AJNGÁA GÀJMÀÁ XTIÇKHUU

Vocabulario ilustrado

Mè'phàà Vátháá

AJNGÁA GÀJMÀÁ XTIÇKHUU

Vocabulario ilustrado

Tsí niçni mújúun: Gregorio Tiburcio Cano

Por: Gregorio Tiburcio Cano

Gùn tigùvàç ìmbà maç, tsiguç bitsu ñujmbaà mijna gùvàç maç

Primer Borrador Para prueba

Noviembre del 2009

Este sencillo trabajo tiene como finalidad, que el lector

pronuncie correctamente los nombres de cosas, así como

algunas palabras nuevas, basándose desde la raíz de las

mismas.

Contiene diferentes tipos de materiales como son: el

vocabulario, partes del cuerpo humano, nombre de

utensilios, además contiene algunos cuentos los cuales

ayudarán al lector familiarizarse más con la variante.

Además constituye como una herramienta de consulta

en el caso de algunos hablantes que no están muy familia-

rizados con la variante.

© Gregorio Tiburcio Cano 2010

DÍ KHAGU ÌYÌÇ

Tsina Mèçphàà............................................................... 7

Dí rígá náa Mekho........................................................ 9

Xùkúç tsí natixìin........................................................... 11

Xùkúç tsí kúvá avúun iyaç.............................................. 12

Xùkúç xáná.................................................................... 13

Xùkúç khraçda................................................................ 15

Xùkúç lakiin................................................................... 18

Dí napho........................................................................ 20

Náa nàgùma mújúun gunitsu........................................ 22

Dí rígá náa guçváá......................................................... 24

Náa kúvá ràbù............................................................... 27

Guçvá geçsngááç.............................................................. 28

Xuáá.............................................................................. 29

Giáfíín........................................................................... 30

Chikúvíín...................................................................... 31

Guçvá thana................................................................... 32

Gíxnuu gàjmàá ñavún................................................... 33

Dí nuni ràbù.................................................................. 34

Ràbù.............................................................................. 39

Mbiçyuu khañii mbáa ràbù............................................ 40

Nakú.............................................................................. 41

Edeç............................................................................... 42

Ajngáa Ajngóo rìçì gàjmàá ragaba.............................................

43

Ajngóo ndùváçyù gàjmàá vàjin..................................... 51

ÍNDICE

Alfabeto Mèçphàà.......................................................... 7

Lo que hay en el cielo................................................... 9

Aves.............................................................................. 11

Animales acuáticos....................................................... 12

Animales silvestres....................................................... 13

Animales domésticos.................................................... 15

Insectos......................................................................... 18

Lo que comemos........................................................... 20

Lo que hay en la cocina................................................ 22

Lo que hay en la casa.................................................... 24

Donde hay gente........................................................... 27

La escuela...................................................................... 28

En el Mercado............................................................... 29

En la comisaría.............................................................. 30

En la iglesia................................................................... 31

En el Centro de Salud................................................... 32

Numeración con los dedos............................................ 33

Labores.......................................................................... 34

Personas........................................................................ 39

El cuerpo humano......................................................... 40

El pie............................................................................. 41

La cabeza...................................................................... 42

Cuentos El sapo y la flor.............................................................

43

El conejo y el coyote..................................................... 51

a áá ada niño

b béé bitsu Cinco

ch chéé cháda huarache

dx dxéé dxàmá muchacho

d déé daan olla e éé èçxà tenate

f fáá fìí comal

g géé gàá' armadillo

i íí ixí maíz

j jáá júbá cerro

k káá kùxtá murciélago

kh kháá khùún' comadreja

l láá láxá naranja

m máá míñà epazote

n náá nakú pie

ñ ñáá ñuu mecate

ý ýáá àýàç (V. Tlacoapa) venado

o óó go'bóç mi casa

p péé pátsí peñasco

ph phéé phii avertura

r ráá rì'ì flor

s sáá sùtuun chivo

ts tsáá tsilu cola

t téé tátá señor

th théé thana medicina

u úú rùbú chayote

v véé vàxtá gallo w wéé wìçì (V. Malina) arena

x xáá xìdàç pájaro carpintero

y yéé yáá miel

Tsina mè'phàà / El alfabeto Mè'phàà

Tsina Mbi'yuu Ná ijmaa Xtélóo (grafía) (nombre) (donde se usa) (español)

Juvan 7

Dí gíçmaa mbùçyáá: Majñùú tsina dígì, gati tsina dí najmúú ràbù Xkuà ixi rìdíí gajmàá Miýuíí, numu dí náa majñuù xuajin Vátháá kúvá tikhuiin ràbù tsí nuthan ajngáa dúçkhuíin; nú diápú gíçmaa tsakhiì numuu dí munùçviin ìjìn xkáçnii giçthán ìtàán Mèçphàà

' “é'è” e'de sangre

á açvá tsídánç ìñùú' pulga

a açvá tikhu ñuu mecate

à açvá mbayíí ñùù gusano, masa

mbá uno aparte mbaa terreno ejmbaà grande

* Estos tres tonos (alto, medio y bajo, más el saltillo éçè); se podrá escribir el Mèçphàà de cualquier variante.

8 Migiñuç

Açvá

Dí rígá náa mekho

Àkhà'

Dùùn

Numbaa

Gùn' gajmíí dxá'guàán

Mijna gùvàç 9

Ràbù nàkà gáçyoo gùnç

E'tsén

Numbaa

Naxpíb iç

Ru'va

Afan' vìyú

10 Gùvàç

Xùkúç tsí natixìin

Kùxtá

Tsù'tsúúnç

Ñùçùn rmìxtì

Èçdónç

Gúgù

Xìdàç

Gaxu

Vìyú

Gùvàç ìmbà maç 11

Dxáçguàán iyaç

Xùkúç tsí kúvá avúun iyaç

Àçbun iyaç

Xàví

Ngùtsì

Jòbóç

Ìgì'

Ìgìç ejmbaà

12 Gùvàç ìjmà maç

Ìndìí' ejmbaà

Xùkúç xáná

Àbùn'

Xkàní

Ìgì

Ì'khà Ìndìí'

À'vun

Yàáç

Gùvàç ìtsù maç 13

Ràbù xáná

Xede rakhá chámbá

Àñà'

Gàxì

Xùvì

Àga xáná Gàá'

Àkuáan 14 Gùvàç ìkhù maç

Vàjin

Tsèjmba

Xede

Xtílá

Xtílá iyaç

Xùvàánç

Sutuun mugu

Àga

Rìgù

Xùkúç khra'da

Míxtú gúmbáa

A'dá míxtú

Ñùçùn xlaçlaa

Sùtuun

Míxtú

Gàxì

Gùvàç nítsu 15

Tsèjmba

Rundúúç gúmbáa

Vàxtá A'dá xtílá

Xtílá gúmbáa

Ixndúu xtílá

Xtílá iyaç

Ìjìn rúndúúç

16 Gùvàç nítsu ìmbà maç

Ìjìn xúváánç

Xùvàánç éjmbáa

Guáyú

Xede gúmbáa

Xtá gidiç

Sùtuun mugu À'dá sútuun mugu

Xùvàánç gúmbáa

Xede éjmbáa Açdá xédé

Sùtuun éjmbáa

Açdá sútuun

Sùtuun gúmbáa

Gùvàç nítsu ìjmà maç 17

Kàçvu

Xìlúúç

Ñùjùn

Ìmbíç guçvá

Diàma

Kùçxù

Ngajña

Àdoo ríçná

Xìnaç

Xùkúç lakiin

Rèbèmbá

Màdùn

Ìñùúç 18 Gùvàç nítsu ìtsù maç

Pìpí

Xùkúç nagévan

Xùkúç khàgu Àçbun

Xàjngruííç

À'ma xtélóo

Tùçmá

Xlájúúç

Àçma cháda

Ndùvá

Àdoo xìdìn

Gùvàç nítsu ìkhù maç 19

Dxáma

Dúdáan khraçda

Ràkìfán

Dùdíin

Dí napho

Gànù'

Dúdiin

Yàà

Ndúsanç

20 Mbá skíñúúç

Duun

Ràmbù

Ràçkhà iyaç

Mágá kùùn miçxá

Tsíjmbaa

Yaja

Ixndú

Mágá xù

Ràkuíti Rùbú

Ràçkhà káç

Yaja xtóo

Mbá skíñúúç ìmbà maç 21

Náa nàgùma mújúun gunitsu

Tsènò

Náná naxríyàç ñùù

Náná

Guma

Xuéjñáá

Tsríjndáá

Véxè

Sítuun

Vàtsúnç

Fìí

Sndàví

Tsènò

Iyaç ríxaç

Nakha xtuìçthà

Sndàví

22 Mbá skíñúúç ìjmà maç

Ruàjaà

Yàà

Ixí È'xà

Skáñá

Ixi gumaku

Guma Xúbá idú Gúnííç

Daan

Madíí

Daan

Chálá

Mbá skíñúúç ìtsù maç 23

Ni'ña

Dí rígá náa gu'váá

Ada gakhuáa amaç

Agú

Xtédè

Rayaç xtáçán

Náná naxmí xtíin

Ndélá

Cháda Rayaç mañaç 24 Mbá skíñúúç ìkhù maç

Ixi yavi

Amaç xòbóo gàáç

Nivanç

Mbúkháa

Chídíin

Ñuu Laxíñú ejmbaà

Paskede

Mbá skíñúúç bìtsu maç 25

Xkamídá afanç

Ixi xkadu

Èjnà

Ixtuç gi'da

Xkamídá xtá

Rixélé

Xkuíyá

Ixtuç ñaçvun

E'da ixi

Gúmá

Gúxá

Itsuù xtíin

26 Mbá skíñúúç màjñu maç

Guçvá náa natagojòò jàçni

Náa kúvá ràbù

Ixi ñúç

Rafíín Xtréyòò guçvá

Xkrugua Rakhóo guçvá

Guçvá ràxà

Edxoò guçvá

Nùçvùùn guçvá

Nakúu guçvá

Chámbá iyaç

Ràbù naçtsi

Ixi gitruma

Lugu

Tátsúun Èjnà

Xúvá

Guma thañu

Iyaç mika

Gùfà

Brútù

Rayaç xtá

Xtíin

Mbá skíñúúç juvan maç 27

Guçvá geçsngááç Iduu guçvá geçsgááç

Rafíín

Ravuun guçvá geçsngááç

Dxàmá

Dxàçgú

Xtréyòò guçvá geçsngááç

Náná naçsngááç

Xkrèdoo numbaa

Xtíin tsiama

Ìjìn nuni gajmaà

Tátá naçsngááç

Skáñá

Ixi gumaku

28 Mbá skíñúúç mìgìñuç maç

Naá natagojòón xùkúç

Náa natagojòò ixndú

Náa natagojòò xtíin

Xuáá

Náa natagojòò xtédè

Tátá nagufà guma thañu

Ìjìn nuxabùún

Náa natagojòò tátsúun

Mbá skíñúúç mijna gùvàç maç 29

Giáfíín Géfànç

Xkadu

Chájunç

Ràbù edxoò Túngaa diajmaà Túngaa

Chájun nàkà jayóo ìyìç ìmbà xuajin

Lavasée

30 Mbá skíñúúç gùvàç maç

Chikúvíín

Ràbù nùndìí

Ravuun chikúbíín

Náná nàkà chikúvíín

Xkadu

Náná naçdxuun

Nakha ndélá

Tátá nàkà chikúvíín

Dxàkuun Tátá naçni rí gùçvà

Mbá skíñúúç gùvàç ìmbà maç 31

Guçbá thana

Guçvá thana

Ràbù nando jáñúu

Ràbù naçni thana

Ada naçkhu iñuu

Ràbù nagijñá laç nakúu

Ràbù nigixmí laç ñabúun

Ada ndayá gúxá Thana

Ràbù ndaçyoo thana

Gúxá

32 Mbá skíñúúç gùvàç ìjmà maç

Gíxnuu gàjmàá ñavún

Ñavún xtìç Ñavún májánç

Mbóóç Àjmà Atsú

Akhu Bitsu Majñu

Juvan Migiñuç Mijna gùvàç

Gùvàç

Mbá skíñúúç gùvàç ìtsù maç 33

Dí nuni ràbù

Dxàmá naçkhuçtsu Dxàmá nagáyúu

Dxàmá naçgaàn iyaç thañu.

Dxàmá naçni gajmaà

Ràbù naskájma Àçgù thana 34 Mbá skíñúúç gùvàç ìkhù maç

Ada natsígaç Ràbù nusia gidxúún

Ràbù nuthan mijná

Àçgù jayá rìçì giçdu

Ràbù naçduùn ixi tháá

Náná naruxpà guma

Mbá skíñúúç gùvàç nítsu 35

Dxàmá naçtsíin gàjmàá xtá gíñááç

Ràbù naçni agú

Dxàmá nixpátha rìgàà

Dxàmá naroçbóo eçda ixi

Tátá naçdu ixí

36 Mbá skíñúúç gùvàç nítsu ìmbà maç

Ràbù naxná gúxá

Tátá naçthá laç chídìin gunitsu

Gùçvù nugufà

Náná narubii xtílá

Náná nagíxí laç

Mbá skíñúúç gùvàç nítsu ìjmà maç 37

Àçgù nadxuu nímìi

Dxàmá xtáa skúsiànç

Tátá naxpíçtháa edxoò

Dxàmá mingaçtsaa

Dxàmá naxiç Dxàmá naçnííç ìyìç

38 Mbá skíñúúç gùvàç nítsu ìtsù maç

Ràbù

Ràbù tikhu

Náná

Ràbù vnii

Ràbù timbáa açdíín Ìjìn

Tátá Ràbù vàjaà

Àçgù bajaà

Mbá skíñúúç gùbàç nítsu ìkhù maç 39

Àçgù Ìyà

Lèkéç

Itsu ravun

Tsùùn ede

Ña'vun

Aphu

Kìçxù

Xúmí

Sndìyù

Nímìi nakú

Ràgúmì

Inuu ñavún

Sòstà

Ravun

Rakhá

Idu

Aphuu ñavún

Mbiçyuu khañii mbáa ràbù

Tsùdù

Ñavú

n

Xkáñá

Avún

Níjñú

Róçmé

Ixuù ñavún

Aphuu nakú

Ro'vo

Nakú

Rexo

Itsu ráçdú

Xòvá

Inu

Chíjñú

Itsu kìvì

40 Àjmà skìçñúúç

Nakú

Xòvá

Xtìthìn

Chíjñú

Xkégá

Iyaç ndíyú

Chámbá ejmbaà

Xaxa

Nímì

Itsu aphu

Ngáñá

Itsu ede

Chámbá lakaç

Itsu rakhá

Rexo

Tsùdùù nakú

Inuu nakú

Nímìi nakú

Chámbóo nakú Xkáñòo nakú

Xtá lélé

Aphuu nakú

Àjmà skìçñúúç ìmbà maç 41

Ede

Ñavún

Tsùùn

Xtá ravun

Xtóo idu

Itsúu idu

Sìmbítu

Inu

Xtá ñaçvun

Iñúu ñaçvun

Rakhá

Aphu

Ñavún májánç

Xòvá

Stàvuun

Xtá agoo

Ixndúu ñavún

Tsùdùù ñavún májánç

Inuu ñavún Xkáñá

Ñabún ejmbaà

Ñavún léçdén

42 Àjmà skìçñúúç ìjmà maç

Ajngóo rì'ì gàjmàá ragaba

Niçthán rìyà laç: Gregorio Tiburcio Cano

Mbá mbi'i, víjí mbá rì'ì xtélóo; diápú

kueçtséen ndaçkho rìçyùù ìkà raxná.

Tsetséé khayuu nójngóón ràbù tsí nandóón

gúrúguà, nú tsetséé guvááç xùkúç tsí nandóón

mùphù khimaa.

Ajngáa kueçtséen

Àsndòó máç dí tséçngòón gúguáçná mijngii

xtóo rìçì, numu dí ikhín' gíç mbáa ragaba tsí diápú

Àjmà skìçñúúç ìtsù maç 43

mitsegaa ndaçkho. Numu dúçkhuíin nimbáa tsáa

eçngoò nímìi màgànú náa xtóo rìçì; numu dí diápú

ndatsíin ndaçkho xùkúç khimaa.

Xúçkhuíin nikhiçnáa rìçì, nigíçdù niçthúun

ragaba:

—Atani mbá dí májánç, màtiàxí minaç náa

xtóç, numu dí diápú mitsegáán, nú ndayíín

ndaçkho, dúçkhuíin tsíxná muguvááç ràbù góyoç.

44 Àjmà skìçñúúç ìkhù maç

Xí ndavàán ikháán, diápú mbaçiin ràbù

gágúçdiin muguvááç góyoç, àsndò xùkúç khimaa.

—Içthán rìçi.

Àçkhuèn niriçña laç ragaba:

—Májánç xí xúçkhuíin trathán rìçì, màçgá xí

naxúváanç víñáaç ìnì.

Xúçkhuíin nitáfíin nímìi ragaba, nigájnuu

nìkà vàçmbàç, ndaçkho.

Àjmà skìçñúúç bìtsu maç 45

Mbàyùç ndaçkho niçni dí nigájnuu ragaba

nìkà, àsndò àçkhuèèn, dí nìçkhà nímìi màçkhà laç

gáçyoo diájun içni rìçì, xí víjí ìtàán.

Àçkhuèn ndeçyoo dí nánguáa ijmaa rìçì víjí,

àsndòó mùjmù ìkà inúu, nú nivámbá nìgrìgúu

xúguíç rìçyùù.

46 Àjmà skìçñúúç màjñu maç

Xúçkhuíin máç nigíçdù niçthúun rìçì:

—Diájun dí nitagíçnii, xí ikháán tsí diápú

kueçtséén rá rìçì. Ikhúún gèjyo tsí diápú mitsega

xtó nú mindatsúún rá. Içthán ragaba.

Àjmà skìçñúúç juvan maç 47

Dúçkhuíin niriçña rìçì:

—Àsndò mbiçi dí nigájnaaç nidxuç, gatíí rìgà

xùkúç gajmíí ràbù tsí niguvááç gúñuç ndaçkho, nú

niçphuç; ikhaa dúçkhuíin dí nigamaç nando kháñúç

xígì.

—Ìmbòóç khayuu dí nàndàçàç, dí nímbà mbiçi

tásnìçñúç mbávúún, numu dí àsndò nikhuáa ràbù

naçñaa ndaçkho xí mbávíín traçún inuu.

48 Àjmà skìçñúúç mìgìñuç maç

Àçkhuèèn niriçña ragaba:

—Mbekhàç kueçtséén, diápú mixkaviç inuç,

nitayáá, xígì dí nánguáa kueçtséén rá; nandaaç

màxtáá gàjmàá.

Àjmà skìçñúúç mijna gùvàç maç 49

Àçkhuèn niçthán rìçì:

—Atarmegà laç nímiàaç xtayoç, numu dí

vájndi nìyàxì mìnáç ikhúún, mànguáaa nìyàxàç

ikháán, nikhumùç dí vájndi ikhúún géçdoç numuç.

Dàçkháa xúçkhuíin dí, xúgián láç diápú gíçmaa

numà láç mèskè xi nànguáa kueçtsén láç.

Diápú ràmàjánç mùçnì ìyà láç ndaçkho numu

dí kueçtsén láç, numu dí dàçkháa xúguíç mbiçi gáçni

xúçkhuíin. Nàgànú tsakhiì mbiçi dí nàgàta laç

xúguiç dí kueçtséen kiaxà láç.

50 Àjmà skìçñúúç gùvàç maç

Ajngóo ndùváçyù

gàjmàá vàjin

Mèçphàà Vátháá

Ajngáa Kueçtséen

Mbá mbiçi nixtáa mbáa ndùváçyù tsí diápú nixkidxùù

ndaçkho, àçkhuèn gregòò xanáá ndaçyáç dí mìkhù.

Mbekhàç ndeçyoo mbáa vàjin, ànsdò nidxuu nímìi;

nigíçdù nìkà raxkoo. Ikhaa vàjin diápú nimíñúu ndaçkho,

numu dí ikhaa nixtáa vajaà nigamaç, nú ndaçyoo dí

nánguáa màçngòò magáyúu màçga gárkáçvu minaç.

Mbá vapha nivijì vàjin náa ekháá; àçkhuèn nitangaa

niyaxuù ndùváçyù tsùdìín:

—¡Atiajún! —niçthúun rè—. Diájun numuu idxaç

traxko rá; nàtsíin gàjmàáç dxèç, Á mìçtsuç vó.

—Diájun má gáñáç khùmàç rá —Içthán ndùváçyù—,

Dàçkháa mìçkhuaaç là.

52 Àjmà skìçñúúç gùvàç ìjmà maç

—Úçùn, màrágoo mìçtsu ikhúún —Içthán vàjin—, Xí

ikhúún gíçtsuç, gaçmíi màkhàñáaç. Nguáa khùmàç dí ikhúún

ñajunç vàjin và; vájmbu gáthánç dí ikhúún ñajunç mbèmà.

Xí mìçtsuç rá, thanoç maxíñàá vá.

—Diájun gíçmúú mèçkho xúçkhuíin rá —Niraxi

ndùváçyù.

Ikhaa vàjin mbá bapha niriçña laç:

—Atso ndúsanç dí khàgù gèjyo, ikhaa dígì khùçùún

rùçthu mbekhàç nitagíçdù nidxaç traxkoç.

Àjmà skìçñúúç gùvàç ìtsù maç 53

—Dàçkháa vàjin ñajunç xí mànìgùç

ndúsanç ikhúún— Içthán ndùváçyù.

—Tsínígùún máç mbèmà ndúsanç,

àsndòó vàjin tsí naçphu dúçkhuíin—.

—Xí xúçkhuíin, ikháán ñafaanç

bàjin; mèskè xí nandaaç táni nduvúún

màrájmaa inuu ikhúún; diápú nanigùç

mìçkhúún vàjin tsí minduviin xí

nandaaç táyàá —Içthán ndùváçyù—.

Xúçkhuíin ndùváçyù niçkhuù vàjin gàjmàá ndusuun

dí khagu náa avúun ixtuç; nàkí nivámbóo ndùváçyù, nìkà

gábóo ndiyá laç xùù.

N à n g u á a

nigajyúu víñúu,

tsámbá máç ndeçyoo

ndùváçyù dí nìçkhà

gájngáa edxoò

nikháñúu, numu dí

ikhaa ndúsanç géçdoo

thana guéen.

54 Àjmà skìçñúúç gùvàç ìkhù maç