305

บทท 13ระบบปกคลมรางกาย

Integumentary system

ระบบปกคลมรางกายเปนสวนประกอบของรางกาย ทสามารถมองเหนไดจากภายนอกประกอบดวยโครงสรางทสำาคญ ไดแก ผวหนง (skin) และ โครงสรางทเจรญพฒนามาจากผวหนง (skin derivatives) เชน ขน (hair) เลบ (nail) กบ (hoof) นวตง (dewclaw) เขา (horn) ตอมเหงอ (sweat glands) และตอมนำามน (sebaceous glands) เปนตน

หนาทของระบบปกคลมรางกาย คอ - ปองกนการระเหยของนำาออกจากรางกาย และชวยปองกน

อนตรายใหกบอวยวะภายใน - ปองกนเชอโรคทอาจเขาสรางกายผานทางผวหนง - ในสตวบางชนดจะเกยวของกบการควบคมอณหภมในรางกายให

คงท โดยการระเหยของเหงอและควบคมการหมนเวยนของเสนเลอดฝอยทบรเวณผวหนง

- ใชเปนอาวธในการปองกนอนตรายใหกบรางกายเชน กรงเลบ หรอเขา

- เกยวของกบการสรางไวตามนด - เกยวของกบการรบความรสกเชน รอน เยน เจบปวด และความ

รสกจากการสมผส - เกยวของกบการสะสมไขมนทเปนแหลงสะสมพลงงานในรางกาย

1. ผวหนง (skin)

ผวหนงเปนอวยวะทปกคลมอยทวไปทภายนอกของรางกาย ผวหนงของรางกายจะมความหนาแตกตางกนไปตามชนดของสตว และตำาแหนงบนรางกาย โดยสวนหลง (back) ของรางกายมกเปนสวนทมความหนา

306

มากทสด ผวหนงของรางกายบางสวนจะยดตดกบโครงสรางของรางกายทอยในชนใตผวหนงคอนขางแนน แตผวหนงบางสวนจะยดตดกบโครงสรางของรางกายทอยในชนใตผวหนงอยางหลวมๆ จงทำาใหบรเวณดงกลาวสามารถเคลอนไหวไดเองเมอถกกระตน โดยทวไปชนผวหนงทยดตดกบโครงสรางของรางกายทอยในชนใตผวหนงอยางหลวมๆ จะถกใชเปนตำาแหนงในการใหวคซนหรอใหยาใตผวหนง (subcutaneous injection)

สามารถแบงผวหนงออกเปน 2 ชน คอ ชนหนงกำาพรา (epidermis) ทปกคลมอยดานบน ความหนาของหนงกำาพราในแตละสวนของรางกายจะแตกตางกนไป โดยสวนของหนงกำาพราทมความหนามากมกเปนสวนของผวหนงทถกใชงานหนกหรอใชงานเกอบตลอดเวลา เชนผวหนงบรเวณองเทา (footpad) สวนชนหนงแท (dermis or corium) เปนชนผวหนงทอยดานในซงเชอมตดกบเนอเยอเกยวพนหรอพงผด (deep fascia) ทหอหมมดกลามเนอลาย โดยมเนอเยอเกยวพนชนดหลวม (loose connective tissue) อยรวมกบเนอเยอไขมน (adipose tissue) ชนหนงแทบางแหงจะมเนอเยอไขมนแทรกอยมากมาย ซงเปนสวนของไขมนใตผวหนง (subcutaneous fat) ททำาหนาทเกบสะสมพลงงาน

1.1 ชนหนงกำาพรา (epidermis)

เปนสวนของเนอเยอบผวทปกคลมอยทผวหนงดานนอกของรางกาย โดยทวไปจะเปนเนอเยอของผวหนงทเจรญเปลยนแปลงมาจากเนอเยอชนนอก (ectoderm) ของตวออน ชนหนงกำาพราจดเปนเนอเยอบผวชนดเซลลรปรางแบนตรงกลางปองทเรยงตวซอนกนหลายชน และเปนชนทไมมเสนเลอดมาหลอเลยง (avascular stratified squamous epithelium) ความหนาของชนหนงกำาพราขนกบวาเปนผวหนงสวนใดของรางกาย ชนหนงกำาพราสวนทหนาทสด คอ สวนขององเทาซงจะมเซลลเรยงซอนกนครบทง 5 ชน และชนบนสดคอชนคอนนไฟล (cornified layer) ชนหนงกำาพราสวนทบางกวานนสวนใหญจะม

307

เพยงเซลลเยอบมาเรยงกนเพยง 3-4 ชน สวนเซลลชนบนสดของหนงกำาพราจะเปนเซลลทมลกษณะแหง และจะมการตายเกดขนตลอดเวลา จงเกดการหลดลอกออกของเซลลจากผวหนงของรางกาย ชนหนงกำาพราเปนชนผวหนงทไมมเสนเลอดและเสนนำาเหลองปรากฏอยเลย แตเซลลทเปนสวนประกอบจะไดรบสารอาหารมาหลอเลยง โดยสารอาหารตางๆจะซมผานมาจากชนหนงแท ระหวางชนตางๆของหนงกำาพราอาจจะมสวนของปลายประสาทรบความรสก (free nerve ending) มาแทรกอย สวนประกอบของชนหนงกำาพรานบจากชนลางสดทตดกบชนหนงแทมชนตางๆ ดงน

1) ชนสตราทรมบาเซลเล (stratum basale) เปนชนหนงกำาพราชนลางสดทอยตดกบชนหนงแท และวางตวบนฐานรองเนอเยอ (basement membrane) เปนเซลลรปทรงกระบอก หรอเซลลรปลกบากศทเปนกลมเซลลทมการแบงเซลลแบบไมโตซส (mitosis) เกดขนตลอดเวลา โดยเซลลจะเจรญแลวพฒนาเปนเซลลทอยในชนถดขนไป

2) ชนสตราทรมเจอสไปโนซม (stratum spinosum) เปนชนทอยถดขนมามเซลลทมรปรางแบนลง และมหลายเหลยมหลายมมทมสวนยนมาเชอมตอกน

3) ชนสตราทรมกรานโลซม (stratum granulosum) เปนชนทมเซลลรปรางคลายรปกระสวยในไซโตพลาสซมจะมเมดส (keratohyalin granules) ทมสมวงเขม เซลลมนวเคลยสทไมเดนชด

4) ชนสตราทรมลซดม (stratum lucidum) เปนชนบางๆทมเซลลรปรางแบนจนแทบมองไมเหนไซโตพลาสซมของเซลล มสารททำาใหเซลลใส ผวหนงบางสวนของรางกายจะไมมชนนปรากฏใหเหน

5) ชนสตราทรมเคอรเนยม (stratum corneum or cornified layer) คอชนบนสดของชนหนงกำาพรา ซงความหนามากทสดพบไดบรเวณฝาเทา หรอองเทาของสตว เซลลในชนนจะมการตายและมการซอนทบกนของเซลลทตายแลวจงทำาใหหนาขนเรอยๆ การตายของเซลลเกดขนจากชนเซลลนอยไกลจากชนหนงแทมากกวาชนอนๆ จงไมได

308

รบสารอาหารทมาหลอเลยง การเปลยนแปลงทเกดขนจากเซลลทตายแลวและทบถมกนอยทางดานบนจะมการหลดลอกออกไปไดเรยกวา การเคอราทไนเซชนหรอคอนนฟเคชน (keratinization or cornification)

ภาพท 13.1 ชนหนงกำาพรา ชนหนงแท เนอเยอใตผวหนง และสวนประกอบของขนทมา : ดดแปลงจาก Frandson et al. (2009)

1.2 ชนหนงแท (dermis)

ชนลางสดของหนงกำาพราจะพฒนาเปนแผนทมลกษณะคลายนวมอ ทยนเขาไปในเนอเยอเกยวพนของชนหนงแท เรยกวา เอพเดอมลพกส (epidermal pegs) ชนหนงแทมชอเรยก 2 อยาง คอเดอมส (dermis) หรอคอรเรยม (corium) โดยเฉพาะเมอกลาวถงสวนของชนหนงแททเปลยนแปลงไปเปนกบและเขา ชนหนงแทจะหนากวาชนหนงกำาพรา สามารถแบงออกเปน 2 ชนยอยๆ คอ ชนพาพลาร (papillary layer) ซงเปนชนหนงแททอยตดกบชนหนงกำาพราชนลางสด จงเปนชนท

309

มลกษณะเปนคลนเวาเขาไปในชนหนงกำาพราทสอดรบกบเอพเดอมลพกส หรออาจเรยกวาเดอรมลพาพร (dermal papillary) บรเวณนจะพบปลายเสนประสาทรบความรสก (sensory nerve fibers) ทเปลยนแปลงเปนปลายประสาทรบสมผส (Meissners corpuscles) เสนเลอดฝอย และเสนนำาเหลองได ชนเรคตควลาร (reticular layer) เปนชนหนงแททอยลกลงไปอยตดกบเนอเยอใตผวหนง (subcutaneous tissues) ชนนจะมเสนใยคอลลาเจนวางตวประสานกนเปนลกษณะตาขายมากมาย ในชนนจะมเสนประสาท เสนเลอดแดงอารเทอรโอ (arterioles) และปลายประสาทรบสมผส (Paccinian corpuscles) นอกจากนยงมตอมเหงอ (sweat glands) สวนปลายของรากขน (hair papilla) รขมขน (hair follicles) ตอมนำามน (sebaceous glands) และกลามเนอผวหนง (errector pili muscles) ปรากฏอยดวย สวนของหนงแทจะพบปลายประสาทของระบบพาราซมพาเทตกมาสงการทเสนเลอด ตอม และกลามเนอเรยบ (arrectors pili muscle) แตไมพบปลายประสาทจากระบบพาราซมพาเทตกทมาสงการบรเวณดงกลาว

1.3 เนอเยอใตผวหนง (hypodermis or superficial or subcutaneous tissue)

เนอเยอใตผวหนง คอเนอเยอทแยกสวนของผวหนงออกจากโครงสรางอนๆทอยดานลางลงไป เชนกลามเนอและกระดก ชนนจะเกยวของกบการทำาใหผวหนงมการเคลอนไหวไดอยางอสระไมฉกขาดไดงาย ในสนข แมว และกระตาย ชนเนอเยอใตผวหนงจะมมาก ทำาใหการจบตวสตวเพอเคลอนยายทำาไดงาย โดยเฉพาะการจบตรงสวนดานหลงของคอ เนอเยอสวนนประกอบดวยเนอเยอเกยวพนชนดหลวม และเนอเยอไขมน โดยปรมาณของเนอเยอไขมนทสะสมจะขนกบสภาพรางกายของสตว ถาสตวอวนจะมการสะสมเนอเยอไขมนจะมมากกวา เนอเยอใตผวหนงจะเปนตำาแหนงหนงของรางกายทใชเกบสะสมไขมนเรยกวาไขมนใตผวหนง และเปนตำาแหนงทใชในการฉดยาหรอการทำาวคซน โดยการทฉดเขาทใตผวหนง

310

บางสวนของรางกายอาจไมมเนอเยอใตผวหนงเลยกได เชน สวนรมฝปาก บรเวณหนงตา และบรเวณหวนม สามารถสงเกตการเปลยนแปลงของเนอเยอใตผวหนงไดอยางชดเจน เมอรางกายเกดการบวมนำา (edema) หรอ การขาดนำา (dehydration)

1.4 สของผวหนง (skin colour)

สของผวหนงเกดจากเมดส (melanin) ทอยในไซโตพลาสซมของเซลลเมลาโนไซต (melanocytes) ซงเปนเซลลทพบในชนหนงกำาพราชนลางสด คอ ชนสตราทรมบาเซลเล (stratum basale) สำาหรบเมดสคารโรทนอย (caronoid) เปนเมดสซงพบอยในชนหนงแทและพบในเลอดภายในเสนเลอดฝอยของชนหนงแทเมดส (melanin) เปนเมดสทใหสนำาตาล (brown) นำาตาลเหลอง (yellowish-brown) หรอสดำา (black) สทปรากฏบนผวหนงมกเกดจากเซลลเมลาโนไซต (melanocytes) แลวสงเมดสไปใหเซลลทอยใกลเคยงของชนหนงกำาพรา การแสดงออกของสทเกดขนกบผวหนงหรอขนมาจากมาจากจำานวนของเมดสเมลานนทผลตจากเซลลเมลาโนไซตมากกวาจำานวนเซลลเมลาโนไซต หรอการปรากฏของเมดสชนดอน สทผวหนงและขนมปจจยควบคมคอ ฮอรโมนจากตอมใตสมอง (pituitary hormones) โดยเฉพาะฮอรโมนเอมเอสเอช (melanocyte stimulating hormone, MSH) และ เอซทเอช(adrenocorticotropic hormone, ACTH)

2. โครงสรางทเจรญพฒนามาจากผวหนง (skin derivatives)

2.1 ขน (hair) ขนเปนสวนประกอบของผวหนงทเจรญพฒนามาจากชนหนง

กำาพราเปนสวนใหญ ยกเวนสวนของรากขน (hair papillar) เทานนทเจรญพฒนามาจากชนหนงแท (dermis or corium) สตวเลยงลกดวยนมสวนใหญจะมขนปกคลมทผวหนง และอาจใชขนทผวหนงในการแบงกลมของสตวได โดยทวไปทผวหนงจะมขนปกคลมกระจายอยทวรางกาย

311

ยกเวนทปาก สวนชองเปดตางๆของรางกายและองเทา สตวเลยงในฟารมสวนใหญมขนปกคลมรางกาย ยกเวนในสกรทมขนทผวหนงนอยกวาสตวอน โครงสรางของขนในรางกายของสตวจะแตกตางกนไปขนกบชนดของสตว และตำาแหนงบนรางกาย ขนทพบบนรางกายม 3 ชนด คอ การดแฮร (guard hair) ขนวลส (wool hair) และ ขนเทคไทร (tactile hair or pili hair or sinus hair) โดยปกตขนทขนตามผวหนงทวไปในรางกาย เรยกวา การดแฮร (guard hair)

ขนแตละเสนเจรญมาจากชนหนงกำาพรา สวนของเสนขนจะฝงตวอยในทอทมลกษณะเปน 2 ชน เรยกวารขมขน (hair follicles) โดยสวนของเสนขนทอยภายในรขมขนเรยกวารากขน ทปลายของรากขนจะมเนอเยอเกยวพนทมลกษณะเปนโพรงเรยกวาแฮรพาพลาร หรอปลายของรากขน (hair papilla) โดยสวนของรากขนทพองออกเพอหมสวนแฮรพาพลาร เรยกวาแฮรบลพ (hair blub) ซงจะเปนสวนทแบงตวเพอสรางเนอของตวเสนขน (hair shaft) ทมโครงสราง 3 ชนดวยกน คอ ชนใน (medulla) ชนนอก (cortex) และชนผวของขน (cuticle) เสนขนแตละชนดอาจมโครงสรางทตางกนได แตจะมชนในจะอยตรงกลางของเสนขนเสมอ

ทขนทกเสนจะมกลามเนอเรยบ (arrectors pili muscle) ตดอย โดยปลายดานบนของกลามเนอจะตดกบชนหนงแทแตปลายดานลางจะยดตดกบสวนลางของรากขน เสนขนจะเอยงไปทางดานใดดานหนงเปนแนวเดยวกนเสมอ โดยสวนของกลามเนอจะอยทางดานทเปนมมปานเสมอ (สงเกตจากมมทรากขนทำากบชนหนงกำาพรา) ดงนนเมอกลามเนอถกกระตนจากระบบประสาทอตโนมตแบบระบบซมพาทตก เนองจากการเปลยนแปลงของอากาศเยนหรอสตวตกใจจนเกดความเครยดกจะทำาใหเสนขนตงชนขนได

1) ขนวลส (wool hair) เปนเสนขนทพบปกคลมผวหนงของแกะ เสนขนประเภทนจะมลกษณะเปนคลนหรอเปนลอน มจำานวนเสนขนมากกวาการดแฮร และมกพบเสนขนนกระจายอยทวไปทวทง

312

ผวหนงตลอดรางกาย โดยสวนของการดแฮรจะพบตามใบหนาและเทาของแกะเทานน สวนเสนขนชนดนจะไมมโครงสรางชนใน (medulla) และไมมสวนของเนอเยอเกยวพนทลอมรอบรขมขน จำานวนของเสนขนจะเปลยนแปลงไปตามฤดกาล ฤดหนาวจะมมากกวาฤดรอน

2) ขนเทคไทร (tactile hair or pili hair or sinus hair) เปนขนชนดเสนขนขนาดใหญกวาการดแฮร และมกพบอยใกลๆกบการดแฮร โดยจะพบตามบรเวณใบหนา รมฝกปาก คาง เหนอหนงตาบน บางครงจะพบอยเปนกลมเชนทขอเทาหนา ขนชนดนจะมสวนรขมขนลกมาก ทสวนของเนอเยอใตผวหนงรอบๆ โคนขนจะมแองเลอดดำาแทรกอยในสวนของเนอเยอเกยวพนทลอมรอบรขมขน และมปลายประสาทรบความรสกมาลอมรอบอกทหนง จงทำาใหเสนขนประเภทนไวตอการกระตนไดงายกวาเสนขนประเภทอน

ขนเปนสวนของรางกายทตองมการตายไปตามอายขยเชนเดยวกบเซลลอนๆในรางกาย จงทำาใหเกดการหลดรวงของขนจากผวหนง การหลดรวงของขนเกดจากปลายของรากขน (hair papilla) หยดการแบงเซลลและเรมเกดการตาย (cornified) เสนขนจงหลดออกจากรขมขน การหลดของเสนขนจากรขมขนอาจเกดจากการหลดรวงเองตามธรรมชาต การถอนขน หรอการเกดเสนขนใหมดนขนมาแทนทเสนขนเกาทรขมขนเดมกได

2.2 เขา (horn)

เปนโครงสรางทเจรญพฒนามาจากชนหนงกำาพรา เปนสวนของผวหนงทมการสะสมแคลเซยมทำาใหเขามความแขงแรง เขาของโคและแกะจะเจรญพฒนามาจากสวนยนของกระดกฟรอนทล (frontal bone) ของกะโหลกศรษะ โดยมชนหนงแท (dermis or corium) หมสวนของแกนเขาโดยรอบ และจะเชอมตอกบชนเพอรออสเทรยม (periosteum) ของกะโหลกศรษะ โดยสวนของชนหนงแททฐานของแกนเขาจะหนาและเชอมตอกบผวหนงของรางกาย เขามสวนทออนนมเรยกวาเอพคารส

313

(epikarus) จะปกคลมสวนผวของเขาตรงบรเวณสวนฐานของเขาไปจนถงสวนยอดของเขาสตว

เนองจากการเปลยนแปลงของฤดกาล และปรมาณโภชนะในอาหารทสตวไดรบจะมผลตอการเจรญเตบโตของเขาสตว เราจงสามารถเหนลกษณะเปนวงหรอรอยคอดโดยรอบเขาทจะเรยงซอนกนขนไปเรอยๆจากสวนโคนเขาขนไปทปลายเขา สำาหรบในแมโคทไมไดตดเขา จำานวนวงทปรากฏใหเหนนสามารถนำามาใชเปนหลกในการคำานวณอายไดเชนกน โดยอายแมโคจะเทากบจำานวนวงทเหนบวกสอง ถาพบจำานวนสองวงบนเขาแมโคตวนกจะมอายประมาณ 4 ป เนองจากโคจะใหลกตวแรกไดจะตองมอายประมาณ 2 ป แลวเทานน

การตดเขา (dehorning) ซงเปนขนตอนในการจดการฟารมอยางหนง ทจดทำาขนเพอลดการบาดเจบจากการใชเขาเปนอาวธเพอตอสกนเองในฝงสตว หรอเพอความสะดวกในการจดการตอตวสตว เชน การตดเขาโค ควรกระทำาในระยะลกโคหรอตงแตเรมเปนตมเขา โดยใชสารเคม เชน โซดาไฟ (NaOH) จทตมเขาเพอทำาลายเขาสตว โดยทำาลายใหถงสวนชนหนงแท (corium or dermis) สำาหรบการตดเขาในสตวทมเขาเจรญมากแลว อาจตองใชอปกรณชวย ไดแก คมตดเขา ชอนขดเขา กรรไกร หรอเลอยตดเขา ใชตดตรงตมเขาโดยตรง จากนนใหใชเหลกรอนจเพอหามเลอดกได ขอควรระวง คอไมควรตดลกลงมาทฐานเขามากเกนไป เนองจากอาจจะตดไปจนตดชองวางทกะโหลกศรษะ เชน ชองวางฟรอนทล (frontal sinus) ได จะทำาใหเกดการตดเชอเขาสมองได

2.3 ตอมทผวหนง (skin gland)

1) ตอมเหงอ (sweat gland) เปนโครงสรางทพฒนาจากผวหนงทพบกระจายอยทวไปบน

รางกายของสตวเลยง สามารถแยกออกเปน 2 ประเภท คอ ตอมเหงออโพไคลน (apocrine sweat gland) จะหลงเหงอเขาไปในรขมขนทวรางกาย เหงอหรอของเหลวทหลงออกมานจะเกยวของกบการควบคมอณหภมของรางกายและเมตาโบลซมของโซเดยม สำาหรบตอมเหงอเอกไค

314

ลน (eccrine sweat gland) จะพบไดเพยงบางสวนของรางกาย ตอมเหงอชนดนจะหลงเหงอทมลกษณะเปนนำาใส พบในบรเวณทไมมขนปรากฏอย เชนบรเวณรอบๆรมฝปากของโคและทฝาเทาของสนข สตวเลยงในฟารมปศสตว เชนโค จะพบตอมเหงอไดนอยกวามนษย โดยปกตในโคจะพบตอมเหงอไดทบรเวณสวาป (flank) และคอ (neck) ในกระบอจะมตอมเหงอนอยกวาในโค และในสกรจะมตอมเหงอเพยงเลกนอยเทานน สำาหรบในไกจะไมพบตอมเหงอทผวหนงเลย

2) ตอมนำามน (sebaceous gland) ตอมนำามนเปนโครงสรางทเปลยนแปลงมาจากรขมขน

(hair follicle) และเจรญมาจากผวหนงชนหนงแท ตอมนำามนจะสรางนำามน หรอซบม (sebum) ทำาหนาทชวยปองกนไมใหผวหนงแตกและแหง ขนไมเปราะงาย ขนและผวหนงเปยกนำา นอกจากนยงชวยใหเหงอกระจายไปทวผวหนงไดด และชวยยบยงการเจรญเตบโตของแบคทเรย ในนำามนหรอซบมอาจมสารทดงดดใหสตวทมเพศตรงขามเขาใกลเพอผสมพนธ หรอฟรโรโมน (pheromone) คาดกนวาสารนอาจถกกระตนดวยฮอรโมนสเตอรอยด (steroid hormone) เชน แอนโดรเจนหรอเทสโทสเตอโรน สำาหรบในแกะนำามนทขนแกะเมอนำามาผานขบวนการสกดแลวจะไดสารลาโนลน (lanolin) ทนำามาใชเปนสวนผสมในเครองสำาอาง และใชเปนสารทำาความสะอาด (cleaning agent) ในสบ สวนสารทขบออกจากตอมรอบๆรทวารของชะมดจะถกนำามาสกดใชในอตสาหกรรมการผลตนำาหอมเปนตน

สำาหรบตอมคาปอล (Carpal gland) จะพบไดในสกรและแมว ในสกรจะพบไดทงเพศผและเพศเมยทบรเวณผวหนงตรงสวนขอเทาขาหนา สารทผลตออกมาจากตอมนทำาใหเกดกลนเฉพาะตว เขาใจวาใชเปนสงแสดงอาณาเขตหรอทอยอาศย ส ำาหรบในสกรคาดกนวาใชบอกถงตำาแหนงบนลำาตวของแมสกรขณะทพอพนธขนผสมพนธ

สวนตอมพรพทล (preputial gland) ทพบภายในปลายของหนงหมลงคหรอหนงหมองคชาต (prepuce) ของพอพนธสกร ตอม

315

นจะเปนตอมนำามนและตอมเหงอทหลงสงขบถาย (smegma) ออกมาเมอมาผสมกบเศษเซลลทตายแลวจะทำาใหเกดกลนเฉพาะตว ทเปนกลนทเ ก ย ว ข อ ง ก บ ก า ร แ ส ด ง อ อ ก ข อ ง พ ฤ ต ก ร ร ม ท า ง เ พ ศ (sexual behavior)

3) ตอมนำานม (mammary gland)ตอมนำานมเปนโครงสรางทพฒนามาจากผวหนงทำาหนาทผลต

นำานม (milk) และนมนำาเหลอง (colostrums) ทมความจำาเปนสำาหรบการเจรญเตบโต และการมชวตอยรอดของลกสตว แมวาเตานมจะไมไดเปนสวนประกอบของระบบสบพนธกตาม สตวเลยงแตละชนดจะมจ ำานวนของเตานมและตำาแหนงของเตานมบนรางกายทแตกตางกนไป เชน โค-กระบอมเตานม 4 เตาตงอยบรเวณขาหนบ สวนมา แพะ และแกะจะมเตานมเพยง 2 เตา พบไดบรเวณขาหนบเทานน สำาหรบสกรมเตานมไดถง 14 เตาหรอมากกวา พบไดตงแตสวนอก ทอง และสวนขาหนบ

4) เลบ (nails) และกบเทา (hooves) เปนโครงสรางทถกสรางขนมาเพอหมกระดกนวเทาขอ

สดทายทงนวเทาขาหนาและขาหลง ทงเลบ กรงเลบและกบเทาทำาหนาทคลายกน คอ ปกปองอนตรายใหแกเนอเยอทอยดานใน โดยเลบและกรงเลบเปนโครงสรางทมกพบในสตวปก สวนกบเทาเปนโครงสรางทพบในสตวกบ เชน มา โค กระบอ แพะ แกะ และสกร สตวในกลมทมกบเทาจะเปนพวกทไมมเลบเทาปรากฏใหเหน สามารถแบงสตวกบออกเปนสตวกบค เชน โค กระบอ แพะ แกะ และ สตวกบเดยวไดแก มา สวนกบของสกร โค และมามลกษณะทแตกตางกนอยางเหนไดชด ทงๆทพฒนามาจากชนเซลลทเหมอนกน ชนนอกของกบเทาจะเปนชนทพฒนามาจากชนหนงกำาพราทไมมเสนเลอดมาหลอเลยง แตในชนในของกบเทาจะพฒนามาจากชนหนงแททมเสนเลอดมาหลอเลยง ชนหนงแทของสวนกบและเขามกนยมเรยกวาคอรเรยม (corium) มากกวาเรยกวาเดอมส (dermis)

316

แตละสวนของกบเทาทงชนในและชนนอกจะถกตงชอไปตามตำาแหนงทตงอย ดานนอกสดของกบเทาทปกคลมไปดวยชนบางๆทมสารเคลอบเงา (waxy layer) อย เรยกวา พรอเพล(periople) สวนถดเขาไปเปนผนงของกบสวนทหนาทสด (hoof wall) เปนสวนทเจรญมาจากแนวของชนหนงกำาพรา (belt of epidermis) เรยกวาโคโรนารแบน (coronary band) สวนทลกทสดของผนงของกบ (hoof wall) เปนสวนทตดกบสวนคอรเรยม ซงหลอมรวมกบเพอรออสเทยมของกระดกนวเทาขอสดทาย (distal phalanx) โดยสวนทเปนสวนเชอมตอระหวางผนงของกบและคอรเรยม คอ ลามเนล (laminae) ทมลกษณะเปนแผนสามารถแยกออกเปน 2 สวน คอ อนเซนสทพลามเนล (insensitive laminae) ซงเปนสวนของหนงกำาพรา และเซนสทพลามเนล (sensitive laminae) ทเปนสวนของหนงแท

สวนของพนกบทสมผสกบพนดนคอ โซล (sole) และสวนพนกบทมลกษณะนม (bulb of the hoof) ในมาจะเหนสวนโซลนอยางชดเจน แตสตวชนดอนสวนนจะมขนาดเลก สวนทนมของพนกบคอสวนของฝาเทา (plamar/plantar) ของสตวเคยวเอองหรอในสกร ซงเปนสวนทรบนำาหนกของกบเทา กบเทาของมามลกษณะพเศษ

5) องเทา (footpads or tori) องเทา คอสวนของชนหนงกำาพราทมความหนามากทสดใน

รางกาย โดยเฉพาะชนหนงกำาพราสวนบนสด (cornified epidermis) ในสวนของเนอเยอใตผวหนงจะมเสนใยคอลลาเจนและเสนใยอลาสตนประสานปะปนอยกบเนอเยอไขมน ในสตวเลยงลกดวยนมทมสวนขององเทาเจรญดจะเดนดวยฝาเทา (plantigrade mammals) เชน หม (bear) สตวทเดนดวยนวเทาอาจจะเปลยนองเทาเปนกบเทา

3. ระบบปกคลมรางกายของสตวปก

ระบบปกคลมรางกายของสตวปกมสวนประกอบทสำาคญคอ ผวหนง (skin) และสวนทเจรญมาจากผวหนงเชนเดยวกบสตวเลยงลกดวยนม

317

โดยสวนทเจรญมาจากผวหนงประกอบดวยขน (feather) จงอยปาก (beak) หงอน (comb) เหนยง (wattles) ตมห (earlobes) เดอย (spur) เกลด (scale) องเลบ (claw) ตอมนำามนใตโคนหาง (uropygial gland) และตอมนำามนทชองห (outer ear gland) เปนตน

3.1 ผวหนง (skin) สตวปกมโครงสรางของผวหนงสวนใหญเชนเดยวกบสตวเลยง

ลกดวยนม แบงเปน 2 ชนคอชนหนงกำาพรา (epidermis) และชนหนงแท (dermis) นอกจากนมโครงสรางทเปลยนแปลงมาจากชนผวหนงเชนกน ไดแก เกลด แขง ขนเปนสวนทพฒนามาจากชนหนงกำาพราสวนหงอน เหนยง ตมหจะพฒนามาจากชนหนงแท แตผวหนงของสตวปกจะบางกวา และไมมตอมเหงอ ผวหนงจงมความไวตอการเปลยนแปลงของอากาศหรอสงกระตนจากภายนอก แตกมสวนชวยในการระบายความรอนไดเชนกน โดยทวไปอณหภมของรางกายสตวปกมคาระหวาง 104-112 องศาฟาเรนไฮน การรกษาอณหภมของรางกายใหคงทไมเปลยนแปลงมากปกตจะใชระบบหายใจมากกวาระบบปกคลกรางกาย จะเหนไดวาในขณะทมอากาศรอนมากๆ สตวปกจะยนยดคอแลวอาปากหายใจเพอระบายความรอน แตในขณะทอากาศเยนขนทปกคลมรางกายสวนตางๆ จะทำาหนาทเปนฉนวนชวยปองกนไมใหความรอนออกจากรางกายได ผวหนงของสตวปกสวนทไมมขนจะหนากวาสวนทมขนปกคลม บางสวนของผวหนงจะมรอยยนเนองจากการหดตวของกลามเนอใตผวหนง โดยทวไปผวหนงจะมสขาว สตวปกบางชนดจะมผวหนงสดำาเนองจากมเมดสเมลานน (melanin) ถามการสะสมของเมดสเหลองจากสารสคารโรตนอยด (carotenoid) จะทำาใหผวมสเหลองไดดงนนการใหอาหารสตวทมสารใหสชนดตางๆ ไมวาจะเปนสารใหสทมอยในวตถดบอาหารสตวตามธรรมชาตหรอสารใหสทเปนสารสงเคราะหกสามารถทำาใหผวหนงมสทเปลยนแปลงไปไดเชนกน

3.2 ขน (feather)

318

โดยทวไปสตวปกจะมขนปกคลมรางกายเพอปองกนอนตรายใหแกอวยวะภายใน และชวยรกษาอณหภมในรางกายใหคงท นอกจากนขนยงชวยปองกนไมใหผวหนงเปยกนำา เกยวของกบการบน และใชเปนสงทดงดดความสนใจของสตวปกเพศเมยในระหวางฤดผสมพนธ หากขนถกถอนออกจากผวหนงจะมการงอกขนมาทดแทนใหมภายใน 5-10 สปดาห แตถาขนถกตดบางสวนออกไป จะไมมการเจรญเตบโตขนมาทดแทนสวนทถกตดออก โดยทวไปสตวปกทกตวจะมการผลดขนเกดขนเปนประจำาทกป ๆ ละหนงครง การผลดขนครงแรกจะเกดขนกอนทสตวจะเจรญเตบโตถงวยหนมสาว ในไกทกำาลงใหไขหากมการผลดขนจะเกดการหยดใหไข ดงนนไกทใชเวลาในการผลดขนนานจะทำาใหระยะเวลาในการหยดใหไขนานออกไปดวย นอกจากนการผลดขนยงมปจจยทเกยวของคออาหารทไดรบ และการเปลยนแปลงของสงแวดลอมดวย ขนทขนปกคลมรางกายตามสวนตางๆ จะมขนาด รปรางและหนาทแตกตางกนไป ดงน

1) ขนทปกคลมภายนอก (contour feather) เปนขนทมกานขนทแขงแรงมกานขนทชดเจน และมเสนแขนงของขนทแตกออกมาอยางเปนระบบทงสองดานของกานขน ไดแก ขนคลมตว (body feather) ซงชวยปองกนไมใหผวหนงเปยกนำา ขนปก (wing feather) ทเกยวของกบการบน นอกจากนยงมขนคอ (hackle) ขนสวนหลง (back) และขนหาง (tail feather) โดยปกตสตวปกทบนไดจะมขนปกจำานวน 9-12 เสน สำาหรบขนปกเสนทอยดานนอก หรอไพรมารฟเทอร (primary feather) จะมความยาวกวาเสนขนปกทอยดานในหรอเซคนเดอรรฟเทอร (secondary feather) สวนสตวปกทบนไมไดจะมขนปกเหลอเพยง 3-4 เสนเทานน

2) ขนปย หรอขนออน (down) คอขนทขนปกคลมรางกายตงแตแรกเกด เปนเสนขนทไมมกานขน แตจะมเสนขนออนๆมารวมตวกน มลกษณะเปนพบางๆ เมอโตขนขนปยบางสวนจะพฒนาเปนขนแท สวนของขนแททำาหนาทใหความอบอนแกรางกาย ในเปดทใหไขจะสลดขนปยออกเพอใชขนรองรงไขกอนทจะเรมกกไข

319

3) ขนเสน (filoplume) เปนขนทมลกษณะคลายกบเสนขนของสตวเลยงลกดวยนม จะพบเหนเมอถอนขนปยและขนทคลมตวสวนอนๆออกหมดแลว ขนเสนทมลกษณะขนเสนเดยวๆ (bristle feather)จะพบเปนจำานวนมากบรเวณดานหลงของสวนศรษะและคอ ขนประเภทนจะมปลายประสาทมารวมกนคอนขางมาก คาดกนวาทำาหนาทเกยวของกบการรบความรสกสมผสและและเกยวของกบการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอม

3.3 จงอยปาก (beak)

สตวปกแตละชนดจะมขนาด และรปรางของจงอยปากทแตกตางกนไปขนกบลกษณะอาหารทกน สตวปกทกนเนอเปนอาหารเชนนกเหยยว และนกเคาแมว จะมจงอยปากทแหลมคมรปรางคลายตะขอ ใชฉกเนอออกเปนชนๆ สวนสตวปกทหากนในนำาเชนเปด หาน และนกกระยาง จะมจงอยปากทยาวเปนแผนแบน สำาหรบไกและนกกระทาจะมจงอยปากทโคงงอ และแขงแรงใชในการฉกชนอาหารและเกบกนเมลดธญพชได จงอยปากประกอบดวยสารเคอราตน (keratin) เปนสวนใหญ และสามารถสรางขนมาทดแทนไดเมอเกดการสกหรอ สวนของจงอยปากนอกจากจะใชในการจบอาหารเขาปาก แลวยงใชในการคยเขยอาหาร ฉกชนอาหารและใชในการตอสได

3.4 หงอน เหนยง และ ตมห (comb, wattles and earlobes)

หงอน เหนยง และตมหเปนสวนทพฒนามาจากผวหนงชนหนงแท (dermis) โดยมแขนงของเสนเลอดฝอยมาตอกนมากมาย จงเหนวามสแดงสดใส ทงหงอน เหนยงและตมหเปนสวนของรางกายภายนอกทใชในการบงบอกเพศของสตวปก (secondary sex characteristic) รวมถงการใชบอกสขภาพรางกายของสตวได นอกจากนยงทำาหนาทเกยวของกบการระบายความรอนออกจากรางกาย สตวปกเพศผจะมหงอนทมขนาดใหญกวาเพศเมย และมลกษณะตงตรง มสแดงสดใสกวา

320

เนองจากมเลอดมาหลอเลยงมาก ซงเปนผลมาจากอทธพลของฮอรโมนเทสโทสเตอโรน โครงสรางของหงอนมลกษณะพเศษคลายฟองนำามเสนเลอดแดงทมาประสานกนเปนแบบรางแห จงมเลอดมาหลอเลยงมาก ทำาใหมการคงของเลอดไดมากกวา สตวปกเพศเมยจะมหงอนทพบลงเนองจากมการหลงสารเมอก (mucoid) ทำาใหหงอนไมเกดการแขงตว แตถานำาเพศผมาตอนสวนของหงอนและเหนยงจะเหยวลงเหนไดชด แตเพศเมยทอยในระยะใหไขจะมอทธพลของฮอรโมนเพศมาชวยทำาใหหงอนมสแดงสดใสขน

3.5 เกลด และเดอย (scale and spur) สวนของแขง เทา และนวเทาของสตวปกสวนใหญจะถกปกคลม

ดวยเกลดแทนสวนของขน แตในสตวปกบางสายพนธจะมขนขนแทรกระหวางเกลดดวย เกลดเปนโครงสรางของผวหนงทเปลยนแปลงไปเพอปองกนอนตรายใหกบสวนของหนาแขง เนองจากสตวปกมการเคลอนไหวทวองไว เชนมการกระโดด และการรอนลงบนพนททขรขระ เกลดของสตวปกมลกษณะคลายกบในสตวเลอยคลาน

เดอยเปนสวนของผวหนงอยดานหลงของแขง โดยทวไปจะมขางละ 1 เดอย แกนกลางของเดอย คอกระดกทปกตจะปกคลมดวยเนอเยอทมลกษณะคลายฟองนำา และคลมดวยผวหนงอกชนหนง เดอยจะพฒนาดในสตวเพศผมากกวาสตวเพศเมย โดยทวไปเดอยจะถกใชเปนอาวธในการตอสเพอเปนการจดลำาดบของสตวในฝง เราสามารถทำาใหไกไมมเดอยไดเชนเดยวกบการทำาลายเขาในโค โดยใชโซดาไฟ (caustic potash) ทาทบรเวณดานบน หรอหวของตมเดอยในไกทมอายประมาณ 8-12 สปดาห

3.6 กรงเลบ (claws) ใชปองกนสวนปลายนว หรอใชจบเกาะกงไมและใชคยเขยอาหาร

3.7 ตอมนำามนใตโคนหางและตอมนำามนทชองห (uropygial gland and outer ear gland)

321

สตวปกเกอบทกชนดมตอมนำามนใตโคนหาง ขนาดของตอมนแตกตางกนไปตามชนดสตวปก มสวนในการตกแตงและรกษาขนใหสวยงาม และชวยปองกนการแตกแหงของจงอยปากและเกลดหนาแขง รวมทงยงชวยไมใหขนเปยก โดยระหวางทสตวปกมการไซขน (preening) ตอมนำามนใตโคนหางจะหลงสารเคม เชนกรดไขมน ไขมน เลซตน และแอลกอฮอลบางชนดออกมา พบวาขนทถกหลอเลยงดวยไขมนทหลงออกมาจากใตโคนหางจะมปรมาณไวตามนดสง ดงนนจงเปนไปไดวาตอมนจะเกยวของกบการสงเคราะหไวตามนดดวย ซงขณะทมการไซขน ไวตามนดทสงเคราะหขนมานจะถกกนเขาไปในรางกายไดผานทางทอทางเดนอาหาร สวนตอมนำามนทชองหจะเกยวของกบการหลงสารคลายขผง (waxy) เขาใจวาในสตวปกบางชนดจะใชประโยชนในการดกจบแมลง

3.8 แผนกกไข (brood patch)แผนกกไขเปนสวนของเปนสวนของผวหนงทบรเวณหนาอกของ

สตวปกทเปลยนแปลงไปทำาใหหนาขน เปนบรเวณทไมมขนปกคลกและมเสนเลอดมาหลอเลยงมาก สวนนจะเกดขนในชวงเวลาทมการกกไขหรอฟกไข ทำาหนาทถายเทความรอนจากตวแมไปใหไขฟก