การจดการดนและน า

แบบประหยดมนฟารม

จดท าโดย

ผศ.ดร. ไกรเลศ ทวกล

ศนยวจยและพฒนาการบรหารจดการทรพยากรน าแบบบรณาการ

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ขอขอบคณ

ทนวจยจาก วช. เครอขายภมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ศนยเรยนรวจยและพฒนาไสเดอนดนเพอการเกษตรและสงแวดลอม

คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ค าน า Mini Farm เปนศพทใหมในการวางแผนการเกษตรทถกบญญตขน ประสบการณการใชน าและดนอยางมคณคา และเกดประโยชนสงสดของศนย CBIRD ตาง ๆ ภายใตสมาคมพฒนาประชากรและชมชน ซงทาน ผอ. มชย วระไวทยะ ไดกรณาบญญตชอกจกรรมทพวกเราชาวศนยตาง ๆ ไดลองผด ลองถก (ทดลองท าและสาธต) ดงกลาว Mini Farm อาจไมใชสงใหมในการผลตอาหารจากกจกรรมดานการเกษตร Mini Farm คลายคลงกบการยอแบบสวนของเกษตรแบบผสมผสานมาเปนการเกษตรแบบพอเพยงในพนทเลก ๆ ใกลบาน หรอแปลงตาง ๆ เหลอไวจ าหนายในชมชน นอกจากน Mini Farm เปนกจกรรมตอเนองจากโครงการพฒนาแหลงน าของศนย CBIRD ตาง ๆ ในการน าน าไปใชใหเกดประโยชนดานรายได เพมเตมจากการใชประโยชนในทาง อาบ กน ชกลาง ปรงอาหาร และอน ๆ กจกรรมใน Mini Farm มหลากหลายคลายกบรานอาหารอรอย และมเสนห พรอมจดสรรเมนมากมายใหผบรโภคเลอก ดงนน ผสนใจจะด าเนนกจกรรม Mini Farm ควรเลอกเมนหรอรายการเดดทตนเองชอบ มใหบรโภคทกวน รวมทงหากลนการผลตทพอเพยง กขายไดงายในชมชน ขอขอบคณศนย CBIRD ทกแหงทรวมใหขอมลและสรางสรรคเอกสาร Mini Farm ใหเปนชนเปนอน ขณะเดยวกนขอมลทไดมาทงจากแหลงเชงวชาการ และประสบการณ หากทานตองการน าไปประกอบกจกรรมควรศกษาและเอาใจใสใหดพอ ขอนอมรบขอเสนอแนะ เพอน าไปแกไขทกอยางใหสมบรณ และดขน เพอเปนประโยชนเปนวทยาทานตอสงคมตอไป

ผศ.ดร. ไกรเลศ ทวกล มกราคม 2560

สารบญ

หนา ค าน า ก 1. แนวคดของ Mini Farm สรปธรรมในการเพมมลคาของน าและดน 1 1.1 แนวคดและแนวทาง 1 1.2 ท าแลวไดอะไรบาง 2 2 กจกรรมทนาสนใจและท าไดงายใน Mini Farm 2 2.1 การเลยงจงหรด 2 2.2 การเลยงปลาดกในวงขอบ 4 2.3 การเลยงกบ 5 2.4 การเลยงปนา 8 2.5 การเลยงมดแดง 10 2.6 การเลยงไขผ า 12 2.7 การผลตเหดแบบคอนโด 14 2.8 การท าสารสกดชวภาพหรอน าสกดชวภาพและวธใช 16 2.9 การปลกผก 19 ภาคผนวก 21

1. แนวคดของ Mini Farm สรปธรรมในการเพมมลคาของน าและดน 1.1 แนวคดและแนวทาง Mini Farm เปนแนวคดทเกดจากการใชประโยชนจากน า ทดน และแรงงานในครวเรอนใหเกดประโยชนสงสด ซง Mini Farm จะเปนแหลงอาหาร รายได และแหลงการเรยนรทงดานการจดการ การใชทรพยากรทมใหเกดประโยชนไดอยางจรงจง ทผานมา หลายคนมองวาการทจะท ากจกรรมใหเกดรายได และเปนแหลงอาหารของครวเรอนนน ตองใชพนทกวางขวาง หางไกลบานเรอน และมแหลงน าอยางมากมาย ในทางตรงกนขาม Mini Farm เปนการใชพนทขาง ๆ บานเรอน ใตตนไม หนาบาน หลงเรอน พนทต งแต 25 – 100 ตารางเมตร กสามารถมรายได 3,000 บาท/เดอน ขนไป นอกจากนปรมาณน ากใชนอย อยางคมคา ดวยความท Mini Farm อยในบรเวณบาน เจาของ (Mini Farm Manager : MFM) จงมเวลาดแลไดอยางสม าเสมอ กจกรรมมหลากหลายใน Mini Farm จากการศกษาและทดลองในเขตภาคตะวนออกเฉยงเหนอพบวา กจกรรมตาง ๆ ทสามารถบรโภคในครวเรอน และจ าหนายในตลาดทองถน สามารถด าเนนไปไดดใน Mini Farm นอกจากนการปรบสภาพในบอเลยงใหเหมาะสมกบธรรมชาตในประเทศไทย กเปนองคประกอบส าคญทสงผลใหกจกรรมตาง ๆ ใหผลผลตออกมาทนาพอใจ กจกรรมตาง ๆ ดงเชน เหดคอมโดมเนยม (นางฟา, นางรม) ปนา, กบ, ปลาดก, จงหรด, ผก, มดแดง, หอยขม, ปลาไหล, ไมผลทรงพมเลก, ไกไข, ไกกระทง และอน ๆ ทเหมาะสมและสนองตอบตอวตถประสงคของ MFM กจกรรมใน Mini Farm ควรเออประโยชนและพงพาซงกนและกน ดงเชน น าทระบายจาก บอปลา บอกบ ควรน าไปรดผก ไมผล เชน กลวย, มะนาว, มะมวง, หวา, ตะไคร, เตย, ขา และอน ๆ ขณะเดยวกน ไมผลบางประเภทกเปนทอยของมดแดง เชน มะมวง, หวา, ชมพ เปนตน นอกจากน มลไก สามารถน าไปใสแปลงผก ไมผล หวานในบอปใหเกดพชธรรมชาต ผสมน าในบอหอยใหเกดแพลงตอนและตะไครน าทเปนอาหารของหอยขม Mini Farm เปนแหลง Organic Farm หรอทผลตอาหารปลอดสารพษในครวเรอนเนองจากอยในบรเวณบาน และดแลโดย MFM จงสามารถทจะยตการใชสารเคมในทกกจกรรมโดยปรยาย นอกจากน Mini Farm ยงเปนแหลงผลตปยน าชวภาพ หรอสาร EM ไดอยางงาย ๆ โดยน ากากน าตาล, น ามะพราว และเปลอกสปปะรด หมกใสถงหรอบอประมาณ 1 เดอน จนทกอยางละลายด และมกลนทเหมาะสม กสามารถน าไปผสมน า 1 : 100 สวน เพอน าไปรดผก ไมผล และดบกลนคาวของบอ กจกรรมใน Mini Farm เชน หลงจบปลาดกแลวใช EM ผสมน าตามสวนทเสนอแนะ ราดบอ นอกจากน หากตองการเพมโปรตนกใสหอยเชอร หรอ หอยขมในบอหรอถงหมก ในขณะเดยวกนหากใสใบยาสบ ใบสะเดา พรก ขา กจะเปนสารปองกนและก าจดแมลงไดเปนอยางด

2

Mini Farm ไมใชจะเปนวธการทจกใชประโยชนอยางเตมทจากทรพยากรทมเทานน แตเปนการสงเสรมการออกก าลงกาย เปนงานอดเรก ฝกคนในครอบครว และเดก ๆ ในบาน รจกชวตสตว, พช, สงแวดลอม และการจดการขนาดเลก เพอแนววถหนงของการด ารงชวตในชมชนตอไป ในปจจบน ภาวะเศรษฐกจของประเทศไทย ก าลงจะฟนตว และความเปนอยของประชากรเรมดขน ซงการด าเนนชวตของประชาชนชาวไทย ไดด าเนนตามพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว คอการใชระบบเศรษฐกจพอเพยง โครงการมนฟารม เปนโครงการหนงทสนองพระราชด าร คอ เปนอาหารไวเพอบรโภคและจ าหนายเพอเปนรายไดเสรม ซงพนทด าเนนการจะใชพนทไมมาก และการใชน า จะใชใหเกดประโยชนมากทสด เชน การเปลยนถายน าจากการเลยงปลา, เลยงกบ กจะน ามารดผกได 1.2 ท าแลวไดอะไร 1. เสรมสรางรายไดเพมเตมจากงานประจ า 2. เปนการสรางเสรมประสบการณดานการตลาด หากเหลอบรโภคในครวเรอน 3. เปนการรจกใชน าและพนดนใหมประสทธภาพสงสด 4. เปนการเปดโอกาสใหคนแก ผชรา เดก ผพกฟนมกจกรรมท าตามความเหมาะสมในบรเวณครวเรอน 5. ไดงาน ไดออกก าลงกาย เพมการเรยนร

2. กจกรรมทนาสนใจและท าไดงายใน Mini Farm 2.1 การเลยงจงหรด จงหรดทเกษตรกรน าไปเพาะเลยงมอย 2 พนธ คอ พนธทองด า และพนธทองแดง ซงจงหรด ทง 2 พนธน จะน ามาผสมพนธกนไมได แตละพนธจะผสมกนภายในกลมของตวเองเทานน แตละพนธจะมขอด ขอเสย แตกตางกนไป

- พนธทองด า จะมสสนสวยสะดดตา เสยงรองไพเราะ ไขฟกออกเปนตวภายใน 7 วน โตเรว แตมขอเสยคอ ออนแอ ตายงาย ไมทนทานตอโรค สภาพความชนภายในบอเลยงสง มกจะตายทงบอ มอายประมาณ 60 – 75 วน

- พนธทองแดง จะมสของล าตวเปนสน าตาล ไมเดน แขงแรง ทนทานตอสภาพความชนในบอ ขอเสยคอ ไขจะฟกออกเปนตวชากวาทองด า ประมาณ 4 – 5 วน มอายยนกวาทองด า สถานทเลยง ใชสถานทตามความเหมาะสม เพยงแตสถานทตงบอเลยงตองกนแดดกนฝนได อากาศถายเทไดสะดวก ไมมดทบ และตองสะอาด

3

วสดอปกรณการเลยงจงหรด ประกอบดวย 1) ทอปน ขนาด 80 50 ซม. ปดกน 1 ทอ 2) แผนพลาสตกพรอมเทปตดขอบพลาสตก 1 ชด 3) ถาดน า ถาดอาหาร เศษหญาและกระบอกไมไผ 4) ตาขายในลอนเขยว พรอมยางรดปากบอ

การเตรยมบอเลยงและการเลยง

1) วสดรองพนบอ ใชแกลบสดรองพนประมาณ 2 ซม. หรอไมใชกได 2) วสดเลยงใชหญาแหง กาบไมแหง กาบมะพราวหรอถาดใสไขทเปนกระดาษวางซอน ๆ กน 3) ถาดดน ส าหรบเปนทวางไข ใชดนรวนปนทราย ใสถาดหรอถงพลาสตกวางไวชดผนงบอ 4) ถาดน า ถาดอาหาร ความสงหรอความลกของถาดน าประมาณ 1 นว ภายในถาดจะใสกอนหน

หรออฐแตก โผลขนเหนอน าเลกนอย เวลาลกจงหรดกนน าจะไดไมจมน าตาย ถาดอาหารเสรมเทากบถาดน า ใชอาหารไกเลกหรอร าออนผสมกบอาหารไกเลก อยางละครงใสในถาด

5) อาหารหลก ไดแก หญา และพชทวไปใหพอประมาณ 2 วนครง 6) ปลอยพอแมพนธใชอตราพอพนธ 1 ตว ตอแมพนธ 3 ตว 7) การดแลรกษา สงแรกทดในบอเลยง คอถาดน า ตองมาลางท าความสะอาดทก 2 วน ถาดอาหาร

ใหดวาใหครงทแลวกนหมดภายใน 2 วนหรอไม ถาไมหมดใหน าออกและเปลยนอาหารใหม หญาออนใหเปลยนทก 2 วน โดยวางกระจายในบอ ปฏบตอยางนไปเรอย ๆ ประมาณ 35 – 40 วน ลกจงหรดโตในระยะทเรยกวาระยะเสอกกใหญกอนจะมปกกนบจ าหนายได การลงทนและรายได บอเลยงขนาด 80 ซม. 1 รน ใชเวลา 45 – 60 วน ไดน าหนก 1 กก. ๆ ละ 150 บาท รายได 150 บาท/บอ ลงทน คาพนธ 10 บาท คาอาหาร 17 บาท รวม 27 บาท/บอ/รน จ านวน 10 บอ ระยะเวลา 3 เดอน จะมสวนเกน 797 บาท/รน

4

2.2 การเลยงปลาดกในวงขอบ การเลยงปลาดกในวงขอบบอซเมนต เปนการชวยเหลอเกษตรกรทมพนทท ากนนอยเปนการเพมอาหาร โปรตนไวรบประทานในครวเรอน และเปนการใชเวลาวางใหเกดประโยชน พนธปลาทนยมน ามาเลยง คอ ปลาดกอยเทศ หรอทชาวบานเรยกวา ปลาดกบกอย เปนปลาทไดจากการผสมขามพนธระหวางปลาดกอยเพศเมย กบปลาดกเทศเพศผ โดยลกปลาดกทไดจะมลกษณะใกลเคยงกบปลาดกอย มอตราการเจรญเตบโตสง และมความทนทานตอโรค เปนทนยมเลยงของเกษตรกร และมการบรโภคกนอยางแพรหลาย เพราะมรสชาตดและราคาถก

การเตรยมบอเลยง บอซเมนตมความเปนดางสง ดงนน กอนทจะน าปลามาเลยงจะตองท าใหบออยในสภาพความเปนกลาง โดยเตมน าใหเตมบอ แลวน าวชพชหรอมลสตวใสหมกไว 2 – 3 สปดาห แลวเปลยนถายน า จงจะใชเลยงปลาได ระดบน าทใชเลยงสงประมาณ 20 ซม. วงขอบขนาดเสนผาศนยกลาง 2 เมตร สามารถเลยงปลาดกได 500 ตว ถาวงขอบขนาด 80 ซม. สามารถเลยงได 100 ตว (หากเปนน าประปาควรพกไวในถงทงไว 1 – 2 วน เพอใหฤทธคลอรนระเหยใหหมดกอน จงปลอยปลาลงเลยง

การใหอาหาร ควรใชอาหารปลาดกส าเรจรปทมโปรตนอยางนอย 25 – 30% โปรตน หรอจะเสรมดวยอาหารสด ไดแก ปลวก ดกแด ปลาสด แตตองระวงสภาพน าจะเนาเสยเรว ควรเปลยนถายน าสปดาหละ 1 – 2 ครง การใหอาหาร ตองใหอยางสม าเสมอ โดยกะใหพอดในแตละมอ และระวงอยาใหมอาหารตกคางในบอ (อตราแลกเปลยนอาหารตอเนอ 2 : 1) เพราะจะท าใหน าเสยเรว และสญเสยอาหาร การใหอาหารจะใหอยางนอยวนละ 2 ครง ลกปลาทน ามาเลยงในวงขอบควรเปนลกปลาขนาด 2 – 3 นวขนไป เพราะสามารถกนอาหารส าเรจรปได

การจบปลา เมอเลยงไดประมาณ 3 – 4 เดอน ปลาจะมขนาดประมาณ 100 – 200 กรม/ตว โดยมอตรารอดประมาณ 80 – 90% การจดควรใชสวง หรอตาขายในลอนสเขยว

ขอควรระวง 1) ตองเปลยนถายน าอยางสม าเสมอ น าตองสะอาด หากใชน าประปาควรพกน าไวในถงกอน

อยางนอย 1 – 2 วน เพอใหฤทธคลอรนระเหยใหหมดกอน จงปลอยปลาลงเลยง 2) พนธปลาตองแขงแรง ไมตดเชอ ไมมบาดแผล 3) สงเกตวาน าทใชเลยงเปลยนส มกลนเหมน ควรถายเปลยนน า 4) สามารถใสปยน าหมกชวภาพ อตราปย : ปรมาณน าในบอ 1 : 100 จะเพมอายของน าในบอ

ปลายาวขน

5

การใหอาหาร ตองหมนสงเกต ใหปลากจอาหารหมดพอด ถากนมากเกนไปอาจเกดทองบวมตายการตดเชอจาก

แบคทเรยเปนโรคทพบบอย ๆ ปลาจะแสดงอาการออนแอ ทองบวม โคนครบหบวม หวตง ครบหลงแดง การรกษา ควรใชยาปฏชวนะผสมอาหารใหกนตดตอกน 5 – 7 วน หรอปรบสภาพน าใหมความเคม 2 – 3 ppt (เกลอ 2 – 3 กก. ตอน า 1 ลบ.ม.) ผเลยงจะประสบผลส าเรจหรอไมนน ตองเปนคนหมนสงเกต หมนจดบนทกและใฝหาความรกบผมประสบการณ

การลงทนและรายได วงขอบขนาดเสนผาศนยกลาง 2 เมตร เลยงปลาดกได 500 ตว 1 รน ใชเวลา 90 วน อตรารอด

80% คงเหลอ 400 ตว ปลาดก 1 กก. ม 10 ตว ขาย กก.ละ 30 บาท รายได 1,200 บาท/บอ ลงทน คาพนธปลา 500 บาท คาอาหาร 305 บาท รวม 805 บาท/บอ/รน จ านวน 2 บอ ระยะเวลาเลยง 3 – 4 เดอน จะมสวนเกน 514 บาท/รน

2.3 การเลยงกบ จากสถานการณความเปนอยในปจจบนทมอตราประชากรมนษยเพมขน และปญหาดานเศรษฐกจ เกดภาวการณวางงาน และปรมาณความตองการในการบรโภคเพมขน ตดตามมาอยางหลกเลยงไมได ขณะเดยวกน ทรพยากรธรรมชาตและผลผลตทางการเกษตรลดนอยลง นอกจากนนแลวยงตองพบกบความผดหวงเมอจ าหนายผลผลตไมไดราคา สงเหลานลวนแลวแตเปนตนเหตทท าใหเกษตรกรตองขวนขวายหาแนวทางในการประกอบอาชพใหม ๆ เพอเพมรายได เชน การขดบอเลยงปลา การเลยงกบ ฯลฯ แตส าหรบการเลยงกบนน ปจจบนเปนทนาสนใจแกเกษตรกรเปนอยางมาก ทงนเพราะกบเปนสตวเลยงงาย ใชเวลานอย ลงทนนอย ดแลรกษางาย และจ าหนายไดราคาคมกบการลงทน การเลอกสถานททจะสรางคอกกบ หรอบอเลยงกบ

1) ควรเปนททอยใกลบาน สะดวกตอการดแลรกษา และปองกนศตร 2) เปนทสง ทดอน เพอปองกนน าทวม 3) พนทราบเสมอ สะดวกตอการสรางคอกและแองน าในคอก 4) ใกลแหลงน าเพอสะดวกตอการถายเทน า 5) ใหหางจากถนนเพอปองกนเสยงรบกวน กบจะไดพกผอนเตมทและโตเรว

6

การเลยงกบในบอซเมนต เปนการเลยงทนยมกนมากในปจจบน เพราะดแลรกษางาย กบมความเปนอยดและเจรญเตบโตด

อกทงเปนการสะดวก สบายตอผเลยงในดานการดแลรกษา บอกบดงกลาวนสรางดวยการกอแผนซเมนต หรอแผนซเมนตบลอก และฉาบดวยปนซเมนต ปนทฉาบจะหนาเปนพเศษ ตรงสวนลางทเกบกกขงน า คอ มความสงจากพนเพยง 1 ฟต พนลางเทปนหนา เพอรองรบน า และมทอระบายน าอยตรงสวนทลาดสด พนท ๆ เปนทขงน านน าวสดลอยน า เชน ไมกระดาน ขอนไม ตนมะพราว ทงใหลอยน าเพอใหกบขนไปเปนทอาศยอย บางแหงในสวนพนทใตน ายงเปนทเลยงปลาดกไดอก โดยปลอยปลาดกลงเลยงรวมกบกบในอตรากบ 100 ตว ตอปลาดก 20 ตว ซงเปนผลด คอ ปลาดกจะชวยท าความสะอาดภายในบอโดยเกบเศษอาหารและมลกบกนท าใหน าในบอสะอาดและอยไดนานกวาบอทไมไดปลอยปลาดก ซงนอกจากจะเปนการทนแรงงานแลวยงท าใหผเลยงมรายไดเพมขนอกดวย บอเลยงกบแบบนจะเปนขนาด 3 4 เมตร ปลอยกบลงเลยงได 1,000 ตว และปลอยปลาดกอก 200 ตว พนลางของบอดงกลาวนอกจากจะเปนพนน าทงหมดและใชวสดลอยน าใหกบไดอาศยอย บางแหงอาจจะใชกอปนในลกษณะเกาะกลาง คอ เปนพนซเมนตและเปนเนนลาดจากตรงกลาง ซงไมควรท าแบบพนกนกระทะและมชานบออยรมโดยรอบบอ เพราะจะท าใหกบมแรงจากเทาหลงยนพนกระโดดสงไปได แตถาเปนลกษณะเนนตรงกลางและมพนน ารอบ ดๆ กบกจะไมสามารถมแรงกระโดดขนจากน าได อนง บอกบอาจใชทอซเมนตขนาดเสนผาศนยกลาง 1 เมตร สามารถเลยงกบเพอขนขายไดประมาณ 40 – 60 ตว ในการใชทอซเมนต ควรหาภาชนะเปดดานบน เพอปองกนกบตกใจ และสตวอน ๆ เชน ง แมว เขาไปกนกบได พนธกบทน ามาเลยง กบทเหมาะสมจะน ามาท าการเพาะเลยงน ไดแก กบนา ซงถาเลยงอยางถกตองตามวธการและ ใชเวลาเพยง 4 – 5 เดอน จะไดกบขนาด 4 – 5 ตว/กก. เปนกบทมความเจรญเตบโตเรว โดยมอตรา การแลกเปลยนอาหาร 3.4 กก. ไดเนอกบ 1 กก. ทงยงเปนกบทมผนยมน าไปประกอบอาหารบรโภค กนมากกวากบพนธอน ๆ ลกษณะของกบนานน ตวผจะมขนาดเลกกวาตวเมย และสวนทเหนไดชดกคอ กบตวผ เมอจบพลกหงายขนจะเหนมกลองเสยงอยใตคาง แถว ๆ มมปากลางทงสองขางในชวงฤดผสมพนธ กบตวผจะเปนผสงเสยงรอง กบตวเมยกรองเชนกน แตเสยงออกเบา ถาอยในชวงฤดสบพนธ กบตวเมยทมไขแกจะสงเกตเหนสวนทองบวม และใหญกวาปกต ขณะเดยวกนทกบตวผจะสงเสยงรองบอยครงและสของล าตวอกเปนสเหลองออนหรอมสเหลองทใตขาเหนชดกวาตวเมย ถงอยางไรสของกบ จะเปลยนแปลงไปตามสภาพสงแวดลอมและทอยอาศย

7

การเพาะพนธกบ โดยธรรมชาต กบจะเรมจบคผสมพนธและวางไขในฤดฝน ถาเกษตรกรมพอแมพนธอยแลว กจะน าพอแมพนธทมอาย 1 ปขนไป และเปนกบทจบคกนแลวน าไปเลยงในบอเพาะแตอยางจบผดคกน เพราะกบทจบคกนแลวถกแยกออกเปนคนละตว และน าไปเลยงในบอเพาะ ถาไมใชคของมนแลวจะไมผสมพนธกน การดลกษณะเพศของกบ ถาเปนกบตวผจะเหนกลองเสยงอยใตคางทงสองขาง ขากรรไกรเปนลกษณะวงกลมสคล า เมอถงฤดผสมพนธกบตวผจะสงเสยงรอง สวนของกลองเสยงนจะพองโปน แตลกษณะนจะไมมในกบตวเมย ซงตวเมยนน เมอถงฤดผสมพนธทสวนทองจะขยายใหญและจะมความสากขางล าตวทงสองดาน เมอใชนวสมผสจะรสกได และเมอไขออกจากทองแลว ปมสากเหลานกจะหายไป กบตวเมยทรตววามไขแกอยในทองจะเปนผเดนทางมาหาตวผตามเสยงรอง บอผสมพนธหรอบอเพาะอาจเปนบอซเมนตหรอถงสวม ภายในมพชน า เชน ผกบง ผกตบชวาเลก ๆ แตไมควรมน าสงเกน 5 ซม. ถามน ามากจะไมสะดวกในการทตวผโอบรดตวเมย และขณะทกบตวเมยปลอยไขออกมา กบตวผ จะปลอยน าเชอออกมาผสมกบไขทนท อนง กบจะผสมพนธและวางไขในชวง 04.00 – 06.00 น. แตถาอากาศเยนชมฉ า เชน มฝนตกพร า อาจจะเลยไปถง 08.00 น. กได เมอเหนวากบออกไขแลวจงน าพอ แมพนธออกจากบอเพาะ เพอปองกนไมใหแพไขแตกเนองจากการเคลอนไหวของกบ บอผสมพนธนเมอปลอยพอแมลงไปแลว ไมควรไปรบกวน หรอมสงอนใดท าใหกบตกใจ ซงเปนเหตใหกบไมผสมพนธและออกไขได การอนบาลลกกบวยออน เมอไขกบฟกออกเปนตวออนแลว ชวงระยะ 2 วนแรก ไมตองใหอาหารเพราะลกออดยงใชไขแดงทตดมาเลยงตวเอง หลงจากนนจงเรมใหอาหาร เชน ร าละเอยด ปลาบด ไขแดงตม ลกไร ตลอดจนใบผกกาด ผกบงทน ามานงใหออนตว หรอจะใหอาหารปลาดกชนดเมดลอยน า การใหอาหารลกออดควรสงเกตการณกนมาก กนนอยของลกออด เพราะถาอาหารเหลอมาก ภายในบอเปนตนเหตใหน าเสย ควรมการถายเทน า เปลยนน าใหม ซงถาท าไดบอยครงโอกาสทลกออดจะเจรญเตบโต และแขงแรงมมากทเดยว ในบอเลยงลกออด ในระยะทลกออดออกเปนตวใหม ๆ ไมควรใหมน าลกเกน 30 ซม. ระยะหลงทเจรญเตบโตเตมท มขาหลงงอก จะเพมน าในบอถง 50 ซม. ระยะแรกนนควรใหมผกบงหรอพชน าอน ๆ เพอความรมเยนและเปนทเกาะอาศย การดแลและเลยงกบเตมวย เมอลกออดเจรญเตบโตเปนกบเตมวยแลว มนจะขนจากน าไปอาศยอยบนบก หรอวสดอน ๆ ทลอยน า เมอคดขนาดน าไปเลยงในบอแลว ถาลกออดทเคยใหอาหารเมดกนแตแรก กสามารถใหอาหารเมดดงกลาวกนไดตอไป การใหอาหารกบจะใหวนละ 2 ครง คอ ตอนเชา 07.00 น. และตอนเยน 17.00 น. กะใหอาหารในอตรา 10% ของน าหนกตว คอ ถาปลอยเลยงมน าหนก 100 กก. กจะใหอาหารวนละ

8

10 กก. แบงเปน 2 เวลาดงกลาว อนง การเปดไฟลอใหแมลงมาเลนไฟ และตกลงไปเปนอาหารกบ ไมสจะเปนผลดเทาใดนก เพราะจะท าใหกบอดหลบอดนอนคอยเฝาแมลงทตกลงมาใหกบกน การเปลยนถายน าประมาณ 10 วนตอครง หรอเมอขนเหมน การเปลยนน าหามใหอาหาร โดยเปลยนน าใหมเขาบอเสรจ จงใหอาหาร ควรเปลยนน าในตอนเชา การใหอาหาร

- เมอกบอายได 1 – 2 เดอน กนอาหารสตร 9910 (ไฮเกรด) - เมอกบอายได 2 – 3 เดอน กนอาหารสตร 9911 (อาหารเมด) - เมอกบอายได 3 – 4 เดอน กนอาหารสตร 9912 จนถงสงตลาด

จากลกออดเปนกบจนถงสงตลาด ใชเวลาประมาณ 4 เดอนครง ราคา 55 – 100 บาท/กโลกรม

ฤดทไมควรเพาะเลยง หลงจากกลางเดอนตลาคม หามใหกบไขเพราะลกออดจะไมกนเหยอ เนองจากฤดหนาวกบจ าศล การลงทนและรายได

บอเลยงขนาด 2 3 เมตร เลยงกบได 800 ตว ใชเวลาเลยง 4 เดอน จะไดกบขนาด 8 ตว/กก. ขาย กก.ละ 50 บาท รายได 5,000 บาท/บอ ลงทน คาพนธ 1,500 บาท คาอาหาร 2,000 บาท คาน า 20 บาท รวม 3,520 บาท จะมสวนเกน 2,817 บาท 2.4 การเลยงปนา ปจจบนอาหารประเภทกง ป มราคาแพง สวนใหญจะเปนการเพาะเลยงในทะเล ซงประชากรในภาคอสานและภาคเหนอทอยหางไกลทะเล ไดรบอาหารทสงมาไมมความสด และราคาแพง สวนการเลยงในน าจด ปจจบนมการขยายพนทการเลยงกงกามกรามเพมขน แตปน าจดยงไมไดรบความสนใจในเชงพาณชย มเพยงแตการน าปมาดองส าหรบประกอบอาหารประเภทสมต า เทานน นอกจากน การน ามาใชประโยชนจากภมปญญาชาวบาน คอน ามาท ายา เพราะกระดองปมรสจด เยน มน เมอเผาเปนถานแลวผสมยาดองกนขบน าคาวปลา บ ารงธาตปนแกรางกาย บ ารงกระดก สวนปสด ดๆ ต าทงตว คนเอาน ามารบประทานแกยาเบอยาเมา

9

ลกษณะทวไป ปน าจดเปนสตวน าชนดทมกระดองเปนเปลอกแขงหมล าตว กระดองมลกษณะเปนรปไข ดานหนาโคงมน กลม มตา 2 ตา สามารถยกขนลงไปมาในหลมเบาตาได มปากอยระหวางตาทง 2 ขาง เหนอเบาตามปมเลก ๆ ขางละปมกระดองตอนหนาระหวางขอบตาแคบ และขอบบนมหนามงอกออกมา กระดองปนามสน าตาลด า หรอน าตาลมวง ปมขาเปนค รวม 5 ค คแรกเรยกวากามหนบ ใชในการจบสตวทมขนาดเลกเปนอาหาร กามหนบของตวผจะใหญกวาตวเมย กามหนบซายและขวาจะใหญไมเทากน เพราะมกจะใหญสลบขางกน ส าหรบปเพศผและเพศเมย ล าตวปประกอบดวย โครงสราง 3 สวนคอ สวนหว (Head) สวนอก (Thorax) และสวนทอง (Abdomen) สวนทองลกษณะคลายแผนกระเบองเรยงตอกนอย 7 แผน เรยกวาจบปง, จะปง, ตะปง จงปงของปเพศผมขนาดเลก แตจงปงเพศเมยมขนาดกลม กวางใหญ เพอใชในการเกบไข และลกปไว ปลายจงปงจะเปนชองเพอใชในการขบถาย ฤดและวธการผสมพนธ ปนาด า และปล าหวย จะมการผสมพนธในชวงฤดฝน เดอนพฤษภาคม – กรกฎาคม การผสมพนธของปน าจด ทพบการเลยงในบอซเมนต เพศเมยจะหงายสวนทองขนและเปดจบปงออก สวนเพศผจะขนทบขางบน พรอมกบเปดจบปงออก และสอดขาเดนเขาไปในสวนทองของเพศเมยเพอปลอยน าเชอไปเกบไว บรเวณถงเกบน าเชอทอยระหวางจงปงกบอวยวะชวยผสมพนธ ความดกของไขประมาณ 700 ฟอง ไขปทไดรบการผสมพนธทตดอยทจบปง ทสวนทองมการพฒนานาน 10 – 12 วน กอนฟกออกเปนตว ตวออนหลงจากฟกออกจากไขมการพฒนาตออก 23 – 25 วน จงหลดออกจากตวแมเพอหาอาหารและด ารงชพตอไป ทงนจะใชเวลามากหรอนอยจะขนกบอณหภมของน า ถาอณหภมของน าสง การพฒนาการของไขและตวออนจะพฒนาเรวขน แตถาอณหภมของน าลดลง การพฒนาการของไขและตวออนจะชาลง อณหภมทเหมาะสมอยระหวาง 24.5 – 27 องศาเซลเซยส ในการปลอยสดสวนปนาเพศผกบเพศเมยควรมอตราสวน 1 : 1 การอนบาลปนา หลงจากลกปนาหลดจากกระดองของแมป กน ามาอนบาลดวยแมลง, เนอปลา, เนอกง หอย และอาหารเมดนาน 15 วน อาหารเมดทใชในการอนบาลลกปนนเปนอาหารเมดปลาดกเลก อนงในธรรมชาตปนากนอาหารพวกซากพช และซากสตวทเนาเปอย สตวน าทมขนาดเลก ไดแก ไรน า ลกน า ลกปลา ลกกงฝอย ลกหอย รวมถงตวออนของแมลงทเจรญอยในน า และยงพบวาปทมขนาดใหญจะกนปตวเลก หรอปทก าลงลอกคราบเปนอาหารดวย

10

การเลยงและการดแล ปนาจะขดรเปนทอยอาศย และจะออกหากน โดยจะกนเศษซากทเนาเปอย ตนขาวหรอลกปลาขนาดเลก จากการเลยงในบอซเมนต พบวาปนาสามารถหดใหกนอาหารเมดปลาดกไดหรอใชเศษขาวสวยใหเปนอาหารบรเวณทอยอาศยของป สวนทเปนดนตองหมนดแลท าความสะอาดปมขนาดตวโตเตมวยถงขนาดตลาด ตองใชเวลาในการเลยงนาน 8 – 10 เดอน โดยปเพศเมยมขนาดล าตวใหญกวาปเพศผ ปทมอายนอยจะมอตราการลอกคราบเรวกวาปทมอายมาก คอ ปนาจะมการลอกคราบประมาณ 13 – 15 ครง ของการเจรญเตบโต การเตรยมบอเลยง การเลยงปนา สวนใหญจะเลยงในบอซเมนต เพราะสะดวกในการดแลรกษาเกบผลผลต และทส าคญคอการปองกนไมใหขดรหนออกจากบอได บอปจะสรางโดยการกอแผนซเมนตบลอกสง 1 เมตร กวาง 2 เมตร ยาว 4 เมตร หรอแลวแตความเหมาะสมของพนท ในบอเลยงปนาจะแบงออกเปน 2 สวน สวนท 1 จะเปนทอยอาศยของป โดยจะใสดนรวนปนเหนยว หรอดนในทงนามาใสขางใดขางหนงของบอสง 30 ซม. และท าใหราดเอยงลงในสวนท 2 คอจะเปนสวนของน า โดยสวนของดนจะท าเลยนแบบธรรมชาตคอจะมตนพชขน หรอมตนขาวขนเหมอนทงนา การลงทนและรายได

บอเลยงขนาด 2 3 เมตร เลยงปนาได 6,500 ตว ใชเวลาเลยง 10 เดอน จะไดปขนาด 30 ตว/กก. ขาย กก.ละ 30 บาท จะไดปนา 217 กก. รายได 6,500 บาท/บอ ลงทน คาพนธ 50 บาท คาอาหาร 100 บาท คาน า 10 บาท รวม 160 บาท จะมสวนเกน 6,440 บาท/รน 2.5 การเลยงมดแดง มดแดงเปนแมลงทคอยก าจดศตรพชทมาท าลายพชไรของเกษตรกร ซงเปนการก าจดศตรพช โดยวธผสมผสาน แลยงเปนอาหารของมนษย คอจะใชท งไข, ตวมดแดง และตวนางพญา (แมเปง) มาประกอบอาหาร เชน กอย, แกง, คว และออม ซงมดแดงจะมรสชาตออกเปรยวสามารถใชแทนมะนาวได เชน กอยปลา, แกงสมปลา เปนตน

11

วงจรชวตของมดแดง

มดตวผผสมแมเปง

ไขฝาก ไขฝากแดง ไขมาก (ขอ)

- มดงาน - มดพยาบาล นยมบรโภค - มดทหาร

ไขฝากด า แมเปง มดด าตวผ

ขบวนการสรางรง มดแดงจะชอบอยบนตนไมทมใบดกหนา ถาวร ไมผลดใบงาย เชน สะเดา เมก มะมวง ตนจก ตนไทร ตนไฮ ตนโพธ กระบาก ขเหลก ตนหวา กฐนณรงค ฯลฯ โดยวธเยยวราด หรอคายน าลายไปทว หลาย ๆ ใบ เมอน าลาย เหยยว หรอกดมดแหง จะมลกษณะเหนยว และนม คลายส าล รวบเอาใบไมทงหมดมวนเขาหากนเปนรปทรงกลม ซงเรยกวา รงมดแดง สามารถกนน าฝนและแดดไดเปนอยางด อกทงยงเกบอาหารไดด เมออาหารอดมสมบรณและเรมวางไขในฤดฝน โดยแมเปงจะวางไขประมาณ 100 – 500 ฟอง ซงไขจะม 2 ลกษณะคอ 1. เดอน ม.ย., ก.ค., ส.ค., ก.ย. 2. เดอน ต.ค., พ.ย., ธ.ค., ม.ค. 3. เดอน ก.พ., ม.ค., เม.ย., พ.ค. ทงน การใหน าและอาหารจะตองเพยงพอ จงจะวางไขตามก าหนด ซงในธรรมชาตมดแดงจะวางไขเดอน ก.พ., ม.ค., เม.ย., พ.ค. สวนนอกฤดจะวางไขแตในปรมาณนอย เชน เดอน ม.ย. – ส.ค.

12

วธการเลยงมดแดง 1. เลอกตนไมทมใบหนาและดก เชน มะมวง, ชมพ ฯลฯ หากมมดด าใหก าจดออกกอนท

จะปลอยมดแดง 2. ใชไมกระดานขนาด 5 12 นว ท าเปนหงใหอาหารโดยใชเชอกผกตดตนไมหรอใชไม

ระแนงยดดานลาง สงจากพนประมาณ 1 – 1.5 เมตร 3. ใชขวดพลาสตกตดครง และเจาะรแขวนกบตนไมเตมน าเกอบเตม ใชไมยาวพอพนขวด

หยอนลงในขวดโดยใหปลายขางหนงโผลขนเหนอขวดตดกบตนไม 4. ใชเชอก เถาวลย หรอไม โยงจากตนไมหนงไปอกตนหนงจนครบตนไมทท าการเลยงมด

แดง ซงเรยกวา ทางดวนมดแดง เพอสะดวกในการเดนหาอาหารและไมกอความร าคาญใหกบผเลยงดวย (มดแดง สรางอาณาจกรใหมโดยไมเลอยขาเกาอกนเอง)

5. ใหอาหาร ไดแก เศษปลา เศษกระดกไก เศษเนอ ทท าใหสกแลว ใสภาชนะทปองกนหมา และแมวได เชน ใสในภาชนะทสานเปนตาขายหาง ๆ (ระวงถาอาหารดบใหมากจะสงกลนรบกวน) แขวนไวใกล ๆ ขวดน า

* สตว ศตรส าคญ คอ มดด า ชาวบานเรยกวา มดเอยดหรอมดไฮ การลงทนและรายได ระยะเวลาเลยง 4 เดอน/รน เรมเดอน ก.พ. – พ.ค. จะไดไขมดแดง 500 กรม/รง ขายกก.ละ 200 บาท ตนไมทเลยง เชน มะมวง, ชมพ 2 – 3 ตน จ านวน 5 รง ลงทน คาพนธ 100 บาท คาน า 10 บาท รวม 110 บาท จะมสวนเกน 390 บาท/รน 2.6 การเลยงไขผ า ไขผ าเปนแหนทอาศยอยตามผวน าจด มชอเรยกตางกน เชน ไขน า (ภาคกลาง), ไขผ า (ภาคอสาน) หรอ ไขแหน ไขผ ามลกษณะเปนกอนกลมสเขยว ลอยอยตามผวน า มเสนผาศนยกลางประมาณ 0.1 – 0.2 มลลเมตร ไขผ าสามารถขยายพนธเองโดยธรรมชาต และจะเพมปรมาณเอง ฤดกาลทเหมาะตอการน าไขผ ามาขยายพนธ คอ ฤดฝน ขณะเดยวกน สภาพแวดลอมทเหมาะสมในการเจรญเตบโต คอ น านง มธาตอาหารในน าบาง เชน บง หนอง ไขผ ามความสมพนธกบระบบนเวศไดเปนอยางด ทางดานอาหารชนตนของหวงโซอาหาร

13

การใชประโยชนจากไขผ า ม 2 ดานใหญ ๆ คอ เปนอาหารของคนและเปนอาหารของสตว ซงไขผ าสามารถน ามาใชประโยชนในทกฤดกาล

1) อาหารคน สามารถน าไปปรงไดหลายอยาง เชน แกงปลา แกงไก แกงเนอ ต ากนสด ๆ หมกไฟยาง ลาบไขผ า กอยไขผ า ย าไขผ า และอน ๆ

2) อาหารสตว ใชเลยงปลาทกนพช เชน ปลานล และเปนสวนผสมอาหารสตว ไขผ า 100 กรม มธาตอาหารดงน

พลงงาน 8 กโลแคลอร เหลก 6.6 มลลกรม เยอใย 0.3 กรม ไนอาซน 0.4 มลลกรม แคลเซยม 59 มลลกรม วตามนซ 11 มลลกรม ฟอสฟอรส 25 มลลกรม วตามนเอ 5346 IU

การเตรยมบอเลยงไขผ า

1) ใชทอซเมนตขนาดเสนผาศนยกลาง 80 – 100 ซม. สงประมาณ 50 ซม. วางในทโลงกลางแดด 2) แชน าในทอซเมนตดวยตนกลวย เพอละลายน าปนประมาณ 2 อาทตย 3) ใสน าในทอซเมนตสงประมาณ 40 ซม. (ถาใชน าเตม ไขผ าจะกระเดนออกหากมการ

กระเพอมของน าหรอฝนตก) 4) เตมปยน าหมกชวภาพ หรอน าจากการแชปยคอก (มล วว ควาย จะเหมาะสมกวา) ประมาณ

0.5 – 1 ลตร เพอใหเกดอาหารแกไขผ า 5) ปลอยไขผ าประมาณ 150 – 200 กรม ตอ 1 ทอซเมนต 6) ทงไวประมาณ 5 – 7 วน ไขผ าจะขยายเองจนเตม (อยาไปคน หรอเตมน าเพราะจะท าใหน า

ไมนง) 7) ใชตะแกรงถหรอมงเขยว ตกไขผ าเพอน าไปใชประโยชน เหลอไวประมาณ 1 ใน 10 ของ

พนท หรอ 1 ก ามอ เพอใหขยายพนธตอ 8) สงเกตเมอไขผ าขยายเตมพนทตองรบเกบเกยวหากปลอยไวอก 3 – 4 วน ไขผ าจะหมดอาย

และจะถกไขผ าใหมทบถม ท าใหคณภาพการน าไปใชประโยชนไมด หากไขผ าจมลงพนมาก ๆ จะท าใหทอซเมนตหมกสะสม คณภาพน าอาจเสยงาย

9) ขอควรระวงอน ๆ เชน หากฝนตกหนก ๆ ควรหาภาชนะปด เพราะไขผ าจะกระเดนออก หรอ น าเตมหาไขผ าไหลลนจากทอซเมนต, อนง ไมควรวางทอซเมนตไวใกลหลอดไฟ เพราะแมลงจะตกลงในทอไขผ า

14

การลงทน 1. คาทอซเมนตและปดกน 125 บาท/บอ 2. คาน า 2 บาท/บอ 3. คาพนธไขผ า 3 บาท/บอ 4. คาปยชวภาพ 1 บาท/บอ รวม 131 บาท/บอ อนง คาทอซเมนต ซอครงเดยว, น าอาจเปลยน 1 – 2 เดอน/ครง คาพนธไขผ าขยายพนธ ปยน าเตม 1 – 2 เดอน/ครง พรอมการเปลยนน า รายได

1) ทอซเมนตขนาดเสนผาศนยกลาง 100 ซม. จะผลตไขผ าได 2 กโลกรม ตอ 7 วน 2) ราคาไขผ ากโลกรมละ 10 บาท (ขอนแกน พฤษภาคม 2546) 3) 1 รอบการผลต 7 วน มรายได 20 บาท 1 เดอนผลตได 8 กโลกรม จะมรายได 80 บาท 4) ราคาชวงหนาแลง ธนวาคม – เมษายน ราคาไขผ าจะสงเพราะแหลงน าตามธรรมชาตจะแหง ขอเสนอแนะ การบรโภค การเกบจากธรรมชาต การเลยงไขผ า เกดจากภมปญญาทองถน ควรเรยนรพฒนาจาก

ประสบการณเอง จะเปนเลศทางการเลยงไขผ าเอง 2.7 การผลตเหดถงแบบคอนโด การเพาะเหดในถงพลาสตกเปนการเลยนแบบธรรมชาต และมการพฒนาการเพาะเหดมากมายหลายชนด เชน เหดนางฟา เหดนางรม เหดเปาฮอ เหดขอนขาว เหดหหน โดยมวสดเพาะ คอ ขเลอย ยางพารา อาจผสมกบกากออยด า กากออยขาว และสวนประกอบอน ๆ เชน ปนขาว ยปซม ร า การเพาะเหดในถงพลาสตกเปนการผลตทสรางรายไดใหแกเกษตรกรไดเปนอยางด เพราะเหดเปนแหลงอาหารทมโปรตนสง สามารถน าไปประกอบอาหารไดหลากหลายชนด มรสชาตด และเปนทนยมของผบรโภค ซงประเทศไทยมการผลตเหดมากถงปละ 30,000 ตน เปนมลคากวา 1,580 ลานบาท การผลตดอกเหด ส าหรบผสนใจรายใหมและตองการปรมาณไมมาก ควรซอถงเชอจากฟารมทท าถงเหดขาย ไมควรลงทนท าถงเชอเหดเอง ควรหาความร ความช านาญใหดกอน เรมท าจากนอย ๆ จนไดเหดสดไวบรโภคในครวเรอน แลวจงน าขายสตลาด จนตลาดกวางเตบโตออกไป และสามารถผลตไดดมคณภาพ จงคอยผลต

15

ถงเชอเหดเอง ในกรณการเพาะเหดใน Mini Farm เปนกจกรรมทเหมาะสมอยางยง เนองจากวาสามารถเกบดอกเหดไดทกว น หากเพาะเหดในโรงเรอนแบบทเรยกวา “คอมโดมเนยม” (1 คอนโดฯ ประกอบดวย 600 ถง) ลกษณะโรงเรอนแบบคอนโดฯ คลายกบตว A และขางบนยอดมหลงคากนแดด กนฝน และฝ นละอองบางสวน รอบแนวชายคาของหลงคาจนถงพนกปดดวยสแลนกนลมและความชนไหลออก ลกษณะของคอนโดฯ ทมสแลน จะสามารถรกษาสภาพแวดลอมใหพอเหมาะ เกบความชนได มการถายเทอากาศด ซงโรงเรอนแบบนสามารถเคลอนยายได โดยเฉพาะควรวางใตตนไมใหญ ใบหนาเพอรมเงา อากาศเยน ลมโชย และมอากาศออกซเจน อนง ลกษณะแบบนจะลดการหมกหมมของกาซคารบอนไดออกไซดลงไปไดทเดยว ซงกาซชนดนเปนสาเหตท าใหเกดดอกเบยว ดอกเลก หรอไมออกดอกเลย

การรดน า ใชสายยางรดบนยอดคอนโดฯ (ใตหลงคา) ควรพนน าเปนฝอย หรอใชบวรดน ากได โดยรดใหพอเปยกชน ไมมน าขง ซงเปนสาเหตของเหดเนาเสยงาย ชองวางในคอนโดฯ ควรวางกอนเหดหหนไว เพอรบความชนจากการรดน า ซงจะท าใหไดมเหดหหนบรโภค หรอจ าหนายไดดวย ชองวางในคอนโดฯ สามารถวางถงเหดหหนไดถง 10 – 20 ถง การรดน าควรรดประมาณ 3 ครง (เชา เทยง เยน) หากสงเกตวาขอบดอกเหดแหงไมมน าหนก ควรรดน าเพมเปน 3 – 4 ครง/วน น าทใชรดควรเปนน าจดสนท เชน น าฝน หากเปนน าประปาควรพกใหคลอรนระเหยกอน น าบาดาลไมตองเตมหรอกระดาง น าทรดควรมภาพเปนกลาง

การลงทน โรงเรอนเหดคอนโดฯ (ท าจากเหลก) 2,500 บาท หากท าดวยวสดพนบาน (แฝก, ไมไผ) 500 บาท เหด 600 ถง ๆ ละ 5 บาท 3,000 บาท คาน า 100 บาท รวม (500 + 3,000 + 100) 3,600 บาท

ผลตอบแทน สามารถดแลรกษาใหผลผลตประมาณ 4 – 6 เดอน 1 ถงใหน าหนก 625 – 1,000 กรม 1 ถง (อาย 4 – 6 เดอน) เฉลย 800 กรม/ถง จ าหนาย 25 บาทตอ 1 กโลกรม

1 ถง ผลตได 0.8 กก. 25 บาท 20 บาท 600 ถง ผลตได 12,000 บาท/4 – 6 เดอน

16

2.8 การท าสารสกดชวภาพ หรอน าสกดชวภาพ และวธใช หลกการ เปนการใชวสดสด เชน พช ผลไมผสมรวมกบตวเรง ตวดง แบคทเรยในอากาศและอาหารในถงหมก อธบายงาย ๆ ดงน อนทรวตถ (สด) + กากน าตาลหรอน าตาล การท าสารสกดชวภาพมหลายแบบ หลายวธ ควรเลอกวธการ รปแบบ วสดตามความสะดวก และเหมาะสมในแตละพนท สตรท 1 (ถาใชพช)

- เปลอก (สบปะรด ฟกทอง กลวย ฝรง) อยางใดอยางหนง หรอจะใชรวมกได 3 กโลกรม - กากน าตาล หรอน าตาล 1 กโลกรม หรอ 3 : 1 โดยน าหนก (ถาใชผลตจากสตว) - หอยเชอร เศษปลา กง ไก ฯลฯ 1 กโลกรม - กากน าตาล หรอน าตาล 1 กโลกรม อตราสวน 1 : 1 โดยน าหนก

วธใชน าสกดชวภาพ น าสกดชวภาพทไดมาน ามาเจอจางคอ ใช 2 ชอนแกง + น า 20 ลตร เปนอตราสวน 1 : 1,000 สวน ฉดพนพช และถาพชไมมอาการใบไหมใหเพมปรมาณใหเหมาะสมได

ถงหมก 7 วน

ของเหลว น าสกดชวภาพ

17

สตรท 2 สตรจาก ด.ต.ชยสทธ สทธ จ.ขอนแกน 1. การท าหวเชอ 2. การท าน าขยายเชอ 3. การท าน าหมกชวภาพ หรอ ปยน าสกดชวภาพ (หอยเชอร เศษปลา หรอเศษไก ฯลฯ ทเปนเนอสตว) ถาจะใชปองกนแมลงใหใสสะเดา บอระเพด ขา หรอสมนไพรไลแมลง น าหนก 5 กโลกรม น าขยายเชอ หรอ น าหมกชวภาพ ผสมหมกกบหอยเชอร กรองเอาน าไปใชทกครง เพอสะดวกในการฉดพน

1. ผลสบปะรดสดสบเปนชนเลก ๆ 3 กก. 2. น ามะพราว 1 กก. 3. กากน าตาลหรอน าตาล 1 กก.

ผสมใสไปในถง ปดฝา คนทกเชา – เยน

ใชเวลา 15 วน จะเปน

“น าหวเชอ”

1. น าหวเชอ 1 กก. 2. น าซาวขาว 5 กก. 3. กากน าตาล 1 กก.

ผสมกนใสในถง ปดฝา คนทกเชา – เยน

ใชเวลา 15 วน จะเปน

“น าขยายเชอ”

1. เศษซากสตว หรอหอยเชอร 1 กก. 2. น าขยายเชอ 5 กก. 3. กากน าตาล 1 กก.

ผสมกนใสในถง ปดฝา คนทกเชา – เยน

15 - 30 วนใชได จะเปน

“น าหมกชวภาพ”

18

วธการใช น าปย 2 ชอนแกง ผสมกบน า 20 ลตร หรอ 1 ปบ (ประมาณ 1 : 1,000 สวน) ฉดพนหรอรดทก ๆ 3 – 5 วน ท าใหผกงาม ไมผลจะใหผลด สตรท 3 สตรจากอาจารยสมศกด พดดวง

1. เศษผก ผลไม เศษอาหาร สบใหเปนชนเลก ๆ ใสลงไปในภาชนะทมฝาปด 3 สวน 2. กากน าตาลหรอน าตาลทรายแดง 1 สวน 3. ปดฝาทงไว 5 – 7 วน ถาใหใชไดเรวควรคนเชา – เยน 4. ถามน าสน าตาลน าไปใชได

- น ากรอกใสขวดปดฝาใหสนท ใชภายใน 7 วน - กากใชผสมกบดนเปนปยหมก

วธใช 1. ฉดพน ใชอตราสวน 1 ชอนแกงตอน า 5 – 10 ลตร จะเปนฮอรโมนเรงการเจรญเตบโตให

ฉดทก ๆ 3 วน 2. ท าปยหมก

1) น าสกด 1 ชอนแกง ผสมกบน า 2 – 3 ลตร 2) มลสตว 3 ปบ 3) กากออย ฟาง หญา ใบไม อนทรยวตถทหาได 3 ปบ น าทง 3 อยางมาคลกเคลากน แลวคลมดวยพลาสตก ใชเวลา 7 – 15 วน น าไปใชได

3. การท าปยหมกแหง 1) ใชน าสกดชวภาพ 2 ชอนโตะตอน า 10 ลตร 2) กากน าตาล 2 ชอนโตะ 3) เศษซากพช 20 กก. น าทง 3 อยางคลกเคลากน แลวคลมไวใหยอยสลายแลวน าไปใช

4. ราดดน ในแปลงหรอปรงดนกอนปลก ใชน าสกดชวภาพ 1 ชอนแกง ผสมน า 2 – 5 ลตร ใชน าสกดชวภาพ 1 ชอนแกง ผสมน า

2 – 5 ลตร ราดลงไปในดนทมเศษซากพชอยแลว ใชอตราสวนน าผสม 1 ลตรตอพนท 1 ตารางเมตร แลวคลกเคลาดนใหเขากน ทงไว 3 – 7 วน ปลกพชได

19

ถาตองการก าจดวชพช ใหปลอยวชพชโผลขนมา แลวพรวนดนซ าอกครง จงราดดวยน าผสมของน าสกดชวภาพในอตราสวนน าสกด 1 สวนตอน า 5 ลตร ใช 1 ตารางเมตรตอ 1 ลตร หลงจากใส 2 – 3 วน สามารถปลกพชไดเลย วธท าปยหมกแบบแหง (สตร วท.) ถาท าปยหมกแบบแหง ระยะเวลาสน ใชสตรดงน ผสมคลกเคลาใหเขากน แลวราดดวยน าสกดชวภาพ 1 กก. ผสมกากน าตาล 1 กก. คลกเคลา ใหเขากน หมกไว 3 – 7 วน น าไปใชอตราสวนปยหมก 1 กก. ตอ 1 ตารางเมตร รวบรวมและเพมเตมจาก อาจารยสวฒน บญจนทร คณะเกษตร มหาวทยาลยขอนแกน โดยศนย CBIRD – Ban Phai

2.9 การผลตผก ในการพ งตนเอง เปนแนวทางทท าใหเกดแบบยงยนใหกบครอบครวและชมชนของประเทศ

อยางนอยๆ แตละครอบครวสามารถลดคาใชจายในการซอผกสดบรโภค และมผกไวใชในครวเรอนตลอดป หากขยนท าและมทท ากนพอกสามารถผลตไวจ าหนายได

แนวคดการผลตผกใน Mini Farm เปนแนวคดทเนนมผกสะอาด ปลอดสารพษ ทใชน าอยางประหยด หรออาจใชน าทระบายจากบอเลยงตาง ๆ ในแปลง Mini Farm ผกทปลกในแปลงควรเปนผกทเจาของแปลงและสมาชกในครอบครวชอบบรโภคกอน โดยเฉพาะผกทจ าเปนทใชในครวเรอน รวมถงสมนไพรบางประเภทผกอาจปลกทงผกยนตน (เกบไดทกวน มผกกนทกวน ขายไดทกวน) หรอเรยกวาผกรายวน เชน ชะอม ขเหลก มะเขอพวง พรก และอน ๆ อกอยางหนง คอ ผกรายเดอน รายสองเอน หรอรายไตรมาส เชน ผกบง คะนา หอมแบง แตงกวา ฟกทอง

1. ร าละเอยด 1 ปบ

2. มลสตว 3 ปบ

3. แกลบ หรอชานออย หรอขเถาแกลบ 3 ปบ

4. น าสกดชวภาพ 1 กก. 5. กากน าตาล 1 กก.

20

ผกหลายชนดมวตามน และมคณคาทางโภชนาการสง ดงเชนนกวจยญปนเกบตวอยางผกอสานไปวจย พบวา มคณคาทางโภชนาการสงมาก ทงแคลเซยม วตามนเอ, อ, ซ และยงเปนสารตานการเกดมะเรง และตานการขยายตวของเชอ HIV.

การปลกผกเปนการลงทนทต า ทงการปลกจากเมลด ทอนพนธ และปยอนทรย อกทงใหผลผลตเปนทนาพอใจ หากเอาใจใสดแลทด ดงเชน ผลการส ารวจการผลตผกในโครงการธนาคารผกในจงหวดขอนแกน เดอนพฤษภาคม 2546 พบวา ผก 3 ประเภททชาวบานนยมปลกใหผลผลตดงน

1) ผกกวางตง 1 ตารางเมตร ผลตได 1.3 กโลกรม ม 51 ตน 2) หอมแบง 1 ตารางเมตร ผลตได 1.1 กโลกรม ม 61 ตน 3) คะนา 1 ตารางเมตร ผลตได 1.5 กโลกรม ม 61 ตน ขณะเดยวกนผลการวจยของนกศกษาปรญญาโท คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ป 2541 พบวา การเตรยมดนโดยใชปยอนทรยและใหน าทเหมาะสม โดยระบบ Sprinkler แกผกตาง ๆ ใหผลผลตดงน

1) ผกกวางตง 1 ตารางเมตร ผลตได 2 กโลกรม 2) หอมแบง 1 ตารางเมตร ผลตได 2 กโลกรม 3) คะนา 1 ตารางเมตร ผลตได 2 กโลกรม 4) ผกบง 1 ตารางเมตร ผลตได 2.7 กโลกรม 5) ผกชลาว 1 ตารางเมตร ผลตได 2 กโลกรม ดงนน หากในแปลง Mini Farm มการปลกผกประมาณ 10 ตารางเมตร จะไดผกประมาณ 1.3 –

2 กโลกรมตอตารางเมตร (เฉลย 1.5 กโลกรม/1 ตารางเมตร) หากราคาเฉลย 10 บาทตอกโลกรม จะมรายได 15 บาท/กโลกรม/60 วน/ตารางเมตร ขณะเดยวกน

10 ตารางเมตร มรายได 600 บาท ลงทน 9 บาท สวนเกน 591 บาท

21

ภาคผนวก

แผนผก Mini Farm

การลงทนและรายได

ประสบการณจากศนยตาง ๆ

22

ปลาดก ปลาดก

Mini Farm Model ขนาดพนท 100 ม2

1. โรงเลยงจงหรด ขนาด 300 6.00 ม. 2. บอเลยงปนา ขนาด 2.00 3.00 ม. 3. บอเลยงกบ ขนาด 2.00 3.00 ม. 4. บอเลยงปลาดก ขนาด 2.00 ม. 5. โรงเลยงไกไข ขนาด 3.00 5.00 ม. พนทกวาง 10.00 10.00 ม.

จงหรด

ปนา กบ

กลวย

มะละกอ

เตย

กะเพา

เหด

คอนโด

เหด

คอนโด

ทางเดน

ไกไข

มดแดง

23

รปแบบท 1 การลงทนทใชโครงสรางการกอสราง ตารางการลงทนและรายไดใน Mini Farm

พนท 100 ตารางเมตร

กจกรรม วสด + คาแรง

คาพนธ คา

อาหาร คาน า + คา

ดแล รวมการลงทน

คดคาเสอม รายได สวนเกน ระยะเวลา

จ านวนหนวย คาเสอม ลงทน

1. การเลยงปลาดก 3,794 1,000 610 24 5,428 252 1,886 2,400 514 4 เดอน 2 บอ 2. การเลยงจงหรด 8,675 100 170 - 8,945 433 703 1,500 797 3 เดอน 10 บอ 3. การเลยงปนา 7,315 50 100 10 7,925 1,463 1,623 6,500 4,877 10 เดอน 1 บอ 4. เหดคอนโดฯ 5,000 6,000 - 20 11,020 167 6,187 18,750 12,563 2 เดอน 2 โรง 5. การเลยงไกไข 11,975 7,200 21,738 30 40,943 2,395 31,363 36,400 5,037 18 เดอน 1 โรง 6. การเลยงกบ 4,456 1,500 2,000 20 7,976 297 3,817 5,000 1,183 4 เดอน 1 บอ 7. การเลยงมดแดง - 100 - 10 110 - 110 500 390 4 เดอน 5 รง 8. การปลกผก - 10 - 6 16 - 16 45 29 2 เดอน 1 แปลง

รวม 41,215 15,960 24,618 133 82,919 5,007 45,965 71,095 25,390 - -

หมายเหต 1) คาเสอม สงกอสราง บอ โรงเรอน คด 5 ป (ปกตอาคารถาวรตด 5% ตอป คด 20 ป) 2) รายไดตอหนวยทสง จะมคาลงทน และความเสยงสงไปดวย 3) ปนา อาจเลยงโดยน าปนาตวรน ๆ มาขน 3 – 4 เดอน น าไปขายไดหากเลยงปนาขนาดออน หรอน าพอแมมาผสมในบอแลวปลอยใหวางไขจะใชเวลา 10 เดอน 4) พนธมดแดงเปนคาแรงไปหาตามธรรมชาต 5) ผก 1 แปลง 3 ตารางเมตร

24

แผนผงมนฟารมศนยฯบานไผ

อาคารบานพก

จงหรด ปลาดก

กบ

กบ

ปนา

ปนา

แปลงปลกผก

เลยงกบในกระซง

เลยงปลานลในกระซง สระน า

รายการประกอบแบบ บอหอยขม บอผ า บอปลาไหล

ปยหมก

มดแดง

สมนไพร

ถงน าหมกชวภาพ

สมนไพร

มดแดง

เหด

มดแดง

25

แผนผงมนฟารม (C&C Pattaya)

กบ กบ กบ กบ

ตนไมใหญเลยงมดแดง

กระถางปลกผก

ปลาดก ปลาดก ปลาดก ปลาดก

ปนา ปนา ปนา ปนา

หอย หอย หอย หอย

กระถางปลกผก

ศาลพระภม

ไกไข

จงหรด

ตนไมใหญเลยงมดแดง

26

ตารางกจกรรมการลงทนของ Mini Farm จ านวน 4 ขนาด

กจกรรม จ านวน/พนท ทนครงแรก รายได เวลา (เดอน/รน)

A B C D A B C D A B C D A B C D

1. เหด (โรง) 2. ปลาดก (บอ) 3. จงหรด (บอ) 4. ผก (แปลง) 5. ปนา (บอ) 6. หอย (บอ) 7. กบ (บอ) 8. ไก (ตว) 9. มดแดง (รง) 10. ปลาไหล

1/3 2/3 2/4 2/10

- - - - - -

2/6 4/6 4/6 4/14 4/6 4/6 4/6 - - -

3/9 6/9 6/9 6/21 6/9 6/9 6/9 50/25

- -

3/9 6/9 6/9 6/21 6/9 6/9 6/9 50/25

- 6/9

3,540 940 454 9 - - - - - -

7,000 1,880 908 18 480 480 1,280

- - -

10,500 2,820 1,362 27 720 720 1,920

- - -

10,500 2,820 1,362 27 720 720 1,920 2,000

- 720

5,500 788 600 60 - - - - - -

11,000 1,576 1,200 120 640 400 1,600

- 400

-

16,500 2,364 1,800 180 960 600

2,400 -

600 -

16,500 2,364 1,800 180 960 600

2,400 2,400 800 720

3 3 3 2 4 1 4 6 8 5

3 3 3 2 4 1 4 6 8 5

3 3 3 2 4 1 4 6 8 5

20 m2 50 m2 75 m2 109 m2 5,003 12,046 18,069 20,789 6,948 16,936 25,404 28,724

11. อบรม/บรหาร 5,000 7,500 10,000 12,500

รวม 10,003 19,546 28,068 33,289 หมายเหต 1) โรงเหด Condo ใชวสดพนบาน 2) บอเลยงปลาดก, จงหรด, ปนา, หอย, กบ, ปลาไหล เปนบอวงขอบซเมนตขนาดเสนผาศนยกลาง 100 ซม. 3) ไกเปนไกพนเมอง 4) ปลาไหลเลยงแบบขนขาย ไมควรปลอยใหผสมในตวเอง

27

Chicken Pigs

Frogs Fresh Crab

Fish Eel Bathroom

Toilet

Drinking Washing Ice

Water For Health and Wealth

Rain Water

PDA Water Tank

Mushroom Fruits

ground Water

Surface Water

Grey water

Health

Incomes

Flower

Vegetable and Herbs

Agro-processing

Market

Coconut Juice Molasses Pineapple

Organic Fertilizer (EM)

28

ผลผลตผกแยกตามชนดและรายเดอน พ.ศ. 2559 (น าหนก กโลกรม/ตารางเมตร)

ชนดผก

เดอน มค. กพ. มค. เมย. พค. มย. กค. สค. กย. ตค. พย. ธค. เฉลย หมายเหต

1. คะนา 2. ผกบง 3. หอมแบง 4. กวางตง 5. ผกชลาว

2 2.8 2 2 2

2 2.8 2 2 2

2 2.8 2 2 2

2 2.8 2 2 2

2 2.8 2 - 2

2 2.8 2 2 2

2 2.8 - - 2

2 2.8 2 2 2

2 2.8 2 2 2

2 2.8 2 2 2

- - 2 - -

2 2 - - 2

2 2.7 2 2 2

Reference 1) วเชยร เองวานช มหาวทยาลยขอนแกน 2) วรญ แกวดวงตา มหาวทยาลยขอนแกน หมายเหต 1) ผลผลตจากแปลงทมการปรบปรงคณภาพดนโดยปยหมก 2) มระบบการใหน าแบบสปรงเกอร

29

รายละเอยดการลงทนและรายไดของ Mini Farm ขนาด 100 ตารางเมตร

1. การเลยงจงหรด บอเลยงขนาด 80 ซม. 1 รน ใชเวลา 60 – 90 วน ไดน าหนก 1 กก. ๆ ละ 150 บาท รายได 150 บาท/บอ ลงทน คาพนธ 10 บาท คาอาหาร 17 บาท รวม 27 บาท/บอ/รน จะมสวนเกน 197 บาท/รน 2. การเลยงปลาดกในวงขอบ วงขอบขนาดเสนผาศนยกลาง 2 เมตร เลยงปลาดกได 500 ตว 1 รนใชเวลา 90 วน อตรารอด 80% คงเหลอ 400 ตว ปลาดก 1 กก. ม 10 ตว ขาย กก.ละ 30 บาท รายได 1,200 บาท/บอ ลงทน คาพนธ 500 บาท คาอาหาร 305 บาท รวม 805 บาท/บอ/รน จะมสวนเกน 514 บาท/รน 3. การเลยงกบในบอซเมนต

บอเลยงขนาด 2 3 เมตร เลยงกบได 800 ตว ใชเวลาเลยง 4 เดอน จะไดกบขนาด 8 ตว/กก. ขายกก.ละ 50 บาท รายได 5,000 บาท/บอ

30

ลงทน คาพนธ 1,500 บาท คาอาหาร 2,000 บาท คาน า 20 บาท รวม 3,520 บาท จะมสวนเกน 2,817 บาท/รน 4. การเลยงปนาในบอซเมนต

บอเลยงขนาด 2 3 เมตร เลยงปนาได 6,500 ตว ใชเวลาเลยง 10 เดอน จะไดปขนาด 30 ตว/กก. ขายกก.ละ 30 บาท จะไดปนา 217 กก. รายได 6,500 บาท/บอ ลงทน คาพนธ 50 บาท คาอาหาร 100 บาท คาน า 10 บาท รวม 160 บาท จะมสวนเกน 4,877 บาท/รน 5. การเลยงมดแดง ระยะเวลาเลยง 4 เดอน/รน เรมเดอน ก.พ. – พ.ค. จะไดไขมดแดง 500 กรม/รง ขาย กก.ละ 200 บาท ตนไม มะมวง ชมพ 2 – 3 ตน จ านวน 5 รง ลงทน คาพนธ 100 บาท คาอาหาร 10 บาท รวม 110 บาท จะมสวนเกน 390 บาท/รน

31

6. เหดคอนโดฯ (เหดนางฟา, นางรม, เหดภฐาน) เหดคอนโดฯ 2 โรง ๆ ละ 600 กอน ๆ ละ 325 กรม ระยะเวลา 2 เดอน 25 บาท/กก. = 750 กก. 25 บาท = 18,750 บาท ลงทน 1 โรง 2,500 บาท กอนเหด 600 กอน 5 บาท 3,000 บาท คาน า 10 บาท รวม 5,510 บาท จะมสวนเกน 12,563 บาท/รน 7. ไกไข 1 โรงเรอน เลยง 60 ตว ระยะเวลาเลยง 18 เดอน รายได 36,400 บาท ลงทน คาพนธไกไข 60 ตว ๆ ละ 110 บาท 6,600 บาท คาอาหาร + ยา 0.67 บาท/ตว/วน 21,738 บาท คาน า 10 บาท รวม 28,338 บาท จะมสวนเกน 5,037 บาท/รน 8. ผก จ านวน 1 แปลง 3 ตารางเมตร รายได 1 ตารางเมตร ไดผก 1.5 กก. ขาย กก.ละ 10 บาท ไดผก 4.5 กโลกรมตอ 60 วน รวม 45 วน ลงทน คาพนธผก 10 บาท คาน า 6 บาท รวม 16 บาท จะมสวนเกน 29 บาท/รน

หมายเหต 1) ยงไมไดรวมคากอสราง (วสดโรงเรอนและคาแรง) ยกเวนคอนโดเหด

32

มนฟารมขนาด 60 ตารางเมตร (ศนยเพาะเหดหนองน าเกลยง)

มดแดง มดแดง หอย หอย ปลาดก ปลาดก ปลาไหล

EM

EM

มดแดง

EM

EM

เพาะเหด

เพาะเหด

กลวย

กลวย

กลวย

กลวย

บอเลยงกบ บอเลยงกบ

ไขผ า

ไขผ า

ไขผ า

มะละกอ

มะละกอ

มะละกอ

มะละกอ

ผกบง

ผกบง

ผกบง

ผกคะนา

ผกคะนา

ผกคะนา

แนวตนชะอม

แนวตนชะอม

33

ผลตอบแทนบางกจกรรม ของ Mini Farm Ban Phai

ตลาคม 2559

กจกรรม ลงทน (บาท) รายได (บาท) หมายเหต

1. ปลาดก (BP) 1) 500 ตว 500 บาท 2) อาหาร 520 บาท 3) น า 6 บาท

1,026

1,400

- อาย 75 วน - รอด 80% - เหลอ 400 ตว - 10 – 12 ตว/กก. - กก.ละ 40 บาท - ขายรวม 35 กก.

2. จงหรด (BP) 1) คาพนธ 10 บาท 2) อาหาร 17 บาท

27

150

- ขายพอแมพนธจาก 1 บอ 15 ชด - ชดละ 10 บาท

3. มดแดง (BP) -

-

80

- ขนาดรบกวางยาว 1 ฟต - ไดน าหนกไข 400 กรม - ราคา 200 บาท/กก.

4. ไขผ า (NNK) 1) คาพนธ 20 บาท 2) อาหาร 10 บาท

30

120

- รนแรกเลยง 20 วน - เกบได 6 กก. - จาก 3 บอซเมนต - ราคา 10 บาท/กก.

4. เหดขอนขาว (NNK) 1) เหด 1 คอนโด ๆ ละ 560 กอน 5 บาท 2) น า 180 บาท

5,780

10,800

- เกบไดวนละ 4 กก. ๆ ละ 40 บาท - 160 บาท/วน - อายเหด 90 วน

34

โครงการ Mini Farm ศนยพฒนาชนบทผสมผสานพทไธสง

พนท 30 ตารางเมตร แบงพนทเปน 2 สวน เรมด าเนนการวนท 6 30 ตลาคม 2559 สวนท 1 รบผดชอบโดย นางสาวสาคร สมจตร ณ วนท 30 ตลาคม 2559

กจกรรม รายจาย รายรบ ก าไร (ขาดทน) 1. เลยงหมปา (2 ตว) 2,890 - (2,890) 2. เพาะเหดนางฟา (300 กอน) 1,500 1,903 403 3. ปลกผก 110 320 210

รวม 4,500 2,223 (2,277) หมายเหต 1) หมปายงไมขาย สวนท 2 รบผดชอบโดย นางจตรา เสาวสงห ณ วนท 30 ตลาคม 2559

กจกรรม รายจาย รายรบ ก าไร (ขาดทน) 1. เลยงปลาดก (300 ตว) 1,040 998 (42) 2. เพาะเหดนางฟา (300 กอน) 1,500 1,721 221 3. ปลกผกคะนา 85 189 104

รวม 2,625 2,908 283

จดท าโดย

รศ.ดร. ชลมาศ บญไทย อวาย

ผอ านวยการศนยวจยฯ

ศนยวจยและพฒนาการบรหารจดการทรพยากรน าแบบบรณาการ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ขอขอบคณ

ทนวจยจาก วช. เครอขายภมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ศนยเรยนรวจยและพฒนาไสเดอนดนเพอการเกษตรและสงแวดลอม

คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน

เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

ศนยวจยและพฒนาการบรหารจดการทรพยากรน า แบบบรณาการ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

วน

วน

วน

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

ศนยวจยและพฒนาการบรหารจดการทรพยากรน า แบบบรณาการ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

ค าน า

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจย การผลตในการเกษตร ใชประกอบการอบรม เกษตรกร เจาหนาทของรฐบาล และบคคลทวไป โครงการขบเคลอนและเชอมโยงเครอขายจดการความรการวจยเพอการใชประโยชน ภายใตโครงการจดการความรและถายทอดเทคโนโลยจากผลงานวจยและนวตกรรม ประจ าปงบประมาณ 2559 โครงการ “การจดการความรในการบรหารจดการทรพยากรน าเชงบรณาการในภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนบนเพอการเกษตร (Knowledge management of Integrated Water Resources Management in Upper Northeast of Thailand for Agriculture)” มวตถประสงคเพอถายทอดเทคโนโลยการผลตปยหมกโดยไสเดอนดนเพอประโยชนในการจดการของเสยในชมชนโดยน ามาใชประโยชนทางการเกษตรเปนปยหมกอนทรยและน าหมกชวภาพ ทมคณภาพสงและลดการปนเปอนของสารพษ ชวยลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร เพอใชเปนพนฐานการใชใหความรเกยวกบการเลยงไสเดอนดนจากขยะอนทรยเพอผลตปยหมก และสามารถน าไปประยกตใชในการการเกษตรและการจดการสงแวดลอม เปนการปรบปรงดนและชวยฟนฟดนส าหรบผลตพช ผก ผลไม อนทรยทปลอดภยตอเกษตรกร ตอผบรโภค และเปนมตรตอระบบสงแวดลอม การผลตปยหมกโดยไสเดอนดนเพอใชในฟารม ไรนาของตนเองเปนอกวธทชวยลดคาใชจายและเปนการรกษาความอดมสมบรณของดนควบคกบการเกษตรของไทยไดตลอดไป โดยไดผลผลตทดและปลดภย นอกจากนยงสามารถชวยลดปญหาสงแวดลอมและสารพษตกคาง ในการน าเสนอในหนงสอเลมนมทงสายพนธทนยมน ามาเลยง การเลยงไสเดอนดนเพอผลตปยหมกและการประยกตใชของประโยชนของปยทเกดจากกจกรรรมไสเดอน ตลอดจนการลดปจจยการผลตในการเกษตร ความดของหนงสอเลมนขอมอบใหแดผมพระคณทงหลายทใหองคความรทบรรจในหนงสอเลมนมา ณ ทน

รศ.ดร. ชลมาศ บญไทย อวาย

10. การถายทอดเทคโนโลยการผลตปยหมกโดยไสเดอนดน

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

สารบญ

เรอง หนา

ค าน า ก

สารบญ ข

1. สายพนธไสเดอนดนทใชเพอก าจดขยะและผลตปยหมก 1

2. ปจจยทควบคมการเจรญเตบโตของการเลยงไสเดอนดน 2

3. อาหารของไสเดอนดนจากของเสยของชมชน 3

4. การเลยงไสเดอนดนเพอผลตปยหมก 4

5. ผลตภณฑทไดจากการท าปยหมกไสเดอนดน 6

6. วสด และตนทนการผลตปยหมกโดยไสเดอนดน 7

7. ปรมาณการผลตและมลคาผลตภณฑ 8

8. ปญหาและการจดการการเลยงไสเดอนดนเพอผลตปยหมก 9

9. การประยกตใชปยหมกโดยไสเดอนดนเพอการเกษตร 10

10. การถายทอดเทคโนโลยการผลตปยหมกโดยไสเดอนดน 11

ตารางท 4 แสดงปรมาณธาตอาหารทเปนประโยชนในการท าปยหมกมลไสเดอนดน

(vermicompost : VCP) และปยหมกทไมใสไสเดอนดน(Compost : CP) ท 0 วน และ 30 วน

*CP = Compost without earthworm **VCP = Vermicompost with earthworm

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

9. การประยกตใชปยหมกโดยไสเดอนดนเพอการเกษตร 1) การเพมผลผลตทาการเกษตร การใชปยหมกมลไสเดอนดนรวมกบไสเดอนดนเปนการลดคาใชจายในการซอปย เพอเพมผลผลตทางการเกษตรและสามรถลดปญหามลพษทางดนทมตอสงแวดลอม ซงสามารถชวยการเจรญเตบโตของพชและยงเพมผลผลตทางการเกษตรได 2) การปรบปรงคณภาพทางกายภาพของดน ไสเดอนดนเปนองคประกอบหลกของกระบวนการเกดเมดดน โดยไสเดอนดนสามารถคงสภาพของธาตอาหารทเปนประโยชนและการอนรกษดน โดยการเพมประโยชนทางดานกายภาพ เคม และชวภาพในดน ไสเดอนดนชวยใหดนมชองวาง มความพรน และสามารถเกบกกความชนไวในดน และชวยลดการชะลางพงทลายของดน 3) การปรบปรงคณภาพทางเคมของดน การใสปยหมกมลไสเดอนดนมผลตอคณสมบตทางเคมของดน เชน ชวยท าใหดนมระดบความเปนกรดเปนดางเหมาะสมขน มปรมาณธาตอาหารทเปนประโยชนตอพชเพมขน มปรมาณอนทรยสารในดนเพมขน ซงจะสงผลใหปรมาณจลนทรยในดนเพมขนตอไป 4) การปรบปรงคณภาพดานธาตอาหารของดน ปรมาณธาตอาหารในปยหมกมลไสเดอนดนจะมมากกวาปยหมกแบบทวไป เนองจากการท าปยหมกโดยไสเดอนดนมไสเดอนดนทชวยบดดนและยอยสลายวสดอนทรยทไสเดอนดนกนเขาไปใหมขนาดเลกลง และภายในล าตวของไสเดอนดนจะมจลนทรยชวยยอยอกดวย จงท าใหมการปลดปลอยธาตอาหารทเปนประโยชนตอพชออกมาไดมาก 5) การปรบปรงคณภาพดานชวภาพของดน เนองจากปยหมกโดยไสเดอนดนมสารอนทรยขนาดเลกละเอยดทเรยกวา ฮวมส เปนจ านวนทมากกวาปยหมกแบบทวไป ดงนนปยหมกโดยไสเดอนดนจงมแหลงอาหารและพลงงานส าหรบจลนทรยไดมากกวา และในกระบวนการท าปยหมกโดยไสเดอนดนมอณหภมทต ากวาจงท าใหมจ านวนจลนทรยและมกจกรรมของเอนไซมในปยหมกโดยไสเดอนดนมมากกวาปยหมกแบบทวไป

1. สายพนธไสเดอนดนเพอการเลยงท าปยหมก สายพนธไสเดอนดนทนยมใชเพอก าจดขยะและผลตปยหมกโดยไสเดอนดน ม 4 สายพนธ ดงตอไปน

2) สายพนธ The Tiger worm (Eisenia foetida)

ลกษณะโดยทวไปมล าตวมขนาด 35-130 x 3-5 มลลเมตร ล าตวมสแดง รางระหวางปลองและบรเวณปลายหางมสเหลอง(คลายลายเสอ) มอายยนยาว 4-5 ป แตมกจะอยได 1-2 ป เมอเลยงในบอ สบพนธโดยอาศยเพศ โดยจะสรางถงไขโดยเฉลยประมาณ 150-198 ถง/ตว/ป สรางไขไดประมาณ 900 ฟอง/ตว/ป ใชเวลาในการฟกเปนตวประมาณ 32-40 วน (ขนอยกบฤดกาล) โดย

เฉลยฟก 3 ตว/ถงไข ใชเวลาในการเตบโดเตมวย 3-6 เดอน (ขนอยกบฤดกาล) อาศยอยบรเวณผวดน กนเศษซากอนทรยวตถทเนาสลายและมอนภาคขนาดเลก The Tiger worm เปนไสเดอนดนสแดงทมล าตวกลม ขนาดเลก ล าตวมสแดงสด เหนปลองแตละปลองแบงอยางชดเจน สามารถแพรขยายพนธไดรวมเรวและมกลนตวทรนแรง

ลกษณะโดยทวไปมล าตวมขนาด 130-250 x 5-8 มลลเมตร ล าตวมสน าตาลแดงปนเทา จะสบพนธโดยอาศยเพศและจบคผสมพนธใตดน โดยจะสรางถงไขไดเฉลยประมาณ 162-188 ถง/ตว/ป ใชเวลาในการฟกเปนตวประมาณ 13-27 วน โดยเฉลยฟก 2 ตว/ถงไข ใชเวลาในการเตบโตเตมวย 6-10 เดอน อาศยอยบรเวณผวดน กนเศษซากอนทรยวตถทเนาสลายเปนอาหาร มอายยนยาว 4-5 ป

1) สายพนธ African Night Crawler (Eudrilus eugeniae)

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

8. ปญหาและการจดการการเลยงไสเดอนดนเพอผลตปยหมก 1) ปญหาและการปองกนความรอนทเกดขนในบอเลยงไสเดอนดน การใหอาหารจ านวนมากหรอมความสงมาก จะท าใหเกดความรอนจากกระบวนการหมก ท าใหระบายอากาศไดนอย ซงจะสงผลใหไสเดอนดนหนและเปนการจ ากดการเจรญเตบโตของไสเดอนดนท าใหจ านวนลดลง ดงนนจงจ าเปนตองควบคมความหนาของขยะอนทรยทเปนอาหารของไสเดอนดน ซงไมควรจะเกน 25 ซม. เมอเลยงในถงปนขนาดเสนผาศนยกลาง 80-100 ซม. แตถาเลยงในโรงเรอนทมพนทมากควรหนาไมเกน 10 ซม. เพราะมพนทมากและวสดอนทรยมปรมาณมาก 2) การเกดกลนเหมนรบกวนและการปอกนแกไข การใหอาหารเปนจ านวนมากหรอมความสงมาก นอกจากจะท าใหเกดความรอนแลวยงเกดกลนเหมนได โดยเฉพาะฤดรอน ดงนนการปองกนปญหาคอ การทใหอาหารไสเดอนดนปรมาณนอย แตใหเรอยๆ โดยใหไสเดอนดนกนใหหมดภายใน 2-3 วน และเมอเกดกลนเหมนสามารถน าน าหมกทไดจากการผลตปยหมกโดยไสเดอนดนมารดใหทว หรออาจจะใชกากน าตาลผสมน ารด หรอหรอจะใชปนขาวโรยใหทว กสามารถชวยลดกลนไดเหมอนกน 3) การปองกนมดและงตางๆ อาหารของไสเดอนดนทมาจากขยะอนทรยตางๆ สวนใหญจะมแปงและน าตาลสง ซงเปนทชนชอบของมดตางๆ ซงจะท าใหมดเขามากดไสเดอนดนไดเชนกน การปองกนคอ น าเศษผาตางๆตดเปนยาวชบดวยน ามนเครองทใชแลวมามดรอบบอปนและควรจะเตมเดอนละครง สวนการปองกนงตางๆ สามารถใชเศษผาชบน ามนดเซลมดรอบบอปนทใชเลยงไสเดอนดน ซงจะชวยปองกนงชนดตางๆ ไดด 4) การปองกนนกและศตรอนๆ อาหารทใชเลยงไสเดอนดนทมาวสดเหลอทง เชน ขยะอนทรยตางๆ โดยเฉพาะเศษอาหาร ผลไม ซงจะท าใหนก หน กระรอก และสตวตางๆ มากนได ดงนนการปองกนคอ น าตาขายสฟาทมขายตามทองตลาดมาคลมและใชเชอกรดตดกบปากบอจะสามารถปองกนศตรของไสเดอนดนได

2. ปจจยทควบคมการเจรญเตบโตของการเลยงไสเดอนดน 1) ความชน โดยสวนใหญจะชอบอาศยอยในดนทมความชนประมาณ 60-80 % 2) อณหภม อณหภมทเหมาะกบการเจรญเตบโตของไสเดอนดนประมาณ 15-28 °C 3) ความเปนกรด-ดาง (pH) ไสเดอนดนโดยสวนใหญจะชอบดนทมคาความเปนกรด-ดางเปนกลาง (pH 7) แตสามารถอาศยอยในดนในชวงกรดออนจนถงดางแก (pH 5-8) ดงนนการใชปนขาวเจอจางน าพนลงไปในบอ จะสามสามารถปรบคาความเปนกรด-ดางทสงใหต าลงได เพอใหมความเหมาะสมตอการเจรญเตบโตและขยายพนธ

3) สายพนธ Red worm (Lumbricus rubellus)

ลกษณะโดยทวไปมล าตวมขนาด 60-150 x 4-6 มลลเมตร ผวบรเวณทองมสขาวขน บรเวณดานหลงมสแดงสด รองระหวางปลองมสเหลอง เปนไสเดอนดนในกลม อพจนค อาศยอยบรเวณผวดน หรอในกองมลสตว กนเศษซากพชทเนาเปอย ขยะอนทรย และมลสตวเปนอาหาร สบพนธโดยอาศยเพศอยางแทจรง จบค ผสมพนธใตดน สามารถผลตถงไขได 79-106 ถง/ตว/ป ใชเวลาในการฟกเปนตวประมาณ 27-

45 วน โดยเฉลยฟก 2 ตว/ถงไข ใชเวลาเจรญเตบโตเตมวย 5-6 เดอน มชวตยนยาว 2-3 ป

ลกษณะโดยทวไปล าตวมขนาด 130-200 x 5-6 มลลเมตร ล าตวมสน าตาลแดงเขม อาศยอยบรเวณผวดน ใตกองมลสตว เศษหญา กนเศษซากอนทรยวตถทเนาเปอย และมลสตวเปนอาหาร สบพนธโดยอาศยเพศ จบคผสมพนธบรเวณผวดน สามารถผลตถงไขได 24-40 ถง/ตว/ป ใชเวลาในการฟกเปนตวประมาณ 25-30

4) สายพนธ ขตาแร (Pheretima peguana)

วน โดยเฉลยฟก 10 ตว/ถงไข ใชเวลาเจรญเตบโตเตมวย 5-6 เดอน มชวตยนยาว 2-4 ป

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

4) การระบายน า ชนดและโครงสรางของดนสงผลตอประชากรของไสเดอนดนทางออม โดยเนอดนทเหนยวและแนน หรอมสวนผสมของกรวดทรายอยมาก จะสงผลใหไสเดอนดนเคลอนทไดยากและมแหลงอาหารนอย การระบายน าและอากาศไมดท าใหประชากรไสเดอนดนลดลง 5) ชนดและโครงสรางของดน ชนดและโครงสรางของดนมผลตอการอาศยของไสเดอนดนและมผลตอปจจยความชนของดน ปรมาณแรธาตอาหารในดน การแลกเปลยนประจของดน การระบายอากาศ การระบายน า ความหนาแนนรวมของดน ซงในสภาพดนรวนจะมความเหมาะสมตอการเลยงไสเดอนดนมากทสด 6) ปรมาณอนทรยวตถ ในดนทมอนทรยวตถนอยจะพบไสเดอนดนอาศยอยนอยแตในทางตรงกนขามบรเวณดนทมอนทรยวตถมากจะพบไสเดอนดนอาศยอยมาก ซงปรมาณอนทรยวตถทเพมขนในดนจะสงผลใหดนมโครงสรางทดขนเหมาะตอการอาศยของไสเดอนดนและยงเปนแหลงอาหารอกดวย

3. อาหารของไสเดอนดนจากของเสยของชมชน 1) เศษอาหารจากครวเรอน เศษอาหารทเหลอจากการประกอบอาหารหรอเศษอาหารทเหลอจากการรบประทานสามารถน ามาเปนอาหารใหกบไสเดอนดนได แตควรยกเวนเศษอาหารทมรสจดเนองจากไสเดอนดนมผวทบอบบาง จะท าใหไสเดอนดนเกดการระคายเคองและตายได 2) เศษผก ผลไมจากการเกษตร เศษผก ผลไม ทเหลอทงจากการเกษตรแทบทกชนดสามารถใชเลยงไสเดอนดนได แตหากเปนผกผลไมทมเปลอกแขงอาจจะยอยสลายไดชา เนองจากไสเดอนดนไมมฟน จงจ าเปนตองสบใหละเอยดกอนเพอชวยในการยอยสลาย เพราะไสเดอนดนเปนสตวทกนซากพชซากสตว 3) มลสตว มลสตวชนดตางๆ เชน วว หม ไก เปนตน สามารถใชเลยงไสเดอนดนได แตปรมาณและวธการเตรยมตองมความเหมาะสม เนองจากมลสตวแตละชนดมคณสมบตทางกายภาพและเคมทแตกตางกน

*ไมน ามาคดราคารวม

7. ปรมาณการผลตและมลคาผลตภณฑ

ตารางท 1 ปรมาณการผลตปยหมกมลไสเดอนดนระยะเวลา 30-45 วน ตอ 1 บอ

ตารางท 2 มลคาผลตภณฑปยหมกมลไสเดอนดน

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

6. วสด และตนทนการผลตปยหมกโดยไสเดอนดน 4. การเลยงไสเดอนดนเพอผลตปยหมก

การผลตปยหมกไสเดอนดน (Vermicomposting) คอ กระบวนการทางเทคโนโลยชวภาพอยางงาย ของสวนผสมอนทรย โดยใชไสเดอนดนในการเปลยนแปลงองคประกอบของกากของเสยและผลตสารทเปนประโยชนออกมาโดยกระบวนการผลตปยโดยไสเดอนจะมความแตกตางจากการผลตปยชนดอน วธการเลยงไสเดอนเพอก าจดขยะอนทรยและผลตปยหมก 1) การคดเลอกสายพนธ 2) จดหาพนทเหมาะสมทใชในการเลยง 3) คดเลอกอาหารทใชในการเลยง ซงตองค านงถงสารอาหารทปลดปลอยออกมา 4) เลอกรปแบบทเหมาะสมตอการจดการ และการเพาะเลยง ตนทนการผลต ความคมคา

ตอการลงทน และการน าไปใชประโยชนทาการเกษตร 5) ศกษาวธการเกบเกยวผลผลต และเพมการขยายพนธไสเดอนดน

วสด-อปกรณในการเลยงไสเดอนดน

ระยะเวลาในการผลตปยหมกไสเดอนดน

ใชระยะเวลา 1-2 เดอน หรออาจจะสนลง ขนอยกบขยะอนทรย และวสดในการน ามาเปนอาหารและชนดของพนธไสเดอนดน

* ขอมลเมอป พ.ศ.2555

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

การผลตปยหมกโดยไสเดอนดน : การจดการของเสยของชมชน เพอลดตนทนปจจยการผลตในการเกษตร

1) การเลยงไสเดอนดนเพอผลตปยหมกแบบบอโรงเรอน

ขนาดบอ กวาง 150 cm ยาว 235 cm สง 55 cm. สวนผสมในการผลตปยหมกโดยไสเดอนดนประมาณ 2,000 กก.

2) การเลยงไสเดอนดนเพอผลตปยหมกแบบทอซเมนต

ขนาดทอซเมนตสง 60 cmเสนผาศนยกลาง 75 cmสวนผสมในการผลตปยหมกโดยไสเดอนดน 30 กก.

3) การเลยงไสเดอนดนเพอผลตปยหมกแบบถงพลาสตกด า

ขนาดถงสง 60 cm เสนผาศนยกลาง 40 cm สวนผสมในการผลตปยหมกโดยไสเดอนดน 10 กก.

5. ผลตภณฑทไดจากการท าปยหมกไสเดอนดน ไสเดอนดน

มลไสเดอนดน

ไขไสเดอนดน

น าหมกมลไสเดอนดน

การลดตนทนในการผลตพชผกปลอดสารพษตามปรชญาเศรษฐกจพอเพยง

จดท าโดย

ผศ.ดร. ไกรเลศ ทวกล

ศนยวจยและพฒนาการบรหารจดการทรพยากรน าแบบบรณาการ

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ขอขอบคณ

ทนวจยจาก วช. เครอขายภมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ศนยเรยนรวจยและพฒนาไสเดอนดนเพอการเกษตรและสงแวดลอม

คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ค าน า

การพฒนาดานการเกษตรของแตละประเทศ ไดสงผลกระทบทงดานดและดานเสยตอสงคมและสงแวดลอม สวนมมมองดานไหนจะมากกวากนขนอยกบจะยดประเดนใดเปนตวตงและท าการวเคราะหดานใด เฉกเชนเดยวกบการท าการเกษตรแบบปลอดสารพษ ทกระบวนการท า ประสงคทจะลดสารพษตกคางในผลผลตทางการเกษตร เชน การลด ละ เลก การใชปย และสารก าจดศตรพช ขนตอนหลงการเกบเกยว ตลอดจนการขนสงและรอจ าหนาย ทส าคญคอการลดตนทนการผลตในการซอหาสารเคมดงกลาวในการเพมพนการผลต ดงนน องคความรในการท าปยอนทรย ปยชวภาพ และสารก าจดหรอสารไลแมลงตางๆ รวมทงการเลยงไสเดอนทเปนแหลงผลตสารอนทรย สงตางๆ เหลานจงมความส าคญตอการผลตพชปลอดสารพษ และลดตนทนการผลต

เอกสารนไดรวบรวมขอมลตางๆเกยวกบการผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย ทเหมาะสมตอการจดการและการผลตในทองถนตางๆ ไดแก การปยน าชวภาพ และการท าสารสกดไลแมลง โดยผเขยนมวตถประสงคใชเปนเอกสารเพอประกอบการฝกอบรมแกเกษตรกรทเขารวมโครงการ และทส าคญเพอเปนเอกสารเผยแพรตอผสนใจทางการเกษตรรวมทงเกษตรกรอนๆอกดวย ส าหรบขอผดพลาดตางๆทม ผเขยนยนดนอมรบค าแนะน าเพอน าไปปรบปรงใหดยงขนในโอกาสตอไป

ไกรเลศ ทวกล คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ธนวาคม 2559

สารบญ

หนา

1. บทน า 1

2. เกษตรอนทรย (Organic Agriculture) 1 3.ความหมายของผกปลอดสารพษ ผกอนามย และผกอนทรย 2 3.1 ผกปลอดภยจากสารพษ 2 3.2 ผกอนามย 2 3.3 ผกอนทรย 2 4. ปยน าหมกชวภาพ 3 4.1 ความรพนฐานของการท าปยน าหมกชวภาพ 4 4.2 น าหมกชวภาพ 5 4.3 ปยน าหมกชวภาพ; อกเทคนคหนงทท างายๆ 6 4.4 น าหมกชวภาพ ท างายใชไดจรง 7 4.5 สตรปยน าหมกชวภาพของสวนนอยรกษา 7 4.6 เทคนคหนงของการท าปยน าหมกชวภาพ 8 4.7 ปยน าหมกชวภาพ สตรบานดอนหน 8 4.8 หลากหลายประโยชนจากปยน าชวภาพ 9 5. น ากลนสมนไพรไลแมลง 11 5.1 อปกรณและเครองมอ 11 5.2 สมนไพร 11 5.3 วธท า 12 5.4 สตรเพมเตมน าสกดชวภาพสมนไพรไลแมลงและปองกนเชอรา 13 5.5 ดาวเรองทงสวยและไลแมลง 14 5.6 ขวดดกแมลง 15 5.7 สตรสารไลแมลง 16 5.8 อกหนงสตรส าหรบสารไลแมลง 16 5.9 สตรไลหอยและเพลยไฟ 17 5.10 สะเดาก าจดสารพดแมลง 18 5.11 โหรพา ก าจดเพลย แมลงวน 19 5.12 สาบเสอ ฆาแมลง ไลหนอนและเพลย 19

สารบญ (ตอ)

5.13 สลอด ก าจดเพลยหนอนในแปลงผก 20 5.14 ล าโพงขาว ก าจดเพลย และแมลงวนทอง 21 5.15 วานน า หยดชะงกการกนผกของแมลง 21 5.16 ละหง ปองกนและขบไลศตรพช 22 6. บทสงทาย 33 บรรณานกรม 34

1

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

1. บทน า ในปจจบนผคนหนมาสนใจเกยวกบการบรโภคอาหารทปลอดภยจากสารพษกนมากขน แดการเลอกบรโภคใหปลอดสารพษไมใชเรองงาย ดงเชน การปนเปอน ของสารพษทมากบอาหาร เกดขนไดทกกระบวนการผลต การแปรรป การขนสง อยางไรกตาม สารพษทปนเปอนในชวงทผลตหรอปลกจะเปนอนตรายมากทสด โดยเฉพาะอยางยงการปลกพชทมการใชปยและสารเคมในการจดศตรพช ซงสารเคมเหลานนตางมความทนทานและสลายตวชาในสภาพธรรมชาต กอใหเกดการสะสมและเปนพษตอผบรโภค รวมถงการเชอมโยงเปนลกโซไปสวงจรอาหาร ดวยกระบวนการสะสมในดน น า อากาศ ท าใหเกดมลพษกระจายในสงแวดลอม ดวยปญหาดงกลาว การผลตพชสตวปลอดภยจากสารพษจงเปนสงทจ าเปนตอมวลมนษยและสภาวะของโลกปจจบนและอนาคต โดยเฉพาะการผลตตางๆ เชน ผก ไมดอก ไมผล พชไร ขาว และพชอนๆทผคนนยมบรโภค ทตองหนกลบมาผลตในกระบวนการปลอดภยจากสารพษมากยงขน ดงนน การแสวงหา การคนควา และการน าไปใชสารอนทรยส าหรบพชจงเปนสงทจ าเปน

เอกสารประกอบการบรรยายฉบบนจะกลาวถงความรพนฐานเกยวกบเกษตรอนทรย ผกอนทรย ผกปลอดสารพษ ปยอนทรย การผลตปยน าหมกชวภาพ และการผลตสารไลแมลง

2. เกษตรอนทรย (Organic Agriculture)

เกษตรอนทรย หมายถง การท าการเกษตรทพงพาธรรมชาต ลด ละ เลก การใชสารเคม (ทงปย และยาปราบศตรพช) ผลผลตทไดเปนผลผลตทปลอดภยจากสารพษ ท าใหผผลตและผ บรโภคปลอดภย ทส าคญ คอ เกษตรอนทรยเปนระบบการผลตทตองเปนมตรตอสงแวดลอม รกษาความสมดลของธรรมชาต และความหลากหลายของชวภาพ ซงการท าเกษตรดงกลาวน เปนแนวทางหนงทชวยแกไขปญหาความเสอมโทรมของทรพยากรธรรมชาต สรางสรรคใหระบบนเวศนการเกษตรเกดความสมดล สงผลตอการผลตทย งยนดงตวอยาง เชน หากน าแนวทางเกษตรอนทรยมาผสมผสานในการปลกผกจะท าใหผกปลอดจากสารผดโยตรง และเรยกวาผกอนทรย ซงกระบวนการผลตดงกลาว จะชวยลดตนทนการผลตไดเปนอยางมาก

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

2

3. ความหมายของผกปลอดสารพษ ผกอนามย และผกอนทรย

3.1 ผกปลอดภยจากสารพษ หมายถง ผกทปราศจากสารพษตกคาง (pesticide residue free) โดยหลกการนตองเพาะปลก ในพนดนทปราศจากสารเคม และไมมการใชสารเคมโดยเดดขาด โดยจะใช วธธรรมชาตในการเพาะปลก และตองไดรบการดแลจากเกษตรกรเปนอยางด แตอกความหมายหนง ผกปลอดภยจากสารพษนน รวมถงผกทยงคงมสารพษตกคางปนอยบาง แตไมเกนคา MRL Maximum Residue Limit) ซงเปนเครองมอตรวจระวงระดบของสารพษตกคาง ทก าหนดโดยองคการอนามยโลก หรอ ปรมาณตกคางสงสด ซงก าหนดโดย คณะกรรมการก าหนดมาตรฐานความปลอดภยดานอาหารสากล หรอ Codex และเปนทยอมรบของนานาประเทศ เสมอนหนงเปนการรบรองวาผกเหลานปลอดภย โดยใหเหตผลวา การปฏบตตามเกณฑน ท าใหมสารพษตกคางไมเกดขด ทจะเปนอนตรายตอผบรโภค

3.2 ผกอนามย คอ ผกทระบบการผลตอาจจะมการใชวตถอนตรายทางการเกษตร ผลผลตทไดมาจากการเกษตร ทมการจดการสขลกษณะกอนและหลงการเกบเกยว เพอความปลอดภยของผบรโภค และอาจมสารต ก ค า ง ข อ ง ว ต ถ อ น ต ร า ย ท า ง ก า ร เ ก ษ ต ร ไ ด ไ ม เ ก น ป ร ม า ณ ท ก า ห น ด ไ ว ต า ม ป ร ะ ก า ศ กระทรวงสาธารณสขวาดวยเรองอาหารทมสารตกคาง หรอตามมาตรฐานสนคาเกษตรและอาหารแหงชาต ทประกาศโดยกระทรวงเกษตรและสหกรณ

3.3 ผกอนทรย คอ ผกทผลตโยวสดธรรมชาต ไมใชสารเคมสงเคราะห ไมใชพนธพชทมการตดตอสารพนธกรรม แตใชประโยชนจากความหลากหลายทางชวภาพและทรพยากรในพนทเพอปรบปรงดน เพอพฒนาความตานทานโรคและแมลง ตลอดจนเพอลดปญหามลภาวะในสงแวดลอม

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

3

4. ป ยน าชวภาพ หมายถง ปยอนทรยทไดจากการน าเอาสวนตางๆ ของพชสตวหรอสารอนทรยตางๆ ไปหมกกบกากน าตาล (Molasses) ไดเปนสารละลายสน าตาลไหม ซงเปนสารอนทรยและสารอนนทรย ภายในเซลลพชหรอเซลลสตวทถกดงออกมานอกเซลลดวยกระบวนการออสโมตก และกระบวนการยอยสลายของจลนทรย ซงของเหลวสน าตาลไหมนจะประกอบไปดวย ธาตอาหารพช กรดอนทรย กรดอมโน และฮอรโมนพชตางๆ

กระบวนการสกดสารอนทรยและสารอนนทรยออกจากเซลลพชหรอเซลลสตวอาจเกดได 2 กระบวนการ คอ - เกดจากกระบวนการยอยสลายของจลนทรย - เกดจากกระบวนการทของเหลวภายในเซลลพชหรอเซลลสตวถกดงดดใหไหลออกมานอกเซลลดวยสารละลาย ทมความเขมขนมากกวา กระบวนการนเรยกวา กระบวนการออสโมตก

การใชกากน าตาล (molasses) ซงมความเขมขนสงกเปนวธหนงในการดงของเหลวออกจากเซลลพชหรอเซลลสตวในการหมกได แตมขอระวงคอ ไมควรสารละลายทมความเขมขนสงเกนไป เนองจากจลนทรยทชวยในการสลายเศษซากพช-สตว อาจเปนอนตรายไดเชนกน

องคประกอบของการหมก การยอยสลายเศษซากพชซากสตวในการหมก เปนกจกรรมของจลนทรยทอยภายในถงหมก ซงมทงพวกทตองการออกซเจน และพวกทไมตองการออกซเจนในการด ารงชวต ดงนนหากตองการใหกระบวนการหมกมประสทธภาพ จงจ าเปนจะตองเขาใจกระบวนการท างาน และการด ารงชวตของจลนทรยเหลานเสยกอน ซงมองคประกอบหรอปจจยทส าคญคอ

1. อาหาร จลนทรย เปนสงทมชวตทตองการอาหารในการด ารงชวต จลนทรยแตละชนดตองการอาหารทแตกตางกน เชน พวกยสต จะมประสทธภาพในการยอยสลายอาหารพวกแปงและน าตาลไดด พวกแบคทเรยบางชนด สามารถยอยสลายโปรตนไดด ซงโดยทวไปแลวจลนทรยจะตองการธาตอาหารทส าคญ 2 ตว คอ คารบอน และไนโตรเจน คารบอนจะเปนองคประกอบของพวกแปง น าตาล และเซลลลโลสในพช สวนไนโตรเจน จะเปนองคประกอบของโปรตนซงจะมมากในสตว ในสตรปยน าหมกชวภาพหลายชนดจะมการเตมกากน าตาล (molasses) ซงองคประกอบสวนใหญของกากน าตาลคอ น าตาลซโคส สวนทเหลอจากการผลตน าตาลทราย น าตาลสวนนสามารถใชเปนแหลงอาหาร(คารบอน) ส าหรบจลนทรยในกระบวนการหมกปยไดเปนอยางด

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

4

2. อากาศ จลนทรย ทชวยในการยอยสลายเศษซากพชซากสตว ในกระกระบวนการหมก แบงได 2 พวกใหญๆ คอ พวกทตองการอาการในการด ารงชวต และพวกทไมตองการอากาศหรอออกซเจนในการด ารงชวต โดยปกตการยอยสลายเศษซากพชซากสตวในสภาพแวดลอม ทมออกซเจนจะมประสทธภาพสงกวาการยอยสลาย ในสภาพทไมมออกซเจน และการยอยสลายในสภาพทไมมออกซเจนหรออบอากาศ จะท าใหเกดกลนบดเนา ซงเปนกลนทไมพงประสงคจงตองมการเตมอากาศใหกบกระบวนการหมก ซงอาจท าไดหลายวธ เชน การคนเปนครงคราว หรอการใชเครองพนอากาศแบบทใชกบตปลา

3. อณหภม จลนทรยตางชนดกนจะมการเจรญเตบโตไดดทอณหภมทแตกตางกน บางชนดตองการอณหภมสง บางชนดตองการอณหภมต า แตโดยทวไปจลนทรยจะเจรญเตบโต ไดดทอณหภมทไมสงมากเกนไป

4. ความชน ในการผลตปยน าหมกชวภาพ ความชนหรอน าในถงหมกจะมอยางพอเพยงจนกระทงมากเกนไป เปนสาเหตใหเกดสภาพอบอากาศได ปรมาณธาตอาหารและฮอรโมนพชในปยน าหมกชวภาพ เปนธาตอ าหา รส าห รบพ ช ทป ระดว ยธ า ต อ าหา รหลก ธ า ตอ าห ารรอง ธ า ตอ าห าร เส รมกรดอะ ม โน ฮอรโมนพช จลนทรยและอนๆอกมากมาย ปรมาณธาตอาหาร และฮอรโมนพชในปยน าหมกชวภาพ จะมปรมาณมากนอยแตกตางกนไปตามวสดทน ามาท า

4.1 ความรพนฐานของการท าปยน าหมกชวภาพ ปยน าหมกชวภาพ หมายถง ปยอนทรยทไดจากการน าเอาสวนตางๆ ของพชสตว หรอสารอนทรยตางๆ ไปหมกกบกากน าตาล ไดเปนสารละลายสน าตาลไหม ซงเปนสารอนทรยและสารอนนทรย ภายในเซลลเพอหรอเซลลสตว ทถกดงออกมานอกเซลลดวยกระบวนการ ออสโมตก และกระบวนการยอยสลายของจลนทรย ซงของเหลวสน าตาลไหมนจะประกอบไปดวย ธาตอาหารพช กรดอนทรย กรดอะมโน และฮอรโมนพชตางๆ กระบวนการสกดสารอนทรยและสารอนนทรยออกจากเซลลพชหรอเซลลสตว ได 2 วธ (1) เกดจากกระบวนการยอยสลายของจลนทรย (2) เกดจากกระบวนการทของเหลวภายในเซลลพชหรอเซลลสตว ถกดงดดใหไหลออกมานอกเซลล ด ว ย ส า รล ะ ล า ย ท ม ค ว า ม เ ขม ขน ม าก ก ว า ก ระบ วนก า ร น เ ร ย ก ว า ก ร ะบ วนก า รออสโม ต ก

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

5

วธการท าปยหมกชวภาพ แบงออกเปน 2 ประเภท คอ (1) การหมกแบบกงใหอากาศ (Semi-aerobic condition) หรอการเตมอากาศดวยการคนหรอการกวนเปนครงคราว (2) การหมกแบบใหอากาศอยางตอเนอง (aerobic condition) ใชโดยปมลมเตมอากาศใหกบระบบดวยการพนอากาศ ดงทไดกลาวมาวา การหมกแบบใชออกซเจนหรอมการเตมอากาศ จะท าใหเกดการยอยสลายเรวกวา และเกดกลนไมพงประสงคนอยกวาการหมกแบบไมเตมอากาศ หรอการหมกแบบปดผาทง ไมมการกวนหรอคน

4.2 น าหมกชวภาพ น าหมกชวภาพ เปนการน าเอาพช ผก ผลไม สตวชนดตางๆ มาหมกกบน าตาลท าใหเกดจลนทรยทเปนประโยชนจ านวนมาก จลนทรยเหลานจะชวยยอยสลายธาตอาหารตางๆ ทมอยในพช ธาตอาหารพชเมอถกยอยสลายสานตางๆ จะถกปลดปลอยออกมา เชน โปรตน กรดอะมโน กรดอนทรย ซงสามารถน าไปใชในการเจรญเตบโตอยางมประสทธภาพ

วธการท าน าหมกชวภาพ วสดอปกรณ 1. เศษพชสด เศษซากสตวทตายแลว 2. กากน าตาล น าตาลสด หรอน าตาลทรายแดง 3. ถงหมก เชน โอง หรอถงพลาสตกทมฝาปดมดชด 4. จลนทรยอเอม หรอปยน าหมกชวภาพ ทผานการหมกใชไดดแลว อตราสวนการหมก - เศษพช 3 สวน หรอเศษซากสตวทตายแลว 1 กก. - กากน าตาล 1 กก. หรอน าตาลทราย 1 กก. - จลนทรยหรอปยน าหมก 20 ซซ

วธการหมก น าเศษพชหรอซากสตวสด น ามาคลกเคลาใหเขากน จากนนน ามาลงในถงหมก ปดฝาใหมดชดทงไวประมาณ 30-60 วน จนวตถดบถกหมกจนกลายเปนของเหลวสน าตาลใส จงสามารถน าไปใชได

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

6

ประโยชนของน าหมกชวภาพ 1. เรงการเจรญเตบโตของพช 2. เรงการออกดอก 3. เพมคณภาพผลผลตใหดขน 4. ฉดพนกอนไถกลบตอซงขาวท าใหตอซงขาวนง และยอยสลายไดด 5. ไลแมลงศตรพช 6. บ าบดกลนเหมนในคอกและบ าบดน าเสยในการประมง ดงนน จะเหนไดวาการท าเกษตรอนทรยทไดผล เหมาะสมทจะใชน าหมกชวภาพแทนการใชปยเคมและสารเคม กจะประสบความส าเรจไดอยางแนนอน

4.3 ปยน าหมกชวภาพ; อกเทคนคหนงทท างายๆ ปยน าหมกชวภาพคอ ปยอนทรยทผานกระบวนการหมกกบน าตาลเอนไซม ชวยในการปรบปรงดน ยอยสลายอนทรยวตถในดนใหเปนอาหารแกพช ซงมขนตอนดงน น าวสดตางๆ คอ เศษผก ผลไม เศษพชตางๆ ทงหมด 3 สวน กากน าตาล 1สวน น าสะอาด 10 สวน ถงพลาสตกสด ามฝาปด 1 ใบ สวนขนตอนการหมกมดงน 1. น าเศษพชทเตรยมไวบรรจในถงพลาสตก 2. น ากากน าตาลผสมน าแลวคนใหเขากนกอน ระวงอยาใหน าตาลตดกนภาชนะ 3. เสรจแลวเทใสถงทใสเศษพชไว ใหเหลอพชทหางจากปากถงประมาณ 1 คบ ปดฝาใหสนท เอาเทปพนใหแนน ควรเขยน วน เดอน ป ทเรมหมกไวดวย 4. เกบถงหมกไวในทรม ใชเวลาหมกอยางนอยประมาณ 25-30 วน หรอนานกวานนยงด

ประโยชนและวธการท าปยน าหมกชวภาพ ส าหรบตนไมใหญ ใสรอบๆ โคนตน ปละ 50 กโลกรม ใสปละครง นอกจากนยงสามารถใชรองกนหลมกนปลกตนไม และผสมน าใหสตวเลยงกน ชวยใหอจจาระไมเหมน และไมมพยาธในล าไส และทส าคญไมมพษตอคน สตว และสงแวดลอม สวนผกใชโดยผสมน าอตรา 50 ซซ ตอน า 20 ลตร ฉดพนทางใบหรอรดทวทงดนทใชปลก

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

7

4.4 น าหมกชวภาพ ท างายใชไดจรง น าหมกชวภาพ หรอน าสกดชวภาพ อกทางเลอกหนงของเกษตรกร ส าหรบใชในการปองกน ก าจดศตรพชโดยไมตองใชสารเคม น าหมกชวภาพ ม 2 ประเภทคอ 1) น าหมกชวภาพจากพช ท าไดโดยการน าเศษพชสด ผสมกบน าตาลทรายแดง หรอกากน าตาล อตราสวน กากน าตาล 1 สวน พชผก 3 สวน หมกรวมกนในถงปดฝา หมกทงไวประมาณ 25-30 วน จะไดของเหลวขนๆ สน าตาล ซงเรยกวาน าหมกชวภาพจากพช 2) น าหมกชวภาพจากสตว มขนตอนการท าคลายกบน าหมกจากพช แตกตางกนตรงวตถดบจากสตว เชน หวปลา กางปลา หอยเชอร เปนตน เวลาในการหมกนานกวา ประมาร 35-50 วน

เคลดลบในการท าน าหมกใหไดผลด 1. ควรเลอกใชเศษผก ผลไม หรอเศษอาหารทยงไมบดเนา สบหรอบดใหเปนชนเลกๆ ใสในภาชนะทมปากกวาง เชนถงพลาสตก หรอโอง หากมน าหมกชวภาพอยแลวใหเทผสมลงไป แลวลดปรมาณกากน าตาลลง ปดฝาภาชนะทงไว จนไดเปนน าหมกชวภาพ จากนนกรองใสขวด ปดฝาใหสนท รอการใชงานตอไป 2. ในระหวางการหมก หามปดฝาภาชนะจนแนนสนท เพราะอาจท าใหระเบดได เนองจาก ระหวางการหมกจะเกดกาซตางขน เชน กาซคารบอนไดออกไซด กาซมเทน เปนตน 3. ไมควรเลอกพชจ าพวกเปลอกสม ใชท าน าหมก เพราะมน าตาลทผวเปลอกจะท าใหจลนทรยไมยอยสลาย การท าน าหมกชวภาพไมใชเรองยาก แตตองอาศยระยะเวลาและความอดทน ทส าคญน าหมกชวภาพไมมสตรทตายตว เราสามารถทดลองปรบเปลยนวตถดบใหเหมาะสมกบตนไมของเรา เพราะสงแวดลอมแตละทองถนมความแตกตางกน น าหมกชวภาพจงจ าเปนตองมความแตกตางตามทองถน

4.5 สตรปยน าหมกชวภาพของสวนนอยรกษา

วสดดบ มดงน

1. ซากปลา 10 กก. 2. กากน าตาล 10 กก. 3. เปลอกสบประรด 5 กก. 4. หวเชอจลนทรย 1 ลตร

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

8

ขนตอนการท าปยน าหมกชวภาพของสวนนอยรกษา น าวสดทกลาวมาขางตน มาหมกรวมกนในโอง หมกนานประมาณ 2 เดอน เมอหมกไดทจนกลายเปนสน าตาล ควรแบงใสขวดพลาสตก เพอสะดวกตอการน าไปใช อตราสวนทใช คอ น าหมกชวภาพ 40-50 ซซ ตอน า 20 ลตร ใชฉดพนหรอรดผก ไมผล รดดนกอนขดหรอไถ รวมทงราดในแปลงนากอนไถ

4.6 เทคนคหนงของการท าปยน าหมกชวภาพ 1. น าเศษพชผก ผลไม ของเหลอใชทางการเกษตร ลงผสมกบกากน าตาลในภาชนะในอตราสวน น าตาล 1 สวน : เศษผก ผลไม และของเหลอการเกษตร 3 สวน คลกใหเขากน 2. ใชของหนกวางทบลงบนเศษผกทหมก เพอเปนกรดไลอากาศ โดยวางทบ 1 คน กเอาออกได 3. ปดฝาภาชนะทหมกใหสนท 4. เมอวตถดบถกหมกจนเปนปยน าหมกชวภาพ มความสะดวกน าไปใชประมาณ 15-30 วน แลวกบรรจปยน าหมกชวภาพไวในรม 5. เกบถงหมกและปยน าหมกชวภาพไวในรม 6. กากทเหลอจากน าหมก สามารถน าไปฝงเปนปยบรเวณตนไม หรอใชคลกกบดนปลกตนไมได

4.7 ปยน าหมกชวภาพ สตรบานดอนหน การท าปยน าหมกชวภาพ ของบานดอนหน ต าบลบานฝาง ใช อ าเภอบานฝาง จงหวดขอนแกน ไดเรมเมอป 2547 โดยโครงการวจย ของคณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน ไดท าการฝกอบรม ใหกบเกษตรกรทมความสนใจ ซงวสดดบทใชคอ สบประรด กากน าตาล น า และน ามะพราว แตทนาสนใจประการหนงคอ ในหมบานดอนหนมมะเฟองมาก พอผลสกกปลอยรวงลงดนใหเนาสลายเปนปยหมกใตโคนตน ดงนนชวงฝกอบรมจงไดน ามะเฟองทสกมรสออกหวานและผลสเหลอง มาเปนวตถดบในการท าปยน าหมกชวภาพคกบสบประรด ซงผลทไดเมอน าปยน าหมกชวภาพท าจากมะเฟอง ปรากฏวาเกษตรกรทเขารวมมความพงพอใจมาก จนปจจบนในหมบานดอนหน ไมพบเหนผลมะเฟองรวงทงเปลาประโยชนแลว ซงวธการท าปยชวภาพ มดงน

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

9

1) วตถดบและวสด - สบปะรดหรอมะเฟองหรอมะมวง 3 สวน (โดยน าหนก) - กากน าตาล 1 สวน (โดยน าหนก) - น ามะพราว 1 สวน (โดยน าหนก) - ถงพลาสตกพรอมฝาปด 1 ถง (ขนาดตามตองการ)

2) วธการ - สบผลไมขางตนเปนชนเลกๆ ใหตามสดสวน (3สวน) - เทใสลงถงพลาสตก - เทกากน าตาลลงตามสดสวน (1 สวน) - แลวผสมน ามะพราวตามสดสวน (1สวน) - ปดฝาทงไว 25-30 วน - เปดฝาแลวคนใหเขากนทก 2-3 วน - วนแรกจะเหนคราบจลนทรยเปนฝาขาวตามผวของเหลวในถง - ครบก าหนดเกบใสภาชนะปดฝา

3) วธใช - กรองดวยผาขาวบาง หรอตะแกรงตาถ - เอาเฉพาะน าสน าตาลใส - ผสมกบน าอตราสวน 20 ซซ ตอน า 20 ลตร น าไปฉดพน - ทเหลอเกบใสภาชนะปดฝาใหมดชด แลวเกบไวในทรม

4.8 หลากหลายประโยชนจากปยน าชวภาพ ปยน าหมกชวภาพ คอ ธาตอาหารส าหรบพช ซงประกอบดวย ธาตหลกธาตลอง ธาตเสรมฮอรโมนโปรตน วตามน ฮวมคแอซค ทอกซน เพนนซลน จลนทรย และอนๆ อกหลายอยางทย งตรวจไมพบ ธาตอาหารเหลานเปนธาตอาหารธรรมชาตอยางแทจรง ธาตอาหารเหลานมอยในตนพช โดยพชไดดดซบไปจากพนดน เพอใชในการสรางตน และเจรญเตบโต ทงนตนพชทไดรบธาตอาหารมากกจะเจรญเตบโต และสมบรณดกวาตนทไดรบธาตอาหารนอย

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

10

ธาตอาหารแตละชนดเมอตนพชไดรบไปแลว พชจะน าไปสะสมไวตามสวนตางๆ ของตน เพอพฒนาสวนนนๆ ใหเจรญเตบโตสมบรณแขงแรง ดงนนในแตละสวนของพชจงมธาตอาหารตางกน วธท าปยน าหมกชวภาพ (อตราสวนมาตรฐาน 3 : 1 : 1) (1) ใชพชทมลกษณะ สด ใหมสมบรณ อวบน า โตเรว ไมมโรค (เนา) (2) ใชทกสวนๆ ละไมมากนก จากพชหลายๆชนด ทงพชทกนได และวชพช (3) น าทกสวนของพชทไดมาสบใหเปนชนเลกๆ หรอบดละเอยด ใหไดปรมาณ 3 กก. (4) บรรจเศษพชทสบหรอบดแลวลงภาชนะ แลวเตมกากน าตาล สดสวน 1 กก. (5) คนหรอเขยาใหเขากน ใหเศษพชจมอยใตกากน าตาล (6) ผสมกากมะพราว อตรา 1 กก. (7) ปดฝาภาชนะแลวเกบไวในทมด อณหภมหองนาน 7 วน สามารถน าไปใชได

การปฏบตตอปยน าหมกชวภาพระหวางการหมก (1) เขยาภาชนะทใชหมกพรอมกบเปดฝาวนละ 2 ครง เชา- เยน (2) ครบ 7 วน ใหดมกลน ถามกลนหอมแสดงวา ด สามารถน าไปใชได ถามกลนบดเปรยวแสดงวา ไมด แกไขโดยการเตมกากน าตาล 1/4 หรอ 1/2 ของทใสครงแรกแลวหมกตออก 3วน ตอใหดมกลนอกครง ถามกลนหอมกแสดงวาด ถามกลนบดเปรยวอก ใหเตมกากน าตาลอก แลวหมกตอไปอกจนกวาจะมกลนหอมหวาน (กรณมกลนบดเปรยว ไมตองเททง เพราะสามารถแกไขได ดงกลาว) (3) ปยน าหมกชวภาพทด แลวเกบไวในทมด อณหภมหองปกต สามารถเกบไดนาน 6 เดอน – 1ป ระหวางทเกบไวนานๆ หากมกลนบดเปรยวเกดขน ใหเตมกากน าตาลลงไปแลวหมกตอ กลนบดเปรยวจะหายไป กลายเปนกลนหอมหวาน และมคณภาพเหมอนเดม

อตราและวธใชปยน าหมกชวภาพ (1) พชผกสวนครว พชไร ไมผลยนตน ปยน าหมกชวภาพ ใหทางใบ 15-20 ซซ / น า 20 ลตร ทก 5-7 วน ควบคกบใหทางราก 30-50 ซซ / น า 20 ลตร พรมลงบนวสดท าปยหมก (2) เตรยมดนแปลงปลก หลมปลกไมผล ปยน าหมกชวภาพ 30-50ซซ / น า 20 ลตร ผสมกบปยคอกกบปยหมก

(3) ใชแทนสารเรงปยหมก ปยน าชวภาพ 75-100 ซซ / น า 20 ลตร พรมลงบนวสดท าปยหมก

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

11

(4) ก าจดน าเสย ปยหมกชวภาพ 75-100 วซ / น า 20 ลตร สาดใหทวบรเวณน าเสย หรอในคอก ปศสตว (5) เพมเปอรเซนตงอกของเมลดพนธ ปยน าหมกชวภาพ 15- 20 ซซ / น า 20 ลตร แชเมลดพนธพอทวม กอนเพาะนาน 12 ชวโมง

การตอเชอปยน าชวภาพ หวเชอปยน าชวภาพ 1 สวน กากน าตาล 1 สวน น าสะอาด 10 สวน ผสมใหเขากนด ปดฝาภาชนะ เกบไวในทมด อณหภมหองนาน 3 วน ตรวจดวยวธดมกลนเหมอนการท าปยน าชวภาพครงแรก

5. น ากลนสมนไพรหรอสารสกดสมนไพรไลแมลง น ากลนไลแมลง หรอสารสกดสมนไพรไลแมลง เปนน าทไดจารการตมพชสมนไพรทมคณสมบตไลแมลงและมน ามนจบใบ แลวน าไอจากการกลนไปผานน าเยน ใหเกดการควบแนนจนเปนสารละลายของเหลว ทมกลนและคณสมบตอนแมลงไมปรารถนา

5.1 อปกรณและเครองมอ ประกอบดวย 1) ถงโลหะขนาด 40 ลตร พรอมฝาปดทลอกไดจนสนท พรอมใสใบสมนไพรตม 2) ตะแกรงลวดทดดเปนรปทรงของถงเหลกเพอปองกนไมใหชนสวนของสมนไพรไปอดตนทอและงายตอการเอาสมนไพรออก 3) ทอทองแดงทเชอมระหวาง หมอตม (ถงตม) กบถงหมอน าเยนส าหรบควบแนน 4) ถงควบแนนหรอถงน าเยน อาจเปนพลาสตก (ถงส) หรอถงโลหะกได ขนาดประมาณ 20-30 ลตร 5) แหลงพลงงาน อาจใชฟนหรอแกสเปนเชอเพลง 6) ขนาดบรรจ หรอขวดพลาสตกใส พรอมกรวยทใชรองรบสารทควบแนนแลว

5.2 สมนไพร เลอกใบหรอผลทแมลงไมชอบ และมชนดทประกอบดวยน ามน เชน ตะไครหอม ยคาลปตส และมะกรด เพอเปนสารจบ ใบ สมนไพรตางๆ ทบานดอนหน บานทาพระ บานวงหวา จงหวดขอนแกน มดงน

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

12

1) สะเดา 2) มะกรด 3) ขเหลก 4) ตะไครหอม 5) ยคาลปตส 6) สาบเสอ 7) โลตน / หางไหลแดง 8) บอระเพด 9) แมงลกปา 10) ขา 11) ตน / ดอกดาวเรอง 12) โหระพา

5.3 วธท า 1) น าสมนไพรชนดตางๆ ทสบเปนชนเลกๆ ประมาณ 5 กโลกรม มาใสถงทมตะแกรง 2) เตมน าใสปรมาณ 10-15 ลตร หรอ 1 ใน 3 ของความจถง 3) เชอมขอตอ ระหวางถงตมกบถงควบแนนและดระดบของถงใหด ถาถงต งเอยง ทอเชอมจะหก 4) เตมน าเยน ในถงควบแนนจนเตม 5) เอาขวดหรอภาชนะรบสารกลนไวตรงปลายทอออก 6) จดไฟใหมความรอนเตมท 7) ตมประมาณ 1 ½ - 2 ชวโมง จะไดสารไลแมลงประมาณ 5 ลตร ถาเกน 5 ลตร ความเขมขนของสารไลแมลงจะลดลง

8) ขณะตม อยาเปดฝาถงตมเปนอนขาด เพราะแรงดนสง จะเกดระเบดได 9) เอาสมนไพรทตมแลว ไปไวในแปลงผก หรอโคนตนไมผล จะชวยไลแมลงอกทางหนงดวย 10) การน าไปใช ใหผสมน า 40 ซซ ตอน า 20 ลตร ซงความเขมขนมากนอยขนอยกบความเสยหายของพชพรรณทเกดจากแมลง ใหปรบเปลยนตามสตรและความตองการของพชเอาเอง 11) สารทเหลอเกบไวในรม ไมรอน ปดฝาใหแนนและปดฉลากใหรทวกนวาเปนสารไลแมลงกอนคน

อนหยบผด

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

13

5.4 สตรเพมเตมของน าสกดชวภาพสมนไพรไลแมลงและปองกนเชอรา

สตรท 1 การท าสารสกดไลแมลง และปองกนเชอรา สวนผสม 1. ใบสะเดาแกหรอเมลดสะเดาบด 2. ใบนอยหนา 3. ใบฝรง 4. ใบกระเพรา 5. หวขาแก 6. หวตะไครหอม 7. เปลอกตนแค 8. เปลอกลกมงคด 9. กากน าตาล วธท า น าสวนผสมท 1- 8 จ านวนพอสมควรเทาๆ กน สบหรอหนรวมกนในอตรา 3 สวน (3 กโลกรม) ผสมคลกเคลาของกากน าตาล 1 สวน (1 กโลกรม) ใสถงพลาสตกหมกไว 7-10 วน กรองเอาน าหมกไปใชในอตรา 2 ชอนแกง (ประมาณ 20 ซซ) ตอน า 20 ลตร น าไปฉดพนตนพชผก ในชวงเยนหรอเชาทยงไมมแสงแดดทก 7-10 วน / ครง เพอไลแมลงและปองกนก าจดเชอรา

สตรท 2 น าหมกสมนไพรก าจดแมลง

สวนผสม 1. ใบสะเดาแกหรอเมลด 2 กโลกรม 2. หวขาแก 2 กโลกรม 3. ตะไครหอมทงตน 2 กโลกรม 4. หางไหลหรอตนบอระเพด 2 กโลกรม 5. น าสะอาด 1 ปบ (20 ลตร)

วธท า หนสมนไพรทง 4 ชนด เปนชนเลกๆ รวมกนต าหรอบดใหละเอยดแชน า 1 ปบ กรองเอาน ายาเขมขนสง 1ลตร ผสมน า 1-2 ปบ (20-40 ลตร) น าไปฉดตนไม หรอพชผก ปองกนก าจดเพลย หนอนแมลงตางๆ ควรฉดหางกน 3-5 วน ฉดพนอยางนอย 2 ครงขนไป

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

14

5.5 ดาวเรองทงสวยและไลแมลง

ปองกนและก าจดศตรพช เพลยกระโดด เพลยจกจน เพลยออน เพลยไฟ หนอนใยผก หนอนผเสอกะหล า แมลงหวขาว แมลงวน ดวงปกแขง ตกแตน ไสเดอนฝอย

การน าไปใช ปลกตนดาวเรองแซมตามตามแปลงผก เปนการขบไลแมลงบางชนด ดาวเรองมหลายพนธ ดาวเรอง ดอกเลกจะมกลนฉนกวาดอกใหญ สวนดอกใหญจะมพษมากกวาดอกเลก

วธใช วธท 1 น าดอกดาวเรองมาคน กรองเอาแตน า จะไดสารเขมขน ใหไดปรมาณ 15 ลตร ผสมน าสะอาดอก 5 ลตร ใชก าจดหนอนใยผก หนอนผเสอกะหล า แมลงหวขาวไดผลด วธท 2 น าคนดอกดาวเรองเขมขน 10 ลตร ผสมน าสะอาดอก 10 ลตร กอนน าไปใชผสมน าสบ 1 ชอนโตะ (20ซซ) เพอเปนสารจบใบ ใชจ าจดเพลยตางๆ ไดผลด วธท 3 ปลกตนดาวเรองรวมกบการปลกพชหลก สามารถปองกนไสเดอนฝอยและแมลงบางชนดได การผลตผกไมใชสารเคมก าจดศตรพช ใชวธการบรหารศตรพชแบบผสมผสาน มวธการจดการดงน วธกล ไดแก การดกจบแมลงโดยใชถาดเหลอง กาวเหนยว สวงดกจบแมลง และตรวจเชคสถานการณระบาดของโรคและแมลงในแปลงผกเมอพบใหท าลายทง วธเขตกรรม ไดแก การไถพลกหนาดน การตดธรรมลายวชพช การจดการระบบน า การใสปนขาวเพอปรบสภาพดนใหเปนกลาง การเลอกประเภทผกใหเหมาะสมกบฤดกาล การใชเมลดพนธทมคณภาพ

การสรางสภาพแวดลอม การสรางสภาพแวดลอมใหเหมาะสมกบการเปนทอยอาศย และขยายพนธของตวห า ตวเบยน เชน การขดรองน ารอบบรเวณแปลงผก เพอใหเปนทอยอาศยและขยายพนธของตวห าบางชนด ไดแก เขยด กบ คางคก แมงปอ เปนตน หรอปลกพชทมดอกใหน าหวานเปนอาหารของแมลงตวเบยนไวในแปลงผก เชน แพงพวย เทยนนา ขาเขยด บานไมรโรย เปนตน

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

15

จากการใชวธการบรหารศตรพชแบบผสมผสาน ( งดใชสารเคมก าจดศตรพช) ท าใหเกดตวห า ตวเบยน อาศยในแปลงผกควบคมศตรพชไมใหมปรมาณสงขน และยงชวยอนรกษตวห าตวเบยนใหสามารถด ารงชวตและขยายพนธได ท าใหเกดการควบคมแมลงศตรพชทางชววธตามธรรมชาต ( Naturally Occurring Biological Control)

5.6 ขวดดกแมลง การผลตผกแบบไมใชสารเคมก าจดศตรพชในแปลงเปด โดยวธการบรหารศตรพชแบบผสมผสานนน นบเปนวธการผลตผกโดยไมใชสารเคมก าจดศตรพช ซงจะปลอดภยตอผบรโภค

วธการจดการก าจดศตรพช เชน การดกจบแมลงโดยใชถาดเหลอง กาวเหนยว สวงดกจบแมลง วธเขตกรรม ไดแก การไถพลกหนาดน การตดท าลายวชพช และตองดแลเอาใจใส การใชขวดพลาสตกบรรจน าดม มาดดแปลงเปนขวดดกจบแมลงกเปนอกวธหนงทใชไดผลด จากผลการศกษาของเกษตรกรทบานดอนหน อ าเภอบานฝาง และบานวงหวา อ าเภอบานแฮด จงหวดขอนแกน ซงมวธการดงน

1. อปกรณ 1.1 ขวดน าพลาสตก ชนดใสหรอขนกได แตชนดใส จะดกแมลงไดดกวา 1.2 กากน าตาล 1.3 น า 1.4 แผนกระดานหรอพลาสตกสเหลอง ขนาด 2× 2 นว 1.5 สเตปเปล ส าหรบเยบแผนสเหลองกบ ขวดพลาสตก 1.6 ไมยาวขนาด 1 เมตร เสนผานศนยกลาง 1- 2 นว

2. วธท า 2.1 ใชมดกรดตรงกงกลางขวดเปนรปตวสเหลยม ( ) ทงสองดานใหตรงขามกน 2.2 เยบแผนสเหลองดานในขวด ตดกบรอยเจาะชองสเหลยมทง 2 แหง (อยตรงขามกน) 2.3 ผสมกากน าตาลและน า อตราสวน 1:1 แลวเทลงในขวดใหประมาณ 1-2 นว ไวใหแมลงทบนมาตอมสเหลองและตกมาตาย 2.4 เจาะรเลกกวาขนาดของไมเลกนอย บรเวณคอขวด 2.5 เอาไมเสยบรทเจาะ แลวน าไปปกวางไวรอบนอกของแปลงผกหมด

------------------------------------------------------------------------------------

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

16

2.6 สเหลองของแผนวสด และกลนหอมของกากน าตาลจะชวยลอแมลงใหบนเขาขวด 2.7 ขวดพลาสตกใส ท าใหแมลงมองเหนสเหลองไดดกวา 2.8 อยาปกขวดในแปลง เพราะจะเปนการลอแมลงเขาแปลงผก 2.9 เมอมแมลงมาตกเยอะ ตองเอาแมลงออก และเปลยนขวดและวสดใหม เมอมสขน จนแมลงมองไมเหนสเหลอง 5.7 สตรสารไลแมลง

วสดทใช 1. ลกยอสก 1 กก. 2. จลนทรย EM หรอปยน าหมกชวภาพ 1 แกว (250 ซซ) 3. กากน าตาล 1 แกว (250 ซซ)

วธท า น าลกยอสกมาสบใหละเอยด ใสน าพอทวมผสมจลนทรย EM หรอปยน าหมกชวภาพและกากน าตาล คนใหเขากน หมกไว 10 วน พอไดทคนเอาแตน ามาใช

วธใช สารไลแมลง 1 แกว (250 ซซ) ผสมน า 20 ลตร ฉด พน รด ราดกบพชผก ไมผล ขาวหรอราดลงดน

วตถทใชแทนกากน าตาล - น าผง น าตาลทรายแดง นมสด - น าผลไมสดทกชนด ทมรสหวาน เชน น าสบปะรด น าออย ฯลฯ

5.8 อกหนงสตรส าหรบสารไลแมลง

วสดทใช 1. จลนทรย EM 1 แกว (250 ซซ) 2. กากน าตาล 1 แกว (250 ซซ) 3. น าสมสายช 1 แกว (250 ซซ) 4. เหลาขาว 28-40 ดกร 2 แกว (250 ซซ) 5. น าสะอาด 10 ลตร

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

17

วธท า น าสวนผสมมาผสมใหเขากน ใสภาชนะปดฝาใหชนด หมกไว 7-10 วน เขยาถงเบาๆ ทกวนและเปดฝานดๆ ใหกาซระบายออก ครบก าหนด (7-10 วน) เกบใสขวดพลาสตกเกบไวใชไดนาน 3 เดอน หามไมใหถกแสงแดดโดยตรง

วธใช ใช 4-5 ชอนโตะ (80-100 ซซ) ผสมน า 20 ลตร ใชฉด พน รด ราด พชผก ใบไม ไมดอก พชสวน ทกสปดาห

5.9 สตรไลหอยและเพลยไฟ

วสดทใช 1. ยอดยคาลปตส 2 กก. 2. ยอดสะเดา 20 กก. 3. ขาแก 2 กก. 4. บอระเพด 2 กก. 5. จลนทรย EM หรอ ปยน าหมกชวภาพ 1 แกว (250 ซซ) 6. กากน าตาล 1 แกว (250 ซซ)

วธท า น ายอดยคาลปตส ยอดสะเดา ขาแก และบอระเพด แตละอยางแยกกนใสปบ ใสน าใหเตม ตมใหเหลอน า อยางละครงปบ ทงไวใหเยน น ามาเทรวมกนในถงใหญหรอโอง ใสจลนทรย EM หรอปยน าหมกชวภาพ 1 แกว หมกไวประมาณ 10-15 วน จนไดน าเหลวสน าตาลออกมา

วธใช ใชสารละลายทได 1 แกว (250 ซซ) ผสมน า 20 ลตร ฉด พน รด ในแปลงผก พชชวยไลแมลงใชในนาขาว ปองกนในขาวไหมดวย

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

18

5.10 สะเดาก าจดสารพดแมลง สะเดาเปนไมดงเดมในปาเบญจพรรณ และปาแดง พบทวไปในประเทศอนเดย พมา และไทย เปนพชทปลกงาย โตไว ไมมแมลงรบกวน และทนแลง ขยายพนธดวยการเพาะเมลด ในประเทศไทยมอย 3 พนธ คอ สะเดาอนเดย สะเดาชาง และสะเดาไทย ทง 3 พนธ ลวนมคณสมบตในการไลแมลงศตรพชเปนอยางด เปนไมขนาดกลางสง 12-15 เมตร ยอดเปนพมกลม เปลอกของล าตนมสน าตาลเทา แตกระแหงเปนรองเลกๆ ใบเปนชอแบบขนนก ใบยอยรปหอก ผลแกสเหลอง มเมลด 1 เมลด ขยายพนธโดยการเพาะเมลดทกสวนของสะเดามรสหวาน

ประสทธภาพ สารสกดสะเดาทมในเมลดและใบ มฤทธในการฆาแมลงตอตานการดดกน ยบย งการเจรญเตบโต ปองกนและก าจดแมลงไดหลายชนด เชน ดวงหมด เพลยออน เพลยออนฝาย เพลยจกจนสขาว หนอนกอ หนอนกอสครม หนอนใยกะหล า หนอนใยผก ดวงเตาฟกทอง หนอนชอนใบสม ตกแตน ไสเดอนฝอย ผเสอมวนหวาน หนอนมวนใบขาว แมลงในโรงเกบแมลงหวขาวฝาย ผเสอหนอนแกมสม เพลยกระโดยหลงขาว เพลยกระโดดสน าตาล หนอนเจาะสมอฝายอเมรกา หนอนกระทควายพระอนทร หนอนกระทกดกน หนอนบงปอฝาย หนอนเจาะบวล าตนลายจดในขาวโพดและขาวฟาง

วธใช 1. โรยเมลดสะเดาบดตามแปลงผกเพอปรบสภาพดน 2. น าเมลดสะเดากะเทาะเปลอก 1 กโลกรม บดใหละเอยด หอผาแชน า 1 ปบ 1 คน น าไปฉดพนตามแปลงพชผกกอนน าไปใชอาจผสมสบ 1 ชอนโตะ เปนสารจบใบฉดพนทกๆ 7 วน ในตอนเยน 3. น าใบสะเดา ขา ตะไคร อยางละ 1 กโลกรม สบใหละเอยดแลวด าหรอบดรวมกน แชน า 1 ปบ 1 คน แลวกรองเอาหวเชอทไดผสมน าเปลาใสสดสวน 1:1 ฉดไลหนอนและแมลงในแปลงพชผก ฉดพนทกๆ 7 วน ในตอนเยน

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

19

5.11 โหรพา ก าจดเพลย แมลงวน เปนพรรณไมลมลก ล าตนตงตรง แตกกงกานสาขา ลกษณะของตนเปนเหลยม ผวเหลอง ล าตนมสเขยวอมมวง และมขนปกคลมทงล าตน มกลนหอม ใบออกเปนใบเดยว มลกษณะเปนรปรยาว ยาวประมาณ 2-6 เซนตเมตร ใบมสเขยวเขม จะออกดอกเปนชอชนๆ คลายฉตร ออกอยตามบรเวณปลายยอด ลกษณะของดอกยอมมกลบเลยง เชอมตดกนเปนหลอด สวนปลายแยกเปน 5 กลบ มสขาว หรอสแดงเรอก กลบดอกยาวประมาณ 9 มลลเมตร พอดอกรวงโรยกจะตดผลเปนสน าตาล ผลหนงมเมลด 4 เมลด ลกษณะของเมลดเปนรปกลมร มขนาดยาวประมาณ 2 มลลเมตร ขายพนธ โดยการใชเมลด

ประสทธภาพ เปนสารฆาแมลง สารขบไลแมลง ยบย งการเจรญเตบโตของแมลง เชน เพลยออน ดวงโคโลราโด แมลงวน หนอนแมลงวน ยง หนอนเจาะหวมนเทศ ไร แมงมม

วธใช ใชน ามนหอมระเหยทสกดจากใบโหรพา 20 ซซ ผสมน า 1 ลตร ใชฉดพนพชผกเพลยและแมลงวนจะไมมมากล ากราย

5.12 สาบเสอ ฆาแมลง ไลหนอนและเพลย สาบเสอเปนพรรณไมลมลก แตกกงกานสาขามากมายจนดเปนทรงพม เปนพชปเดยวตาย ตามล าตนและกงกานจะมขนนนประปราย ล าตนสงประมาณ 3-5 ฟต ใบของตนสาบเสอ จะเปนรปหอก เปนใบเดยวซงจะออกตรงขามกนเปนคๆ ขอบใบ เปนฟนเลอย ตวใบจะมขนปกคลมทวใบ จะออกดอกในชวงฤดหนาว ดอกจะเปนชอเปนกระจกคลายรม มสขาวออกมวง สาบเสอจะมผลสด า ขนาดเลก แหงและเรยวบางจะเปนสนหรอเปนเหลยม 5 เหลยม ตนสาบเสอจะชอบอาศยตามทรกราง ชอบขนตามทมแสงแดดมากๆ เชน ตามทงกวาง หรอรมถนน เปนตน

ประสทธภาพ ตนสาบเสอน สามารถฆาแมลงและไลพวกหนอนทชอบเขามาท าลายพชผก กอใหเกดความเสยหายไดเปนอยางด ไมวาจะเปนพวกเพลยชนดตางๆ เชนเพลยกระโดด เพลยจกจน เพลยหอย เพลยไฟ หนอนกระทกดตน หนอนกระทควายพระอนทร และหนอนใยผกเปนตน

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

20

วธใช 1. น าตนสาบเสอและใบมาตากแดดใหแหง หรอจะใชใบสดกได แลวน ามาบดหรอโขลกใหละเอยด 2. ผสมน าในอตราสวนน าหนกผง 400 กรมตอน า น า 8 ลตร หรอกรณทใชสดกผสมน าในอตราสวน 1 กโลกรม ตอน า 5 ลตร คนใหเชากน ทงไว 24 ชวโมง 3. น ามากรองเอาน าดวยผาขาวบาง 4. กอนน าไปใชอาจผสมสารจบใบ เชน ผงซกฟอกซนไลตหรอแชมพ ในอตราสวน 1 ชอนโตะ ตอน า 8 ลตร หรอกรณทใชสด ผสมครงชอนโตะตอน า 5 ลตร 5. ใชฉดพนทกๆ 7 วน ในชวงเยน พชผกจะไรหนอนและเพลยมาไตตอม 5.13 สลอด ก าจดเพลยหนอนในแปลงผก เปนไมทรงพมสง 6-9 เมตร ใบออกสลบกน มฐานใบกลม ใบสเขยวออนแกมน าตาล ขอบใบหยก ดเผนๆ คลายตนโคมตนระยา ดอกมขนาดเลก ผลม 3 พเมอแกจะแตกออกเปน 3 รอบ ภายในผลม 3เมลด เมลดมรปรางสามเหลยม มมบนสนวล

ประสทธภาพ ในเมลดของสลอดจะมสาร Croton ซงเปนสารส าคญมฤทธตอการก าจดแมลง ถาน าสลอดไปบดใหละเอยดน าไปละลายน า จะไดยาก าจดหนอนในแปลงผกไมวาจะเปนเพลยออน หนอนกระทผก หนอนไหม แมลงวนทอง แมลงวน หอยทาก

วธการใช น าเมลดสลอดมาบดใหละเอยดผสมกบน าเปลาในอตราสวน สลอด 1 สวน : น า 20สวน หมกทงไวนาน 3 วน กรองเอาแตน า จะไดสารทมประสทธภาพฆาแมลงจ าพวกหนอนในแปลงผก อตราการใชประมาณ 20 ซซ ( 1 ชอนโตะ) ตอน า 20 ลตร ฉดพนพชผก ความเขมขนอาจปรบมากขน หากยงคงมเพลยและหนอนในแปลงผก

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย ผศ. ไกรเลศ ทวกล

21

5.14 ล าโพงขาว ก าจดเพลย และแมลงวนทอง

ปองกนและก าจดศตรพช : เพลยออน เพลยไฟ เพลยจกจน แมลงวน

การน าไปใช ใบและเมลดของล าโพง นอกจากจะมสรรคณทางยาส าหรบคนแลว ยงมความเปนพษอยในตว สามารถน าไปใชปองกนและก าจดศตรพชไดเปนอยางด การปลกตนล าโพงไวในสวนผก ชวยไลแมลงศตรพชไดหลายชนด ดอกของล าโพงนอกจากสวยงามแลวยงมฤทธไลแมลงบางชนดไดอกดวย

วธใช น าเมลดและใบมาต าใหแตก แลวน าไปแชน าประมาณ 1 สปดาหแลวกรองเอาแตน า มาฉดพนพชผก จะชวยก าจดเพลยตางๆ และแมลงไดด อตราสวน 20 ซซ ตอน า 20 ลตร ฉดพนทก 7 วน

5.15 วานน า หยดชะงกการกนผกของแมลง วานน าเปนพชทมอายหลายป เราจะเปนพบวานน าขนเองตามรมหนองน าหรอในทชนแฉะ บางคนกน าวานน านไปปลกเปนไมประดบตามบานเรอนกม ซงวานน าจะมเหงาอยใตดนประมาณ 5-20 เซนตเมตร มลกษณะเปนรปทรงกระบอกคอนขางแบบ ภายนอกจะมสน าตาลออนหรอน าตาลอมชมพจะมกลนหอมเฉพาะตว ใบของวานน าจะยาวเรยว จะเรยงสลบซายขวาแบบทแยงกน ใบตงตรงกวาง 1.5-3.5 เซนตเมตร ยาว 1-2 เมตร จะออกดอกเปนชอมจ านวนมาก ซงจะเบยดกนแนนเปนแทงทรงกระบอกยาว 5-10 เซนตเมตร

ประสทธภาพ ในเหงาของวานน าจะมน ามนหอมระเหยชนด Calamol aldehyde ซงเปนพษตอระบบประสาทของแมลง โดยจะออกฤทธเปนยาฆาแมลง ขบไลแมลงและยงหยดชะงกการกนผก และยบย งการสบพนธของแมลงไดอกดวย เชน แมลงวนแดง แมลงวนทอง ดวงหมดผก หนอนกระทผก แมลงในโรงเกบ ดวงงวงชาง ดวงเจาะเมลดถว มอดตวปอม มอดขาวเปลอก แมลงกดกนผก

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

22

วธการใช วธท 1 น าเหงามาบดใหเปนผง 30 กรม ผสมกบน า 4 ลตร แลวตงทงไว 24 ชวโมง หรอตมนานประมาณ 45 นาท ทงไวใหเยน แลวน าไปฉดฆาแมลง วธท 2 น าเหงามาบดใหเปนผลคลกเคลากบเมลดพนธทแหงดแลว ในอตราสวนเมลดพนธ 50 กโลกรม ตอวานน า 1 กโลกรม สามารถปองกนแมลงในโรงเกบได

วธท 3 เปนวธในการควบคมแมลงในโรงเกบโดยน าเมลดถวหรอเมลดพชไรมาคลกเคลากบน ามนวานน า หรอการใชชนสวนของเหงาลงไปคลกดวยกได เพยงเทานกไดผลอยางแนนอน

5.16 ละหง ปองกนและขบไลศตรพช เปนพรรณไมลมลกทมอายอยไดหลายป ในบานของเราจะมละหงขาว และละหงแดง ละหงขาว จะมล าตนและกานใบเปนสเขยว สวนละหงแดงจะมล าตนและกานเปนสแดง ใบจะออกใบเดยว ลกษณะใบจะเปนจกแหลมคลายกบฝามอเปนแผนกวาง ออกดอกเปนชอบรเวณยอดของล าตน หรอบรเวณงามใบ ดอกเปนสแดง ผลของละหงจะม 3 พ และมหนาม ภายในผลจะมเมลดอย ซ ง เปลอกเมลดนจะเปนจดสน าตาล อมเทา คลายกบตวเหบขยายพนธ โดยใชเมลดละหงจะขนไดดในดนทรวนซย

ประสทธภาพ ละหงมสารออกฤทธทมชอวา รซน (ricin) ซงมความเขมขนสงในใบออน และถาน าเมลดละหง มาบบจะไดน ามน สารโปรตนทเปนพษจะมอยในกาก กากนไมเหมาะทจะน าไปบรโภคหรอเลยงสตว เหมาะทจะน ามาท าปยมากกวา คอ จะมสารพวกไนโตรเจน ฟอสฟอรสและโปแตสเซยม

วธใช ไมยงยากเลย ไมตองหาซออปกรณใหยากอกดวย เพยงแคปลกละหงเปนแนวรอบสวนกสามารถปองกน หรอขบไลศตรพชไดเปนอยางด ไมวาจะแมงกะชอน หน ปลวก หรอแมแตไสเดอนฝอย ชางงายนกระไร อาจเรยกไดวา พชดกแมลงหรอพชไลแมลงกได

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

23

6. องคความรเทคนคการผลตผกปลอดสารพษและการบรโภคใหปลอดภย

6.1 การบรโภคผกใหปลอดภยจากสารพษ

ผกเปนอาหารทส าคญตอรางกาย ประกอบดวยเซลลโลสจ านวนมาก ซงมประโยชนชวยในการขบถายท าใหไมเปนโรคทองผก และทส าคญในผกมวตามนเอชวยบ ารงสายตา วตามนซชวยบ ารงเหงอกและฟน และสรางภมตานทานโรคใหกบรางกาย

แตในปจจบนผบรโภคมกประสบปญหาสารพษตกคางในพชผก อนเนองมาจากการใชสารเคมปองกนและก าจดศตรพชทไมถกตองและไมเหมาะสมรวมทงการไมระมดระวงของผผลต ท าใหเกดผลกระทบตอสขภาพของผบรโภค ดงนนผบรโภคจงควรพจารณาเลอกซอผกทปลอดภยจากสารพษ เชน ผกทไดรบรองจากหนวยราชการ หรอองคกรตางๆ เปนตน นอกจากนยงมวธการทท าใหสารพษตกคางในผกลดนอยลง เพอความปลอดภยตอสขภาพของผบรโภคดวยวธการตางๆ กอนน าผกมาประกอบอาหารรบประทาน มดงตอไปน

วธลางผกใหสะอาดเพอลดปรมาณสารพษ

(1) ลอกหรอปอกเปลอก แลวแชน าสะอาดนาน 5-10 นาท จากนนลางดวยน าสะอาดอกครง ลดปรมาณสารพษตกคางไดรอยละ 27-72

(2) แชน าปนใส นาน 10 นาท จากนนลางดวยน าสะอาดอกครง ลดปรมาณสาร พษตกคางได รอยละ 34-52 (3) การใชความรอน ลดปรมาณสารพษตกคางไดรอยละ 48-50 (4) แชน าดางทบทม นาน 10 นาท (ดางทบทม 20-30 เกลด ผสมน า 4 ลตร) ลางดวยสะอาดอกครง ลดปรมาณ

สารพษตกคางไดรอยละ 35-43 (5) ลางดวยน าไหลจากกอก นาน 2 นาท ลดปรมาณสารพษตกคางไดรอยละ 25-39 (6) แชน าซาวขาว นาน 10 นาท และลางดวยน าสะอาดอกครงลดปรมาณสาร พษตกคางได รอยละ 29-38 (7) แชน าสมสายชหรอเกลอปน (น าสมสายชหรอเกลอปน 1 ชอนโตะ ผสมน า 4 ลตร) และ ลางดวยน า

สะอาดอกครงลดปรมาณสารพษตกคางไดรอยละ 29-38 (8) แชน ายาลางผก นาน 10 นาท และลางดวยน าสะอาดอกครงลดปรมาณสารพษตกคางได รอยละ 22-36

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ --------------------------------------------------------------------------------------

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

24

ผบรโภคจะเลอกวธลดสารพษตกคางในผกดวยวธใดแลวแตสะดวกทส าคญทสด ควรเลอกซอผกจากรานทเชอใจและมนใจไดเสยกอน

6.2 การท าสวนครวปลอดสารพษเพอใชบรโภคไดทกวน

ในขนตอนนผปลกผกเขยนโครงรางของแปลงผกในกระดาษรางกอน โดยมขอแนะน าดงน (1) เนอททใชในการท าสวนครว ควรมประมาณ 36 ตารางเมตร (กวาง 6 เมตร ยาว 6 เมตร) (2) ท ารวลอมเพอปองกนสตวเลยงเขาไปท าลายพช (3) ท าแปลงปลกผกยนตนชนดเปนพมปานกลาง หรออายยน ตดกบรวดานในกวาง 50 เซนตเมตร แบงแปลงออกเปนแปลง เลกๆ โดยใหยาวแปลงละ 1 เมตร จ านวน 16 แปลง และแปลงรอบรวตดกบประตทางเขาอก 4 แปลง ยาวแปลงละ 1.25 เมตร รวม 20 แปลงเลก ซงจะปลกพชยนตนและยนตนปานกลางไดมากถง 14 ชนด

(4) ท าแปลงปลกพชผกลมลกหมนเวยน ใหมความกวาง 1 เมตร ยาว 4 เมตร จ านวน 3 แปลง แบงแตละแปลงเปนแปลงเลก ๆ แปลงละ 1 ตารางเมตร จะปลกพชลมลกหมนเวยนได ครงละ 12 ชนด หมนเวยนตลอดป จะปลกไดมากถง 34 ชนด

(5) ท าประตเขา ความกวาง 1 เมตร อยทางทศเหนอ ดานขางแปลงควรอยทางทศตะวนออก กบทศตะวนตก

(6) แปลงผกสวนครว ควรอยดานเหนอหรอดานใตของตวบาน เพอหลกเลยงเงาบานทอดทบแปลงผก

(7) แปลงผกสวนครว ควรไดรบแสงแดดตลอดวนหรออยางนอยครงวน (8) ผกทปลกควรอยบนพนฐานของการบรโภคในครวเรอน และไมใชสารเคมโดยเดดขาด

6,3 บญญต 10 ประการ ของการปลกผกปลอดสารเคม

(1) บ ารงดน ดวยปยอนทรย และพชไมท าลายดน (2) คดเลอกพนธด แขงแรง พนธพนบาน (3) ปลกตามฤดกาล บนพนฐานความชอบของครอบครว (4) ปลกพชหมนเวยนใหดนไดพก (5) ปลกพชสลบทจะปองกนโรคและแมลงระบาด (6) ปลกผสมผสาน เนนระบบการเกอกลซงกนและกน

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

25

(7) ปลกพชกลนฉนชวยไลแมลง (8) คลมแปลงรกษาความชนดวยเศษวชพช (9) ใชปยคอก ปยหมกทผานการหมกจนไดทรวมทงเศษผกในแปลงกน ามาท าปย (10) ปลกพชตระกลถวหรอปยพชสดบ ารงดน

6.4 เกษตรอนทรย

ปจจบนเกษตรอนทรยถอเปนทางเลอกหนงใหกบผบรโภค แตคนสวนใหญกยงเกดความสบสนระหวางผลผลตเกษตรอนทรย กบเกษตรปลอดภยจากสารพษอน ๆ ซงใชชอตาง ๆ กน เชน ผกปลอดสารพษ ผกไรสารพษ ผกอนามย ความจรงแลวมความแตกตางกนดงน ผกอนทรย

คอ ผกทปลกดวยวธธรรมชาต ใชปยหมก ปยชวภาพ ปยคอก ปยพชสด ในการบ ารงดน เพอใหพชมความแขงแรง สามารถตานทานโรคและแมลงไดดวยตวเอง ไมใชสารเคมโดยเดดขาด ไมวาจะเปนสารก าจดศตรพช และฮอรโมนตาง ๆ และทส าคญจะไมใชเมลดพนธทเกดจากการดดแปลงทางพนธกรรม (GMOs) ฉะนนผลผลตทไดจงมความปลอดภยจากอนตรายของสารพษตกคาง และไมท าใหสภาพแวดลอมเสอมโทรมอกดวย ผกปลอดสารพษหรอผกอนามย

คอ ผกทปลกโดยการใชสารเคมปองกนและปราบศตรพช ผลผลตทไดยงมสารพษตกคาง แตไมเกนปรมาณทก าหนดไวเพอความปลอดภยของผบรโภค ตามประกาศกระทรวงสาธารณสข ฉบบท 163 พ.ศ.2538 ผกไรสารพษ

คอผกทปลกโดยไมใชสารเคม แตในขนตอนการปลกไมไดใหความส าคญกบการอนรกษฟนฟสงแวดลอมเหมอนอยางผกอนทรยทส าคญคอ ไมมขอหามเรองการใชเมลดพนธทผานการตดตอทางพนธกรรม (GMOs) แตอยางใด

6.5 การปลกผกปลอดสารพษ : ท าจรงและไดผลจรง

นบเปนความพยายามในการด าเนนการตามแนวพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระ- เจาอยหว ในการใชหลกการด าเนนชวตแบบพอเพยง โดยใชทดนวางเปลาใหเกดประโยชน ทางส านกงานคณะกรรมการพเศษเพอประสานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร จงไดจดท า “โครงการปลกผกปลอดภยจากสารพษ” ขน โดยจดใหกบประชาชนทอยในพนทรอบศนยศกษาการพฒนาหวยทราย อ.ชะอ า จ.เพชรบร

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

26

การจดตงกลมเรมแรกมสมาชกใหความสนใจเขารวมโครงการเปนจ านวน 10 ราย เพอตองการหารายไดเสรมในการเลยงตนเองโดยใชชอกลมวา“กลมเกษตรกรรวมตวสามคคหวยทราย” ในการปลกผกกางมง นายสมภพ จตตปลม ประธานกลมเกษตรกรรวมตวสามคคหวยทราย ใหขอมลวา สวนผกกางมงทกลมเกษตรกรในโครงการปลกนน จะมการจดสรรเปนแปลง โดยมขนาดของแปลงปลกดงน คอ ขนาดความยาวของแปลง 24 เมตร ขนาดความกวางของแปลง 19 เมตร รวมเนอทปลกทงสนจ านวน 12 แปลง ซงเปนของกลมเกษตรกรสมาชกทมอยในปจจบนรวมทงสน 12 ราย ส าหรบผกทน ามาปลกสวนใหญจะเปนผกกวางตง และผกคะนา เนองจากเปนผกทใชเวลาในการปลกสน คอ ใชเวลาปลกจนถงเกบเกยวประมาณ 40 – 45 วนเทานน กสามารถเกบเกยวผลผลตจ าหนายไดแลว ทกวนนเกษตรกรมรายไดจากการขายผลผลตในราคาขายสงเทาทตลาดก าหนดให ตวอยาง เชน ผกกวางตงขายได กก. ละ 70 บาท ผกคะนาขายได กก. ละ 10 – 12 บาท

นอกจากผกกวางตงและผกคะนาแลว กลมเกษตรกรรวมตวสามคคหวยทรายยงไดท าการปลกผกสวนครวอนๆ รวมดวย แตยงท าการเกบเกยวไดไมเตมท ส าหรบดานการตลาดกจะมเจาหนาทศนยศกษาการพฒนาหวยทราย ใหค าแนะน าและตดตอให แตตลาดสวนใหญจะเนนตลาดทองถนและตลาดกลางเปนหลก

ในชวงเรมตนกอนการปลกผกตองมการพฒนาทดนเปนอนดบแรก เนองจากทดนเดมเปนดนปนทราย มชนดนดานไมระบายน า ความอดมสมบรณต า ดนแหงแขงจงจ าเปนตองปรบปรงบ ารงดนใหมคณภาพเหมาะสมกบการเพาะปลกทกครง ซงทางกลมจะไดรบค าแนะน าจากหมอดนพฒนาทดนเพชรบร ใหท าปยหมกไวใชเอง นอกจากจะใชเพอปรบปรงบ ารงดนใหไดผลผลตเพมขนแลว ยงชวยลดตนทนการผลตไดดวย นอกจากนยงมการปลกหญาแฝกไวตามคนทองรองเพอปองกนดนพงทลายนน กยงสามารถชวยแกปญหาน าขงแฉะในแปลงปลกไดอกดวย เนองจากรากของหญาแฝกจะชวยดดซบน าไมใหแฉะมากเกนไป

การผลตผกใหปลอดภยจากสารพษ สามารถท าไดหลายวธ ไดแก การปลกผกกางมง การใชวธชวภาพ เชน การน าสารสะเดา ขา และน าผสมจลนทรยมาใชเปนยาปองกนและก าจดแมลง หรออาจใชวธการใหน าหยดและการใหน าแบบฝอยจากสปรงเกอรทหมนไดรอบตว 360 องศา เพอไลแมลงทจะมาวางไขตามใบของผก ซงนอกจากจะใชปองกนแมลงมาวางไขแลวยงชวยชะลางผกใหสะอาดอกดวย ดงนนการปลกผกในพนทเกษตรกรดงกลาวถอวาเปนการปลกผกปลอดสารพษโดยใชวธการองธรรมชาต ไมมการใชสารเคม

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

27

โครงการดงกลาวก าลงจะขยายออกไปยงหมบานใกลเคยงดวย เพอใหสอดคลองกบแนวพระราชด ารเศรษฐกจพอเพยงทจะเออใหเกดการแบงปนผลผลตทเพยงพอ และเปนการเนนใหเกษตรกรมโอกาสผลตวตถดบและขายไดดวยตนเอง อกทงยงเปนการเชอมโยงใหคนในทองถนไดมงานท าเพอเปนการเสรมรายได และใชพนทใหเกดประโยชนสงสดอกดวย

6.6 เทคนคการผลตผกปลอดสารพษ

ผกปลอดสารพษ คอ ผกชนดตางๆ ทปลกโดยผานกระบวนการปองกนและก าจดศตรพชผกดวยวธผสมผสาน ทงนเพอลดการใชสารเคมและใหไดผลผลตทปลอดภยจากสารพษตกคาง ซงกอใหเกดผลดตอตวเกษตรกรโดยตรงและผลดตอสภาพแวดลอม เกษตรกรนยมปลกผกปลอดสารพษดวยกน 3 วธ คอ

(1) การปลกผกปลอดสารพษในมงตาขายในสวนผกและปองกนก าจดศตรพชโดยไมใชสารเคม แตใชสมนไพรพนบานแทน

(2) การปลกผกคลมโปง ดวยมงใยสงเคราะห เปนผกทมล าตนแขงแรง พรก มะเขอ สามารถคลมลงบนตวพช โดยตรงไมตองใชโครงสราง

(3) การปลกผกนอกมง โดยใชวธการท ากาวเหนยวดกแมลง การใชแสงสวางดกท าลายแมลงวธนใชหลอดไฟฟลออเรสเซนตทมแสงนวลสน าเงน เวลา 19.00 – 23.00 น. และยายททก 2 – 3 คน การใชแสงสวางลอแมลงจะชวยใหแมลงมารวมตวกนในทเดยว ซงจะท าใหก าจดแมลงไดโดยงาย ผกทปลกไดแก ผกกาด ชนดตางๆ ตนหอม ผกช ผกบง คะนา ถวเขยว ฯลฯ ผกชนดนใบอาจมร ซงเกดจากการกดกนของแมลงบาง ลกษณะพเศษ คอ ใบจะเขยวสดเกบไดนาน เมอเนาจะไมมกลนเหมนจากยาฆาแมลง รสหวานอรอยกวาผกทใชยาฆาแมลง ผลจากการผลตผกปลอดสารพษ คอ ชวยใหผปลกปลอดภยจากสารพษและท าใหสภาพแวดลอมทางระบบนเวศวทยาของสวนผกดขน ไดผลผลตผกทปลอดสารพษ รวมถงคณภาพและรสชาตของผกกดขน

ผกปลอดสารพษ

ผกปลอดสารพษ คอ ผกชนดตางๆ ทปลกโดยกระบวนการปองกนแมลงและก าจดศตรพชดวยวธผสมผสาน โดยการลดสารเคมและไดผลผลตทปลอดภยจากสารพษตกคาง โดยนยมปลกดวยกน 3 วธ คอ

(1) การปลกผกปลอดสารพษในมงตาขายในสวนผกโดยใชสมนไพร (2) การปลกผกคลมโปง ดวยมงใยสงเคราะห

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

28

(3) การปลกผกนอกมง โดยการท ากาวเหนยวดกแมลง ใชหลอดไฟฟาฟลออเรสเซนต ทม แสง

นวลสน าเงน เวลา 19.00 – 23.00 น. และยายททก 2 – 3 คน การใชแสงสวางลอ แมลงจะชวยใหแมลงมารวมตวกนในทเดยวซงจะท าใหก าจดแมลงไดโดยงาย

วธการปลกโดยไมใชสารเคม

(1) เตรยมสารไลแมลงและสารปยอนทรยใหพรอม (2) ก าจดวชพชโดยเนนกรรมวธทางธรรมชาตโดยใชแรงงานคนเกบถอนวชพช (3) พลกหนาดนโดยใชแรงงานคนขดลก 30 ซ.ม. ตากดนไว 3 เดอน (4) เมอตากดนแลว ตองยอยดนใหละเอยดแลวใสปยคอกตาม (5) หวานเมลดพนธลงในแปลงปลก พอกลาอายได 15 วน เราจะถอนแยกไปปลกลงอกแปลงหนง (6) ปลกโดยยายกลา เราจะเพาะกลาไวอกทหนงแลว ถงยายมาปลก

การบ ารงรกษา

(1) การใสปย ตองจะใชปยคอกอยางหรอปยอนทรยในรปแบบตาง ๆ เดยวเทานน โรยลง แปลงปลกแลวพรวนดนผสมใหเขากน (2) การก าจดศตรพช โดยใชน าสะเดาหมกหรอสารสลกชวภาพผสมน าฉดพนหรอรด (3) การเลยงแมลงบางชนดไวปราบแมลงทเปนศตรพช (4) การก าจดท าลายดวยแรงงานคน ทงในชวงกลางวน และกลางคน

การเกบเกยว

เมอผกอายได 45 – 60 วน (หรอแลวแตประเภทของผก) เราจงเรมเกบเกยว แลวลางน าสะอาด ลางเสรจแลว จงบรรจลงตะกรา พรอมทจะขายและน ามารบประทานเองได

6.7 สารพษกบผกปลอดภยจากสารพษ

ประเทศไทยในปจจบนไดผานระยะของปญหาโภชนาการอนเนองมาจากการขาดแคลนสารอาหาร แตเนองจากปญหาโรคภยไขเจบหรอโรคตดตอใหมๆ มแนวโนมขยายตวอยางรวดเรว รวมทงประชาชนเองกมความกงวลเกยวกบสขภาพและความปลอดภยดานอาหารเปนอยางมาก จงมแนวโนมทจะหนมาใหความส าคญกบผลตผลทางการเกษตร หรออาหารทมาจากธรรมชาตท ปลอดภยจากสารเคม

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

29

หรออยภายใตระบบการผลตทใหความมนใจไดวามสงแปลกปลอมและสารเคมนอยทสดเทาทจะนอยได

การพฒนาทางวทยาศาสตรและธรกจในอตสาหกรรมอาหารทไดรบอทธพลจากการตดแตงทางพนธกรรม (GMOs) กเปนแนวทางหนงทชวยท าใหผลตภาพการผลตทางอาหารเพมสงขนอยางรวดเรว แตการพฒนาในแนวทางนกสรางความไมมนใจตอผบรโภคในจ านวนไมนอยวาจะมความปลอดภยอยางเพยงพอหรอไม

สารพษกเชนกน เปนสงทเตบโตมาควบคกบการเจรญ ยงมความเจรญเขามาสวถชวตมากเทาใด สารพษจากสงตางๆยอมมากขนเปนเงาตามตวไมเวนแมแตอาชพการเกษตร ในอดตเราท าการเกษตรโดยไมใชสารเคม พชผกทออกขายไปยงผบรโภค จงเปนผลตผลทปลอดสารพษจากสารเคม 100 เปอรเซนต แตพอโลกเรมมวทยาการทางการเกษตรทเจรญขน ทกอยางกเปลยนไป การใชสารเคมในพชผกเพอใหไดผลผลตทมากขน และสวยงามนารบประทาน ถกน ามาใชอยางแพรหลาย โดยไมค านงถงผลทตามมา คอ สภาพดนทคอยๆเสอมเสยลง และทส าคญผบรโภคตองรบสารพษจากพชผก

ระบบการเกษตรย งยนวางอยบนหลกการของการเอออาทรตอผผลตเปนมตรกบสงแวดลอม และปลอดภยตอผบรโภค ในขณะทระบบการแขงขนทางการคาในปจจบนทมงสรางผลก าไร จงตองมงการผลตในเชงปรมาณและลดตนทนการผลต ซงกดดนใหเกษตรกรตองเรงใชปยและยาฆาแมลงอยางมากมาย อนสงผลตอการท าลายคณภาพชวตและสงแวดลอม แตเนองจากผลผลตจากการเกษตรปลอดภยยงมการบรโภคในประเทศนอยท าใหยงมราคาแพง เกษตรกรจงมงท าการผลตเพอการสงออกทท ารายไดมากกวาเปนส าคญ คนไทยจงเสยโอกาสไมไดกนอาหารปลอดภยจากปรมาณการใชสารเคมทเพมสงขนน ท าใหหวงโซอาหารมความเสยงตอการบรโภค สารพษเหลานเมอเขาสรางกายจะสงผลกระทบตอภมคมกนทต าลง กระทบตอระบบประสาท ระบบหายใจ ระบบสบพนธ และอนๆ เปนปจจยเสยงทกอใหเกดโรคภมแพ โรคมะเรง ปวดหว ตวรอน อาเจยน สงเหลานสะทอนใหเหนถงปรมาณผปวยทเกยวเนองกบสารเคม ทมแนวโนมเพมมากขนจนในบางพนท/จงหวด ถงกบตองมแผนในการรณรงคลด เลก ใช สารเคมทางการเกษตร การปลกพชผกปลอดสารพษจงนบเปนทางออกทนาชนชม ในแงของการคนสภาพใหแกธรรมชาต และจะท าใหสภาพดนคงอยไดนาน เกดการเกษตรแบบยงยน และจะท าใหสภาพดนคงอยไดนาน เกดการเกษตรแบบยงยน และทส าคญทสด ตองค านงถงคณภาพของผบรโภคเปนส าคญ

6.8 การปลกผกคะนาและผกกวางตงดวยวธการทางชวภาพ

(1) การเตรยมดนกอนหวานเมลดพนธ ใชปยน าหมกชวภาพสดผสมน าใน อตราสวน 1 : 1000 (1 ชอนโตะ ผสมน า 10 ลตร) น าใสบวรดน า รดราดลงบนแปลง จนทวหลงจากนนไถ

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

30

กลบหนาดนทงไว 2 วน เพอปรบสภาพดนใหรวนซย อมน า แลอากาศผานไดเหมาะสม

(2) หลงจากไถกลบแลวรดปยน าชวภาพขยายผสมน า 1 : 1000 อกครง เพอใหดนรวนซย (3) หวานเมลดพนธผกแลวโรยโบกาฉ (จลนทรยแหง) หรอปยน าหมกชนดตาง ๆ ทบลง ไปปรมาณ 1

กก./ตารางเมตร (ขณะทแตกตนออนจะไดรบอาหารทนท) (4) รดดวยปยน าชวภาพ (ผสมน าอตราสวน 1 : 1000) ประมาณ 5 วน/ครง ท าเชนน

จนครบก าหนดการเกบเกยว (ผกคะนา ใชเวลา 45 วน ผกกวางตงใชเวลา 30 วน)

(5) ผกเจรญเตบโตประมาณ 2 นว (10 วน) โรยปยโบกาฉหรอปยหมกชนดตาง ๆ อก 1 ครงในปรมาณเทาเดม

(6) ดแลตามปกตหากมแมลงควรใชมอท าลาย หรอใชกบดก เชน ทากาวแผนส เหลอง ขวดดกแมลง (7) การใชศตรทางธรรมชาตกเปนอกทางหนงทชวยไมใหใชสารเคม

6.9 การปลกผกปลอดสารพษ

(1) การเลอกเมลดพนธ ควรเลอกพนธทด แขงแรง ไมเปนโรคงาย คดสรรแลวเกบรกษาไวอยางดกอนปลก (2) การเตรยมดน การใหอาหารแกดนดวยปยชวภาพจะท าใหดนมชวต และชวยเพมอนทรยวตถในดน ใหดนพรอมแกการเพาะปลก 2.1) แปลงใหม (ดนไมสมบรณ)

- ถาดนแขงมาก อาจใชเครองจกรชวยในการไถกอนยกแปลง - ดนขาดอนทรยวตถ ควรขดแปลงปลกแบบแหวะทองหม ใสปยแหง และรดดวย ปยน าหมกชวภาพ - ยกรองใหสวยงาม โรยปยแหง ตร.ม.ละ 1 กโลกรม รดดวยปยน า(ปยหมก 20 ซซ / น า 20 ลตร)

คลมดวยฟางไว 5 – 7 วน ปลกดวยเมดหรอกลา 2.2) ดนอดมสมบรณ ควรใสปยหมกหรอราดปยน าหมกในอตราขางตนกอนเตรยมการ (3) การปลก 3.1) การปลกดวยเมลด

- น าเมลดไปแชในน าจลนทรย ประมาณ 30 นาท หากผวเมลดแขงใหแชนานหนอย - ใชไมกระดานหนา ½ × 2 นว กดเปนรอยลก 1 – 2 เซนตเมตร - หยอดเมลดตามรอยทกดไว

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

31

- คลมดวยฟางขาว ปองกนความชน - รดน าเชาเยน - 2 วนแรก ใหรดดวยปยน าชวงเยนวนละ 1 ครง หลงจากนนใหรดปยน า 3 วน/ครง นอกนนรดน า

ปกต 3.2) ปลกดวยกลา

เพาะดวยกระบะ - อาจเปนภาชนะส าเรจรป หรอใชไม ½ × 2 นว หรอดวยวสดอน ท าเปนกระบะขนาด 50 × 50 หรอ

50 × 70 หรอ 50 × 100 เซนตเมตร ใหสามารถแยกยายและวางบนพนไดสะดวก - ผสมปยแหงกบดนรวน แกลบเผา อตราสวน 1 : 5 : 3 ลงในกระบะ - หยอดเมลดหรอหวานเมลดใหทวอยาใหแนนเกนไป - คลมดวยหญาแหงหรอฟางบางๆ - รดดวยปยน าใหชม - จากนนรดน า เชา – เยน - รดน าปยชวงเยนตดตอกน 3 วน หลงจากนนรดปยน าหมกชวภาพ 3 วน/ครง - พอโตไดขนาดจงยายปลก

การเพาะในแปลง

- น าปยแหงและแกลบเผาผสมลงในดน ในแปลง คลกใหทว ท าหนาดนใหละเอยด - หยอดเมลด หรอโรยเมลด - คลมดวยหญาแหงหรอฟางแหงบางๆ - รดปยน าใหชมทวแปลง - รดน าเชา – เยน - 3 วนแรก รดปยน าหมกชวภาพชวงเยนทกวน หลงจากนนรด 3 วน/ครง - พอโตไดขนาดจงยายปลก

6.10 เตรยมการกอนการปลกผกปลอดสารพษ

การผลตผกไมใชสารเคมก าจดศตรพช นบเปนวธการผลตผกทมความปลอดภยตอผผลต ผบรโภค มตนทนการผลตต า และใหผลตอบแทนสงไมแพการผลตผกโดยวธการอนๆ จงนบไดวาเปนการผลตผกปลอดภยอกวธการหนงทเปนทางเลอกของเกษตรกร มวธการจดการดงตอไปน

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

32

การเตรยมแปลง

เตรยมแปลงขนาด 1 × 16 เมตร หรอแลวแตพนท สง 20 – 30 เซนตเมตร ใชปยคอกรองพนกอนปลกในอตรา 16 กก./แปลง (มลไกผสมแกลบอตรา 1 : 1) คลกใหเขากบดนจนทวแปลง

การจดประเภทผก

การคดเลอกประเภทผกทปลกใหเหมาะสมตามฤดกาล จะชวยลดการระบาดของโรคและแมลง สามารถเกบเกยวผลผลตไดตลอดป วธการคดเลอกพชผกทปลกแบงออกเปน 2 ประเภท คอ ผกหลก หมายถง ผกทสามารถปลกไดตลอดป เชน คะนา กวางตง ผกบง สลดใบ ผกกาดฮองเต ผกโขมจน หอมแบง กะเพรา โหระพา ผกช มะเขอเปราะ มะเขอยาว เปนตน ผกรอง หมายถง ผกทเจรญเตบโตไดดตามฤดกาล เชน ฤดหนาว ไดแก สลดแกว กะหล าดอก กะหล าปล บรอคโคล

ปวยเลง ฯลฯ ฤดฝน ไดแก ถวแขก แตงกวา บวบ กะหล าปล ผกกาดขาวไมหอ กะหล าดอก (ลกผสม) ฯลฯ ฤดรอน ไดแก ผกกาดขาวปลไมหอ แตงกวา บวบ ถวพม ฯลฯ

การวางแผนปลก

ท าการปลกผกหลกตลอดป โดยหวานเมลดหางกนรนละ 4 – 5 วน สวนผกรอง เลอกผกทเจรญเตบโตไดดตามฤดกาล ปลกเสรมผกหลกโดยการหมนเวยนตลอดป และปลกไมซ าตระกลในแปลงเดยวกน

ปยอนทรย

ปยทใชในการปลกผกม 2 ชนด ไดแก ปยคอก ใชมลไกผสมแกลบในอตราสวน 1 : 1 ใชเปนปยรองพนในอตรา 16 กก./16 ตร.ม. นอกจากนนสามารถใชปยน าหมกชวภาพ 20 ซซ ผสมน า 20 ลตร ฉดพน หรอ รด 2-3 วน/ครง หรอตามอาการของพนทพบเหนในแปลง

การควบคมศตรพช

การผลตผกไมใชสารเคมก าจดศตรพช ใชวธการบรหารศตรพชแบบผสมผสาน มวธการจดการดงน วธกล ไดแก การดกจบแมลงโดยใชถาดเหลอง กาวเหนยว สวงดกจบแมลง และตรวจเชคสถานการณการระบาดของโรคและแมลงในแปลงผกเมอพบใหท าลายทง

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

33

วธเขตกรรม ไดแก การไถพลกหนาดน การตดท าลายวชพช การจดการระบบน า การใสปนขาวเพอปรบสภาพดนใหเปนกลาง การเลอกประเภทผกใหเหมาะสมกบฤดกาล การใชเมลดพนธทมคณภาพ

การสรางสภาพแวดลอม

การสรางสภาพแวดลอมใหเหมาะสมกบการเปนทอยอาศย และขยายพนธของตวห า ตวเบยน เชน การขดรองน ารอบบรเวณแปลงผก เพอใหเปนทอยอาศยและขยายพนธของตวห าบางชนด ไดแก เขยด กบ คางคก แมงปอ เปนตน หรอปลกพชทมดอกใหน าหวานเปนอาหารของแมลงตวเบยนไวในแปลงผก เชน แพงพวย เทยนนา ขาเขยด บานไมรโรย เปนตน

จากการใชวธการบรหารศตรพชแบบผสมผสาน (งดใชสารเคมก าจดศตรพช) ท าใหเกดตวห า ตวเบยนอาศยในแปลงผกควบคมศตรพชไมใหมปรมาณสงขน และยงชวยอนรกษตวห าตวบยนใหสามารถด ารงชวตและขยายพนธได ท าใหเกดการควบคมแมลงศตรพชทางชววธตามธรรมชาต (Naturally Occurring Biological Control)

7. บทสงทาย

การผลตพชผกตลอดจนผลผลตทางการเกษตรอนๆ ทปลอดภยจากสารพษ คงไมใชเปนไปตามกระแสนยม แตดวยความเปนจรงแลว นคอสงจ าเปนทผผลต และผบรโภคตองตระหนก ในการเลอกผลต เลอกบรโภค เลอกการลงทน และเลอกอนาคตของลกหลานพรอมสงแวดลอม ทจะสงผลใหเกดความย งยนสบตอไป ดงนนการแสวงหาและการท าสารอนทรยตางๆ เชน ปยอนทรย ปยชวภาพและสารไลแมลง ทจะน าไปใชในกระบวนการผลตจงเปนสงจ าเปนทตองรบด าเนนการ พรอมขยายผลและสอสารใหผทไดรบผลโดยตรงทราบพรอมกระตนใหเกดการเปลยนแปลงอยางตอเนอง สารอนทรยท งสองชนดน ตางกมสวนผสมหรอสตรทแตกตางกนไปตามภมปญญา องคความร วตถดน สภาพแวดลอม และชนดของพชพรรณ ดงนนขอมลทไดน าเสนอไวหลากหลายสตรอยางไรกตาม การน าไปปฏบตตองแสวงหาหรอทดลองหาสตรทเหมาะสมตอกจกรรมและสถานทของตนเอง รวมถงอตราสวนทผสมน าฉดพนกบพชโดยตรง กตองอาศยการสงเกตพช จงจะรไดแนชดวาพชแตละชนด จะใชอตราสวนทเหมาะสมเทาใดจงจะพอดกบพชของตนเอง ซงขอมลอตราสวนทแนะน า เปนเกณฑการเรมตนเทานน สงเหลานน ท าใหผปฏบตสามารถคดคน สรางสรรค และทดลอง คนควาเอง จะตางกบปยเคมและสารเคมก าจดโรคแมลง ทถกบงคบ (ภายใตค าวา แนะน า) ใหใชตามทก าหนดบนฉลาก กรอบตามฉลาดดงกลาว มผลตอผใชไมกลาคดนอกกรอบ ไมกลาทดลองใช ดงนน สารอนทรยตางๆ ทงรปแบบของปยและสารไลแมลง จงเปนสงทท าใหผใชไดคด ไดทดลองและหาความสมดลระหวางสารอาหาร พช และตนเอง ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

การผลตผกปลอดสารพษและการผลตสารอนทรย

34

บรรณานกรม

พรรณนภา ตอโสภณ มปป. ความรคบาน คมอส าหรบพอบาน แมเรองทกคน. พมพครงท 12 บรษท ประชาชนจ ากด. กรงเทพมหานคร วระ ใจหนกแนน. 2544. ปยน าชวภาพสตรกลอมแกลม. บรษทปฐพ จ ากด กรงเทพมหานคร ทมเกษตรหนงสอพมพใหญ. 2547. สามสาวเขาตลาดเกษตร. บรษทโบนสพรเพลส จ ากด กรงเทพมหานคร ธงชย มาลา 2546. ปยอนทรยและปยชวภาพเทคนคการผลตและการใชประโยชน ส านกพมพ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.กรงเทพ. วณา เชดบญชาต.2543. ปลกผกไทยไดทงอาหารและยา. บรษทอมรนพรนดงแอนพบลชชง จ ากด มกดาสขสวสด. 2548. ปยอนทรย. พมพครงท 4. บรษทอมรนพรนดงแอนพบลชชง จ ากด มกดาสขสวสด. 2548. ชดคมอการเกษตรปยอนทรย. บานและสวน. กรงเทพมหานคร. รสสคนธ พมพนธวงศ. 2548. พชผกสวนครวอนทรย. ประสานมตร. กรงเทพมหานคร. ระพพรรณ ใจภกด. 2544. ผกใบ. ส านกพมพแสงแดดเพอนเดก. กรงเทพมหานคร. ระพพรรณ ใจภกด. 2544. ผกดอก. ส านกพมพแสงแดดเพอนเดก. กรงเทพมหานคร. ทง รวงทอง. 2547. สรางรายไดตลอดปดวยการปลกพรกสม ท อ. หนองเรอ จ. ขอนแกน คณประโมท วงศดนด า วารสารเกษตรชวภาพ : 4 (40) พฤษภาคม. 16-19 รช รจรวรรธน. 2546. เกษตรธรรมชาตควเซ. เกษตรควเซ : 12 (5) สงหาคม : 33-38 สถาบนแพทยแผนไทย. 2542. สมนไพรไทยกบวฒนธรรมไทยตอนท 2 ไมรมรว. สถาบน การแพทยไทย. กรงเทพมหานคร.