Aleksandar Carapic

338ProFeminabroj 41/42, leto/jesen 2005–zima/prole}e 2006.

K R I T I K A N A T E K U ] O J T R A C I

Aleksandar ârapi}

U M E T N I ^ K I D I S K U R S , R O D N II D E N T I T E T I T R A U M A T E L A

Uz knjigu Tekst, tijelo, trauma:Ogledi o suvremenoj ènskoj knji-èvnosti A. Zaltar

Uvod

Sadràj knjige Tekst, tijelo, trauma.Ogledi o suvremenoj ènskoj knjièvnosti,~ija je autorka Andrea Zlatar,1 reflektuje se,ili se bar u velikoj meri naslu}uje iz sadrà-ja naslova. Re~ je o zanimljivo koncipira-noj, osmi{ljenoj i lepo napisanoj knjizi u~ijem je fokusu oblikovanje rodnog identi-teta u ènskoj knjièvnosti od kraja 19. ve-ka do danas. Ali, re~ je i o neobi~noj knji-zi, jer je Andrea Zlatar u knjizi teorijskeprovenijencije ve} na po~etku odstupila oduobi~ajenog modela kompozicije teorij-skog dela, posluìv{i se postupkom oneobi-~avanja po~etka. Knjiga, naime, zapo~inje(ne)obi~nom (auto)biografskom bele{kom

– ìvotopisom Anice @elbnik Juri{i}, autor-kine tetke (napisanim 1949. godine kaopreporuka za zaposlenje i prijem u partiju),kojoj je knjiga i posve}ena. Pored toga {topomenuti ìvotopis ima funkciju da knjizida li~ni ton, a {to knjizi Tekst, tijelo, traumadaje posebnu dra`, to je tekst koji u istovreme nagove{tava univerzalnost repre-zentacije ènskog identiteta u jeziku, po-sebno u biografskim narativnim modelima,a {to }e biti preciznije elaborirano u nastav-ku knjige.

Andrea Zlatar isti~e da su za poimanjeknjige kao celine “klju~ne sintagme tijelokao tekst – tekst kao tijelo istovremeno vo-|ene dvosmjernim silnicama, imaju}i naumu tjelesnost teksta, njegove korporalneosobitosti, kao i strategije upisivanja tijelau tekst, posebice u autobiografskom dis-kursu.” (str. 222).

[to se ti~e kompozicione strukture,knjiga Tekst, tijelo, trauma. Ogledi o suvre-

1 Andrea Zaltar je profesorka na Odsjeku za komparativnu knjièvnost na zagreba~kom Filo-zofskom faultetu. Ro|ena je u Zagrebu, gde je zavr{ila osnovnu i srednju {kolu, diplomiralakomparativnu knjièvnost i filozofiju na Filozofskom fakultetu; na istom fakultetu magistri-rala je 1988., dok je doktrosku disertaciju “Ispovijest i ìvitopis: modeli srednjovjekovne la-tinske autobiografije u 12. i 13. stolje}u” odbranila 1992. godine. Pored nau~nog rada bavi sepublicistikom, izdava~kom i uredni~kom delatno{}u. U knjièvnom opusu A. Zaltar knjiziTekst, tijelo, trauma, objavljenoj 2004. godine, prethodilo je sedam knjiga (4 iz oblasti istori-je i teorije knjièvnosti, 2 knjige eseja i jedna knjiga poezije): Istinito, la`no, izmi{ljeno(1989), Maruli}eva Davidijada (1990), Veliko spremanje. Dnevnik u~ene doma}ice (1995. i2003), Autobiografija u Hrvatskoj (1998), Srednjovjekovna autobiografija (2000), Svakodnev-ne razglednice (2002), Neparne ljubavi (2002). Objavila je mno{tvo nau~nih i stru~nih rado-va u hrvatskoj i inostranoj periodici. ^lanica je Hrvatskog dru{tva pisaca i PEN-a.

339ProFemina

broj 41/42, leto/jesen 2005–zima/prole}e 2006.

menoj ènskoj knjièvnosti sastoji se iz trive}e celine (poglavlja):

1. (Teorijski) pogled unatrag2. Poetike suvremene hrvatske knjièvnosti3. Perspektive pripovijedanja.

Svako od poglavlja komponovano je odrazli~itog broja potpoglavlja, ogleda, a ko-ja su sastavljeni od vi{e eseja razli~itogobima.

Izolovani prostor teksta

u dnevni~kom i autobiografskom

diskursu

U ogledima u prvoj celini pod naslo-vom Idenitet, jastvo, tekst (str.15-75) prei-spituje se uticaj dru{tvenih faktora na kon-struisanje identiteta. Naime, (samo)identi-tet nije jedan – on je izgra|en od mno{tvadrugih identiteta: rodnog, klasnog, socijal-nog, intelektualnog, politi~kog, lokalnog,regionalnog, etni~kog... i njihovo postoja-nje je naporedno i me|usobno proìmaju-}e. Slede}i Goffmanovu studiju o na~ini-ma predstavljanja u svakodnevnom ìvotu,Andrea Zlatar podse}a da je “jastvo proiz-vod uspjele scene koju smo odigrali uistom trenutku i pred drugima i za sebe,ono je efekt (re)prezentacije a ne uzrok ilitemelj ’scenskog dru{tvenog nastupa’.”(str.16). U kontekstu razmatranja li~nog ikolektivnog identiteta name}e se proble-matika vezana za razli~itost, gde se traìpriznavanje prava na razli~itost. AndreaZlatar zaklju~uje da “Dru{tvene igre is-klju~ivanja i uklju~ivanja u proizvedeneprostore kolektivnih identiteta nisu, dakle,posljedica ’esencijalno’ postoje}ih osobina(bijelo, mu{ko, crno, ènsko) koje konstru-iraju jastvo iznutra, ve} su dio uznemiruju-}ega i neskladnoga procesa koji upu}ujena trajnu destabilizaciju identiteta.” U na-stavku je dat pregled teorija tekstualnogsamoprikazivanja, odnosa “ja” i teksta, sposebnim osvrtom na knjièvnoistorijski i

knjièvnoteorijski pogled na autobiografi-ju i definisanje pojma. Ina~e, treba re}i daje konstituisanje i oblikovanje identitetâkroz razli~ite diskurzivne prakse i upotre-bu jezika jedno od najaktuelnijih teorijskihoblasti u savremenoj lingvistici diskursa,sociolingvistici, kriti~koj analizi diskursa,itd. (Wodak 2004, Relaño Pastor & De Fi-na 2005:37).

Jezgro prve celine u knjizi Tekst, tijelo,treuma je ogled Dnevnici: intimni krajolikdu{e u kojem je predstavljena rasprava onastanku, strukturi i recepciji dnevni~kihzapisa Dragojle Jarnevi} (1812-1875), hr-vatske spisateljice iz 19. veka. Dr Zlatar za-paà da su u Dnevniku D. Jarnevi} prisutnesve klju~ne ta~ke u oblikovanju ènskogidentiteta u devetanestom veku. Svojim pi-sanjem Jarnevi}eva je pomerila granice upisanju: “U rasponu od potrebe za odre|e-njem sebe, do osje}aja ograni~enosti i za-danosti pripadno{}u srednjoj, niòj gra|an-skoj socijalnoj klasi postavljeni su svi te-mati. Ljubav, tijelo, sram, bolest, smrt, ~e-`nja, flert, udaja, odgoj. To je tematolo{kiniz u kojem pojmovi ~ednosti i kreposti do-bijaju svoje seksulano nali~je.” (str. 45).Re~ je o spisateljici koja se pred osudomsavremenika povukla u tekst kao izolovaniprostor. Ona se sa tekstom i u tekstu “borisa nametnutim modelima gra|anskog sen-timentalizma i emotivnog ki~a”. Njena izo-lacija je “socijalno iznu|ena, prislina a nenamjerna, dijelom i posljedica bolesti (in-kontinencija, tako tipi~no ènska i ’sramna’bolest) koja je doprinijela njezinu otporuprema braku kao ’kona~nom rje{enju’ svo-ga socijalnog i materijalnog statusa”. An-drea Zlatar dalje razmatra evropski kon-tekst ènskih dnevnika, ~ija tradicija zapo-~inje od druge polovine 18. veka. Na osno-vu istorijskog i teorijskog materijala onazaklju~uje da, kada je re~ o Dnevniku Dra-gojle Jarnevi}, “matrica njezina teksta sva-kako je refleksija, tekstualna transpozicijakoja pitanja klasnoga i spolnoga identitetakojima je bio izvanjski zadan njezin ìvotpretvara u diskurzivne signale koji nas vo-

de kroz pripovijedanje svakodnevnih doga-|aja.” (str. 53). Zatvaraju}i prvu celinuogledom Konstrukcija privatnosti: prostorteksta, autorka se simboli~ki oslanja nakoncept sopstvene sobe dok razmatra poj-move privatnog i javnog u prostoru i svetuteksta. Ona smatra da je intimno zapravoekstremni ili krajnji oblik privatnog, i za-klju~uje da “ako je tijelo tekst, onda pisatizna~i ìvjeti.” Upotreba jezika na~in je daobjektivizujemo sebe (Vel~i} 1991), dok jepisanje, kao specifi~an oblik upotrebe jezi-ka, na~in da se pribliìmo sebi i da obliku-jemo sebe. Poglavlje se zavr{ava raspra-vom o Dnevinicima Sylvie Plath, gde se po-vla~enjem paralele izvodi zanimljiv zaklju-~ak “Dragojla Jarnevi} i Sylvia Plath kaodnevni~ki subjekti predstavljaju ’heterokli-te’ subjekte, neprilago|ene, one koji u pro-cesu samoidentifikacije otkrivaju da suanomalije, gre{ka u sustavu socijalnegramatike.” (str. 74).

Savremeni kontekst: proze

S. Drakuli}, D. Drndi}, D. Ugre{i},

I. Vrkljan

Drugi deo Poetike suvremene hrvatskeknjièvnosti (str.79–160) predstavlja, po re-~ima auotorke, jezgro knjige Tekst, tijelo,trauma u tom smislu {to je pisanje i nasta-nak knjige inspirisano stvarala{tvom ~etiri-ju spisateljica iz Hrvatske. U okviru pome-nute celine Andrea Zlater daje sopstvenovi|enje o nastanku ènskog pisma u Hrvat-skoj na primeru knjièvnih dela Irene Vr-kljan, Slavenke Drakuli}, Dubravke Ugre-{i} i Da{e Drndi}. îtanjem, kako sama ka-è, unatrag A. Zlatar elaborira marginalizo-vanu poziciju i status ne samo spisateljica okojima se bavi u svojoj knjizi, ve} spisate-ljica u Hrvatskoj uop{te. @ensko pismo uHrvatskoj zapravo su utemeljile DubravkaUgre{i}, Irena Vrkljan i Slavenka Drakuli}koje su po~ele da objavljuju krajem 70-ihgodina (Ugre{i}), a nastavile su tokom 80-ih 20. veka. Kada je re~ o 90-im godinama,

pomenute autorke su iz politi~kih razlogaodba~ene u mati~noj sredini. Paradoksalnoje da su u isto vreme objavljivale u ino-stranstvu, gde su njihove knjige imale izu-zetnu recepciju (podsetimo se da je Slaven-ka Drakuli} najprevo|eniji/a autor/ka saprostora biv{e Jugoslavije uop{te, ali je vr-toglavo prati Dubravka Ugre{i} ~ije suknjige fantasti~no prihva}ene i priznate uinostranstvu). Za to vreme u Hrvatskoj jebilo te{ko na}i njihova dela, jer im je, po-red optu`bi za “intelektualno” ratno profi-terstvo i izdaju domovine, prilepljena i eti-keta vje{tica (Luki} 2001). Tada{nju poli-ti~ku javnost podsticanu medijima veomaje zabrinjavao odliv domovinskih sinova,ali i potpuna nebriga i ravnodu{nost premaodlivu domovinskih k}eri (Jambre{i} Kirin2001).

Andrea Zlatar prime}uje da “raznoli-kost i raznovrsnost diskurzivnog polja su-vremene hrvatske ènske knjièvnosti i po-eti~ke je i kvalitativne prirode”, jer je re~ omogu}em “fenomenu ’demokratizacije pi-sanja’, {irenju polja pisanja iz tradicijskiograni~ene elitne knjièvnosti prema auto-biografskim, publicisti~kim i esejisti~kimoblicima – {to smatram pozitivnim bez ob-zira na pojedina~ne estetske dosege i kvali-tativne padove” (str. 83).

Ogled Soba, kuhinja, vlak (provodnimotivi u djelu Irene Vrkljan) zapo~inje ana-lizom pesni~kih knjiga Vrkljanove, tj.osvrtom na njenu petu pesni~ku knjigu So-ba, taj stra{ni vrt, objavljenu 1966. godine.U okviru te zbirke se identifikuju saznanjaili naznake o saznanjima onih zna~enja ko-ja }e Irena Vrkljan razvijati u svojoj pripo-vednoj prozi. Hronolo{ki ~itaju}i poezijuIrene Vrkljan, Andrea Zlatar zaklju~uje daje u pomenutoj zbirci pesama Vrkljanovaprona{la sopstveni poetski izraz: “lirski su-bjekt u prvom licu jednine, refleksivan,sklon nizanju slika, gotovo nabrajanju,otvoren prema mije{anju lirskog i pripo-vjednoga” (str.86). Preseljenje u Berlinpodrazumevao je “drugi jezik, drugu ze-mlju, drugu ljubav, drugu sobu” (istakao


A.^.), a to je rezultiralo objavljivanjem no-ve pesni~ke knjige U koì moje sestre u ko-joj se tako|e odslikava otvorenost i pome-ranje prema pripovednom, tj. transpozicijutemata iz pesni~kog u pripovedno. A. Zla-tar navodi prozna dela Irene Vrkljan kojasu nastala u periodu od dvadeset godina(1984-2003): Svila, {kare, Marina ili o bio-grafiji, Berlinski rukopis, Dora, Pred crve-nim zidom, Posljednje putovanje u Be~, Smrtdolazi sa suncem, Pisma mladoj èni za ko-ja smatra da pripadaju istom pripoveda~-kom iskustvu, jer su to dela pisana u prvomlicu jednine i oblikuju ono {to se naj~e{}enaziva autobiografskom prozom. “Pripovi-jedanje Irene Vrkljan” pi{e Andrea Zlatar“je prisje}aju}e pripovijednje: ono ima au-tobiografski i/ili biografski okvir ìvotnepri~e, ali unutar sebe gradi se od pojedina~-nih u sje}anju obnovljenih scena. (...) Pro-matraju}i od teksta do teksta, najto~nije bibilo re}i da kako svaki od njih izabire zase-ban autobiografski oblik pripovijedanja”(str. 89). Ono {to je tako|e bitno jeste ~inje-nica da su ènski likovi nose}i u prozamaIrene Vrkljan. Ipak, Andrea Zlatar na krajusvoje analize impresionisti~ki priznaje daprozu Irene Vrkljan vezuje za ljubav. “Neznam za{to”, kaè. “Ali ljubav uvijek imaimplicitni sloj Vrkljani~ina pisanja. Ljubavkao odsustvo, ono {to je izmaknuto, {to ne-dostaje, {to je bilo a vi{e ne postoji, {to jeprolazno i u strahu smo da ne nestane. Lju-bav kao odnos prijateljstva, ljubav kao bitodnosa: kao komunikacija” (str. 99).

Ogled Tijelo: modus komunikacije po-sve}en je prozi Slavenke Drakuli}, koja jenastajala u dvodecenijskom periodu. Re~ jeo romanima Hologrami straha, Mramornakoà i Boànska glad, i Kao da me nema. Naosnovu transpozicije autobiografskog ufikcionalno u romanima Drakuli}eve, An-drea Zlatar uo~ava troslojnu {emu produk-cije: “(1) proces narativizacije: organizaci-ja doga|aja i ~injenica; (2) proces fikciona-lizacije: s onu stranu referencijalnog istvarnog, subjekat se u pripovijedanju pri-kazuje kao koherentni karakter unutar svi-

jeta ozna~itelja; (3) proces tekstualizacije:autobiografski diskurs pretendira da samogsebe konstituira kao zatvorenu zna~enjskisustav, kao tekst per se” (str. 102). U roma-nu Hologrami straha telo sebe prepoznajekao bolest, jer u bolesti ~ovek se primarnofokusira na telo. U romanu telo je to kojepamti, “a iz naslaga osobne povijesti stva-raju se hologramske slike, u slojevima pro-{losti oblikuje se sada{nje ’ja’ pripovjeda-~ice” (str.104). S obzirom na to da se u ro-manu Hologrami straha vremenska hronol-gija naknadno uspostavlja, ali s obzirom ina neprekidna vremenska razmimoilaè-nja, “otjecanje pripovjednog diskursa urazli~itim vremenskim smjerovima u koji-ma ’ja’ traì svoje tragove”, Andrea Zlatarje spisateljski koncept Slavenke Drakuli}definisala saìmanjem u sintagmu retro-spekcija kao introspekcija. Drugim re~ima,“putovanje u pro{lost uvijek je ujednoanaliza jastva, tuma~enja samog sebe”(str.104). Takva narativna strategija mo}i}e da se identifikuje i u romanima Slaven-ke Drakuli} koji }e uslediti. Sve u svemu, uromanu Slavenke Drakuli} Hologrami stra-ha jasno se uo~ava proces samorazumeva-nja i samotuma~enja “ja” u tekstu. Kada jere~ o pripovednom postupku, u njemu se nereprodukuju stvarni doga|aji uz pomo} se-}anja, ve} je re~ o njihovoj proizvodnji utekstu. Andrea Zlatar, zavr{avaju}i esej oHologramima straha Slavenke Drakuli},zaklju~uje da bi se moglo re}i posebno zatekstove u kojima se eksplicitno “tematizi-ra tijelo, da autobiografija sagledana kaoispovijest predstavlja otisak ìvota u tekstu”(str.105). U romanu Mramorna koà Sla-venka Drakuli} se bavi odnosom majke ik}erke prelomljenim kroz fokus pitanja oènskoj telesnosti. U romanu se problema-tizuje upoznavanje seksulanosti roditelja(majke) kroz odrastanje tela, upoznavanjesopstvene telesnosti. Paralelno ona analizi-ra i roman Boànska glad Slavenke Draku-li} gde ubistvo, koje se de{ava u romanu,nije u funkciji kriminalisti~kog zapleta:

341ProFemina


“kupnja oru`ja ’oru`ja’, samo ubojstvo, na-~in na koji junakinja ’secira’ tijelo, kako je-de pojedine dijelove, kako se rje{ava tijelai kako iza svega pa`ljivo o~isti ku}u i paki-ra se za povratak u Europu, opisani su donajsitnijih pojedinosti” (str. 111). To je jo{jedan od na~ina na koji Slavenka Drakuli}insistira na konkretnosti tela i telesnosti. Uposlednjem u nizu, kako ih je Andrea Zla-tar nazvala – “romana o tijelu” – SlavenkeDrakuli} – Kao da me nema ispripovedanoje iskustvo Muslimanke iz Bosne, koja jepreìvela silovanje u logoru za vreme po-slednjeg rata u BiH. Na taj na~in SlavenkaDrakuli} je pokazala torturu koje preìvlja-va ènsko telo kojem je oduzeto pravo nasamog sebe, tj. to isto telo po~elo je da pri-pada “drugima”.

Ogled Pisanje u egzilu / azilu daje ana-lizu poslednja dva romana Dubravke Ugre-{i} – Muzej bezuvjetne predaje i Ministar-stvo boli. Ogled zapo~inje esejom o “una-tra`nom” ~itanju celokupnog opusa Du-bravke Ugre{i}, koje je napisano povodomobjavljivanja njenih sabranih dela 2002.godine. A. Zlatar prvo identifikuje osnovneknjièvne postupke u prvim romanima Du-bravke Ugre{i}: Poza za prozu, [tefica Cveku raljama ìvota (Patchwork roman) i For-siranje romana-reke, kao i knjizi pri~a @ivotje bajka. Osvrt na prve knjige ima za cilj dapokaè stvarala~ki (dis)kontinuitet u stva-rala{tvu Dubravke Ugre{i}, iako je akcenatna njenim poslednjim knjigama, tj. romani-ma napisanim u poslednjoj deceniji 20. i ipo~etkom 21. veka. Analizom proze Du-bravke Ugre{i}, A. Zlatar prime}uje da suironijsko i autobiografsko zamenili mesta.

Po~etak ratova u biv{oj Jugoslaviji vre-menski se poklapa sa odlaskom DubravkeUgre{i} u inostranstvo, ali i sa izlaskomnjenih knjiga na inostrano trì{te, {to namotvara mogu}nost za duga~ije ~itanje nje-nog prisustva izvan granica mati~ne sredi-ne, pa se u jednom delu Zlatareva bavi iknjigama eseja Ameri~ki fikcionar i Kulturalaì, {to je bazirano na eseju Jasmine Luki}

Pisanje kao antipolitika (Luki} 2001, Zlatar2004: 124). Naravno, nije mogu}e izbe}i niosvrt na slu~aj tzv. “hrvatskih vje{tica” –skandal koji su kreirali pojedini politi~kiaktivisti i reìmski mediji u Hrvatskoj u pr-voj polovini 90-ih, gde su Dubravka Ugre-{i} i Slavenka Drakuli} bile najvi{e izloè-ne. Sa aspekta, kako kaè Andrea Zlatar,“primarne percepcije stvarnosti” DubravkaUgre{i} je vi{e spisateljica, dok se za Sla-venku Drakuli} pre moè re}i da je intelek-tualka. To se me|utim nikako ne odnosi nanjihovu dru{tvenu poziciju u okviru koje suobe i spisateljice i intelektualke. Esej o ro-manu Muzej bezuvjetne predaje, za koji jezanimljivo to da je prvo doìveo inostranaizdanja pre nego se pojavio na jeziku nakojem je napisan, taj esej se, dakle, bavisimboli~kom vredno{}u fotografija kojepokazuju prazninu. Fotografije su za izbe-glice i egzilante dokaz o izgubljenom iden-titetu. “Ako nema fotografija, ostaju samopri~e: osobni identitet izbjeglica gradi sepomo}u govora o vlastitoj pro{losti: ona je,iako postoji tek u pam}enju, jedina rele-vantna stvarnost” (str. 133). Andrea Zlatarsmatra da je biografska matrica prenesenihpri~a temeljna pripovedna matrica romanaMuzej bezuvjetne predaje, {to bi u femini-sti~koj terminologiji moglo da se defini{ekao “sin-biografija (zajedni~ka biografija) isinginegrafija, gdje pojam ène dolazi namjesto ìvota. Kada je re~ o poslednjem ro-manu Dubravke Ugre{i} Ministarstvo boli,u njemu se nastavlja tematika, otvorena unjenim knjigama iz egzilantskog perioda –opstanak u egzilu. Glavna junakinja, profe-sorica knjièvnosti iz Zagreba, suo~ena sagrupom studenata razli~itih li~nosti i sudbi-na, odstupa od stereotipnog univerzitet-skog predavanja i nudi studentima terapij-ski model – model komunikacije i me|u-sobnih razgovora. Roman se prividno zavr-{ava preokretom situacije, gubljenjem kon-trole i stereotipizacijom sretnog ljubavnogzavr{etka, ali njegov pravi zavr{etak je za-pravo arsenal kletvi naroda biv{e Jugosla-vije od kojih mnoge, kako prime}uje A.


Zlatar, “u doslovnom smislu bacaju kletvuegzila: Ku}u ne video, Pepel da liè`, Pustoi {turo da ostani.” (str. 138). Ogled Smrt po-jedinca / pobjeda povijesti bavi se novijomprozom Da{e Drndi}, koja je posledanja unizu spisateljica iz Hrvatske ~ijom se pro-zom bavi Andrea Zlatar u knjizi Tekst, tije-lo, trauma. Da{a Drnadi} zna~ajna je spisa-teljica i zbog toga {to je do 90-ih godina ì-vela u Beogradu, gde je tokom 80-ih obja-vila dve knjige proze – Sveti Petar u [umi iKamen s neba. Ona se 1993. preselila u Ri-jeku, nakon ~ega je dve ili tri godine ìvelau Torontu, da bi se potom vratila u Hrvat-sku. Dr Helena Sabli} Tomi}, recezentkinjai autorka pogovora, smatra da je u svome~itanju Andrea Zlatar primetila da je u od-nosu na druge autorke “korak bliè u nara-tiviziranju subjekta u egzilu u~inila Da{aDrndi}. Ona je tu`nog i hrabrog, o~ajnog inje`nog pojedinca vratila u primarnu do-movinu, u Grad, da bi ga potom, a premabriljantnom zapa`nju autorice knjige Tekst,tijelo, trauma, ozna~ila kriì{tem povijesti”(Sabli} Tomi} 2004:235). Analiza opusaDa{e Drndi} zapo~inje njenom knjigomMarija Czestohowska jo{ uvijek roni suze iliUmiranje u Torontu iz 1997. godine i nasta-vlja se romanima Canzone di guerra (Novedavorije), Totenwande. Zidovi smrti i Leicaformat.Andra Zlatar smatra da je spisatelj-ska namera Da{e Drndi} namera istorio-grafske metafikcije koja je “usmjerena nademarginalizaciju knjièvnosti putem suo-~avanja sa historijskim” (str. 140).

Knjièvnost svedo~enja

i druge perspetkive pripovedanja

Jedan deo tre}e celine knjige Tekst, ti-jelo, trauma, koji je naslovljen Perpsektivepripovijedanja (162–222), bavi se termino-lo{kom distinkcijom svedo~anstvo : svedo-~enje, koju je u svojoj doktorskoj disertaci-ji predloìla i elaborirala Renata Jambre{i}Kirin. Svedo~anstvo je poseban diskurziv-ni oblik, dok je svedo~enje posebna diskur-

zivna praksa, i pojavljuju se u razli~itimkomunikacijskim situacijama i imaju razli-~itu svrhu i funkciju. Podru~ja upotrebesvedo~enja su pravna nauka i praksa, ali ifolkloristika, knjièvnost, psihijatrijska ipsihoanaliti~ka upotreba. Ovi ogledi uglav-nom su posve}eni funkciji svedo~enja udiskursu rata. Me|utim, i to se moè dove-sti u vezu sa delima savremenih spisatelji-ca iz Hrvatske, pa se pa`nja usmerava naegzilantski diskurs Dubravke Ugre{i}, Ire-ne Vrkljan, Da{e Drndi}, Rade Ivekovi},Slavenke Drakuli} i Nede Mirande Blaè-vi}. Andrea Zlatar isti~e da je Renata Jam-bre{i} Krin “traè}i mjesta podudaranja ilianalogija, do{la do zaklju~ka kako su –zvu~i paradoksalno – mjesta njihova mo-gu}a uspore|ivanja ona u kojima se te èn-ske egzilantske pri~e podudaraju u svojimiskustvima nepripadnosti, izmje{tenosti, iz-op}enosti” (str. 178).

Knjiga Tekst, tijelo, trauma zavr{ava seogledom Pisati tijelo / pisati ljubav u okvirukojeg Andrea Zlatar ispituje okvire identite-ta i jastva, tela i teksta, granice ljubavi iuìtka, seksualnosti i pripadnosti, nedovr{e-nosti i ispunjenosti. Sve se to moè uo~iti upisanju filozofkinje Gillian Rose, u romanuChriste Wolf U tijelu, zatim u LjubavnikuMargaret Duras, u Vagininim monolozimaEve Ensler, u O svemu vidljivom i nevidlji-vom, i u Ljubavi, pravcu, znatièlji LucíeExtebarria, kao i u autobiografskoj proziBeskrajan zatvor Assije Djebar, te fotograf-skom dnevniku Poslije ljubavi Sophie Calle.

* * *

Andrei Zlatar je po{lo za rukom da na-pi{e teorijsku knjigu koja se ~ita sa uìva-njem i u jednom dahu. Tekst, tijelo, traumaje delo koje je bez ikakve sumnje va`no zafeministi~ku knjièvnu teoriju, jer proble-matizuje i otvara niz pitanja vezanih za teo-riju roda i posebno za konstituisanje rodnogidentiteta u (auto)biografskom i umetni~-kom diskursu. Kao {to su drugi primetili,re~ je o knjizi koja se jednim delom bavi

343ProFemina


knjièvno{}u u uèm kontekstu, ali ostataksadràja knjige, kao i njen zna~aj, svakakoda nadilazi okvire lokalnog i nacionalnog,isti~u}i univerzalnost problema koje tretira.S druge strane posmatrano, re~ je o knjizikoja je va`na za plan izraza knjièvnoteorij-skog, ali i teorijskog diskursa uop{te, jerpokazuje da se o nau~nim problemima mo-è pisati na druga~iji na~in – nadahnuto, za-nimljivo i inspirativno. To je autorki po{loza rukom verovatno zbog toga {to je, kakosama kaè u predgovoru, prvo ose}ala i pi-sala, a onda je ubacivala citate, fusnote, re-ference i komentare iz akumuliranog teorij-skog znanja. Ona je u sopstvenoj sobi, tako,na izvestan na~in, ako ni~im drugim a ondaubacivanjem biografije svoje tetke u knjigui povremenim autobiografskim bele{kamavezanim za nastanak knjige Tekst, tijelo,trauma, upisala sopstveno telo u svoj tekst,interperetiraju}i tekstove drugih autorki i/iliteoreti~arki i teoreti~ara. Mo`da bi mogloda se u~ini da je potenciranje i isticanje le-pr{avosti tona u knjizi Tekst, tijelo, trauma uovom tekstu voljan ili nesvesan poku{aj dase maskiraju njene mogu}e teorijske i meto-dolo{ke manjkavosti. To, me|utim, nikakonije slu~aj. Iskreno verujem da je u pitanjuknjiga koja }e ostaviti traga u nauci i po ~i-jem }e se uzoru u budu}nosti interpretirati ianalizirati mnogi drugi tekstovi i koja }e,verujem, posluìti kao inspiracija i podsti-caj za hrabrost dugim teoreti~arkama i teo-reti~arima kada budu koncipirali neke odsvojih budu}ih knjiga.

LITERATURA:

Blagojevi}, Marina [ur.] (2005): Mapiranje mi-zoginije u Srbiji (diskursi i prakse) I i II. Beo-grad: Akcija za ènsku inicijativu.

Jambre{i} Kirin, Renata (2001): “Egzil i hrvat-ska autobiografska knjièvnost 90-ih”. Re~61/7. 175-97.

Jambre{i} Kirin, Renata (2005): “Tko svjedo~iza svjedoka?”. 15 dana (Ilustrirani ~asopis zaumjetnost i kulturu) 1. 34-41.

Luki}, Jasmina (2001): “Pisanje kao antipoliti-ka”. Re~, 64/10. 73-102.

Relaño Pastor, Ana María & Anna De Fina(2005). “Contesting Social Place. Narrativesof Language Conflict.” U: Anna De Fina &Mike Baynham [ur.], Dislocations / Relocati-ons: Narratives of Displacement. Manchester:St. Jerome Publishing.

Sabli} Tomi}, Helena (2004): “Druga i druga~i-ja”. U: A. Zlatar, Tekst, tijelo, trauma. Zagreb:Ljevak. 230-237.

Savi}, Svenka (1993): Diskurs analiza. NoviSad: Filozofski fakultet.

Ugre{i}, Dubravka (2005): Nikog nema doma.Beograd: Fabrika knjiga.

Velcic-Canivez, Mirna (2002): “Le récit detémoignage comme genre. Spécificitésréférentielles” U: M. Ballabriga [ur.], Analysedes discours – Types et genres: Communica-tion et interprétation, Collection Champs duSigne dirigée par François-Charles Gaudard,317-328.

Vel~i}, Mirna (1991): Otisak pri~e. Intertekstu-alno prou~avanje autobiografije. Zagreb: Au-gust Cesarec.

Virtanen, Tuija [ur.] (2004): Approaches to Cog-nition through Text and Discourse [Trends inLinguistics, Studies and Monographs 147].Berlin: Mouton de Gruyter.

Wodak, Ruth (2004): “Critical discourseanalysis “. U: Seale, C. at al. [ur.], QualitativeResearch Practice. London: Sage. pp 197-313.

PRILOZI PROUÂVANJUKONVERZACIONOGSTILA

Deborah Tannen: ConversationalStyle: Analyzing Talk among Fri-ends. Oxford: Oxford UniversityPress. 2005, str. xix + 244

Novo, prera|eno izdanje knjige Con-versational Style: Analyzing Talk amongFriends [Konverzacioni stil: analiza razgo-vora me|u prijateljima] Debore Tanen (De-borah Tannen) pojavljuje se dvadeset godi-na nakon prvog objavljivanja. Knjigauklju~uje sve relevantne dopune vezane zadostignu}a do kojih je savremena nauka ojeziku u me|uvremenu do{la.


Knjiga se sastoji od 9 poglavlja i ~etiripriloga (appendixa). U uvodnom poglavlju,koje se tako i zove – Introduction, DeboraTanen je usmerena prema relevantnim teo-rijsko-metodolo{kim pitanjima. Pojam“konverzacionog stila” obja{njava predsta-valjanjem mikroanalize konverzacije to-kom dvo~asovne ve~ere, organizovane po-vodom Dana zahvalnosti, a koja je snimlje-na na audio-traci. Termin se upotrebljavada bi se ukazalo na sve aspekte govora ko-je su ispitivali i analizirali prou~avaoci je-zika u svakodnevnoj interakciji. Ti aspekti,me|utim, predstavljeni su tako da su jedna-ko jasni i onima koji nisu nau~nici, ve} supo prirodi pa`ljivi posmatra~i. U drugomdelu Conversational Style: Theoretical Bac-kground [Konverzacioni stil: teorijska poza-dina] autorka se fokusira na semanti~keaspekte konverzacionog stila. Potom se ba-vi samim pojmom stila, individualnim idru{tvenim razlikama, prirodom usvajanjastila, kao i stilskim strategijama (uklju~e-njem i obzirno{}u) – s tim u vezi prvi putse osvr}e na razlike u rodnim ulogama:“govor mu{karaca u pore|enju sa govoromèna moè da se razlikuje u tome kada i nakoji na~in primenjuju sli~na sredstva, kao{to su npr. ironija i indirektnost” (str. 15).Kada je re~ o procesima konverzacionogstila, okvirima (frames) i na~inima na kojisu oni signalizirani, kao i o konverzacio-nim stilovima u interakciji, Debora Tanenpokazuje odlike najvi{eg stepena uklju~e-nosti u konverzaciju i opet se doti~e rodnoosetljivih aspekata. Ona smatra, kada je re~o indirektnosti, da je to “strategija izbora

onih koji su u bespomo}noj poziciji. To ob-ja{njava zbog ~ega je za ène u Americi ka-rakteristi~no da su indirektnije od Ameri-kanaca.” Sve to poredi sa svojim ranijim is-traìvanjima koja su pokazala da to {to jekarakteristi~no za Amerikanke zapravo ni-je karakteristi~no za Grkinje (str. 23).2 Tre-}i deo The Participants in ThanksgivingDinner [Gosti na ve~eri povodom Dana za-hvalnosti] daje osnovne informacije o okru-ènju vezanom za doga|aj, dakle, dat jeopis mesta, i okolnosti koje su prethodiledoga|aju, kao i onih koje su nastale tokomve~ere, i kona~no date su informacije o {e-storo aktera u koverzaciji – njihovom pore-klu, obrazovanju, me|usobnim odnosima isl. Ona isti~e da su u tom dru{tvu, kada jere~ o rodnoj strukturi, ~etiri mu{karca (odkojih su trojica homoseksualci) i dve ène(obe heteroseksualke).

êtvrto poglavlje Linguistic Devices inConversational Style [Lingvisti~ka sredstvau konverzacionom stilu] je po~etak usko-stru~ne analize korpusa. Poglavlje otvarajukontrastiranja li~nih tema u razgovoru saonima koje su op{tijeg tipa, tj. nisu li~ne, aonda se prelazi na preklapanja u razgovorui me|usobno zbliàvanje sagovornika / sa-govornica uz pomo} sredstava koja poka-zuju najvi{i stepen uklju~enosti u konverza-ciju. U zavr{nom delu, u ~ijem je fokusutzv. suprasegmentni sloj jezika, analiziranaje ekspresivnost fonema i intonacije. U pe-tom poglavlju Narrative strategies [Pripo-vedni postupci] Debora Tanen se bavi feno-menom kruènja pri~e (story round), {topodrazumeva konkretne skupove u pri~ama

345ProFemina


2 U tekstu, koji je objavljen u novinama The Washington Post 24. juna 2005. godine, DeboraTanen pi{e: “Manja grupa èna je pozvala mu{karce da im se pridruè na jednoj sedeljci. To-kom ve~eri jedan mu{karac je postao posebno pri~ljiv, ~esto je iznosio svoje ideje, prepri~a-vao anegdote, dok je njegova supruga tiho sedela na kau~u pored njega. Pred kraj ve~eri pro-komentarisala sam da se ène ~esto àle kako njihovi muèvi ne razgovaraju sa njima. Mu{-karac se brzo sloìo. Pokazao je prstom na svoju suprugu i rekao: “Ona je ta koja stalno pri-~a u na{oj porodici.” Prostorijom se prolomio smeh; mu{karac je izgledao zbunjen i povre-|en. “Istina je” objasnio je. “Kada se vratim ku}i posle posla, nemam {ta da kaèm. Ukolikoona ne bi vodila razgovor, celo ve~e bismo proveli u ti{ini.”

iz li~nog iskustva koje sagovornici razme-njuju kako bi ilustrovali sli~nu poentu. Na-dalje, ona kontrastira pripovedne postupke,bavi se pitanjima zna~enja u intonaciji itd.[esto poglavlje Irony and Joking [Ironija i{ale] posve}eno je analizi humora, kao jed-noj od najosnovnijih distinktivnih osobinastila bilo koje osobe. Kao {to autorka pri-me}uje “uz pomo} intonacije, tempa, tona,neverbalnih signala, govorno lice moè uo-kviriti iskaz tako da zna~i ’ne mislim u do-slovnom smislu’. Tako stilizovana upotrebamoè da se kre}e od sarkazma (u okviru ko-jeg namera nije humoristi~ka, ve} ~esto zlo-namerna) do ironije (koja moè da izmamiosmeh i smejuljenje), pa sve do {ala ~ija jeosnovna funkcija da zabave” (str. 163). Usedmom poglavlju Summary of Style Featu-res [Rezimiranje stilskih karakteristika] sa-ète su bitne odlike stila.

U poglavlju 8 – The Study of Coherencein Discourse [Prou~avanje koherencije dis-kursa] Debora Tanen analizira ritam, karak-teristike i svojstva povr{inske strukture dis-kursa i kontekstualizaciju. Ona smatra da jeistraìvanje koherencije u diskursu ispitiva-nje prirode ljudskog saznanja i komunikaci-je. S tim u vezi izvodi slede}i zasklju~ak:“Procesi proizvodnje i razumevanja diskursasu pitanja vezana za ljudska ose}anja i me-|uljudsku interakciju. Razumevanje tih pro-cesa u jeziku doprine}e racionalnoj, kao ieti~koj i humanoj osnovi razumevanja onoga{to podrazumevamo pod ljudskim” (str.200). Zavr{no poglavlje Coda: Taking theConcepts into the Present [Koda: koncepti udana{njoj perspektivi] daje odgovor na hipo-teti~ka pitanja kako su ideje i metode pred-stavljene u ovoj knjizi, razvijene i pro{ireneu okviru sveukupnog rada Debore Tanen utoku poslednjih dvadeset godina, koliko jepro{lo od objavljivanja prvog izdanja.

Glavna teorijska pitanja koja su karak-teristi~na za analizu predstavljenu u knjiziConversational Style: Analyzing Talk amongFriends postala su po re~ima autorke funda-mentalna za njen pristup prou~avanja jezika

u interakciji uop{te. Na istoj knjizi se bazirai pro{irenje njenog nau~nog interesovanjana plan rodnih odnosa u jeziku (iz ~ega jeproiza{la knjiga You Just Don’t Understand:Women and Men in Conversation). Druga~i-je re~eno, knjiga Conversational Style nudiinteraktivni sociolingvisti~ki pristup prou-~avanju konverzacije uz pomo} istraìvanjamodela konverzacionog stila koji su vezaniza relaciju jezika i rodnih odnosa. I studijekoje su usledile bavile su se prou~avanjemrazlika u konverzacionim stilovima èna imu{karaca – na radnom mestu, {to je pred-stavljeno u knjizi Talking from 9 to 5 [Raz-govor od 9 do 5] (1994), kao i konverzaci-jom me|u odraslim ~lanovima porodice –~ime se bavi knjiga I Only Say This BecauseI Love You [Govorim ti to jer te volim](2001). Kada je ve} re~ o drugim knjigamaDebore Tanen, ne bi trebalo zaboraviti nje-nu knjigu Gender and Discourse [Rod i dis-kurs] (1994), kao i Handbook of DiscourseAnalysis [Priru~nik za analizu diskursa](2001), koji je priredila sa svojim koleginica-ma sa Odseka za lingvistiku na Dòrd`taunUniverzitetu (Georgetown University) u Va-{ingtonu, Deborom [ifrin (Deborah Schif-frin) i Hajdi Hamilton (Heidi Hamilton), ta-ko|e veoma poznatim teoreti~arkama.

Debora Tanen spada me|u najzna~ajni-je i naj~e{}e citirane autorke u savremenojlingvisti~koj teoriji. Posebno je uvaèname|u onim autorkama i autorima koji suusmereni ka lingvistici diskursa, lingvisti~-koj pragmatici i sociolingvistici. Treba, me-|utim, re}i da je Debora Tanen u~inila veo-ma mnogo i na op{toj popularizaciji jeziko-slovlja, jer njena je knjiga knjiga You JustDon’t Understand: Women and Men in Con-versation (1990) [Ti jednostavno ne razu-me{: konverzacija izme|u èna i mu{karaca,u doma}em prevodu objavljena pod naslo-vom Svetovi ène i mu{karca] napravila pra-vu malu revoluciju u humanisti~kim i dru-{tvenim naukama: pored toga {to je imalamno{tvo izdanja i, kao me|unarodni bestse-ler, prevedna je na mnoge jezike, ista knji-


ga se zadràla na listi najprodavanijih knji-ga New York Timesa skoro ~etiri godine (!),dok je osam nedelja zauzimala prvo mestona listi bestselera u Americi. Iz naslova teknjige je jasno da je Debora Tanen femini-sti~ki osve{}ena lingvistkinja.3

Za {iroku popularnost knjiga DeboreTanen verovatno je najzaslu`niji na~in nakoji ona iznosi nau~ne ~injenice; naime, ia-ko je Debora Tanen osoba koja ima izuzetnolingvisti~ko znanje, ve}ina njenih knjiga –uklju~uju}i i Conversational Style: AnalyzingTalk among Friends – napisana je tako da sedoimaju rastere}enim od pretencioznog na-u~nog stila, {to je na izvestan na~in tako|etipi~no za feministi~ku teoriju i praksu – pri-stup zasnovan na principu igre. Posebnudra` ~itanju knjiga Debore Tanen daje njenve} prepoznatljiv humoristi~ki ton, koji po-~inje da primenjuje u svojim delima upravopo~ev sa objavljivanjem prvog izdanja knji-ge Conversational Style: Analyzing Talkamong Friends. Kada bi doma}i lingvisti ko-jim slu~ajem sledili jednostavnost izraza De-bore Tanen, kao i njen transparentan stil pi-

sanja, bio bi to napredak u jeziku. Naime, ojeziku kao osnovnom i najrasprostranjeni-jem sredstvu komunikacije u ljudskoj zajed-nici trebalo bi da imamo pravo svi da razmi-{ljamo i donosimo sudove, jer se njime svisvakodnevno sluìmo. Jezikoslovna, kao,uostalom, i svaka druga elita ~esto dovodi domistifikacije jednostavnih i logi~nih pojavau jeziku i ìvotu. To je jedna od bazi~nih ma-nipulacija na osnovu koje se drì i ~uva mo},{to dovodi do toga da se otu|ujemo odosnovnih svojstava dru{tva, kakvo je jezik.To, me|utim, nije slu~aj sa knjigama Debo-re Tanen, koje jasno predstavljaju i obja{nja-vaju pojave u diskursu, {to nam pomaè dabolje razumemo jezik i prirodu komunikaci-je. Kratko re~eno, to je knjiga koja sa jednestrane moè biti korisna za lingviste i svedruge teoreti~are i studente humanisti~kih idru{tvenih nauka zainteresovane za prou~a-vanje jezika u interakciji; obezbedi}e, sadruge strane, pravo uìvanje prilikom ~itanjai svim drugim “obi~nim” ~itaocima, jerpredstavlja retko zanimljivo i pristupa~no, ineobi~no zabavno {tivo.

347ProFemina


3 Mo`da treba re}i i to - kada se ve} govori o op{tim bio-bibliografskim detaljima vezanim zaovu autorku - da je bitnu ulogu u njenom usmerenju ka feministi~koj lingvistici imala RobinLejkof (Robin Lakoff), autorka pionirskih radova u podru~ju jezika i roda (pre svega mislim naknjigu Language and the Woman’s Place (1974) [Jezik i pozicija ène, novo, dopunjeno izdanjesa komentarima tako|e objavljeno pro{le godine u izdanju Oxford University Pressa]). Naime,saradnja sa Robin Lejkof datira od 1973. godine, kada je poha|ala njen kurs koji joj je, po re-~ima Tanenove, pro{irio horizonte i pobolj{ao kavalitet interesovanja za prou~avanje jezika.

Nata{a Nelevi}

@ENSKO PISMO U CRNOJ GORIErvina Dabidìnovi}, Polimpsest,ANIMA, Kotor, 2005.

Kako zakisjeliti mu{ki smijeh

Barem devet od deset mu{karaca uCrnoj Gori najlak{e }ete nasmijati ako

spomenete ènsko pismo. Ako se neko izvesele druìne ma{i kontra-argumentaci-je, potegnu}e argument o univerzalnojprirodi umjetnost, {to otprilike zvu~ikao: neka se rodi {to bilo, samo neka jemu{ko.

Documents

Aleksandar Carapic