บทคดยอ

การ วเคราะห ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ ไทย

การ วจย เรอง การ วเคราะห ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ

ไทย ม วตถประสงค เพอ ศกษา และ วเคราะห ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ

ใน ประเทศ ไทย ศกษา เปรยบ เทยบ ความ สมพนธ ของ รป แบบ และ คต กบ ประเทศ ตางๆ

ศกษา ลกษณะ เฉพาะ ของ รป แบบ และ คต ความ หมาย การ ศกษา สำรวจ ได คนควา รวบรวม

ขอมล ทางเอก สาร เกบ ขอมล ภาค สนาม บนทก ภาพถาย โบราณ สถาน และ โบราณ วตถ ใน

รป ของ สวน ประกอบ สถาปตยกรรม ประตมากรรม และ จตรกรรม นำ ขอมล ภาพ นาฏ

ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ ไทย ทง พทธ ศาสนา นกาย เถรวาท และ นกาย

มหายาน มา ศกษา วเคราะห อภปราย ผล การ วจย เปรยบ เทยบ กบ ศลปะ อน ๆ

ผล การ วจย แสดง ให เหน วา ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ ไทย

มหนา ท เปน พทธ บชา เพอ นอม ระลก ถง พทธ คณ ของ พระ สมมา สม พทธ เจา งาน ประตมากรรม

ใช เปน สง เคารพ บชา ประกอบ พธกรรม และ เปน มงคล วตถ และ ใช เปน พทธ บชา เพอ

ประดบ อาคาร เพอ การ เผยแผ พทธ ศาสนา ใช เปน เครองหมาย บอก เขต พทธา วา ส และ

ใช เปน ภา พลว ด ลาย ตกแตง สงของ เครอง ใช

รป แบบ ม ประเภท ม เรอง ราว และ ไมม เรอง ราว ประเภท ม เรอง ราว คอ พทธ

ประวต เทพ และ เทพ ใน พทธ ศาสนา ชาดก และ สตว เรอง พทธ ประวต ม ตง แต ตอน ประสต

จนถง เสดจ ปรนพพาน เทพ และ เทพ ไดแก พระ วชร สตว พระ โพธ สตว ไตร โลกย วชย

พระ โพธ สตว วชร ปาณ พระ เห วชระ นาง โยคณ หรอ นาง ฑากณ นาง อปสร เทวดา สวน

ชาดก ท เปน เรอง ทศชาต ไดแก มหา ชนก ชาดก ภร ทต ชาดก นารท ชาดก วทร ชาดก

และ เวส สน ดร ชาดก ชาดก อน คอ ส ธน ชาดก จน คาธ ชาดก คนธ กมาร ชาดก สวน ประเภท

ไมม เรอง ราว ใช ประดบ อาคาร และ เครอง ใช ตางๆ

ใน ดาน ความ สมพนธ ทาง รป แบบ และ คต กบ ศลปะ อน พบ วา ม ความ สมพนธ กบ

อนเดย มาก ทสด นอกจาก น ยง ม ความ สมพนธ กบ ศลปะ พมา ศลปะ อนโดนเซย ศลปะ

เขมร ทง ภาพ พทธ ประวต เทพ และ เทพ ชาดก และ แมวา ใน ทาง พทธ ศาสนา เถรวาท

ปรากฏ ความ คด เรอง ศล โดย เฉพาะ ศล ขอ ท เจด ใน อโบสถ ศล ท ให บคคล เวน จาก การ ละ

เลน และ ชม นาฏ ศลป และ ดนตร ใน ทาง ศลปะ พบ วา ภาพ พทธ ประวต นาฏ ด ร ยาง ค ศลป

เปน ตวแทน ของ กเลส ตณหา ใน พทธ ศาสนา มหายาน ทา ราย รำ เปน ตวแทน ของ การ

เอาชนะ อวชชา และ ยง ปรากฏ เปน สวน หนง ของ พธกรรม ทาง พทธ ศาสนา แบบ ตนตระ

Abstract

ANALYSIS OF DRAMATIC AND MUSICAL SCENES IN THAI BUD-DHIST ART

The dissertation’s objectives are to study and analyze scenes of dance and music appearing in Thai Buddhist art, to comparatively study the relations between specific forms and beliefs that are found in several countries, and to study the characteristics of these forms and their meanings. The study was conducted by gathering information from documents, archeological sites, architecture, sculptures and paintings. Both Theravada and Mahayana data was included in this analytic study along with references to other kinds of art. The studies have found that the dance and music scenes pay homage to the Lord Buddha, whilst the sculptures are highly respected and are used in ceremonies as auspicious objects. These art objects are utilized in build-ing ornamentation to both spread and introduce Buddhism, as well as to depict the monastic areas and to decorate everyday objects. These Buddhist objects/artworks are based on the Lord Buddha’s life stories, stories of the Buddhist divine beings, Jatakas, and animals. The Lord Buddha’s story of life is from his birth to his nirvana. The Buddhist divine beings are Vajrasatva, Trailokyavijaybodhisatva, Vajrapanibodhisatva, Hevajra, Yogini or Dakini, Apsara and Devata. Jatakas are normally from the Dasajatija-taka i.e. Mahajanakajataka, Bhuridattajataka, Naradajataka, Vidurajataka, and Vessantarajataka, the Jatakas from non-dasajatijataka are Sudhanajataka, Can-dagadhjataka, Gandhakumarajataka; those of the non-content were normally found to have only decorative function on both buildings and objects. The Bud-dhist works of art show strong resemblance to Indian art forms, as well as Bur-mese Art, Indonesian Art and Khmer Art. Although in the idea of, Silas, Theravada Buddhist precepts, there is an idea, appearing as the seventh precept, to refrain from dancing, singing, music and going to shows. In the Buddha’s story of life, music and dance are repre-sented by Kilesa and Tanha, defilement and craving. In Mahayana Buddhism dancing postures of the angels represent the defeat of Avijja, ignorance, and are found in ceremonies practiced by Tantric Buddhists.

* นกศกษาระดบปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร คณะโบราณคด

มหาวทยาลยศลปากร

การ วเคราะห ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป

ใน งาน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ ไทย

วชช ตา วธา ทต ย*

การ วเคราะห ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ ไทย ม

วตถประสงค ดงน คอ

๑. เพอ ศกษา และ วเคราะห ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ

ไทย เรอง ความ หมาย ของ ภาพ แนว ความ คด ของ ภาพ อก ทง ศกษา ความ สมพนธ ความ

สำคญ หนาท บทบาทและ ประเภท ของ รป แบบ ของ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป รวม ทง ภาพ ท

แสดง นาฏ ลกษณ ของ งาน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ ไทย ทง ท ปรากฏ ใน งาน สถาปตยกรรม

ประตมากรรมและ จตรกรรม

๒. เพอ ศกษา เปรยบ เทยบ ความ สมพนธ รป แบบ และ คต กบ ศลปะ ใน ประเทศ

ตางๆ ไดแก ศลปะ อนเดย ศลปะ ลงกา ศลปะ อน โดน เซย ศลปะ จาม ศลปะ เขมร ศลปะ

พมา ซง ปรากฏ ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ของ พทธ ศลป เชน กน ใน เรอง ของ ความ คลายคลง

และ ความ แตก ตาง ทง ท ปรากฏ กอน และ รวม สมย

๓. เพอ ศกษา ลกษณะ เฉพาะ และ การ พฒนาการของ รป แบบ และ คต ความ

หมายความ สมพนธของ ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ ไทย ทง

ปรากฏ ใน พทธ ศาสนา นกาย เถรวาท และ นกาย มหายาน

วธ ดำเนน การ วจย เปนการ ศกษา คนควา จาก เอกสาร ตางๆ เปน หลก นอกจาก

น ม การ เดน ทาง เพอ บนทก ภาพถาย ขอมล โดย ศกษา ขอมล เฉพาะ ภาพ นาฏ ศลป นาฏ

ลกษณ และ ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ ของ ประเทศ ไทย ทง พทธ ศาสนา นกาย เถรวาท

และ นกาย มหายาน ใน รป ของ สถาปตยกรรม ประตมากรรมและ จตรกรรม เฉพาะ ท เปน

ชน งาน ท ม ความ สำคญ ม คณคา และ มชอ เสยง โดย ศกษา งาน พทธ ศลปะ สมย ตางๆ

ไดแก สมย ทวาร ด สมย ศร วชย สมย ศลปะ รวม แบบ เขมร ใน ประเทศ ไทย สมย ลาน นา

สมย สโขทย สมย อยธยา และ สมย รตนโกสนทร ขน ตอน ใน การ รวบรวม ขอมล คอ เกบ

รวบรวม ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน พทธ ศลปะ ทง ใน ประเทศ ไทย และ ประเทศ ตางๆ ใน

เอเชย ใต คอ อนเดย ลงกา เอเชย ตะวน ออก เฉยง ใต คอ อน โดน เซย จาม เขมร และ พมา

โดย วเคราะห ขอมล การ อธบาย ความ หมาย ของ ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ซง ม เอกสาร

ขอความ สนบสนน ภาพ เหลา นน

ผล การ วเคราะห ขอมล แสดง ให เหน วา นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ม ความ สำคญ ตง แต

ใน สมย พทธ กาล นาฏ ด ร ยาง ค ศลป เปน ๑ ใน ๑๘ วชา ของ ศลปศาสตร ท เจา ชาย

สทธต ถะ ได ทรง ศกษา ท สำนก ว ศวา มตร ซง เรยก วา “คนธ พ ศาสตร”

หนาท บทบาท ของ ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ ไทย คอ

๑. เปน พทธ บชา เพอ การ นอม ระลก ถง พทธ คณ ของ องค พระ สมมา สม พทธ เจา

อดต ชาต ของ พระพทธเจา ใน สมย ท เสวย พระ ชาต เปน พระ โพธ สตว โดย การ อธบาย เรอง

ราว ประวต พทธ ศาสนา วรรณกรรม พทธ ศาสนา เพอ ความ เขาใจ ถง พทธ ศาสนา ทง ใน

สวน เหตการณ ท เกด ขน ครง สมย ดต ชาต ของ พระ โพธ สตว สมย พทธ กาล การ ใช บ คลา

ธษ ฐาน เพอ อธบาย เนอหา ของ ธรรมะ ทาง พทธ ศาสนา ซง ปรากฏ ใน รป ของ เทพ เคารพ

พทธ ศาสนา นกาย วชร ยาน ไดแก พระ เห วชระ ทรง มหนา ท เปน ผ ขจด ตณหา ทง สาม คอ

โลภ โกรธ หลง พรอม กบ ทรง เหยยบ สญลกษณ ของ อวชชา อย ใต พระบาท

๒. เปน งาน ประตมากรรม ลอยตว ใช เปน สง เคารพ บชา ทง ใน พธกรรม และ เปน

มงคล วตถ ใน พทธ ศาสนา นกาย วชร ยาน เชน พระ เห วชระ พระ พมพ เห วชระ มณฑล

ซง หลก ปฏบต เพอ เขา ถง พทธ ภาวะ ตาม หลก คำ สอน ขอ งมนตร ยาน คอ การ บำเพญ

สมาธ รวม กบ การ ประกอบ พธกรรม ตางๆ

๓. ใช เปน พทธ บชา เพอ เผย แพร พทธ ศาสนา

๔. ใช เปน ภาพ เปน ลวดลาย ตกแตง ใบ เสมา เครองหมาย บอก เขต พทธา วาส

๕. ใช เปน ภาพ ลวดลาย ตกแตง สงของ เครอง ใช

รป แบบ ประเภท และ ความ หมาย ของ ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน พทธ ศลปะ ใน

ประเทศ ไทย สามารถ แบง รป และ ประเภท คอ ๑. ประเภท ม เรอง ราว ๒.ประเภท ไมม

เรอง ราว

110 ดำรงวชาการ

๑. ประเภท ม เรอง ราว ไดแก

๑.๑ พทธ ประวต ภาพ ประตมากรรม และ จตรกรรม ใน พทธ ประวต ม

ตอน ตางๆ ตง แตประสต จนถง เสดจ ปรนพพาน

๑.๒ เทพ ใน พทธ ศาสนา

ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน พทธ ศลปะ หลาย ภาพ ท เปน เทพ ใน พทธ ศาสนาและ เทพ

บาง องค ปรากฏ ใน ลกษณะ ท เกยวของ กบ นาฏ ดรยางค หลาย ภาพ เพราะ พทธ ศาสนา

นกาย ตนตระ ยาน (พทธ ตนตระ) ใน เวลา ประกอบ พธ จะ ม ลกษณะ ทาทาง หรอ มทรา ซง

สมพนธ กบ บท สวด หรอ มน ตรา ไดแก

๑.๒.๑ พระ วชร สตว (Vajrasattva) คอ เทพ องค หนง ใน พทธ

ศาสนา ลทธ มหายาน ไดแก พระ วชร สตว ใน แนว บน และ แนว ลาง ม รป อปสร ฟอน รำ อย

เหนอ ซากศพ ประกอบ ทบ หลง ดาน เหนอ ของ หอง ครรภคฤ หะ ปราสาท พมาย จงหวด

นครราชสมา ศลปะ รวม แบบ เขมร ใน ประเทศ ไทย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๗

๑.๒.๒ พระ โพธ สตว ไตร โลกย วชย (Trailokyavijaya) คอ

พระ โพธ สตว หรอ ผ ท จะ ได ตรสร เปน พระพทธเจา องค หนง ใน พทธ ศาสนา นกาย วชร ยาน

ผ ซง ชนะ ทง สาม โลก หรอ พระเจา แหง โลก ทง สาม หรอ ผ ปกปอง โลก ทง สาม ไดแก พระ

โพธ สตว ไตร โลกย วชย ประธาน ของ ภาพ กำลง ราย รำ โดย เหยยบ อย บน บคคล ๒ คน

เหนอ ศรษะ หนง ชาง ขนาบ ขาง ดวย แนว บน ภาพ พระพทธ รป ทรง เครอง ปาง สมาธ ประทบ

นง เรยง แถว ใน เรอนแกว ๑๐ องค แนว ลาง ภาพ บรษ สตร ฟอน รำ ทบ หลง ดาน ตะวน

ออก ของ หอง ครรภตฤ หะ ปราสาท พมาย จงหวด นครราชสมา ศลปะ รวม แบบ เขมร

ใน ประเทศ ไทย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๗

การวเคราะหภาพนาฏดรยางคศลปในงานพทธศลปะในประเทศไทย 111

๑.๒.๓ พระ โพธ สตว วชระ ปาณ เปน เทพ พระองค หนง ใน พทธ

ศาสนา ซง ได รบ การ เคารพ บชา มา นาน แลว ใน คต พทธ ศาสนา นกาย หนยาน จะ ปรากฏ

เปน บรวาร ของ โค ดม พทธ โดย ประทบ เคยง ขาง ซง คณสมบต ของ วชร ปาณ (ผ ถอ สายฟา)

ก คอ พระอนทร ใน ศาสนา ฮนด นนเองและ พระอนทร ได กลาย เปน บรวาร พระพทธเจา ซง

รจก กน ใน นาม วา “สกกะ”1 ไดแก พระ โพธ สตว วชระ ปาณ เสา ประดบ กรอบ ประตท

ปราสาท หน พมาย อำเภอ พมาย จงหวด นครราชสมา ศลปะ รวม แบบ เขมร ใน ประเทศ ไทย

อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๗

๑. ๒.๔ พระ เห วชระ (Hevajra) พระ เห วชระ เปน เทพ พระองค

หนง ใน พทธ ศาสนา นกาย วชร ยาน ซง เกด จาก

พระอกโษภ ยะ (Aksobhya) และ เปน พระ เห รก ะ

(Heruka) ใน รป แบบ ของ ตนตระ2 ม ๘ เศยร ๒

หรอ ๔ หรอ ๖ หรอ ๑๖ กร ๒ หรอ ๔ ขา

กาย ส ฟา ปรากฏ องค ดวย การ รำ ไดแก พระ เห วชระ

ประตมากรรม สำรด ศลปะ รวม แบบ เขมร ใน ประเทศ

ไทย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๗

1 ผาสข อนทราวธ, พทธปฏมาฝายมหายาน, ๗๓.

2 Gosta Liebert, Iconographic Dictionary of the Indian Religious Hinduism,

Buddhism, Jainism,104.

112 ดำรงวชาการ

๑.๒.๕ นาง โยคน หรอ นาง ฑา กน ใน ลทธ ตนตระ ยกยอง วา

เปน ผ ท จะ ชวย นกบวช ให บรรล สทธ ไดแก โยคน ประตมากรรม ลอยตว พบ ท อำเภอ

สทงพระ จงหวด สงขลา ศลปะ สมย ศร วชย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๔-๑๕

นาง โย คน หรอ นาง ฑา กน ประตมากรรม สำรด ศลปะ รวม แบบ เขมร ใน ประเทศ ไทย

อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๗

๑.๒.๖ นาง อปสร (apsaras) คอ เทวดา สตร ซง เดม คอ เทพ ธดา

แหง นำ (water-nymphs) อย บน ทองฟา ไดแก นาง อปสร รำ ชน สวน ของ ฐาน สำรด

ศลปะ รวม แบบ เขมร ใน ประเทศ ไทย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๗ สง ๑๑ เซนตเมตร พบ

ท จงหวด กาฬ สนธ จด แสดง ณ พพธภณฑสถาน แหง ชาต พระนคร

การวเคราะหภาพนาฏดรยางคศลปในงานพทธศลปะในประเทศไทย 113

๑.๒.๗ เทวดา คอ เทพ ชน รอง ไดแก ภาพ เทวดา ปน ปน ของ

ซม จระนำ ชน ลาง สด เจดยมหา พล ท วด ก กด (วด จาม เทว) จงหวด ลำพน ศลปะ สมย

หร ภญ ไชย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๔-๑๕

๑.๓ ชาดก

ชาดก คอ เรอง การ เสวย พระ ชาต ของ พระพทธเจา ปรากฏ ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป

ใน ทศชาต ชาดก ดงน

๑.๓.๑ มหา ชนก ชาดก ใน อดตกาล พระ โพธ สตว เสวย พระ ชาต

เปน พระ มหา ชนก เพอ บำเพญ ว รย บารม ไดแก ตอน มหรสพ สมโภช ใน งาน พระ ราช พธ

อภเษก สยมพร พระ มหา ชนก และ พระนาง สว ล ราช ธดา ของ พระเจา กร งมถ ลา จตรกรรม

ฝา ผนง พระ อโบสถ วด มชฌมา วาส จงหวด สงขลา ศลปะ สมย รตนโกสนทร อาย พทธ

ศตวรรษ ท ๒๔ สมย รชกาล ท ๔

๑.๓.๒ ภร ทต ชาดก ใน อดตกาล พระ โพธ สตว เสวย พระ ชาต

เปน พญานาค ชอ ภ ร ทต ต เพอ บำเบญ ศล บารม ไดแก ตอน นาง นาค บรรเลง ดรยางค

ยนด เมอ พระ ภร ทต ถก พราหมณ อา ลม พาย น ราย มนต จบ ภาพ จตรกรรม ฝา ผนง พระ

อโบสถ วด ใน จงหวด สพรรณบร ศลปะ สมย รตนโกสนทร อาย พทธ ศตวรรษ ท ๒๔

114 ดำรงวชาการ

๑.๓.๓ นารท ชาดก ใน อดตกาล พระ โพธ สตว เสวย พระ ชาต เปน ทาว

มหา พรหม นาร ทะ เพอ บำเพญ อเบกขา บารม ไดแก กลม นก ดนตร สตร บรรเลง ให รจา ราช

กมาร ภาพ จตรกรรม ฝา ผนง พระ อโบสถ วด คงคา ราม อำเภอ โพธาราม จงหวด ราชบร

ศลปะ สมย รตนโกสนทร อาย พทธ ศตวรรษ ท ๒๔ สมย รชกาล ท ๔

๑.๓.๔ วทร ชาดก ใน อดตกาล พระ โพธ สตว เสวย พระ ชาต เปน อำมาตย

ชอ ว ทร ะ เพอ บำเพญ สจ จบา รม ไดแก ตอน นาง อร ทน ต รำ ลวง ปณณกะ ยกษ ให ลม หลง

ภาพ จตรกรรม ฝา ผนง พระ อโบสถ วด คงคา ราม อำเภอ โพธาราม จงหวด ราชบร ศลปะ

สมย รตนโกสนทร อาย พทธ ศตวรรษ ท ๒๔ สมย รชกาล ท ๔

๑.๓.๕ เวส สน ดร ชาดก ใน อดตกาล พระ โพธ สตว เสวย พระ ชาต เปน

พระ เวส สน ดร เพอ บำเพญ ทานบารม ไดแก

๑.๓.๕.๑ กณฑ ทศพร ตอน พระอนทร ถวาย พระพร แด พทธ มารดา

ซง จะ ไป จต เปน นาง ผ สด นางฟา รำ และ เลน ดนตร เชน พระอนทร ถวาย พระพร แด

พทธ มารดา ซง จะ ไป จต เปน นาง ผ สด นางฟา รำ และ เลน ดนตร ภาพ จตรกรรม ฝา ผนง

ท พระ อโบสถ วด ทองนพคณ กรงเทพมหานคร ศลปะ สมย รตนโกสนทร อาย พทธ

ศตวรรษ ท ๒๔ สมย รชกาล ท ๔

๑.๓.๕.๒ นคร กณฑ การ เฉลม ฉลอง เมอ พระ เวส สน ดร เสดจ กลบ นคร

เชน จตรกรรม ฝา ผนง พระ อโบสถ วดกลาง มง เมอง อำเภอ เมอง จงหวด รอยเอด

๑.๓.๖ ส ธน ชาดก เปน ชาดก เรอง หนง จาก ปญญาส ชาดก ใน อดตกาล

พระ โพธ สตวเสวย พระ ชาต เปน จน ท คาธ ไดแก ภาพ นา งม โนห รา รำ บชายญ กอน ถก เผา

ภาพ จตรกรรม ฝา ผนง ดาน ทศ ใต ท พระ อโบสถ วด เขยน อำเภอ วเศษ ไชย ชาญ จงหวด

อางทอง ศลปะ สมย รตนโกสนทร อาย พทธ ศตวรรษ ท ๒๔ สมย รชกาล ท ๔

๑.๓.๗ จน ท คาธ ชาดก เปน ชาดก เรอง หนง จาก ปญญาส ชาดกใน อดตกาล

การวเคราะหภาพนาฏดรยางคศลปในงานพทธศลปะในประเทศไทย 115

พระ โพธ สตว เสวย พระ ชาต เปน จน ท คาธ ไดแก ตอน เหลา นาง กษตรย รำ ใน คราว ออก ชวย

นาง พรหม จาร ทำ สงคราม กบ พระเจา กา ว นท ราช จตรกรรม ฝา ผนง พระ วหาร วด หนองบว

จงหวด นาน ศลปะ ลาน นา สมย รตนโกสนทร อาย พทธ ศตวรรษ ท ๒๔

๑.๓.๘ คทธ กมาร ชาดก ใน อดตกาล พระ โพธ สตว เสวย พระ ชาต เปน พระ

คท กมาร ไดแก ตอน เจา ชาย คนธ กมาร กำลง ดด พณ และ ยง ปน จตรกรรม ฝา ผนง พระ วหาร

วด ภ ม นทร จงหวด นาน ศลปะ ลาน นา สมย รตนโกสนทร อาย พทธ ศตวรรษ ท ๒๔

๑.๔ สตว

สตว ใน พทธ ศลปะ ท เกยวของ กบ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป คอ กนนร และ กน ร กนนร

และ กน รเปน สตว ใน เทพนยาย ซง เปน นก ดนตร ท อาศย แถบ ภ เขา หม าลย เชน เดยว

กบ Gandharvas และ วธ ยา (Vidyadhars) ไดแก กน ร ฟอน รำ ดน เผา จาก แหลง

โบราณคด สมย ทวา รวด เมอง โบราณ อทอง เจดย หมายเลข ๒ ทาง ดาน ทศ เหนอ ของ

องค เจดย ศลปะ สมย ทวา รวด อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๒-๑๕

๒.ประเภท ไมม เรอง ราว

ประเภท ไมม เรอง ราว ใช เปน พทธ บชา เพอ เปน ภาพ ประดบ อาคาร เชน กลม นก

ดนตร สตร ปน ปน ขด ได จาก เจดย หมายเลข ๑๐ ดาน ตะวน ตก ท เมอง โบราณ บาน ค บว

อำเภอ เมอง จงหวด ราชบร

116 ดำรงวชาการ

จาก การ ศกษา ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ ใน ประเทศ ไทย สามารถ

นำ ภาพ มา เปรยบ เทยบ กบ ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ใน งาน พทธ ศลปะ ประเทศ ใน เอเชย

เพอ ให เหน รป แบบ คต ความ สมพนธ ลกษณะ เฉพาะ การ พฒนาการ ใน เรอง ของ การ

ถายทอด รป แบบ และ คต ไดแก ศลปะ อนเดย ซง ถอ เปน ศลปะ ตนแบบ ของ การ กำเนด

พทธ ศลปะ และ ม การ ถายทอด ให แก ศลปะ ตาง ๆ ไดแก ศลปะ อน โดน เซย ศลปะ

เขมร ศลปะ จาม ศลปะ พมา

ภาพ ท สำคญ ควร แก การ พจารณา พเศษ คอ ภาพ พทธ ประวต ตอน มารผจญ

ทบ หลง ภายใน ปรางค ประธาน ทาง ทศ ใต ท ปราสาท หน พมาย อำเภอ พมาย จงหวด

นครราชสมา ศลปะ รวม แบบ เขมร ใน ประเทศ ไทย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๗

ภาพ สมเดจ พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง ประทบ นง สมาธ ใต ตน โพธ กอน การ ตรสร เหลา

ธดา สาม คน ของ พญา มาร ราย รำ ยว ยวน พระพทธ องค ไม ให ทรง ตรสร สำเรจ เชน ณ พระ

อโบสถ วด บางขนเทยน กรงเทพมหานคร

และ ภาพ พระ สมมา สม พทธ เจา ทรง ขบ ไล สาม ธดา พญา มาร ทมา ยว ยวน และ ทรง

ประทบ เสวย วมตต สข ณ อช ปาล นโครธ เชน ณ พระ อโบสถ วด พระ ศรรตนศาสดาราม

กรงเทพมหานคร

การวเคราะหภาพนาฏดรยางคศลปในงานพทธศลปะในประเทศไทย 117

การ สราง ภาพ น ม คต เพอ ถายทอด เรอง ราว พทธ ประวต ซง

นบ วา เปน ตอน สำคญ ตอน หนง กอน ท พระพทธ องค จะ บรรล สำเรจ

โพธ ญาณ และ แสดง ให เหน ถง คต ความ สบ เนอง การ สราง ภาพ

ตอน น ท ม มา แต ครง ศลปะ อนเดย ซง ถอ เปน ศลปะ ตนแบบ พทธ

ศลปะ ให แก ศลปะ ประเทศ เอเชย ปรากฏ ภาพ พทธ ประวต ตอน น ท

ใกล เคยง กน คอ ภาพ เทวดา แสดง ความ ยนด สมเดจ พระ สมมา พทธ

เจา ทรง ตรสร โดย ม นาง อปสร แสดง นาฏ ด ร ยาง ค ศลป ภาพ สลก

จาก ประต เสา ทาง ทศ ใต ของ พระ เจา ป เสน จต สถป ภาร หต ศลปะ

อนเดย สมย โบราณ อาย พทธ ศตวรรษ ท ๔-๕

ภาพ เชน น ใน ศลปะ อน โดน เซย ดวย คอ ภาพ ตอน ธดา

พญามาร ราย รำ ให พระ โพธ สตว ทรง ละ จาก การ ทรง บำเพญ สมาธ

ประตมากรรม ภาพ สลก นน ตำ จา กบโร พทโธ อาย ราว กลาง พทธ

ศตวรรษ ท ๑๔

ศลปะ เขมร แม จะ ไม ได ปรากฏ ภาพ

ตอน ธดา พระ มาร รำ ให พระ โพธ สตว

ทรง ละ จาก การ ทรง บำเพญ สมาธ แต ได

ปรากฏ ภาพ ตอน พญา มาร ขด ขวาง ม ให

พ พระพทธ องค ทรง ตรสร เชน ภาพ ตอน

การ พาย แพ ของ พญา มาร ประตมากรรม

สลก นน สง หนา บน โค ปร ะ ท ๔ ปราสาท

ตา พรหม ศลปะ เขมร สมย บาย น อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๘

118 ดำรงวชาการ

ใน ศลปะ พมา ปรากฏ ภาพ สาม ธดา พญา มาร รำ ยว ยวน พระพทธ องค ไดแก ภาพ

ประตม ากรรม นน ตำ ท วด อ นนท ะ เมอง พกาม ท ฐาน พระพทธ รป ปาง มาร วชย3 อาย

พทธ ศตวรรษ ท ๑๖-๑๗

แมวา ใน ทาง พทธ ศาสนา เถรวาท ปรากฏ ความ คด เรอง ศล โดย เฉพาะ ศล ขอ ท เจด

ใน อโบสถ ศล ท ให บคคล เวน จาก การ ละ เลน และ ชม นาฏ ศลป และ ดนตร ใน ทาง ศลปะ พบ

วา ภาพ พทธ ประวต นาฏ ด ร ยาง ค ศลป เปน ตวแทน ของ กเลส ตณหา

3Jukka O. Miettinen, Dance Images in Temples of Mainland Southeast Asia

(Helsinki: Theatre Academy, 2008), 183.

การวเคราะหภาพนาฏดรยางคศลปในงานพทธศลปะในประเทศไทย 119

สวน เทพ ตางๆ ใน พทธ ศาสนา มหายาน ท ทรง ทำทา ราย ทง ยง ทรง ปรากฏ เปน

สวน หนง ของ พธกรรม ทาง พทธ ศาสนา แบบ ตนตระ เทพ ท ควร กลาว คอ พระ เห วชระ

ทรง เปน บ คลา ธษ ฐาน ของ การ บรรล โพธ ญาณ และ การ หลด พน จาก ตณหา ทรง แสดง

ให เหน อารมณ ความ รอน แรง และ เปน ตวแทน ของ การ เอาชนะ อวชชา พบพระ เห วชระ

ประตมากรรม สำรด ศลปะ รวม แบบ เขมร ใน ประเทศ ไทย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๗

(ภาพ ซาย) พระ เห วชระ องค น อาจ เปรยบ เทยบ ได กบ พระ เห วชระ จาก ปราสาท บน ทาย

กฎ ประตมากรรม สำรด ศลปะ เขมร อาย ราว พ.ศ. ๑๗๐๐-๑๗๕๐ (ภาพ ขวา)

พระ พมพ เห วชระ มณฑล พบ ท จงหวด สพรรณบร ประตมากรรม สำรด ศลปะ

รวม แบบ เขมร ใน ประเทศ ไทย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๘ (ภาพ ซาย) อาจ เปรยบ เทยบ

ได กบ พระ พมพ เห วชระ มณฑล ประตมากรรม ดน เผา4 ศลปะ เขมร หรอ ศลปะ รวม แบบ

เขมร แบบ เขมร ใน ประเทศ ไทย อาย พทธ ศตวรรษ ท ๑๘ (ภาพ ขวา)

นอกจาก ภาพ ท ยก ตวอยาง มา ดง กลาว ขาง ตน แลว ยง ม ภาพ นาฏ ด ร ยาง ค ศลป

ใน งาน พทธ ศลป ใน ประเทศ ไทย อก ไดแก ภาพ นาง ยกษณ หาร ต เทพ ใน พทธ ศาสนา

ศลปะ สมย ทวา รวด ท ปรากฏ แสดง ทา รำ เชน กน

4 Pratapaditya Pal, Art from Sri Lanka and Southeast Asia (New Heaven and

London: Yale University Press, 2004), 148.