Embed Size (px)
Citation preview
เกษตรสเขยววถการผลต เพอความมนคงอาหารและความยงยนของเกษตรไทย Green agriculture production way for food security and
sustainable Thai agriculture
ณตฐา พลเสน1*
Nattha Polsen1*
1 แขนงวชาสงเสรมการเกษตร วชาเอกสงเสรมและพฒนาการเกษตร มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช นนทบร ประเทศไทย 11120 1Department of Agricultural Extension and Development, Sukhothai Thammathirat Open University, Nonthaburi , Thailand, 11120
*Corresponding author: [email protected]
บทคดยอ บทความการวชาการฉบบนมวตถประสงค ดงน 1) เพอศกษาขอมลเกยวกบเกษตรสเขยว สถานการณท
น าพาสวถการผลตเกษตรสเขยว รวมทงสถานการณวถการผลตเกษตรสเขยวของประเทศไทย 2) เพอวเคราะหและหาขอเสนอ เชงบรณาการในมตตางๆในการสงเสรม การพฒนา และการวจยทางการเกษตร 3) สรป เสนอเสนอแนะ เชงนโยบาย หรอยทธศาสตรการพฒนาทเหมาะสมตอวถการผลตเกษตรสเขยว เพอความมนคงอาหารและความย งยนของเกษตรไทย โดยใชการวเคราะห 2 แบบ คอ 1) การวเคราะหกระบวนการผลตตนน าถงปลายถง โดยใชกระบวนการผลตมาเปนจดวเคราะห เพอหาขอเสนอแนวทางสงเสรมและการพฒนา และแนวทางการวจยและพฒนา และ 2) การวเคราะห SWOT Analysis ของสถานการณ เพอหาขอเสนอเชงนโยบาย/ยทธศาสตรการสงเสรม การพฒนา และการวจย
การผลตวถเกษตรสเขยวจะด าเนนไปอยางมประสทธภาพและประสทธผลไดนน พบวา ขนอยกบนโยบายและยทธศาสตรการบรหารจดการดานการเกษตรสเขยวของประเทศ ทจะสามารถปรบเปลยนและปรบตวใหทนตามสถานการณและบรบททเปลยนแปลงไป อกทงเพอสรางความมนคงทางอาหารและความย งยนของประเทศไทย ค าส าคญ : เกษตรสเขยว, วถการผลต, ความมนคงอาหาร, ความย งยน
Abstract The objective of this article is as follows: 1) To learn about green agriculture. A situation that leads
to green production way. As well as situation of green agriculture production in Thailand. 2) To analyze and find integrating deals of various dimensions in the extension the development and agricultural research. 3) the proposed recommendations for policy or strategy to develop appropriate ways to green produce for food security and sustainable Thai agriculture. Using two types of analysis 1) The upstream to downstream production process analysis. Using production process analysis for the promotion, development and research and development guideline. 2) SWOT Analysis in situation for policy / strategy development and research suggestion.
Green agriculture production way will operate efficiently and effectively, it has been found that depending on the policy and strategic management of green agriculture. It can be modified and adapted to meet changing situation and context in addition for food security and sustainability of the country. Keywords: green agriculture, production way, food security, sustainability.
บทน า ในสถานการณทเปลยนแปลงไปทกระดบตงแตระดบชมชน ประเทศ และระดบโลกอนสงผลใหภาค
การเกษตรตองมาใหความส าคญกบสงแวดลอม ความปลอดภยดานอาหาร ตลอดจนความมนคงทางดานอาหารมากขน ซงเกษตรสเขยวนบวาเปนวถการผลตหนงทจะสามารถน าพาประเทศสความมนคงทางอาหารและความย งยนของเกษตรไทย เนองจากแนวคดเกษตรสเขยวนน มงเนนใหเกดความสมดลของเกษตรกรรม ตามหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยง เพอสรางความมนคงดานอาหารและดานเศรษฐกจ ตงแตรากฐานของชมชนทไมสงผลกระทบตอระบบนเวศและสงแวดลอม
1. ความหมายเกยวกบเกษตรสเขยว
1.1 องคการสหประชาชาตเพอสงแวดลอม(United Nation for Environmental Programme-UNEP) นยาม “เศรษฐกจสเขยว(green economy)” เปนเศรษฐกจทเสรมสรางความอยมสขของมนษยและความเทาเทยมกนในสงคม สามารถลดความเสยงดานสงแวดลอม และปญหาความขาดแคลนทรพยากรธรรมชาตอยางมนยส าคญ เพอน าพาสงคมไปสการพฒนาทย งยน และมปจจยดงน 1) เปนเศรษฐกจคารบอนต า 2) ใชทรพยากรอยางมประสทธภาพ และ 3) ใหความส าคญแกทกคนอยางทงถง (นชนาถ มงคง, 2558) 1.2 กระทรวงเกษตรและสหกรณ ใหรายละเอยด เศรษฐกจการเกษตรสเขยว (Green and Cool Agricultural Economy) เปนการจดท าระบบการเกษตรกรรมอยางย งยน การจดการน าอยางผสมผสาน การสรางระบบการใชพลงงานอยางมประสทธภาพ ลดการปลอยกาซเรอนกระจก เปนมตรตอสงแวดลอม รวมทงสนบสนน สรางแรงจงใจเพอใหเกษตรกรผลตสนคาเกษตรและอาหารตามมาตรฐานความปลอดภย (กระทรวงเกษตรและสหกรณ, 2554)
1.3 ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร นยามความหมาย “เมองเกษตรสเขยว (Green Agriculture City)”หมายถง พนททมการผลตสนคาเกษตร โดยใชกระบวนการผลตทเปนมตรตอสงแวดลอม ทกกจกรรม ตลอดกระบวนการผลตตงแตตนน า กลางน า และปลายน า สอดคลองกบวฒนธรรมและภมปญญาทองถน โดยเกษตรกรมคณภาพชวตทด ประชาชนมความปลอดภยดานอาหาร และเปนฐานสรางรายไดทส าคญ (ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร, 2557)
2. สถานการณทเปลยนแปลงไปน าพาสวถการผลตเกษตรสเขยว 2.1 ระดบชมชน
2.1.1 การท าเกษตรแผนใหมของเกษตรกร สงผลใหเกดปญหาความเสอมโทรมของโครงสรางดนและดนขาดความอดมสมบรณ และ การใชสารเคมก าจดศตรพช ท าใหเกดปญหาสารพษตกคางในสงแวดลอม ทงนเนองจากการใชสารเคมในการก าจดศตรพชในแตละครงจะใชประโยชนไดเพยง 25% ทเหลออก 75% จะกระจายสะสมในดน น า และอากาศในสงแวดลอม (อานฐ ตนโช, 2555)
นอกจากนการใชปยเคมในปรมาณมากเกนความตองการของพชยงสงผลใหน าใตดนมการปนเปอนไนเตรท ซงสรางความเสยงตอสขภาพของประชาชน โดยเฉพาะในเดกซงเปนกลมทมความเสยงสงทสด (กรนพชเอเชยตะวนออกเฉยงใต, 2551 อางถงใน สาคร ศรมข , 2556)
2.1 ระดบประเทศ 2.1.1 พนทท าการเกษตรอนทรยลดลง เนองจากพบวา ในชวงป พ.ศ.2541-2551 มพนทท า
เกษตรอนทรยของประเทศไทย ลดลงอยางตอเนองจาก 0.14 ลานไร ในป 2549 เหลอ 0.12และ 0.11 ลานไร ในป 2550 และ 2551 ตามล าดบ ส าหรบป 2552 ไทยมพนทท าการเกษตรอนทรยท งกลมพชผก ประมง ปศสตวรวมทงสน 118,091 ไร ทงนกระทรวงเกษตรและสหกรณตงเปาวางยทธศาสตรการเพมพนทเกษตรอนทรยอกรอยละ 40 เปน 200,000 ไร ภายในป 2554 – 2555 (กรมพฒนาทดน, 2557)
2.1.2 ความเสอมโทรมของทรพยากรการเกษตร มาจาก 2 สาเหตหลก คอความ เสอมโทรมทเกดขนเองตามธรรมชาต และความเสอมโทรมทเกดจากกจกรรมของมนษย เชน การใชเทคโนโลยสมยใหมในการผลตทางการเกษตร การใชสารเคม และการใชทรพยากรการเกษตร อยางสนเปลอง ไมมประสทธภาพ ขาดการบ ารงรกษา รวมถงการเพมขนของจ านวนประชากรทตองการ ทรพยากรการเกษตร เพ อการด ารงชวตขนพนฐาน (กระทรวงเกษตรและสหกรณ, 2554)
อกทงสถานการณการใชสารเคมทางการเกษตรของประเทศไทยมแนวโนมเพมสงขนทกปในขณะทพนทการเพาะปลกยงคงมอยเทาเดม ในป 2555 พบวา ประเทศไทยน าเขาสารเคมก าจดศตรพชทงหมด 134,377 ตน คดเปนเนอสารส าคญ 70,156 ตน คดเปนมลคา 19,357 ลานบาท และในรอบ 6 เดอนแรกของป 2556 มปรมาณน าเขาสารเคม 96,793 ตน คดเปนเนอสารส าคญ 49,139 ตน คดเปนมลคา 13,229 ลานบาท มการคาดการณวา สารเคมเหลานกวา 50 เปอรเซนตถกใชในนาขาวภายในประเทศผานชองทางการจ าหนายรานวสดทางการเกษตรทกระจายอยทกอ าเภอ ซงเปนการบงชวาเกษตรกรของไทยมปรมาณการใชสารเคมทางการเกษตรตอไรเพมสงขน สงผลใหเกดสารพษตกคางในสงแวดลอมเพมมากขนอกดวย (กรมวชาการเกษตร, 2555)
2.2 ระดบโลก 2.2.1 การเปลยนแปลงภมอากาศโลก (Climate Change) ในชวง 30 ปทผานมา อณหภมโลกสงขน
ท าใหเกดภยธรรมชาตบอยครงและทวความรนแรงยง ขน มผลท าใหแกนโลกเอยงกระทบถงการเปลยนแปลงฤดการผลต สงผลตอระบบการเพาะปลกและ ปรมาณผลผลตทางการเกษตร โดยเฉพาะพชอาหารไดรบผลกระทบอยางรนแรง (กระทรวงเกษตรและสหกรณ, 2554)
นอกจากนยงพบวา บางประเทศเรมใหความส าคญกบการผลตทลดการปลอยปรมาณกาซเรอนกระจก โดยบงคบใหตดฉลากปรมาณ Carbon footprint ทเกดขนตลอดกระบวนการผลตบนสนคาบางชนดดวย (อภชาต พงษศรหดลชย, 2558)
2.2.2 การตนตวเรองความมนคงอาหาร ความมนคงทางอาหาร ไดกลายเปนปญหา ความมนคง รปแบบใหมทหลายประเทศทวโลกก าลงเผชญ และสรางมาตรการรบมอกบความทาทายดงกลาวเพอความ อยรอดของประชากรในประเทศและประชากรโลก โดยเฉพาะอยางยงในประเทศก าลงพฒนาทปญหานก าลงทวความรนแรงมากขนอนเปนผลจากสภาวะแวดลอมระหวางประเทศทเกดวกฤตดานพลงงาน สงแวดลอม และความส าคญของการผลตพชอาหารลดลง ท าใหราคา พชอาหาร สงขน จนท าใหประชากรทยากจนไมสามารถเขาถงอาหารได (วรลพชร ประเสรฐศกด, 2557)
2.2.3 พฤตกรรมการบรโภคเปลยนไป จากสถานการณปจจบนโครงสรางประชากรโลกเปลยนไป สงผลตอความตองการสนคาอาหารในตลาดโลกเปลยนไปตาม โดยในป 2555 Innova Market Insights ซงเปนบรษทวจยตลาดอาหารและเครองดมไดระบแนวโนมสนคาอาหาร 10 ประเภททคาดวาจะไดรบความนยม ซงพบวาสนคาทนยมเปนอนดบแรก คอ กลม Pure is the New Natural หรออาหารสดจากธรรมชาต มการปรงแตงนอย และอนดบ 2 รองลงมาคอกลม Green is a Given หรออาหารทเปนมตรกบสงแวดลอมในทกขนตอนรวมถงชวยลดการปลอยกาซคารบอนไดออกไซด (ธนาคารเพอการสงออกและน าเขาแหงประเทศไทย, 2555)
2.2.4 กตกาใหมการคาและการลงทนของโลก ท าใหประเทศตางๆ สรางมาตรการปกปองผประกอบการภายในประเทศ เชน กฎระเบยบดานการคาและการลงทน มาตรการในรปแบบทไมใชภาษ เชน มาตรการสงแวดลอม มาตรการสขอนามยพช มาตรการตอบโตการทมตลาดและการอดหนน เปนตน ซงอาจเปนอปสรรคตอการพฒนาเศรษฐกจของประเทศ และผลกระทบตอการคาการลงทน สงแวดลอมและวถชวตของประชากร และตองปรบตวใหสอดคลองกบพนธกรณ หรอกระแสคานยมใหมๆ ของโลก โดยเฉพาะกฎระเบยบเกยวกบภาวะโลกรอนจะทวความเขมขน และท าใหการสงสนคาจากประเทศก าลงพฒนาไปจ าหนายในประเทศพฒนาแลวท าไดยากขน (กระทรวงเกษตรและสหกรณ, 2554)
นอกจากนยงพบวา การจดล าดบผลกระทบของมาตรการทมใชภาษตอกลมสนคาตางๆ ตอประเทศไทยทง 5 มาตรการ พบวา มาตรการทมใชภาษทผประกอบการทกกลมสนคาไดรบผลกระทบมากทสด คอ มาตรการสขอนามยและสขอนามยพช (Sanitary and Phytosanitary Measures: SPS) โดยกลมสนคาทไดรบผลกระทบจากมาตรการ SPS มากทสด เมอพจารณาเปรยบเทยบกนทง 5 มาตรการไดแก ปศสตว ประมงและประมงแปรรป ผกผลไม พชและผลตภณฑจากพช และ ยาและเครองส าอาง (ส านกงานเศรษฐกจอตสาหกรรม, 2550)
3. สถานการณวถการผลตเกษตรสเขยวของประเทศไทย ประเทศไทยเรมใหความส าคญกบเศรษฐกจการเกษตรสเขยว นบตงแตแผนพฒนาการเกษตรภายใต
แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 11(พ.ศ.2555-2559) และยงพบวาในป 2557 กระทรวงเกษตร
และสหกรณไดก าหนดใหโครงการเมองเกษตรสเขยว (Green Agriculture City) เปนโครงการส าคญ (Flagship Project) ของกระทรวงฯทสอดคลองกบการขบเคลอนยทธศาสตรประเทศของรฐบาล ซงเนนใหความส าคญกบการผลตทเปนมตรกบสงแวดลอมตลอดหวงโซการผลตและการบรโภค และมการคดเลอกพนทเปาหมายจากจงหวดทมศกยภาพและมความโดดเดนในการผลตสนคาเกษตรเปนทยอมรบในวงกวาง รวม 6 จงหวด ดงน เชยงใหม ศรษะเกษ หนองคาย จนทบร ราชบร และพทลง ซงหวใจส าคญของการพฒนาเมองเกษตรสเขยวมอย 3 ประการดวยกน ประการแรก คอ การพฒนาพนทใหเปนพนทปลอดภย ปราศจากมลพษรบกวน มการจดการของเสยอยางเปนระบบ ประการทสอง คอการพฒนาตวสนคาใหเปนสนคาทมคณภาพไดมาตรฐานดานความปลอดภย ไมมสารพษตกคาง มการน าภมปญญาทองถนมาประยกตใชในกระบวนการผลต และประการสดทาย คอการพฒนาคน ใหมชวตความเปนอยทดขน มรายไดเพมขนจากการขายสนคาทมคณภาพ สามารถท าการผลต และอาศยอยในพนทไดอยางย งยน โดยมการ บรณาการทงภายในกระทรวงเกษตรจ านวน 13 หนวยงาน ด าเนนงานโครงการตงแตป 2557-2561 (กรมพฒนาทดน, 2557)
ปจจบนจงท าใหประเทศไทยไดมการปรบเปลยนการผลตสนคาเกษตร และเปนวถการผลตเกษตรสเขยวในบางพนทซงยงไมมาก เนองจากมปจจยทเกยวของหลายประการ เชน ความรความเขาใจของเกษตรกร การสนบสนนและการสรางแรงจงใจจากภาครฐเกยวกบเกษตรสเขยว เปนตน ซงจะน ามาวเคราะห และหาขอเสนอแนะ เพอใหเกดการปรบเปลยนการผลตสนคาเกษตรแบบเดมเขาสวถการผลตเกษตรสเขยวเพมมากขน และพฒนาสวนทมการผลตเกษตรสเขยวแลวใหดยงขนเปนพลวตร
4. วเคราะห และขอเสนอเชงบรณาการในมตตางๆ ในการสงเสรม การพฒนา และการวจยทาง
การเกษตร เนองจากเกษตรสเขยวมจดมงหมายพฒนา เพอใหเกดเปนพนทการผลตสนคาเกษตร ทมกระบวนการผลตเปนมตรตอสงแวดลอม ทกกจกรรมตลอดกระบวนการผลตสนคาเกษตร ตงแตตนน า กลางน า และปลายน า บทความฉบบนจงไดน ากระบวนการผลตสนคาเกษตรมาเปนจดเคราะหปญหา และหาขอเสนอแนะครงน 4.1 กระบวนการตนน า 4.1.1 ปญหาจากกระบวนการผลตสนคาเกษตรตนน าทพบ 1) เกษตรกรผลตสนคาเกษตรไมปลอดภย สาเหตจาก (1)เกษตรกรสวนใหญยงขาดความรและทกษะในการผลตสนคาเกษตรปลอดภย (2) เกษตรกรขาดแรงจงใจและทศนคตทดในการผลตสนคาเกษตรปลอดภย (3) ขาดความเชอมโยงระหวางผผลต ผคา และผบรโภค ท าใหตลาดสนคาเกษตรปลอดภยในประเทศไทยมจ ากด (ปรญญา จนทรศร, 2558) 2) เกษตรกรสวนใหญไมใหความส าคญกบการผลตทเปนมตรกบสงแวดลอมเทาทควร อกทงเกษตรกรและผประกอบการมความเขาใจการผลตเพอการเตบโตสเขยวนอย และขาดแรงจงใจในการ
ปรบเปลยนการผลต เพราะมตนทนในการปรบเปลยน มความเสยงจากการผลตและการตลาด เพราะขายผลผลตไดไมแตกตางจากสนคาทวไป (สรชย คมสน, 2557)
3) การผลตทางเกษตรบางสวนท าลายสงแวดลอม (เชน การเผาตอซง) และไมเกอกลกนในชมชน (เชน นากงปลอยนาเสยมผลกบการปลกขาว, ฟารมหมปลอยนาเสย) ท าใหเกดความขดแยงในชมชน นอกจากนยงพบวา เกษตรกรผลตสนคาตามแนวทางเกษตรทดทเหมาะสม (GAP) ตามทภาครฐสงเสรม แตราคาขายไมแตกตางกบสนคาเกษตรทวไป จงเปนสาเหตท าใหไมสามารถจงใจเกษตรกรด าเนนการตามมารฐาน GAP ไดอยางจรงจงและตอเนอง ประกอบกบภาพลกษณสนคา “Q” ไมมความนาเชอถอจากผผลต (เบญจวรรณ ศรโพธ, 2558)
4.1.2 วเคราะหปญหาจากกระบวนการตนน าทพบ จะเหนไดวาความร และความเขาใจในการผลตวถการเกษตรสเขยว เปนสงส าคญตอ
กระบวนการเรมตนในการเขาสวถการผลตเกษตรสเขยวของเกษตรกร อกทงแรงจงใจมสวนส าคญตอการตดสนใจทจะท าใหเกดการปรบเปลยนการผลตสเกษตรสเขยว เพอความมนคงทางอาหารและความย งยนของเกษตรกร
4.1.3 ขอเสนอแนวทางการสงเสรมและพฒนา 1) ควรสงเสรมใหเกษตรกรท าการเกษตรกรรมแบบยงยน เพอใหเกดความสมดลในดาน
ตางๆ ไดแก กายภาพ สงแวดลอม สงคม วถชวต และเศรษฐกจของทองถน/ชมชน โดยจดใหมกลไกใหความรและขบเคลอนในระดบครวเรอนไปถงระดบชมชน ไดแก การเกษตรแบบผสมผสาน เกษตรทฤษฎใหม วนเกษตร เกษตรอนทรย และเกษตรธรรมชาต ตามหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยง รวมทงการสรางเครอขายการพฒนาการผลตในพนท
2) ควรสนบสนนและสรางแรงจงใจเพอใหเกษตรกรผลตสนคาเกษตรและอาหารตามมาตรฐานทก าหนด อาท การปฏบตทางการเกษตรทดทเหมาะสม (Good Agricultural Practices : GAP) และการผลตสนคาเกษตรอนทรยตามมาตรฐานเกษตรอนทรย โดยการถายทอดความรความเขาใจเกยวกบมาตรฐาน ลดภาระคาใชจายในการตรวจสอบรบรอง เพอขยายการผลตสนคาเกษตรและอาหารทมคณภาพมาตรฐาน ปลอดภย และสรางความเชอมนใหแกผ บรโภค รวมท งสามารถตรวจสอบยอนกลบได (Traceability)
3) ควรสรางแรงจงใจทางเศรษฐศาสตรโดยเกบภาษ เชน 1)เกบภาษส าหรบปจจยการผลตทมาจากเชอเพลงฟอสซล การใชยาฆาแมลงและสารก าจดวชพช 2) ลงโทษผปลอยมลพษทางน าและอากาศ 3)ยกเวนภาษส าหรบการลงทนเพอเกษตรกรรมย งยน 4)ใหแรงจงใจส าหรบการท าเกษตรกรรมหลายบทบาท(Multifunctional Agriculture)
4.1.4 ขอเสนอแนวทางการวจยและพฒนา สรางงานวจยและพฒนาทเออตอการพฒนาสนคาเกษตรทเปนมตรกบสงแวดลอม เนน
การเพมประสทธภาพการผลต เทคนคการใชสารเคมทถกตอง พฒนาพนธ/ดน/น า การน าปจจยการ
ผลต/การน าวสดเหลอใชและของเสยในฟารมมาใช เทคโนโลยหลงการเกบเกยว การเกบรกษา และ การแปรรป 4.2 กระบวนการกลางน า 4.2.1 ปญหาจากกระบวนการผลตสนคาเกษตรกลางน าทพบ 1) ประเทศไทย เปนประเทศเกษตรกรรม ทพยายามจะเปนประเทศอตสาหกรรม ในปจจบนจงหนมาเนนกลยทธใหมทจะเปนประเทศ อตสาหกรรมเกษตร ทท าการเพมมลคาใหกบวตถดบทางการเกษตร และปจจบนมจ านวนโรงงานผลตอยมากมายกวา 9,000 แหง ทงขนาดเลก กลาง และ ใหญ และมมลคาการสงออกตอปนบแสนลานบาท รวมทงการบรโภคภายในประเทศเปนจ านวนมาก ดงนน ผประกอบธรกจเกยวกบอตสาหกรรมอาหาร จะตองมระบบการจดการคณภาพการผลตสนคาเกษตรทด ใหเปนทยอมรบในระดบสากล เพอแขงขนไดในตลาดโลกกบประเทศอตสาหกรรมเกษตรอนๆ ดงนนสนคาเกษตรทประเภทอาหารทเกษตรกรผลตบางสวนเปนการผลตเพอการบรโภคโดยตรงและบางสวนผลตเพอเปนวตถดบปอนโรงงานหรอแหลงจ าหนาย ซงเปนกระบวนการกลางน าจงตองมการใชระบบประกนคณภาพการผลตระดบอตสาหกรรม ตามมาตรฐานการจดการสขลกษณะในโรงงาน (Good Manufacturing Practice : GMP) และการวเคราะห จดวกฤตทตองควบคม (Hazard Analysis Critical Control Points : HACCP) ซงกระบวนการตรวจรบรองโรงงานแปรรปตางๆ ตามมาตรฐานดงกลาวจงนบเปนกระแสทหลกเลยงไมได ในการทอตสาหกรรมเกษตรจะตองด าเนนการ (ส านกงานมาตรฐานสนคาเกษตรและอาหารแหงชาต, 2558) 2) การปลดปลอยกาซเรอนกระจกของประเทศไทย พบวา ในป พ.ศ. 2555 (ค.ศ. 2012) ประเทศไทยมการปลอยกาซเรอนกระจกรวมเทากบ 350.68 MtCO2e (ลานตนคารบอนไดออกไซดเทยบเทา) เมอพจารณาปรมาณการดดกลบในภาค AFOLU เทากบ 122.95 MtCO2e สงผลใหประเทศไทยมการปลอยกาซเรอนกระจกสทธเทากบ 227.73 MtCO2e โดยภาคพลงงานเปนภาคทปลอยกาซเรอนกระจกมากทสดเทากบ 256.44 MtCO2e หรอเปนคดรอยละ 73.13 ของการปลอยกาซเรอนกระจกทงหมดของประเทศไทย รองลงมาคอภาคเกษตร ปาไม และการใชประโยชนทดน โดยมการปลอยกาซเรอนกระจกเทากบ 55.71 MtCO2e คดเปนรอยละ 15.89 (องคการบรหารจดการกาซเรอนกระจก (องคการมหาชน), 2556) 4.2.2 วเคราะหปญหาจากกระบวนการผลตสนคาเกษตรกลางน าทพบ จากปญหาทพบจะเหนไดวา มาตรฐานการผลตระดบอสาหกรรมเปนสงส าคญตอ สนคาเกษตร สงผลตอการยอมรบทงระดบประเทศและระดบสากล อกทงยงชวยในเรองการตรวจสอบยอนกลบในกรณทพบสนคาไมปลอดภย และมาตรฐานคารบอนฟตพรนทอกหนงมาตรการทภาคอตสาหกรรมตองการตระหนกและใหความส าคญเพอการผลตท เ ปนมตรตอสงแวดลอมมากขน ในปจจบนภาคอตสาหกรรมการเกษตรยงมนอยทใชมาตรฐานน ตองสรางแรงจงใจเปนสวนหนงตอการปรบเปลยนภาคอสากรรมเกษตรเขาสระบบการผลตทเปนมตรตอสงแวดลอมมากขน
4.2.3 ขอเสนอแนวทางการสงเสรมและพฒนา 1) ควรสงเสรมการใชระบบประกนคณภาพการผลตระดบอตสาหกรรม โดยใชมาตรฐานการจดการสขลกษณะในโรงงาน (Good Manufacturing Practice : GMP) และการวเคราะห จดวกฤตทตองควบคม (Hazard Analysis Critical Control Points : HACCP) โดยใชกระบวนการตรวจรบรองโรงงาน แปรรปตางๆ เพอใหไดสนคาอาหารปลอดภยและสามารถตรวจสอบยอนกลบได 2) ควรสงเสรมใหภาคอสาหกรรมอาหารลดการสญเสยจากการผลต ทมผลตอการปลดปลอยกาซเรอนกระจาก ตามมาตรฐาน ISO 14067 หรอมาตรฐานคารบอนฟตพรนท 3) ใชเครองมอภายใตมาตรฐานการใชแรงจงใจทางเศรษฐศาสตร โดยใหมนโยบายลดหยอนภาษส าหรบผประกอบการผลตทผานการรบรองการขนทะเบยนเครองหมายคารบอนฟตพรนท 4.2.4 ขอเสนอแนวทางการวจยและพฒนา - การวจยและพฒนาเทคโนโลยลดการสญเสยทรพยากรจากการผลตในอตสาหกรรมเกษตร เพอน ามาใชประโยชนตอการพฒนาเทคนค และวธการผลตทชวยลดการสญเสยทรพยากรจากการผลต อกทงยงชวยลดของเสยจากอตสาหกรรมเกษตรทจะสรางมลพษสสงแวดลอมไดอกทาง 4.3 กระบวนการปลายน า 4.3.1 ปญหาจากกระบวนการผลตสนคาเกษตรปลายน าทพบ 1) ปจจบนปญหาตลาดสนคาเกษตรปลอดภย พบวา ขาดความเชอมโยงระหวางผผลต ผคา และผบรโภค ท าใหตลาดสนคาเกษตรปลอดภยในประเทศไทยมจ ากด (ปรญญา จนทรศร, 2558) 2) การรวมกลมของเกษตรกรในลกษณะของเครอขายทเขมแขงยงมนอยขาดพลงในการถายทอดองคความร สรางแรงจงใจการประหยดตอขนาดในการผลตและขนสง 3) ชมชนขาดการขบเคลอนจงใจใหเกดกจกรรมลดการปลอยกาซเรอนกระจก หรอปรบเปลยนรปแบบการผลตทเปนมตรกบสงแวดลอมอยางเปนรปธรรมเชน การน าพชมาผลตพลงงานทดแทน (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555) 4) ปญหาการทองเทยวเชงเกษตรทมกลมเหลว เนองจากการจดการทองเทยวเชงเกษตรทแทจรงตองอาศยจดขายดานการเกษตรในเรองเทคโนโลยการเกษตร การอนรกษทรพยากรเกษตร การเกษตรอนทรย การสรางมลคาเพมทางการเกษตร และอตลกษณดงเดมของชมชน นอกจากนรปแบบกจกรรมทองเทยวเชงเกษตรยงเปนกลไกขบเคลอนการแลกเปลยนเรยนรระหวางเกษตรกรทงภายในและผมาเยอน ซงจะกอใหเกดการพฒนาทางการเกษตร และเปนจดแขงทางการทองเทยวเชงเกษตรอกดวย (เทพกร ณ สงขลา, 2556) 4.3.2 วเคราะหปญหาจากกระบวนการผลตสนคาเกษตรปลายน าทพบ จากปญหาทพบจะเหนไดวา การเชอมโยงระหวางผผลตกบผบรโภคสนคาเกษตรสเขยวเปนสวนส าคญ เนองจากผผลตหรอเกษตรกรตองสามารถผลตไดตามความตองการของตลาด หรอผบรโภคไดอยางแทจรง การรวมกลมการผลตเกษตรสเขยวของเกษตรกรกเปนสวนหนงตอการสรางอ านาจตอรอง
ทางการตลาด ซงการรวมกลมหรอเครอขายการผลตนน การสรางแรงจงใจนบวามผลตอการขยายและพฒนากลมตลาดสเขยวใหกวางขน 4.3.3 ขอเสนอแนวทางการสงเสรมและพฒนา 1) ควรสงเสรมการเชอมโยงระหวางผผลต ผคาและผบรโภค โดยวธ Community Support Agriculture (CSA) เรมจากการทเกษตรกรและผบรโภค สรางขอตกลงทผกพนซงกนและกน โดยแบงหนาทคอเกษตรกรท าหนาทเปนผผลตอาหาร สวนผบรโภคท าหนาทสนบสนนโดยการรบความเสยงทเกดขนจากระบบปกตทเกษตรกรตองออกเงนลวงหนาของตวเองไปเพอใชในการเพาะปลก ในกระบวนการ CSA ผบรโภคจะจายเงนลวงหนาเปนรายป เพอใหเกษตรกรไปเพาะปลก และรบผลผลตมาบรโภคเมอเกษตรกรไดผลผลตแลว 2) ใชเครองมอการอดหนนเพอเปนแรงจงใจทางเศรษฐศาสตร เชน สงเสรมเทคโนโลยและสนบสนนการลงทนในการผลตพลงงานทดแทน โดยสนบสนนคาลงทนกอสรางระบบผลตกาซชวภาพ เพอจงใจใหผประกอบการเรงลงทนกอสรางระบบผลตกาซ ชวภาพจากน าเสยและของเสยใน 3 กลม ไดแก ภาคปศสตวภาคอตสาหกรรม และภาคชมชน และน ากาซ ชวภาพทผลตไดมาใชเปนพลงงานทดแทน 3) เรงรดและผลกดนโครงการรานอาหารวตถดบปลอดภยเลอกใชสนคาทผานการรบรองทาตรฐาน Q (Q Restaurant) โดยมงเนนประชาสมพนธใหผบรโภคไดรจกรานอาหารทมชอเสยงเปนทยอมรบทมการใชวตถดบทมความปลอดภย ซงวตถดบดงกลาวมาจากจดจ าหนายสนคาเกษตรทมคณภาพปลอดภยและไดมาตรฐาน (Q Shop) จากการผลตตามมาตรฐานและผานการรบรอง (Q Farm / Q Product / Q โรงงาน) รวมทงใหรานอาหารเปนจดรบซอผลผลตจากการผลตทางการเกษตรทมความปลอดภยไดอกชองทางหนง 4)สรางและพฒนาเครอขายตลาดสนคาเกษตรสเขยว ทสอดคลองกบวฒนธรรมและ ภมปญญาทองถน เปนแหลงเรยนรและการทองเทยวเชงเกษตร อกทงสรางโอกาสในการเชอมโยงตลาดสนคาเกษตรสเขยวทงในและตางประเทศกอใหเกดรายไดตอเกษตรกรและชมชน 4.3.4 ขอเสนอแนวทางการวจยและพฒนา - สงเสรมการวจยหวงโซอปทานเกษตรสเขยว เพอหารปแบบแนวทางการเชอมโยงเครอขายผผลตและผบรโภคไดอยางมประสทธภาพ - สงเสรมงานวจยทองถนในการน าวฒนธรรมมาตอยอด
5. จดแขง จดออน โอกาส และภยคกคามในสถานการณเกษตรสเขยวของไทย ผเขยนไดรวบรวมขอมลสถานการณแวดลอมดานเกษตรสเขยวของไทยเกยวกบ จดแขง จดออน โอกาส และภยคกคาม เพอหาปจจยภายในและภายนอกทมผลตอมตตางๆ ในภาพรวมเพอก าหนด ยทธศาสตรการจดการเกษตรสเขยวของประเทศไทยไดอยางมประสทธภาพและประสทธผลตอไป
5.1 จดแขง 5.1.1 มการสงเสรมการผลตตามแนวทฤษฎใหม ท าใหเกษตรกรสามารถบรหารจดการ ทรพยากรการผลตทมอยจ ากดไดอยางมประสทธภาพ รวมทงการสงเสรมการเพมผลผลตในชมชน
ตลอดจนการใชภมปญญาทองถนในการผลตอาหาร 5.1.2 มหนวยงานภาครฐทมความรความสามารถในการวจยและพฒนา 5.1.3 ตลาดเกษตรสเขยวระดบจงหวดไดรบการสนบสนนจากภาครฐ 5.1.4 สนคาเกษตรไทยมคณภาพ ท าใหสามารถขยายตลาดไดกวางมากขน สามารถกาว ไปสการเปนครวของโลกได 5.2 จดออน 5.2.2 เกษตรกรจ านวนมากขาดความเขาใจในการท าการเกษตรทถกตอง ตลอดจนขาด การบรหารการใชทรพยากรทด ซงสวนใหญยงมการผลตสนคาเกษตรไมเหมาะสมตามหลกเกษตรดท เหมาะสม (GAP) รวมทงการเนนปลกพชเชงเดยว ท าใหเกษตรละทงรปแบบ/วธการดงเดมในการผลต และการส ารองอาหารของครวเรอนรวมถงมความเสยงดานรายได สงผลตอความสามารถในการเขาถง อาหาร เมอเกดความผนผวนดานราคาสนคาเกษตร 5.2.3 การผลตเพอตอบสนองความตองการของโรงงานอตสาหกรรม ท าใหลดความ หลากหลายของชนดพช และเกษตรกรขาดความตระหนกในเรองเปนมตรตอสงแวดลอม 5.2.4 ผผลตสวนใหญเปนเกษตรกรรายยอยซงไมสามารถเขาถงขอมลขาวสาร ดานการตลาด ตลอดจนไมมการรวมกลมทเขมแขง มขอจ ากดในการน าเอาเทคโนโลยสมยใหมมาใชอยางม ประสทธภาพ จงท าใหตนทนการผลตสง แตผลผลตตอพนทต า คณภาพสนคาเกษตรและอาหารไม สม าเสมอ ทงนเกษตรกรยงขาดการตระหนกดานความสะอาด ปลอดภย และการรกษาชอเสยงผลตภณฑ และขาดความรดานมาตรฐานการผลต 5.2.5 ขาดความเชอมโยงระหวางผผลต ผคา และผบรโภค ท าใหตลาดสนคาเกษตรปลอดภยในประเทศไทยมนอย 5.3 โอกาส 5.3.1 ภาครฐบาลใหความส าคญเชงนโยบายเกยวกบการเศรษฐกจเกษตรสเขยว 5.3.2 ความตนตวในการบรโภคอาหารเพอสขภาพมากขน ซงภาคเอกชนสวนใหญมความ คลองตวและมศกยภาพในการพฒนาดานเทคโนโลยสง ดงนนการสนบสนนใหภาคเอกชนลงทนภาคเกษตรจะเปนแนวทางในการพฒนาศกยภาพดานการผลตของประเทศ 5.3.3 ประเทศไทยเขาสสงคมผสงอายทใหความส าคญดานสขภาพ ท าใหความตองการสนคาเกษตรปลอดภยเพมมากขน 5.3.4 วกฤตการขาดแคลนอาหารและพลงงานของโลก การขยายตวทางเศรษฐกจ การเพมขนของประชากร และภาวะโลกรอนสงผลใหคนเรมตระหนกเรองการผลตเปนมตรตอสงแวดลอมมากขน 5.3.5 กระแสการอนรกษสงแวดลอมและสขภาพของผผลต/ผบรโภค ท าใหการผลตและการบรโภคสนคาปลอดภยเพมขน 5.3.6 มการพฒนาเทคโนโลยและนวตกรรมใหมๆ เกดขนในวงการเกษตรและอาหาร เปน โอกาสในการประยกตเพอเพมประสทธภาพการผลต และการด าเนนงานในหวงโซอาหารของประเทศ
5.3.7 เกดการบรณาการรวมกนระหวางภาครฐและเอกชนตอภาคการเกษตร ในการวางแผนการผลตและการบรหารจดการสนคาเกษตรสเขยวทมประสทธภาพ 5.4 อปสรรค 5.4.1 ความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ และอตสาหกรรมกอใหเกดการละเลยในการอนรกษพนธพนเมอง และสงผลใหฐานพนธกรรมในการปรบปรงพนธพชแคบลง ปญหาทตามมา คอ พชมความทนทานและปรบตวตอสภาพแวดลอมรวมทงโรคแมลงนอยลงสงผลให เกษตรกรตองพงยาและสารเคมในการท าการเกษตรเพมขน 5.4.2 นโยบายดานการเกษตรเปลยนแปลงบอย ท าใหการด าเนนงานดานเกษตรสเขยวไมตอเนอง 5.4.3 ประเดนเรองความไมปลอดภยดานอาหาร และการกดกนทางการคา ท าใหประเทศ ตางๆ เขมงวดกบมาตรการกดกนทไมใชภาษ (NTMs) ในการน าเขาสนคาเกษตรและอาหารมากขน อกทงวกฤตเศรษฐกจของโลกสงผลกระทบตอประเทศทเปนตลาดหลกสนคาเกษตรและอาหารของประเทศ เชน สหรฐอเมรกาและสหภาพยโรป เปนตน ท าใหปรมาณการน าเขาสนคาเกษตรมแนวโนมลดลง บทสรปและขอเสนอแนะ 1 บทสรป
ประเทศไทยใหความส าคญกบเกษตรสเขยวเปนอยางมาก ดงจะเหนไดจากนโยบายของรฐบาลทก าหนด แผนพฒนาการเกษตรภายใตแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 11(พ.ศ.2255-2559) การตงคณะท างานขบเคลอนนโยบายทกระดบตลอดจนแผนงานหรอยทธศาสตรของหนวยงานภาครฐทเกยวของ ทใหความส าคญของเกษตรสเขยวในมตตางๆ ในอนทจะน ามาเปนเครองมอในการบรหารจดการดานเมองเกษตรสเขยวของประเทศ ภายใตบรบทของกระแสโลกาภวตน โดยเฉพาะการเขาสประชาคมเศรษฐกจอาเซยน ทมการตงเปาหมายวา อาเซยนจะกลายเปนตลาดเดยวและฐานการผลตเดยว ซงหมายถงอาเซยนทกประเทศจะเปดใหสามารถเคลอนยายสนคา บรการ การลงทน และแรงงานทมฝมอขามพรมแดนของกนและกนไดอยางเสรเตมท สวนเงนทนนนจะสามารถหมนเวยนไดอยางเสรมากขนกวาเดม พรอมทงมขอจ ากดนอยลง ทงน ทกประเทศสมาชกจงตองปฏบตตามขอตกลงทไดลงนามรวมกนไว อนง การเขาสประชาคมเศรษฐกจอาเซยนยอมสงผลตอมาตรฐานสนคาเกษตรของประเทศอยางหลกเลยงไมได ทงน ผลกระทบจะรนแรงหรอไม อยางไร ขนอยกบนโยบายและยทธศาสตรการบรหารจดการดานเกษตรสเขยวของประเทศ ทจะสามารถปรบเปลยนและปรบตวใหทนตามสถานการณและบรบททเปลยนแปลงไป อกทงเพอการสรางความมนคงทางอาหาร และความย งยนของเกษตรไทย
2. ขอเสนอแนะเชงนโยบาย 2.1 ใหความส าคญกบผลตทเปนมตรตอสงแวดลอมเปนอนดบแรก เพราะปจจบนนในสถานการณ
โลกทเปลยนแปลงไป พชอาหารปลอดภยไดรบความตองการจากประชากรโลกเปนอยางมาก เนองจากการ
ตนตวเรองสขภาพ ตลอดจนวกฤตทเกดจากภาวะโลกรอน จงท าใหทกคนเรมตระหนกเรองสขภาพและการอนรกษสงแวดลอมมากขน
2.2 ความมนคงทางอาหาร เนองจากอาหารเปนสงส าคญตอการด ารงชวต โดยเฉพาะขาวซงเปน อาหารหลกของคนไทย ไมวาราคาตลาดโลกจะเปนอยางไรกตาม ควรจะตองผลตใหเพยงพอตอการบรโภคของคนในประเทศกอนไมใชปรบเปลยนไปท ากจกรรมอนทไมใชขาวหรอไมใชอาหาร เพราะถาขาดอาหารประชาชนอาจกอการจลาจลได และไมควรหวงพงพาการน าเขาจากตางประเทศเพราะไมมความแนนอน สวนการสงออกนนถาผลผลตมมากพอการสงออกไดมากกเปนเรองทด
2.3 ความยงยนบนฐานทรพยากร และชมชนพงพาตนเองได เนองจากฐานทรพยากรผลตนบวนใชแลวยงหมดไป หากใชแบบไมรคณคาจะท าใหทรพยากรหมดไปอยางรวดเรว จงควรใหความส าคญกบความสมดลของทรพยากรธรรมชาตดวยการน าสงเหลอใชกลบใชใหม ลดการสญเสยของทรพยากร (Zero Waste)
2.4 การเชอมโยงการผลตตลอดหวงโซอปทาน เนองจากเกษตรสเขยวเนนบรหารจดการตงแต ตนน าจนกระทงปลายน า ผผลตตองเชอมโยงเครอกบผบรโภค เพอใหผผลตสามารถผลตสนคาเกษตรไดตรงตามความตองการของตลาดหรอผบรโภค และมาตรฐาน เพอลดความเสยงตอการเกดภาวะสนคาลนตลาด หรอสนคาขาดตลาด
2.5 ยกระดบมาตรฐานการผลตสมาตรฐานสากล เพอเพมความสามารถในการแขงขนในตลาดโลก อยางททราบกนการเปดการคาเสร มผลตอการคาและการลงทน กฎระเบยบเกยวกบสนคาเกษตรทใชแทนมาตรการทางภาษตางๆ มผลอยางมากตอสนคาเกษตรไทย ดงนน ควรใหความส าคญกบการผลตสนคาใหไดมาตรฐานทสงขนตามระดบสากลทเปลยนไป ทงนเพอใหสามารถเตมเตมนโยบายและแผนยทธศาสตรเกยวกบเกษตรสเขยวในประเทศมอย และสามารถผลกดนใหเกดการขบเคลอนเกษตรสเขยวไดอยางมประสทธภาพและประสทธผลมากขน จะสงผลดตอการผลตวถเกษตรสเขยวของประเทศไทยสบไป ผเขยนขอเสนอแนะเชงนโยบาย โดยมยทธศาสตรการสงเสรม การพฒนา และการวจย ดงน ยทธศาสตรท 1 การสงเสรมการผลตสนคาเกษตรสความเปนมตรตอสงแวดลอม ยทธศาสตรท 2 เสรมสรางความมนคงทางอาหาร เพอความอยรอดของประเทศไทย ยทธศาสตรท 3 พฒนาการวจยดานเทคโนโลยลดการสญเสยทรพยากรการผลตจาก อตสาหกรรมเกษตร ยทธศาสตรท 4 สงเสรมการวจยหวงโซอปทานเกษตรสเขยว ยทธศาสตรท 5 พฒนาระดบมาตรฐานการผลตสมาตรฐานสากล เพอความสามารถการแขงขนได
เอกสารอางอง
กรมพฒนาทดน. (2557). 6 เมองเกษตรสเขยว. กรงเทพฯ: กรมพฒนาทดน.
กรมวชาการเกษตร. (2555). ขอมลสถตการควบคมพชและวสดการเกษตร. คนเมอ 22 พฤษภาคม 2559 , จากhttp://www.doa.go.th/ard
กระทรวงเกษตรและสหกรณ. (2554). แผนพฒนาการเกษตร ในชวงแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11 (พ.ศ. 2555 – 2559). กรงเทพฯ: ส านกนโยบายและแผนพฒนาการเกษตร ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร.
เทพกร ณ สงขลา. (2556). รปแบบการจดการทรพยากรเกษตรเพอการทองเทยวเชงเกษตรทยงยน ในอ าเภอชางกลาง จงหวดนครศรธรรมราช (ปรญญาดษฎนพนธ). มหาวทยาลยสงขลานครนทร, สงขลา.
ธนาคารเพอการสงออกและน าเขาแหงประเทศไทย. (2555). เกบตกตางแดน จบสญญาณ Trend การบรโภค อาหารป 2555. กรงเทพฯ: สวนวจยธรกจ 1 ฝายวจยธรกจ.
นชนาถ มงคง. (2558). ระบบนเวศและทรพยากรธรรมชาต. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยเกษตรศาสตร เบญจวรรณ ศรโพธ. (2558). โครงการเมองเกษตรสเขยว. กรงเทพฯ: ส านกพมพ สวนนโยบายและแผน การเกษตร ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร. ปรญญา จนทรศร. (2558). มาตรฐานการผลตสนคาเกษตรปลอดภย. เชยงใหม: สถาบนวจยวทยาศาสตร
และเทคโนโลย มหาวทยาลยเชยงใหม. สาคร ศรมข. (2556). ผลกระทบจากการใชสารเคมทางการเกษตรของประเทศไทย . วารสารส านกงาน
เลขาธการวฒสภา 3(17), 1-20. สรชย คมสน. (2557). แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11กบความเชอมโยงสเมองเกษตร ส
เขยว. น.1-39. ใน: การน าบรรยายใหกระทรวงเกษตรและสหกรณ. วนท 19 กนยายน 2557. โรงแรมโกลดเมาทเทน ณ วงน าเขยวรสอรท จ.นครราชสมา.
ส านกงานมาตรฐานสนคาเกษตรและอาหารแหงชาต. (2558). คมอการแสดงเครองหมายรบรองมาตรฐานสนคาเกษตรภายใตพระราชบญญตมาตรฐานสนคาเกษตร พ.ศ.2551 (ฉบบปรบปรง). กรงเทพฯ :โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จ ากด.
ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร. (2557). การประเมนผลกอนมโครงการเมองเกษตรสเขยว. กรงเทพฯ: ศนยการประเมนผล ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร.
ส านกงานเศรษฐกจอตสาหกรรม. (2550). ผลกระทบของมาตรการทมใชภาษตอภาคการผลตไทย . ใน: การสมมนาสรปประเดนรอนของเศรษฐกจอตสาหกรรม (Hot Issue). น.1-15. วนท 5 กนยายน 2550 ณ ศนยปฏบตการเศรษฐกจอตสาหกรรม.
องคการบรหารจดการกาซเรอนกระจก (องคการมหาชน). (2556). สถานการณกาซเรอนกระจก ขอมลและ สถต. คนเมอ 22 พฤษภาคม 2559, จาก http://www.tgo.or.th/2015/thai/content.php?s1=10&s2=35
อภชาต พงษศรหดลชย. (2558). อนาคตภาคเกษตรไทยภายใตสถานการณโลกทเปลยนแปลง. น.1-19. ใน: การบรรยายใหกระทรวงเกษตรและสหกรณ. วนท 14 กมภาพนธ 2558 ณ อมแพคฟอรม ชน 2 ศนยประชม อมแพคเมองทองธาน จ.นนทบร.
อานฐ ตนโช. (2555). เกษตรธรรมชาตประยกต. คนเมอ 20 พฤษภาคม 2559, จาก www.maejonaturalfarming.org
