คณภาพชวตคนชนบทไทย (2):การตอบสนองและปรบตวของชมชนชนบทไทย

ชล บนนาค และ รศ.ดร.ปทมาวด โพชนกล

คณะเศรษฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

“Those who cannot change their minds cannot change anything.” ― George Bernard Shaw

ความสำคญของงานศกษา

• ในชวง 15 ปทผานมา การเปลยนแปลงทางดานสงคมเศรษฐกจ การเมองและสงแวดลอมเกดขนอยางรวดเรวและรนแรงมากขน และสงผลกระทบตอภาคชนบทไทยมากขนเรอยๆ

• การ “รกษา” ระดบคณภาพชวต มความสำคญไมนอยไปกวาการ “พฒนา” คณภาพชวต

• ภายใตการเปลยนแปลง การ “รกษา” ระดบคณภาพชวต ขนอยกบ ความสามารถในการตงรบปรบตว

แนวคดทเกยวของกบการตงรบปรบตวของชมชนไทย

• แนวคด “ชมชนาธปไตยหรอชมชนภวฒน”

• แนวคด “ชมชนเขมแขง”

•ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง

เปรยบเทยบแนวคดทง 3 แนวคด•จดรวม• มอดมการณเบองหลงคอ วฒนธรรมชมชนหมบานไทย (ชมชนาธปไตย และเศรษฐกจพอเพยง)

• มชมชนเปนศนยกลาง (ชมชนเขมแขงและชมชนาธปไตย)

•ความแตกตางกน• ความสมพนธระหวางตวละครภายนอก • เศรษฐกจพอเพยงไมเนนความสมพนธกบภายนอกหนวยการวเคราะห

• ชมชนาธปไตยเนนชมชนและนยยะความสมพนธเชงลบทชมชนเผชญหนากบเศรษฐกจสงคมใหม

• ชมชนเขมแขงเนนชมชนและความเชงบวกกบภาคภายนอก

ทง 3 แนวคดเนนความเขมแขง คงทน ดำรงอย มากกวาการปรบตว

ระบบการจดการชมชน: กลไกในการ “พฒนา”คณภาพชวตของคนในชนบท

องคกรชมชน

ระบบการจดการกจการสาธารณะชมชน(Community Governance)

ระบบการจดการชมชน: กลไกการ “ปรบตว” เพอ “รกษา” ระดบคณภาพชวต ?

ระบบการจดการกจการสาธารณะชมชน(Community Governance)

คำถามวจย• ระบบการจดการชมตองมคณลกษณะใดและมกระบวนการอยางไรจงจะปรบตว รบมอ หรอใชโอกาสจากการเปลยนแปลงตางๆได เพอใหรอดพนวกฤตและคงความสามารถในการผลตสนคาบรการสาธารณะไวได

Adaptive Co-Management: อธบายระบบการจดการชมชนภายใตบรบททเปลยนแปลง ?

ความสามารถในการจดการตนเอง(Self-Organization)

การเรยนร (Learning)

ระบบการจดการกจการสาธารณะแบบหลายศนยการตดสนใจ(Polycentric Governance)

วธการวจย

• สมมตฐาน : ชมชนทเขมแขงมาไดกวา 20 ป = ปรบตวได + รกษาระดบคณภาพชวต

• กรณศกษา: ชมชนเขมแขง 3 ชมชน จาก 3 ภมภาค : บานเปรดใน จ.ตราด, บานทงตะเซะ จ.ตรง, และเครอขายอนแปง ภาคอสาน

• ศกษาวา : • ระบบการจดการของชมชนมลกษณะสอดคลองกบ Adaptive Co-

Management หรอไม ?

• กระบวนการปรบตวเปนอยางไร ?• วจยเชงคณภาพ : ศกษาเอกสารวชาการ และลงพนทสมภาษณ (เปรดใน)

ผลการศกษา: Self-OrganizationThe Design Principles

(Ostrom 1990)บานทงตะเซะ จ.ตรง

บานเปรดในจ.ตราด

เครอขายอนแปง

1. อาณาเขตชดเจน (Clear Boundaries) ✅ ❓ ❓

2. กตกาสอดคลองกบบรบททองถน (Congruence with Local Conditions)

✅ ✅ ✅

3. กตการางและปรบจากผมสวนไดสวนเสย (Collective-Choice Arrangement)

❓ ✅ ✅

4. มการสอดสองดแล (Monitoring) ✅ ✅ ❓

ผลการศกษา: Self-OrganizationThe Design Principles

(Ostrom 1990)บานทงตะเซะ จ.ตรง

บานเปรดในจ.ตราด

เครอขายอนแปง

5. ลงโทษแบบคอยเปนคอยไป (Graduated Sanctions) ✅ ❓ ❓

6. มกลไกในการระงบขอขดแยง(Conflict Resolution Mechanism)

❓ ✅ ❓

7 ไดรบการยอมรบจากรฐ (Minimal Recognition from State)

✅ ✅ ✅

8. การจดการเชอมโยงกบระบบทใหญกวา (Nested Enterprise) ✅ ✅ ✅

ผลการศกษา: Self-Organizationบานทงตะเซะ จ.ตรง

ผลการศกษา: Self-Organizationบานเปรดใน จ.ตราด

ผลการศกษา: Self-Organizationเครอขายอนแปง ภาคอสาน

ผลการศกษา: Polycentric Governance

ระดบองคกรชาวบาน

ระดบหมบาน

ระดบจงหวด

ระดบสงกวาจงหวด

บานทงตะเซะ บานเปรดใน เครอขายอนแปง

❓❓

❓ ❓

❓

ผลการศกษา: Polycentric Governance

บานทงตะเซะ บานเปรดในเครอขายอนแปง

NGOs NGOs NGOs

รฐ รฐ รฐ

องคกรระหวางประเทศ

องคกรระหวางประเทศ

องคกรระหวางประเทศ

ภาคเอกชนพระ

สถาบนการศกษาสถาบนการศกษาสถาบนการศกษา

ผลการศกษา: Learning

กลไกการเรยนร บานทงตะเซะ จ.ตรง

บานเปรดในจ.ตราด

เครอขายอนแปง

1. การปฏสมพนธอยางไมเปนทางการ (Social-Cognitive Filters)

✅ ✅ ❓

2. พนทกจกรรมทจดไวสำหรบการเรยนร (Facilitated Platform) ❓ ✅ ✅

3. กรอบกตกาขององคกร (Organizational Frames) ❓ ✅ ✅

4. การรณรงคทางสงคมของชมชน (Community-based Social Marketing)

✅ ✅ ✅

กระบวนการการปรบตว: กรณศกษาบานเปรดใน

2525 2528 2529

ตอสกบนายทนเรองปาชายเลน

ตงสหกรณรานคาเพอใหชมชนลดรายจาย

2530

ปลกปาชมชนและคอยระวงไมใหนายทนตดไมนอกเขตสมปทาน

ชาวบานตระหนกถงความเสอมโทรมของปาชายเลนสรปวาเพราะนายทนตดปานอกเขตสมปทาน

หนวยทหารในพนท

เจาหนาทสถานอนามย

เหตการณ

ตระหนกร

Actionของชาวบาน

การปรบตว

กระบวนการการปรบตว: กรณศกษาบานเปรดใน

2535 2537

นากงแบบพาณชยลมสลายชาวบานมหนรวมกนกวา 10 ลานบาท

ปายงเสอมอยเพราะชาวบานตดไมไปทำคางแตงกวาและถว

กรรมการหมบานประกาศปดปา

2536

กรรมการหมบานกำหนดใหนากงตองบำบดนำกอนปลอยลงแหลงนำ

2538

ตงกลมสจจะออมทรพย

2539ยกเลกสมปทานปาชายเลน

กระบวนการรางรฐธรรมนญ 40

2540

ตงกลมอนรกษฯ

กระบวนการรางกตกาปาชมชนและตงปาชมชน

2541 2542

รางวลลกโลกสเขยว

2544

ผลกดนเครอขายอนรกษฯระดบจงหวด (คอต.)

พระอาจารยสบน วดไผลอม

RECOFTC ฯลฯ

เหตการณ

ตระหนกร

Actionของชาวบาน

การปรบตว

เหตการณ

ตระหนกร

Actionของชาวบาน

การปรบตว

กระบวนการการปรบตว: กรณศกษาบานเปรดใน

2547 2551

โครงการปาเฉลมพระเกยรตฯ

2546

รางวลลกโลกสเขยว 5ปแหงความยงยน

ตงกลมลกไมปาเลน

เตายาง

เคลอนไหวเพอระงบโครงการปาเฉลมพระเกยรต

สมเดจพระเทพรตนฯเสดจพระราชดำเนน

ผใหญใหมไมรบกตกาชมชน

กองทนหมบาน

2553

ตงกลมการจดการนำ

SAN,GSEI,เครอขายชมชนทอนรกษปาชายเลน

HAII

บทสงทาย

• การจดการรวมแบบปรบตว (Adaptive Co-Management) : มมมองใหมในการพฒนาชนบท

• ความหลากหลายของระบบการจดการชมชน • ความทาทายในอนาคต vs ความรวมมอ และ นวตกรรมดานระบบการจดการ