine.

Federalni zavod za statistiku Sarajevo.

5. Đurđević D. (2009). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine.

Federalni zavod za statistiku Sarajevo.

6. Đurđević D. (2010). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine.

Federalni zavod za statistiku Sarajevo.

42

7. Đurđević D. (2009). Industrijska proizvodnja Federacije Bosne i Hercegovine.

Statistički Bilten Federacije Bosne i Hercegovine. Zavod za statistiku Fedracije BiH

Sarajevo.

8. Vidović J. i Kulić A. (2008). Industrijska proizvodnja u Bosni i Hercegovini. Bilten o

industrijskoj proizvodnji Bosne i Hercegovine. Agencija za statistiku BiH Sarajevo.

9. MINISTARSTVO VANJSKE TRGOVINE I EKONOMSKIH ODNOSA BOSNE I

HERCEGOVINE. (2008). Godišnji izvještaj o stanju u sektoru poljoprivrede, prehrane i

ruralnog razvoja BiH. Izvještaj iz oblasti poljoprivrede za Bosnu i Hercegovinu za

2008. godinu.

10. Markuš R. , Damir E. (2010). Analiza institucionalno-pravnog okvira i kapaciteta

poljoprivrednog sektora u Bosni i Hercegovini u cilju poboljšanja konkurentnosti,

kvaliteta proizvodnje i približavanja EU standardima. Inicijativa Građani ka/ za

Evropu. Radna grupa 3-poljoprivreda, hrana i ruralni razvoj Sarajevo

11. Jašić M. I sar. (2010).„Čuvanje voća i povrća u kontrolisanoj atmosferi“.Printcom

Tuzla.

12. Jašić M, Hadžimusić V. (2008)„Stanje i razvoj prehrambene industrije u Federaciji

BiH“. „Tranzicija“-Međunarodni naučno-stručni časopis za ekonomiju i politiku

tranzicije, Tuzla-Beograd. 19:7-21.

13. FAOSTAT: http://faostat.fao.org/default.aspx

14. Agencija za statistiku BiH: http://www.bhas.ba/

15. EUROSTAT: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home

16. Federalni zavod za statistiku BiH: http://www.fzs.ba/

43

PRILOZI

Tabela 4.1.1. Biljna proizvodnja Regije SI BiH 2009/10.

R/B

Oranične

površine i bašte prema načinu

korištenja

GODINA

2009 2010

1 Pšenica 136.351 71.996

2 Ječam 30.553 17.698

3 Zob 5.291 3.349

4 Kukur.zrno 529.389 457.914

A UKUP.ŽITA 701.584 550.957

5 Krompir 119.750 107.986

6 Grah 3.189 3.165

7 Luk crni 7.765 6.680

8 Kupus i kelj 30.133 31.300

9 Paradajz 21.744 16.678

10 Paprika 22.382 22.091

11 Krastavac 17.822 17.799

12 Luk bijeli 2.259 2.047

B UKUP.POV. 225.044 207.746

13 Jabuke 12.812 13.442

14 Kruške 6.237 5.697

15 Šljive 70.757 70.732

16 Bresk. i kajs. 1.061 959

17 Orasi 1.226 1.226

18 Trešnje 3.039 2.802

19 Višnje 1.544 1.383

C UKUP.VOĆA 96.676 96.241

D A+B+C 1.023.303 854.944

Tabela 4.1.2. Biljna proizvodnja TK za 2010.god

R/B

Oranične površine i

bašte prema. nač.

koriš.

Ba

no

vici

Če

lić

Do

bo

j Isto

k

Gra

čaa

nic

a

Gra

da

čac

Ka

lesija

Kla

da

nj

Lu

ka

va

c

Sa

pn

a

Sre

bre

nik

Te

oča

k

Tu

zla

Živ

inice

Uk

up

no

1 Pšenica 277 741 200 1197 3840 704 112 1929 150 238 75 252 364 10079

2 Ječam 12 323 23 35 30 226 3 450 8 86 20 20 66 1302

3 Zob 39 300 0 10 96 130 26 391 5 158 22 10 120 1307

4 Kukur.zrno 1480 3000 840 11184 19395 11520 756 14000 880 8672 2428 4430 8057 86642

A UKUP.ŽITA 1808 4364 1063 12426 23361 12580 897 16770 1043 9154 2545 4712 8607 99330

5 Krompir 2480 560 1050 6968 3900 8760 1950 8800 1440 5110 560 6000 10620 58198

6 Grah 69 60 0 48 160 75 10 20 2 60 4 40 150 698

7 Luk crni 24 282 120 728 900 140 48 240 6 604 50 120 333 3595

8 Kupus i kelj 30 100 40 600 4860 123 8 1950 7 383 0 120 30 8251

9 Paradajz 228 96 40 350 285 158 5 1000 12 174 32 200 680 3260

10 Paprika 2120

11 Krastavac 7545

12 Luk bijeli 1218

B UKUP.POV. 84885

13 Jabuke 120 263 184 402 4875 288 189 396 140 126 150 988 570 8691

14 Kruške 44 228 98 210 1260 133 55 74 70 35 62 231 352 2852

15 Šljive 441 5650 910 852 8415 990 288 461 140 1093 36 5809 1800 26885

16 Bresk. i kajs. 0 129 5 33 225 45 0 41 2 8 21 101 10 620

17 Orasi 28 59 39 99 72 48 0 45 21 12 21 67 7 518

18 Trešnje 92 90 33 24 506 77 9 68 17 33 62 256 135 1402

19 Višnje 56 99 9 2 21 36 0 30 8 28 15 115 50 469

C UKUP.VOĆA 781 6518 1278 1622 15374 1617 541 1115 398 1335 367 7567 2924 41437

D A+B+C 225652

Tabela 4.1.3. Biljna proizvodnja TK za 2009.god

R/B

Oranične površine i

bašte prema. nač.

koriš.

Ba

no

vici

Če

lić

Do

bo

j Isto

k

Gra

čaa

nic

a

Gra

da

čac

Ka

lesija

Kla

da

nj

Lu

ka

va

c

Sa

pn

a

Sre

bre

nik

Te

oča

k

Tu

zla

Živ

inice

Uk

up

no

1 Pšenica 500 760 720 1750 5477 1175 96 3905 165 458 340 700 429 16475

2 Ječam 35 316 180 68 53 292 12 1125 13 143 60 90 30 2417

3 Zob 64 330 0 64 115 228 12 880 8 246 30 0 54 2031

4 Kukur.zrno 1520 3600 1610 12734 20826 13500 823 12160 990 12290 3312 44500 9000 136865

A UKUP.ŽITA 2119 5006 2510 14616 26471 15195 943 18070 1176 13137 3742 45290 9513 157788

5 Krompir 2880 560 2400 7200 520 10650 2100 15770 1520 6750 1200 3947 15300 70797

6 Grah 0 45 0 28 170 96 10 14 3 60 80 7,5 150 663,5

7 Luk crni 30 270 150 1128 1040 225 48 188 6 587 80 137,5 350 4239,5

8 Kupus i kelj 30 130 40 600 4550 432 16 2250 7 370 0 165 300 8890

9 Paradajz 264 80 50 420 314 260 9 385 12 198 0 100 510 2602

10 Paprika 1846

11 Krastavac 8250

12 Luk bijeli 1488

B UKUP.POV. 98776

13 Jabuke 395 272 182 433 3900 304 189 655 102 136 224 3 345 7140

14 Kruške 144 286 96 238 1080 122 55 108 73 45 90 231 167 2735

15 Šljive 2050 6720 780 680 6300 957 288 710 140 867 975 1839 1400 23706

16 Bresk. i kajs. 0 134 11 25 264 51 0 38 3 11 25 94 8 664

17 Orasi 117 68 52 59 61 48 0 77 22 11 35 80 6 636

18 Trešnje 90 112 98 28 450 94 22 77 22 53 48 255 86 1435

19 Višnje 54 147 17 1 20 41 0 32 8 38 20 115 41 534

C UKUP.VOĆA 2850 7739 1236 1464 12075 1617 554 1697 370 1161 1417 2617 2053 36850

D A+B+C 293414

Tabela 4.1.4. Biljna proizvodnja opština iz RS-a u SI BiH za 2009 god.

R/B

Oranične površine i

bašte prema. nač.

koriš.

Bije

ljina

Bra

tun

ac

Lo

pa

re

Milići

Mo

driča

Osm

aci

Pe

lag

ićev

o

Pe

trov

o

Sre

bre

nic

a

Bo

san

.Bro

d

D.Ž

ab

ari

Ša

ma

c

Še

ko

vići

Ug

ljev

ik

Vla

sen

ica

Vu

ko

sav

lje

Zv

orn

ik

Uk

up

no

1 Pšenica 57290 228 1049 80 5313 189 4239 875 394 1400 1912 8640 17 3776 70 2000 1960 89432

2 Ječam 15318 22 420 50 3312 88 520 105 27 812 282 1712 11 31 0 185 429 23324

3 Zob 156 0 81 145 284 24 406 15 6 800 32 110 2 0 44 120 4 2229

4 Kukur.zrno 124609 6125 9570 4324 57431 1855 9425 1775 214 8385 4999 35060 1193 13905 1554 15660 30475 326559

A UKUP.ŽITA 197373 6375 11120 4599 66340 2156 14590 2770 641 11397 7225 45522 1223 17712 1668 17965 32868 441544

5 Krompir 18024 1139 2644 1080 4975,5 390 39 2300 293 1140 106 1700 105 944 2841 67 3850 41637,5

6 Grah 1100 119 58 17 84,2 14 23 20 17 174 23 50 5 130 9 9 73 1925,2

7 Luk crni 1082 128 73 39 185 14 10 150 28 150 3 375 4 109 10 1 174 2535

8 Kupus i kelj 8640 68 63 25 1423,1 36 26 400 50 180 32 3240 1 54 55 3 1647 15943,1

9 Paradajz 12900 56 15 6 470,4 28 20 200 40 120 15 2760 1 67 11 3 545 17257,4

10 Paprika 15410 55 8 15 439 9 30 80 68 150 12 2700 1 78 4 3 480 19542

11 Krastavac 3800 32 6 9 308 80 20 150 66 330 10 1200 1 32 17 1 2915 8977

12 Luk bijeli 270 34 28 3 36 9 0 10 10 80 1 60 1 61 4 1 12 620

B UKUP.POV. 61226 1631 2895 1194 7921,2 580 168 3310 572 2324 202 12085 119 1475 2951 88 9696 108437,2

13 Jabuke 1123 413 529 89 327 71 44 70 703 26 26 205 15 508 54 72 420 4695

14 Kruške 616 86 334 4 157 70 16 48 203 19 15 99 5 467 33 3 200 2375

15 Šljive 3725 1377 7802 870 2643 440 325 135 902 3150 109 0 115 9170 508 237 2470 33978

16 Bresk. i kajs. 63 5 57 0 21 3 6 14 12 0 11 31 0 37 0 0 18 278

17 Orasi 90 71 15 4 29 45 4 4 79 15 2 40 2 82 26 5 20 533

18 Trešnje 166 192 197 5 122 15 18 52 59 13 4 52 5 200 15 50 156 1321

19 Višnje 99 21 85 1 130 14 11 20 16 12 10 92 0 43 2 1 21 578

C UKUP.VOĆA 5882 2165 9019 973 3429 658 424 343 1974 3235 177 519 142 10507 638 368 3305 43758

D A+B+C 264481 10171 23034 6766 77690,2 3394 15182 6423 3187 16956 7604 58126 1484 29694 5257 18421 45869 593739,2

Tabela 4.1.5. Biljna proizvodnja opština iz RS-a u SI BiH za 2010 god.

R/B

Oranične površine i

bašte prema. nač.

koriš.

Bije

ljina

Bra

tun

ac

Lo

pa

re

Milići

Mo

driča

Osm

aci

Pe

lag

ićev

o

Pe

trov

o

Sre

bre

nic

a

Bo

san

.Bro

d

D.Ž

ab

ari

Ša

ma

c

Še

ko

vići

Ug

ljev

ik

Vla

sen

ica

Vu

ko

sav

lje

Zv

orn

ik

Uk

up

no

1 Pšenica 23605 202 855 58 3945 300 1942 735 273 1000 1292 3865 11 2058 56 2000 1225 43422

2 Ječam 7744 20 115 45 2354 32 160 108 31 500 210 930 12 10 6 185 242 12704

3 Zob 70 0 130 96 112 16 60 30 9 625 50 63 3 0 28 120 5 1417

4 Kukur.zrno 133857 5440 7625 4095 51505 1575 9082 1200,5 230 9250 6880 36623 771 11760 1722 13050 26100 320765,5

A UKUP.ŽITA 165276 5662 8725 4294 57916 1923 11244 2073,5 543 11375 8432 41481 797 13828 1812 15355 27572 378308,5

5 Krompir 19009 1890 935 1150 4292,4 270 6 2300 317 1170 63 1600 293 806 5670 67 3450 43288,4

6 Grah 1084 105 60 16 112 21 2 20 19 210 24 46,2 15 99 9 1 100 1943,2

7 Luk crni 722 132 56 43 175,5 12 0 150 31 80 2 390 21 84 8 1 180 2087,5

8 Kupus i kelj 9100 63 42 24 1485 30 8 400 67 240 26 3420 12 40 45 3 1584 16589

9 Paradajz 6750 52 14 7 453,2 12 2 200 39 150 12 2730 8 51 10 3 600 11093,2

10 Paprika 15000 54 5 15 451 9 2 80 76 120 13 2700 8 58 6 3 440 19040

11 Krastavac 4400 42 6 17 340 60 0 150 81 350 8 1260 20 23 21 1 2850 9629

12 Luk bijeli 240 48 27 3 35 9 0 100 12 84 1 60 3 55 6 1 11 695

B UKUP.POV. 56305 2386 1145 1275 7344,1 423 20 3400 642 2404 149 12206,2 380 1216 5775 80 9215 104365,3

13 Jabuke 624 384 483 95 323 47 23 70 700 20 26 205 34 363 47 72 432 3948

14 Kruške 347 82 278 4 155 42 13 60 188 38 15 99 16 280 29 3 194 1843

15 Šljive 2980 1253 7336 784 2408 220 600 180 900 3000 105 480 233 8254 381 237 2376 31727

16 Bresk. i kajs. 28 5 113 0 14 2 2 17 10 0 2 32 0 26 0 0 17 268

17 Orasi 90 67 12 4 26 36 5 7 80 10 10 40 7 55 20 5 22 496

18 Trešnje 124 17 299 4 101 13 5 78 51 13 4 59 14 120 21 50 137 1110

19 Višnje 59 18 102 1 124 14 5 28 15 12 8 108 1 32 2 1 20 550

C UKUP.VOĆA 4252 1826 8623 892 3151 374 653 440 1944 3093 170 1023 305 9130 500 368 3198 39942

D A+B+C 225833 9874 18493 6461 68411,1 2720 11917 5913,5 3129 16872 8751 54710,2 1482 24174 8087 15803 39985 522615,8

1

Tabela 4.1.6. Biljna proizvodnja opština POK-a

R/B

Oranične površine i

bašte prema. nač.

koriš.

Do

m.-Š

am

.

Od

žak

Ora

šje

Uk

up

no

1 Pšenica 1595 6970 6992 15557

2 Ječam 275 1107 1120 2502

3 Zob 25 185 47 257

4 Kukur.zrno 3650 19250 14300 37200

A UKUP.ŽITA 5545 27512 22459 55516

5 Krompir 120 1920 1350 3390

6 Grah 15 87,5 38 140,5

7 Luk crni 20 600 230 850

8 Kupus i kelj 120 4400 570 5090

9 Paradajz 150 1300 360 1810

10 Paprika 910

11 Krastavac 495

12 Luk bijeli 126

B UKUP.POV. 12811,5

13 Jabuke 24 75 118 217

14 Kruške 7 57 28 92

15 Šljive 110 440 387 937

16 Bresk. i kajs. 1 25 8 34

17 Orasi 11 9 8 28

18 Trešnje 9 28 6 43

19 Višnje 2 24 14 40

C UKUP.VOĆA 164 658 569 1391

D A+B+C 69718,5

1

Tabela 4.1.7. Biljna proizvodnja opština POK-a za 2010 god.

R/B

Oranične površine i

bašte prema. nač.

koriš.

Do

m.-Š

am

.

Od

žak

Ora

šje

Uk

up

no

1 Pšenica 840 2990 4305 8135

2 Ječam 147 575 1330 2052

3 Zob 0 100 0 100

4 Kukur.zrno 2500 13475 11256 27231

A UKUP.ŽITA 3487 17140 16891 37518

5 Krompir 80 3000 920 4000

6 Grah 10 120 36 166

7 Luk crni 12 700 180 892

8 Kupus i kelj 80 5750 420 6250

9 Paradajz 90 1800 360 2250

10 Paprika 847

11 Krastavac 525

12 Luk bijeli 114

B UKUP.POV. 15044

13 Jabuke 30 62 122 214

14 Kruške 9 53 29 91

15 Šljive 110 410 400 920

16 Bresk. i kajs. 2 10 10 22

17 Orasi 15 18 8 41

18 Trešnje 10 17 6 33

19 Višnje 2 13 14 29

C UKUP.VOĆA 178 583 589 1350

D A+B+C 53912

2

Tabela 4.1.8. Biljna proizvodnja Brčko Distrikta za 2009 i 2010 god.

R/B

Oranične površine i

bašte prema. nač.

koriš.

20

09

20

10

1 Pšenica 14887 10360

2 Ječam 2310 1640

3 Zob 774 525

4 Kukur.zrno 28765 23275

A UKUP.ŽITA 46736 35800

5 Krompir 3925 2500

6 Grah 460 358

7 Luk crni 140 105

8 Kupus i kelj 210 210

9 Paradajz 75 75

10 Paprika 84 84

11 Krastavac 100 100

12 Luk bijeli 25 20

B UKUP.POV. 5019 3452

13 Jabuke 760 589

14 Kruške 1035 911

15 Šljive 12136 11200

16 Bresk. i kajs. 85 49

17 Orasi 28,5 171

18 Trešnje 240 257

19 Višnje 392 335

C UKUP.VOĆA 14676,5 13512

D A+B+C 66431,5 52764

3

KULTURA Jed.mjere POK TK B.Distrikt RS SI BIH

Djetelina t 1476 9598 1800 14399 27273

Lucerka t 1106 8421 950 21235 31712

Kukuruz zeleni t 14300 101619 2075 30815 148809

Stočna repa t 207 1280 0 317 1804

Ostalo krmno bilje t 0 0 630 814 1444

Trava djet. Smjesa t 657 9564 360 0 10581

UKUPNO t 17746 130482 5455 67580 221263

Adaptirano na osnovu podataka: Agencije za statistiku BiH, FZS, RZS RS

Tabela: 4.1.4.2. Proizvodnja krmnih kultura po općinama Regije SI BiH (2009).

Tabela:4.1.4.1. Proizvodnja krmnih kultura u BiH (2009).

Kultura Proizvodnja (t)

Kukuruz za krmu 471.004

Djetelina 138.597

Lucerka 133.489

TDS 98.155

Stocna repa 14.963

Mješavina trava i mahunjaca 3.196

Mješavina mahunjaca i žita 3.182

Grahorica 701

Ukupno: 863.287

Izvor: Agencija za statistiku BiH

4

Tabela 4.2.1.1. Broj krava i proizvodnja mlijeka na nivou BiH

Godina razvoja Broj krava (000 grla)

Proizvodnja mlijeka (000 l )

2005 315 616.895

2006 312 652.894

2007 307 724.251

2008 297 737.159

2009 293.169 733.779

Izvor: Milkprocessing

Tabela 4.2.1.2. Broj krava i proizvodnja mlijeka na nivou Regije SI BiH

Godina razvoja Broj krava (000 grla)

Proizvodnja mlijeka (000 l )

2005 110,3 215913,3

2006 109,2 228512,9

2007 107,5 253487,9

2008 104,0 258005,7

2009 102609,2 256822,7

Adaptirano na osnovu podataka Milkprocessing

5

Tabela 4.2.2.1. Zaklana stoka i perad u BiH (2009).

Broj

Goveda (ukupno) 145.995

Telad 73.132

Junad 58.831

Ostala goveda 14.032

Ovce (ukupno) 98.544

Jagnjad 70.573

Ostale ovce 27.971

Svinje (ukupno) 144.418

Prasad 27.319

Ostale svinje 117.099

Perad ukupno (000) 24.039

Tovljeni pilići 23.761

Ostala perad 278

Izvor: Agencija za statistiku BiH

6

Tabela 4.2.2.2. Zaklana stoka i perad po općinama u Regiji SI BiH (2009).

TK POK BD RS SI BIH

Goveda (ukupno) 25436 2014 3823 19826 51098

Telad 12741 1009 1915 9931 25596

Junad 10250 812 1540 7989 20591

Ostala goveda 2445 194 367 1905 4911

Ovce (ukupno) 17169 1360 2580 13382 34490

Jagnjad 12295 974 1848 9584 24701

Ostale ovce 4873 386 732 3798 9790

Svinje (ukupno) 25161 1993 3781 19611 50546

Prasad 4760 377 715 3710 9562

Ostale svinje 20401 1616 3066 15902 40985

Perad ukupno (000) 4188 332 629 3264 8414

Tovljeni pilići 4140 328 622 3227 8316

Ostala perad 48 4 7 38 97

Adaptirano na osnovu podataka Agencije za statistiku BiH

Tabela 4.2.4.1. Stočna proizvodnja u BiH (2009).

Ukupno

Vuna (t) 1.438

Broj striženih ovaca 918.070

Po ovci (kg) 1.6.

Jaja (000 komada) 785.840 Broj koka nosilica (000 komada) 3.899

Po nosilici komada 202

Med (t) 3.261

Po košnici (kg) 9.4.

Izvor: Agencija za statistiku BiH Tabela 4.2.4.2. Stočna proizvodnja po općinama u Regiji SI BiH (2009).

TK POK BD RS SI BIH

Vuna (t) 251 20 38 195 503

Broj striženih ovaca 159.949 12.667 24.038 124.670 321.325

Po ovci (kg) 1,6, 1,6, 1,6, 1,6, 1,6,

Jaja (000 komada) 136.912 10.842 20.576 106.714 275.044

Broj koka nosilica (000 komada) 679 54 102 529 1.365

Po nosilici komada 202 202 202 202 202

Med (t) 568 45 19 443 1.141

Po košnici (kg) 9 9 9 9 9

Adaptirano na osnovu podataka Agencije za statistiku BiH

7

Tabela Broj rodnih stabala najvažnijih vrsta voćaka u BiH (u 000)

Entitet

Kanton Šljiva Jabuka Kruška Breskva Trešnja Višnja Orasi Ukupno

Unsko-sa k. 913 128 63 6,8 33 2,7 86 1233

Posavski k. 108 13 10 0,5 2,7 9,2 4,3 148

Tuzlanski k. 1476 165 150 12 79 76 43 2001

Zeni. -Dob.k. 1114 292 186 1,5 68 16 37 1715

Bosa.Podr.k 152 79 39 0,5 52 9,7 18 350

Srednjebo.k 466 119 66 0 18 0,9 11 681

Herce-ner. k 403 161 89 198 213 68 39 1171

Zapa.-her. k. 16 16 7 12 32 5,4 13 101

Sarajevski.k. 341 102 89 0,3 9,2 6,3 5,8 554

Hercegbos.k 72 20 7,4 - 2 2,9 5,7 110

Ukupno FBiH 5061 1095 706 232 510 197 263 8064

RS 7670 1586 1005 130 424 319 262 11396

Ukupno BiH 12731 2681 1711 362 934 516 525 19460

Najzastupljenija vrsta voća je šljiva, sa sve većom orijentacijom prema proizvodnji jabuke i

kruške. Najveća ekspanzija može se evidentirati u proizvodnji jagodastog voća i to malina i

jagoda, ali zvanične podacio širenju ove proizvodnje ne postoje, ali iz broja podignutih novih

zasada opaža se njihov brzi rast.

8

Tabela Broj rodnih stabala različitog voća u Federaciji BiH1

R.br. Vrsta voća 2005. 2006. 2007. 2008.

1. Šljiva 4.831.757 4.859.907 4.987.503 5.274.841

2. Jabuka 1.544.878 1.747.846 1.914.616 2.085.378

3. Kruška 861.750 847.248 966.744 1.008.031

4. Trešnje 376.218 386.979 401.421 422.314

5. Višnje 129.268 133.273 141.411 152.331

6. Kajsije 46.351 51.539 58.116 63.079

7. Breskve 387.656 400.616 403.173 476.915

8. Orah 295.503 296.279 303.798 309.362

9. Grožđe 9.962.000 10.037.000 10.426.000 12.148.000

Prema podacima Federalnog zavoda za statistiku u posljednjim godinama bilježi se povećanje

zasađenih stabala, odnosno rodnih stabala voća, a time bi trebalo očekivati i povećanje

proizvodnje. Ukupna površina pod voćnjacima u 2007. godini je 43.000 hektara. Međutim i

pored toga izostalo je permanentno povećanje proizvodnje voća. Razlog tome je: prilična starost

voćnjaka, neodgovarajući sortiment, male površine, nedovoljno zastupljene komercijalne sorte

voća, nekorištenje savremenih metoda u proizvodnji i zaštiti voćnjaka i sl.

U posljednjim godinama došlo je do znatnog ulaganja u podizanju novih voćnjaka sa modernom

tehnologijom i zaštitom. Tome su doprinijeli i poticaji koje obezbjeđuje Federalno ministarstvo

poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva sa kantonalnim ministarstvima poljoprivrede i drugi

nivoi institucija vlasti.

1 Izvor: Federalni zavod za statistiku.

9

Tabela Proizvodnja pojedinih vrsta voća u Federaciji BiH2

R.br. Vrsta voća 2005. 2006. 2007. 2008.

1. Šljiva 26.334 37.950 45.277 35.044

2. Jabuka 17.465 20.604 19.702 21.057

3. Kruška 8.034 7.875 7.458 8.280

4. Trešnje 4.015 3.995 4.567 4.805

5. Višnje 1.089 1.118 1.201 1.353

6. Kajsije 331 498 582 418

7. Breskve 5.640 6.581 6.942 7.757

8. Orah 2.368 2.386 2.687 2.572

9. Grožđe 20.813 19.900 18.735 21.866

2 Izvor: Federalni zavod za statistiku i Statistički godišnjak Federacije BiH 2008. godina.

10

Tabela Novozasnovani voćnjaci i vinogradi od 2002. do 2007. godine podsticani od

Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva3(u hektarima)

Vrsta

voća USK PK TK ZDK BPK SBK HNK ZHK KS HBK FBiH

Šljiva 11 146,8 2076,6 47,3 4,37 78,13 25,62 1,22 2,7 2393,91

Jabuka 1,5 6,3 83,2 41,2 64,99 38,22 49,6 0,98 3,4 0,68 290,25

Kruška 2,3 4 57,7 9,4 0,5 3,49 5,44 0,7 83,5

Trešnja 2,4 1,3 45,21 0,33 49,23

Višnja 0,7 16,5 2 5,66 25,56 1,75 0,95 53,07

Kajsija 18,3 7,5 25,83

Breskva 1 3,3 123,96 128,33

Nektarina 0,3 0,3

Orah 1,17 36,6 86,7 250,3 19,77 13,16 2,3 0,9 4,8 0,76 416,6

Malina 8,47 10,5 26,5 2,75 15,75 0,1 64,1

Ostalo 14,3 37,1 357,5 99,2 46,32 79,59 211,01 2,72 13,25 2,06 863

Grožđe 3,9 514,72 102,01 620,7

UKUPNO 38,9 232,6 2712,9 476 138,7 235,3 496,5 7,9 25,9 3,5 4368,2

I pored svojih klimatskih i zemljišnih pogodnosti u proizvodnji voća Federacija BiH i Bosna i

Hercegovina nisu upotpunosti iskoristile te mogućnosti u smislu veće proizvodnje voća. Još

uvijek je prisutan veliki uvoz kontinentalnog voća koji se kreće oko 60.000 do 80.000 tona u

proteklim godinama. Uvoz svježeg voća u FBiH i BiH, na agrume i banane otpada oko 49,3 %,

odnosno 53,5% prikazanog uvoza. Od ukupnog uvoza svježeg voća oko 75 do 80 % se uvozilo

preko firmi iz Federacije BiH.

3 Izvor: Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva

11

Tabela Uvoz svježeg voća u FBiH i BiH (u tonama)

R.br Vrste

voća

2007. 2008. 2009.

F BiH BiH F BiH BiH F BiH BiH

1. Jabuka - 20.402 12.537 25.422 14.899 28.307

2. Kruška - 3.031 1.869 2.276 1.854 2.111

3.

Kajsija –

marelica - 259 231 341

291 525

4. Višnja - 79 35 2.104 175 2.612

5. Trešnja - 6 2,5 6 0 2

6. Breskva - 1.698 1.154 1.657 741 2.062

7. Nektarina - 2.456 1.616 2.001 1.360 2.295

8. Šljiva - 2.981 781 4.256 775 4.898

9. Jagoda - 77 201 212 171 186

10. Malina - 2 - - 41

11. Narandža - 38.320 34.255 35.301 13.968 16.400

12. Mandarina - 14.106 15.469 17.753 14.537 16.520

13. Limunika - 1.660 1.811 2.098 1.468 1.679

14. Limun - 9.321 7.080 8.177 7.919 9.159

15. Grožđe svježe - 7.516 6.888 9.653 5.444 7.765

16. Lubenica - 10.566 4.973 8.485 6.712 11.398

17. Dinja - 1.197 740 886 632 809

18. Banana - 38.320 34.255 35.301 32.298 32.433

19. Kivi - 2.829 2.137 2.399 2819 3065

20. Ukupno - 154.826 126.035 158.328 106.063 142.266

Kada se posmatra izvoz voća, najviše je zastupljen izvoz jabuka, šljiva i lubenica, ali te količine

nisu velike u odnosu na količine tog voća kojeg uvozimo. Izvoz voća u posljednjim godinama

bilježi povećanje količina.

12

Tabela . Izvoz svježeg voća iz FBiH i BiH (u tonama)

R.br. Vrste

voća

2007. 2008. 2009.

FBiH BiH FBiH BiH FBiH BiH

1. Jabuka - 4128 171,6 3.154,8 58 3.615

2. Kruška - 298 4,4 793 68 978

3.

Kajsija –

marelica - 0 0 0

9 50

4. Višnja - 0 0 0 0 70

5. Trešnja - 0 0 0 0 0

6. Breskva - 426,9 206,8 211,3 276 346

7. Nektarina - 323,5 144,3 144,6 191 203

8. Šljiva - 3.121,40 774,4 2.019,30 1.226 2.641

9. Jagoda - 144,5 67 93 30 42

10. Malina - 12 0,5 4,3 1 10

11. Borovnica - 108,5 12,7 40,9 8 33

12. Limun - 0 35,3 35,3 44 44

13.

Grožđe

svježe - 374,4 290,6 524

649 710

14. Lubenica - 1.028 485,8 1.380,80 64 902

15. Dinja - 11,5 48,8 77,2 12 12

16. Kivi - 61,4 103,1 103,1 180 196

17. Ukupno - 10.038,1 2.345,3 8.581,6 2.816 9.852

13

PODACI O FIRMAMA I POLJOPRIVREDNIM PROIZVOĐAČIMA

1

PRIVREDNO DRUŠTVO

Jed. mj

Realni kapacitet

Domaće tržište

gotovih proizvoda

MLINOVI 1. «MLIN I PEKARA d.d. Ljubače-Tuzla»

Ljubače kod Tuzle, Ljubače b.b.

t/24h

150

100% 2. «REBRONJA», /Doboj-Istok/ Brijesnica Velika bb t/24h 24 100% 3. «MLINKOMERC»,Kalesija, Miljanovci bb t/24h 20 100% 4. «MLINOLES», Gračanica ,Branilaca grada b.b. t/24h 20 100%

5. D.O.O. INTER – KLAS mlin „PLANE“ Tuzla, Plane b.b. t/24h 20

6. D.O.O. INTER – KLAS mlin „PURAČIĆ“ Lukavac t/24h 15

7. "EUROTRANS", Gradačac, Šehitluci 80 t/24h 100 100%

8. "MLINORAD" Čelić, Nahvioci bb t/24h 15 POGON TJESTENINE

1. "INDIRA" Gradačac, VI Bataljona 38 t 500 100% lUKAVAC t 700 100% POGONI PRERADE VOĆA I POVRĆA

1. «VEGAFRUIT» GradačacSarajevska bb 50% 2. «FANA» d.o.o. Srebrenik , Hazima Vikala bb t 993 44% 3. "Goldenagro" Živinice, Bašigovci bb, t 300

4. «MAJEVIČANKA» Gornja Tuzla POGONI FLIPSA I ČIPSA

1. «CORN FLIPS» tvornica MAJEVICA,Srebrenik ,Hazima Vikala bb t Flips 660 Čips 450

90%

2. «VOĆAR» Maoča, Gornji Rahić 112 t Oblatne 300 Flips 500

76%

POGONI PRERADE ČAJA

2

1. «BILJANA» Maoča 76208, Maoča bb kom Čaj 2.500.000 Začini1.000.000

70%

UPISNIK PROIZVOĐAČA OSVJEŽAVAJUĆIH BEZALKOHOLNIH PIĆA, VOĆNIH SOKOVA, SIRUPA I FLAŠIRANIH VODA

R/b Proizvođač Adresa Proizvodni

program Kapacitet pogona Napomena

1 "Čamdžić-komerc" doo,

Kladanj

Hamdije Selića 36,

Kladanj

BAP

voćni sokovi

sirupi

flaširana voda

0,33; 0,5; 1,5; 2 i 5 l

5000 l / 8 sati

2 "GPG Inženjering" doo,

Lukavac

Septembarska do

broja 10, Lukavac

BAP-pet 0,5 i 2 l

flaširana voda-pet

0,5; 2 i 5 l

1500 boca od 2l /

sat

3 "Cevita" doo Tuzla Paligorići 6, Tuzla

BAP-gazirana PET

0,5 i 2 l

BAP-negazirana

PET 0,5 i 2 l

voćni sirupi - PET

1 l

1200 l / sat

4 SZR "Lokrum", vl. Delić Hadžib,

Gradačac

Gradačac,

vlasnik Delić

Hadžib

BAP-gazirana

BAP-negazirana

PET 0,33; 0,5; 1;

1,5 i 2 l

10.000 l /

mjesečno

3

5 "Vegafruit" doo, Gradačac Sarajevska bb,

Gradačac

voćni sokovi -

staklo

voćni sirupi - staklo

0,2 - 1 l

12.000 l / sat

6 "BTM" Banovići Banovići,

vlasnik Golić Željko

BAP

voćni sokovi

sirupi

0,5; 1; 1,5 i 2 l

7 "Papago" doo Lukavac Lukavac,

Kačare bb

BAP

flaširana voda-

gazirana

flaširana voda-

negazirana PET-

ambalaža 0,5; 2; i

5l

1000 l/ sat

8 "Opel" doo Lukavac Lukavac,

D.Poljice bb

BAP

flaširana voda-

gazirana

flaširana voda-

negazirana

sirupi

PET-ambalaža 0,5;

1,5; i 5l

600 boca po 2l / 8

sati

9 "Rehuplast" doo Lukavac, Tuzlanski odred

bb, Lukavac

sirupi 1 l

BAP-gazirana

BAP-negazirana

PET 0,5 i 2 l

4000 l / 8 sati

4

10 SZR "Ines" vl. Hodžić Ismet

M.Merdžanića 20, Tuzla

BAP-gazirana

BAP-negazirana

flaširana voda-

gazirana

PET-ambalaža 1 i 2

l

300 l / sat nepoznato šta

danas rade

11 "Zdravnik" doo Srebrenik, Gornji Hrgovi,

Srebrenik

BAP - gazirana

flaširana voda-

gazirana

flaširana voda-

negazirana

nepoznato šta

danas rade

12 "Fibios - Azapagić" Tuzla Goli Brijeg 1, Tuzla

BAP

voćni sokovi

voćni sirupi

sokovi 2000 l

sirupi 400 l

13 "Pivara" dd Tuzla M.Tita 163, Tuzla

mineralna voda

voćni sokovi

sirupi

ledeni čaj

mineralna voda

52000 l / 8 sati

voćni sokovi

52000 l / 8 sati

ledeni čaj 40000 l

/ 8 sati

14 "Fana" doo Srebrenik

Ul. Hazima Vikala

bb,

Srebenik

voćni sokovi

voćni sirupi 5000 l / 8 sati

15 "Lu - prom" Živinice Magistralni put 7,

Živinice

voćni sokovi

voćni sirupi

voćni sokovi 4200

l / 8 sati voćni

sirupi 2000 l / 8

sati

5

16 "Altin company" Tuzla

Fadila Jahića

Španca 43,

Tuzla

BAP-gazirana

BAP-negazirana

izvorska voda

32000 boca / 8 sati

17 "Bony" doo Tuzla Morančani 32 A,

Tuzla

BAP-gazirana

BAP-negazirana

sirupi

25000 l / sat

18 "Kobens" doo Živinice Priluk, Živinice

prirodna izvorska

voda

mineralna voda

800 l / sat

19 "Gakom" doo Gračanica Orahovica gonja,

Gračanica

BAP

voćni sirupi

mineralna voda

20 "Babić" doo Srebrenik Ormanica bb,

Srebrenik

BAP-gazirana

BAP-negazirana

mineralna voda

10.000 l / 8 sati

21 "Plama" doo Tuzla Tušanj 149, Tuzla

proizvodnja

mineralne vode

negazirane

2.000.000 l

godišnje

6

Privredno društvo Adresa Kontakt tel/fax mail Kapacitet

MESNA INDUSTRIJA

Menprom Gornja Tuzla Ahmeta Kobića bb

75000 Tuzla

035/393-773

035/393-774

menprom&bih.net.ba 10.000

Pilkom Gradačac Kerep bb, 76250 Gračanica 035/865-209

061/899-265

pilkom1@bih.net.ba

16.800

MLJEKARE

Milch Product Smajić Arapovac bb

75246 Čelić

035/662-200

035/662-270

061 169 150

milcharapovac

@hotmail.com

6.000

Prerada i promet mlijeka Mitra Trifunovića Uče 125,

75000 Tuzla

035/302-420

035/398-085

061 896-454

ppm-tz&bih.net.ba 100.000

7

Inmer Gradačac Željeznička bb

76250

035/822-055

035/821-171

033/766-286

061/164-441

anis.suldic@ dukat.ba

100.000

Noćko Komerc Živinice Svojat 109

75270 Živinice

035/773-888

061/196-133

info@nocko.eu

20.000

Sirko Gračanica Gračaničkih gazija bb,

76250 Gračanica

035/704-855 sirko.doo@bih.net.ba 3.000

8

RB NAZIV FIRME ADRESA FIRME OPŠTINA TELEFON/FAX

1. “Anđelika MB” doo Kalesija Brezik bb 75260 KALESIJA 035-615-715-f

2. “Dina” Tuzla Velja Lukića 225 75000 TUZLA 269-342;061/682-990

3. “Duhan” DD Gradačac 25 Novembar 3 76250 GRADAČAC 035/ 817-142, 816-919-F;817-253

4. “Erby” doo Gračanica Ritošići bb 75320 GRAČANICA 035/702-870-T-F

5. “Fana” d.o.o. Srebrenik Hazima Vikala bb 75350 SREBRENIK 035-694-159=t,f; 694-155; 694-099

6. “Flora – med” doo Tuzla Stari grad br. 9 75000 TUZLA 035-263-502/f-251-035

7. “Gakom” doo Gračanica g.Orahovica abb 75320 GRAČANICA t=035/710-600=f

8. “Gamus” doo Tuzla Proleterskih brigada 60 75000 TUZLA 035-806-622

9. “Gradačački sajam” doo Gradačac Huesin Kapetana Gradaščevića

57

76250 GRADAČAC 035/ 817-133, 817-460=f

10. “Greny-smit” doo Gradačac Gornji Lukavac 129 76250 GRADAČAC 035-818-808; 861-400-F

9

11. “Indira” doo Gradačac Radnih brigada 38 76250 GRADAČAC 035-816-180

12. “Inmer” doo Gradačac Željeznička bb 76250 GRADAČAC 821-170,821-171-F; 821-172

13. “Intersenko” doo Gradačac Esada Taslidžića 9 76250 GRADAČAC 035/818-587,T-F-

14. “Irgos DDP” doo Banovići Radnička bb 75290 BANOVIĆI 035/875-139-F

15. “Menprom” doo Gornja Tuzla Ahmeta Kobića bb 75208 Gornja Tuzla 035/393-774; 035/393-775

16. “Memos – Pak” doo Gračanica Šake bb 75320 GRAČANICA 035-797-345 /061-739-497

17. “Milch product Smajić” doo Čelić Arapovac bb 75246 ČELIĆ 035/662-200;f-662-270

18. “Milk cow” doo Gradačac Kerep bb 76250 GRADAČAC 035/865-221-T-F

19. “Mini korn” doo Tuzla Krojčica 128 75000 TUZLA 035/396-832

20. “Mini ribnjak” Srebrenik Gornji Hrgovi 75356 ŠPIONICA 049-750-220

21. “Naturprodukt” doo Gradačac Naselje Mionica br. 2 76250 GRADAČAC 035-857-026

22. “Plant” doo Tuzla Slatina 2 75000 TUZLA 035/288-166,288-186-F

23. “Poljoprivredni zavod” Tuzla Obala Zmaja od Bosne 10 75000 TUZLA 035-296-500; 296-210; 296-205-F

24. “Rubus” doo Sapna 206.Viteške brigade bb 75411 SAPNA 035/597-361

25. “Savez pčelara TK” Tuzla Stari grad br. 9 75000 TUZLA 263-502; 250-484-f

26. “Sjeme” doo Tuzla Husinskih Rudara 140 75000 TUZLA 035-398-091,312-570-F

27. Samostalni poljoprivredni

proizvođač Tomić Božo

Donji Bistarac b 75300 LUKAVAC 035/554-609;061/710-364

Nema fax-a

10

28. “Skandi” doo Pelagićevo Pelagićevo 647 76256 PELAGIĆEVO 054/810-508;810-077-T-F

29. “Spreča” DD javno preduzeće za

vodoprivrednu djelatnost Tuzla

Aleja Alije Izetbegovića 29/VII 75000 TUZLA 035/250-063

30. “TE & SI” doo Gradačac Huesin Kapetana Gradaščevića

bb

76250 GRADAČAC 035-819-536

31. UG “Bosper” Tuzla Slatina br. 2. 75000 TUZLA t-f-035/310-750; 310-360;

310-751;310-761; 317-030-f

32. UP “Krušik” Tojšići Vukovije Gornje 75265 TOJŠIĆI 035/635-234;

33. UGPP “Zajedno jači” Gornja Tuzla Abdurahmana Saračevića Ace

119

75208 GORNJA TUZLA 061/193-688,061-879-995

34. UPVP “AGROKULTURA” Čelić Ekrema Agića bb ČELIĆ 061/193-342

35. Udruženje poljoprivrednika u općini

Tuzla – Tuzla (UPOT) Tuzla

Zenička 75 75000 TUZLA 292-031

36. Udruženje žena poljoprivrednica

Tešanj

Osmana Pobrića bb 74260 TEŠANJ 032/651-300-T-F-

37. “Vegafruit” doo Doboj Istok Mala Brijesnica bb 74206 DOBOJ ISTOK 035-822-600; 817-300; 822-602-f

38. Uzgojno selekcijski centar

“Velagić” Tuzla

Stara olana br. 5 75000 TUZLA 061/168-679

39. “Veleshamp” doo Srebrenik Seona bb 75358 SREBRENIK 035/644-505

40. Veterinarska stanica “Litva.vet” DOO

Banovići

Mušići bb

75290 BANOVIĆI 061/179-122

11

41. JP “Veterinarska stanica” Čelić 208.Brdske brigade 10 75246 ČELIĆ 035/660-141,F-660-909

42. JP “Veterinarska stanica” Doboj Istok Klokotnica bb 74207 DOBOJ ISTOK 035/720-343

43. Veterinarska stanica DOO

“Concentrana vett” Doboj istok

Somorić bb 74207 KLOKOTNICA 035/722-041; 722-043-F

44. “Veterinarska st.” JU Gračanica Senik br.4 75320 GRAČANICA 035/787-236

45. Veter.stanica Gradačac Žrtava Srebrenice br. 2 76250 GRADAČAC 817-165,816-358

46. JP “Veterinarska stanica” Kalesija Kalesija bb 75260 KALESIJA 035/631-219; 631-218-f

47. JP “Veterinarska stanica” Lukavac Rudnička bb 75300 LUKAVAC 567-964

48. JP “Veterinarska stanica” Kladanj Branilaca Bosne bb 75280 KLADANJ 621-499

49. JP “Veterinarska stanica” Srebrenik Varoških polja 4 75350 SREBRENIK 640-029

50. JP “Veterinrska stanica” Teočak Brane bb 75414 TEOČAK 035/755-574

51. JP “Veterinarska stanica” Tuzla 21.Decembar br. 4 75000 TUZLA 035/310-330,282-178; F-207-210

52. JP “Veterinarska stanica” Živinice Partizanska 10 75270 ŽIVINICE 774-454; 773-871

53. JU “Veterinarski zavod TK” Tuzla Slavka Mičića br. 28 75000 TUZLA 302-700; 302-721-F

54. “Voćni rasadnik” doo Srebrenik Tinjanka 1 75350 SREBRENIK 035-644-048,640-708,

645-708-F

55. “Vrga” Srebrenik Ul.Maršala Tita bb 75350 SREBRENIK 035/645-277-T-F

56. PZ “Agropromet” Tuzla Mikelje Tešića 92

Simin Han

75000 TUZLA 035-394-350,F-394-200

12

57. “PMG-VIP” PZ Gradačac VI bataljona bb 76250 GRADAČAC 821-445; 821-446-F

58. PZ” Ekoplod” Banovići Repnik bb 75290 BANOVIĆI 035/880-019/-t-f

59. ZM “Uspjeh” Srebrenica Srebreničkog odreda bb 75430 SREBRENICA 056/440-180

60. ZZ “Brka” Brčko Brka bb 76100 BRČKO 049-500-234; T-F-500-387

61. ZZ “Gračanka” Gračanica Ahmeta Budimlije 17 75320 GRAČANICA 035/706-030,F-703-277

62. ZZ “Mala dolina” Živinice Gornja Lukavica bb 75270 ŽIVINICE t-f-765-371

63. ZZ “Malinjak” Lukavac Antun Macan br.1. 75300 LUKAVAC 035/569-497; 288-340-F

64. ZZ “Zeleni plan 2007.” Gradačac Hrgovi Donji bb 76250 GRADAČAC 031-746-099-T-F-

65. ZZ “Znanje Imanje” Živinice Suha bb 75270 ŽIVINICE 061-634-688

66. “Mlin I pekara” dd Tuzla Ljubače bb 75000 TUZLA 808-540

67. “Pivara” dd Tuzla Maršala Tita 163 75000 TUZLA 035/300-100:f-300-107;300-105

68. “Prerada i promet mlijeka” Tuzla Mitra Trifunovića Uče 125. 75000 TUZLA 035/398-088,F-398-085; 302-420

69. Džafić Zijad D.Rainci 75260 KALESIJA 061/810-393

70. Arapčić Mugdin Bokavići bb 75300 LUKAVAC 061/425-763

71. Brkić Elvir Zates bb Gornji rainci 75260 KALESIJA 061/390-427

72. Halilović Juso Zukići 75260 Kalesija 615-345

73. Saračević Sabahudin Donji Rainci 75260 Kalesija 061/832-843

74. Mensur Mehmedović Suha bb 75270 Živinice 061/634-688

13

75. Omer Omerović Senada Hodžića Mehdina 9 75260 Kalesija 061/179-285

76. Husejn Butković Bašigovci bb 75270 Živinice 062/872-297

77. Hasan Hodžić D.Vukovije 75260 Kalesija 061/429-315

78. Hamdija Aščić G.Vukovije 75260 Kalesija 062/442-968

79.