Amra Catovic Magistarski Rad Print

5/26/2018 Amra Catovic Magistarski Rad Print

1/158

Zatiena podruja Kantona Sarajevo kao faktor unapreenja turizma

SADRAJ

SADRAJ............................................................................................................................................2Predgovor.............................................................................................................................................3

UVOD...................................................................................................................................................5

PREGLED DOSADANJIH ISTRAIVANJA..............................................................................10

1. !"#o" S!r!$evo % geogr!&'() *o+o,!$..........................................................................................15

2. -!#)#! *r)rode / !"#o"/ S!r!$evo............................................................................................1

2.1. Svrha i znaaj zatite prirode.....................................................................................19

2.2. Odreivanje i definisanje zatienih prirodnih podruja..............................................20

2.2.1. Uloga nevladinih organizaija i lo!alne zajednie...............................................2"

2.". #regled trenutno zatienih prirodnih podruja .........................................................2$

2.%. &a!onodavni i instituionalni o!vir definisanja zatienih podruja............................"1

3. S*oe")( *r)rode S(!(!v!.........................................................................................................3

".1. 'eografs!i polo(aj.....................................................................................................")

".2. *uristi!i +otivi..........................................................................................................%0

".2.1. #rirodnogeografs!i turisti!i +otivi......................................................................%0

".2.2. ,ntropogeni turisti!i +otivi.................................................................................%"".". ,naliza postojee turisti!e ponude i infrastru!ture....................................................%%

".%. #laniranje razvoja turiz+a i unapreenje turisti!e ponude .......................................%-

".. /onitoring zatienog podruja i geoe!olo!i prole+i ............................................%9

".$. SO* analiza............................................................................................................%

%. &atieni pejza( 3ija+are4.........................................................................................-

%.1. 'eografs!i polo(aj.....................................................................................................)

%.1.1. &oniranje zatienog podruja ............................................................................$0

%.2. Speleolo!i oje!ti.....................................................................................................$1

%.". ,naliza postojee turisti!e ponude i infrastru!ture....................................................$)

%.%. S+jernie i preporu!e turisti!og razvoja...................................................................-"

%.%.1. 5ovi olii turisti!e a!tivnosti.............................................................................-"

%.. /onitoring zatienog podruja i geoe!olo!i prole+i ............................................-

5. S*oe")( *r)rode 4Vre+o o'"e6.................................................................................................77

.1. 'eografs!i polo(aj.....................................................................................................-)

.1.1. &oniranje zatienog podruja i dozvoljene a!tivnosti.........................................)0

.2. *uristi!i +otivi..........................................................................................................)2

2


2/158


.2.1. #rirodnogeografs!i turisti!i +otivi......................................................................)"

.2.2 ,ntropogeni turisti!i +otivi..................................................................................)"

.". 6azvoj turiz+a i organizaija turisti!e ponude..........................................................)-

.%. ,naliza +iljenja turista..............................................................................................9"

.. /onitoring zatienog podruja i geoe!olo!i prole+i.............................................99

8. Geogr!&'(! )de"#)&)(!)$! ) v!+or)9!)$! #/r)'#):(); r!9vo$"); *o#e")$!+! 9!#)OTOGRA>IJA.................................................................................................................13

POPIS PRILOGA............................................................................................................................1=0

PRILO-I..........................................................................................................................................1=1

Predgovor

"


3/158


Razliiti meunarodni sporazumi i dokumenti predstavljaju osnovu za zatitu prirodei uspostavljanje zatienih podruja. Bogatstvo geodiverziteta i velika pejzana raznolikost uodnosu na ukupnu povrinu! svrstavaju Bosnu i "er#egovinu meu naj$ogatije zemlje u

%vropi. Svjetska unija za zatitu prirode & '()* ('nternational (nion for )onservation of

*ature+ tei tome da svaka drava zatititi najmanje ,- svoje teritorije u okviru razliitihkategorija zatienih podruja.

( /edera#iji Bosne i "er#egovine! do sada samo Kanton Sarajevo ima relativnoefikasan sistem za uspostavu i upravljanje zatienim podrujima. ( Kantonu Sarajevo!

zatitom je o$uhvaeno 0 teritorije 1za razliku od drave Bosne i "er#egovine! koja imaizrazito nizak pro#enat zatiene prirode! oko -!23 dravne teritorije+! te je ve uraenonekoliko studija o valoriza#iji prirodnih vrijednosti Zatienog pejzaa Bijam$are!Spomenika prirode Skakava# i Spomenika prirode 4relo Bosne. Zatiena podruja tre$aukljuiti u turistiku privredu! valorizirati u naune svrhe i istaknuti njihovu o$razovnu i

naunu funk#iju. 5eutim! postavlja se pitanje koliki napredak je postignut i da li jedugorono isplativo uspostavljati zatiena podruja 6na papiru78

( dogovoru s mentorom! prof.dr. 5urizom Spahiem! definisana je tema Zatienapodruja Kantona Sarajevo kao faktor unapreenja turizma! koju je 4ijee odsjeka zageografiju 9rirodno&matematikog fakulteta prihvatilo i odo$rilo. Rad tretira zakonomzatiena prirodna podruja Kantona Sarajevo: Z9 ;Skakava#; & spomenik prirode1kategorija '''+! Z9 ;4relo Bosne; & spomenik prirode 1kategorija '''+! te Z9 ;Bijam$arske

peine; & zatieni pejza 1kategorija 4+ za koja postoje izraeni prostorni planovi! odnosno

plan upravljanja 1Spomenik prirode


4/158


Koristim priliku da se zahvalim oso$ama koje su mi pomogle prilikom izrademagistarskog rada! prije svega! svom mentoru! prof. Spahiu na savjetima! uputama i

sugestijama prilikom pisanja rada. =elim da se zahvalim i $i$liotekaru >dsjeka za geografijuBiljani Stojanovi! profesorima i asistentima koji su doprinijeli izradi mog rada. Svoju

zahvalnost elim da izrazim i mnogo$rojnim institu#ijama: 5inistarstvu prostornog ureenjai zatite okolia Kantona Sarajevo! ?( Zatiena prirodna podruja Kantona Sarajevo!/ederalnom ministarstvu prostornog ureenja i okolia! /ederalnom ministarstvu za okoli iturizam! Kantonalnom Zavodu za zatitu kulturno&historijskog i prirodnog naslijea! Zavodu

za planiranje razvoja Kantona Sarajevo! @uristikoj zajedni#i /edera#ije Bosne i"er#egovine! /ederalnom statistikom zavodu! *a#ionalnoj i univerzitetskoj Bi$liote#i Bosnei "er#egovine koje su mi ustupile svoje podatke na koritenje! zatim aktivistima i lanovimarazliitih udruenja i nevladinih organiza#ija: %koloka udruga 6Aijepa naa7 ! igCam@ravel D )onsulting Egen#ija za posredovanje u turizmu i konsalting na pomoi prilikomistraivanja i terenskih opserva#ija! ije znanje i iskustvo mi je uvelike pomoglo prilikom

pisanja magistarskog rada. 9ose$nu zahvalnost dugujem svojoj porodi#i i prijateljima na$ezuslovnoj podr#i.

Eutor

UVOD

Pod uslovom da je razvoj planski, a ne stihijski, turizam moe unaprijediti kvalitetprirodne sredine i uslovno reeno stvoriti potpuno novu namjenu prostora. Upravo zbog sve


5/158


eih primjera negativnih efekata turizma na prirodnu sredinu, posljednjih godina dolo jedo pojave nove vrste turizma kao odgovora na masovni turizam, koji prije svega ima za iljzatitu prirodne sredine i unapre!enje ivota lokalnog stanovnitva. U teoriji moemo pronairazliite nazive za ovu novu vrstu turizma kao sto su odgovorni turizam (responsi$letourism"

ili odrivi turizam (sustaina$le tourism", zatim ekoturizam itd. koji u mnogim sluajevimaimaju vrlo sline definiije, prinipe i politike.

Uz zatiena podruja veu se termini ekoturizam i (odrivi" turizam u zatienimpodrujima, koji iako se u potpunosti ne poklapaju, mnogi autori upotrebljavaju u istomznaenju. U radu e biti koriten izraz odrivi turizam, a ne ekoturizam u zatienim

prirodnim podrujima. #koturizam se definie prvenstveno motivaijom i ponaanjempojedinaa na turistikom putovanju, dok je turizam u zatienim podrujima odre!enprostorom odvijanja, pa glavni motivi putovanja i ponaanje mogu biti razliiti, te estoobuhvata i druge oblike turizma. #koturizam je jedna od komponenti odrivog turizma. $ato

%vjetska turistika organizaija (&'" naglaava da se termin ekoturizam odnosi na posebnu)niu* u sektoru turizma, dok se odrivost tretira kao neto to je primjenjivo na sve turistikeaktivnosti, ukljuujui i alternativne kao i tradiionalne oblike turizma.

+udui da jo uvijek ne postoje jedinstvene definiije odrivog turizma i ekoturizma,iako je do sada na mnogim svjetskim i evropskim kongresima koji tretiraju ovu problematikudotaknuta tema s pokuajima da se definiije unifiiraju i standardiziraju, za potrebe ovogarada izdvojene su samo neke, izabrane, ali ne s namjerom da se umanjuje vanost i znaajostalih definiija. Prema atzu, ekoturizam je -termin koji se esto koristi ali ne uvijekshodno svom znaenju*, te ga mnogi i dalje pogreno razumiju i koriste.

'aan datum nastanka konepta ekoturizma nije poznat, ali se obino smatra da jenastao ezdesetih i sedamdesetih godina prolog stoljea. Pojam ekoturizam prvi put pominjeetzer /012.godine, kao formu turizma )u prinipu bazaranu na prirodnim i arheolokimresursima-, te se od tada u naunim krugovima vodi debata o ekoturizmu. U to vrijeme u3atinskoj 4merii, naunii i ekolokih aktivisti bivaju sve vie zabrinuti zbog stanjatropskih kinih uma i njihove devastaije usljed sjee. 5eksiki arhitekt, 6tor 7eballos83asurain popularizirao je pojam ekoturizma, kada je u julu /09:. obavljao dvostruku ulogudirektora za standarde i tehnologije %#;U#/ i predsjednika P


6/158


ivotinjama kao i u svim prateim kulturnim objektima (iz prolosti i sadanjosti" u

odre!enoj oblasti.-

drivi turizam, kao dio turizma predstavlja privrednu granu koja vri minimalanutiaj na prirodnu sredinu i lokalnu kulturu, istovremeno podstiui stianje zarade, novaradna mjesta i zatitu prirode kroz razliite turistike aktivnosti. ;efiniija koju je dalaomisija U=8a za odrivi razvoj u svom izvjetaju iz EFFE.godine podrazumjeva da jeodrivi turizam )svaki vid turizma koji doprinosi zatiti ivotne sredine, soijalnog iekonomskog integriteta ali i unapre!ivanja prirodnih, stvorenih i kulturnih vrijednosti natrajnoj osnovi-E.drivi turizam ne podrazumjeva smanjenje turistikog prometa i aktivnosti,nego minimizaiju njegovog negativni utiaja na prirodnu sredinu, ili bilo koje zatieno

prirodno podruje, te promovie turistiku kulturu i ponaanje u skladu s pravilima uzatienim podrujima.

U zatienim dijelovima prirode, dolazi do sukoba razliitih interesa G onog zazatitom prirode s jedne strane i razvojem turizma s druge. 'urizam sam po sebi se zasniva nastepenu privlanosti prirodnih elemenata i motiva. Antenziviranjem turistike djelatnosti

poveava se i pritisak koji ona stvara na zatieno podruje. $atiena podruja +osne ieregovine, samim tim i antona %arajevo nemaju strategije monitoringa turistikih utiaja,

pa se svaka pria opreno posmatra zbog nepostojanja relevantnih podataka o broju dolazaka,te kapaitetima nosivosti zatienih podruja, pa se turistiki razvoj zasniva na kratkoronim

planovima ili na standardnoj ponudi. U ilju odravanja standarda zatite, ali i istovremenogstvaranja destinaija koje turistiku ponudu u budunosti mogu bazirati na kvaliteti svoje

prirodne sredine, kao sve aktuelnije rjeenje u razvoju turizma u zatienim podrujima

govori se o odrivom turizmu.

Prinipi odrivog turizma odgovaraju normama koje reguliu mjesto, ulogu i naindjelovanja turizma u zatienim podrujima. drivi turizam i ekoturizam ne

podrazumijevaju i inkorporiraju samo probleme opstanka geografske sredine u datomtrenutku, ve se u osnovama njihovog konepta nalazi dominantni krajnji iljD odravanjevisokog nivoa stanja kvaliteta prirodne sredine i doivljaja turista. drivi turizam

podrazumjeva prilago!avanje prinipa odrivosti speifinostima, osobenostima svakogpojedinanog zatienog podruja, te predstavlja kategoriju primjenljivu na odnos turizma i

geografske sredine uope, dok je ekoturizam je samo vid speifinog uklapanja odrivogturizma u reim zatite datog podruja.

);akle, ekoturizam oznaava samo jednu konkretniju kategoriju odrivog turizma,odnosno oblik turizma koji je formiran za potrebe turizma u prostorima pod reimomzatite.-:ako rad tretira zatiena prirodna podruja antona %arajevo, podrazumijeva da se

2httpDCCHHH.un.orgCjsummitChtmlCdoumentsCprepEfinalIpapersCaonf/00pEIe.pdf, pristupljeno /E./F.EF/E."


7/158


razvoj turizma treba bazirati na prinipima odrivog turizma.


8/158


konstatovano je i stanje turistike valorizaije zatienih podruja u antonu %arajevo, tedefinisano da li postoji izvjestan napredak u pogledu organizaije i odrivosti razvojaturizma.

Prilikom istraivanja i izrade magistarskog rada primjenjene su sljedee turistiko8

geografske metodeD analiza, sinteza, metoda analize teksta koja se odnosi na pregled i uvidumnogobrojnu dostupnu literaturu i zakone, komparativna metoda, metoda sistematizaije iklasifikaije, kartografski metod, statistiki metod, grafiki metod, te metoda terenskihopservaija, metoda intervjua kao i metoda anketiranja. artografski prilozi su izra!enikoristei NA%, paket programskih alata najadekvatniji za izradu grafikih priloga. 'erenskaistraivanja koja ukljuuju i metodu intervjua, bila su kljuna za analizu trenutne turistike

ponude, uoavanje limesa turistikog razvoja i eventualnih negativnih posljedia turistikograzvoja. oritenje metode intervjua turista, za ilj je imala utvr!ivanje obrazaa njihovog

ponaanja, razloga njihove posjete, te njihovom odnosu prema zatienim podrujima.'erenska istraivanja provedena tokom EF/E. i EF/:. godine koritenjem prevashodnometode direktnog, usmenog intervjua sa uposleniima javnih preduzea u ijoj nadlenosti jeupravljanje zatienim podrujima %kakava, Jrelo +osne i +ijambare, te strunjaimarazliitih profila u oblasti zatite prirode, te turistima i lokalnim stanovnitvom.

Podai u upitnike uneseni su u vidu tekstualnih odgovora, pri emu su potovaniprinipi dobrovoljnosti i anonimnosti ispitanika, naroito kada su u pitanju turisti i lokalnostanovnitvo, te nepristrasnosti istraivanja.


9/158


usvajanja strategije mora obavljati uz prisustvo i uz saradnju svih interesnih grupa(investitori, lokalna zajednia, predstavnii vlasti itd."

U upravljanju zatienim podrujima, potreban je novi konept, u okviru kojegodrivi turizam mora predstavljati vaan dio strategije upravljanja, jer e najatraktivnijeturistike destinaije u budunosti biti one sa ouvanom prirodnom sredinom i autentinomlokalnom kulturom.


10/158


znaajniji nauno8struni doprinos prouavanju ovog podruja sa aspekta zatite iuspostavljanja zatienih prirodnih podruja, ali ne s namjerom da se umanjuje vanost iznaaj ostalih.

5jerenja temperature vode Jrela +osne u periodu od /0O0. do /01:. godine vrio je'vrtko anaet, kao i utvr!ivanje hemijskog sastava vode na izvoru. =a osnovu svojihistraivanja anaet je zakljuio da je opravdaniji naziv vrela +osne, a ne vrelo jer se radi ovie razliitih izvora.

Prva speleoloka istraivanja +ijambarskih peina zapoinju ve krajem /0. stoljea,na to ukazuju i najstariji potpisi u unutranjosti peine. =akon toga, peine posjeuju iistrauju lanovi prvih bosanskohereogovakih planinarskih klubova kao to suD )Prijatelji

prirode-, )osmos- i )+jelania-, ali ovi prvi istraivai nisu ostavili nikakve pisanedokumente, rtee ili fotografije iz peine. ao i mnoge druge peine u +osni i eregovini,

+ijambarske peine prvi put spominju u svojim radovima speleobiolozi (4pfelbek /0F/",nakon otkria nove vrste tvrdokrila (4ntroherpon stenoefalum" u %rednjoj bijambarskojpeini. Prve popularne tekstove o +ijambarama donose poznati bosanski planinari Jejsiluri (/0OF" i #ugen urmii (/0OO".

Prva ozbiljnija istraivanja prirodnih vrijednosti i motiva u +osni i eregovini kao iprijedlozi njihove zatite potiu iz sredine pedesetih godina EF.stoljea, u najvie u okvirurada


11/158


=a mogunost turistike eksploataije peina u +osni i eregovini osvre se ponovo


12/158


prirodnih vrijednosti podruja )+ijambara-, u okviru projekta kojeg je pokrenuo antonalnizavod za zatitu kulturno8historijskog i prirodnog naslije!a.

pseno istraivanje i parametrizaija svih fizikogeografskih i drutvenogeografskihkarakteristika podruja %kakava preduzeti su u svrhu izrade elaborata -Jalorizaija

prirodnih vrijednosti podruja %kakava*, iji je nosila izrade 7entar za ekologiju iprirodne resurse Prirodno8matematikog fakulteta Univerziteta u %arajevu i -%eparatzatite ireg prostornog obuhvata %kakava*, nosila izrade je antonalni $avod zazatitu kulturno G historijskog i prirodnog naslije!a %arajevo. vi elaborati izra!eni su utoku EFF/.godine kao osnova za donoenje dluke o proglaenju ireg podrujavodopada %kakava spomenikom prirode. Aste godine, tim u sastavuD %ulejman


13/158


i poglavlja o flori, biljnim zajedniama, ihtiopoulaiji, krupnim sisarima, umama, a posebnosu obra!ena i predstavljena vrijedna prirodna podruja.

Neoloke i hidrogeoloke karakteristike podruja vodopada %kakava obradili su%afet Kii i Qerid %kopljak u radu )%kakava G primjer geoloke batine u trijasu okoline

%arajeva, koji je objavljen EF//.godine.

;oprinos speleolokim istraivanjima dali su @asminko 5ulaomerovi i %imone5ilanolo u svom radu )$atieni pejzaz +ijambare 8 speleoloka komponenta-, koji je

objavljen u asopisu )=ae ume-u deembru EF//.godine.

Prostorno8planska dokumentaija koja je tretirala prirodna podruja iznimne vrijednostikoja se nalaze na podruju dananje administrativne jedinie antona %arajevo (prevashodno

podruje Agmana, +jelanie i 'rebevia" jeD

- Neneralni urbanistiki plan grada %arajeva (Kasopis za arhitekturu, urbanizamprimjenjenu umjetnost i industrijsko oblikovanje, +r. E8: A %arajevo, /01:"

- U periodu pripreme grada %arajeva za odravanje VAJ $A W9O ura!ena je obimna

prostorno G planska dokumentaija. Po obimu zahvata u prostoru premaili su svedosadanje poduhvate u %arajevu. $a planinske prostore Agmana, +jelanie i @ahorineura!en je Prostorni plan posebnog podruja za potrebe odravanja VAJ $imskiholimpijskih igara %arajevo 8polazne osnove (%lubene novine grada %arajeva, broj12CT0"

- #laborat onepija sistema izgradnje i odravanja javnih zelenih povrina u gradu%arajevu (nosila izrade $avod za planiranje razvoja grada %arajevo, /09F.godina"

- Prostorni plan +osne i eregovine za period od /09/. do EFFF.( )%lubene novine

%


14/158


prirodne sredine (studija zelenila, potenijalna vegetaija, kulturno8historijsko iprirodno naslje!e, klime, geologije, upotrebna vrijednost zemljita". Jalorizovani supojedinano ali i u me!usobnim interakijskim odnosima, to je u korelaiji sa drugimsteenim vrijednostima (obim i karakter gradnje, kapaiteti, sadraji, stepen

izgra!enosti, koefiijent izgra!enosti itd." predstavljalo osnovu za preiziranjekonepta prostorne organizaije.Utvr!ene kategorije objekata prirodnog naslje!a(uma park, park prirode, naionalni park, rezervat prirode" objedinjene su podnazivom


15/158


'reskaviom na jugu, +jelaniom na jugozapadu, @ahorinom na jugoistoku, sarajevskimzrenom na sjeveroistoku te Kemerskom planinom na sjeverozapadu.

!r#! 1.? Geogr!&'() *o+o,!$ !"#o"! S!r!$evo

%mjeten je -izme!u O:X:2W i OOXTW sjeverne geografske irine, te izme!u /9XFW i/9X:9W istone geografske duine sa entrom antona (u blizini aerodroma" ije su tanegeografske koordinate O:XO0W22WWs.g.. i /9XEFWFOWW i.g.d.


16/158


!r#! 2.? To*ogr!&'(! (!r#! !"#o"! S!r!$evo1prema topografskoj karti Bosne i "er#egovine! list Sarajevo R ,:0-- ---! o$radio autor! 0-,F.+

U irem podruju antona %arajevo dominiraju mezozojske formaije. -=jihovuzapadnu vanjsku graniu tvore uglavnom formaije paleozoika i djelimino na sjeveruformaije kenozojske starosti. ;ominantne mezozojske geoloke formaije koje imaju dostasloenu litostratigrafsku osnovu su nastale kao posljedia brojnih strukturnih poremeaja kojisu se, kroz brojne tektonske faze i potfaze, odvijali u geolokoj prolosti ovog podruja. Unavedenom irem terenu su fragmentarno uoljive formaije sa slatkovodnim plioenskim

1-


17/158


nevezanim i kvartamim, uglavnom glaijalnim fluvioglaijalnirn sedimentim* 1. Prostorantona %arajevo karakterie nestabilnost terena i pojava klizita, koja su u velikoj mjeriuzrokovana i neplanskom gradnjom.

Riri prostor antona %arajevo pripada morfostrukturnoj jelini sredinjih bosanskih;inarida, odnosno smjeten je u prelaznoj zoni iz vanjskih u unutranje ;inaride. Umorfografskom smislu ovaj prostor pripada planinsko8kotlinskoj oblasti +osne ieregovine.

Pozitivne i negativne morfostrukturne jeline na podruju sarajevskog kantona nastalesu kao rezultat sloenih geotektonskih proesa. Azme!u glavnih antiklinala, morfojelinaAgmana i +jelanie, 'reskavie, @ahorine, 'rebevia i zrena smjetene su morfostrukturesinklinalnog tipa, kotline i rijenim doline. )=ajvea i najznaajnija od njih je %arajevskakotlina koju obrazuju nizvodni dijelovi dolina pet veih rijeka, tzv. Petorijeje, i koja

predstavlja prvo od nekoliko kompozitnih proirenja %arajevko 8 zenike zavale. Azuzetnamorfoloka ralanjenost jelokupnog prostora vidljiva je iz odnosa najnie take na mjestusjeita administrativne granie antona i aluvijalne ravni rijeke +osne (nizvodno od3jeeva" OOF m i vrha +jelanie E.F19 m.-

anton %arajevo je smjeten u krajnjem junom dijelu sjevernog umjerenog toplotnogpojasa i sjevernom dijelu sjevernog sutropskog pojasa, te je podloan utiaju toplih i vlanihmaritimnih zranih masa sa 4tlantika te suhog i hladnog zraka iz unutranjosti 4zije. PremaYppenovoj klasifikaiji klime, prostor antona %arajevo pripada klimatskom tipu koji ima

oznake umjerenotople kine klime sa toplim ljetom.T

Nlavni tipovi klime na prostoru antonasu 7f (do oko /.FFF m n.v.", ;f (/.FFF m do E.FFF m n.v." i #' klimatski tip iznad E.FFF mn.v.

-idroloku okosniu itavog prostora (preko 9FZ" ini dolina rijeke +osne i dolinenjenih veih pritokaD $ujevine, eljeznie, 5iljake, Jogoe, 3jubine, 5isoe i %tavnje. U

junom dijelu antona, ulogu hidrolokog kolektora ima 7rna rijeka, odnosno


18/158


19/158


ivotinjskih vrsta pa sve do velikih teritorijalnih prostranstava. $atiena podruja seuspostavljaju prije svega u svrhu naunih istraivanja, zatite speifinih objekata prirodnesredine, obrazaovanja, ouvanja geo i biodiverziteta, te razvoja odrivog turizma. Pruajumogunost za istraivanje, monitoring, obrazovanje i trening na lokalnom nivou kao i

mogunosti za komparativne istraivake i monitoring programe na regionalnom nivou.

;efinisanje, odre!ivanje i upravljanje zatienim podrujem ima za ilj da pokaeda se konzervaija prirode i njenih resursa moe koristiti za podstianje odrivograzvoja koji je zasnovan na naunim istraivanjima, te saznanjima koja su rezultat radavelikog broja strunjaka razliitih profila. $atieno podruje osigurava zatitu lokalnih

biljnih i ivotinjskih vrsta, te jelokupne geografske sredine, koja je neophodno radiouvanja geo i biodiverziteta.

+ogato prirodno naslije!e svrstava +osnu i eregovinu u red najbogatijihevropskih zemalja. anton %arajevo tako!er, posjeduje znaajne prirodne vrijednosti, na ijojse zatiti i valorizaiji u turistike svrhe, radi posljednjih godina od strane nadlenihministarstava i instituija u saradnji i sa nevladinim organizaijama. =jihova zatita iouvanje utvr!uje se konkretnim propisima o zatiti koje donesi %kuptina antona.


20/158


Postoji vie vrsta zatienih podruja koja se u zavisnosti od stepena rariteta ikurioziteta, te estetskih vrijednosti njima pripadajuih prirodnih elemenata, razlikuju poreimu zatite koji se u njima sprovodi. U mnogim dravama su prisutne razliitekategorizaije zatienih podruja, me!utim prema AU7=8u, postoje sljedee kategorije

zatienih podrujaD/F

o I kategorijaD strogi prirodni rezervati ili podruje divljine 8 predodre!ena samo za

nauna istraivanja iCili praenje okoliaLo II kategorijaD naionalni parkovi G zatieno podruje odre!eno za zatitu ekosistema

i duhovne, naune, obrazovne, rekreaione i posjetilake svrheLo III kategorijaD spomenik prirode G zatieno podruje za konzervaiju speifinih

prirodnih pojavaLo IV kategorijaD habitati G zatieno podruje odre!eno samo za konzervaiju i

intervenije u upravljanju podrujemLo V kategorijaD zatieni pejzai G zatiena podruja karakteristina po prirodnoj

ljepoti namjenjena konzervaiji i rekreaiji (zatieni krajolik, park uma, parkprirode, regionalni park i memorijalno podruje"L

o VI kategorijaD zatieno podruje prirodnih resursa (odrivo koritenje prirodnih

ekosistema, npr. gazdovanje resursima zatienog podruja"L

=akon to je odabrano potenijalno podruje koje e se titi, prikuplja sedokumetaija i rezultati prethodno obavljenih relevantnih istraivanja zvaninih instituijaiCili strunjaka iz oblasti zatite prirode. Prikupljena dokumentaija treba da poslui kaoosnova za dalja istraivanja u ilju ispitvanja opravdanosti uspostave zatienog podruja.

Qederalni $akon o zatiti prirode (%lubene novine br. ::C F:. god." kroz ope iposebne mjere zatite (poglavlja JA i JAAL lan E/. 8 lan :/. ovog zakona", te $akon ozatiti ivotne sredine


21/158


-Poseban zakon o proglaenju naionalnog parka donose entitetski parlamenti, aposeban zakon o proglaenju spomenika prirode i zatienog pejzaa, u Q+i donosekantonalne skuptine.

Usvojeni zakon sadri D

[ ope odredbe,[ granie obuhvata,

[ mjere zatite,

[ aktivnosti na zatienompodruju,

[ nadzor i kaznene odredbe i

[ prijelazne i zavrne odredbe.*//

Uspostava zatienih podruja podrazumijeva odre!enu proeduru koja je zakonskiregulisana. 5inistarstvo za prostorno ure!enje i okoli tenderom bira tim strunjaka,

instituiju ili njih vie koji e pripremiti studiju o prirodnim vrijednostima predloenogzatienogpodruja. =akon projene i valorizaije elemenata prirodne sredine, donosi se$akon oproglaenju zatienog podruja. Poslije donoenja zakona, ponovo se tenderom

bira tim strunjaka i nadlena instituija, odnosno njih vie koji treba da donesu planupravljanja zatienim podrujem koji izme!u ostalog propisuje mjerniama koje suaktivnosti doputene u zatienom podruju, s obzirom na kategoriju zatite podruja.Upravlja zatienog podruja implementira plan i ne smiju vriti nikakve izmjene bez

prethodnog odobrenja nadlenog ministarstva.

U skladu sa postojeom zakonskom regulativom u oblasti zatite prirode, kantoni suodgovorni za uspostavu novih zatienih podruja koja spadaju u AU7= kategoriju AAA inie. U Qederaiji +i, u pore!enju s ostalim kantonima, samo anton %arajevo imarelativno efikasan sistem za uspostavu i upravljanje zatienim podrujima, te jeizvedeno nekoliko studija o vrijednosti pojedinih zatienih podruja.

T!e+! 1. S!,e#!( '!dr,!$! *+!"! /*r!v+$!"$! 9!#)


22/158

u

BiH

Zagov


onzervaijska projena

Astorijski i trenutni konzervaijski status,odlike vrijednosti lokaije (raznolikost biljnihi ivotinjskih vrsta, ouvanost prirode,reprezentativnost zajednia", prijetnje,potenijalne vrijednosti, speifine vrste

7iljevi upravljanja

idrologija, biljne zajednie, speifine vrste,

edukaija

i istraivanja

granienja

granienja, prirodni proesi, spoljni utiaji,remeenje, zaga!enje, zakonska ogranienja,resursi, sigurnost

%mjernie za upravljanje%peifini projekti, raionalana i objektivan

(ukljuujui definiiju uspjeha" radni plan,planovi i metodologija istraivanja

5onitoring aktivnosti

5onitoring i evaluaija projekta, vremenskiokviri i podnoenje izvjetaja

;odaiarte, podai, protokoli

I9vor?Sug %., ;rekovi =., 4daip $., EFFTD ako javno zagovarati zatitu prirode u +i\ 3egislativa i metodologija,7entar ivilnih iniijativa, %arajevoL str. :2

2.2.1. U+og! "ev+!d)"); org!")9!)$! ) +o(!+"e 9!$ed")e

$atita i ouvanje geografske sredine kroz odgovarajue zoniranje iupravljanje, te konzervaija prirode i njenog geo i biodiverziteta u kombinaiji sa odrivomeksploataijom i upotrebom prirodnih resursa za ilj ima osiguravanje dobrobiti i dobiti zalokalnu zajednie.

%loenost fenomena turizam i brojnost subjekata ukljuenih u njegov razvoj, posebnou zatienim podrujima, podstakla je odgovorne instituije na globalnom nivou i brojne

naunike da rade na razvijanju modela upravljanja u skladu sa prinipima odrivog razvoja.+ez uea lokalne zajednie nema odrivog razvoja turizma, to su potvrdili i Ujedinjeninarodi./E=a destinaiji, kao osnovnoj jelini u razvoju i realizaiji turistikog proizvoda,istrauju se optimalni modeli planiranja, posebno sa aspekta organizaije ovog proesa.

=epotovanje i neprovo!enje osnovnih zakonskih odredbi, korupija, te neplanska istihijska izgradnja su doveli do evidentne degradaije prirodne sredine, to je alarmiraloformiranje i aktivno uee ekolokih i drugih udruenja u oblasti zatite prirode,uspostavljanja zatienih podruja, kao i unapre!ivanja razvoja turizma. #fikasnoupravljanje razvojem turizma u zatienim podrujima antona %arajevo, zahtjeva

12 4genda E/, M3oal 4uthoritiesM, %etion AAA, 7hapter E9, U= samit,


23/158


definisanje jasne strategije razvoja i upravljanja odrivim razvojem turizma kojipodrazumijeva koordinaiju naionalnih i lokalnih organa vlasti, te nevladinog sektora uzaktivno uee lokalne zajednie.

Uloga nevladinog sektora u zatiti i ouvanje prirodne sredine u antonu %arajevo seu poetku svodila na akije lokalnog i regionalnog tipa, edukaije u kolama i lokalnimzajedniama, te podizanje svijesti lokalnog stanovnitva kroz infomativne kampanje, a sve siljem podizanja svijesti o vanosti zatite prirode i uspostavljanja zatienih podruja. Jeliki

problem su i finansijska sredstva, koja su u poetku bila iskljuivo donatorska, a vrlo malipotiaj je dolazio od strane domae vlasti. =evladin sektor je i kroz medije upozoravao teistiao znaaj ove problematike, to je bio i jedan vid pritiska da vlasti poduzmu konkretnemjere i korake, te su mediji odigrali vanu ulogu u davanju informaija, jaanju nevladinogi ivilnog sektora u zatiti prirode, te postali nezamjenjivi faktor u oblasti zatite prirodnesredine.

;egradaija i unitavanje prirode pravdalo se nepostojanjem aktuelne zakonskeregulative, te nepotovanjem i nemogunou uskla!ivanja postojeih, starih zakona sanovonastalom situaijom. =apori ivilnog i nevladinog sektora doprinijeli su donoenju setaokolinih zakona u Q+i (%lubene novine br. :: od /0.FT.EFF:." koji su posluilik a o dobar zakonski temelj za rjeavanje nagomilane problematike u oblasti zatite

prirode./:3okalna zajednia bi trebala biti pokreta ideja, iniijativa i akija i djelovati uilju rjeavanja problema naruavanja prirodne sredine, te predlagati rjeenja spomenutih

problema. =evladin sektor i lokalna zajednia trebaju raditi na rjeavanju zajednikog

problema, djelovati prema vlastima lokalne zajednie, a zatim zajedniki i prema viimnivoima vlasti, u ovom sluaju dravnim.

Jladajue strukture treba da u saradnji sa stanovnitvom i nevladinim sektoromuloe u nauna istraivanja i konsultaije sa strunjaima iz razliitih oblasti, kako biusvojili strategiju razvoja turizma, koja e na najbolji nain zadovoljiti potrebe svihinteresnih strana, osigurati profit bez naruavanja kvaliteta zatienog podruja, teunaprijediti turizam u zatienim podrujima antona %arajevo. Prije svega treba definisatifokus turistike ponude, odnosno koje aktivnosti e biti okosnia turistike ponude u

zatienim podrujima, to bi osim unapre!enja turistike ponude, uvjetovao i puno boljiodnos lokalnog stanovnitva sa vlastima i upravom zatienih podruja sarajevskog kantona.vakav vid saradnje bi poboljao komunikaiju sa lokalnom zajedniom koja je zasad nanezavidnom nivou.

Aniijative i ideje o uspostavi zatienih podruja, pored zvaninih instituijaantona %arajevo, moraju dolaziti i od strane nevladinog sektora, strunjaka razliitih

profila u ovoj oblasti, te lokalne zajednie. 3okalna zajednia esto ne prepoznaje prednostii anse koje se ukazuju prilikom zatite odre!enih podruja, te ih esto odbauje usljedneinformisanosti, to djelimino i koi zakonske proedure zatite prirode koje sprovodi

1"$akonska regulativa zatite prirode obra!ena je u poglavlju E.O.

2%


24/158


kantonalno ministarstavo i javne ustanove.

U postupku od pokretanja iniijative do proglaenja podruja zatienim, nevladinsektor tako!er ima vanu ulogu. 'reba da daju iniijativu, organizuju i pokreu javne

skupove, tribine ili rasprave, upoznaju lokalno stanovnitvo posredstvom medija o vanostizatite prirode. 'ako!er, nevladin sektor treba da posreduje u konfliktnim situaijama.-3okalna zajednia plai se zabrana usljed proglaenja zatienih podruja (zabrana ispae,sjee, lova...". =evladin sektor se mora staviti u i funkiju zatite prirode, ali i tititi lokalneinterese. 'o e se postii aktivnim ueem u odre!ivanju grania zatienih podruja, zatimodre!ivanju zona sa razliitim reimima zatiteD od strogo zatienih entralnih zona do

periferija sa manjim stepenom zatite i razvojnim ansama za lokalno stanovnitvo.*/O

Planove upravljanja i turistikog razvoja zatienih prirodnih podruja u antonu%arajevo treba raditi u kombinaiji sa konsultativnim radioniama sa zainteresiranimstranama. U izradu planova treba ukljuiti lokalno stanovnitvo, predstavnike kantonalnihorgana i nevladinog sektora, to me!utim nije bio sluaj do sada u antonu %arajevo. @avnerasprave nisu odravane, te ne postoji nain kako se informisati o odravanju istih.rganiziranjem javnih rasprava i konsultativnih radionia dala bi se prilika svim korisniimai zainteresiranima da prezentiraju svoja razmiljanja, te kako bi neke od predloenih mjera iaktivnosti utjeale na stanovnike i korisnike zatienog podruja. Ukljuivanjem lokalnogstanovnitva i drugih korisnika u proes izrade planova upravljanja, unapre!uje se turistika

ponuda i omoguava odrivi razvoj zatienih podruja koji odgovara lokalnim potrebama ioekivanjima.

;obra komunikaija i saradnja vlasti, nevladinog sektora i lokalnog stanovnitvanamee se kao imperativ prilikom planiranja i definisanja strategije razvoja i unapre!enjaturizma u zatienim podrujima, koja bi za ilj prije svega imala smanjenje tetnih utiajaturista na zatieno podruje i ivot lokalnog stanovnitva.

=evladine organizaije trebaju konkurisati za finansijska sredstva kod inostranih idomaih fondova. Projekti finansiranja od strane #vropske unije esto moraju bitisufinansirani iz domaih izvora. vakav pristup )odozdo prema gore- ()bottom up-"

zahtjeva i izgradnju novih odnosa izme!u lokalnih i viih organa vlasti, uz pretpostavku darazvoj mora biti iniiran iljevima, karakteristikama i iskustvima lokalne zajednie.

Posljednja primjedba je ujedno i najvanija za razumijevanje i provo!enje proesaefikasnog upravljanja zatienim podrujima. #fikasno sudjelovanje javnosti u proesudonoenja odluka je kljuno za implementaiju odrivog razvoja. 'renutno je u naoj dravisudjelovanje lokalne zajednie uglavnom formalno i neefikasno. 3okalno stanovnitvo estone prepoznaje kakvu korist dobivaju zatitom. $atiena podruja su uglavnom nastala injima se upravlja na nain koji odgovara naionalnim i me!unarodnim interesima, a ne

1%Jarii 4., EFF9D $atita prirode 5e!unarodni standardi i stanje u +osni i eregovini, Udruenje za zatitu okoline$eleni G =eretva onji, EFF9, str.O9

2


25/158


lokalnim potrebama. Prava vrijednost geo i biodiverziteta za postojee i budue generaijenije prepoznata, te openito javnost ne sudjeluje u pripremi politika i planova.

2.3. Preg+ed #re"/#"o 9!#)


26/158



27/158


bzirom da veina zatienih objekata (prilog E" ne odgovara poslijeratnom $akonuo zatiti prirode, odnosno nije izvrena njihova nova kategorizaija, trenutno se ne moeodrediti njihov pravni status, pa s tim u vezi ni izvriti ozbiljnija, planska valorizaija uturistike svrhe. $a razliku od ovih podruja, u +osni i eregovini postoje zatiena

podruja koja su u velikoj mjeri prilago!ena novom $akonu, te egzistiraju kao regularnejavne instituije sa vlastitom upravom. (tabela E". =pr., +ardaa, iako je na popisu vanihmovarnih stanita odnosno predstavlja


28/158


Qederaiju +i, to se u okviru puno ire teritorije bez utvr!ene kategorije vrijednostikandiduje za dalja iljana istraivanja i prostorno8plansku dokumentaiju.*/0

$a zatieni pejza M+ijambareM i %pomenik prirode M%kakavaM izra!eni su prostorni

planovi. %pomenik prirode MJrelo +osneM nema Prostorni plan (u toku je priprema", ali imaPlan upravljanja prema kojem @U )$atiena prirodna podruja antona %arajevo- radi. )=asjednii odranoj E1. marta EF/:. godine, Jlada antona %arajevo utvrdila je =art zakona o

proglaenju $atienog pejzaa )'rebevi- i predloila da se nakon razmatranja ovaj nartuputi na javnu raspravu. vim nartom predlae se zatita podruja 'rebevia i njegovih

prirodnih vrijednosti koji su od znaaja za anton %arajevo na prostoru od :09hektara. Preizirane su tane granie obuhvata, kategorija zatienog podruja i zoniranje

podruja.-EF

19Prostorni plan antona %arajevo za period od EFF: do EFE: godine. %arajevo, EFF1.str. :O20httpDCCHHH.zppks.baCbsCnodeCET29,pristupljeno FT.FO.EF/:.

29
http://www.zppks.ba/bs/node/2758http://www.zppks.ba/bs/node/2758http://www.zppks.ba/bs/node/2758


29/158


!r#! 3.? Pr!v"o 9!#)


30/158


2.=. -!(o"od!v") ) )"'#)#/)o"!+") o(v)r de&)")'!"$! 9!#)


31/158


o )$akon o zatiti okolia (okvirni", ukljuujui popratne proedure integriranog okviraizdavanja okolinih dozvola, kao to su projena utjeaja na okoli, zasnovano nakoneptu integralne kontrole i prevenije od zaga!enja (APP7".

o $akon o zatiti prirode,

o $akon o zatiti voda,

o $akon o zatiti zraka,

o $akon o upravljanju otpadom,

o $akon o fondu za zatitu okolia.-E:

;a bi se navedeni zakoni u potpunosti primjenjivali potrebno je uskladiti kantonalnezakone, te donijeti niz podzakonskih akata.

Prije donoenja i usvajanja novog seta zakona, zatiena podruja u +osni i eregovinisu kategorisana u skladu sa prijeratnim $akonom o zatiti kulturno 8 historijskog i prirodnognaslije!a, prema kome su postojale sljedee kategorije zatiteD

o =aionalni park

o Park prirode

o


32/158


Prijedlog za proglaenje zatienim prirodno zatienog podruja i naionalnog parkadaje Qederalno ministarstvo, za proglaenje podruja zatienim pejzaom i spomenikom

prirode kantonalna ministarstva. Proglaenje pejzaaCkrajolika i spomenika prirode koji se

nalaze na podruju dvaju ili vie kantona daje Qederalno ministarstvo.;oneseni su i usvojenizakonski akti na nivou Q+i o sadraju i metodama vo!enja registra zatienih podruja,uslovima pristupa zatienom podruju, sadraju i nainu izrade planova upravljanja, temjerama za istraivanje ili ouvanje kako bi se sprijeio znaajan negativan utiaj.

$akon o zatiti prirode Qederaije +osne i eregovine predvi!a donoenje planovaupravljanja za svako zatieno podruje za odre!eni vremenski period. $akonom o

prostornom ure!enju antona %arajevo je definisano da se za ova podruja donose prostorniplanovi posebnih obiljeja. $atieni pejza M+ijambareM i %pomenik prirode M%kakavaMimaju prostorne planove, dok za %pomenik prirode MJrelo +osneM ne postoji Prostorni plan

(u toku je priprema", ali postoji Plan upravljanja.

U okviru strukture koja je uspostavljena ;ejtonskim mirovnim sporazumom, teko jeraionalizirati zakone, politike i aktivnosti u oblasti okolia i uiniti ih konzistentnim.


33/158


=a dravnom nivou, pitanja okolia i spadaju u nadlenost %ektora za prirodneresurse, energetiku i okoli 5inistarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa.(grafikon /"-%ektor je podijeljen u est odsjeka, koji se bave okoliem, primarnom energetikom i

politikama, sekundarnom energijom i projektima, turizmom, vodenim resursima i

provo!enjem projekata.*

"%


34/158


Gr!&)(o" 1.? N!d+e,"o'#) )"'#)#/)$! / /*r!v+$!"$/ 9!#)


35/158


utvr!uju kako je ve istaknuto kroz pripremu prostorno8planske dokumentaije. %pomenikomprirode -%kakava* i $atienim pejzaem -+ijambare* je do EF/F.godine upravljalopreduzee ) %arajevo8ume-i to posebna organizaiona jedinia G %ektor za ekologiju iupravljanje podrujima posebne namjene.

d EF/F. godine, zatienim podrujima u antonu %arajevo upravlja novoformiranajavna ustanova. -antonalna javna ustanova za zatiena prirodna podruja registrovana je 2.februara EF/F. godine i svoj rad definie na osnovu Planova upravljanja za zatiena

podruja. @avna ustanova obuhvata sljedea zatiena podrujaD %pomenik prirode MJrelo+osneM, %pomenik prirode )%kakava- i $atieni pejza )+ijambare-. $adai @avneustanove su zatita i ouvanje izvornih prirodnih vrijednosti (geolokih, hidrolokih,

biolokih" i ambijentalne raznolikosti, kao i obezbje!ivanje nesmetanog odvijanja prirodnihproesa, te nadzor nad provo!enjem uslova i mjera zatite na zatienim podrujima.*E1

$akonskim odredbama se reguliu obaveze antona %arajevo u oblasti zatite prirode,te uspostavljanju i upravljanju zatienim podrujimaD

Skuptina

o donosi Plan zatite prirode (lan /9., stav O." usaglaen sa Qederalnom strategijom

zatite prirode koji se dostavlja Qederalnom ministarstvu prostornog ure!enja iokoliaL

o donosi posebne zakone o proglaenju zatienog pejzaa i spomenika prirode (lan

:F., stav 0."L

o osniva antonalni fond za zatitu okolia (lan O2., stav E."L

o donosi $akon o proglaenju ireg podruja vodopada -%kakava* spomenikom

prirode (rok / godina za usaglaavanje s federalnim zakonom kantonalnih propisa(lan 2:., stav :."L

o prostorno8planska dokumentaija za zatiene pejzae i spomenike prirode.

o donosi $akon o proglaenju ireg podruja -Jrela +osne* spomenikom prirode (rok/ godina za usaglaavanje s federalnim zakonom kantonalnih propisa (lan :F., stav0."L

4lada Kantona

o ;onosi poseban plan upravljanja za svaki zatieni pejza8+ijambare (lan :/., stav

2.".2$preuzeto sahttpDCCHHH.zppks.baCbsCoInama ,pristupljeno E/.deembra EF/E.

"$
http://www.zppks.ba/bs/o_namahttp://www.zppks.ba/bs/o_namahttp://www.zppks.ba/bs/o_nama


36/158


5inistarstvo prostornog ureenja i zatite okolia

o Podnosi prijedlog za proglaenje zatienog pejzaa i spomenika prirode (Klan :F.,

stav E.".

-U vezi instituionalnog okvira zatite prirode, nadlenosti su podijeljene kako slijediD

*adlenost ministarstva

o poslove zatite prirode (lan /1., stav E." i toD

- davanje preporuka za odre!ivanje zatienih podrujaL

- davanje prijedloga za proglaenje zatienih podrujaL

- davanje miljenja i sudjelovanje u izradi i implementaiji strategije zatite prirodeL

o vodi registar zatienih podruja (pejzaa i spomenika prirode" iz svoje nadlenosti

(lan :F., stav /E."L

o dostavlja podatke iz registra Qederalnom ministarstvu jednom godinje (lan :F., stav

/:."L

o vri inspekijski nadzor putem kantonalnog inspektora za zatitu prirode (lan OF.,

stav E.".

no to federalnim $akonom nije adekvatno propisanoi odre!eno su lan E/, stav. E. istav :. koji se odnose na posebne propise. =ije utvr!eno ko ih donosi niti rok za donoenje.'ako!er, nisu preizirani naini i uvjeti zatite pejzaa, te nain izrade i vrste planova i

projekata zatite pejzaa.*ET

2-antonalni akioni plan za zatitu okolia, %arajevo EFF1.L str.10

"-


37/158


3. S*oe")( *r)rode S(!(!v!

%pomenik prirode )%kakava-, je prvo zatieno prirodno podruje u antonu%arajevo. Prema nalogu 5inistarstva prostornog ure!enja i zatite okolia, na osnovu

provedenih istraivanja izra!ena su dva elaborataD )Jalorizaija prirodnih vrijednostipodruja %kakava-, u februaru EFF/. godine, iji je nosila izrade 7entar za ekologiju iprirodne resurse Prirodno8matematikog fakulteta Univerziteta u %arajevu i )%eparatzatite ireg prostornog obuhvata %kakava-, izra!en u junu EFF/. godine od strane $avodaza zatitu kulturno G historijskog i prirodnog naslije!a antona %arajevo.

vi elaborati su bili osnova za donoenje dluke o proglaenju ireg podrujavodopada %kakava spomenikom prirode povrine /.O:F,T ha. na sjednii %kuptineantona %arajevo, odranoj E2.FO.EFFE. godine. dlukom su utvr!ene granie i kategorija

zatienog podruja, zone zatite, dozvoljene intervenije u zatienom podruju, kao ikoritenje prirodnih vrijednosti i upravljanje istim u ilju zatite speifinih prirodnihobiljeja zatienog podruja.

)Potrebno je napomenuti da su granie utvr!ene dlukom, nakon terenskihistraivanja i identifikaije, u Prostornom planu posebnog podruja prirodnog naslije!a)Jodopad %kakava-, predloene za proirenje, tako da bi ukupna povrina uizmjenjenim graniama trebala da iznosi /1EF,OO ha.-E9 Poslovi upravljanja zatienim

podrujima na prijedlog 5inistarstva prostornog ure!enja i zatite okolia povjereni su @P)%arajevo G ume- tj. posebno oformljenoj organizaionoj jedinii u okviru ;rutva,

)%ektoru za ekologiju i upravljanje podrujima posebne namjen-_, sve do osnivanja @U)$atiena prirodna podruja antona %arajevo- F2. februara EF/F., koja je otada preuzelaupravu.

3.1. Geogr!&'() *o+o,!$

%pomenik prirode )%kakava- nalazi se na sredinjem dijelu +osne i eregovine,

regiji %rednje +osne, u subregiji %arajevsko8zenike kotline. U administrativnom pogledupripada antonu %arajevo, odnosno opinama %tari grad, 7entar, Jogoa i Alija.

$atieno podruje )%kakava- u geotektonskom i geolokom smislu, pripada%redinjim ;inaridima, odnosno smjeteno je u entralno jursko8krednoj i gornje krednoj%arajevskoj flinoj zoni. 'eren grade raznovrsne stijene trijasa, jursko8krednog flia ideluvijalnih naslaga. %a planinom zren ini jedinstveni geomorfoloki kompleks sa vrloizraenom horizontalnom i vertikalnom ralanjenou reljefa.

)


38/158


iniijalne povri predstavljene hipsometrijski najviim obliima na oko /.2FF m

(+ukovik,


39/158


!r#! =.? To*ogr!&'() *o+o,!$ SP 4S(!(!v!61prema topografskoj karti Bosne i "er#egovine! list /aletii R ,:0H ---! o$radio autor! 0-,F.+

3.2. T/r)'#):() o#)v)

3.2.1. Pr)rod"ogeogr!&'() #/r)'#):() o#)v)

=ajznaajnija prirodna vrijednost %pomenika prirode )%kakava- i turistiki motiv jeistoimeni vodopad, koji je evidentiran je kao spomenik hidroloke vrijednosti jo /02O.godinekada je sa neposrednim okruenjem u povrini od O,FF ha bio zatien posebnim aktom$emaljske vlade %


40/158


>o#o 1.? Vodo*!d S(!(!v!

Posebne estetske vrijednosti u ovom vodopadu daju i ivopisni kreenjai u oblikuterasa od koje se razbijaju vode potoka %kakava, te obruavaju u grotlo na dnu odsjekaodakle svoj tok nastavljaju ka Perakom potoku. Upravo zbog obruavanja vode potoka

preko visokog stjenovitog )skoka-, kao i razbijanja vode od krenjake terase, potok ivodopad je i dobio sv naziv %kakava. Potok %kakava se formira od povremenih izvoraloiranih izme!u +ukovika i +ijele


41/158


%pomenika prirode )%kakava- je Peraki potok. %a lijeve strane u njega utiu %ejinovakipotok i Najin potok. Peraki potok prima vie pritoka i to sa desne strane prima %ziu,@asinovaku rijeku, te sa lijeve strane %ejonovaki potok, potok %kakava i nekoliko

povremenih potoka.

Neomorfoloki fenomeni, klisure Perakog Jrela i +abinog Potoka, %uie, %tublinskogi @asikovakog potoka, zatim 7rvene %tijene, Jranjska %tijena i Uevia sa svojimgeomorfolokim fenomenima, te speifinim ve spomenutim endemskim vegetaijskimsklopom, doprinose atraktivnosti ovog podruja.

=a krajnjem jugu nalazi se planinsko uzvienje +ukovik, sa najviim vrhom od /2:Om koji ujedno predstavlja i najvei vrh na podruju %pomenika prirode )%kakava-, gdje jesmjetena i istoimena radiorelejna stania.

5ediinska, medonosna i endemina flora ovoga podruja predstavljaju prirodni

turistiki potenijal ovoga podruja, iji se znaaj moe iskoristiti za pojedine turistikeaktivnosti (edukativne marrute,kole u prirodi, foto safari".

5ediinska flora svojom raznolikou, fizioloko8faramakolokim djelovanjem, tekvalitetom zdrave sirovine prua velike mogunosti u razvoju edukaionog turizma. =a ovom

podruju je zastupljeno i razliito medonosno bilje koje svojom ljepotom pridonosi estetskojvrijednosti ovoga podruja kao i mogunosti razvoja foto safarija.


42/158


>o#o 2.? >+or! ) vege#!)$! S*oe")(! *r)rode 4S(!(!v!6 Bo'!"'() +$)$!" *!*r!# gr!C

3.2.2. A"#ro*oge") #/r)'#):() o#)v)

Prema podaima 5inistarstva prostornog ure!enja i zatite okolia, i premainformaijama dobivenih od zaposlenih u Planinarskom domu ) +ukovik-, U +abinom

potoku, na lokalitetu Podgradina se nalazi nekropola od pedesetak steaka, koja je donedavno

bila teko pristupana, te neistraena, me!utim lokalitet je od strane upravitelja oien iure!en u toku EFF0. godine. %teai su poredani u nepravilnim nizovima, od kojih se na okoosam nalaze uklesani speifini dekorativno G simbolini motivi. =eophodno je bolje trasiratii markirati pjeake staze sa to e omoguiti turistima da je posjete sa ili bez turistikogvodia.

=a istom lokalitetu se nalazi i )%vatovsko groblje- sa trinaest niana prelaznog stila sakraja /2. i poetka /1. stoljea, to predstavlja vrijedan objekat kulturnog naslije!a ovog

prostora. 'ako!er je ure!en, oien i obiljeen.

%"


43/158


Planinarski dom )%kakava-, izgra!en /0:E.godine nalazi se stotinu metara uzvodnood vodopada %kakava. ;o /0OE.godine u njemu su boravili Partizani =ahorevske ete, dok/0OO. godine naisti nisu saznali za to i spalili ga. sam godina kasnije obnovljen je, tedobiva naziv Planinarski dom ) %kakava-, a u proteklom ratu je ponovo uniten. Planinarsko

drutvo )Planinar- iz Jogoe je donedavno bilo vlasnik ovog objekta, me!utim nakonprodaje, objekat je u vlasnitvu antona %arajevo. %tari Planinarski dom )%kakava- nalazise na petiiji za proglaenje naionalnim spomenikom +osne i eregovine od straneomisije za ouvanje naionalnih spomenika.

+iiklistika utrka V7 +ukovik se odrava svake godine u augustu od EFF2. godine iprivlai sve vei broj uesnika iz ijele +osne i eregovine. rganizator ove sportskemanifestaije je +iiklistiki klub )'rek- iz %arajeva. ao to sam naziv kae, trka se odvijana podruju +ukovika, a mogunost prijave na ovo takmienje imaju lienirani inelienirani biiklisti.

U proljetnoj sezoni, svake godine odrava se) Planinarski mar- kada podruje%pomenika prirode )%kakava-, posjeuju planinari iz drugih planinarskih drutava irom+osne i eregovine. Nlavni ilj ovog skupa jeste druenje i upoznavanje planinara,razmjena iskustava, uivanje u prirodnim ljepotama, planinarenje zetienim podrujem kao iokolnim podrujima.

%a vodopada %kakava je EF//. godine organizovan prvi +ase @ump skok u +osni ieregovini, te je na ovaj nain vodopad %kakava postao novi +ase @ump e]it point istavljen je na mapu svjetskih +ase @ump destinaija. %kokovima je ujedno obiljeena i

deseta godinjia proglaenja podruja %kakava spomenikom prirode. ;oga!aj je propraenod strane mnogobrojnih pisanih i elektronskih medija. Udruenje )4eroklub modernog

padobranstva u +i* iz %arajeva je u sklopu projekta )d %arajeva do #vrope putemmodernog sportaWW organizirao )+ase @umpW- me!unarodne egzibiione skokove koji suodrani 2. i 1. maja EF/E. na podruju %pomenika prirode )%kakava-.

4ntropogeni turistiki motivi, kako kulturno8historijski tako i razliite manifestaijee doi do punog izraaja tek kada se na adekvatan nain interpretira za potrebe turista, a to%pomenik prirode )%kakava- trenutno ne nudi.

3.3. A"!+)9! *o'#o$e


44/158


Aako vanjsku saobraajnu povezanost karakterie slaba saobraajna infrastruktura kojaoteava dolazak turista u ovo podruje, povoljan saobraajnogeografski poloaj zatienog

podruja %kakava (udaljenost /E kilometara od %arajeva" ini ovo podruje ipak turistikiposjeenim. %trani i domai turisti na ovo podruje dolaze najee javnim prevozom

minibusom linija br.10 %utjeska Gselo =ahorevo ili vlastitim automobilom, odakle pjeienastavljaju put (duine Okm" do ulaza u %pomenik prirode )%kakava- na podruju Uevia.

sim ovog pristupa, najvie koriteni pristupi iz drugih pravaa su javnim gradskimprevozom ili automobilom preko %edrenika i $majeva do parkiralita na +ariama iliKavljaku, zatim preko sela 5oioi do +ukovika, kao i asfaltnim putem i automobilom prekoree, $eije Nlave, ;rljeva, 7repoljskog do +ukovika. 'erenskim opservaijama utvr!eno

je da posjetioi esto dolaze biiklom iz prava +aria i Kavljaka. Pristup iz Jogoe jemakadamskim putem preko otonja, obilje Nlave, Poljina, =ahorevskih brda do Uevia.

U toku EF/E.godine, ure!ena je i asfaltirana saobraajnia koja povezuje naselje=ahorevo sa zatienim podrujem. Postavljeno je 2OF kvadrata novog asfalta, te /:2 metarabetonskih ivinjaka. =a preostalom dijelu puta, nasut je novi tampon.

Podruje %pomenika prirode )%kakava- prua uslove za planinarenje, brdskibiiklizam i razne vrste ekstremnih sportova, kao i boravak u prirodi, odmor i relaksaiju.%arajevska regionalna razvojna agenija (%#


45/158


lokaliteta Uevie i od ovog mjesta trasom duine od OFFF m, zavrava u podnojuvodopada %kakava.

Aspod vodopada je izra!en drveni pjeaki most sa ogradom kojim su povezane obalepotoka %kakava. U podnoju vodopada niz strmu padinu izra!ene su stepenie sarukohvatom koje vode do prirodnog proirenja u vidu platforme sa koje je mogue boljeosmatranje i fotografisanje vodopada. 'ako!er, ure!ena je i staza koja se protee od podnojavodopada pa do vrha stijene sa koje se vodopad i obruava.

Azvreno je uklanjanje divljih deponija smea, postavljene korpe za otpatke kao iznakovi upozorenja o zabrani odlaganja otpada, te se vri njegovo redovno prikupljanje iorganizovani odvoz do gradske deponije, to rezultira uspostavom higijene ijelog prostora,kao i podizanja svijesti posjetilaa o potrebi ouvanja ovog podruja.

=a veem dijelu staza su izra!eni stepenie i rukohvati, to je svakako omoguilo

sigurniji prilaz donjem dijelu vodopada, dok se na vrhu nalazi ogra!eni vidikova saprelijepim vizurama na kanjon Perakog potoka

%adanji stepen pruanja usluga se ogleda kroz ustupanja vodia najavljenimposjetioima i grupama. va djelatnost je svedena na dnevne posjete, obilazak vodopada izadravanje na otvorenim prostorima. ljuni problem je izuzetno loa komunikaija iz

prava %arajeva, te nepostojanje ugostiteljskih objekata, informativnih punktova, koji eprivui potenijalne posjetioe.

U ovom zatienom podruju ve su uspostavljene odre!ene pretpostavke za

individualne i grupne organizirane posjete. Azgra!ena je najosnovnija putna infrastruktura teje formiran i vei broj pjeakih staza kojima je mogue sa razliitih strana od glavnihsaobraajnia, doi do zone vodopada. U strukturi posjetilaa dominiraju jo uvijek domai

posjetioi. rganizirane grupne posjete su dosta rijetke s obzirom na injeniu da autobusimanije mogue doi do zatienog podruja.

U ilju realizaije projekta na poboljanju infrastrukturnih sadraja na ovom podruju,iji je nosila %arajevska regionalna razvojna agenija %#


46/158


>o#o 3.? T/r)'#):() o)+)$!r Bo'# do vodo*!d! ) ed/(!#)v") *!"o)C

3.=. P+!")r!"$e r!9vo$! #/r)9! ) /"!*re@e"$e #/r)'#):(e *o"/de

=a ulazu u zatieno podruje ne postoji adekvatan parking. % obzirom da turistinajee u zatieno podruje dolaze automobilom, potrebno je izgraditi parking uz naplatu,pri emu je veoma bitno da isti bude uklopljen u prirodniu ambijentalnu jelinu, te da imaminimalan utiaj na ivotnu sredinu.Qormiranje turistike ponude i znaajniji turistiki razvoj

podruja se ne moe oekivati bez unapre!enja infrastrukture.

%-

Popravka staze do podnoja

vodopada Skakavac


47/158


Unutar ovog zatienog podruja mogu se razvijati sljedee rekreaijske aktivnostiDtrekking (postoji vie oznaenih staza i ruta", foto safari, biiklizam, penjanje, padobranstvo i

paragliding. %pomenik prirode )%kakava- trenutno ne nudi mogunost smjetaja, me!utim sobzirom na svoj povoljan poloaj, odnosno blizinu %arajeva to ne predstavlja prepreku za

razvoj turizma, ak tavie neopremljenost pejzaa i neizgra!enost veih smjetajnih objekatamoe biti komparativna prednost ovog podruja i doprinijeti njegovom prirodnom ambijentu.

U ilju razvoja odrivog turizma podruja, potrebno je izraditi i turistiki plan. vajdokument zahtijeva integrisanje s ostalim planovima zatienog podruja, kao to su planupravljanja biljnim i ivotinjskim svijetom, plan upravljanja riziima u situaiji poara itd.Ukoliko se zahtijeva zaseban plan razvoja turizma, obuhvat i broj detalja u njemu ovisit e osloenosti problema koje treba uzeti u obzir. vaj plan moe u detalje razraditi posebneturistike upravljake prakse, razmjetaj turistikih aktivnosti objekata, mjere politike kojimase upravlja turistikim aktivnostima, politiku ijena itd.

%pomenik prirode )%kakava- treba plan koji e definirati kako upravljati razvojemturizma i s njim povezanih aktivnosti. 'akav plan bi trebao detaljno preizirati posebnestrateke i operativne iljeve turistikog razvoja, te odrediti upravljake aktivnosti, budet,finaniranje i zoniranje podruja kako bi se realizirali zartani iljevi. ;rugim rijeima, planupravljanja turizmom u zatienom podruju ima za ilj maksimizirati koristi od turistikograzvoja uz istodobno minimiziranje trokova. U dizajniranju proesa planiranja vano jeusvojiti proedure koje su lako razumljive, lako se obrazlau i u kojima su odluke dosljedne.Posebno je znaajno da u proes bude ukljuena ne samo uprava zatienog podruja, nego igra!ani kojih se to tie, javnost, posjetitelji, privatni poduzetnii i strunjai razliitih profila.

;a bi se u proesu donoenja odluka osiguralo sudjelovanje svake interesne grupe u skladu snjenim speifinim znanjima, nuno je definisati program ukljuivanja javnosti, koji moe

biti veoma opsean ili skroman, u ovisnosti o potrebama. =a ovaj nain se mogu rjeavatikonflikti koji nastaju izme!u razliitih interesnih grupa .

Poseban vid turizma koji se moe razvijati na ovom podruju su adrenalinski parkovi.4drenalinski park je visinski poligon izgra!en uglavnom od drvenih stupova ili visokihstabala, sa stazama na visinama od / do /1 metara. Prelaskom staza i prepreka, vjeba se irazvija motorika, ravnotea i konentraija. 4drenalinski parkovi treba da nude razliite

staze, u zavisnosti od dobi i fizike kondiije turista, te prateu opremu. %ve su popularnijedestinaije avanturistikog turizma.

%)


48/158


>o#o =.? Adre"!+)"'() *!r( / I'#r)

(AzvorD httpDCCHHH.poklonime.hrCuploadsCimagesCadrenalinski.jpg"

3.5. Fo")#or)"g 9!#)


49/158


veoj povrini, te se isti prenio i na livade u obuhvatu zatienog prostora. Poar je uz pomopripadnika vatrogasne brigade u nonim satima lokalizovan.

U ilju zatite uma od nepoeljnih biotikih faktora sa atedrom za zatitu umaRumarskog fakulteta Univerziteta u %arajevu, redovno se obavljaju pregledi zdravstvenogstanja postojeih sastojina, na osnovu kojih se, uz stalni monitoring uposlenih, vri donoenjeodluka o mjerama koje vode njihovoj sve veoj stabilnosti. %vake godine se u ilju boljegouvanja umskih ekosistema preduzimaju radovi na obiljeavanju (doznai" oboljelih,zaraenih i u zimskom periodu oteenih stabala.

)U svrhu zatite uma od napada tetnih umskih insekata vri se, pored pomenutog, istalna kontrola visine njihovog populaionog nivoa, koja se kontrolie upotrebom

biotehnikih klopki sa feromonskim mamima. U okviru uspostave higijene ijelog prostora,izvreno je uklanjanje organskog materijala povoljnog za razmnoavanje i razvie

potkornjaka, kako bi se preventivno djelovalo u ilju sprjeavanja njihovog jaeg napada ieventualnih teta koje bi ova populaija mogla nanijeti ovom prostoru. ;o sada tretiranapovrina (EF/E." iznosi a EFF,FF ha.-:E

%a aspekta zatite uma, poseban problem predstavljaju i privatni posjedi, na kojimase nalazi vei broj oboljelih i oteenih stabala koje je zbog integralne zatite potrebnoukloniti.

ako je jedan od iljeva ouvanje postojee faune i postizanje brojnog stanja divljaiodre!enog kapaitetom prostora, vrene su projene brojnosti populaije divljai, tedatprijedlog uzgojnih i zatitnih mjera koje e se primjenjivati na ovom prostoru. =akondueg perioda osmatranja i utvr!enog kretanja pojedinih vrsta divljai preduzete su lovnouzgojne mjere, koje se odnose na izgradnju potrebnog broja hranilita, solila, pojilita, kao iizgradnje visoke osmatranie koja bi zainteresovanim pojedinima i manjim grupamakoristila u ilju osmatranja divljai i upranjavanja fotosafarija. )$apaanjem na terenu jeuoeno kretanje srnee divljai, zeeva, divljih svinja, lisia, umskih koka, vukova imedvjeda. Po uoenim tragovima pretpostavka je da se na ovom prostoru nalazi O82

primjeraka medvjeda to predstavlja broj koji bi mogao biti problem pri razvoju eko Gturistikih potenijala i sigurnosti posjetilaa.-::

Kistoi zraka ovoga podruja doprinosi i injenia da su najvee povrine ovogapodruja obrasle umskom vegetaijom, koje pridonose istoi zraka )proiavajui- ga.'ako!er, limitirano kretanje motornih vozila na istom onemoguava znaajnije zaga!enjezraka tetnim gasovima kao i stvaranje buke. %tepen degradaije zemljita na ovom podrujunije detaljnije istraivan. =a odre!enim lokalitetim gdje je sjea uma izraenija, vidljivi su

proesi erozije.

Jodotoi zatienog podruja )%kakava- nisu zaga!eni, zbog nepostojanjazaga!ivaa koji bi mogli uzrokovati njihovu zaga!enost. 'ako!er, svi vodotoi izuzev+abinog potoka i 3jenie, u ijeloj duini svojega toka teku u okviru grania zatienog

"2httpDCCskupstina.ks.gov.baCnodeC:OO2, pristupljeno F0.FE.EF/:.""httpDCCskupstina.ks.gov.baCnodeC:OO2,pristupljeno F0.FE.EF/:.

0
http://skupstina.ks.gov.ba/node/3445http://skupstina.ks.gov.ba/node/3445http://skupstina.ks.gov.ba/node/3445http://skupstina.ks.gov.ba/node/3445http://skupstina.ks.gov.ba/node/3445


50/158


podruja, tako da je i mogunost njihovog zaga!enja manja. 5onitoringom zabrane ribolovau naznaenom periodu nije zabiljeen ovaj vid aktivnosti u podruju.

1


51/158


2


52/158


U mjeseu novembru EF/E. godine, od strane vlasnika privatnih parela, zabiljeenaje bespravna gradnja vikend8 objekata na lokalitetu +ukovika, te je od strane Uprave zainspekijske poslove antona %arajevo G gra!evinske inspekije zatraen izlazak na teren.Azlazak je obavljen dana /1.//.EF//. godine, prilikom ega je izvren nadzor nad izvo!enjem

gra!evinskih radova. 'okom provedenog postupka inspekijskog nadzora koji je izvren naliu mjesta, utvr!eno je da je u toku bespravno izvo!enje radova na izgradnji vie objekata,na osnovu ega su investitorima radova sainjeni zapisnii i naloeno zatvaranje gradilita.o#o 5.? Pr)$er e'*r!v"e gr!d"$e / o(v)r/ 9!#)


53/158


kvalitetnom i u dovoljnoj mjeri ouvanom prirodnom sredinom,koja treba biti osnova razvojaodrivog turizma.

3.8. SOT !"!+)9!

Uvaavajui vodopad %kakava kao najznaajniji motiv ovog zatienog podruja ihidrografski turistiki resurs, uz vrlo povoljna klimatska obiljeja i vegetaiju, evidentno jeda se radi o prostoru koji ima sve predispoziije za razvoj turizma. Jodopad %kakava injegova okolina omoguavaju osmiljavanje, a potom i trinu komerijalizaiju razliitihselektivnih oblika turizma iCili proizvoda namijenjenih potroaima na turistikom tritu.

5e!utim, %&' analiza je ukazala i na veliki broj izazova koje treba ukloniti ili

barem umanjiti kako bi se turistiki potenijal vodopada u budunosti mogao u potpunostirealizovati.


54/158


sektorima, glavne prednosti trebale bi biti povezane s mogunou nabavljanja zdrave ivisoko kvalitetne domae hrane (meso, voe i povre, vino, itarie, med", kao i sa sve veomulogom u ukupnom turistikom proizvodu destinaije. $atim, ijelo je podruje jo uvijekneugroeno i ekoloki ouvano.


55/158


Jjerojatno najveu slabost u postojeem ekonomskom i poslovnom okruenjupodruja predstavlja nedostatak zajednike vizije te mali broj zainteresiranih za ulaganje uturistike razvojne projekte, neophodne za dinamiziranje turistikog razvoja. ao rezultatsvega navedenog, malo je kvalitetnih projektnih ideja, prijedloga iCili iniijativa u funkiji

unapre!enja postojee situaije u sferi turizma, neovisno da li je rije o privatnom ili javnomsektoru.Posebno treba naglasiti slabo odnosno, nikakvo koritenje izuzetnih mogunosti narazvoj turizma u zatienom podruju, kao i nedovoljnu promoiju, te nerazvijenu trgovinsku

ponudu ( npr. suveniri". Apak, ini se da najvei nedostatak trenutno predstavlja nedostataksvijesti o potrebi me!usobnog interesnog povezivanja zatienih podruja.

9rilikePrilike, odnosno mogunosti za razvoj i turistiku afirmaiju %pomenika prirode

)%kakava- predstavljajuD porast broja turista, posebno i rijetko ambijentalno okruenje, to

predstavlja razlog za predvi!anje brzog porasta turistike tranje. =a ovom podruju ovekarakteristike su vie nego bilo gdje u +osni i eregovini intenzivirane i konentrirane, te utoj mjeri da predvi!aju i razvoj turizma.


56/158


nedostatke treba ubrojiti i nedostatak turistike statistike o broju turista, bez koje nije mogueupravljati turistikim razvojem prevashodono zatienog podruja.

=. -!#)


57/158


=.1. Geogr!&'() *o+o,!$

$atieni pejza M+ijambareM nalazi se na podruju opine Alija, izme!u planina $vijezdena sjeveru i sjeveroistoku, zrena na jugu i jugoistoku i Kemerske planine na zapadu i

jugozapadu. =alazi se na oko E2 km zrane linije sjeverno od %arajeva, izmedu sela =iii irivajevii, na sjeveroistonom dijelu 7rnorjeke visoravni. %am naziv +ijambare u prevoduznai hiljadu bara. ;obar pristup ovom podruju, zbog pogodnog poloaja blizu magistralneeste %arajevo8'uzla, ini ga jo privlanijim i turistiki atraktivnijim.

U geotektonskom podruju pripada oblasti sredinjih bosanskih ;inarida. Podruje+ijambara u geolokom pogledu, sastavljeno je od verfenskih kriljaa donjeg trijasa, jurskih

lapora i pjeenjaka, te trijaskih krenjaka i aluvijalnih nanosa. Prema istraivanjima 5aleza(/019.", sve peine su nastale na kontaktu izme!u nerpopusnih stijena i masivnih krenjaka(srednji trijas 8 anizik". )


58/158


Prema epenovoj klasifikaiji klimata, u niim hipsometrijskim nivoima (do oko /.FFF m"dominira 7f klimat, dok u viim hipsometrijskim nivoima dominira ;f klimat.

eterogenost geografskih faktora (geoloka podloga, tipovi tala, reljefa, hidrografske iklimatske karakteristike, kao i drugi faktori" razlog su razvoja visokog stepena diverzitetaivog svijeta i ivotnih zajednia.

!r#! 5.? To*ogr!&'() *o+o,!$ -P 4)$!!re6

9


59/158


1prema topografskoj karti Bosne i "er#egovine! list >lovo R ,:0H ---! o$radio autor! 0-,F.+

=a podruju +ijambara u nukleusu zatienog podruja, konstatovane su /:: razliiteivotne zajednie sa preko 9FF vrsta vaskularnih biljaka. broju algi, gljiva, ivotinja,

posebno insekata te niih oblika i formi organizaije ivota nema potpuno egzaktnih

podataka. Jeliki broj biljnih vrsta su ljekovite i medonosne, to doprinosi vrijednosti ovogzatienog podruja. 'ipini predstavnii ove skupine suD divlja rua, naprstak, trava iva, doksu od medonosnih biljaka zastupljene rana ozimia, visibaba, maslaak, podbjel itd. Prisutnesu i razne vrbe i vokeL krta vrba, iva, bijela vrba, trenja, vinja i divlji kesten.

Posebnu floristiku vrijednost ine )nie biljke tresetita )sfagnuma- uz visok stupanjzastupljenosti rijetkih, endeminih, osjetljivih i ugroenih biljnih vrstaD lilium bosniaum,7repis bosniaa, Aris bosnia, rhis bosniaa, Jiola elegantula, Nentiana dinaria, natuiasarajevoensis, %ilene sendtneri, Paniia serbia i mnoge druge.-:9

+rojni su i predstavnii faune iz skupine sisara, ptia, gmizavaa, vodozemaa,mekuaa, insekata i drugih. 5ogue je sresti lisiu, zea, lasiu, vjeveriu, medvjeda, vuka,srnu itd. d ptijeg svijeta zastupljene su sova uara, veliki djetli, kukavia, obina zeba,rni kos, rvenada itd.

Posebno vrijedni prirodni fenomeni, glavni motiv uspostave zatienog podruja kao ituristika atrakija su srednja ili glavna +ijambarska peina, Nornja peina, Suriina peina,;onja peina koje svojim ure!enjem i bogatstvom peinskog nakita privlai turiste i

posjetioe. +lizina %arajeva i dobra estovna povezanost s drugim sreditima prua ovomzatienom podruju mogunosti turistikom razvoja.

=.1.1. -o")r!"$e 9!#)


60/158


podruja, te izvanredne mogunosti za istraivanja, osmatranja, edukaiju iduhovnu rekreaiju.

'ranziijska zona (zona 7" povrine 0E,O0 ha predstavlja granino

podruje sa nezatienim okruenjem. va zona je namijenjena prvenstvenoaktivnostima u oblast i umarstva, poljoprivrede, turizma i ugostiteljstvautemeljenim na prinipima uravnoteenog razvoja.-:0

=.2. S*e+eo+o() o$e(#)

=a podruju +ijambara je prije EFF1. godine bilo poznato i u speleolokom katastruzabiljeeno postojanje est peina. 5e!utim, u literaturi je dovoljno informaija objavljeno

samo za Nornju i %rednju peinu i to u uglavnom u spomenutim radovima 5. 5aleza.

ako bi se definisao popis speleolokih objekata na ovom podruju, i napravilaadekvatna dokumentaija za njihovu zatitu i valorizaiju, vrena su istraivanja, nakon kojih

je identifikovano osam objekata, me!u kojima je jedan potpuno nov. (tabela O"

T!e+! =? O'"ov") *od!) o )$!!r'() *e


61/158


$2


62/158


(AzvorD5ulaomerovi @., 5ilanolo %. EF//D -$atieni pejza +ijambare* G speleoloka komponenta. )=ae ume- Kasopisza unaprije!enje umarstva, hortikulturei ouvanja okoline, Udruenje inenjera i tehniara umarstva Qederaije +osne i

eregovine (URA' Q+i", %arajevo C

U svomdjelu 5alez

(/019" predlae

jednostavnu shemu postanka peina zasnovanu na pro8gresivnom sniavanju nivoa poniranjapotoka +rodi. =a osnovu ove hipoteze Nornja i %rednja peina predstavljaju stare ponorekoji su danas izgubili svoju hidroloku funkiju. Asti zakljuak se moe primijeniti i na potok+ijelila gdje su peine ;imina i 3ednjaa (privremeno" jo uvijek aktivne, dok je Suriina

bila stara podzemna taka poniranja. )5e!utim, ;imina, 3edenjaa i ;onja +ijambarska

peina odravaju morfologije koje se mogu pripisati freatskim uslovima. 5oe se rei da

$"


63/158


formaija bijambarskih peina, u odsustvu speifine studije, datira iz srednjeg pleistoena.-OFJei broj istraivanja bi mogao dovesti do boljeg razumijevanja nastanka +ijambarskih

peina.

Srednja 1Ilavna+ Bijam$arska peina

vo je najdua peina na ovom podruju i ure!ena je za turistike posjete (staze irasvjeta". Aako je detaljno istraena, u prolosti ura!ena studija (5alez, /019" obuhvatila jesamo glavni hodnik, izuzimajui na taj nain mnoge detalje o malim bonim hodniima. Jieod pola ove peine trenutno nalazi izvan grania zatienog podruja, te pa njena zatita nijeu potpunosti zagarantovana.

%rednja +ijambarska peina je morfoloki jednostavna i sastoji se od ulaznog dijela itri duge dvorane koje su me!usobno povezane. Prve tri dvorane su dio jedinstvenog kanalakoji se prua u smjeru sjeverozapada, sve dok se ne sastavi sa drugim hodnikom koji se prua

iz prava zapada. =akon uskog prolaza, koji je djelomino povean putem uklanjanjasedimenata tokom ranijih ure!enja u turistike svrhe, peina odjednom postaje iroka.Ketvrtadvorana je zbog svoje akustinosti nazvan )5uzika dvorana-.

;uina dvorana kree se od :F do 9F metara, a njihova irina je od /9 do preko :Fmetara. =jihova visina dosee u 5uzikoj dvorani preko /E metara. 7ijela peina je

prekrivena debelim slojem peinske ilovae po kojoj su se istaloili razliiti peinski ukrasi,bigrene kade, stalagmiti i kalitne prevlake.

Potrebno je pomenuti i tri lateralna hodnikaD prvi, koji se djelimino koristi za tu8

ristike posjete, protee se prema zapadu, prije uskog prolaza koji vodi do )5uzikedvorane-. ;rugi lateralni hodnik je prirodni nastavak peine nakon )5uzike dvorane-. =asvom kraju je zatvoren stijenama i vjerovatno je blizu povrine na drugoj strani planine. 'reihodnik je serija reliktnih prolaza koji se proteu iznad 5uzike dvorane. Astraivanje ovog

prostora jo nije zavreno, ali zahtijeva opremu sa vjetako penjanje. )Peina se prua duvertikalne pukotine. 'o je vjerovatno bio geoloki element koji je uzrokovao nastanak ove

peine. Peina je u prolosti sluila kao ponor, drugim rijeima kao odvod za vodu koja seakumulirala unutar ireg podruja +ijambara. ;anas u peini nema vode (jer ponire u ;onjoj

peini", ve se samo stvore mala jezera tokom kinih perioda.-O/

sim po veliini %rednja +ijambarska peina se izdvaja i po bogatstvu sigastihtvorevina, ije boje variraju od mlijeno bijele, preko sive i rne (zahvaljujui manganovimoksidima" do rvenkastosme!ih nastalih zahvaljujui otopljenim eljeznim oksidima uvodama koje su se proje!ivale, te peinskih ukrasa. Jeina ih je izluena du zidova, a uzadnjoj dvorani i na tlu i po stropu. =eki od njih su vrlo reprezentativni kao orguljasta. Pored

brojnih stalagmita treba spomenuti i pizolite ili peinske bisere koji se formirajukristalizaijom oko kamenia, te veliko bogatstvo stalaktita.

%05ulaomerovi @., 5ilanolo %. EF//D -$atieni pejza +ijambare* G speleoloka komponenta. )=ae ume- Kasopis za

unaprije!enje umarstva, hortikulturei ouvanja okoline, Udruenje inenjera i tehniara umarstva Qederaije +osne ieregovine (URA' Q+i", %arajevo str. OO%1Abid str. :0

$%


64/158


Aedenjaa

va peina se prvi put pominje /09O. godine (%peleoloko ;rutvo -+osansko8heregovaki kr*, /09O". ;uina koja je tada istraena iznosila je otprilike TF m. 7jelokupnoistraivanje do zadnjeg sifona izveli su italijanski speleolzi tokom perioda EFFE.8EFF:.Nodine.

Peina se nalazi na kraju male udoline koja predstavlja stari tok potoka +ijelila. bino jesuha (barem u gornjem dijelu", ali moe imati ulogu privremenog ponora tokom kinih

perioda godine. Postoje O ulaza na dva nivoa. Peina se moe podijeliti na tri razliita dijelaD

- Nornji kanal 8 ima otprilike zaobljeni dio i povezuje : ulaza. =a mnogim mjestima

ovaj kanal ima vezu sa niim kanalom i sa glavnim predvorjem.

- Nlavni ulazni dio 8 ulaz je privremeno aktivni ponor. %ilaenjem niz stijene mogue je

doi do nieg kanala.

- =ii kanal 8 nalazi se samo nekoliko metara nie od ulaza i do njega se moe doi sa

tog mjesta ili direktno iz gornjeg kanala. vaj dio peine je vjerovatno hidrolokiaktivan tokom dugih kinih perioda.

Jonja Bijam$arska peina

va peina je aktivni ponor potoka +rodi. sim ulazne prostorije ostatak peine jedosta uzak. U ranijoj literaturi ova peina spominje se kao )Peina kod starog mlina-. d

spomenute gradnje, ouvan je samo dio kamenog zida koji je koriten kao brana. 'okomzime, u peini su prisutni stalagmiti i stalaktiti od leda.

uriina peina

'okom istraivanja u periodu od EFF/.8EFF:. na osnovu dostupnih opisa iz rada


65/158


Iornja Bijam$arska peina

va peina predstavlja vano arheoloko nalazite i dobro je opisana u djelu 5eleza(/019", gdje su predstavljeni morfologija peine, arheoloka nalazita i sedimentnastratigrafija, te od tada, nisu provedena daljnja istraivanja.

Riroka ulazna dvorana je skoro suha i bogato osvijetljena sa ulaza na jugozapadnojstrani, pa je prema tome bila idealna kao prethistorijsko sklonite. Jei dio tla je pokrivensedimentima, te nema bitnih speleolokih ili peinskih elemenata.

Jimina peina

Predstavlja aktivan ponor potoka +ijelila.5e!utim, ulaz u peinu je nekoliko metara iznadnivoa vode i uglavnom je suh. ;eset metara od

ulaza u peinu vertikalno okno vodi do aktivnogdijela peine.

=a osnovu terenskih istraivanja i strujanjazraka utvr!eno je da se Suriina i ;imina peinadjelimino prepliu. Notovo je sigurno da su ovedvije peine povezane, pa tako se hladni zrak izSuriine sputa u ;iminu peinu.

>o#o 8.? U+!9 / D))"/ *e


66/158


>o#o 7. ) .? S*e+eo+o() o$e(#)

Qoto /D 5uzika dvorana

Qoto ED %tari potpis u %rednjoj +ijambarskoj peini

Qoto :D =anos u %rednjoj +ijambarskoj peini

Qoto OD +arbastella barbastellus (%rednja +ijambarska peina"

Qoto 2D odnii u peini 3edenjaa

Qoto 1D ;ekoraija od blata na zidovima peine 3edenie

Qoto/D Nornji hodnik u peini 3edenjaa

QotoED %talaktiti i stalagmiti od leda u Suriinoj peini

Qoto:D %talaktiti i stalagmiti od leda u ;onjoj +ijambarskoj peini

QotoOD %talaktit u proesu formiranja (%rednja +ijambarska peina"

Qoto2D 5ikro nanosi (%rednja +ijambarska peina"

Qoto1D


67/158


>o#o .? Sred"$! )$!!r'(! *e


68/158


- podruje je opskrbljeno elektrinom energijomL

- P'' mreaL

- vodovodna i kanalizaiona infrastruktura (koja nije u najboljem stanju"L

- urbani mobilijar (drveni stolovi i klupe u blizini planinarskog doma za oko EFF8

:FF posjetilaa, korpe za otpatke du etnia i puta"

- prilazi Nlavnoj i Nornjoj bijambarskoj peini

- put u duini od a /,O km koji se protee od ulaza na podruje do planinarskog

doma.

-

>o#o 10 .? T/r)'#):() o)+)$!r ) )"&r!'#r/(#/r!

=akon to je podruje +ijambara proglaeno zatienim pejsaem izvrena je potpunarekonstrukija peinske infrastrukture i neposredne okolie, izgradnja nove betonske staze,postavljanje ijevi za elektrinu rasvjetu, novo sektorsko osvjetljavanje, izgradnja info kue isavremenih sanitarija te na taj nain stvorena nova vizuelna identifikaija. Projekat jefinansirala #vropska komisija, te je u potpunosti realiziran i +ijambarske peine su otvoreneza posjetu u ljeto EFFT. godine.

roz Projekat )Unapre!enje infrastrukturnih sadraja*, koji je realiziran u toku EF//.godine unapre!eno je stanje infrastrukture i stvoreni preduslovi za znaajniji turistiki razvoj.U okviru ovog projekta, izvrene su sljedee aktivnostiD.

- Azgradnja pomonog parking8prostora,

$9


69/158


- Ure!enje i elektrifikaija glavnog ulaza i parking8prostora,

- Azgradnja i ure!enje platoa za odmor i okupljanje,

- o#o 11 .? U+!9 / -!#)


70/158


anketiranja posjetilaa uoava se sve vea potreba za alternativnim prevozom, tako da jeUstanova nabavila turistiki voz te se broj posjetilaa na godinjem nivou poveao za a 12Z u odnosu na prijanji period. $a godinu dana +ijambarske peine je posjetio T.EF/

posjetila. (EF//.godina"

Podruje $atienog pejzaa )+ijambare- zahvata krajnje dijelove etiri naseljenamjestaD amenie, rivajevii, ;uevine i =iii, koja imaju relativno malu gustinunaseljenosti. Pored njih, unutar AA zone zatite, na lokalitetu uz potok @unakova,izgra!eno je vie stambenih i prateih objekata koji su namijenjeni za odmor i rekreaiju.

U AAA zoni zatite postoje dva odvojena lokaliteta na kojima su prisutnistambeni objekti iji su vlasnii veinom domiilni stanovnii. 3okalitet 5otike senalazi unutar tree zone na sjeveroistonom dijelu zati enog podruj a sa veim brojem devast i ranih stambenih objekata. ;rugi lokalitet 8 5ramorje se nalazi juno od

magistralnog puta 58/9 i na njemu su izgra!eni stambeni objekti, osim za stanovanjedomiilnog stanovnitva, za potrebe odmora i rekreaije.

Postojea esto

Documents

Amra Catovic Magistarski Rad Print