คมออาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)

กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)

คมออาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง

(NCDs)

คมออาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)พมพครงท 1 สงหาคม 2560

จ�านวน 15,000 เลม

พมพท โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จ�ากด

อสค. เปนผท�ำงำนดแลสขภำพของครอบครวตนเอง ดวยควำมรก

เปนผมจตวญญำณอำสำสมคร มคณธรรม จรยธรรม

ในกำรใหมำกกวำกำรรบเปนพนฐำน

ถอเปนหนำทของตนเองในกำรดแลสขภำพ

โดยไมรบคำตอบแทนใดๆ และไมหวงสงตอบแทน

รวมถงจะไมเรยกรองสงตอบแทนใดๆ

นอกเหนอไปจำกกำรไดชวยเหลอคนในครอบครว

และผอนใหพนทกข มควำมสขและมสขภำพด

ดวยจตเมตตำเปนส�ำคญ

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)4

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 5

ค�าน�า ประเทศไทยไดรบการยกยองจากองคการอนามยโลกและประเทศสมาชกทวไปวา เปนประเทศทสรางระบบการสรางความรในชมชน เพอใหคน มความรเรองสขภาพสามารถดแลสขภาพของประชาชนในระดบชมชน ไดเปนอยางด ดวยการสรางการมสวนรวมของประชาชนในรปแบบอาสาสมครสาธารณสขประจ�าหมบาน (อสม.) ทดทสดแหงหนงของโลก สวนในระดบครอบครว ซงเปนแกนกลางของสงคมทเปนรากฐานส�าคญยงตอการด�ารงชวตหากมการสรางเครอขายความรดานสขภาพตอยอดจากชมชนเขาส ครวเรอน จะท�าใหประชาชนมความรและทกษะในการวเคราะหและจดการปจจยเสยงภยสขภาพ สามารถดแลสขภาพคนในครอบครวตนเองได ครอบครวเป นกล มบคคลทมความผกพนและใช ชวตร วมกน มปฏสมพนธเกยวเนองกน ไมวาจะเปนพอแมญาตพนอง ซงแตละคน

จะมพฤตกรรมสขภาพทแตกตางกน มปญหาดานสขภาพทอาจจะเหมอนกนหรอตางกนแลวแตสขภาวะของแตละบคคล การทจะท�าใหครอบครวนนๆ มสขภาพด มชวตยนยาว และสามารถอย ในสงคมไดอยางปกตสขนน จะตองไดรบการดแล แนะน�า สงเสรม ปองกน จดการความเสยงและ ภยสขภาพ ไมใหเกดปญหาดานสขภาพขน หากมผปวยหรอผทมภาวะพงพงในครอบครวตองไดรบการดแล ซงบคคลทดและเหมาะสมทสดกคอ สมาชกในครอบครวนนๆ เอง

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)6

กระทรวงสาธารณสข โดยกรมสนบสนนบรการสขภาพ จงไดจดท�าคมอ อสค. ขน เพอใชงานการดแลสขภาพครอบครว เพอคมความดน เบาหวาน ปองกน ภาวะแทรกซอนทงโรคหลอดเลอดสมอง โรคหวใจ และโรคไต จงหวงวาเอกสารฉบบนจะเปนประโยชนกบอาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.) ทจะน�าไปใชเพอการดแลครอบครวใหมสขภาพดมชวตยนยาว มคณภาพชวตทด สามารถอยในสงคมไดอยางปกตสข เปนพลงในการเสรมการเสรมสรางศกยภาพการดแลสขภาพตนเองระดบครอบครวใหมประสทธภาพมากขนตอไป

กรมสนบสนนบรการสขภาพ กระทรวงสาธารณสขตลาคม 2559

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 7

สารบญ

หนำ

l สวนท 1 อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.) 9

l สวนท 2 การดแลสขภาพครอบครวโรคไมตดตอเรอรง 14

1. โรคเบาหวาน 14

l อาการแสดง/อาการเตอนของโรคเบาหวาน 15

l ตวการทท�าใหเกดเบาหวาน 15

l ผลของโรคเบาหวานกบหลอดเลอดทวรางกาย 16

l อาการภาวะแทรกซอนจากโรคเบาหวาน 16

l แนวทางการปฏบตตวทหมาะสมผปวยเบาหวาน 17

l การดแลตนเองทเหมาะสมเพอลดน�าตาลในเลอด 18

l อสค. กบการดแลคนในครอบครวทเปนโรคเบาหวาน 19

2. โรคความดนโลหตสง 21

lความดนโลหตคออะไร 21

lความดนโลหตสงคออะไร 21

l อาการเตอนของภาวะความดนโลหตสง 22

l ตวการทท�าใหความดนโลหตสง 22

l ผลกระทบของความดนโลหตสง 23

- ตอหวใจและหลอดเลอดสมอง

- ตอไต

- ตอตา

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)8

หนำ

l แนวทางและวธการปฏบตตวเพอลดความดนโลหตสง 26

1. ออกก�าลงกาย 27

2. ลดความอวน 29

3. ควบคมความดนโลหตและภาวะทท�าใหเกดโรค 29

4. ดแลตนเองเพอใหมความดนโลหตทเหมาะสม 30

l อสค. กบการดแลคนในครอบครว 32

ทเปนโรคความดนโลหตสง

l เอกสารอางอง 33

l ภาคผนวก 35

l คณะผจดท�า 42

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 9

ไมมใครดแลตวเราไดดเทากบเราดแลตวเราเอง

เรองสขภาพ

สวนท 1อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 9

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)10

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 11

การดแลสขภาพระดบครอบครว

“คนในแตละครอบครว ดทสด เหมาะสมทสด

ทจะท�าหนาทในการดแลสขภาพคนในครอบครวของตนเอง”

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 11

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)12 คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)12

มาเปน อสค. ดแลสขภาพคนในครอบครวเรากนเถอะ

อาสาสมครประจ�าครอบครว หรอ อสค. คอ คนในครอบครว

ของแตละครอบครว หรอเพอนบานทไดรบการคดเลอกและผานการเรยนร และฝกปฏบตตามทกระทรวงสาธารณสขก�าหนด

ใหมาท�าหนาทดแลสขภาพของสมาชกในครอบครวตนเอง

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 13คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 13

อสค. มบทบาทหนาท 3 ประการหลก คอ

อสค. ตองท�าอะไร

3.ประสานงานพฒนา

สขภาพครวเรอน และเปนเครอขายใยแมงมมกบ อสม. โดยไมซ�าซอน

บทบาทกน

1.เปนแกนน�าปฏบตตน

ดานสขภาพทมพฤตกรรมเปนแบบอยางใหครอบครวและเปนผดแลสขภาพของ

คนในครอบครวตนเอง

2.ถายทอดความรให

คนในครอบครวตนเองและชวยเหลอผทอยใน

ภาวะพงพง

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)14

1. โรคเบาหวาน

...ท�ำควำมรจกโรคเบำหวำน...เกดจากความผดปกตของรางกาย

ทมการผลตฮอรโมนอนซลนไมเพยงพอ เนองมาจากความบกพรองของ

“ตบออน” ซงปกตมหนาทสรางฮอรโมน “อนซลน” ทเปนตวควบคม

ระดบน�าตาลในเลอด ท�าใหระดบน�ำตำลในกระแสเลอดสงเกน

โรคเบาหวานจะมอาการเกดขน เพราะรางกายไมสามารถใชน�าตาล

เพอใชเปนพลงงาน เนองจากขาดอนซลน ท�าใหระดบน�าตาลในเลอดสงขน

ในระยะยาวจะมผลในการท�าลายหลอดเลอด ถาหากเปนโรคเบาหวาน

อยางนอย 5 ปแลวไมไดรบการรกษาอยางจรงจงและเหมาะสมอาจน�าไปส

สภำวะแทรกซอนทรนแรงได

สวนท 2การดแลสขภาพครอบครว

เพอชะลอไตเสอม

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 15

อาการแสดง/อาการเตอนของโรคเบาหวาน l ปสสาวะบอย l ดมน�ามาก l กนเกง หวบอย l น�าหนกลด l อาการจากรางกายขาดน�า - ออนเพลย - วงเวยน - มนงง - ตามว - คอแหง l สมรรถภาพทางเพศเสอม l ภาวะน�าตาล ในเลอดสงกวา 120 มลลกรม/เดซลตร

ตวการทท�าใหเกดเบาหวาน ไดแก l โรคอวน l ชอบกนไขมน l กนหวานมาก l ไมชอบออกก�าลงกาย l ดมสรา l สบบหร l มประวตพอแม/ญาตพนองเปนโรคเบาหวาน

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)16

ผลของโรคเบาหวานกบหลอดเลอดทวรางกาย

ท�าใหเกด - โรคหลอดเลอดหวใจตบ - โรคหลอดเลอดสมองตบ - โรคหลอดเลอดสวนปลายตบ - โรคหลอดเลอดทจอตาผดปกต - โรคเสนประสาทสวนปลายเสอม - โรคไตเสอม

อาการภาวะแทรกซอนจากโรคเบาหวาน

ภำวะแทรกซอนทำงสำยตำ

จอตาเสอม หรอมองเหนจดด�าลอยไปมา

และอาจจะท�าใหตาบอดได

ภำวะแทรกซอนทำงระบบประสำท/เทำ

รสกชาหรอปวดแสบปวดรอน

ตามปลายมอ

ผลของเบำหวำนตอไต

ท�าใหไตเสย

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 17

แนวทางการปฏบตตวทเหมาะสมของผปวยเบาหวาน

n พบแพทย ตรวจปสสาวะ ตรวจเลอดตามทแพทยนด

n ควบคมน�าตาลในเลอด กนยาลดน�าตาล หรอฉดอนซลน ปฏบตตวตามค�าแนะน�าแพทย ไมหยดหรอซอยากนเอง

n ควรควบคมอาหารการกน กนอาหารใหพอด อยางเครงครด ไมกนจบจบ งดเวนอาหารหวานๆ อาหารประเภทแปงและไขมน โดยเฉพาะกะท

n ออกก�าลงกายสม�าเสมอ อยางนอย 150 นาทตอสปดาห

n พกผอนใหเพยงพอ ท�าจตใจใหราเรง ไมเครยด ไมวตกกงวล

n งดสบบหรและเครองดมแอลกอฮอล

n หมนดแลรกษาความสะอาดเทา ไมสวมรองเทาทคบเกนไป ถามแผลทเทาตองรบรกษาทนท

n มลกอมหรอน�าตาลตดตวไวเสมอ (กรณน�าตาลในเลอดต�า)

n ควรมบตรหรอสญลกษณทแสดงวาเปนผปวยเบาหวาน ตดตวตลอด

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)18

การดแลตนเองทเหมาะสมเพอลดน�าตาลในเลอด

ผปวยเบาหวานและสมาชกในครอบครว สามารถดแลตนเองเพอลดน�าตาลในเลอดดวยวธการทเหมาะสม โดยมค�าแนะน�าในการปฏบต ดงน

1. สมนไพรทชวยลดน�ำตำลในเลอด ไดแก - ต�าลง - บอระเพด

ขอควรระวง กอนกนสมนไพรตองตรวจน�าตาลในเลอดวามระดบต�า หรอไม เพราะเมอกนสมนไพรแลว อาจท�าใหน�าตาลในเลอดต�ากนไป และค�านงถงผลกระทบตอไต

2. อำหำรทเหมำะกบคนเบำหวำน ควรรบประทานอาหารโดยค�านงถงประเภทและปรมาณ ดวยการเลอกรบประทานอาหารประเภทตางๆ ดงน 1. กนเผอก มน ขาวกลอง เพราะมเสนใยอาหารสง 2. กนผกสด 4 - 5 ทพพ ตอมอ และควรกนขาวทกมอ 3. กนยอดหรอลกมะระขนก หรอหวกระปก เพอช วยลด การดดซมน�าตาลเขาสกระแสเลอด 4. กนถวแหง เช น ถวลสง มะระขนก ถวแปบ ถวเขยว เพอใหรางกายดดซมน�าตาล ไปใชอยางชาๆ และสม�าเสมอ หรอ อาจกนกลวย 1 ผล สม 2 ลก และ ฝรงครงลก ตอวน

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 19

อสค. กบการดแลคนในครอบครวทเปนโรคเบาหวาน

1. ควบคมอาหร/ลดน�าหนก (กรณอวนหรอน�าหนกเกน) 2. แนะน�าใหออกก�าลงกายอยางสม�าเสมอ เหมาะสมตามวย และขอจ�ากดอนของรางกาย 3. กระตน ตดตามคนในครอบครวในการรกษาและปรบพฤตกรรมการบรโภคอาหารและการออกก�าลงกาย 4. ใหความชวยเหลอ เพอใหผปวยในครอบครวควบคมระดบน�าตาล ในเลอด ระดบความดนโลหต และระดบไขมนในเลอด ใหเปนไปตามเปาหมาย การควบคม 5. พาไปพบแพทยตามนดสม�าเสมอ 6. ดแลแนะน�าใหรบประทานยา/ฉดยาตามแพทยสงสม�าเสมอ 7. กระตน ดแล สงเสรม ใหค�าแนะน�าเพอใหครอบครวประเมนผลการรกษาดวยตนเอง 8. ดแลแนะน�าและพาไปรบการตรวจคดกรองภาวะแทรกซอนทางตา ไต และเทา อยางนอยปละครงทกป 9. ถายทอดความร เกยวกบการปฏบตเมอตองเดนทาง และขอบงชทตองไปพบแพทยกอนเวลานด

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)20

3. ผลไมกบระดบควำมหวำนทเหมำะสมกบกำรกน 1. ระดบควำมหวำน 6 - 10% ไดแก ฝรง แตงโม แตงไทย ชมพ สมโอ มะละกอ มะมวงดบ มะไฟ สมอ สมเขยวหวาน พทรา มะกอก มะขามเทศ มะขามปอม (ผปวยเบำหวำนกนไดปรมำณเทำกบฝรง 1 ลก แบงกนเปน 2 ครงตอวน) 2. ระดบควำมหวำน 10 - 15% ไดแก องน ขนน นอยหนา สบปะรด เงาะ มะขามหวาน (ผปวยเบำหวำนกนไดวนละ 1 - 2 ชน) 3. ระดบควำมหวำน 15% ไดแก ทเรยน กลวย ละมด ลนจ ล�าไย (ผปวยเบำหวำนไมควรกน)

4. กำรออกก�ำลงกำยในผปวยเบำหวำน

สงทควรท�ำ

1. เลอกประเภทและความหนกทเหมาะสมกบวยและขอจ�ากดของรางกาย โดยอาจใชวธการ - วง - เดน - ปนจกรยาน - เตนตามจงหวะเพลง 2. เรมตนดวยการเคลอนไหวชาๆ กอน ใชเวลา 5 - 10 นาท หลงจากนนจงเพมความเรวและแรงขน นาน 20 - 30 นาท และคอยๆ ผอนความเรวลง ใชเวลา 5 - 10 นาท จงคอยหยด เพอใหรางกายคนสสภาพปกต 3. ออกก�าลงกายอย างสม� า เสมอ อย างน อย 150 นาท ตอสปดาห

สงทควรหลกเลยง

หลกเลยงการออกก�าลงกายทท�าใหเกดแรงกดลงบนฝาเทาเปนเวลานาน เพราะอาจท�าใหเกดแผลทเทาได

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 21

2. โรคความดนโลหตสง

ความดนโลหตคออะไร

ความดนโลหต คอ แรงดนของเลอดตอผนงเสนเลอดแดงทเกดจากหวใจสบฉดเลอดไปเลยงทวรางกาย ซงม 2 คาคอ คาความดนตวบน เปนความดนขณะทหวใจบบตวสงเลอดออกจากหวใจ และคาความดนตวลาง เปนคาความดนขณะหวใจคลายตว ความดนโลหตมหนวยเปนมลลเมตรปรอท ในคนปกตจะมคาความดนโลหต ดงน - คำควำมดนตวบน หรอ ควำมดนเลอดชวงหวใจบบตวทเหมำะสม จะนอยกวำหรอเทำกบ 120 มม.ปรอท - คำควำมดนตวลำง หรอ ควำมดนเลอดชวงหวใจคลำยตวทเหมำะสมจะนอยกวำหรอเทำกบ 80 มม.ปรอท

ความดนโลหตสงคออะไร

ความดนโลหตสง หมายถง คาความดนโลหตตวบน มากกวาหรอเทากบ 140 มลลเมตรปรอท หรอคาความดนโลหตตวลาง มากกวาหรอเทากบ 90 มลลเมตรปรอท เกดเนองจากเสนเลอดแขงตว หรอไมมความยดหยน เนองจากมไขมนในเลอดสง หรอเปนโรคเบาหวานมานาน คนทมโอกาสเสยงตอความดนโลหตสง ไดแก คนชรา คนอวน คนดมสรา หรอสบบหรจด และคนทชอบกนเคมมากๆ โดยในระยะเรมตนของโรคความดนโลหตสงจะไมพบอาการผดปกตและหากไมสนใจปลอย ใหความดนสงขนมากๆ จะเปนผลเสยตอหวใจและหลอดเลอด ท�าใหเสนเลอดในสมองแตก และเปนอมพาตในทสด

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)22

อาการเตอนของภาวะความดนโลหตสง

วงเวยนศรษะหรอปวดหวบอย ๆ

หลงตนนอนตอนเชา มอาการปวดมนทายทอยทกวนหรอเปนประจ�า

ตาพรามวเปนประจ�า

หนามด ตาลาย หออ เปนประจ�า

ตวการทท�าใหความดนโลหตสง ไดแก

1) กนอาหารไมไดสดสวน เชน เคมเกนไป 2) โรคอวน 3) ไต หรอ ตอมหมวกไต ท�างานผดปกต 4) เครยด วตกกงวล เปนประจ�า 5) ผลขางเคยงจากการกนยาเมดคมก�าเนดสตร 6) สบบหรจด หรอดมเหลาจด

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 23

ผลกระทบของความดนโลหตสง

ผลตอหวใจ

ผลตอหลอดเลอดสมอง

หลอดเลอดสมองตบ หลอดเลอดสมองแตก

หวใจโต หลอดเลอดหวใจตบ หวใจวาย

n ควำมดนโลหตสงสงผลตอกำรเกดโรคหวใจและหลอดเลอดสมอง เนองจากระดบความดนทสงท�าใหหลอดเลอดแดงขนาดเลก โดยเฉพาะทหวใจและสมองเสยหายจากการตบและแตก ซงเป นอนตรายถงชวต ถารกษาไมทน หรออาจท�าใหพการ โดย o ความดนเลอดตวบนเพมจาก ≤120 เปน ≥ 160 มม.ปรอท ความเสยงจากโรคหวใจและหลอดเลอดจะเพมขนประมาณ 5 เทา o ความดนเลอดตวลางเพมจาก ≤ 80 เปน ≥ 100 มม.ปรอท ความเสยงจากโรคหวใจและหลอดเลอดจะเพมขนประมาณ 2 เทา

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)24

n ควำมดนโลหตสงสงผลตอกำรเกดโรคไตเรอรง ไตเปนอวยวะทท�าหนาทในการกรองของเสยออกจากเลอด ซงถาเรามระดบความดนทปกต (120/80 มม.ปรอท) อตราการไหลและการกรอง กจะเปนปกต แตถาระดบความดนโลหตทสงขน จะท�าใหไตเสอมไดโดย o ท�าใหเสนเลอดทไปเลยงเนอไตตบตน o ท�าใหความดนในเสนเลอดฝอยไตสง และมโปรตนรวออกมาทางปสสาวะ ท�าใหเยอบหลอดไตฝอยเสอม ในทางกลบกนโรคไตมผลตอการควบคมระดบความดนโลหตดวย เนองจากไตท เสอมสภาพ มการกรองแยลง ท�าใหร างกายขบน�าและ ของเสยไดไมด จนท�าใหเกดภาวะ o มการคงของน�าและเกลอมากขน o ตอบสนองตอยาลดความดนทมฤทธขบปสสาวะลดลง o ในกรณทเกดจากหลอดเลอดแดงทไตตบจะกระตนการสรางฮอรโมนทมผลเพมความดนโลหต o เกดผลขางเคยงจากยาลดความดนบางอยางไดงายขน ท�าใหควบคมความดนยากขน ตองใชยามากขน จงเกดผลขางเคยงจากยามากขน

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 25

n ควำมดนโลหตสงสงผลตอตำ

ความดนโลหตสงสาเหตส�าคญอนดบ 2 ของไตวายเรอรง

จอตาผดปกต

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)26

แนวทางและวธการปฏบตตวเพอลดความดนโลหตสง

การปรบเปลยนชวตเพอลดความดนโลหต

งดเครองดมแอลกอฮอล

งดสบบหร

ออกก�าลงกาย

ลดน�าหนกตวเอง

ลดอาหารเคม

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 27

วธการปฏบต

1. ออกก�าลงกาย

เลอกออกก�าลงแบบไหนด ?

n ออกก�าลงแบบตอเนองไมหนก และเนนกลามเนอมดใหญ

ขนตอนการออกก�าลงกายทถกตอง

n มการอนเครอง “วอรมอพ” 5-10 นาท n ใชเวลาในการออกก�าลงจรงๆ 30-45 นาท n มการอนเครอง “วอรมดาวน” 5-10 นาท n อยางนอย 150 นาทตอสปดาห n ควรเรมทละนอย n ครงแรกๆ อตราเตนของหวใจไมควรเพมจากภาวะปกต > 30 ครง/นาท

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)28

เทาไหรทเรยกวาออกก�าลงมากเกนไป ?

n ไมสามารถพดไดตามปกต ตองพกเปนหวงๆ n หายใจไมทน n เวยนศรษะ n เจบหนาอก n หวใจเตนผดจงหวะ n แนนทอง n เปนตะครว

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 29

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)30

4. ดแลตนเองเพอใหมความดนโลหตทเหมาะสม

1. กำรใชอำหำรเพอกำรรกษำ n ลดการใช เครองปรงรสทรสเคมหรอม เกลอมากในการ ปรงอาหาร เชน น�าปลา ซอว ผงปรงรส กะปหรองดอาหารทมรสเคมจด n เลยงการกนมาก การกนไขมน จะท�าใหอวน n งดอาหารส�าเรจรป เชน บะหมส�าเรจรป อาหารกระปอง อาหารรมควน และอาหารหมกดองทกอยาง n งดเครองดมแอลกอฮอลล n เพมผกและผลไมทรสไมหวานจด

2. กำรคลำยเครยดเพอควบคมควำมดนโลหต การคลายเครยด มหลายวธ เชน ท�างานอดเรกหรอสนกกบการออกก�าลงกาย หรอนงสมาธ ฟงเพลง ไปวดท�าบญ นงฟงธรรม ทองบทสวดมนต เปนตน และทส�าคญอยาปลอยใหทองผก

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 31

3. กำรใชสมนไพรในกำรลดควำมดนโลหตสง อาท (1) กนกระเทยมสด เคยวกนวนละ 7 กลบ (2) ตนคนฉำย ลางใหสะอาด 1 ก�ามอ น�ามาโขลก ใหละเอยดแลวคนเอาน�าออก กนน�าทคน ครงละครงถวยชา วนละ 1-2 ครง และ (3) ดอกกระเจยบ ส�าหรบคนอวนน�าดอกกระเจยบแดงมาตมกนน�าจะชวยละลายไขมนในเสนเลอด และลดความดนโลหตสง

4. กำรรกษำดวยวธกำรออกก�ำลงกำย - ควรออกก�าลงกายอยางนอย 150 นาทตอสปดาห - ออกก�าลงกายแบบแอโรบก

คอ การเคลอนไหวรางกายโดยใชกลามเนอมดใหญอยางตอเนอง เชน เดน, วงเหยาะ, วายน�า, ขจกรยาน, เตนแอโรบก, ร�ามวยจน

หากมปญหาปวดขอเขา ขอเทา หรอสะโพก ไมสามารถออกก�าลงทตองอาศยการยนลงน�าหนก ควรเลอกออกก�าลงในน�า เชน เดน วง เตนแอโรบก ในน�า หรอขจกรยานแตตองปรบระดบอานจกรยานใหเหมาะสม

2. ลดความอวน

วธการลดความอวนทถกตอง

n ลดอาหารจ�าพวกขาวแปงน�าตาลและไขมนลง n ไมควรงดอาหาร (โดยเฉพาะผปวยเบาหวานทกนหรอฉดยาลดน�าตาล) n เนนอาหารทมเสนใยสง n ออกก�าลงกายสม�าเสมอ n ถาจะใชยาควรปรกษาแพทยกอนทกครง n ใหน�าหนกลดลงประมาณ ½ กก./สปดาห

3. ควบคมความดนโลหตและภาวะทท�าใหเกดโรค

เปาหมายการควบคมความดนโลหต

ใหความดนโลหต ≤120/80 มม.ปรอท ไมมอาการของความดนต�า : เวยนศรษะ หนามด หรอหมดสต และไมมผลขางเคยงจากยา

ควบคมภาวะทท�าใหเกดโรคหลอดเลอดและหวใจอนๆ

ไดแก การควบคม เบาหวาน ไขมนในเลอดสงและการสบบหร

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)32

อสค. กบการดแลคนในครอบครวทเปนโรคความดนโลหตสง

n ควบคม กระตนใหลดการกนเคม เพมการกนผกผลไม หลกเลยงอาหารไขมนสง และผลไมรสหวานจด

n วดความดนโลหตเพอตรวจตดตามการควบคมความดนตอเนอง และกระตนใหผ ปวยควบคมระดบความดนโลหตใหเปนไปตามเปาหมาย การควบคม

n กระต น สงเสรมใหออกก�าลงกายอยางเหมาะสม อยางนอย 150 นาทตอสปดาห

n กระตนตดตามการรกษาและปรบเปลยนพฤตกรรมการบรโภคอาหาร/การออกก�าลงกาย การตรวจคดกรองภาวะแทรกซอน อยางนอยปละครงทกป และประเมนผลการรกษาดวยตนเอง

n ดแลใหไมสบบหร งดสรา

n ดแล ตดตาม กระตน ใหรบประทานยาตามแพทยสงสม�าเสมอ

n ถายทอดความรแกสมาชกในครอบครว - ปรบเปลยนพฤตกรรมสขภาพ ลดการใชผงชรส ควบคมอาหารอยางเครงครด เพมการกนผกและผลไมไมหวานจด งดบหรและเครองดมแอลกอฮอล ออกก�าลงกาย และบ�ารงรกษาจตใจ - ไปรบการตรวจคดกรอง

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 33

เอกสารอางอง

กองการพยาบาลสาธารณสข ส�านกอนามย กรงเทพมหานคร. (2558). คมอ ผดแลผทไมสำมำรถดแลสขภำพพนฐำนดวยตนเองได. กรงเทพมหานคร: โรงพมพพระพทธศาสนาแหงชาต.

กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน. (2558). คมอประกอบกำรเรยนร กำรพฒนำศกยภำพ อสม.และชมชน ในกำรปองกนโรคไต เพอสนบสนนระบบบรกำรสขภำพ. กรงเทพฯ: บรษทบอรน ท บ พบลซง.

______ .(2558). คมอแกนน�ำสขภำพประจ�ำครอบครว (กสค.) เพอกำร สงเสรมบทบำทของครอบครวในกำรดแลสขภำพตนเอง. มปท.

ขอควรระวงในการออกก�าลงกาย.สบคนจากเวบไซต https://goo.gl/JMvzzsธงโภชนาการ.สบคนจากเวบไซต http://5groups.blogspot.com/2011/08/blog-post_7195.htmlน.ต.บญเรอง ไตรเรองวรวฒน.(2559). ประชมเชงปฏบตกำรจดท�ำแผนยทธศำสตร

กรมสนบสนนบรกำรสขภำพระยะ 10 ป (พ.ศ. 2560 – 2565). เอกสารประกอบการประชม.

ปราณ ลคนาจนทโชต, ปยวรรณ เหลองจรโณทย. Progression in the movement in DM Pharmacist. สบคนจากเวบไซต http://hp.anamai.moph.go.th/main.php?filename=index5

พจณ อรรถโรจนภญโญ.(2559). แผนพฒนำเศรษฐกจและสงคมแหงชำต ฉบบท 12. เพาเวอรพอยท ประกอบการบรรยายของรองเลขาธการคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต โครงการสมมนาเชงปฏบตการบรณาการภาครฐและเอกชนในการจดท�ายทธศาสตรเศรษฐกจภาค. 15 มถนายน.

โรงเรยนโรคเบาหวาน.สบคนจากเวบไซต https://www.gotoknow.org/posts/469546, http://203.157.139.35/eposter/poster/2558/CR-O-1.pdf

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)34

ส�านกนโยบายและยทธศาสตร ส�านกงานปลดกระทรวงสาธารณสข กระทรวงสาธารณสข.(2559). ประชำชนสขภำพด เจำหนำท มควำมสข ระบบสขภำพยงยน จดยน วสยทศน พนธกจ เปำหมำย คำนยม และยทธศำสตรของกระทรวงสำธำรณสข. มปท.

ส�านกโรคไมตดตอทวไป. (2559). ……………………………………………….......ส�านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต. (2559). คมอระบบกำรดแลระยะยำว

ดำนสำธำรณสขส�ำหรบผสงอำยทมภำวะพงพง (Long Term Care) ในระบบหลกประกนสขภำพแหงชำตปงบประมำณ 2559. มปท.

ส�านกงานเขตสขภาพท 12 รำยงำนผลกำรแลกเปลยนเรยนร ในกำรพฒนำศกยภำพแกนน�ำสขภำพ ประจ�ำครอบครวในกำรดแลผปวยเรอรงและดอยโอกำส. เอกสารอดส�าเนา.

ขอมลจากการสมภาษณบคลากรผรบผดชอบงานโรคไมตดตอ ส�านกงานสาธารณสขจงหวดล�าปาง

ขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลศนยล�าปาง จงหวดล�าปางขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลบานโฮง อ�าเภอบานโฮง จงหวด

ล�าพนขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลเชยงรายประชานเคราะห

จงหวดเชยงรายขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลพระนครศรอยธยาขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลบางไทร จงหวดพระนครศรอยธยาขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต�าบลบานคลอง

เหมองใหม อ.อมพวา ขอมลจากการสมภาษณบคลากรส�านกงานสาธารณสขจงหวดศรสะเกษขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลพะเยา จงหวดพะเยา

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 35

ภาคผนวก

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 35

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 37

การประเมนครอบครวทมศกยภาพในการดแลสขภาพตนเองตามเกณฑทก�าหนด

2. กำรปฏบตตนของสมำชกในครอบครว

1) คมอาหารอยางเปนรปธรรม l ลดหวาน l ลดมน l ลดเคม l ลดเนอ l เพมผกและผลไมรสไมหวานจด l ดมน�าเปลา2) ดแลการกนยาให ตรงเวลาและพาไป พบแพทยตามนด3) ออกก�าลงกาย เชน ใชยางยด4) บ�ารงรกษาจตใจ

ผลทตองกำรใหเกดจำกครอบครวทมศกยภำพในกำรดแลสขภำพตนเอง

ชะลอไตเสอม

ผปวยตดเตยงลดลง

ประชำชนลดปวยสขภำพด

1. อสค. แสดงบทบำท

1) เปนแกนน�าปฏบตตนดาน สขภาพทมพฤตกรรมเปน แบบอยางใหครอบครวและ เปนผ ดแลสขภาพของคน ในครอบครว2) ถ า ยทอดความร ใ ห คน ในครอบครวตนเอง และ ชวยเหลอผทอยในภาวะพงพง3) ประสานงานพฒนาสขภาพ ครวเรอน และเปนเครอขาย ใยแมงมมกบ อสม. โดย ไมซ�าซอนบทบาทกน

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)38

คณธรรม จรยธรรมของอาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)

คณธรรมพนฐำนส�ำหรบอำสำสมครประจ�ำครอบครว (อสค.) คอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.) จะตองเปนผ มจตวญญาณ อาสาสมคร ประกอบไปดวยคณธรรมเบองตน 4 ประการ คอ 1. ชอบใหมากกวารบ ไมเอารดเอาเปรยบคนอน มความสบายใจ ทจะใหดวยจตเมตตา 2. มความสามารถในการโนมนาวจตใจคนใหมารวมมอรวมใจกน 3. ยดมนปฏบตตนตามพรหมวหาร 4 ไดแก เมตตา คอ รกโดยไมแบงแยก กรณา คอ ลงมอชวยเหลอใหผอนพนทกขและมความสข มทตา คอ มจตใจออนโยน ยมแยมแจมใส ลดความเหนแกตว ลดตนอยตลอดเวลา อเบกขา คอ ให โดยไมหวงสงตอบแทนใดๆ ยตธรรม ไมล�าเอยงและท�าตนใหมประโยชน มกรยาทาทของความพยายามจะท�าประโยชนอยตลอดเวลา เปนผทใชเวลาทกนาท ใหมประโยชน 4. ท�าตนสม�าเสมอ ท�าดวยอดมการณ ท�าดวยจตเมตตา โดยไมหวงสงตอบแทน ไมเอนเอยงไปตามกระแส

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 39

การสรางฐานอาหารและสมนไพรในครวเรอน

ปจจบนคนเรากนอาหารบางอยางทมสารกอมะเรง เชน เนอหมปง ทไหม ลกชนเดง ผกและผลไมทม ยาฆาแมลง เหลา แหนมหรอเนอแหงทใสสสด (สยอมผา) หรอ ใสสารกนบด จนกอใหเกดมะเรงในรางกาย อยางไรกตาม พบวา ผกพนบานบางชนดมสารทเรยกวา สารแอนตออกซแดนท หรอ สารตานมะเรง ซงมฤทธชวยจบสารกอมะเรง และขบออกจากรางกาย ซงสารเหลานจะพบในพชผกทมวตามนตางๆ เบตา-คาโรทน และสารแคโรทนอยด ตามตารางตอไปน

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)40

(กรณำท�ำเครองหมำย O ลอมรอบรำยชอผกพนบำนทมอยในครวเรอนหรอบรเวณใกลๆ)

สำรอำหำรแหลงอำหำรพนบำน

(เรยงรำยชอพชทมสำรอำหำรแตละชนดจำกมำกไปนอย)

โปรตน ถวพ ถวแปบ กระถน ใบออนมะยม ใบมะรม ใบขเหลก ผกหวานบาน สะเดา ชะพล ผกโขม ใบออนมะขาม ดอกขก (สลด) เหดโคน ต�าลง

คารโบไฮเดรต(ใหแคลอร)

ถวพ ถวแปบ สาค ใบขเหลก หวมนเทศ ใบยานาง มนหวเสอ บก กลอย ใบกมน�าเผอก มนเสา ใบมะกอก กระทอ ดอกขเหลก สะเดา ใบออนมะขาม ผกหวานบาน

วตามนเอ ต�าลง ผกหวานบาน ชะพล มะเขอเทศสดา ใบมะรม ผกโขม ใบบวบก ฟกทอง (ยอด/ลก) ขเหลก ใบออนมะยม ใบยอ กระถน กมน�า ผกปลง กระชาย ผกกาดน�า ขล

วตามนบ 1 พรกขหน ถวแปบ ผกชฝรง ใบยอ ใบออนมะยม บวบก ใบมะรม ถวพ มะเขอพวง ต�าลง โหระพา มนเทศหว สาค ยอดฟกทอง เหดโคน หนอไม ดอกแค กมน�า สะเดา

วตามนบ 2 ใบมะรม ผกหวานบาน ใบมะกอก ขเหลก ใบยานาง ผกโขม เหดโคน ใบแมงลก ดอกโสน ใบ กมน�า โหระพา ผกชฝรง ยอดฟกทอง บก ใบยอ ถวแปบ ยอดมะขาม มะเขอพวง

วตามนซ ขเหลก (สด) ฟกคาว ใบและฝกมะรม ผกหวานบาน ผกโขม สมอไทย ใบออนมะยม ผกปลง ใบยอ สะเดา สะละแหน มะระ ดอกแค ดอกโสน แฟง ต�าลง ดอกขก (สลด)

แคลเซยม ใบยานาง ชะพล ใบยอ ผกโขม กระเพรา ใบมะรม ขล มะเขอพวง พรกขหน ผกหวานบาน หนอไม สะละแหน ใบแมงลก ผกกาดน�า โหระพา บวบก กระถน ใบต�าลง ผกกระเฉด

ฟอสฟอรส ถวแปบ มะเขอพวง ผกหวานปา ถวพ ใบขเหลก ชะพล ใบมะรม ดอกขก ใบยอ ผกโขม

เหลก มะเขอพวง บวบง ชะพล ผกชฝรง บวบก ใบยานาง ขล ใบกมน�า ใบขเหลก ใบยอ

ไนอาซส มะแวง กระถน ฟกทอง ต�าลง ใบมะรม สมอไทย ผกโขม ถวแปบ บก ขง ดอกแค

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 41

แบบสรปกำรดแลสขภำพตนเองในครอบครว

ครอบครวของทำน มภำวะเสยงหรอมอำกำรปวยของโรค 7 โรคหรอไม

ล�ำดบ อำกำร/โรค

ครอบครวของทำน มโอกำสเสยงหรอ

ปวยเปนโรคใดบำง

มโอกำส

เสยง

มโอกำส

ปวย

ไมมโอกำสเสยง

/ไมมอำกำรปวย

1 ปวดหลงเรอรง

2 ทองผก/รดสดวงทวาร

3 ขอเสอม / ปวดขอ

4 ตบอกเสบ/มะเรงตบ/ตบแขง

5 โรคไต

6 โรคเบาหวาน

7 โรคความดนโลหตสง

สรป ครอบครวของทาน มโอกาสเสยงตอการเปนโรค จ�านวน...................โรค และมคนทเรมหรอแสดงอาการปวย จ�านวน...................คน

หากครอบครวของทาน มโอกาสเสยงตอการเปนโรค เพยง 1 โรค หรอ มผปวยในครอบครว เพยง 1 คนกตาม ครอบครวทานจ�าเปนตองปรบเปลยน

การด�าเนนชวต ในเรองอาหาร ออกก�าลงกาย อารมณ / ความเครยด การงดสบบหร และดมสรา เพอปองกนไมใหมโอกาสปวยเปนโรคมากขน

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)42

คณะผจดท�า

คณะทปรกษานพ.โสภณ เมฆธน ปลดกระทรวงสาธารณสข

นพ.สมศกด อรรฆศลป รองปลดกระทรวงสาธารณสข

พญ.ประนอม ค�าเทยง รองปลดกระทรวงสาธารณสข

นพ.สวรรณชย วฒนายงเจรญชย รองปลดกระทรวงสาธารณสข

นพ.เกยรตภม วงศรจต รองปลดกระทรวงสาธารณสข

นพ.วศษฎ ตงนภากร อธบดกรมสนบสนนบรการสขภาพ

นพ.ธรพล โตพนธานนท อธบดกรมการแพทย

นพ.วชระ เพงจนทร อธบดกรมอนามย

นพ.เจษฎา โชคด�ารงสข อธบดกรมควบคมโรค

น.ต.นพ. บญเรอง ไตรเรองวรวฒน อธบดกรมสขภาพจต

นพ.สเทพ วชระปยานนท อธบดกรมการแพทยแผนไทย

และการแพทยทางเลอก

นพ.สขม กาญจนพมาย อธบดกรมวทยาศาสตรการแพทย

ผตรวจราชการกระทรวงสาธารณสขเขต 1-13

สาธารณสขนเทศกเขต 1-13

คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 43

คณะผจดท�านพ.ปพนธ ตงศรเกยรตคณ รองอธบดกรมการแพทยนพ.ภาสกร ชยวานชศร รองอธบดกรมการแพทยนพ.ณฐพร วงษศทธภากร รองอธบดกรมอนามยนพ.ประภาส จตตาศรนวตร รองอธบดกรมสนบสนนบรการสขภาพนพ.ภานวฒน ปานเกต รองอธบดกรมสนบสนนบรการสขภาพนางอญธกา ชชวาลยางกร ผอ�านวยการกองสนบสนนสขภาพ ภาคประชาชนนายชาตชาย สวรรณนตย รองผอ�านวยการกองสนบสนนสขภาพ ภาคประชาชนนายจรพนธ วบลยวงศ กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน กรมสนบสนนบรการสขภาพนางวรณศร อารยวงศ กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน กรมสนบสนนบรการสขภาพนางนตกล ทองนวม สถาบนเวชศาสตรสมเดจพระสงฆราชญาณสงวร เพอผสงอาย กรมการแพทย นพ.สกานต บนนาค งานโรคไต กลมงานอายรศาสตร โรงพยาบาลราชวถ กรมการแพทยนพ.ธรวฒน ธนชยานนท โรงพยาบาลสถาบนไตภมราชนครนทร นางวมล บานพวน ส�านกอนามยผสงอาย กรมอนามยนางสาวธดารตน อภญญา ส�านกโรคไมตดตอ กรมควบคมโรคนางชอเพญ นวลขาว กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน กรมสนบสนนบรการสขภาพนายศวะณฐ โฮมวงค กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน กรมสนบสนนบรการสขภาพ