พระพิธีธรรม ปีที่พิมพ์ พ.ศ. ๒๕๕๔ พิมพ์ครั้งที่๑ จำนวน ๑๒,๐๐๐ เล่ม ผู้จัดพิมพ์ กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม ISBN 978-616-543-139-2 ที่ปรึกษา นายสด แดงเอียด อธิบดีกรมการศาสนา คณะทำงาน ๑. นายจรูญ นราคร รองอธิบดีกรมการศาสนา ๒. นายสุเทพ เกษมพรมณี ผู้อำนวยการสำนักพัฒนาคุณธรรมจริยธรรม ๓. นายพิสิทธิ์ นิรัตติวงศกรณ์ ผู้อำนวยการกองศาสนูปถัมภ์ ๔. นางสาวภัคสุจิ์ภรณ์ จิปิภพ เลขานุการกรมการศาสนา ๕. นายปกรณ์ ตันสกุล ๖. นายเอนก ขำทอง ๗. นายปัญญา สละทองตรง ๘. นายพิสิฐ เจริญสุข ๙. นายสันติ ผลิผล ๑๐. นายมานิตย์ โตเมศร์ ๑๑. นายสมชัย เกื้อกูล ๑๒. นายสุวรรณ กลิ่นพงศ์ ออกแบบปก/รูปเล่ม นายยงยุทธ สังคนาคินทร์ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม พิมพ์ที่ โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย จำกัด ๗๙ ถนนงามวงศ์วาน แขวงลาดยาว เขตจตุจักร กรุงเทพมหานคร ๑๐๙๐๐ โทร. ๐-๒๕๖๑-๔๕๖๗ โทรสาร ๐-๒๕๗๙-๕๑๐๑

นายโชคดี ออสุวรรณ ผู้พิมพ์ผู้โฆษณา

๑๓. นายชวลิต ศิริภิรมย์ ๑๔. นายไพโรจน์ หาดแก้ว ๑๕. นายบุญเกิด มิลินทแพทย์ ๑๖. นายจำลอง ธงไชย ๑๗. นายแถลงการณ์ วงษ์สวัสดิ์ ๑๘. นางสาวสุมาลี ปราชญ์นภารัตน์ ๑๙. นายโอสธี ราษฏร์เรือง ๒๐. นางสาวเรณู รัตนชัยเดชา

คำนำ

การสวดพระอภิธรรมเป็นพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องโดยตรงกับ

พุทธศาสนิกชนทั้งหลาย กล่าวคือ เมื่อมีบุคคลใดถึงแก่กรรมผู้เป็นญาติ

หรือคนใกล้ชิดจะจัดให้มีการสวดพระอภิธรรมเพื่อบำเพ็ญกุศลให้กับ

ผู้วายชนม์ สำหรับผู้สิ้นชีวิตที่มีฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ หรืออยู่ในหลักเกณฑ์

เทียบเกียรติยศพระราชทานแก่พระศพและศพของสำนักพระราชวัง

หรือทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เป็นกรณีพิเศษนั้น จะได้รับพระราชทาน

พระบรมราชานุ เคราะห์ พระราชานุ เคราะห์ พระอนุ เคราะห์

ในการสวดพระอภิธรรมศพ พระสงฆ์ที่ทำหน้าที่ในงานดังกล่าวนี้ เรียกว่า

“พระพิธีธรรม” ซึ่งเป็นตำแหน่งที่ได้รับการแต่งตั้งเฉพาะพระสงฆ์ใน

พระอารามหลวง ปัจจุบันนี้มี ๑๐ พระอาราม ได้แก่ วัดพระเชตุพนวิมล-

มังคลาราม วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ วัดราชสิทธาราม วัดระฆังโฆสิตาราม

วัดจักรวรรดิราชาวาส วัดอนงคาราม วัดสระเกศ วัดสุทัศนเทพวราราม

วัดบวรนิเวศวิหาร และวัดประยุรวงศาวาส

กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม มีภารกิจหน้าที่ในการ

รับสนองงานพระราชพิธี พระราชกุศล รัฐพิธี และศาสนพิธีต่าง ๆ เป็นประจำ

เมื่อมีผู้วายชนม์ซึ่งได้รับการพระราชทานพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

กรมการศาสนามีหน้าที่ ในการนิมนต์ รับและส่งพระพิธีธรรมไป

ในการสวดพระอภิธรรม เรื่องที่เกี่ยวกับพระพิธีธรรมถือเป็นเรื่องที่สำคัญ

ที่ชาวพุทธควรรู้ถึงความเป็นมา ทำนอง และอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง ในการนี้

กรมการศาสนา จึงได้รวบรวมองค์ความรู้ดังกล่าว จัดพิมพ์เป็นหนังสือ

“พระพิธีธรรม” ขึ้น

กรมการศาสนา หวังเป็นอย่างยิ่งว่าหนังสือพระพิธีธรรมนี้

จักก่อให้เกิดประโยชน์ต่อพุทธศาสนิกชน และผู้ที่สนใจอย่างกว้างขวาง

สืบไป

(นายสด แดงเอียด)

อธิบดีกรมการศาสนา

สารบัญ

คำนำ

บทที่๑การสวดพระอภิธรรม ๑

ความเป็นมาของพระพิธีธรรม ๔

ความหมายของพระพิธีธรรม ๗

บทที่๒ประวัติพระพิธีธรรม๑๐พระอาราม ๘

วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ๘

วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ ๑๐

วัดราชสิทธาราม ๑๑

วัดระฆังโฆสิตาราม ๑๒

วัดจักรวรรดิราชาวาส ๑๓

วัดอนงคาราม ๑๔

วัดสระเกศ ๑๕

วัดสุทัศนเทพวราราม ๑๗

วัดบวรนิเวศวิหาร ๑๘

วัดประยุรวงศาวาส ๒๐

การแต่งตั้งพระพิธีธรรม ๒๑

ภารกิจของพระพิธีธรรม ๒๓

บัญชีพระพิธีธรรมสวดจตุรเวท ๒๔

หน้า

บทที่๓อุปกรณ์ในพิธีสวดพระอภิธรรม ๒๗

ซ่าง พระแท่นเตียงสวด เตียงสวด อาสน์สงฆ์ ๒๘

ตู้พระธรรม ๒๘

คัมภีร์พระอภิธรรม ๓๐

พัดยศพระราชาคณะชั้นสามัญยก ๓๑

พัดยศพระพิธีธรรม ๓๒

บทที่๔บทสวดและทำนองสวด ๓๙

พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ ๓๙

พระธรรมใหม่ ๔๙

พระอภิธรรมมัตถสังคหะ ๕๖

ทำนองการสวด ๙๑

บทที่๕โกศบรรดาศักดิ์ ๙๒

บทที่๖หลักเกณฑ์เทียบเกียรติยศ ๑๐๓

พระราชทานแก่พระศพและศพ

บทที่๗การปฏิบัติหน้าที่ของหน่วยราชการต่างๆ ๑๒๘

บรรณานุกรม ๑๓๐

สารบัญ (ต่อ)

หน้า

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�

การสวดพระอภิธรรมเป็นพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนาที่พุทธศาสนิกชนประกอบพิธีกรรมขึ้นเกี่ยวเนื่องกับคนตาย ซึ่งจะกล่าวถึงความหมายจุดมุ่งหมายของการสวดพระอภิธรรมดังนี้ ๑. ความหมายของการสวด คำว่า สวด๑ พจนานุกรมได้ให้ความหมายไว้ว่า หากเป็นคำกริยา หมายถึง การว่าเป็นทำนองอย่างพระสวดมนต์ เช่น สวดสังคหะ สวดพระอภิธรรม ถ้าเป็นภาษาพูดจะหมายถึง การนินทาว่าร้าย ดุด่า ว่ากล่าว แต่ในที่นี้จะหมายถึงการสวดของพระสงฆ์ ซึ่งหากนำมาใช้ใน การสวดพระอภิธรรม ก็จะหมายถึงการนำเอาธรรมในพระอภิธรรมปิฎกมาสวดในงานศพนั่นเอง ๒. จุดมุ่งหมายของการสวดพระอภิธรรมพอสรุปได้ดังนี้ ๑) เป็นการนำเอาพระอภิธรรมในพระอภิธรรมปิฎกมาสวด เพราะคำสอนในพระอภิธรรมนั้น ล้วนเป็นคำสอนเพื่อให้คนที่มีชีวิตอยู่ใช้ชีวิตอย่างไม่ประมาท ๒) เป็นการบำเพ็ญกุศลให้กับผู้เสียชีวิต เพราะเป็นการทำบุญอุทิศกุศลให้แก่ผู้เสียชีวิตซึ่งเป็นหน้าที่ของลูกหลานและญาติมิตร ๓) เป็นการสร้างความอบอุ่นใจและบรรเทาความเศร้าโศกของญาติพี่น้อง ๔) เป็นการสืบทอดพระพุทธศาสนาและจารีตประเพณีอีกส่วนหนึ่ง

๑พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานพ.ศ.๒๕๔๒.๒๕๔๖.หน้า๑๑๔๐.

บทที่ ๑ การสวดพระอภิธรรม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�

การสวดพระอภิธรรมเป็นประเพณีที่มีมาแต่โบราณ เมื่อมีบุคคลใดบุคคลหนึ่งซึ่งนับถือพระพุทธศาสนาเสียชีวิตลงผู้ที่เป็นญาติมิตรและผู้คุ้นเคยก็จะจัดให้มีการสวดพระอภิธรรมขึ้น เพื่อเป็นการสร้างบำเพ็ญกุศลและอุทิศผลบุญนั้นไปให้แก่ผู้ที่ล่วงลับ โดยยึดตามนัยแนวทางที่พระบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงปฏิบัติในคราวเสด็จไปเทศนาพระอภิธรรมโปรดพระพุทธมารดาในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์เป็นหลักปฏิบัติ ซึ่งถือกันว่าเป็นบุญกุศลอันใหญ่หลวง พิธีสวดพระอภิธรรมจะนิมนต์พระสงฆ์สวดจำนวน๔ รูป สวดจำนวน๓คืน๕คืน๗คืนหรือตามแต่กำลังศรัทธาของเจ้าภาพนั้นๆตามประเพณีนิยมสวด๔จบโดยใช้พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ เป็นบทสวดมาแต่เดิม ในระยะหลัง ๆการสวดพระอภิธรรมได้พัฒนาออกไปมาก มีการนำเอาบทสวดอื่น ๆมาใช้สวดเช่นสวดพระอภิธรรมมัตถะสังคหะสวดพระมาลัยสวดสหัสสนัยสวดแปล เป็นต้น การสวดพระอภิธรรมนี้ มีทั้งงานหลวงและงานราษฎร์ทั่วๆไปแต่งานหลวงนั้นมิได้สวด๔จบเช่นงานราษฎร์ทั่วไปจะนิมนต์พระสงฆ์ ๒ ชุด ผลัดเปลี่ยนเวียนกันสวดไปเรื่อย ๆ ทั้งวันทั้งคืน และมีทำนองการสวดที่เป็นพิเศษแตกต่างออกไปพิธีสวดพระอภิธรรมที่จัดว่าเป็นงานหลวงอีกประเภทหนึ่ง ที่พระมหากษัตริย์ทรงรับศพของบุคคลต่างๆไว้ในพระบรมราชานุเคราะห์๓-๕-๗คืนหรือสุดแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พิธีดังกล่าวนี้ มีการสวด ๔ จบเหมือนพิธีของราษฎร์ทั่วไปแต่ทำนองสวดเหมือนการสวดในงานหลวง

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�

พระสงฆ์ที่สวดพระอภิธรรมในงานศพต่าง ๆ นั้น สวดในงานของราษฎร์ทั่วไป จะใช้พัดที่เรียกว่าพัดรอง ตั้งสวดทั้ง ๔ รูป ทำนองการสวดก็เป็นทำนองเรียบ ๆ แต่การสวดในงานศพของหลวง หรือสวดในงานพระบรมราชานุเคราะห์ พระราชานุเคราะห์ และพระอนุเคราะห์ใช้พัดยศที่เรียกว่า พัดพระพิธีธรรม ทำนองที่สวดเป็นทำนองหลวงมีทำนองที่แตกต่างกันไปแต่ละสำนัก พระสงฆ์ที่ทำหน้าที่สวดพระอภิธรรมในงานพระศพ และสวดงานศพในพระบรมราชานุเคราะห์พระราชานุเคราะห์และพระอนุเคราะห์ปัจจุบันนี้เรียกว่าพระพิธีธรรม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�

ความเป็นมาของพระพิธีธรรม

คำเรียกพระสงฆ์ที่สวดพระอภิธรรมว่า พระพิธีธรรม นั้นเกิดขึ้นในสมัยใดไม่มีบันทึกไว้เป็นหลักฐานที่ชัดเจน หากจะพิจารณาตามที่สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงมีพระวินิจฉัยไว้ว่า

“หม่อมฉัน ได้ ไป เห็น ในหนั งสื อพระราชนิพนธ์พิ ธี๑๒ เดือน ของสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง มีรายชื่อวัดที่มีพระพิธีธรรมมาแต่เดิม ๙ วัด คือ วัดระฆัง วัดมหาธาตุวัดราชสิทธ วัดพระเชตุพน วัดราชบุรณวัดสระเกษ วัดโมลีโลกวัดหงส์ วัดอรุณ ล้วนเป็นวัดมีในรัชกาลที่ ๑ ทั้งนั้น ก็เข้าใจได้ว่าพระพิธีธรรมวัดระฆังเป็นหัวหน้า ด้วยเป็นวัดที่สถิตของสมเด็จพระสังฆราช (ศรี) วัดมหาธาตุอยู่ถัดลงมา ก็ด้วยเป็นที่สถิตของสมเด็จพระวันรัต (สุข) พระพิธีธรรมวัดสุทัศน์เพิ่มขึ้นใหม่ในรัชกาลที่ ๓ และเลิกพระพิธีธรรมวัดโมลีโลกเปลี่ยนมาเป็นวัดบวรนิเวศเมื่อรัชกาลที่๔จึงมีพระพิธีธรรม๑๐สำรับเช่นเป็นอยู่ทุกวันนี้ และพึงเห็นได้ต่อไปว่า พระพิธีธรรมมีขึ้นสำหรับสวดอาฏานาฏิยสูตรในพิธีตรุษต่อกัน ๙ สำรับ พอรุ่งสว่างคงจะหวุดหวิดบ้างพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงโปรดให้เพิ่มพระพิธีธรรมวัดสุทัศน์ขึ้นอีกวัด ๑ ถึงรัชกาลที่ ๔ จะเป็นแต่เพิ่มพระพิธีธรรมวัดบวรนิเวศขึ้น ก็จะมากเกินการ จึงโปรดให้เปลี่ยนพระพิธีธรรมวัดโมลีโลกมาเป็นวัดบวรนิเวศ และมิได้มีการเพิ่มเติมต่อมา”๒

๒สาส์นสมเด็จ.๒๕๐๕.หน้า๑๗-๑๘.อ้างถึงในเดชาศรีคงเมือง.๒๕๔๘.หน้า๘๙.

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�

เมื่อพิจารณาตามพระวินิจฉัยนี้จะเห็นได้ว่า ได้มีการแต่งตั้งพระสงฆ์ปฏิบัติหน้าที่สวดในงานพระราชพิธีมาแต่โบราณกาล ทั้งยังได้มีการเปลี่ยนแปลงพระพิธีธรรมเพื่อให้เหมาะสมกับการปฏิบัติงานอีกด้วยเช่น การเพิ่มพระพิธีธรรมวัดสุทัศน์ และการเปลี่ยนแปลงพระพิธีธรรมวัดโมลีโลกมาเป็นวัดบวรนิเวศ เป็นต้น แต่จะเรียกพระสงฆ์ที่ปฏิบัติหน้าที่สวดนั้นว่าอย่างไร และเริ่มมีการเรียกว่าพระพิธีธรรม แต่ครั้งใดยังไม่ปรากฏชัด อนึ่ง เริง อรรถวิบูลย์ ได้กล่าวถึงจำนวนพระพิธีธรรมและจำนวนสำรับพระพิธีธรรมประจำพระอารามหลวงไว้ดังนี้

“...ในสมัยรัชกาลที่๑ถึงรัชกาลที่๖แห่งกรุงรัตนโกสินทร์พระพิธีธรรมโปรดตั้งขึ้นประจำพระอารามหลวงรวมด้วยกัน๑๒ พระอาราม พระอารามหนึ่ง ๆ มีจำนวน ๔ รูป เรียกว่า๑ สำรับ ได้ยินว่าวัดราชสิทธารามเป็นวัดต้นสำหรับจังหวัดธนบุรีฝั่งพระนคร ได้แก่ วัดราชบูรณะ (วัดเลียบ) เป็นวัดต้น ซึ่งวัดต้นทั้งสองวัดนี้ เรียกขานกันในหมู่นักสวดและนักฟังสวดทั่วไปว่าสำรับราชครู อันมีความหมายว่าท่วงทำนองหรือกลเม็ดในการร้องสวดทุกวรรคตอน ได้รักษาของเดิมซึ่งมีมาแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยาไว้ได้ทุกประการ”๓

๓เริงอรรถวิบูลย์.๒๕๑๒.หน้า๔๕.เล่ม๒.อ้างถึงในเดชาศรีคงเมือง.๒๕๕๘.หน้า๙๓.

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�

และได้สันนิษฐานในเรื่องชื่อของพระพิธีธรรมไว้ดังนี้ “...ที่มาของคำว่าพระพิธีธรรมนั้น เดิมมาแต่ยุคก่อนรัชกาลที่๔เขียนโดยตรงด้วยทีเดียวว่า“พระพิธีทำ”ทรงตำหนิว่าการเขียนอย่างนี้เป็นการมักง่ายและดาดเกินไป ความหมายของคำว่าพระพิธีทำนั้นหมายเอาพระสงฆ์ผู้มีความรู้ความสามารถในอันจะประกอบพิธีการได้โดยเฉพาะ ซึ่งแตกต่างไปจากพระสงฆ์อื่น ๆ ทั่วไป ฉะนั้น คำว่า “พระพิธีธรรม” จึงเป็นตำแหน่งของสงฆ์...”๔

เมื่อพิจารณาตามที่ ได้อ้างถึงนี้จะเห็นได้ว่า ตำแหน่งพระพิธีธรรมเป็นตำแหน่งประจำวัด มิได้เป็นตำแหน่งเฉพาะพระสงฆ์รูปหนึ่งรูปใด และคำว่าพระพิธีทำ ซึ่งพ้องเสียงกับคำว่าพระพิธีธรรม ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงโปรดให้เปลี่ยนนั้น น่าจะมีมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๑ ที่ทรงโปรดให้ตั้งพระพิธีธรรมประจำพระอารามต่างๆ

๔เรื่องเดียวกัน.หน้า๘๗.

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�

ความหมายของพระพิธีธรรม

พระพิธีธรรม หมายถึง พระสงฆ์ในพระพุทธศาสนาที่มีความรู้ความสามารถในอันที่จะประกอบพิธีต่าง ๆ ทางพระพุทธศาสนาโดยเฉพาะเกี่ยวกับการสวดในงานพระราชพิธีต่าง ๆ แต่เดิมมานั้นพระสงฆ์ดังกล่าวปฏิบัติเกี่ยวกับพิธีต่างๆคือ ๑. ทำหน้าที่สวดอาฏานาฏิยสูตร ในการพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์ ซึ่งในปัจจุบันพระราชพิธีดังกล่าวได้ถูกยกเลิกไปแล้วคงเหลืออยู่แต่ในงานศาสนพิธีของท้องถิ่นที่เรียกกันว่าสวดภาณยักษ์ ๒. ทำหน้าที่สวดจตุรเวท คือ การสวดพระปริตรที่หอพระศาสตราคม ในพระบรมมหาราชวัง เพื่อทำน้ำพระพุทธมนต์ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ๓. ทำหน้าที่สวดพระอภิธรรม ในการศพทั้งที่เป็นงานหลวงทั้งที่เป็นงานในพระบรมราชานุเคราะห์และงานในพระราชานุเคราะห์ ๔. ทำหน้าที่สวดภาณวารในการพิธีมงคลเช่นการสวดในพิธีพุทธาภิเษกเทวาภิเษกหรือมังคลาภิเษกเป็นต้น ปัจจุบันหากกล่าวถึงพระพิธีธรรม หมายถึง พระสงฆ์ที่สวดพระอภิธรรมงานศพหลวงและงานศพในพระบรมราชานุเคราะห์พระราชานุเคราะห์ พระอนุเคราะห์ และสวดจตุรเวท เพื่อทำน้ำพระพุทธมนต์ เท่านั้น ส่วนพระสงฆ์ที่สวดพระอภิธรรมในงานราษฎร์ทั่ว ๆ ไป พระสงฆ์ที่สวดภาณยักษ์ และพระสงฆ์ที่สวดพุทธาภิเษกไม่เรียกว่า พระพิธีธรรม แต่พระพิธีธรรมจะไปสวดในงานราษฎร์ต่าง ๆดังกล่าวนั้นก็ได้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�

พระพิ ธี ธ รรมในอดีตและในปัจจุบัน มี เ ฉพาะแต่ ในพระอารามหลวงเท่านั้น จะเป็นด้วยเหตุที่พระอารามเหล่านั้นตั้งอยู่ใกล้พระบรมมหาราชวัง สะดวกในการนิมนต์มาสวดในงานของหลวงก็อาจเป็นได้ เพราะการเดินทางในสมัยก่อนมีความลำบาก อีกประการหนึ่งคือพระสงฆ์ที่ประจำอยู่ในพระอารามหลวงเป็นผู้รอบรู้ขนบธรรมเนียมงานหลวง รู้วิธีการสวด วิธีการประกอบพิธีต่าง ๆ ดี ปัจจุบันนี้ตำแหน่งพระพิธีธรรมที่ตั้งไว้ประจำพระอารามต่าง ๆ มีจำนวน ๑๐พระอารามพระพิธีธรรมประจำพระอารามเหล่านั้น เริ่มมีการแต่งตั้งมาแต่ครั้งใดไม่มีหลักฐานปรากฏชัดแต่เนื่องจากวัดต่างๆที่มีพระพิธีธรรมปรากฏอยู่ล้วนเป็นวัดที่ได้สถาปนาขึ้นเป็นพระอารามหลวงในสมัยรัตนโกสินทร์ทั้งสิ้น ด้วยเหตุดังกล่าวนี้พอจะสันนิษฐานได้ว่า ตำแหน่งพระพิธีธรรมในกรุงรัตนโกสินทร์นั้นน่าจะเริ่มมีขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และจะมีเพียงบางพระอารามเท่านั้นที่มีหลักฐานการเริ่มตั้งปรากฏชัด เช่น วัดสุทัศนเทพวราราม และวัดบวรนิเวศวิหารเป็นต้นประวัติพระพิธีธรรม๑๐พระอารามมีดังนี้ ๑. พระพิธีธรรมวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ตามหลักฐานปรากฏตามที่สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงมีพระวินิจฉัยว่ามีมาตั้งแต่สมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ต่อมาปีพุทธศักราช ๒๕๑๗ สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (ปุ่น ปุณฺณสิริ) สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ ๗ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๕๑๖ คณะสงฆ์วัดนี้ได้จัดให้มีการบำเพ็ญกุศล จึงได้จัดพระสงฆ์ขึ้นอีก ๕ สำรับ เพื่อผลัดเปลี่ยนกัน

บทที่ ๒ ประวัติพระพิธีธรรม ๑๐ พระอาราม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�

สวดทำนองหลวงถวายจนกระทั่งออกเมรุพระราชทานเพลิง ต่อมาในสมัยพระเดชพระคุณพระวิสุทธาธิบดี (สง่าปภสฺสโรป.ธ.๘)ได้แต่งตั้งพระพิธีธรรมขึ้นอย่างเป็นทางการซึ่งมีรายนามดังนี้ ๑) พระมหานิพนธ์เขมโกป.ธ.๗(พระศรีสมโพธิ)๕ ๒) พระครูพิพัฒน์บรรณกิจ(สว่างอคฺควีโร) ๓) พระสม าณโสภโณ ๔) พระเด่นดวง ต่อมาในพุทธศักราช๒๕๔๙พระมหานิพนธ์เขมโกป.ธ.๗ได้รับพระราชทานสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะ นามว่า พระศรีสมโพธิ(นิพนธ์ เขมโก ป.ธ.๗) พระเดชพระคุณพระธรรมปัญญาบดี เจ้าอาวาสรูปปัจจุบัน จึงมีการแต่งตั้งพระสงฆ์ขึ้นมาแทน คือ พระมหาวรวุฒิชิตธมฺโม ป.ธ.๗ สำหรับพระพิธีธรรมวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามตามที่ปฏิบัติหน้าที่ในปัจจุบันมีรายนามดังต่อไปนี้ ๑) พระครูสุนทรโฆสิต(สว่างอคฺควีโร)น.ธ.เอก ๒) พระปลัดสม าณโสภโณน.ธ.เอก ๓) พระมหาวรวุฒิชิตธมฺโมป.ธ.๗,สส.ม. ๔) พระมหาประจวบยุตฺตโยโคป.ธ.๘ ๕) พระปลัดชินวงษ์ปิยธโรน.ธ.เอก ๖) พระมหากิตติศักดิ์โคตมสิสฺโสป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๗) พระมหาวิจิตรนววฑฺฒโนป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๘) พระมหาณัฐสิทธิ์สุจิตฺโตป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๙) พระมหาชัยวัฒน์ชยวุฑฺโฒป.ธ.๗ ๑๐) พระศรายุวชิร าโณน.ธ.เอก

๕ปัจจุบันดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดหลักสี่เขตหลักสี่กรุงเทพมหานคร

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�0

บทสวดที่พระพิธีธรรมวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามใช้ในปัจจุบัน เป็นบทที่เรียกว่า พระอภิธรรม๗ คัมภีร์ หรือพระธรรมใหม่ในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามที่ใช้ในปัจจุบันได้แก่ทำนองกะทำนองเลื่อนและทำนองลากซุง ๒. พระพิธีธรรมวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ สันนิษฐานได้ว่าเป็นพระพิธีธรรมที่มีการสืบทอดกันมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่๑แต่หลักฐานการแต่งตั้งนั้นไม่มีปรากฏแน่ชัด สำหรับพระพิธีธรรมวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ตามที่ปฏิบัติหน้าที่ในปัจจุบันมีรายนามดังต่อไปนี้ ๑) พระครูสรวุฒิพิศิษฏ์ (เฉลียง จิตฺตธมฺโม) ประโยค๑-๒,น.ธ.เอก ๒) พระครูปลัดเนียมปภาโตน.ธ.โท ๓) พระครูธรรมธรจรัญสิทฺธิพโลน.ธ.เอก ๔) พระมหาประสิทธิ์สิริปญฺโ ป.ธ.๙,พธ.ม. ๕) พระสรัญญูวร าโณน.ธ.ตรี ๖) พระมหาดนัยเตชธมฺโมป.ธ.๖,น.ธ.เอก ๗) พระมหาเมธาวุธ ิตาโภป.ธ.๔,น.ธ.เอก ๘) พระชานนท์ชานนฺโทน.ธ.เอก ๙) พระธงชัยกิตฺติปญฺโ น.ธ.เอก

๑๐) พระมหาชลอ ิตาโภป.ธ.๔,น.ธ.เอก บทสวดที่พระพิธีธรรมวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ใช้ในปัจจุบัน เป็นบทที่เรียกว่า พระธรรมใหม่๖ ในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ที่ใช้ในปัจจุบัน ได้แก่ทำนองเลื่อนและทำนองลากซุง

๖ พระธรรมใหม่ มี ๗ บท คือ อาสวโคจฉกะ สัญโญชนโคจฉกะ คันถโคจฉกะ โอฆโคจฉกะ

โยคโคจฉกะนีวรณโคจฉกะและเวทนโคจฉกะ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

๓. พระพิธีธรรมวัดราชสิทธาราม จากคำบอกเล่าของพระเถระในวัดราชสิทธาราม นั้น เล่าให้ฟังว่า การสวดพระอภิธรรมทำนองหลวงเดิมมีทำนองอย่างไรไม่ทราบแน่ชัด แต่ทำนองที่ใช้สวดในปัจจุบันเป็นทำนองที่พระมงคลเทพมุนีเป็นผู้แต่งทำนองขึ้น ซึ่งอยู่ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทำนองที่แต่งขึ้นมาใหม่นั้นถูก ใช้ ในการบำเพ็ญพระราชกุศลพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวด้วยซึ่งพระสงฆ์ที่ได้รับการฝึกทำนองสวดจากพระมงคลเทพมุนีได้แก่พระอาจารย์เชื่อมพระม.ล.วรรณพระอาจาย์ชื้นพระอาจารย์ต่วนพระอาจารย์เจริญพระอาจารย์แถมสำหรับพระพิธีธรรมวัดราชสิทธารามที่ปฏิบัติหน้าที่ในปัจจุบันมีรายนามดังต่อไปนี้ ๑) พระครูกัลยาณสิทธิวัฒน์ (สมาน กลฺยาณธมฺโม)ผศ.,ป.ธ.๔,น.ธ.เอก,พ.ม.,พธ.บ.,M.Ed. ๒) พระครูสุนทรสิทธิการ (สุคนธ์ สุคนฺธธโร) ป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๓) พระมหามองอินฺทปญฺโ ป.ธ.๕,น.ธ.เอก,พธ.บ. ๔) พระมหาอภิวัฒน์อภิวฑฺฒโณป.ธ.๔,น.ธ.เอก ๕) พระมหาพรชัยกุสลจิตฺโตป.ธ.๕,น.ธ.เอก,พธ.บ. ๖) พระครูใบฎีกาจักรกฤษณ์จกฺกวโรน.ธ.เอก ๗) พระมหาหล่อ านุตฺตโรป.ธ.๕,น.ธ.เอก ๘) พระมหาโยธินโชติปญฺโ ป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๙) พระอำนาจศิริปุญฺโ บทสวดที่พระพิธีธรรมวัดราชสิทธารามใช้ในปัจจุบันเป็นบทที่เรียกว่าพระอภิธรรม๗คัมภีร์ ในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดราชสิทธารามที่ใช้ในปัจจุบันได้แก่ทำนองกะ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

๔. วัดระฆังโฆสิตาราม เป็นวัดที่มีพระพิธีธรรมมาตั้งแต่ยุคต้นกรุงรัตนโกสินทร์ เช่นเดียวกับวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามและวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ ซึ่งพระมหาปรีชา ปสนฺโน ป.ธ.๗ ได้เล่าให้ฟังว่า พระพิธีธรรมวัดระฆังโฆสิตาราม ตามที่ปฏิบัติหน้าที่ในอดีตมีรายนามดังต่อไปนี้ ๑) พระครูโฆสิตสมณคุณ(ผันติสฺสโร)๗

๒) พระครูปลัดพิกุล ิตวิริโย๘

๓) พระครูโฆสิตปริยัติคุณ(ประจวบขนฺติธโร)ป.ธ.๔๙

๔) พระครูสิริธรรมวิภูษิต(บรรเจิด) ๕) พระมหาทิมวิทิตธมฺโม ๖) พระครูวิมลธรรมธาดา(สวง) ๗) พระครูปลัดสมคิดสิริวฑฺฒโน ๘) พระมหาสมชายพุทฺธ าโณป.ธ.๗๑๐

๙) พระมหาสมคิดปิยวณฺโณป.ธ.๙

๗ ปัจจุบันดำรงตำแหน่งพระเทพประสิทธิคุณ๘ ปัจจุบันดำรงตำแหน่งพระครูโฆสิตสมณคุณ๙ ปัจจุบันดำรงตำแหน่งพระราชประสิทธิวิมล๑๐ปัจจุบันดำรงตำแหน่งพระบวรรังษี

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

ส่วนชุดที่ทำหน้าที่ในยุคปัจจุบันมีรายนามดังต่อไปนี้ ๑) พระมหาปรีชาปสนฺโนป.ธ.๗ ๒) พระครูปลัดธีรวัฒน์ (เผชิญ กวิวํโส) ประโยค ๑-๒,น.ธ.เอก ๓) พระครูธรรมธรองอาจ ฉนฺทธมฺโม ประโยค ๑-๒,น.ธ.เอก ๔) พะมหาวิเชียรติกฺขญาโณป.ธ.๙ ๕) พระมหาไพโรจน์รตนเมธีป.ธ.๘ ๖) พระมหาศิริพงษ์สิริวํโสป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๗) พระมหาสุพิศธมฺมคุตฺโตป.ธ.๘ สำหรับบทสวดที่พระพิธีธรรมวัดระฆังโฆสิตารามใช้ในปัจจุบัน เป็นบทที่เรียกว่า พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ พระธรรมใหม่บทสหัสสนัย ในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดระฆังโฆสิตารามที่ใช้ในปัจจุบันได้แก่ทำนองเลื่อน ๕. พระพิธีธรรมวัดจักรวรรดิราชาวาส มีที่มาที่ไปอย่างไรนั้นไม่มีปรากฏแน่ชัดซึ่งพระครูพิศาลสุนทรกิจ(สำราญ)เล่าว่าพระพิธีธรรมรุ่นอาจารย์ของท่านมี ๑)พระครูวินัยธรเปลี่ยน ๒)พระแม้นเมธาวโร ๓)พระครูใบฎีกาไสว ๔)พระครูปลัดสาคร

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

สำหรับพระพิธีธรรมวัดจักรวรรดิราชาวาส ตามที่ปฏิบัติหน้าที่ในปัจจุบันมีรายนามดังต่อไปนี้ ๑) พระครูพิศาลสุนทรกิจ(สำราญ)ป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๒) พระมหาพรชัยวร าโณป.ธ.๖,น.ธ.เอก ๓) พระครูปลัดเดชากวิวํโสป.ธ.๓,น.ธ.เอก,พธ.บ. ๔) พระมหาวีรศักดิ์ธมฺมธโชป.ธ.๙,ศษ.บ. ๕) พระมหาพนม ิตเมธีป.ธ.๔,น.ธ.เอก,พธ.บ. ๖) พระมหาวรวุฒิวรวิญฺญูป.ธ.๕,น.ธ.เอก ๗) พระมหาอดิศักดิ์มหิสฺสโรป.ธ.๔,น.ธ.เอก ๘) พระมหาศรชัยสุธมฺโมป.ธ.๗ สำหรับบทสวดที่พระพิธีธรรมวัดจักรวรรดิราชาวาสใช้ในปัจจุบันเป็นบทที่เรียกว่าพระอภิธรรม๗คัมภีร์พระธรรมใหม่ ในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดจักรวรรดิราชาวาสที่ใช้ในปัจจุบันได้แก่ทำนองกะและทำนองเลื่อน ๖. พระพิธีธรรมวัดอนงคารามซึ่งเป็นพระเถระที่มีพรรษากาลมากและเป็นพระพิธีธรรมชุดปัจจุบัน คือ พระครูปลัดบุญนาค เขมปญฺโ เล่าให้ฟังว่า ท่านได้รับการแต่งตั้งให้สวดพระอภิธรรมทำนองหลวงตั้งแต่พุทธศักราช ๒๕๐๐ และได้เล่าย้อนหลังไปว่า ก่อนหน้านี้ในสมัยท่านเจ้าประคุณสมเด็จพระพุฒาจารย์ (นวม) อดีตเจ้าอาวาส รูปที่ ๕ได้แต่งตั้งพระฐานานุกรมของท่านเองเป็นพระพิธีธรรม ได้แก่ พระครูศัพท์สุนทรพระครูอมรโฆสิต(ชลอ)พระครูอรรถโกศลและพระมหาสุพจน์สุวโจ ส่วนพระพิธีธรรมวัดอนงคาราม ตามที่ปฏิบัติหน้าที่ในปัจจุบันมีรายนามดังต่อไปนี้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

๑) พระครูปลัดบุญนาคเขมปญฺโ ป.ธ.๔,น.ธ.เอก,ศน.บ. ๒) พระมหาเมืองอินทร์อาภากโรป.ธ.๗,พธ.บ. ๓) พระมหาอำนาจสุภกิจฺโจป.ธ.๗ ๔) พระคำพันธ์ธมฺมวิริโยน.ธ.เอก ๕) พระครูสังฆรักษ์สุวิทย์สุมงฺคลิโกน.ธ.เอก ๖) พระมหาถนอมถิรจิตฺโตป.ธ.๙ ๗) พระมหาอำนวยเมตฺติโกป.ธ.๖,น.ธ.เอก ๘) พระมหาอุตส่าห์วิโรจโนป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๙) พระมหาวันชัยปญฺ าวโรป.ธ.๔,น.ธ.เอก ๑๐) พระปิยะณัฐปภสฺสโร บทสวดที่พระพิธีธรรมวัดอนงคารามใช้ในปัจจุบัน เป็นบทที่เรียกว่า พระธรรมใหม่ ในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดอนงคารามที่ใช้ในปัจจุบันได้แก่ทำนองกะและทำนองเลื่อน ๗. พระพิธีธรรมวัดสระเกศ จากคำบอกเล่าของพระครูธรรมธรบุญชู สิทฺธิปุญฺโ หัวหน้าพระพิธีธรรมชุดปัจจุบัน ว่า พระพิธีธรรมในอดีตที่มีพรรษากาลมีเพียงรูปเดียว คือ พระครูวิมลธรรมคุณ (ปลด)ซึ่งท่านได้เล่าให้ฟังว่าได้รับการแต่งตั้งพร้อมกันกับพระพิธีธรรมอีก๙วัดแต่ ไม่ทราบรายละเอี ยดว่ าช่ ว ง เวลาใด ต่ อมาในสมัยสมเด็ จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (อยู่ าโณทัย) หัวหน้าพระพิธีธรรมจะได้รับการแต่งตั้งชื่อว่าพระครูสรวุฒิพิศาลซึ่งมีอยู่หลายท่านเช่น พระครูสรวุฒิพิศาล (จ้อย) พระครูสรวุฒิพิศาล (จำปี) เป็นต้นสำหรับพระพิธีธรรมวัดสระเกศ ตามที่ปฏิบัติหน้าที่ในปัจจุบัน มีรายนามดังต่อไปนี้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

๑) พระครูธรรมธรบุญชู สิทฺธิปุญฺโ ป.ธ.๓, น.ธ.เอก,พ.ม.,พธ.บ.,ศศ.ม. ๒) พระมหากิจการ โชติปญฺฺโ ป.ธ.๔, น.ธ.เอก, พธ.บ.,พธ.ม. ๓) พระมหาฐิติรัชต์รตนปญฺฺโ น.ธ.เอก ๔) พระมหากฤษณะกิตฺติปญฺฺโ ป.ธ.๖,น.ธ.เอก ๕) พระมหาเชาวลิตชุติปญฺฺโ ป.ธ.๖,น.ธ.เอก,พธ.บ. ๖) พระมหาประเสริฐปญฺ าวโรป.ธ.๖,น.ธ.เอก,พธ.บ. ๗) พระมหาชาญณรงค์ชุติปญฺโ ป.ธ.๗ ๘) พระมหาประสงค์ณฏฺ ปญฺโ ป.ธ.๕,น.ธ.เอก ๙) พระมหากูลพันธ์กลฺยาณ าโณป.ธ.๔,น.ธ.เอก ๑๐) พระมหาวชิระ าณวชิโรป.ธ.๖,น.ธ.เอก ๑๑) พระมหาศิริวัฒน์ภูริปญฺโ ป.ธ.๖,น.ธ.เอก ๑๒) พระพงษ์พันธ์ปญฺ าวํโสประโยค๑-๒,น.ธ.เอก ๑๓) พระมหาศุภชัยสุ าโณป.ธ.๖,น.ธ.เอก ๑๔) พระมหาจักรกฤษจกฺก าโณป.ธ.๔,น.ธ.เอก,พธ.บ บทสวดที่พระพิธีธรรมวัดสระเกศใช้ในปัจจุบัน เป็นบทที่เรียกว่า พระธรรมใหม่ ในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดสระเกศที่ใช้ในปัจจุบันได้แก่ทำนองเลื่อนและทำนองสรภัญญะ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

๘. วัดสุทัศนเทพวราราม ได้รับการแต่งตั้งในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ ต่อมาในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ ได้กล่าวถึงพระพิธีธรรมไว้ในการเสด็จพระราชดำเนินถวายผ้าพระกฐิน ในวันพฤหัสบดี ขึ้น ๗ ค่ำเดือน๑๒ปีกุนจุลศักราช๑๒๓๗(พ.ศ.๒๔๑๘)เมื่อเสด็จถึงวัดทรงรับผ้าไตร เสด็จเข้าพระอุโบสถทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการพระรัตนตรัยแล้วพระราชทานเทียนอุโบสถปาฏิโมกข์แก่พระองค์เจ้าโสณบัณฑิตเพื่อนำไปถวายพระสงฆ์ เจ้าหน้าที่ได้กราบทูลจำนวนพระสงฆ์ในอารามให้ทรงทราบไว้ว่า พระราชาคณะ ๒ รูป พระฐานานุกรม ๙ รูปพระเปรียญ๓รูปพระพิธีธรรม๔รูปพระอันดับเรียนคันถธุระ๑๒รูปพระอันดับเรียนวิปัสสนาธุระ ๓๕ รูป พระอันดับเรียนสวดมนต์ ๘๖ รูปรวมพระสงฆ์ทั้งหมด๑๕๑รูปจากนั้นทรงประกอบพิธีถวายผ้าพระกฐินพระพิธีธรรมวัดสุทัศนเทพวราราม ในอดีตที่พอสืบค้นได้ มีรายนามพระพิธีธรรมดังต่อไปนี้ ๑) พระญาณโพธิ(เข็ม) ๒) พระครูศัพทสุนทร(เติม) ๓) พระครูอมรโฆสิต(จันทร์) ๔) พระครูวินัยธรสุนทร ๕) พระครูสมุห์แสวง ๖) พระครูประทีปกิจจาทร ๗) พระครูพิทักษ์ถิรธรรม ๘) พระครูสุวัฒนประสิทธิ์ ๙) พระมหาสุทัศน์

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

๑๐) พระมหาสุธน ๑๑) พระมหาเอราวัณ ๑๒) พระครูพิมนสรญาณ(ณรงค์เขมาราโม)๑๑

ส่วนพระพิธีธรรมในชุดปัจจุบันมีรายนามดังต่อไปนี้ ๑) พระครูสุนทรโชตยานุวัตร (ปราโมทย์ อกฺกโชติ)ประโยค๑-๒,น.ธ.เอก ๒) พระมหาดร.กรวิกอหึสโกป.ธ.๗ ๓) พระครูปลัดสัมพิพัฒนศีลาจารย์ (ดุสิต กุสลญฺญู)ป.ธ.๗ ๔) พระมหาคำแสนมงฺคลเสวีป.ธ.๖,น.ธ.เอก ๕) พระมหาสิงหาสํฆสิริป.ธ.๙ ๖) พระมหาอินศวรอคฺคปญฺโญป.ธ.๗ ๗) พระมหาประทวนอภโยป.ธ.๖,น.ธ.เอก สำหรับบทสวดที่พระพิธีธรรมวัดสุทัศนเทพวรารามใช้ในปัจจุบัน เป็นบทที่เรียกว่า พระธรรมใหม่ ในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดสุทัศนเทพวรารามที่ใช้ในปัจจุบัน ได้แก่ ทำนองสรภัญญะและทำนองกะ ๙. พระพิธีธรรมวัดบวรนิเวศวิหาร ได้รับการแต่งตั้งขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระราชดำริให้เปลี่ยนพระพิธีธรรมวัดโมลีโลกเป็นพระพิธีธรรมวัดบวรนิเวศวิหารแทน ต่อมาในสมัยท่านเจ้าประคุณสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรสเห็นว่าทำนองการสวดพระอภิธรรมของวัดนี้มีการสวดเล่นเสียงชวนเศร้าสลด จึงเป็นเหตุให้ไม่รับนิมนต์งานพระบรมราชานุเคราะห์

๑๑ปัจจุบันดำรงตำแหน่งพระพุทธมนต์วราจารย์

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

ตั้งแต่นั้นมาต่อมาเมื่อวันพุธที่๒มกราคมพุทธศักราช๒๕๕๑สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ได้สิ้นพระชนม์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารีซึ่ งทรงเสด็จพระราชดำเนินในการสวดพระอภิธรรมเป็นประจำมีพระประสงค์จะสดับพระพิธีธรรมวัดบวรนิเวศวิหาร จึงรับสั่งให้เจ้าหน้าที่กรมการศาสนาอาราธนามาสวดณพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระพิธีธรรมวัดบวรนิเวศวิหาร ตามที่ปฏิบัติหน้าที่ในปัจจุบันมีรายนามดังต่อไปนี้ ๑) พระมหาม.ร.ว.นันทวัฒน์ชยวฑฺฒโนป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๒) พระมหาพิสิฐพงศ์ปวิสิฏฺโ ป.ธ.๓,น.ธ.เอก ๓) พระมหาจินดา านจินฺโตป.ธ.๔,น.ธ.เอก ๔) พระเจริญสุภวุฑฺฒิโกประโยค๑-๒,น.ธ.เอก ๕) พระครูธรรมธรจเรพลประโยค๑-๒,น.ธ.เอก ๖) พระมหาประเสริฐปสิฏฺโ ป.ธ.๔,น.ธ.เอก ๗) พระมหาฉัตรชัยสุฉตฺตชโยป.ธ.๙ ๘) พระมหาศิลปะธมฺมสิปฺโปป.ธ.๗ ๙) พระเอกพลจิตพโลประโยค๑-๒,น.ธ.เอก ๑๐) พระสุชาติอภิชาโตประโยค๑-๒,น.ธ.เอก สำหรับบทสวดที่พระพิธีธรรมวัดบวรนิ เวศวิหารใช้ในปัจจุบันเป็นบทที่เรียกว่าพระอภิธรรมมัตถสังคหะ๑๒ซึ่งมี๙ปริจเฉทในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดบวรนิเวศวิหารที่ใช้ในปัจจุบันได้แก่ทำนองสรภัญญะ

๑๒ พระอภิธรรมมัตถสังคหะประกอบด้วย๙ปริจเฉทได้แก่จิตตสังคหวิภาคเจตสิกสังคหวิภาคปกิณณกสังคหวิภาค วิถีสังคหวิภาค วิถีมุตตสังคหวิภาค รูปสังคหวิภาค สมุจจยสังคหวิภาคปัจจยสังคหวิภาคและกัมมัฏฐานสังคหวิภาค

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

�0

๑๓ พระราชปริยัติดิลก และคณะ. ประวัติวัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร ๑๘๐ ปี ๒๕๕๑.หน้า๖๑-๖๓.

๑๐. พระพิธี ธรรมวัดประยุ รวงศาวาส เริ่ มมี ในสมัยที่พระธรรมไตรโลกาจารย์ (อยู่ อุตฺตรภทฺโท) ดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสรูปที่ ๑๑ ระหว่าง พ.ศ. ๒๔๕๔-๒๔๗๖ ได้เสนอขอแต่งตั้งคณะพระพิธีธรรมประจำพระอารามนี้๑๓ และได้รับฉันทานุมัติจากสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ให้มีคณะพระพิธีธรรมในวัดประยุรวงศาวาสเมื่อพุทธศักราช๒๔๕๙ พระพิธีธรรมวัดประยุรวงศาวาส พระสุนทรวิหารการ(เลื่อน อินทรพิบูลย์) ซึ่งเคยเป็นพระพิธีธรรม ได้เล่าว่า ในสมัยนั้นมีพระพิธีธรรมหลายรูป เช่น พระครูปลัดสุพจน์ (หลวงตาแพร เยื่อไม้)พระครูปลัดสุรินทร์ ผลวงศ์ พระปลัดเกษม พระมหาสำรวม อติเมโธพระสมุห์ถิร ถิรปญฺโ ส่วนพระพิธีธรรมชุดปัจจุบัน พระครูปลัดศีลวัฒน์ปรกฺกโมได้เล่าว่ามีรายนามพระพิธีธรรมดังต่อไปนี้ ๑) พระครูปลัดศีลวัฒน์(ทวีปปรกฺกโม) ๒) พระมหาบรรจงอาภากโรป.ธ.๔,น.ธ.เอก ๓) พระครูสมุห์ระวีเขมธมฺโมน.ธ.เอก ๔) พระสมุห์ประยูรอภิปุญฺโญน.ธ.เอก ๕) พระมหากิตติพลสนฺติพโล สำหรับบทสวดที่พระพิธีธรรมวัดประยุรวงศาวาสใช้ในปัจจุบัน เป็นบทที่เรียกว่า พระธรรมใหม่ ในส่วนของทำนองการสวดของพระพิธีธรรมวัดประยุรวงศาวาสที่ใช้ในปัจจุบันได้แก่ทำนองกะ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

การแต่งตั้งพระพิธีธรรม

แม้ว่าตำแหน่งพระพิธีธรรม จะเป็นตำแหน่งประจำพระอาราม

ก็ตาม แต่ในแนวปฏิบัติแล้วจำเป็นต้องแต่งตั้งพระสงฆ์ที่มีความรู้

ความสามารถ มีความชำนาญในการสวด กับทั้งต้องรู้ระเบียบปฏิบัติ

ในงานหลวงพระสงฆ์ที่จะมีคุณสมบัติดังกล่าวได้ต้องมีใจชอบต้องมีมานะ

อดทน ขยันในการฝึกหัดฝึกซ้อม เพื่อว่าในเวลาที่จะต้องไปปฏิบัติพิธีการ

พระศพศพในพระบรมราชานุเคราะห์พระราชานุเคราะห์พระอนุเคราะห์

จะได้ไม่ขัดข้อง การที่พระมหากษัตริย์มิได้โปรดพระราชทานตำแหน่ง

พระพิธีธรรมแก่พระสงฆ์รูปใดรูปหนึ่งก็เพื่อสะดวกในการเฟ้นหาพระสงฆ์

ที่มีความสามารถและชำนาญในการพิธี ปัจจุบันการแต่งตั้งพระสงฆ์

เป็นพระพิธีธรรมเป็นอำนาจของเจ้าอาวาสในพระอารามนั้นที่จะพิจารณา

พระสงฆ์ที่มีความรู้ ความสามารถ และความชำนาญในการสวด ไปยัง

สำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ เพื่อจัดสรรนิตยภัตถวาย

ในตำแหน่งพระพิธีธรรมประจำพระอาราม พระสงฆ์ที่รับนิตยภัต

ตำแหน่งนี้ มีจำนวนพระอารามละ ๔ รูป และเมื่อพระพิธีธรรม

ที่ได้รับแต่งตั้งย้ายไปอยู่ที่อื่น ลาออกจากตำแหน่ง ลาสิกขา มรณภาพ

เจ้าอาวาสก็จะพิจารณาคัดเลือกพระสงฆ์เป็นพระพิธีธรรมแทนรูป

ที่ขาดไป

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

อนึ่ง ในพระอารามหนึ่ง ๆ แม้จะมีพระพิธีธรรมประจำ

พระอารามได้เพียง๔ รูป แต่ก็มิได้ตัดสิทธิที่พระสงฆ์รูปอื่น ๆ จะฝึกหัด

สวดทำนองต่าง ๆ ที่พระพิธีธรรมสวด ทั้งนี้ก็ เพื่อสำหรับทดแทน

พระพิธีธรรมที่ขาดไปบ้าง เพื่อสืบทอดวิธีการและทำนองสวด

ของแต่ละพระอารามมิให้สูญหายไปกับกาลเวลา และเพื่อให้คงอยู่

เป็นมรดกทางวัฒนธรรม เป็นที่น่ ายินดีว่ า หลายพระอาราม

พระสงฆ์ฝึกหัดสวดทำนองได้คล่องแคล่วมากกว่า๔รูปขึ้นไป

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

ภารกิจของพระพิธีธรรม

แต่เดิมมาพระพิธีธรรมมีภารกิจหลายประการเป็นต้นว่า ๑.สวดอาฏานาฏิยปริตร ในการพระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์(พิธีตรุษ)ที่เรียกว่าสวดอัฏนาหรือสวดภาณยักษ์พิธีอาพาธพินาศ ๒.สวดภาณวาร คือ การสวดบทพระธรรมที่จัดเป็นหมวดหมู่เช่น สวดพระปริตร ๗ ตำนาน ๑๒ ตำนาน หรือสวดธรรมคาถาในพิธีพุทธาภิเษกเทวาภิเษกมังคลาภิเษกเป็นต้น ๓. สวดพระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ ในพิธีการศพ เช่นสวดประจำยาม คือ การสวดพระอภิธรรมตามธรรมเนียม ซึ่งแต่โบราณมีการสวดหนึ่งยาม สองยาม สามยาม สี่ยาม ในพิธีการพระศพ จะสวดตลอดสี่ยาม จึงเรียกว่าสวดประจำยาม การสวดพระอภิธรรมดังกล่าวปัจจุบันพัฒนาออกไปเป็นสวดพระอภิธรรมมัตถะสังคหะ ๙ ปริจเฉทสวดสหัสนัยสวดพระมาลัยบ้าง ๔. สวดพระอภิธรรมในเวลาเคลื่อนพระศพ เช่น สวดในการเชิญพระศพออกจากพระบรมมหาราชวังไปยังพระเมรุท้องสนามหลวงเป็นต้น ๕. สวดพระอภิธรรมหน้าไฟ คือ การสวดพระอภิธรรมในช่วงการพระราชทานเพลิงศพโดยสวดบนซ่างเมรุ๑๔สวดที่ซ่างสี่มุมเมรุ๑๕

๖.สวดจตุรเวท คือ การเจริญพระพุทธมนต์เจ็ดตำนานในวันพระ๘ค่ำ๑๔ค่ำ๑๕ค่ำที่หอศาสตราคมในพระบรมมหาราชวังเพื่อทำน้ำพระพุทธมนต์ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

๑๔ ซ่างเมรุเช่นเมรุหลวงวัดเทพศิรินทราวาส๑๕ ซ่างสี่มุมเมรุ เช่น พระเมรุมาศซึ่งสร้างที่ท้องสนามหลวง และเมรุลอยที่สร้างใช้ในการ

ฌาปนกิจศพต่างๆ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

บัญชีพระพิธีธรรมสวดจตุรเวท

ณ หอศาสตราคม ในพระบรมมหาราชวัง

ประจำปีพุทธศักราช ๒๕๕๔

เดือน วันที่

ขึ้น แรม เดือนทาง พระพิธีธรรม หมายเหตุ

(ค่ำ) (ค่ำ) จันทรคต ิ

มกราคม อังคารที่๔ - ๑๔ ๑ วัดอนงคาราม

พุธที่๑๒ ๘ - ๒ วัดอนงคาราม

พุธที่๒๓ - - - วัดอนงคาราม

พฤหัสบดีที่๓๐ - - - วัดอนงคาราม

กุมภาพันธ์ พฤหัสบดีที่๓ - ๑๕ ๒ วัดมหาธาตุฯ

ศุกร์ที่๑๑ ๘ - ๓ วัดมหาธาตุฯ

ศุกร์ที่๑๘ ๑๕ - ๓ วัดมหาธาตุฯ วันมาฆบูชา

เสาร์ที่๒๘ - ๘ ๓ วัดมหาธาตุฯ

มีนาคม ศุกร์ที่๔ - ๘ ๔ วัดสุทัศนเทพวราราม

เสาร์ที่๑๒ ๘ - ๔ วัดสุทัศนเทพวราราม

เสาร์ที่๑๙ ๑๕ - ๔ วัดสุทัศนเทพวราราม

อาทิตย์ที่๒๗ - ๘ ๔ วัดสุทัศนเทพวราราม

เมษายน อาทิตย์ที่๗ - ๑๕ ๔ วัดประยุรวงศาวาส

จันทร์ที่๑๑ ๘ - ๕ วัดประยุรวงศาวาส

จันทร์ที่๑๘ ๑๕ - ๕ วัดประยุรวงศาวาส

อาทิตย์ที่๒๖ - ๘ ๕ วัดประยุรวงศาวาส

พฤษภาคม จันทร์ที่๒ - ๑๔ ๕ วัดราชสิทธาราม

อังคารที่๑๐ ๘ - ๖ วัดราชสิทธาราม

อังคารที่๑๗ ๑๕ - ๖ วัดราชสิทธาราม วันวิสาขบูชา

พุธที่๒๕ - ๘ ๖ วัดราชสิทธาราม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

เดือน วันที่

ขึ้น แรม เดือนทาง พระพิธีธรรม หมายเหตุ

(ค่ำ) (ค่ำ) จันทรคต ิ

มิถุนายน พุธที่๑ - ๑๕ ๖ วัดพระเชตุพนฯ

พุธที่๙ ๘ - ๗ วัดพระเชตุพนฯ

พฤหัสบดีที่๑๖ ๑๕ - ๗ วัดพระเชตุพนฯ

ศุกร์ที่๒๔ - ๘ ๗ วัดพระเชตุพนฯ

พฤหัสบดีที่๓๐ - ๑๔ ๗ วัดพระเชตุพนฯ

กรกฎาคม ศุกร์ที่๘ ๘ - ๘ วัดระฆังโฆสิตาราม

ศุกร์ที่๑๕ ๑๕ - ๘ วัดระฆังโฆสิตาราม วันอาสาฬหบูชา

เสาร์ที่๒๔ - ๘ ๘ วัดระฆังโฆสิตาราม

เสาร์ที่๓๐ - ๑๕ ๘ วัดระฆังโฆสิตาราม

สิงหาคม อาทิตย์ที่๗ ๘ - ๙ วัดจักรวรรดิราชาวาส

อาทิตย์ที่๑๔ ๑๕ - ๙ วัดจักรวรรดิราชาวาส

จันทร์ที่๒๒ - ๘ ๘ วัดจักรวรรดิราชาวาส

อาทิตย์ที่๒๘ - ๑๔ ๙ วัดจักรวรรดิราชาวาส

กันยายน จันทร์ที่๗ ๘ - ๑๐ วัดสระเกศ

จันทร์ที่๑๒ ๑๕ - ๑๐ วัดสระเกศ

อังคารที่๒๐ - ๘ ๑๐ วัดสระเกศ

อังคารที่๒๗ - ๑๕ ๑๐ วัดสระเกศ

ตุลาคม พุธที่๕ ๘ - ๑๑ วัดอนงคาราม

พุธที่๑๒ ๑๕ - ๑๑ วัดอนงคาราม วันออกพรรษา

พฤหัสบดีที่๒๐ - ๘ ๑๑ วัดอนงคาราม

พุธที่๒๖ - ๑๔ ๑๑ วัดอนงคาราม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

��

ในปัจจุบันนี้ พระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท์ได้ถูกยกเลิกไปแล้ว

ภารกิจของพระพิธีธรรม คือ การสวดพระอภิธรรมในการพระศพ

และการศพในพระบรมราชานุเคราะห์พระราชานุเคราะห์พระอนุเคราะห์

การสวดจตุรเวทเพื่อทำน้ำพระพุทธมนต์และสวดในกรณีมีการพระราชพิธี

พิเศษเช่นพิธีเสกทำน้ำพระพุทธมนต์เป็นต้นตามที่ฝ่ายพิธีกองศาสนูปถัมภ์

กรมการศาสนาออกฎีกานิมนต์

เดือน วันที่

ขึ้น แรม เดือนทาง พระพิธีธรรม หมายเหตุ

(ค่ำ) (ค่ำ) จันทรคต ิ

พฤศจิกายน พฤหัสบดีที่๓ ๘ - ๑๒ วัดมหาธาตุฯ

พฤหัสบดีที่๑๐ ๑๕ - ๑๒ วัดมหาธาตุฯ วันลอยกระทง

ศุกร์ที่๑๘ - ๘ ๑๒ วัดมหาธาตุฯ

ศุกร์ที่๒๕ - ๑๕ ๑๒ วัดมหาธาตุฯ

ธันวาคม เสาร์ที่๓ ๘ - ๑ วัดสุทัศนเทพวราราม

เสาร์ที่๑๐ ๑๕ - ๑ วัดสุทัศนเทพวราราม

อาทิตย์ที่๑๘ - ๘ ๑ วัดสุทัศนเทพวราราม

เสาร์ที่๒๔ - ๑๕ ๑ วัดสุทัศนเทพวราราม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

27

บทที่ ๓ อุปกรณ์ในพิธีสวดพระอภิธรรม

การสวดพระอภิธรรมในพิธีการพระศพหรือพิธีงานศพ

ในพระบรมราชานุเคราะห์ พระราชานุเคราะห์ และพระอนุเคราะห์

จะต้องมีอุปกรณ์ในพิธีโดยเฉพาะ เมื่อได้เห็นอุปกรณ์ในพิธีการก็จะทราบ

ได้ทันทีว่าเป็นพิธีสวดพระอภิธรรมงานศพหลวงอุปกรณ์ต่างๆมีดังนี้

๑) สถานที่นั่งสวดเรียกว่าซ่าง๑๖(คดซ่างคดสร้างสร้างส้าง

สำซ่าง)พระแท่นเตียงสวดเตียงสวดอาสน์สงฆ์

๒) ตู้พระธรรม มี ๔ แบบ คือ ตู้ทองทึบ ตู้ประดับกระจก

ตู้ลายรดน้ำใหญ่และรดน้ำเล็ก

๓) คัมภีร์พระอภิธรรม

๔) พัดยศพระราชาคณะชั้นสามัญยกใช้ตั้งติดกับตู้พระอภิธรรม

๕) พัดยศพระพิธีธรรม ๔ ด้าม มีสีเหลือง สีแดง สีน้ำเงิน

และสีเขียว

๖) ที่บูชากระบะมุกสำหรับบูชาพระธรรม

๑๖ ซ่าง หมายถึง สิ่งปลูกสร้างชั่วคราวอย่างประรำ มียกพื้นอยู่ข้างใน สำหรับพระสงฆ์

นั่งสวดพระอภิธรรมตั้งอยู่๔มุมเมรุ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

28

อุปกรณ์ต่างๆมีระเบียบการใช้และข้อปฏิบัติที่แตกต่างกันไปดังนี้

๑. ซ่าง (สำซ่าง คดซ่าง) พระแท่นเตียงสวด เตียงสวด

อาสน์สงฆ์ เป็นสถานที่สำหรับพระพิธีธรรมนั่งสวดพระอภิธรรม ในงาน

พระศพณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท จะมีการตั้งพระแท่นเตียงสวด

๒ พระแท่นทางมุขด้านทิศเหนือ ในงานพระเมรุมาศที่ท้องสนามหลวง

จะมีที่สำหรับพระพิธีธรรมนั่งสวดพระอภิธรรมที่ด้านมุมของเมรุทั้ง๔มุม

พระเมรุ เรียกว่า ซ่างหรือซ่างเมรุ ในงานพระบรมราชานุเคราะห์

พระราชานุเคราะห์ พระอนุเคราะห์ที่จัดตามวัดต่าง ๆ จะมีอาสน์สงฆ์

เป็นที่นั่งสวดพระอภิธรรม แต่บางวัดก็มีเตียงสวดหรือมีซ่างด้วย เช่น

วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์และวัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามเป็นต้น

๒. ตู้พระธรรมใช้ในเวลาสวดโดยตั้งไว้ด้านหน้าพระพิธีธรรม

ตู้พระธรรมนี้มีระเบียบการใช้ในงานหลวงต่างๆคือ

๑) งานพระบรมศพและงานพระศพพระบรมวงศานุวงศ์

ชั้นเจ้าฟ้าขึ้นไปใช้ตู้พระธรรมทองทึบ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

29

๒)งานพระศพพระบรมวงศานุวงศ์ชั้นพระองค์ เจ้า

สมเด็จพระสังฆราชเจ้า สมเด็จพระสังฆราช และราชนิกุล ใช้ตู้พระธรรม

ประดับกระจก

๓) งานศพสมเด็จพระราชาคณะ และข้าราชการผู้ใหญ่

ระดับรัฐมนตรีขึ้นไปใช้ตู้พระธรรมลายรดน้ำใหญ่

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

30

๔) งานศพที่อยู่ในพระบรมราชานุเคราะห์พระราชานุเคราะห์

และพระอนุเคราะห์ใช้ตู้พระธรรมลายรดน้ำเล็ก

๓. คัมภีร์พระอภิธรรม แต่เดิมมาจะตั้งคัมภีร์พระอภิธรรม

ไว้บนตู้พระธรรม ในขณะที่สวดสันนิษฐานว่า เพื่อให้พระสงฆ์อ่านในเวลาสวด

เพื่อป้องกันความผิดพลาด ปัจจุบันนี้มิได้นำออกวางบนตู้พระธรรม

คงบรรจุอยู่ในตู้พระธรรม และพระพิธีธรรมก็มิได้อ่านคัมภีร์ในขณะสวด

แต่ประการใด และในการเชิญศพเวียนเมรุ พระสงฆ์จะนั่งเสลี่ยง

อ่านคัมภีร์พระอภิธรรม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

31

๔. พัดยศพระราชาคณะชั้นสามัญยก ใช้ตั้งติดตรงกลางตู้

พระธรรม เรื่องนี้มีที่มาอย่างไรไม่ปรากฏ แต่มีการสันนิษฐานว่าในการ

พระศพในกรณีที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าฯ

พระบรมราชินีนาถเสด็จมาทรงบำเพ็ญพระราชกุศลเป็นการส่วนพระองค์

พระสงฆ์ต้องถวายอดิเรก และพระสงฆ์ที่จะถวายอดิเรกได้ ต้องเป็น

พระราชาคณะ ต้องใช้พัดยศ เนื่องจากแต่ก่อนพระราชาคณะมีจำนวนน้อย

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

32

เมื่อถึงคราวจำเป็นรีบด่วน อาจทำให้ไม่สามารถหาพัดยศได้ทัน

จึ งจัดพัดยศมาตั้ ง เตรียมไว้ และเหตุที่ ใช้พัดยศพระราชาคณะ

ชั้นสามัญยก ซึ่งเป็นพัดยศพระราชาคณะชั้นต้นนี้ เพราะมีธรรมเนียมว่า

พระสงฆ์ที่มีสมณศักดิ์สูง สามารถใช้พัดยศสมณศักดิ์ชั้นต่ำกว่าได้

แต่พระสงฆ์จะใช้พัดยศที่สูงกว่าสมณศักดิ์ของตนมิได้ ปัจจุบันพระสมณศักดิ์

มีจำนวนมาก การสื่อสารตลอดทั้งยานพาหนะสะดวก เมื่อเกิด

มีกรณีดังกล่าว เจ้าหน้าที่สามารถนิมนต์พระราชาคณะมาได้ทันท่วงที

การตั้งพัดยศไว้คงถือตามธรรมเนียมเดิมและถือเป็นเอกลักษณ์งานหลวง

อีกประการหนึ่งด้วย

๕. พัดพระพิธีธรรม การสวดในงานพิธีศพต่าง ๆ พระสงฆ์

นิยมใช้พัดตั้ งตรงหน้าในขณะทำการสวด พระพิธี ธรรมมีพัด

ประจำตำแหน่งที่เรียกว่า พัดพระพิธีธรรม ใช้ตั้งตรงหน้าเวลาสวด

พัดพระพิธีธรรมนี้มีจำนวน๔ด้ามลักษณะเป็นพัดหน้านางแต่ละด้าม

มีสีต่าง ๆ กัน คือ สีเหลือง สีแดง สีน้ำเงิน และสีเขียว เป็นผ้าแพร

สีพื้นเหมือนกันทั้งสองด้าน ปักไหมทองเป็นลักษณะคล้ายรัศมีจากใจกลางพัด

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

33

ด้ามเป็นไม้ลักษณะตับคาบใบพัดไว้ ตรงกลางทำไม้เป็นแผ่นรูปวงกลมรี

แกะตัวอักษรด้วยมุกคำว่าพระพิธีธรรม แล้วฝังลงในเนื้อไม้ ยอดพัด

และส้นพัดเป็นงา(ปัจจุบันเปลี่ยนเป็นวัสดุคล้ายงาแล้ว)

พัดพระพิธีธรรมนี้ เมื่อใช้ในขณะสวดจะมีวิธีนั่งสวดและเรียงพัด

เป็น ๒ แบบ ได้แก่ เรียงตามลำดับศักดิ์ของพัดยศ และเรียงตามคู่

การเรียงตามลำดับศักดิ์ของพัด คือ สีเหลือง สีแดง สีน้ำเงิน และสีเขียว

ส่วนการเรียงตามคู่นั้นเริงอรรถวิบูลย์ได้กล่าวถึงลักษณะพัดพระพิธีธรรม

และการใช้ไว้ดังนี้

“...พัดยศพระพิธีธรรม มี ๔ ด้าม มีสีต่าง ๆ กันดังนี้

สีเหลืองสำหรับแม่คู่รูปที่ ๑สีแดงสำหรับแม่คู่รูปที่ ๒สีน้ำเงิน

เคียงแม่คู่รูปที่ ๑ สีเขียว เคียงแม่คู่รูปที่ ๒ เฉพาะพัดยศ

พระพิธีธรรมนี้ ตรงใจกลางพัดยศช่างสลักแกะด้วยมุกเป็นอักษรว่า

พระพิธีธรรมฝังอยู่”๑๗

การเรียงพัดพระพิธีธรรมและวิธีการนั่งสวดตามที่กล่าวถึง

ก็จะเป็นสีน้ำเงินสีเหลืองสีแดงและสีเขียวเพราะสีเหลืองกับสีแดงเป็นแม่คู่

นั่งอยู่ตรงกลาง ส่วนสีน้ำเงินเป็นลูกคู่ของสีเหลืองต้องนั่งด้านขวา

ของสีเหลือง สีเขียวเป็นลูกคู่ของสีแดงต้องนั่งด้านซ้ายของสีแดง ส่วนการใช้

พัดพระพิธีธรรมในพิธีการอื่น เช่น สดับปกรณ์ มาติกา บังสุกุล เป็นต้น

นิยมนั่งเรียงตามลำดับศักดิ์ของพัดยศ

๑๗ เริงอรรถวิบูลย์.เล่ม๑,๒๕๑๒.หน้า๔๕.อ้างถึงในพระครูกัลยาณสิทธิวัฒน์.๒๕๕๑.หน้า๙๕.

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

34

พระพิธีธรรมวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม

พระพิธีธรรมวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

35

พระพิธีธรรมวัดราชสิทธาราม

พระพิธีธรรมวัดระฆังโฆสิตาราม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

36

พระพิธีธรรมวัดจักรวรรดิราชาวาส

พระพิธีธรรมวัดอนงคาราม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

37

พระพิธีธรรมวัดสระเกศ

พระพิธีธรรมวัดสุทัศนเทพวราราม

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

38

พระพิธีธรรมวัดบวรนิเวศวิหาร

พระพิธีธรรมวัดประยุรวงศาวาส

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

39

บทที่ ๔ บทสวดและทำนองสวด

บทสวดที่พระพิธีธรรมใช้สวดในการพิธีต่าง ๆ นั้น แบ่งเป็น ๒ ประเภท คือ บทสวดในการพิธีมงคล คือ การสวดจตุรเวท ได้แก่ การสวดพระปริตร ๗ ตำนาน กับบทสวดในการพิธีอวมงคล คือ การสวดพระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ การสวดพระธรรมใหม่ การสวด พระอภิธรรมมัตถะสังคหะ และการสวดคาถาธรรมบรรยายแปล จะแสดงเนื้อหาของบทสวดต่าง ๆ พอเป็นตัวอย่าง ดังนี้

พระอภิธรรม ๗ คัมภีร ์พระธรรมสังคณ ี กุสลา ธมฺมา ธรรมทั้งหลาย ที่เป็นกุศล อกุสลา ธมฺมา ธรรมทั้งหลาย ที่เป็นอกุศล อพฺยากตา ธมฺมา ธรรมทั้งหลาย ที่เป็นอัพยากฤต กตเม ธมฺมา กุสลา ธรรมทั้งหลาย ที่เป็นกุศลเป็นไฉน ยสฺมึ สมเย ในสมัยใด กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ กุศลจิตที่เป็นกามาวจร

อุปฺปนฺนํ โหติ เกิดพร้อมด้วยโสมนัสเจตสิก โสมนสฺสสหคตํ ประกอบพร้อมด้วยปัญญาเจตสิก าณสมฺปยุตฺตํ ปรารภอารมณ์ คือ รูปารมฺมณํ วา รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ

สทฺทารมฺมณํ วา สิ่งที่มีอยู่ปรากฏอยู่

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

40

คนฺธารมฺมณํ วา ก็หรือว่า เรื่องราวใด ๆ ย่อมเกิดขึ้น

รสารมฺมณํ วา

โผฏฺ พฺพารมฺมณํ วา

ยํ ยํ วา ปนารพฺภ

ตสฺมึ สมเย ในสมัยนั้น

ผสฺโส โหติ ย่อมมีความกระทบกันและกัน

อวิกฺเขโป โหติ ย่อมมีความไม่ฟุ้งซ่าน

เย วา ปน ตสฺมึ สมเย ก็หรือว่า ในสมัยนั้น ย่อมมีสภาวะ

ที่ไม่มีรูปร่าง

อญฺเ ปิ อตฺถิ ปฏิจฺจ (จิตและเจตสิก) ซึ่งอาศัยกันและกัน

สมุปฺปนฺนา เกิดขึ้นพร้อมกัน

อรูปิโน ธมฺมา แม้เหล่าอื่น เหล่าใด

อิเม ธมฺมา กุสลา. สภาวะทั้งหลายเหล่านี้ คือ

ธรรมทั้งหลายที่เป็นกุศล

พระวิภังค์

ปญฺจกฺขนฺธา ขันธ์ ๕ คือ

รูปกฺขนฺโธ รูปขันธ์ (หมวดแห่งรูป ๒๘)

เวทนากฺขนฺโธ เวทนาขันธ์

สญฺ ากฺขนฺโธ สัญญาขันธ์

สงฺขารกฺขนฺโธ สังขารขันธ์

วิญฺ าณกฺขนฺโธ วิญญาณขันธ์

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

41

ตตฺถ กตโม รูปกฺขนฺโธ บรรดาขันธ์ ๕ นั้น รูปขันธ์เป็นไฉน

ยงฺกิญฺจิ รูปํ รูป อย่างใดอย่างหนึ่ง

อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ รูปอดีต รูปอนาคต รูปปัจจุบัน

อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา รูปภายใน หรือรูปภายนอก

โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา รูปหยาบ หรือรูปละเอียด

หีนํ วา ปณีตํ วา รูปเลว หรือรูปประณีต

ยํ ทูเร วา สนฺติเก วา รูปไกล หรือรูปใกล้ อย่างใด

ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญูหิตฺวา รูปนั้นทรงประมวลย่นย่อเข้ารวมกัน

อภิสงฺขิปิตฺวา

อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. นี้ ตรัสเรียกว่า รูปขันธ์ฯ

พระธาตุกถา

สงฺคโห อสงฺคโห ธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันได้

ธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันไม่ได้

สงฺคหิเตน อสงฺคหิตํ ธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันไม่ได้

กับธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันได้

อสงฺคหิเตน สงฺคหิตํ ธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันได้

กับธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันไม่ได้

สงฺคหิเตน สงฺคหิตํ ธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันได้

กับธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันได้

อสงฺคหิเตน อสงฺคหิตํ ธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันไม่ได้

กับธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากันไม่ได้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

42

สมฺปโยโค วิปฺปโยโค ธรรมะที่ประกอบกับธรรมอื่นได้

ธรรมะที่ไม่ประกอบกับธรรมะอื่น

สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตํ ธรรมะที่ไม่ประกอบกับธรรมอื่น

กับธรรมะที่ประกอบกับธรรมอื่นได้

วิปฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตํ ธรรมะที่ประกอบกับธรรมอื่นได้

อสงฺคหิตํ. ธรรมะที่สงเคราะห์เข้ากับธรรมอื่นไม่ได้

กับธรรมะที่ไม่ประกอบกับธรรมอื่น

พระปุคคลบัญญัติ

ฉ ปญฺ ตฺติโย บัญญัติ มี ๖ ประการ

ขนฺธปญฺ ตฺติ บัญญัติว่า ขันธ์

อายตนปญฺ ตฺติ บัญญัติว่า อายตนะ

ธาตุปญฺ ตฺติ บัญญัติว่า ธาตุ

สจฺจปญฺ ตฺติ บัญญัติว่า สัจจะ

อินฺทฺริยปญฺ ตฺติ บัญญัติว่า อินทรีย์

ปุคฺคลปญฺ ตฺติ บัญญัติว่า บุคคล

กิตฺตาวตา ปุคฺคลานํ บุคคลบัญญัติแห่งบุคคลทั้งหลาย

ปุคฺคลปญฺ ตฺติ มีเท่าไร

สมยวิมุตฺโต ท่านผู้หลุดพ้นจากกิเลส

โดยบำเพ็ญวิโมกข์ ๘ มาก่อน

อสมยวิมุตฺโต ท่านผู้หลุดพ้นจากกิเลส

โดยไม่บำเพ็ญวิโมกข์ ๘

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

43

กุปฺปธมฺโม ท่านผู้มีสมาบัติยังกำเริบ

เป็นธรรมดา (ปุถุชน)

อกุปฺปธมฺโม ท่านผู้มีสมาบัติไม่กำเริบ

เป็นธรรมดา (อริยบุคคล)

ปริหานธมฺโม ท่านผู้ยังเสื่อมจากสมาบัติ

เป็นธรรมดา

อปริหานธมฺโม ท่านผู้ไม่เสื่อมจากสมาบัติเป็นธรรมดา

เจตนาภพฺโพ ท่านผู้ยังต้องใส่ใจถึงสมาบัติเนือง ๆ

อนุรกฺขนาภพฺโพ ท่านผู้ยังต้องรักษาสมาบัติเนือง ๆ

ปุถุชฺชโน ท่านผู้ยังละสักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา

และสีลัพพตปรามาสไม่ได้

โคตฺรภู ท่านผู้ประกอบด้วยธรรมะ

ระหว่างชั้นบุคคล

ภยูปรโต ท่านผู้ยังยินดีพอใจอยู่ใกล้สิ่งที่เป็นภัย

อภยูปรโต ท่านผู้ไม่ยินดีพอใจอยู่ใกล้สิ่งที่เป็นภัย

ภพฺพาคมโน ท่านผู้สมควรก้าวลงสู่กุศลธรรม

อภพฺพาคมโน ท่านผู้ไม่สมควรก้าวลงสู่กุศลธรรม

นิยโต ท่านผู้มีคติแน่นอน (คนทำอนันตริยกรรม

๕ พวก นิยตมิจฉาทิฏฐิ

และพระอริยบุคคล ๘)

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

44

อนิยโต ท่านผู้มีคติยังไม่แน่นอน

ปฏิปนฺนโก ท่านกำลังปฏิบัติมรรค ๔

ผเลฏฺ ิโต ท่านผู้ดำรงอยู่แล้วในผล ๔

อรหา ท่านผู้เป็นพระอรหันต์

อรหตฺตาย ปฏิปนฺโน. ท่านผู้ปฏิบัติ เพื่อความเป็นพระอรหันต์ฯ

พระกถาวัตถ ุ

ปุคฺคโล อุปลพฺภติ ท่านย่อมกำหนดรู้บุคคลได้

โดยอรรถะที่แจ่มแจ้ง

สจฺฉิกตฺถปรมตฺเถนาติ และอรรถะที่ยอดเยี่ยม หรือ

อามนฺตา ถูกแล้ว

โย สจฺฉิกตฺโถ ปรมตฺโถ สภาวะใด มีอรรถะที่แจ่มแจ้ง

มีอรรถะที่ยอดเยี่ยม

ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ ตามสภาพนั้น ท่านย่อมกำหนดรู้

สจฺฉิกตฺถปรมตฺเถนาติ บุคคลนั้นได้ โดยอรรถะที่แจ่มแจ้ง

และอรรถะที่ยอดเยี่ยม

น เหวํ วตฺตพฺเพ ท่านไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

อาชานาหิ นิคฺคหํ ท่านจงรับรู้ถึงการถูกตำหนิ

หญฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ หากท่านย่อมกำหนดรู้บุคคลได้

โดยอรรถะที่แจ่มแจ้ง

สจฺฉิกตฺถปรมตฺเถน และอรรถะที่ยอดเยี่ยม ไซร้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

45

เตน วต เร วตฺตพฺเพ ด้วยเหตุนั้น หนอแล

ท่านจะต้องกล่าวว่า

โย สจฺฉิกตฺโถ ปรมตฺโถ สภาวะใด มีอรรถะที่แจ่มแจ้ง

มีอรรถะที่ยอดเยี่ยม

ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ ตามสภาพนั้น ท่านย่อมกำหนดรู้

บุคคลนั้นได้ โดยอรรถะที่แจ่มแจ้ง

สจฺฉิกตฺถปรมตฺเถนาติ และอรรถะที่ยอดเยี่ยม หรือ

มิจฺฉา. ข้อนั้น ผิดฯ

พระยมก

เย เกจิ กุสลา ธมฺมา ธรรมทั้งหลาย ที่เป็นกุศล

เหล่าใด เหล่าหนึ่ง

สพฺเพ เต กุสลมูลา ธรรมทั้งหลาย เหล่านั้น

ทั้งหมดมีกุศลเป็นมูล

เย วา ปน กุสลมูลา ก็หรือว่า ธรรมทั้งหลาย

เหล่าใดมีกุศลเป็นมูล

สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา ธรรมทั้งหลาย เหล่านั้น

ทั้งหมดเป็นกุศลธรรม

เย เกจิ กุสลา ธมฺมา ธรรมทั้งหลาย ที่เป็นกุศล

เหล่าใด เหล่าหนึ่ง

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

46

สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลา ธรรมทั้งหลาย เหล่านั้น

ทั้งหมดมีมูลเดียว คือ กุศลมูล

เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลา ก็หรือว่า ธรรมทั้งหลาย

เหล่าใดมีมูลเดียว คือ กุศลมูล

สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา. ธรรมทั้งหลาย เหล่านั้น

ทั้งหมดเป็นกุศลธรรม

พระมหาปัฏฐาน

เหตุปจฺจโย ธรรมที่เป็นเหตุทำให้เกิด

และช่วยสนับสนุน

อารมฺมณปจฺจโย ธรรมที่เป็นอารมณ์

และช่วยสนับสนุน

อธิปติปจฺจโย ธรรมที่เป็นใหญ่

และช่วยสนับสนุน

อนนฺตรปจฺจโย ธรรมที่เกิดขึ้นติดต่อกัน

และช่วยสนับสนุน

สมนนฺตรปจฺจโย ธรรมที่เกิดขึ้นติดต่อกันระหว่างมิได้

และช่วยสนับสนุน

สหชาตปจฺจโย ธรรมที่เกิดขึ้นพร้อมกัน

และช่วยสนับสนุน

อญฺ มญฺ ปจฺจโย ธรรมที่ช่วยสนับสนุนแก่กันและกัน

นิสฺสยปจฺจโย ธรรมที่อาศัยกันและกัน

และช่วยสนับสนุน

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

47

อุปนิสฺสยปจฺจโย ธรรมที่อาศัยซึ่งกันและกันได้แน่นอน

และช่วยสนับสนุน

ปุเรชาตปจฺจโย ธรรมที่เกิดก่อน

และช่วยสนับสนุนธรรมที่เกิดภายหลัง

ปจฺฉาชาตปจฺจโย ธรรมที่เกิดภายหลัง

และช่วยสนับสนุนธรรมที่เกิดก่อน

อาเสวนปจฺจโย ความเคยชินเป็นเครื่องช่วยสนับสนุน

กมฺมปจฺจโย การตั้งใจกระทำเป็นเครื่องช่วยสนับสนุน

วิปากปจฺจโย ผลแห่งกุศลกรรมและผลแห่งอกุศลกรรม

เป็นเครื่องช่วยสนับสนุน

อาหารปจฺจโย อาหาร ๔ เป็นเครื่องช่วยสนับสนุน

อินฺทฺริยปจฺจโย อินทรียธรรม ๒๒ เป็นเครื่องช่วยสนับสนุน

ฌานปจฺจโย การเพ่งอารมณ์เป็นเครื่องสนับสนุน

มคฺคปจฺจโย ธรรมที่เป็นดุจทางนำไปสู่สุคติ

ทุคติ และนิพพาน

และเป็นเครื่องช่วยสนับสนุน

สมฺปยุตฺตปจฺจโย ธรรมที่ประกอบกันพร้อมด้วยลักษณะ ๔

และช่วยสนับสนุน

วิปฺปยุตฺตปจฺจโย ธรรมที่ไม่ประกอบกันด้วยลักษณะ ๔

และช่วยสนับสนุน

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

48

อตฺถิปจฺจโย ธรรมที่มีอยู่ ยังไม่ดับไป

และช่วยสนับสนุน

นตฺถิปจฺจโย ธรรมที่ไม่มีอยู่ ดับไปแล้ว

และช่วยสนับสนุน

วิคตปจฺจโย ธรรมที่ปราศจากไปแล้ว ดับไปแล้ว

และช่วยสนับสนุน

อวิคตปจฺจโย. ธรรมที่ยังไม่ปราศจากไป ยังไม่ดับไป

และช่วยสนับสนุนฯ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

49

พระธรรมใหม่

เหตุโคจฉกะ

เหตู ธมฺมา ธรรมเป็นเหตุ

สเหตุกา ธมฺมา ธรรมมีเหตุ

อเหตุกา ธมฺมา ธรรมไม่มีเหตุ

เหตุสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยเหตุ

เหตุวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมวิปปยุตจากเหตุ

เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จ ธรรมเป็นเหตุและมีเหตุ

สเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู ธรรมมีเหตุ แต่ไม่เป็นเหตุ

เหตู เจว ธมฺมา ธรรมเป็นเหตุและสัมปยุต

เหตุสมฺปยุตฺตา จ ด้วยเหตุ

เหตุสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยเหตุ แต่ไม่เป็นเหตุ

น จ เหตุ

น เหตุ โข ปน ธมฺมา ธรรมไม่เป็นเหตุ แต่มีเหตุ

สเหตุกาปิ

(น เหตู โข ปน ธมฺมา) ธรรมไม่เป็นเหตุและไม่มีเหตุ

อเหตุกาปิ

จูฬันตรทุกะ

สปฺปจฺจยา ธมฺมา ธรรมมีปัจจัย

อปฺปจฺจยา ธมฺมา ธรรมไม่มีปัจจัย

สงฺขตา ธมฺมา ธรรมเป็นสังขตะ

อสงฺขตา ธมฺมา ธรรมเป็นอสังขตะ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

50

สนิทสฺสนา ธมฺมา ธรรมเห็นได้

อนิทสฺสนา ธมฺมา ธรรมที่เห็นไม่ได้

สปฺปฏิฆา ธมฺมา ธรรมที่กระทบได้

อปฺปฏิฆา ธมฺมา ธรรมที่กระทบไม่ได้

รูปิโน ธมฺมา ธรรมมีรูป

อรูปิโน ธมฺมา ธรรมไม่มีรูป

โลกิยา ธมฺมา ธรรมเป็นโลกิยะ

โลกุตฺตรา ธมฺมา ธรรมเป็นโลกุตตระ

เกนจิ วิญฺเ ยฺยา ธมฺมา ธรรมที่จิตบางอย่างรู้ได้

เกนจิ น วิญฺเ ยฺยา ธมฺมา ธรรมที่จิตบางอย่างรู้ไม่ได้

อาสวโคจฉกะ

อาสวา ธมฺมา ธรรมเป็นอาสวะ

โน อาสวา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นอาสวะ

สาสวา ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของอาสวะ

อนาสวา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นอารมณ์ของอาสวะ

อาสวสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยอาสวะ

อาสววิปฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมที่วิปปยุตจากอาสวะ

อาสวา เจว ธมฺมา สาสวา จ ธรรมเป็นอาสวะ

และเป็นอารมณ์ของอาสวะ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

51

สาสวา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของอาสวะ

โน จ อาสวา แต่ไม่เป็นอาสวะ

อาสวา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นอาสวะและสัมปยุตด้วยอาสวะ

อาสวสมฺปยุตฺตา จ

อาสวสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยอาสวะ

โน จ อาสวา แต่ไม่เป็นอาสวะ

อาสววิปฺปยุตฺตา โข ธรรมที่วิปปยุตจากอาสวะ

ปน ธมฺมา สาสวาปิ แต่เป็นอารมณ์ของอาสวะ

(อาสววิปฺปยุตฺตา โข ธรรมที่วิปปยุตจากอาสวะ

ปน ธมฺมา) อนาสวาปิ และไม่เป็นอารมณ์ของอาสวะ

สัญโญชนโคจฉกะ

สญฺโ ชนา ธมฺมา ธรรมเป็นสัญโญชน์

โน สญฺโ ชนา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นสัญโญชน์

สญฺโ ชนิยา ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของสัญโญชน์

อสญฺโ ชนิยา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นอารมณ์ของสัญโญชน์

สญฺโ ชนสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมที่สัมปยุตด้วยสัญโญชน์

สญฺโ ชนวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมที่วิปปยุตจากสัญโญชน์

สญฺโ ชนา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นสัญโญชน์

สญฺโ ชนิยา จ และเป็นอารมณ์ของสัญโญชน์

สญฺโ ชนา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นสัญโญชน์

สญฺโ ชนสมฺปยุตฺตา และสัมปยุตด้วยสัญโญชน์

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

52

สญฺโ ชนสมฺปยุตฺตา เจว ธรรมสัมปยุตด้วยสัญโญชน์

ธมฺมา โน จ สญฺโ ชนา แต่ไม่เป็นสัญโญชน์

สญฺโ ชนวิปฺปยุตฺตา โข ธรรมที่วิปปยุตจากสัญโญชน์

ปน ธมฺมา สญฺโ ชนิยาปิ แต่เป็นอารมณ์ของสัญโญชน์

(สญฺโ ชนวิปฺปยุตฺตา โข ธรรมที่วิปปยุตจากสัญโญชน์

ปน ธมฺมา) อสญฺโ ชนิยาปิ และไม่เป็นอารมณ์ของสัญโญชน์

คันถะโคจฉกะ

คนฺถา ธมฺมา ธรรมเป็นคันถะ

โน คนฺถา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นคันถะ

คนฺถนิยา ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของคันถะ

อคนฺถนิยา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นอารมณ์ของคันถะ

คนฺถสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยคันถะ

คนฺถวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมวิปปยุตจากคันถะ

คนฺถา เจว ธมฺมา คนฺถนิยา ธรรมเป็นคันถะ

และเป็นอารมณ์ของคันถะ

คนฺถนิยา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของคันถะ

โน คนฺถา แต่ไม่เป็นคันถะ

คนฺถา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นคันถะและสัมปยุตด้วยคันถะ

คนฺถสมฺปยุตฺตา จ

คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยคันถะ

โน จ คนฺถา แต่ไม่เป็นคันถะ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

53

คนฺถวิปฺปยุตฺตา โข ธรรมวิปปยุตจากคันถะ

ปน ธมฺมา คนฺถนิยาปิ แต่เป็นอารมณ์ของคันถะ

(คนฺถวิปฺปยุตฺตา โข ธรรมวิปปยุตจากคันถะ

ปน ธมฺมา) อคนฺถนิยาปิ และไม่เป็นอารมณ์ของคันถะ

โอฆโคจฉกะ

โอฆา ธมฺมา ธรรมเป็นโอฆะ

โน โอฆา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นโอฆะ

โอฆนิยา ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของโอฆะ

อโนฆนิยา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นอารมณ์ของโอฆะ

โอฆสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยโอฆะ

โอฆวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมวิปปยุตจากโอฆะ

โอฆา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นโอฆะ

โอฆนิยา จ และเป็นอารมณ์ของโอฆะ

โอฆนิยา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของโอฆะ

โน จ โอฆา แต่ไม่เป็นโอฆะ

โอฆา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นโอฆะและสัมปยุตด้วยโอฆะ

โอฆสมฺปยุตฺตา จ

โอฆสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยโอฆะ

โน จ โอฆา แต่ไม่เป็นโอฆะ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

54

โอฆวิปฺปยุตฺตา โข ธรรมวิปปยุตจากโอฆะ

ปน ธมฺมา โอฆนิยาปิ แต่เป็นอารมณ์ของโอฆะ

(โอฆวิปฺปยุตฺตา โข ธรรมวิปปยุตจากโอฆะ

ปน ธมฺมา) อโนฆนิยาปิ และไม่เป็นอารมณ์ของโอฆะ

โยคโคจฉกะ

โยคา ธมฺมา ธรรมเป็นโยคะ

โน โยคา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นโยคะ

โยคนิยา ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของโยคะ

อโยคนิยา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นอารมณ์ของโยคะ

โยคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยโยคะ

โยควิปฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมวิปปยุตจากโยคะ

โยคา เจว ธมฺมา โยคนิยา จ ธรรมเป็นโยคะ

และเป็นอารมณ์ของโยคะ

โยคนิยา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของโยคะ

โน จ โยคา แต่ไม่เป็นโยคะ

โยคา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นโยคะและสัมปยุตด้วยโยคะ

โยคสมฺปยุตฺตา จ

โยคสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยโยคะ

โน จ โยคา แต่ไม่เป็นโยคะ

โยควิปฺปยุตฺตา โข ธรรมวิปปยุตจากโยคะ

ปน ธมฺมา โยคนิยาปิ แต่เป็นอารมณ์ของโยคะ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

55

(โยควิปฺปยุตฺตา โข ธรรมวิปปยุตจากโยคะ

ปน ธมฺมา) อโยคนิยาปิ และไม่เป็นอารมณ์ของโยคะ

นีวรณโคจฉกะ

นีวรณา ธมฺมา ธรรมเป็นนิวรณ์

โน นีวรณา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นนิวรณ์

นีวรณิยา ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของนิวรณ์

อนีวรณิยา ธมฺมา ธรรมไม่เป็นอารมณ์ของนิวรณ์

นีวรณสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยนิวรณ์

อนีวรณิยา ธมฺมา ธรรมวิปปยุตจากนิวรณ์

นีวรณา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นนิวรณ์

นีวรณิยา จ และเป็นอารมณ์ของนิวรณ์

นีวรณิยา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นอารมณ์ของนิวรณ์

โน จ นีวรณา แต่ไม่เป็นนิวรณ์

นีวรณา เจว ธมฺมา ธรรมเป็นนิวรณ์

นีวรณสมฺปยุตฺตา จ และสัมปยุตด้วยนิวรณ์

นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา ธรรมสัมปยุตด้วยนิวรณ์

โน จ นีวรณา แต่ไม่เป็นนิวรณ์

นีวรณวิปฺปยุตฺตา โข ธรรมวิปปยุตจากนิวรณ์

ปน ธมฺมา นีวรณิยาปิ แต่เป็นอารมณ์ของนิวรณ์

(นีวรณวิปฺปยุตฺตา โข ธรรมวิปปยุตจากนิวรณ์

ปน ธมฺมา) อนีวรณิยาปิ และไม่เป็นอารมณ์ของนิวรณ์

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

56

พระอภิธรรมมัตถสังคหะ

ประณามคาถา (บทไหว้ครู)

นโม ตสฺสารหนฺตสฺส ข้าพเจ้านอบน้อมแต่พระผู้มีพระภาค

ภควนฺตสฺส สตฺถุโน ผู้เป็นพระศาสดา

สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสมยตฺโถ ผู้เป็นพระอรหันต์

โลกเชฏฺ สฺส ตาทิโน ตรัสรู้โดยชอบด้วยพระองค์เอง

ผู้เป็นผู้ประเสริฐในโลก

ผู้คงที่พระองค์นั้น

ปริจเฉทที่ ๑ : จิตตสังคหวิภาค

๑ สมฺมาสมฺพุทฺธมตุลํ ข้าพเจ้าขอนอบน้อมอภิวาท

สสทฺธมฺมคณุตฺตมํ ซึ่งพระสัมมาสัมพุทธเจ้าผู้มีพระคุณ

อันชั่งไม่ได้ พร้อมทั้งพระสัทธรรม

อภิวาทิย ภาสิสฺสํ และหมู่แห่งพระสงฆ์ผู้สูงสุดแล้ว

อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ จักกล่าวปกรณ์พระอภิธัมมัตถสังคหะ

๒ ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา อรรถแห่งพระอภิธรรม

จตุธา ปรมตฺถโต ที่พระผู้มีพระภาคตรัสไว้

ในพระอภิธรรมนั้น

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ โดยปรมัตถ์ทุกประการ มี ๔ อย่าง

นิพฺพานมีติ สพฺพถา คือ จิต เจตสิก รูป นิพพาน

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

57

๓ อฏฺ ธา โลภมูลานิ อกุศลจิต มี ๑๒ คือ

โทสมูลานิ จ ทฺวิธา โลภมูลจิต ๘

โมหมูลานิ จ เทฺวติ โทสมูลจิต ๒

ทฺวาทสากุสลา สิยุํ และโมหมูลจิต ๒

๔ สตฺตากุสลปากานิ อเหตุกจิตฺ ๑๘ คือ

ปุญฺ ปากานิ อฏฺ ธา อกุศลวิบากจิต ๗

กฺริยาจิตฺตานิ ตีณีติ กุศลวิบากจิต ๘

อฏฺ ารส อเหตุกา กิริยาจิต ๓

๕ ปาปาเหตุกมุตฺตานิ จิต ๕๙ หรือ ๙๑ บ้าง

โสภณานีติ วุจฺจเร ที่พ้นจากอกุศลจิตและอเหตุกจิต

เอกูนสฏฺ ี จิตฺตานิ ท่านเรียกว่า โสภณจิต

อเถกนวุตีปิ วา

๖ เวทนา าณสงฺขาร ผู้รู้กล่าว กุศลจิต วิบากจิต

เภเทน จตุวีสติ และกิริยาจิตฝ่ายสเหตุกกามาวจร

สเหตุกามาวจร ได้ ๒๔ โดยความต่าง

ปุญฺ ปากกฺริยา มตา แห่งเวทนา ญาณ และสังขาร

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

58

๗ กาเม เตวีสติ ปากานิ ในกามภพ กามาวจรจิต มี ๕๔

ปุญฺ าปุญฺ านิ วีสติ คือ วิบากจิต มี ๒๓

เอกาทส กฺริยา เจติ กุศลจิตกับอกุศลจิต ๒๐

จตุปญฺ าส สพฺพถาฯ และกิริยา ๑๑ จิต

๘ ปญฺจธา ฌานเภเทน รูปาวจรจิต

รูปาวจรมานสํ โดยความต่างแห่งฌาน มี ๕

ปุญฺ ปากกฺริยาเภทา โดยความต่างแห่งกุศล วิบาก และกิริยา

ตํ ปญฺจทสธา ภเว รูปาวจรจิตนั้น มี ๑๕

๙ อาลมฺพนปฺปเภเทน อรูปาวจรจิต มี ๔

จตุธารุปฺปมานสํ โดยประเภทแห่งอารมณ์

ปุญฺ ปากกฺริยาเภทา มีอีก ๑๒ โดยความต่างแห่งกุศล

ปุน ทฺวาทสธา ิตํ วิบากและกิริยา

๑๐ จตุมคฺคปฺปเภเทน โลกุตตรจิต (อนุตตรจิต) บัณฑิต

กล่าวไว้ ๘ คือ

จตุธา กุสฺลนฺตถา กุศลจิต ๔ โดยประเภทแห่งมรรค ๔

ปากนฺตสฺส ผลตฺตาติ และวิบากจิตก็มี ๔ เหมือนกัน

อฏฺ ธานุตฺตรํ มตํ เพราะเป็นผลแห่งมรรคนั้น

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

59

๑๑ ทฺวาทสากุสลาเนว อกุศลจิต มี ๑๒

กุสลาเนกวีสติ กุศลจิต มี ๒๑

ฉตฺตึเสว วิปากานิ วิบากจิต มีเพียง ๓๖

กฺริยาจิตฺตานิ วีสติ กิริยาจิต มี ๒๐

๑๒ จตุปญฺ าสธา กาเม บัณฑิตกล่าวจิตไว้ในกามภพ ๕๔

รูเป ปณฺณรสีริเย ในรูปภพ ๑๕

จิตฺตานิ ทฺวาทสารูเป ในอรูปภพ ๑๒

อฏฺ ธานุตฺตเร ตถา ในอนุตตรจิต ๘

๑๓ อิตฺถเมกูนนวุติปเภทํ บัณฑิตผู้มีปรีชาเห็นประจักษ์

ปน มานสํ ย่อมจำแนกจิตออกเป็น

เอกวีสสตํ วาถ ๘๙ บ้าง

วิภชนฺติ วิจกฺขณา ๑๒๑ บ้าง ด้วยประการนี้

๑๔ ฌานงฺคโยคเภเทน บัณฑิตกล่าวอนุตตรจิต (โลกุตตรจิต)

กเตฺวเกตนฺตุ ปญฺจธา ออกเป็นอย่างละ ๕

วุจฺจตานตฺตรํ จิตฺตํ โดยความต่างแห่งการประกอบด้วย

องค์ฌาน

จตฺตาฬีสวิธนฺติ จ และกล่าวว่ามี ๔๐

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

60

๑๕ ยถา จ รูปาวจรํ รูปาวจรจิตและอนุตตรจิต (โลกุตตรจิต)

คยฺหตานุตฺตรํ ตถา บัณฑิตถือเอาในความต่างแห่งฌาน

ป มาทิชฺฌานเภเท มีปฐมฌานเป็นต้นฉันใด

อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเม แม้อรูปฌานท่านก็ถือเอาในฌานที่ ๕

ฉันนั้น

๑๖ เอกาทสวิธํ ตสฺมา เพราะฉะนั้น แต่ละฌานมีปฐมฌาน

ป มาทิกมีริตํ บัณฑิตจึงได้กล่าวจิตไว้

ฌานเมเกกมนฺเต ตุ ฌานละ ๑๑

เตวีสติวิธํ ภเว แต่ในฌานที่สุด มี ๒๓

๑๗ สตฺตตึสวิธํ ปุญฺ ํ อนึ่ง กุศลจิต มี ๓๗

ทฺวิปญฺ าสวิธนฺตถา วิบากจิต มี ๕๒

ปากมิจฺจาหุ จิตฺตานิ ผู้รู้ทั้งหลายได้กล่าวจิตไว้ ๑๒๑

เอกวีสสตมฺพุธา ด้วยประการอย่างนี้

อิจฺจานุรุทฺธรจิเต ในปริจเฉทที่ ๑

ในพระอภิธัมมัตถสังคหะ

อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ที่พระอนุรุทธาจารย์ได้รจนาไว้

ป เม ปริจฺเฉทสฺมึ มี ๑๗ คาถา ด้วยประการอย่างนี ้

คาถา สตฺตรสาคตา ปริจเฉทที่ ๑ นี้ จบแล้วโดยย่อ

ป โม ปริจฺเฉโทยํ

สมาเสเนว นิฏฺ ิโต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

61

ปริจเฉทที่ ๒ : เจตสิกสังคหวิภาค

๑ เอกุปฺปาทนิโรธา จ ธรรม ๕๒ อย่าง ประกอบกับจิต

เอกาลมฺพนวตฺถุกา เกิดดับในที่เดียวกัน

เจโตยุตฺตา ทฺวิปญฺ าส มีอารมณ์และวัตถุอันเดียวกัน

ธมฺมา เจตสิกา มตา บัณฑิตเรียกว่า เจตสิก

๒ เตรสญฺ สมานา จ ธรรม ๕๒ อย่าง คือ

จุทฺทสากุสลา ตถา อัญญสมานา ๑๓

โสภณา ปญฺจวีสาติ อกุศล ๑๔

ทวิปญฺ าส ปวุจฺจเร และโสภณ ๒๕ (ท่านเรียกว่า เจตสิก)

๓ เตสํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ ต่อจากนี้ไป ข้าพเจ้าจะกล่าวถึง

ยถาโยคมิโต ปรํ การเกิดขึ้นพร้อมกัน แห่งเจตสิก

ทั้งหลายเหล่านั้น

จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ ที่ไม่แยกกันกับจิต

สมฺปโยโค ปวุจฺจติ ตามที่ประกอบได้ในจิตตุปบาททั้งหลาย

เฉพาะดวงหนึ่ง ๆ

๔ สตฺต สพฺพตฺถ ยุชฺชนฺติ สัพพสาธารณเจตสิก ๗ ย่อมประกอบ

ในจิตตุปบาททั้งปวง

ยถาโยคํ ปกิณฺณกา ปกิณณกเจตสิก ย่อมประกอบเข้าในจิต

ที่ประกอบตามสมควรแก่การประกอบ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

62

จุทฺทสากุสเลเสฺวว อกุศลเจตสิก ๑๔ ย่อมประกอบได้

เฉพาะในอกุศลจิต

โสภเณเสฺวว โสภณา โสภณเจตสิก ย่อมประกอบได้เฉพาะ

ในโสภณจิต (กุศลจิต) เท่านั้น

๕ ฉสฏฺ ี ปญฺจปญฺญาส ก็จิตตุปบาทเหล่านั้น

เอกาทส จ โสฬส ที่เว้นจากปกิณณกเจตสิก

สตฺตติ วีสติ เจว มี ๖๖, ๕๕, ๑๑, ๑๖, ๗๐ และ ๒๐

ปกิณฺณกวิวชฺชิตา

๖ ปญฺจปญฺ าส ฉสฏฺ ยฏ ฺ และ (จิตตุปบาทเหล่านั้น) ที่มีปกิณณก

สตฺตติ ติสตฺตติ เจตสิกมี ๕๕ ๖๖

เอกปญฺ าส เจกูน- ๗๘ ๗๓

สตฺตติ สปฺปกิณฺณกา ๕๑ และ ๖๙

๗ สพฺพาปุญฺเ สุ จตฺตาโร วิจิกิจฉาย่อมเป็นไปในวิจิกิจฉาจิตเท่านั้น

โลภมูเล ตโย กตา คือในอกุศลจิตทั้งหมด ท่านทำไว้

๔ เจตสิก

โทสมูเลสุ จตฺตาโร ในโลภมูลจิต ทำไว้ ๓ เจตสิก

สสงฺขาเร ทวยนฺตถา ในโทสมูลจิต ท่านทำไว้ ๔ เจตสิก

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

63

๘ วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉา อนึ่ง ในสสังขาริกจิตกระทำไว้ ๒ เจตสิก

จิตฺเต จาติ จตุทฺทส อกุศลเจตสิก ๑๔

ทฺวาทสากุสเลเสฺวว ประกอบลงได้ในกุศลจิต ๑๒ เท่านั้น

สมฺปยุชฺชนฺติ ปญฺจธา โดยอาการ ๕ อย่าง

๙ เอกูนวีสติ ธมฺมา ธรรม ๑๙

ชายนฺเตกูนสฏฺ ิยํ เกิดในจิต ๕๙

ตโย โสฬสจิตฺเตสุ ธรรม ๓ เกิดในจิต ๑๖

อฏฺ วีสติยํ ทวยํ ธรรม ๒ เกิดในจิต ๒๘

๑๐ ปญฺ าปกาสิตา ปัญญาท่านประกาศไว้ในจิต ๔๗

สตฺตจตฺตาฬีสวิเธสุปิ โสภณเจตสิกประกอบเฉพาะในโสภณจิต

สมฺปยุตฺตา จตุเธวํ เท่านั้น

โสภเณเสฺวว โสภณา โดยอาการ ๔ อย่าง ด้วยประการอย่างนี้

๑๑ อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจ- อิสสา (ความริษยา)

มัจฉริยะ (ความตระหนี่)

วิรติกรุณาทโย กุกกุจจะ (ความฟุ้งซ่าน)

วิรัติ (ความงดเว้น)

นานา กทาจิ มาโน จ และอัปปมัญญา มีกรุณา (ความสงสาร)

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

64

ถีนมิทฺธํ ตถา สห ในบางคราวเกิดมีต่างกัน และมานะ

(ความถือตัว) ก็เกิดในบางคราว อนึ่ง

ถีนมิทธะ (ความง่วงเหงาหาวนอน)

ก็เกิดร่วมกันในบางคราว

๑๒ ยถาวุตฺตานุสาเรน เจตสิกธรรมที่เหลือมีการประกอบ

แน่นอน

เสสา นิยตภาคิโน โดยทำนองตามที่กล่าวแล้ว

สงฺคหญฺจ ปวกฺขามิ ก็บัดนี้ข้าพเจ้าจักกล่าวประมวล

(สังคหะ)

เตสนฺทานิ ยถารหํ เจตสิกธรรมเหล่านั้นตามสมควร

๑๓ ฉตฺตึสานุตฺตเร ธมฺมา อนึ่ง มีการสงเคราะห์ในเจตสิกเหล่านั้น

ปญฺจตึส มหคฺคเต ด้วยการประกอบตามสมภพโดย

ประการ ๕ คือ

อฏฺ ตึสาปิ ลพฺภนฺติ ธรรม ๓๖ ได้ในอนุตตรจิต (โลกุตรจิต)

กามาวจรโสภเณ ธรรม ๓๕ ย่อมได้ในมหัคคตจิต

๑๔ สตฺตวีสตฺยปุญฺ มฺหิ ธรรมแม้ ๓๘ ย่อมได้ในกามาวจร-

โสภณจิต

ทฺวาทสาเหตุเกติ จ ธรรม ๒๗ ได้ในอกุศลจิต

ยถาสมฺภวโยเคน และธรรม ๑๒ ได้ในอเหตุกจิต

ปญฺจธา ตตฺถ สงฺคโห

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

65

๑๕ ฉตฺตึส ปญฺจตึสาถ ธรรมทั้งหลาย คือ ๓๖ ๓๕

จตุตฺตึส ยถากฺกมํ และ ๓๔ ๓๓ ๓๓ ตามลำดับ

เตตฺตึส ทฺวยมิจฺเจวํ ตั้งอยู่ในอนุตตรจิต (โลกุตรจิต)

ปญฺจธานุตฺตเร ิตา โดยอาการ ๕ อย่าง ด้วยประการอย่างนี ้

๑๖ ปญฺจตึส จตุตฺตึส ธรรมทั้งหลาย คือ ๓๕ ๓๔

เตตฺตึสาถ ยถากฺกมํ ๓๓ ๓๒ และ ๓๐ ตามลำดับ

ทวตฺตึส เจว ตึสาติ ตั้งอยู่ในมหัคคตจิต

ปญฺจธา ว มหคฺคเต โดยอาการเพียง ๕ อย่าง

ด้วยประการนี้

๑๗ อฏฺ ตึส สตฺตตึส ธรรมทั้งหลาย ๓๘ ๓๗ ๓๗

ทวยํ ฉตฺตึสกํ สุเภ ๓๖ มีอยู่ในสุภจิต

ปญฺจตึส จตุตฺตึส ธรรม ๓๕ ๓๔

ทวยํ เตตฺตึสกํ กฺริเย ๓๔ ๓๓ มีอยู่ในกริยาจิต

๑๘ เตตฺตึส ปาเก ทวตฺตึส ธรรม ๓๓ มีในวิบากจิต

ทวเยกตึสกํ ภเว ธรรม ๓๒ ๓๒ และ ๓๑

สเหตุกามาวจร มีในกุศลจิต วิบากจิต และกิริยาจิต

ปุญฺ ปากกฺริยามเน ในฝ่ายสเหตุกามาวจร

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

66

๑๙ น วิชฺชนฺเตตฺถ วิรตี ในจิตเหล่านั้น วิรัติทั้งหลาย

กฺริเยสุ จ มหคฺคเต ไม่มีในกิริยาจิต และมหัคคตจิต

อนุตฺตเร อปฺปมญฺ า อัปปมัญญามีในอนุตตรจิต

กามปาเก ทฺวยํ ตถา วิรัติและอัปปมัญญาทั้งสอง

มีในกามาวจรจิตและวิบากจิต

๒๐ อนุตฺตเร ฌานธมฺมา ฌานธรรมมีแตกต่างออกไปใน

อนุตตรจิต

อปฺปมญฺ า จ มชฺฌิเม อัปปมัญญาและฌานธรรมมีใน

มหัคคตจิตชนิดปานกลาง

วิรตี าณปีติ จ วิรัติ ญาณ ปีติ และอัปปมัญญา

ปริตฺเตสุ วิเสสกา มีแปลกออกไปในพวกกามาวจรจิต

๒๑ เอกูนวีสฏฺ ารส ธรรมทั้งหลาย คือ ๑๙ ๑๘

วีเสกวีส วีสติ ๒๐ ๒๑ ๒๐

พาวีส ปณฺณรสาติ ๒๒ ๑๕ ตั้งอยู่ในอกุศลจิต

สตฺตธากุสเล ิตา โดยอาการ ๗ อย่าง

๒๒ สาธารณา จ จตฺตาโร ธรรม ๑๔ อย่างเหล่านี้ คือ

สมานา จ ทสาปเร สาธารณเจตสิก ๔

จุทฺทเสเต ปวุจฺจนฺติ อัญญสมานาเจตสิกอีก ๑๐

สพฺพากุสลโยคิโน ท่านเรียกว่า มีการประกอบในอกุศลจิต

ทั้งปวง

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

67

๒๓ ทฺวาทเสกาทส ทส ในอเหตุจิตตุปบาทจิต ๑๘

สตฺต จาติ จตุพฺพิโธ มีการสังเคราะห์ ๔ อย่าง คือ

อฏฺ ารสาเหตุเกสุ ธรรม ๑๒ ๑๑ ๑๐ และ ๗

จิตฺตุปฺปาเทสุ สงฺคโห

๒๔ เหตุเกสุ สพฺพตฺถ ธรรม ๗ ที่เหลือ

สตฺต เสสา ยถารหํ ประกอบได้ในอเหตุจิตตุปปาททั้งหมด

อิติ วิตฺถารโต วุตฺตา ตามสมควร สังคหะ ๓๓ อย่าง

เตตฺตึสวิธสงฺคหา ท่านกล่าวไว้โดยพิสดาร อย่างนี้

๒๕ อิตฺถํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ นักศึกษาทราบสัมประโยค

สมฺปโยคญฺจ สงฺคหํ และสังคหะแห่งเจตสิกที่ไม่แยกกัน

กับจิต

ตฺวา เภทํ ยถาโยคํ อย่างนี้แล้ว พึงยกความต่าง

แสดงประเภท

จิตฺเตน สมมุทฺทิเส ให้เสมอกับจิต ตามสมควร

แก่อันประกอบฉะนี้แล

๒๖ อิจฺจานุรุทฺธรจิเต ในปริจเฉทที่ ๒

อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ในพระอภิธัมมัตถสังคหะ

ทุติเย ปริจฺเฉทสฺมึ ที่พระอนุรุทธาจารย์ได้รจนาไว ้

คาถาโย ปญฺจวีสติ มี ๒๕ คาถา ด้วยประการฉะนี้

ทุติโย ปริจฺเฉโทยํ ปริจเฉทที่ ๒ นี้ จบแล้วโดยย่อแล

สมาเสเนว นิฏฺ ิโต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

68

ปริจเฉทที่ ๓ : ปกิณณกสังคหวิภาค

๑ สมฺปยุตฺตา ยถาโยคํ ธรรม คือ จิตและเจตสิก ๕๓

เตปญฺ าส สภาวโต ประกอบกันตามสมควรแก่การประกอบ

จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา โดยสภาพ บัดนี้ ข้าพเจ้าจะนำ

การสงเคราะห์

เตสนฺทานิ ยถารหํ ธรรมเหล่านั้นมา

๒ เวทนาเหตุโต กิจฺจ- โดยเวทนา เหตุ กิจ

ทวาราลมฺพนวตฺถุโต ทวาร อารมณ์ และวัตถุ

จิตฺตุปฺปาทวเสเนว ด้วยอำนาจแห่งจิตตุปบาทนั่นแล

ตามสมควร

สํคโห นาม นียเต

๓ สุขํ ทุกฺขมุเปกฺขาติ ในเวทนาสังคหะนั้น เวทนา มี ๓ ชนิด

ติวิธา ตตฺถ เวทนา คือ สุข ทุกข์ และอุเบกขา

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ โดยประเภทมี ๕

อิติ เภเทน ปญฺจธา คือ โสมนัส และโทนัส

๔ สุขเมกตฺถ ทุกฺขญฺจ ในเวทนาเหล่านี้ สุขและทุกข์ตั้งอยู่

ในจิตดวงเดียว

โทมนสฺสํ ทวเย ิตํ โทมนัสตั้งอยู่ในจิต ๒

ทฺวาสฏฺ ีสุ โสมนสฺสํ โสมนัสตั้งอยู่ในจิต ๖๒

ปญฺจปญฺ าสเกตรา อุเบกขาตั้งอยู่ในจิต ๕๕

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

69

๕ โลโภ โทโส จ โมโห จ เหตุที่เป็นอกุศล มี ๓ คือ

เหตู อกุสลา ตโย โลภะ โทสะ และโมหะ

อโลภาโทสาโมหา จ เหตุที่เป็นกุศลและอัพยากฤตก็มี ๓

เหมือนกัน คือ

กุสลาพฺยากตา ตถา อโลภะ อโทสะ และอโมหะ

๖ อเหตุกฏฺ ารเสก ท่านกล่าวจิตที่เป็นอเหตุกไว้ ๑๘

เหตุกา เทฺว ทฺวิวีสติ ที่เป็นเอกเหตุกะ ๒

ทุเหตุกา มตา สตฺต ที่เป็นทุเหตุกะ ๒๒

จตฺตาฬีส ติเหตุกา ที่เป็นติเหตุกะ ๔๗

๗ ปฏิสนฺธาทโย นาม จิตตุปบาทที่ชื่อว่า ปฏิสนธิ เป็นต้น

กิจฺจเภเทน จุทฺทส พระผู้มีพระภาคตรัสไว้ ๑๔ อย่าง

โดยความต่าง

ทสธา านเภเทน แห่งกิจ

จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา และ ๑๐ อย่าง โดยความต่างแห่งฐาน

๘ อฏฺ สฏฺ ี ตถา เทฺว จ บัณฑิตพึงแสดงจิตที่มีกิจ ๑ และ

ฐาน ๑

นวฏฺ เทฺว ยถากฺกมํ ที่มีกิจ ๒ และฐาน ๒ ที่มีกิจ ๓ และ

ฐาน ๓

เอกทฺวิติจตุปญฺจ- ที่มีกิจ ๔ และฐาน ๔ ที่มีกิจ ๕ และ

ฐาน ๕

กิจฺจฏฺ านานิ นิทฺทิเส คือ จิต ๖๘ ๒ ๙ ๘ และ ๒ ตามลำดับ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

70

๙ เอกทฺวาริกจิตฺตานิ บัณฑิตพึงแสดงจิตที่เป็นไปในทวาร

เดียว ๑

ปญฺจ ฉทฺวาริกานิ จ ที่เป็นไปในทวารทั้งห้า ๑ ที่เป็นไป

ในทวารทั้งหก ๑

ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ ที่เป็นไปในทวารทั้งหกบางคราว

พ้นจากทวาร ๑

วิมุตฺตานิ จ สพฺพถา ที่พ้นจากทวาร โดยประการทั้งปวง ๑

๑๐ ฉตฺตึสติ ตถา ตีณิ โดยประการ ๕ อย่าง คือ

เอกตฺตึส ยถากฺกมํ จิต ๓๖ ๓

ทสธา นวธา เจติ ๓๑ ๑๐ และ ๙ ตามลำดับ

ปญฺจธา ปริทีปเย

๑๑ ปญฺจวีส ปริตฺตมฺหิ ในอาลัมพนสังคหะนั้น

ฉ จิตฺตานิ มหคฺคเต มีการสงเคราะห์โดยอาการ ๗ อย่าง

เอกวีสติ โวหาเร คือ ในอารมณ์ที่เป็นกามาวจรได้จิต ๒๕

อฏฺ นิพฺพานโคจเร ในอารมณ์ที่เป็นมหัคคหะได้จิต ๖

๑๒ วีสานุตฺตรมุตฺตมฺหิ ในอารมณ์ที่เป็นบัญญัติได้จิต ๒๑

อคฺคมคฺคผลุชฺชิเต ในอารมณ์คือนิพพานได้จิต ๘

ปญฺจ สพฺพตฺถ ฉ เจติ ในอารมณ์ที่พ้นจากโลกุตตระได้จิต ๒๐

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

71

สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโห ในอารมณ์ทั้งหมด เว้นอรหัตตมรรค

อรหัตตผลได้จิต ๕ ในอารมณ์ทุกอย่าง

ได้จิต ๖

๑๓ ฉวตฺถุนิสฺสิตา กาเม มโนวิญญาณธาตุ ๗ อาศัยวัตถุหก

สตฺต รูเป จตุพฺพิธา ท่านกล่าวไว้ในกามภพ

ติวตฺถุนิสสิตารุปฺเป มโนวิญญาณธาตุ ๔ อาศัยวัตถุสาม

ธาเตฺวกานิสฺสิตา มตา ท่านกล่าวไว้ในรูปภพ มโนวิญญาณ

อย่างเดียวไม่อาศัย ท่านกล่าวไว้

ในอรูปภพ

๑๔ เตจตฺตาฬีส นิสฺสาย จิต ๔๓ อาศัยวัตถุเกิด วิญญาณธาตุ ๔๒

เทฺวจตฺตาฬีส ชายเร อาศัยวัตถุเกิดบ้าง ไม่อาศัยบ้าง

อนิสฺสาย จ นิสฺสาย มโนวิญญาณธาตุที่เป็นอรูปวิบาก

ไม่อาศัยวัตถุ

ปาการุปฺปา อนิสฺสิตา เกิดเลย

อิจฺจานุรุทฺธรจิเต ในปริจเฉทที่ ๓

อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ในพระอภิธัมมัตถสังคหะ

ตติเย ปริจฺเฉทสฺมึ ที่พระอนุรุทธาจารย์ได้รจนาไว้

คาถา โหนฺติ จตุทฺทส มี ๑๔ คาถา

ตติโย ปริจฺเฉโทยํ ปริจเฉทที่ ๓ นี้ จบลงโดยย่อแล

สมาเสเนว นิฏฺ ิโต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

72

ปริจเฉทที่ ๔ : วิถีสังคหวิภาค

๑ จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวํ ข้าพเจ้ากระทำการสงเคราะห์ซึ่ง

จิตตุปบาท

กตฺวา สงฺคหมุตฺตรํ อันยอดยิ่ง

ภูมิปุคฺคลเภเทน ด้วยประการอย่างนี้แล้ว จักกล่าวกถา

ปุพฺพาปรนิยามิตํ อันมีชื่อว่า ปวัตติสังคหะ

๒ ปวตฺติสงฺคหํ นาม ที่ท่านกำหนดด้วยจิตดวงก่อนและ

ดวงหลัง

ปฏิสนธิปฺปวตฺติยํ โดยความต่างแห่งภูมิและบุคคล

ปวกฺขามิ สมาเสน ในปฏิสนธิกาลและปวัตติกาล

ยถาสมฺภวโต กถํ ตามสมควรแก่ความเป็นไปโดยย่อ

๓ วิถีจิตฺตานิ สตฺเตว ในทวารทั้ง ๕ มีวิถีจิตเพียง ๗

จิตฺตุปฺปาทา จตุทฺทส มีจิตตุปบาท ๑๔

จตุปญฺ าส วิตฺถารา โดยพิสดารมี ๕๔

ปญฺจทฺวาเร ยถารหํ ตามสมควร

๔ วิถีจิตฺตานิ ตีเณว ในมโนทวารนี้

จิตฺตุปฺปาทา ทเสริตา บัณฑิตกล่าววิถีจิตไว้เพียง ๓

วิตฺถาเรน ปเนตฺเถก- จิตตุปบาทไว้ ๑๐

จตฺตาฬีส วิภาวเย แต่โดยพิสดารท่านประกาศจิตตุปบาท

ไว้ถึง ๔๑

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

73

๕ ทวตฺตึส สุขปุญฺ มฺหา อัปปนา ๓๒ เกิดจากบุญประกอบด้วย

ความสุข

ทวาทโสเปกฺขกา ปรํ อัปปนา ๑๒ เกิดต่อจากอุเบกขา

สุขิตกฺริยาโต อฏฺ อัปปนา ๘ เกิดจากกิริยามีความสุข

ฉ สมฺโภนติ อุเปกฺขกา อัปปนา ๖ เกิดต่อจากอุเบกขา

๖ ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ อัปปนาของพวกปุถุชนและ

กามปุญฺ ติเหตุโต ของพระเสขะเกิดจาก

ติเหตุกกามาวจรกุศล

ติเหตุกามกฺริยโต ของท่านผู้ปราศจากราคะ

วีตราคานมปฺปนา เกิดจากติเหตุกามาวจรกิริยา

๗ กาเม ชวนสตฺตาลมฺ- ในกามภพ

พนานํ นิยเม สติ เมื่อมีความนิยมชวนะสัตว์และอารมณ์

วิภูเตติมหนฺเต จ ท่านกล่าวตทาลัมพนะไว้

ตทาลมฺพนมีริตํ แต่ในวิภูตารมณ์และอภิมหันตารมณ์

เท่านั้น

๘ สตฺตกฺขตฺตุํ ปริตฺตานิ กามาวจรชวนะบัณฑิตกล่าวไว้ ๗ ครั้ง

มคฺคาภิญฺ า สกึ มตา มรรคชวนะและอภิญญาชวนะ

กล่าวไว้ครั้งเดียว

อวเสสานิ ลพฺภนฺติ แต่ท่านได้ชวนะที่เหลือแม้เป็นอันมาก

ชวนานิ พหูนิปิ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

74

๙ อเสกฺขานํ จตุจตฺตา- บัณฑิตแสดงวิถีจิตของพระอเสขะ

ไว้ ๔๔

ฬีส เสกฺขานมุทฺทิเส ของพระเสขะแสดงไว้ ๕๖

ฉปฺปญฺ าสาวเสสานํ ของบุคคลที่เหลือแสดงได้ ๕๔

จตุปญฺ าส สมฺภวา ตามสมควรแก่การสมภพ (เกิด)

๑๐ อสีติ วิถีจิตฺตานิ ในกามภพมวิถีจิตได้ ๘๐

กาเม รูเป ยถารหํ ในรูปภพมีวิถีจิตได้ ๖๔ ตามสมควร

จตุสฏฺ ี ตถารูเป อนึ่ง ในรูปภพ มีวิจิตได้ ๔๒

เทฺวจตฺตาฬีส ลพฺภเร

อิจฺจานุรุทฺธรจิเต ในปริจเฉทที่ ๔

อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ในพระอภิธัมมัตถสังคหะ

จตุตฺเถ ปริจฺเฉทสฺมึ ที่พระอนุรุทธาจารย์ได้รจนาไว้

คาถา ทเสว จาคตา มี ๑๐ คาถาเท่านั้น

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทยํ ปริจเฉทที่ ๔ นี้ จบลงโดยย่อแล

สมาเสเนว นิฏฺ ิโต

ปริจเฉทที่ ๕ : วิถีมุตตสังคหวิภาค

๑ วิถีจิตฺตวเสเนวํ สังคหะที่ชื่อว่า ปวัตติสังคหะ

ปวตฺติยมุทีริโต ซึ่งข้าพเจ้าได้กล่าวไว้แล้วในปวัตติกาล

ปวตฺติสงฺคโห นาม ด้วยอำนาจแห่งวิถีจิตอย่างนั้น

สนฺธิยนฺทานิ วุจฺจติ บัดนี้ ข้าพเจ้าจะกล่าวในปฏิสนธิกาล

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

75

๒ ปุถุชฺชนา น ลพฺภนฺติ พวกปุถุชนก็ด ี

สุทฺธาวาเสสุ สพฺพถา พระโสดาบันก็ดี

โสตาปนฺนา จ สกิทา- พระสกิทาคามีก็ดี

คามิโน จาปิ ปุคฺคลา ย่อมไม่ได้ในชั้นสุทธาวาส

แม้โดยประการทั้งปวง

๓ อริยา โนปลพฺภนฺติ พระอริยเจ้าทั้งหลาย

อสญฺ าปายภูมิสุ ย่อมไม่ได้ในอบายภูมิ

เสสฏฺ าเนสุ ลพฺภนฺต ิ และอสัญญาภูมิและผู้ที่ไม่ใช่พระอริยเจ้า

อริยานริยาปิ จ และผู้ที่เป็นพระอริยเจ้าทั้งหลาย

ย่อมได้ในฐานะที่เหลือทั้งหลาย

๔ นวสตญฺเจกวีส- ๙๒๑ โกฏิ กับ ๖ ล้านปี

วสฺสานํ โกฏิโย ตถา เป็นประมาณแห่งอายุ

วสฺสสตสหสฺสานิ ในพวกเทวดาชั้นวสวัดดี

สฏฺ ิ จ วสวตฺติส ุ

๕ ปฏิสนฺธิ ภวงฺคญฺจ ปฏิสนธิ ภวังค์

ตถา จวนมานสํ และจุติจิตเป็นอย่างเดียวกันนั่นเอง

เอกเมว ตเถเวก- และมีอารมณ์อย่างเดียวกัน

วิสยญฺเจกชาติยํ ในชาติหนึ่งเหมือนอย่างนั้นแล

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

76

๖ อสงฺขารํ สสงฺขาร- พระเถระทั้งหลายบางพวกกล่าวไว้ว่า

วิปากานิ น ปจฺจติ กรรมที่เป็นอสังขาร

สสงฺขารมสงฺขาร- ย่อมไม่ให้ผลที่เป็นสสังขาร

วิปากานีติ เกจิ น กรรมที่เป็นสสังขารย่อมไม่ให้วิบาก

ที่เป็นอสังขาร

๗ เตสํ ทฺวาทส ปากานิ ตามมติของอาจารย์ทั้งหลายเหล่านั้น

ทสฏฺ จ ยถากฺกมํ บัณฑิตพึงแสดงวิบาก ๑๒ ๑๐ และ ๘

ยถาวุตฺตานุสาเรน โดยทำนองตามที่กล่าวแล้ว

ยถาสมฺภวมุทฺทิเส ตามสมควรแก่การสมภพ

๘ อิตฺถํ มหคฺคตํ ปุญฺ ํ มหัคคตกุศลท่านกำหนดไว้ตามภูมิ

ยถาภูมิววตฺถิตํ ย่อมให้วิบากที่เหมือนกัน

ชเนติ สทิสํ ปากํ ในปฏิสนธิกาลและปฏิสนธิกาล

ปฏิสนธิปฺปวตฺติยํ ด้วยประการฉะนี้

๙ อารุปฺปจุติยา โหนฺติ ก็อรูปปฏิสนธิทั้งหลาย

เหฏฺ ิมารุปฺปวชฺชิตา เว้นอรูปชั้นต่ำ

ปรมารุปฺปสนฺธี จ ย่อมมีต่อจากอรูปจุติ

ตถา กาเม ติเหตุกา ส่วนพวกติเหตุกปฏิสนธิย่อมมีใน

กามภพ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

77

๑๐ รูปาวจรจุติยา ปฏิสนธิทั้งหลายเว้นอเหตุกปฏิสนธิ

อเหตุรหิตา สิยุํ พึงมีต่อจากรูปาวจรจุติ

สพฺพา กามติเหตุมหา ปฏิสนธิทั้งปวง มีอเหตุกปฏิสนธิ

กาเมเสฺวว ปเนตรา มีต่อจากกามาวจรติเหตุกะ

ส่วนปฏิสนธินอกนี้ในกามภพเท่านั้น

๑๑ ปฏิสนฺธิภวงฺควิถิโย ความสืบต่อแห่งจิตมีอาทิอย่างนี้ คือ

จุติ เจห ตถา ภวนฺตเร ปฏิสนธิจิต ภวังคจิต วิถีจิต และจุติจิต

ปุน สนฺธิ ภวงฺคมิจฺจายํ ย่อมหมุนเวียนไปในภพนี้ฉันใด

ปริวตฺตติ จิตฺตสนฺตติ ปฏิสนธิจิต ภวังคจิตย่อมหมุนเวียนไป

ในภพอื่นฉันนั้น

๑๒ ปฏิสงฺขาย ปเนตมทฺธุวํ ก็พวกผู้รู้พิจารณาปฏิสนธิจิตเป็นต้นนี้

ไม่ยั่งยืนถาวร

อธิคนฺตฺวา ปทมจฺจุตํ พุธา แล้วได้บรรลุบทอันไม่จุติแปรผัน

เป็นผู้ตัดเครื่องผูกมัดคือความมีเยื่อใยเสีย

สุสมุจฺฉินฺนสิเนหพนฺธนา ด้วยดี เป็นผู้มีวัตรอันดี

สมเมสฺสนฺติ จิราย สุพฺพตา ตลอดกาลนาน จักถึงธรรมอันสงบ

ฉะนี้แล

อิจฺจานุรุทฺธรจิเต ในปริจเฉทที่ ๕

อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ในพระอภิธัมมัตถสังคหะ

ปญฺจโม ปริจฺเฉทสฺมึ ที่พระอนุรุทธาจารย์ได้รจนาไว้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

78

คาถา ทวาทส อาคตา มี ๑๒ คาถา

ปญฺจโม ปริจฺเฉโทยํ ปริจเฉทที่ ๕ นี้ จบลงโดยย่อ

สมาเสเนว นิฏฺ ิโต

ปริจเฉทที่ ๖ : รูปสังคหวิภาค

๑ เอตฺตาวตา วิภตฺตา หิ เพราะว่า ธรรมทั้งหลายฝ่ายจิตและ

สปฺปเภทปฺปวตฺติกา เจตสิก พร้อมทั้งประเภทและประวัติ

จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ข้าพเจ้าได้จำแนกไว้แล้ว ด้วยลำดับ

แห่งคำเพียงเท่านี้

รูปนฺทานิ ปวุจฺจติ บัดนี้ ข้าพเจ้าจักกล่าวถึงรูป

๒ สมุทฺเทสา วิภาคา จ ในรูปนั้น มีการรวบรวมโดยอาการ

สมุฏฺ านา กลาปโต ๕ นัย คือ โดยการแสดงย่อ

ปวตฺติกกมโต เจติ โดยการจำแนก

ปญฺจธา ตตฺถ สงฺคโห โดยเหตุเกิด โดยหมวดหมู่ โดยการเกิด

๓ ภูตปฺปสาทวิสยา ภูตรูป ๔ ปสาทรูป ๕ วิสัยรูป ๔

ภาโว หทยมิจฺจปิ ภาวรูป ๒ หทัยรูป ๑ กับ

ชีวิตาหารรูเปหิ ชีวิตรูป อาหารรูป

อฏฺ ารสวิธํ ตถา รวมเป็นนิปผันนรูป ๑๘ แม้อย่างนี้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

79

๔ ปริจฺเฉโท จ วิญฺ ตฺติ และอนิปผันนรูป ๑๐ คือ

วิกาโร ลกฺขณนฺติ จ ปริจเฉทรูป ๑ วิญญัตรูป ๒

อนิปฺผนฺนา ทส เจติ วิการรูป ๓ และลักษณะรูป ๔

อฏฺ วีสติวิธมฺภเว รวมเป็น ๒๘

๕ อิจฺเจวมฏฺ วีสติ- ก็บัณฑิตผู้เห็นประจักษ์

วิธมฺปิ จ วิจกฺขณา ย่อมจำแนกรูปไว้แม้ ๒๘ อย่าง

อชฺฌตฺติกาทิเภเทน โดยความต่างแห่งรูป มีอัชฌัตติกรูป

วิภชนฺติ ยถารหํ เป็นต้น ตามสมควร ด้วยประการฉะนี้

๖ อฏฺ ารส ปณฺณรส รูปเกิดแต่กรรม จิต อุตุ อาหารมีตาม

เตรส ทฺวาทสาติ จ ลำดับ คือ กัมมชรูป ๑๘ จิตตชรูป ๑๕

กมฺมจิตฺโตตุกาหาร- อุตุชรูป ๑๓ อาหารชรูป ๑๒

ชานิ โหนฺติ ยถากฺกมํ

๗ ชายมานาทิรูปานํ พระผู้มีพระภาคทรงประกาศแล้วว่า

สภาวตฺตา ขิ เกวลํ ลักขณรูป ๔ ย่อมไม่เกิดจากสมุฏฐาน

ลกฺขณานิ น ชายนฺติ ไหนเลย เพราะความเป็น

เกหิจีติ ปกาสิตํ สภาพแห่งรูปทั้งหลายมีรูปที่เกิดอยู่

เป็นต้นอย่างเดียว

๘ กมฺมจิตโตตุกาหาร- กลาป ๒๑ คือ

สมุฏฺ านา ยถากฺกมํ มีกรรมเป็นสมุฏฐาน ๙ กลาป

นว ฉ จตุโร เทวติ มีจิตเป็นสมุฏฐาน ๖ กลาป มีอุตุ

กลาปา เอกวีสติ เป็นสมุฏฐาน ๔ กลาป มีอาหารเป็น

สมุฏฐาน ๒ กลาป

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

80

๙ กลาปานํ ปริจฺเฉท- บัณฑิตผู้เห็นประจักษ์

ลกฺขณตฺตา วิจกฺขณา ไม่กล่าวอากาศและลักษณะรูปว่า

น กลาปงฺคมิจฺจาหุ เป็นองค์แห่งกลาป เพราะอากาศ

อากาสํ ลกฺขณานิ จ เป็นเครื่องกำหนด และลักษณะรูป

เป็นลักษณะของกลาปทั้งหลาย

๑๐ อิจฺเจวํ มตสตฺตานํ รูปของเหล่าสัตว์ที่ตายแล้ว

ปุนเทว ภวนฺตเร ย่อมเป็นไปอย่างนั้น

ปฏิสนฺธิมุปาทาย ในภพอื่นอีกนั่นแล เริ่มตั้งแต่ปฏิสนธิ

ตถา รูปํ ปวตฺตติ ด้วยประการดังที่กล่าวมาฉะนี้

๑๑ อฏฺ วีสติ กาเมสุ ในกามภพ มีรูป ๒๘

โหนฺติ เตวีส รูปิสุ ในรูปภพ มีรูป ๑๓ สำหรับพวกอสัญญ ี

สตฺตรเสว สญฺ ีนํ สัตว์ มีรูป ๑๗ เท่านั้น

อรูเป นตฺถิ กิญฺจิปิ ในอรูปภพ แม้รูปอะไรก็ไม่มีเลย

๑๒ สทฺโท วิกาโร ชรตา สัททรูป วิการรูป ชรตารูป

มรณญฺโจปปตฺติยํ และมรณะย่อมไม่ได้ในเวลาเกิด

น ลพฺภนฺติ ปวตฺเต ตุ ส่วนในปวัตติกาล

นกิญฺจิปิ น ลพฺภติ แม้รูปอะไรจะไม่ได้ก็หามิได้

๑๓ ปทมจฺจุตมจฺจนฺตํ พระมเหสีเจ้าทั้งหลาย

อสงฺขตมนุตฺตรํ ผู้พ้นแล้วจากตัณหาชื่อว่า วานะ

นิพฺพานมิติ ภาสนฺติ ย่อมตรัสเรียกบทที่ไม่มีจุติล่วงเสีย

ซึ่งที่สุด

วานมุตฺตา มเหสโย อันปัจจัยอะไร ปรุงแต่งไม่ได ้

อันยอดเยี่ยมว่า นิพพาน ดังนี้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

81

๑๔ อิติ จิตฺตํ เจตสิกํ พระตถาคตเจ้าทั้งหลายย่อมประกาศ

รูปํ นิพฺพานมิจฺจปิ ปรมัตถธรรมเพียง ๔ ประการ คือ

ปรมตฺถํ ปกาเสนฺติ จิต เจตสิก รูป และนิพพาน

จตุธา ว ตถาคตา ด้วยประการฉะนี้

อิจฺจานุรุทฺธรจิเต ในปริจเฉทที่ ๖

อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ในพระอภิธัมมัตถสังคหะ

ฉฏฺ เม ปริจฺเฉทสฺมึ ที่พระอนุรุทธาจารย์ได้รจนาไว้

คาถาโย จุทฺทสาคตา มี ๑๔ คาถา ด้วยประการฉะนี้

ฉฏฺ โม ปริจฺเฉโทยํ ปริจเฉทที่ ๖ นี้ จบลงโดยย่อ

สมาเสเนว นิฏฺ ิโต

ปริจเฉทที่ ๗ : สมุจจยสังคหวิภาค

๑ ทฺวาสตฺตติวิธา วุตฺตา บัดนี้ ข้าพเจ้าจักกล่าวสมุจจัย

วตฺถุธมฺมา สลกฺขณา แห่งวัตถุธรรมทั้งหลาย ๗๒ อย่าง

เตสนฺทานิ ยถาโยคํ พร้อมทั้งลักษณะที่ข้าพเจ้าได้

ปวกฺขามิ สมุจฺจยํ กล่าวไว้แล้ว ตามสมควรแก่การประกอบ

๒ อาสโวฆา จ โยคา จ ปาปสังคหะนี้ ท่านกล่าวไว้ ๙ อย่าง

ตโย คนฺถา จ วตฺถุโต คือ อาสวะ โอฆะ โยคะ

อุปาทานา ทุเว ธมฺมา คันถะมีอย่างละ ๓ โดยวัตถุธรรม

อฏฺ นีวรณา สิยุํ อุปาทานท่านกล่าวไว้ ๒ อย่าง

ฉ เฬวานุสยา โหนฺติ นิวรณ์พึงมี ๘ อย่าง

อนุสัยมีเพียง ๖ อย่าง

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

82

๓ นว สญฺโ ชนา มตา สัญโยชน์ท่านกล่าวไว้ ๙ อย่าง

กิเลสา ทเสติ วุตโตยํ กิเลส ๑๐ อย่าง

นวธา ปาปสงฺคโห

๔ ฉ เหตู ปญฺจ ฌานงฺคา มิสสกสังคหะ ซึ่งเคล้าไปด้วยกุศลธรรม

มคฺคงฺคา นว วตฺถุโต ท่านกล่าวไว้ ๗ อย่าง คือ

โสฬสินฺทฺริยธมฺมา จ โดยวัตถุธรรม

พลธมฺมา นเวริตา เหตุท่านกล่าวไว้ ๖ อย่าง

จตฺตาโรธิปตี วุตฺตา องค์ฌานกล่าวไว้ ๕ อย่าง

๕ ตถาหาราติ สตฺตธา องค์มรรคกล่าวไว้ ๙ อย่าง

กุสลาทิสมากิณฺโณ อินทรียธรรมกล่าวไว้ ๑๖ อย่าง

วุตฺโต มิสฺสกสงฺคโห พลธรรมกล่าวไว้ ๙ อย่าง

อธิบดีกล่าวไว้ ๔ อย่าง

อาหารก็กล่าวไว้ ๔ อย่างเหมือนกัน

๖ ฉนฺโท จิตฺตมุเปกฺขา จ ธรรมเหล่านี้ มี ๑๔ โดยสภาพ คือ

สทฺธาปสฺสทฺธิปีติโย ฉันทะ ๑ จิตตะ ๑ อุเบกขา ๑

สมฺมาทิฏฺ ิ จ สงฺกปฺโป ศรัทธา ๑ ปัสสัทธิ ๑ ปีติ ๑

วายาโม วิรติตฺตยํ สัมมาทิฐิ ๑ สัมมาสังกัปปะ ๑

สมฺมาสติ สมาธีติ สัมมาวายามะ ๑ วิรัติทั้งสาม ๑

จุทฺทเสเต สภาวโต สัมมาสติ ๑ สัมมาสมาธิ ๑

สตฺตตึสปฺปเภเทน โดยประเภทแห่งธรรม ๓๗ อย่าง

สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโห ในโพธิปักขิยธรรมนั้น

มีการสงเคราะห ์๗ อย่าง

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

83

๗ สงฺกปฺปปสฺสทฺธิ จ ปีตุเปกฺขา ธรรม ๙ อย่าง คือ

สัมมาสังกัปปะ ๑ ปัสสัทธิ ๑

ฉนฺโท จ จิตฺตํ วิรติตฺตยญฺจ ปีติ ๑ อุเบกขา ๑

ฉันทะ ๑ จิตตะ ๑

นเวก านา วิริยํ นวฏฺ วิรัติทั้งสาม ๑ มีฐานเดียวกัน

สตี สมาธี จตุ ปญฺจ ปญฺญา วิริยะมีฐาน ๙

สทฺธา ทุ านุตฺตมสตฺตตึส สติมี ๘ ฐาน

ธมฺมานเมโส ปวโร วิภาโค สมาธิ มี ๔ ฐาน ปัญญา มี ๕ ฐาน

ศรัทธา มี ๒ ฐาน นี้เป็นวิภาค

อันประเสริฐแห่งธรรมอันสูงสุด

๓๗ อย่าง

๘ สพฺเพ โลกุตฺตเร โหนฺติ ในโลกุตตรจิตทั้ง ๘ ธรรม ๓๗ อย่าง

น วา สงฺกปฺปีติโย มีทั้งหมดก็ม ี

โลกิเยปิ ยถาโยคํ ไม่มีสังกัปปะ และปีติก็มี แม้ในโลกิยจิต

ฉพฺพิสุทฺธิปฺปวตฺติยํ ก็มีได้ ในเวลาวิสุทธิหกเป็นไปตาม

สมควร

๙ รูปญฺจ เวทนา สญฺ า ธรรม ๕ ประการเหล่านี้ คือ

เสสา เจตสิกา ตถา รูป เวทนา สัญญา

วิญฺ าณมิติ ปญฺเจเต เจตสิกที่เหลือ และวิญญาณ

ปญฺจกฺขนฺธาติ ภาสิตา ท่านเรียกว่า ขันธ์ ๕

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

84

๑๐ ปญฺจุปาทานขนฺธาติ อนึ่ง ธรรมทั้งหลายที่เป็นไปในภูมิ ๓

ตถา เตภูมิกา มตา ท่านเรียกว่า อุปาทานขันธ์ ๕

เภทาภาเวน นิพฺพานํ นิพพานพ้นจากการสงเคราะห์

เข้าในขันธ์

ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ เพราะไม่มีการจำแนก

๑๑ ทวาราลมฺพนเภเทน โดยความต่างแห่งทวารและอารมณ์

ภวนฺตายตนานิ จ อายตนะ มี ๑๒ และธาตุ มี ๑๘

ทวาราลมฺพนตทุปฺปนฺน- โดยลำดับแห่งทวารอารมณ์

ปริยาเยน ธาตุโย และวิญญาณที่อาศัยทวารและ

อารมณ์นั้นเกิดขึ้น

๑๒ ทุกฺขํ เตภูมิกํ วฏฺฏํ วัฏฏะอันเป็นไปในภูมิ ๓ ชื่อว่า ทุกข์

ตณฺหา สมุทโย ภเว ตัณหาชื่อว่า เป็นสมุทัย

นิโรโธ นาม นิพฺพานํ พระนิพพานชื่อว่า นิโรธ

มคฺโค โลกุตฺตโร มโต โลกุตตรมรรคเรียกว่า มรรค

๑๓ มคฺคยุตฺตา ผลา เจว ธรรมทั้งหลายที่ประกอบด้วยมรรค

จตุสจฺจวินิสฺสฏา และผลทั้งหลายที่ประกอบด้วยมรรค

อิติ ปญฺจปฺปเภเทน สัพพสังคหะ ท่านกล่าวไว้โดยประเภท

ปวุตฺโต สพฺพสงฺคโห ด้วยประการฉะนี้

อิจฺจานุรุทฺธรจิเต ในปริจเฉทที่ ๗

อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ในพระอภิธัมมัตถสังคหะ

ที่พระอนุรุทธาจารย์ได้รจนาไว้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

85

สตฺตเม ปริจฺเฉทสฺมึ มี ๑๔ คาถา

คาถา จตุทฺทสาคตา ปริจเฉทที่ ๗ นี้ จบลงแล้วโดยย่อ

สตฺตโม ปริจฺเฉโทยํ

สมาเสเนว นิฏฺ ิโต

ปริจเฉทที ่๘ : ปัจจยสังคหวิภาค

๑ เยสํ สงฺขตธมฺมานํ บัดนี้ ข้าพเจ้าจักกล่าว

เย ธมฺมา ปจฺจยา ยถา วิภาคแห่งธรรมที่เป็นปัจจัย

ตํ วิภาคมิเหทานิ แก่สังขตธรรมทั้งหลาย

ปวกฺขามิ ยถารหํ โดยอาการที่เป็นได้ ในปริจเฉทที่ ๘ นี้

ตามสมควร

๒ อตีเต เหตโว ปญฺจ ในอดีตกาล มีเหตุอยู่ ๕ อย่าง

อิทานิ ผลปญฺจกํ ในปัจจุบันกาล มีผลอยู่ ๕ อย่าง

อิทานิ เหตโว ปญฺจ ในปัจจุบันกาล มีเหตุอยู่ ๕ อย่าง

อายตึ ผลปญฺจกํ ในอนาคตกาล มีผลอยู่ ๕ อย่าง

๓ เตสเมว จ มูลานํ ก็เพราะธรรมอันเป็นมูลเหล่านั้น

นั่นแลดับ

นิโรเธน นิรุชฺฌติ วัฏฏะอันเป็นไปในภูมิทั้ง ๓ จึงดับ

ชรามรณมุจฺฉาย และเพราะอาสวะทั้งหลายเกิด

ปีฬิตานมภิณฺหโส อวิชชาย่อมเจริญยิ่ง

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

86

๔ อาสวานํ สมุปฺปาทา แก่เหล่าสัตว์ทั้งหลายที่ถูกลมสลบ คือ

อวิชฺชา จ ปวฑฺฒติ ชราและมรณะบีบคั้นอยู่เนือง ๆ

วฏฺฏมาวทฺธมิจฺเจว ํ พระสัมมาสัมพุทธเจ้าผู้เป็นพระมหามุน ี

เตภูมิกมนาทิกํ ทรงบัญญัติวัฏฏะอันเป็นไปในภูมิ

ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ ทั้ง ๓ ที่หมุนไปไม่ขาดสาย

ปฏฺ เปสิ มหามุนิ ไม่มีจุดเริ่มต้นนี้ว่า ปฏิจจสมุปบาท

ด้วยประการฉะนี้

๕ ฉธา นามนฺตุ นามสฺส ปัจจัยทั้งหลาย มี ๖ อย่าง คือ

ปญฺจธา นามรูปินํ ส่วนนามเป็นปัจจัยแก่นาม

เอกธา ปุน รูปสฺส โดยอาการ ๖ อย่าง ๑

รูปํ นามสฺส เจกธา เป็นปัจจัยแก่นามและรูป ๕ อย่าง ๑

๖ ปญฺ ตฺตินามรูปานิ กลับเป็นปัจจัยแก่รูปอีกอย่างเดียว ๑

นามสฺส ทุวิธา ทฺวยํ และรูปเป็นปัจจัยแก่นามอย่างเดียว ๑

ทวยสฺส นวธา เจต ิ บัญญัตินามและรูปเป็นปัจจัยแก่นาม ๒

ฉพฺพิธา ปจฺจยา กถํ อย่าง ๑ นามรูปทั้ง ๒ เป็นปัจจัย

แก่นามรูปทั้ง ๒๙ อย่าง ๑

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

87

๗ สหชาตํ ปุเรชาตํ สหชาตปัจจัย ๑

ปจฺฉาชาตญฺจ สพฺพถา ปุเรชาตปัจจัย ๑ ปัจฉาชาตปัจจัย ๑

กวฬิงฺกาโร อาหาโร กวฬิงการาหาร ๑ รูปชีวิตินทรีย์ ๑

รูปชีวิตมิจฺจยํ ฉะนี้แลโดยประการทั้งปวง

๘ อิติ เตกาลิกา ธมฺมา ธรรมทั้งหลาย มีกาล ๓

กาลมุตฺตา จ สมฺภวา และพ้นจากกาลเป็นไปในภายใน

และภายนอก

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ เป็นสังขตะและเป็นอสังขตะ ฉะนี้

สงฺขตาสงฺขตา ตถา ตั้งอยู่โดยอาการ ๓ อย่าง

๙ ปญฺ ตฺตินามรูปานํ ด้วยอำนาจแห่งบัญญัติ นาม ๑

และรูป ๑

วเสน ติวิธา ิตา ชื่อว่า ปัจจัย ๒๔

ปจฺจยา นาม ปฏฺ าเน ในคัมภีร์ปัฏฐานโดยประการทั้งปวง

จตุวีสติ สพฺพถา

๑๐ วจีโฆสานุสาเรน อรรถทั้งหลายที่เป็นอารมณ์

แห่งมโนทวาร

โสตวิญฺญาณวิถียา ซึ่งเกิดขึ้นในลำดับแห่งความเป็นไป

ปวตฺตานนฺตรปฺปนฺน แห่งโสตวิญญาณวิถี

มโนทวารสฺส โคจรา โดยกระแสเสียงทางวาจา

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

88

๑๑ อตฺถา ยสฺสานุสาเรน พ้นจากการรู้ชื่อนั้น

วิญฺ ายนฺติ ตโต ปรํ บัณฑิตย่อมรู้ได้โดยกระแสของ

สายํ ปญฺ ตฺติ วิญฺเ ยฺยา การบัญญัติใด

โลกสงฺเกตนิมมิตา บัญญัตินั้นพึงทราบว่าเป็นบัญญัติ

หมายความตามข้อสังเกตของชาวโลก

ฉะนี้แล

อิจฺจานุรุทฺธรจิเต ในปริจเฉทที่ ๘

อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ในพระอภิธัมมัตถสังคหะ

อฏฺ เม ปริจฺเฉทสฺมึ ที่พระอนุรุทธาจารย์ได้รจนาไว้

คาถา เอกาทสาคตา มี ๑๑ คาถา ด้วยประการฉะนี้

อฏฺ โม ปริจฺเฉโทยํ ปริจเฉทที่ ๘ นี้ จบลงแล้วโดยย่อแล

สมาเสเนว นิฏฺ ิโต

ปริจเฉทที่ ๙ : กัมมัฏฐานสังคหวิภาค

๑ สมถวิปสฺสนานํ ต่อจากนี้ไป

ภาวนานมิโต ปรํ ข้าพเจ้า (ผู้ชื่อว่า อนุรุทธาจารย์)

กมฺมฏฺ านํ ปวกฺขามิติ จักกล่าวกัมมัฏฐานแม้ทั้ง ๒ อย่าง

ทุวิธมฺปิ ยถากฺกมํ แห่งภาวนา ๒ คือ สมถภาวนา

และวิปัสสนาภาวนา

๒ อิทฺธิวิธา ทิพฺพโสตํ อภิญญา มี ๕ อย่าง คือ

ปรจิตฺตวิชานนา อิทธิวิธิ ทิพโสตะ

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ปรจิตตวิชชา

ทิพฺพจกฺขูติ ปญฺจธา ปุพเพนิวาสานุสติญาณ ทิพจักษ ุ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

89

๓ โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ วิปัสสนูปกิเลส ๑๐ คือ

อธิโมกโข จ ปคฺคโห โอภาส ปีติ ปัสสัทธิ

สุขํ ญาณมุปฏฺ าน- อธิโมกข์ ปัคคหะ

มุเปกฺขา จ นิกนฺติ จ สุข ญาณ อุปัฏฐาน อุเบกขา นิกันติ

๔ มคฺคํ ผลญฺจ นิพฺพานํ บัณฑิต (พระอริยบุคคล) ย่อมพิจารณา

ปจฺจเวกฺขติ ปณฺฑิโต มรรค ผล นิพพาน กิเลสที่ละได้แล้ว

ปหีเน เกลเส เสเส จ และกิเลสที่เหลือ พิจารณาก็มี

ปจฺจเวกฺขติ วา น วา ไม่มีพิจารณาก็มี

๕ ฉพฺพิสุทฺธิกฺกเมเนวํ มรรคทั้ง ๔ ที่พระอริยบุคคลพึงเจริญ

ภาเวตพฺโพ จตุพฺพิโธ ตามลำดับแห่งวิสุทธิหกอย่างนี้

ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ท่านเรียกว่า ญาณทัสสนวิสุทธ ิ

นาม มคฺโค ปวุจฺจติ

๖ ภาเวตพฺพํ ปนิจฺเจวํ ก็บุคคลผู้ปรารถนาความยินด ี

ภาวนาทวยมุตฺตมํ รสแห่งการปฏิบัติในพระศาสนา

ปฏิปตฺติรสสฺสาทํ พึงเจริญภาวนาทั้งสองอย่าง

ปตฺถยนฺเตน สาสเน อันยอดเยี่ยม ดังพรรณนา ฉะนี้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

90

๗ อิจฺจานุรุทฺธรจิเต ในปริจเฉทที่ ๙

อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ในพระอภิธัมมัตถสังคหะ

นวเม ปริจฺเฉทสฺมึ ที่พระอนุรุทธาจารย์ได้รจนาไว้

ฉ คาถา สมุทหตา มี ๖ คาถา

นวโม ปริจฺเฉโทยํ ปริจเฉทที่ ๙ นี้ จบลงโดยย่อแล

สมาเสเนว นิฏฺ ิโต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

91

ทำนองการสวด ทำนองการสวดพระอภิธรรมของพระพิธีธรรมนั้น แตกต่าง

จากการสวดพระอภิธรรมทั่ว ๆ ไป ในแต่ละพระอารามจะมีทำนอง

เป็นของตนเอง มีการฝึกหัดฝึกฝนฝึกซ้อมกัน เพื่อความคล่องแคล่ว

พร้อมเพรียง และความไพเราะในการสวด ในปัจจุบันนี้ ทำนองที่พระพิธีธรรม

สวดบทสวดต่าง ๆ สรุปแล้วมี ๔ ทำนอง คือ

๑) ทำนองกะ แยกเป็น ๒ ลักษณะ คือ กะเปิด เป็นการสวด

ที่เน้นการออกเสียงคำสวดชัดเจน และกะปิด เป็นการสวดที่เน้นการสวด

เอื้อนเสียงยาวต่อเนื่องกันตลอดทั้งบท ไม่เน้นความชัดเจนของคำสวด

๒) ทำนองเลื่อนหรือทำนองเคลื่อน ได้แก่ การสวดที่ว่า

คำไม่เน้นความชัดเจนของคำสวด และเอื้อนเสียงทำนองติดต่อกันไป

โดยไม่ให้เสียงขาดตอน

๓) ทำนองลากซุง ได้แก่ การสวดที่ต้องออกเสียงหนัก

ในการว่าคำสวดทุก ๆ ตัวอักษรเอื้อนเสียงทำนองจากหนักแล้วจึงแผ่วลง

ไปหาเบา

๔) ทำนองสรภัญญะ ได้แก่ การสวดที่ว่าคำสวดชัดเจน

และมีการเอื้อนทำนองเสียงสูง-ต่ำไปพร้อมกับคำสวดนั้น ๆ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

92

๑๘ พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. ๒๕๔๖. หน้า ๑๕๖.

โกศ๑๘ หมายถึง (น) ที่ใส่ศพนั่งเป็นรูปกลมทรงกระบอก ฝาครอบมียอด ที่ใส่กระดูกผี มีขนาดต่าง ๆ ฝาครอบมียอด แต่ความหมายในที่นี้จะหมายถึง โกศที่สำหรับใส่ศพมีลักษณะเป็นรูปทรงกลมมียอด ซึ่งโกศที่ใช้อยู่ในปัจจุบัน ได้แก่ ๑) พระโกศทองใหญ่ พระราชทานสำหรับทรงพระบรมศพของพระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินี สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมราชชนนี สมเด็จพระยุพราช สมเด็จพระบรมราชกุมารี และสมเด็จเจ้าฟ้า ๒) พระโกศทองน้อย พระราชทานสำหรับทรงพระศพ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ๓) พระโกศกุดั่นน้อย พระราชทานสำหรับทรงพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ สมเด็จพระสังฆราช ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ที่ถึงแก่อสัญกรรมขณะดำรงตำแหน่ง ผู้ที่ได้รับพระราชทานเครื่องราช-อิสริยาภรณ์นพรัตนราชวราภรณ์ ๔) พระโกศมณฑปน้อย พระราชทานสำหรับทรงพระศพพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระราชวงศ์ที่เป็นสะใภ้หลวง ซึ่งได้รับพระราชทานตราทุติยจุลจอมเกล้า ประธานองคมนตรีและองคมนตรีที่ถึงแก่อนิจกรรมในขณะดำรงตำแหน่ง ผู้ที่ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ปฐมจุลจอมเกล้า

บทที่ ๕ โกศบรรดาศักดิ์

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

93

๕) โกศไม้สิบสอง พระราชทานสำหรับทรงพระศพ

สมเด็จพระราชาคณะ นายกรัฐมนตรี ประธานรัฐสภา ประธานสภา

ผู้แทนราษฎร ประธานวุฒิสภา ประธานศาลฎีกา ประธานองค์กรต่าง ๆ

ที่กำหนดในรัฐธรรมนูญฯ และรัฐมนตรีที่ถึงแก่อสัญกรรมในขณะ

ดำรงตำแหน่ง

๖) พระโกศราชนิกุล พระราชทานสำหรับราชนิกุลหรือ

ราชินิกุลที่ ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ประถมาภรณ์มงกุฎไทย

ปฐมดิเรกคุณาภรณ์ และตราทุติยจุลจอมเกล้า

๗) พระโกศราชวงศ์ พระราชทานสำหรับพระวรวงศ์เธอ

หม่อมเจ้าที่ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ประถมาภรณ์

มงกุฎไทยขึ้นไป หรือได้รับพระราชทานตราทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ

๘) โกศแปดเหลี่ ยม ปัจจุบันถือ เป็นโกศที่ ใช้ กันมาก

จะพระราชทานสำหรับศพพระราชาคณะชั้นเจ้าคณะรอง (หิรัญบัฏ) ผู้ที่ได้รับ

พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ประถมาภรณ์ช้างเผือก และผู้ที่ได้รับ

พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ

๙) โกศโถ พระราชทานสำหรับศพพระราชาคณะชั้นธรรม

ผู้ที่ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ประถมาภรณ์มงกุฎไทย

ปฐมดิเรกคุณาภรณ ์ และผู้ที่ได้รับพระราชทานตราทุติยจุลจอมเกล้า

(ถ้าเป็นราชนิกุลหรือราชินิกุล พระราชทานโกศราชินิกุล)

นอกจากนี้ยังมีหีบ เพื่อพระราชทานให้กับผู้ที่ได้รับเครื่องราช-

อิสริยาภรณ์ต่าง ๆ ดังนี ้

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

94

๑) หีบทองทึบ พระราชทานสำหรับศพหม่อมเจ้า เจ้าจอมมารดา

เจ้าจอม พระราชาคณะชั้นเทพ ชั้นราช และชั้นสามัญ

๒) หีบกุดั่น พระราชทานสำหรับศพสตรีที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ตติยจุลจอมเกล้า

๓) หีบเชิงชาย พระราชทานสำหรับศพพระครูสัญญาบัตร

พระภิกษุสามเณร เปรียญธรรม ๙ ประโยค นายร้อยทหารบก

เรือ อากาศ นายร้อยตำรวจ ข้าราชการพลเรือนตั้งแต่ระดับ ๓ และผู้ที่ได้รับ

พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์เบญจมาภรณ์ช้างเผือก/มงกุฎไทย

เบญจมดิเรกคุณาภรณ์

๔) หีบก้านแย่ง พระราชทานสำหรับศพสมาชิกวุฒิสภา

และสภาผู้แทนราษฎร และผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานคร ซึ่งถึงแก่กรรม

ขณะดำรงตำแหน่ง ผู้ที่ ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์

จัตุรถาภรณ์ช้างเผือก/มงกุฎไทย จตุตถดิเรกคุณาภรณ์ ตริตาภรณ์ช้างเผือก/

มงกุฎไทย ตติยจุลจอมเกล้า ซึ่งเป็นตราสืบตระกูล ตติยานุจุลจอมเกล้า

และสตรีที่ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จตุตถจุลจอมเกล้า

๕) หีบทองลายสลัก พระราชทานสำหรับศพบิดามารดา

ของผู้ดำรงตำแหน่งองคมนตรี นายกรัฐมนตรี ประธานรัฐสภา ประธานสภา

ผู้แทนราษฎร ประธานวุฒิสภา ประธานศาลฎีกา ประธานองค์กรต่าง ๆ

ที่ กำหนดในรัฐธรรมนูญฯ รัฐมนตรีที่ ถึ งแก่กรรมในขณะบุตร

ดำรงตำแหน่ง และผู้ที่ ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์

ตติยจุลจอมเกล้าวิเศษ ทวีติยาภรณ์ช้างเผือก/มงกุฎไทย ทุติยดิเรกคุณาภรณ ์

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

95

พระโกศทองใหญ่

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

96

พระโกศทองน้อย พระโกศมณฑป

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

97

พระโกศกุดั่นน้อย พระโกศไม้สิบสอง

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

98

พระโกศราชินิกุล พระโกศราชวงศ์

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

99

โกศแปดเหลี่ยม โกศโถ

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

100

หีบกุดั่น

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

หีบทองทึบ

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

101

หีบทองลายสลัก

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

หีบก้านแย่ง

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

102

หีบเชิงชาย

ภาพจากตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์, สำนักพระราชวัง, ๒๕๓๙

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

103

บทที่ ๖ หลักเกณฑ์เทียบเกียรติยศพระราชทานแก่พระศพและศพ

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พระมหากษัตริย์

- น้ำหลวง

- พระโกศทองใหญ่ มีพระเศวตฉัตร

๗ ชั้น แขวนเหนือพระโกศ

- เครื่องสูงหักทองขวาง

และชุมสายหักทองขวาง

- มโหระทึก สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง

ปี่ กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำสรงพระบรมศพ

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ไว้ทุกข์

สายสะพายจุลจอมเกล้า)

และประโคมย่ำยามกลางวัน,

กลางคืน ตลอด ๑๐๐ วัน

ยิงปืนใหญ่ขณะสรงน้ำพระบรมศพ

จนกว่าจะประดิษฐาน

พระบรมศพ

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

กลางวัน, กลางคืน

กำหนด ๑๐๐ วัน

พระราชพิธีทรงบำเพ็ญ

พระราชกุศลเมื่อออก

พระเมรุมาศ

- กระบวนแห่

พระราชอิสริยยศ

- ราชรถทรงพระโกศ

พระบรมศพจากที่

ประดิษฐานไปยัง

พระเมรุหลวง

- ในการเวียนพระเมรุ

ใช้ราชรถรางปืน

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมร ุ

- ปี่ กลองชนะ

ประโคมย่ำยาม

ที่พระเมรุตลอดคืน

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

ที่พระเมรุ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

104

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

(วันสวดมนต์แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์ สายสะพายมหาจักรี

บรมราชวงศ์ หรือสายสะพาย

มงกุฎไทย, รุ่งขึ้นเลี้ยงพระ

แต่งเครื่องแบบครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๕๐ วัน

(วันสวดมนต์แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์ สายสะพายจุลจอมเกล้า

หรือสายสะพายมงกุฎไทย,

รุ่งขึ้นเลี้ยงพระ แต่งเครื่องแบบ

ครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๑๐๐ วัน

(วันสวดมนต์แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์ สายสะพายจุลจอมเกล้า

หรือสายสะพายช้างเผือก,

รุ่งขึ้นเลี้ยงพระ แต่งเครื่องแบบ

ครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

ทรงจุดเพลิง

พระราชทานฉัตร

แขวนสุมพระบรมอัฐิ

บนพระเมรุ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

105

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

สมเด็จพระบรมราชินี

สมเด็จพระบรมราชินีนาถ

- น้ำหลวง

- พระโกศทองใหญ่

- พระเศวตฉัตร ๗ ชั้น แขวนเหนือ

พระโกศ เครื่องสูงหักทองขวาง

และชุมสายหักทองขวาง

- สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะลายทอง ประโคม

เวลาถวายน้ำสรงพระบรมศพ

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ไว้ทุกข์

สายสะพายจุลจอมเกล้า)

และประโคมย่ำยามกลางวัน,

กลางคืน ตลอด ๑๐๐ วัน

- ยิงปืนใหญ่ขณะสรงน้ำพระบรมศพ

จนกว่าจะประดิษฐานพระบรมศพ

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

กลางวัน, กลางคืน

กำหนด ๑๐๐ วัน

พระราชพิธีทรงบำเพ็ญ

พระราชกุศลเมื่อออก

พระเมรุมาศ

- กระบวนแห่

พระราชอิสริยยศ

- ราชรถทรงพระโกศ

พระบรมศพจากที่

ประดิษฐานไปยัง

พระเมรุหลวง

- ในการเวียนพระเมรุ

ใช้พระยานมาศ

สามลำคาน

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมร ุ

- ปี่ กลองชนะทอง

ประโคมย่ำยาม

ที่พระเมรุตลอดคืน

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

ที่พระเมรุ

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

106

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

(วันสวดมนต์แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์ สายสะพายมหาจักรี

บรมราชวงศ์ หรือสายสะพาย

มงกุฎไทย, รุ่งขึ้นเลี้ยงพระ

แต่งเครื่องแบบครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๕๐ วัน

(วันสวดมนตแ์ต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์ สายสะพายจุลจอมเกล้า

หรือสายสะพายมงกุฎไทย,

รุ่งขึ้นเลี้ยงพระ แต่งเครื่องแบบ

ครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๑๐๐ วัน

(วันสวดมนต์แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์ สายสะพายจุลจอมเกล้า

หรือสายสะพายช้างเผือก,

รุ่งขึ้นเลี้ยงพระ แต่งเครื่องแบบ

ครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

ทรงจุดเพลิง

พระราชทานฉัตร

แขวนสุมพระบรมอัฐิ

บนพระเมรุ

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

107

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

สมเด็จพระบรมราชชนน ี

สมเด็จพระยุพราช

สมเด็จพระบรมราชกุมารี

- น้ำหลวง

- พระโกศทองใหญ่

- พระเศวตฉัตร ๗ ชั้น แขวนเหนือ

พระโกศ เครื่องสูงหักทองขวาง

และชุมสายหักทองขวาง

- สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะลายทอง ประโคม

เวลาถวายน้ำสรงพระบรมศพ

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ไว้ทุกข์

สายสะพายจุลจอมเกล้า)

และประโคมย่ำยามกลางวัน,

กลางคืน ตลอด ๑๐๐ วัน

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

กลางวัน, กลางคืน

กำหนด ๑๐๐ วัน

พระราชพิธีทรงบำเพ็ญ

พระราชกุศลเมื่อออก

พระเมรุมาศ

- กระบวนแห่

พระราชอิสริยยศ

- ราชรถทรงพระโกศ

พระบรมศพจากที่

ประดิษฐานไปยัง

พระเมรุหลวง

- ในการเวียนพระเมรุ

ใช้พระยานมาศ

สามลำคาน

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมรุ

- ปี่ กลองชนะทอง

ประโคมย่ำยาม

ที่พระเมรุตลอดคืน

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

ที่พระเมรุ

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

108

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

สมเด็จเจ้าฟ้า

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

(วันสวดมนต์แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์ สายสะพายมหาจักรี

บรมราชวงศ์ หรือสายสะพายมงกุฎไทย,

รุ่งขึ้นเลี้ยงพระ แต่งเครื่องแบบ

ครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๕๐ วัน

(วันสวดมนต์แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์ สายสะพายจุลจอมเกล้า

หรือสายสะพายมงกุฎไทย,

รุ่งขึ้นเลี้ยงพระ แต่งเครื่องแบบ

ครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๑๐๐ วัน

(วันสวดมนตแ์ต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์ สายสะพายจุลจอมเกล้า

หรือสายสะพายช้างเผือก,

รุ่งขึ้นเลี้ยงพระ แต่งเครื่องแบบ

ครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- น้ำหลวง

- พระโกศทองใหญ่ มีพระเศวตฉัตร

๕ ชั้น แขวนเหนือพระโกศ

- ฉัตรเครื่องทองแผ่ลวดตั้งประดับ

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

ทรงจุดเพลิง

พระราชทานฉัตร

แขวนสุมพระบรมอัฐิ

บนพระเมรุ

พระราชพิธีทรงบำเพ็ญ

พระราชกุศลออกพระเมร ุ

- กระบวนแห่

พระราชอิสริยยศ

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

109

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์

- สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะแดงลายทอง ประโคม

เวลารับพระราชทานน้ำสรงพระศพ

และประโคมย่ำยาม ตามกำหนด

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

กลางวัน, กลางคืน ตามกำหนด

ไว้ทุกข ์

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

๕๐ วัน และ ๑๐๐ วัน

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ไว้ทุกข์)

- น้ำหลวง

- พระโกศทองน้อย มีฉัตรขาวลายทอง

๕ ชั้น แขวนเหนือพระโกศ

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

- ราชรถทรงพระโกศ

พระศพจากที่

ประดิษฐานไปยัง

พระเมรุหลวง

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมรุ

- กลองชนะแดงลายทอง

ประโคมย่ำยาม

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

ที่พระเมรุ

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

ทรงจุดเพลิง

พระราชทานฉัตร

แขวนสุมพระอัฐิ

บนพระเมรุ

พระราชพิธีทรงบำเพ็ญ

พระราชกุศลออกพระเมร ุ

- ราชรถเชิญพระโกศ

พระศพไปยัง

พระเมรุหลวง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

110

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

- สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำสรงพระศพ

และประโคมย่ำยาม

ถึง ๒๔ นาฬิกา

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

กลางวัน, กลางคืน ๑๕ วัน

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

๕๐ วัน และ ๑๐๐ วัน

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ไว้ทุกข์)

- กระบวนพระอิสริยยศ

แห่พระศพเวียนพระเมร ุ

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมร ุ

- สังข์ แตรงอน

แตรฝรั่ง ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลารับ

พระราชทานเพลิง

และประโคมย่ำยาม

ที่พระเมรุจนถึง

๒๔ นาฬิกา

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

ที่พระเมรุ

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

ทรงจุดเพลิง

พระราชทานฉัตร

ขาวลายทอง ๕ ชั้น

แขวนสุมพระอัฐิ

บนพระเมรุ

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

111

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ

- น้ำหลวง

- พระโกศกุดั่นน้อย มีฉัตรโหมดทอง

๕ ชั้น แขวนเหนือพระโกศ

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

- สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำสรงพระศพ

- พระสงฆ์สดับปกรณ ์๑๐ รูป

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

กลางวัน, กลางคืน ๗ วัน

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ไว้ทุกข์)

พระราชพิธีทรงบำเพ็ญ

พระราชกุศลออกพระเมร ุ

- รถวอพระประเทียบ

เชิญพระโกศพระศพ

ไปยังพระเมรุหลวง

- กระบวนพระอิสริยยศ

แห่พระศพเวียนพระเมร ุ

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมร ุ

- สังข์ แตรงอน

แตรฝรั่ง ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

ที่พระเมรุ

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

ทรงจุดเพลิง

พระราชทานฉัตร

โหมดทอง ๕ ชั้น

แขวนสุมพระอัฐิ

บนพระเมรุ

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

112

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

พระเจ้าวรวงศ์เธอ

พระราชวงศ์

ที่เป็นสะใภ้หลวง

ซึ่งได้รับพระราชทาน

ตราทุติยจุลจอมเกล้า

พระวรวงศ์เธอ

- น้ำหลวง

- พระโกศมณฑป

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

- สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำสรงพระศพ

- พระสงฆ์สดับปกรณ์ ๑๐ รูป

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

๗ คืน

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

(แต่งเครื่องแบบปกติขาว ไว้ทุกข์

ถ้าเสด็จพระราชดำเนิน

แต่งเครื่องแบบครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- น้ำหลวง

- พระโกศราชวงศ์

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

- สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำสรงพระศพ

- รถวอพระประเทียบ

เชิญพระโกศพระศพ

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

๑ สำรับ แห่พระศพ

เวียนพระเมรุ

- สังข์ แตรงอน

แตรฝรั่ง ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลาเวียน

พระเมรุ และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมร ุ

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงทอดผ้าไตร

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

พระราชทานเพลิง

- รถวอเชิญพระโกศ

พระศพ

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

๑ สำรับ แห่พระศพ

เวียนพระเมร ุ

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

113

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

หม่อมเจ้าที่ได้รับ

พระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

ประถมาภรณ์มงกุฎไทย

ขึ้นไป หรือได้รับ

พระราชทานตรา

ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

๗ คืน

- น้ำหลวง

- โกศราชวงศ์

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

- แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลารับพระราชทาน

น้ำสรงศพ

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

๓ คืน

- สังข์ แตรงอน

แตรฝรั่ง ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลาเวียน

พระเมรุ และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงทอดผ้าไตร

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

พระราชทานเพลิง

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญโกศศพ

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

๑ สำรับ แห่เวียน

พระเมรุ

- แตรงอน แตรฝรั่ง

ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลาเวียน

พระเมรุ และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- พระราชทานผ้าไตร

๕ ไตร ทอดถวาย

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

114

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

หม่อมเจ้า

- น้ำหลวง

- หีบทองทึบ

- ฉัตรเบญจา ๔ คัน

- ปี่ กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำสรงศพ

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

ก่อนพระราชทานเพลิง

(ถ้าทรงพระกรุณา

โปรดเกล้าฯ เสด็จ

พระราชดำเนินไป

พระราชทานเพลิง

เปลี่ยนเป็นทอดผ้าไตร

๑๐ ไตร สดับปกรณ์

บนพลับพลา แล้ว

เสด็จพระราชดำเนิน

เสด็จขึ้นพระเมรุ

พระราชทานเพลิง

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญหีบศพ

- ฉัตรเบญจา ๑๐

แห่เวียนเมรุ

- ปี่ กลองชนะ ประโคม

เวลาแห่เวียนเมรุ

และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- พระราชทานผ้าไตร

๓ ไตร ทอดถวาย

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

ก่อนพระราชทานเพลิง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

115

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

เจ้าจอมมารดา, เจ้าจอม

สมเด็จพระสังฆราชเจ้า

- น้ำหลวง

- หีบทองทึบ

- น้ำหลวง (เสด็จพระราชดำเนิน

สรงน้ำพระศพ แต่งเครื่องแบบ

เต็มยศ ไว้ทุกข์)

- ไตรแพรทรงพระศพ

- พระโกศทองน้อย มีฉัตรตาดเหลือง

๕ ชั้น แขวนเหนือพระโกศ

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

- สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำสรงพระศพ

และประโคมย่ำยาม

ถึง ๒๔ นาฬิกา

- พระสงฆ์สดับปกรณ์

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

กลางวัน, กลางคืน ๑๕ วัน

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

๕๐ วัน และ ๑๐๐ วัน

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ไว้ทุกข์)

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญหีบศพ

พระราชพิธีทรงบำเพ็ญ

พระราชกุศลออกพระเมร ุ

- ราชรถเชิญพระโกศ

พระศพจากที่

ประดิษฐานไป

พระเมรุหลวง

- กระบวนแห่พระอิสริยยศ

เชิญพระศพ

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมร ุ

- สังข์ แตรงอน

แตรฝรั่ง ปี ่กลองชนะ

ประโคมเวลารับ

พระราชทานเพลิง

และประโคมย่ำยาม

ถึง ๒๔ นาฬิกา

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

116

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

สมเด็จพระสังฆราช

- น้ำหลวง

- ไตรแพรทรงพระศพ

- พระโกศกุดั่นน้อย มีฉัตรผ้าขาว

๓ ชั้น แขวนเหนือพระโกศ

- เครื่องสูงทองแผ่ลวด

- สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำสรงพระศพ

และประโคมย่ำยาม

ถึง ๒๔ นาฬิกา

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

ที่พระเมรุ เทศน์

สดับปกรณ์

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

ทรงจุดเพลิง

พระราชทานฉัตร

ตาดเหลือง ๕ ชั้น

แขวนสุมพระอัฐิ

บนพระเมรุ

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์)

พระราชพิธีทรงบำเพ็ญ

พระราชกุศลออกพระเมร ุ

- ราชรถเชิญพระโกศ

พระศพจากที่

ประดิษฐานไป

พระเมรุหลวง

- กระบวนแห่พระอิสริยยศ

เชิญพระศพ

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

117

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

กลางวัน, กลางคืน ๗ วัน

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

๕๐ วัน และ ๑๐๐ วัน

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ไว้ทุกข์)

- สังข์ แตรงอน

แตรฝรั่ง ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลารับ

พระราชทานเพลิง

และประโคมย่ำยาม

ถึง ๒๔ นาฬิกา

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมร ุ

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

ที่พระเมรุ เทศน์

สดับปกรณ์

- เสด็จขึ้นพระเมรุ

ทรงจุดเพลิง

พระราชทานฉัตร

ผ้าขาว ๓ ชั้น

แขวนสุมพระบรมอัฐิ

บนพระเมรุ

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์)

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

118

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

สมเด็จพระราชาคณะ

- น้ำหลวง

- ไตรครองถวายสุกำศพ

- โกศไม้สิบสอง

- ฉัตรเครื่อง

- แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะ ๑๐ ประโคม

เวลารับพระราชทานน้ำสรงศพ

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

๗ คืน

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

๗ วัน

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญโกศศพ

- ฉัตรเครื่อง ๑๐

แห่เวียนเมรุ

- แตรงอน แตรฝรั่ง

ปี่ กลองชนะ ๑๐

ประโคมเวลาเวียนเมรุ

และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างพระเมร ุ

- พระราชทานผ้าไตร

๕ ไตร ทอดถวาย

- พระสงฆ์บังสุกุลก่อน

รับพระราชทานเพลิง

(ถ้าเสด็จพระราชดำเนิน

ทรงทอดผ้าไตร ๑๐ ไตร

บังสุกุลบนพลับพลา

แล้วเสด็จขึ้นเมรุ

พระราชทานเพลิง

แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์)

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

119

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

พระราชาคณะชั้นเจ้า

คณะรอง (หิรัญบัฏ)

พระราชาคณะชั้นธรรม

- น้ำหลวง

- ไตรครองถวายสุกำศพ

- โกศแปดเหลี่ยม

- ฉัตรเบญจา

- ปี่ กลองชนะ ๑๐ ประโคม

เวลารับพระราชทานน้ำสรงศพ

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

๓ คืน

- น้ำหลวง

- ไตรครองถวายสุกำศพ

- โกศโถ

- ฉัตรเบญจา

- ปี่ กลองชนะ ๑๐ ประโคม

เวลารับพระราชทานน้ำสรงศพ

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญโกศศพ

- ฉัตรเบญจา ๑๐

แห่เวียนเมรุ

- ปี่ กลองชนะ ๑๐

ประโคมเวลาเวียนเมรุ

และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- พระราชทานผ้าไตร

๕ ไตร ทอดถวาย

- พระสงฆ์บังสุกุลก่อน

รับพระราชทานเพลิง

(ถ้าเสด็จพระราชดำเนิน

ทรงทอดผ้าไตร ๑๐ ไตร

บังสุกุลบนพลับพลา

แล้วเสด็จขึ้นเมรุ

พระราชทานเพลิง)

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญโกศศพ

- ฉัตรเบญจา ๑๐

แห่เวียนเมรุ

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

120

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

พระราชาคณะชั้นเทพ

ชั้นราช และชั้นสามัญ

พระครูสัญญาบัตร

พระภิกษุ สามเณร

เปรียญธรรม ๙ ประโยค

๑. ผู้สำเร็จราชการ

แทนพระองค์

ที่ถึงแก่อสัญกรรม

ขณะดำรงตำแหน่ง

- น้ำหลวง

- หีบทองทึบ

- น้ำหลวง

- หีบเชิงชาย

- น้ำหลวง

- โกศกุดั่นน้อย

- ฉัตรเครื่อง

- ปี่ ฉลองชนะ ๑๐

ประโคมเวลาเวียนเมรุ

และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- พระราชทานผ้าไตร

๕ ไตร ทอดถวาย

- พระสงฆ์บังสุกุลก่อน

รับพระราชทานเพลิง

(ถ้าเสด็จพระราชดำเนิน

ทรงทอดผ้าไตร ๑๐ ไตร

บังสุกุลบนพลับพลา

แล้วเสร็จขึ้นเมรุ

พระราชทานเพลิง)

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญหีบศพ

- เพลิงหลวง

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล

ออกเมรุ

- ราชรถเชิญศพจากที่

ประดิษฐานไปยัง

พระเมรุหลวง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

121

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

๒. ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ ์

นพรัตน์ราชวราภรณ ์

๑. ประธานองคมนตรี

และองคมนตรี

ที่ถึงแก่อนิจกรรม

ในขณะดำรงตำแหน่ง

๒. ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

ปฐมจุลจอมเกล้า

- แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลารับพระราชทาน

น้ำอาบศพ และประโคม

ประจำยาม

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

๗ คืน

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

๕๐ วัน และ ๑๐๐ วัน

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ไว้ทุกข์)

- น้ำหลวง

- โกศมณฑป

- ฉัตรเครื่อง

- แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะ ๑๐ ประโคม

เวลารับพระราชทานน้ำอาบศพ

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

๗ คืน

- กระบวนอิสริยยศเชิญศพ

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างเมรุ

- แตรงอน แตรฝรั่ง

ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- เสด็จพระราชดำเนิน

ทรงทอดผ้าไตรบังสุกุล

- เสด็จขึ้นเมรุ

พระราชทานเพลิง

(แต่งเครื่องแบบเต็มยศ

ไว้ทุกข์)

- รถวอเชิญโกศศพ

- ฉัตรเครื่อง ๑๐

แห่เวียนเมรุ

- แตรงอน แตรฝรั่ง

ปี่ กลองชนะ ๑๐

ประโคมเวลาเวียนเมรุ

และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

122

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

นายกรัฐมนตรี

ประธานรัฐสภา

ประธานสภาผู้แทนราษฎร

ประธานวุฒิสภา

ประธานศาลฎีกา

ประธานองค์กรต่าง ๆ

ที่กำหนดในรัฐธรรมนูญฯ

และรัฐมนตรี

ที่ถึงแก่อสัญกรรม

ในขณะดำรงตำแหน่ง

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

(แต่งเครื่องแบบปกติขาว ไว้ทุกข์

ถ้าเสด็จพระราชดำเนิน

แต่งเครื่องแบบครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- น้ำหลวง

- โกศไม้สิบสอง (ถ้าเป็นหม่อมหลวง

หม่อมราชวงศ์ พระราชทาน

โกศมณฑป)

- ฉัตรเครื่อง

- แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่

กลองชนะ ๑๐ ประโคม

เวลารับพระราชทานน้ำศพ

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างเมร ุ

- เสด็จพระราชดำเนิน

พระราชทานผ้าไตร

ให้ทายาทเชิญไป

ทอดถวาย

- พระสงฆ์บังสุกุล

ที่โกศศพ

- เสด็จขึ้นเมรุ

พระราชทานเพลิง

(แต่งเครื่องแบบครึ่งยศ

ไว้ทุกข์)

- รถวอเชิญโกศศพ

- ฉัตรเครื่อง ๑๐

แห่เวียนเมรุ

- แตรงอน แตรฝรั่ง

ปี่ กลองชนะ ๑๐

ประโคมเวลาเวียนเมรุ

และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

123

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

๑. ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

ประถมาภรณ์

ช้างเผือก

๒. ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ ์

ทุติยจุลจอมเกล้า

วิเศษ

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

๗ คืน

- ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน

(แต่งเครื่องแบบปกติขาว ไว้ทุกข์

ถ้าเสด็จพระราชดำเนิน

แต่งเครื่องแบบครึ่งยศ ไว้ทุกข์)

- น้ำหลวง

- โกศแปดเหลี่ยม

- ฉัตรเบญจา

- ปี่ กลองชนะ ๑๐ ประโคม

เวลารับพระราชทานน้ำอาบศพ

- พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม

๓ คืน

- พระพิธีธรรม

สวดพระอภิธรรม

ประจำซ่างเมรุ

- เสด็จพระราชดำเนิน

พระราชทานผ้าไตร

ให้ทายาททอดถวาย

- พระสงฆ์บังสุกุล

ที่โกศศพ

- เสด็จขึ้นเมรุ

พระราชทานเพลิง

(แต่งเครื่องแบบครึ่งยศ

ไว้ทุกข์)

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญโกศศพ

- ฉัตรเบญจา ๑๐

แห่เวียนเมรุ

- ปี่ กลองชนะ ๑๐

ประโคมเวลาเวียนเมรุ

และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

- พระราชทานผ้าไตร

๕ ไตร ทอดถวาย

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

124

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

ประถมาภรณ์มงกุฎไทย

ปฐมดิเรกคุณาภรณ์

ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

ตราทุติยจุลจอมเกล้า

- น้ำหลวง

- โกศโถ (ถ้าเป็นราชนิกุล หรือ

ราชินิกุล พระราชทาน

โกศราชินิกุล)

- ฉัตรเบญจา

- ปี่ กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำอาบศพ

- น้ำหลวง

- โกศโถ (ถ้าเป็นราชนิกุล หรือ

ราชินิกุล พระราชทาน

โกศราชินิกุล)

- ฉัตรเบญจา

- ปี่ กลองชนะ ประโคมเวลารับ

พระราชทานน้ำอาบศพ

- พระสงฆ์บังสุกุลก่อน

รับพระราชทานเพลิง

(ถ้าเสด็จพระราชดำเนิน

พระราชทานผ้าไตร

๑๐ ไตร ให้ทายาท

เชิญไปทอดถวาย

พระสงฆ์บังสุกุลที่โกศศพ

แล้วทรงจุดฝักแค

พระราชทานเพลิงศพ)

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญโกศศพ

- ฉัตรเบญจา ๑๐

แห่เวียนเมรุ

- ปี่ กลองชนะ ประโคม

เวลาเวียนเมรุ และเวลา

รับพระราชทานเพลิง

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญโกศศพ

- ฉัตรเบญจา ๑๐

แห่เวียนเมรุ

- ปี่ กลองชนะ

ประโคมเวลาเวียนเมรุ

และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

125

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

๑. บิดามารดาของ

ผู้ดำรงตำแหน่ง

องคมนตรี

นายกรัฐมนตรี

ประธานรัฐสภา

ประธานสภาผู้แทนราษฎร

ประธานวุฒิสภา

ประธานศาลฎีกา

ประธานองค์กร

ต่าง ๆ ที่กำหนด

ในรัฐธรรมนูญฯ

และรัฐมนตรี

ที่ถึงแก่กรรม

ในขณะบุตร

ดำรงตำแหน่ง

๒. ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ ์

ตติยจุลจอมเกล้า

วิเศษ

- น้ำหลวง

- หีบทองลายสลัก

- ฉัตรเบญจา ๔

- ปี่ กลองชนะ ๑๐ ประโคม

เวลารับพระราชทานน้ำอาบศพ

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญหีบศพ

- ฉัตรเบญจา ๑๐

แห่เวียนเมรุ

- ปี่ กลองชนะ ๑๐

ประโคมเวลาเวียนเมรุ

และเวลารับ

พระราชทานเพลิง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

126

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

ทวีติยาภรณ์ช้างเผือก

หรือมงกุฎไทย

ทุติยดิเรกคุณาภรณ์

สตรีที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

ตติยจุลจอมเกล้า

๑. สมาชิกวุฒิสภา

สภาผู้แทนราษฎร

และผู้ว่าราชการ

กรุงเทพมหานคร

ซึ่งถึงแก่กรรม

ขณะดำรงตำแหน่ง

๒. ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ ์

จัตุรถาภรณ์

ช้างเผือก/มงกุฎไทย

จตุตถดิเรก-

คุณาภรณ์

ตริตาภรณ์

ช้างเผือก/มงกุฎไทย

ตติยดิเรกคุณาภรณ์

- น้ำหลวง

- หีบทองลายสลัก

- น้ำหลวง

- หีบกุดั่น

- น้ำหลวง

- หีบลายก้านแย่ง (ถ้าเป็นราชนิกุล

หรือราชินิกุล พระราชทาน

หีบกุดั่น)

- เพลิงหลวง

- รถวอเชิญหีบศพ

- เพลิงหลวง

- เพลิงหลวง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

127

เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อพระราชทานเพลิง

ตติยจุลจอมเกล้า

ซึ่งเป็นตราสืบตระกูล

ตติยานุจุลจอมเกล้า

และสตรีที่ได้รับ

พระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ ์

จตุตถจุลจอมเกล้า

๑. นายร้อยทหารบก

ทหารเรือ

ทหารอากาศ

นายร้อยตำรวจ

ข้าราชการพลเรือน

ตั้งแต่ระดับ ๓

๒. ผู้ที่ได้รับพระราชทาน

เครื่องราชอิสริยาภรณ ์

เบญจมาภรณ์

ช้างเผือก/มงกุฎไทย

เบญจมดิเรก-

คุณาภรณ์

- น้ำหลวง

- หีบเชิงชาย

- เพลิงหลวง

ฐานันดรศักดิ์, ชั้นยศ เครื่องเกียรติยศ

ที่ได้รับพระราชทาน

เมื่อสิ้นชีวิต

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

128

ในพิธีการสวดพระอภิธรรมของพระพิธีธรรม จะต้องมี

หน่วยราชการต่าง ๆ มาปฏิบัติงานเพื่อให้พิธีการเป็นไปด้วยความเรียบร้อย

สมพระเกียรติ ถูกต้องตามโบราณราชประเพณี และเพื่ออำนวย

ความสะดวกต่าง ๆ แก่พระพิธีธรรม หน่วยราชการที่เป็นหลักใหญ่ คือ

สำนักพระราชวังและกรมการศาสนา โดยมีภารกิจแบ่งไปตามฝ่ายต่าง ๆ

ดังนี้

สำนักพระราชวัง

เมื่อกองพระราชพิธี สำนักพระราชวัง ได้รับแจ้งจากญาติ

ผู้เสียชีวิตว่ามีความประสงค์ขอรับพระราชทานพระบรมราชานุเคราะห์

ให้แก่ผู้เสียชีวิต เจ้าหน้าที่สำนักพระราชวังจะทำการพิจารณากฎเกณฑ์

ในการขอรับพระราชทาน ซึ่งประกอบไปด้วยเอกสารดังนี้

๑) สำเนาบัตรประจำตัวประชาชนของผู้เสียชีวิต/สำเนา

บัตรข้าราชการของผู้เสียชีวิต

๒) สำเนาทะเบียนบ้านของผู้เสียชีวิต

๓) สำเนาเครื่องราชอิสริยาภรณ์ที่ผู้เสียชีวิตได้รับ

เมื่ อ เจ้ าหน้าที่ สำนักพระราชวั ง พิจารณาแล้ว เห็นว่ า

อยู่ในเกณฑ์การขอพระราชทาน ก็จะพิจารณาให้ตามระเบียบ “หลักเกณฑ์

เทียบเกียรติยศพระราชทานแก่พระศพและศพ” และแจ้งเจ้าหน้าที่

ที่เกี่ยวข้องดังนี้

บทที่ ๗ การปฏิบัติหน้าที่ของหน่วยราชการต่าง ๆ

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

129

๑) ฝ่ายศุภรัต มีหน้าที่ในการจัดอาสนะ กระโถน ขันน้ำ

ไปตั้งแต่ถวายพระสงฆ์ เบิกผ้าไตร หรือผ้าสบงถวายพระสวดพระอภิธรรม

จากฝ่ายพัสดุ เบิกเงินถวายพระสวดพระอภิธรรมจากกองคลัง และ

ปฏิบัติราชการตามหน้าที่ เช่น เชิญผ้าไตร หรือผ้าสบง ให้ประธาน

๒) ฝ่ายสนมพลเรือน มีหน้าที่ในการเบิกธูปเทียนเครื่องนมัสการ

เครื่องบูชากระบะมุก เทียนชนวนจากฝ่ายพัสดุ และปฏิบัติราชการ

ตามหน้าที่ เช่น เชิญเทียนชนวน ที่กรวดน้ำ แต่งที่บูชา

๓) ฝ่ายราชูปโภค มีหน้าที่ในการตรวจแต่งภูษาโยงให้เรียบร้อย

และปฏิบัติราชการตามหน้าที่ เช่น ลาดภูษาโยง และเก็บภูษาโยง

๔) ฝ่ายมหาดเล็ก มีหน้าที่ในการจัดน้ำร้อน น้ำเย็น ถวายพระสงฆ์

และเลี้ยงแขกทั่วไป

กรมการศาสนา

เมื่อเจ้าหน้าที่กองพระราชพิธ ี สำนักพระราชวัง แจ้งฝ่ายพิธี

กองศาสนูปถัมภ์ ว่ามีผู้ได้รับพระราชทานพระบรมราชานุเคราะห์

เจ้าหน้าที่ผู้รับโทรศัพท์ จะทำการจดบันทึกรายละเอียด ตัวอย่างเช่น

ผู้ตายชื่อ........................สกุล.........................ตั้งบำเพ็ญกุศล

ณ ศาลา.........................วัด...........................จำนวน.........................วัน

น้ำหลวงพระราชทาน เวลา....................................โกศ...........................

และนิมนต์พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมตามที่กองพระราชพิธี

แจ้งมา จัดเจ้าหน้าที่ไปปฏิบัติราชการ จัดพาหนะรับ-ส่งพระพิธีธรรม

และปฏิบัติราชการตามหน้าที่ เช่น จัดตั้งตู้พระอภิธรรมพร้อมพัดยศ

จัดเก็บเครื่องไทยธรรม (ถ้ามี) ผ้าไตร หรือผ้าสบง ที่พระพิธีธรรมรับถวาย

และพิจารณาแล้ว

พ ร ะ พิ ธี ธ ร ร ม

130

ทองพูล บุณยมาลิก. พิธีสวดพระอภิธรรม : การศึกษาสังเกต.

คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ สถาบันราชภัฏสวนดุสิต :

กรุงเทพฯ. ๒๕๔๒.

เดชา ศรีคงเมือง. วิทยานิพนธ์เรื่อง การวิเคราะห์ทำนองสวดพระอภิธรรม

ในพิธีศพหลวง. บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยมหิดล. ๒๕๔๘.

พระครูกัลยาณสิทธิวัฒน์ . พระพิธีธรรมการสวดทำนองหลวง.

กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. ๒๕๕๑.

พระราชปริยัติดิลก. ประวัติวัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร ๑๘๐ ปี.

กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง จำกัด. ๒๕๕๑.

ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒.

กรุงเทพฯ : ศิริวัฒนาอินเตอร์พริ้นท์. ๒๕๔๖.

สำนักพระราชวัง. ตำนานพระโกศและหีบศพบรรดาศักดิ์. กรุงเทพฯ :

อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง จำกัด. ๒๕๓๙.

. รวมเรื่องและข้อปฏิบัติเกี่ยวกับราชสำนัก. ฉบับพิมพ์

ครั้งที่ ๑๘. กรุงเทพฯ : เรือนแก้วการพิมพ์. ๒๕๕๒.

บรรณานุกรม