a. Posleratni odnosi i ekonomska kriza

Ratko I. Radovanović

JEDNO BANATSKO RASKRŠĆECIVILIZACIJA

Žitište 2010.

2

Ratko I. RadovanovićJEDNO BANATSKO RASKRŠĆE CIVILIZACIJA

IzdavačBiblioteka ''Branko Radičević''-Žitište

Za izdavačaVesna Ćuk

RecenzijaProf. dr Danilo ObradovićProf. dr Todor Kuljić

Lektura i kolekturaMirko Pjevalica

Dizajn koricaObradović Jovan

Priprema i štampa: Atelje Forsa-Zrenjanin

Tiraž: 350 primeraka

3

UVOD

Velike seobe i kolonizacije menjale su etničku strukturu populacije prostora u kojima su se odvijale. U tom pogledu tipičan je primer Banata. Do polovine 18. veka, posle povlačenja Turaka, Banat1 su isključivo naseljavali Srbi. Austrougarska je u skladu sa svojim interesima u 18. veku organizovala masovna naseljavanja Nemaca i drugih naroda. Razvoj srpske populacije bio je prepušten prirodnom priraštaju. To je drastično izmenilo prvobitno stanje. Srbi su pre Prvog svetskog rata u Banatu činili relativnu većinu stanovništva. Posle Prvog svetskog rata stanje se polako menja. Između dva svetska rata kolonizacija dobrovoljaca i optanata uvećala je udeo Srba, ali ta promena nije bila značajno velika. Velike promene etničke strukture Banata nastale su posle Drugog svetkog rata. Migracije su bile osnovni, najznačajniji faktor ali ne i jedini u ovim promenama. Migracije koje su se odigravale u Banatu u raznim društveno-ekonmskim epohama feudalizmu, kapitalizmu i socijalizmu imale su karakteristike i obeležja tih epoha i država koje su vladale na teritoriji koja je bila zahvaćena tim promenama. Kolonizacija

1 Banat je prostor oivičen rekama: s juga Dunavom, sa zapada Tisom, sa severa Morišom, a sa istoka erdeljsko-banatskim pobrđem i Černom. Temišvar je predsta vljao cenar Banata. Posle Prvog sveskog rata Banat je podeljen na tri dela, od čega- je 1/3 pripala Vojvodini odnosno Srbiji. Kada govorimo o Banatu u ovoj knjizi onda se to odnosi na vojvođanski deo Banata, i područje srednjeg Banata, okolinu Zrenja- nina.

4

posle Drugog sveskog rata u Banatu kod doseljenog stanovništva reflektovala se na promene načina življenja na relaciji stari zaviča-novi zavičaj i ujedno bila pod snažnim uticajem promena društveno-političkih odnosa i ekonomskog razvoja društva. To su istovremeno bile i promene civilizaciskih vrednosti i odnosa nastalih u istorijskim uslovima kod etnosocijalnih grupacija na prostorima u kojima su živele i te su uticaje nosile sa sobom kao nezaboravnu tradicionalnu tekovinu. Ti uticaji polaze i odnose se na proizvodna sredstva i materijalne vrednosti koje se u literaturi označavaju "civilizacijom" i nera- skidivo su vezana za kulturu i tradiciju, što podrazumeva ukupnost predmetnih i duhovnih dobara koja su stvarana u istorijsko-društvenoj praksi kao najbitnija karakteristike društva uopšte. Poznato je da poređenje jasnije izdvaja zajednicke sadržaje u istorijskim procesima, ono što se ponavlja od novog. Poređenja u ovom radu treba da omoguće uočavanja dubljih razlika u elementima razvoja materijalne i proizvodne osnove, kulture i ostalog kroz kontinuitet razvoja posmatranih etno-socijalnih grupa koje su se smenile u Banatu i na primeru, ali i krupne društveno-ekonomske i ideološke razlike uticaje režima i vlasti na promene u razvoju civilizovanja društva. Kolonizacije srpskog naroda u Banatu pratile su agrarne reforme društva posle oba svetska rata i značajnije promene uslova življenja. Događanja u društvenom životu posle Drugog svetskog rata ticala su se vremena u kome su sva područja života bila značajno prožeta nepostednom državnom politikom i upravom u privredi, ekonomiji, obrazovanju, nauci, kulturi itd. U ovoj knjizi opredeli smo se da te promene prikažemo i na primeru naselja u kome su se u potpunosti smenile etničke grupacije banatskih Nemaca i kolonista iz Hercegovine. Deo velike promene etničke strukture populacije Banata kao posledica Drugog svetskog rata zahvatilo je i banatsko naselje Ravni Topolovac2 i u potpunosti izmenio njegov dotadašnji etnički sastav. Promene su se višestruko i višeznčajno refle -ktovale na nove doseljenike u organizaciji njihovog načina živo- 2 Ravni Topolovac se nalazi 20 km. severo-istočno od Zrenjanina i 3 km južno od Žitišta čijoj opštini pripada.

5

ta kau i svim aspektima življenja. Stoga će dakle, biti reči, imajući u vidu da se velika posleratna migracija odvijala na relacili selo-selo, o smeni civilizaciskih i kulturnih vrednosti seoskih etnosocijalnih grupe, čije vrednosti su nastale tokom njihovog razvoju u epohama koje su ih pratile, što znači da će se nastojanja odnositi na sagledavanje razvoja unutrašnjih veza etničkih grupa stanovništva kroz utvrđivanje elemenata sinte- tičke povezanosi u težnji da se dobije što realnija slika o doseljenom i kolonizovanom stanovništvu u smislu promena autohtonih (unutrašnjih) determinanti seoskog načina dru- štvenog života u okviru: razvoja privređivanja, radova u poljoprivredi, stanovanju, komuniciranju i slično. To je zahtevalo uvid u nasleđene i usvojene kulturne obrasce kolektivnog mišljenja, verovanja, spoljene odnose seoskog društva, segmente i način život, kao i sagledavanje uticaja globalnih društveno-istorijskih zbivanja, ideologije, industrijalizacije i urbanizacije, uticaja grada i ostalih elemente koji su stvarali osnovne konture oblikovanja socijalne sredine naselja. Razvoj i intenzivne promene koje su se dešavale u poljoprivredi bile su u prvom redu posledica primene naučnih i tehničkih dostignuća. Polazeći od uzročnika civilizacijskih promena, istorijskih kretanja i okolnosti na prostoru posmatranja na kojima su živele smenjene etno-socijalne zajednice, a radi boljeg sagledavanju razvojnih elemetnta i modela društva, kulturnih i civilizaciskih dostignuća, ova knjiga je podeljena u tri celine i one se odnose na prostore Banata, Hercegovine i prilagođavanje kolonista banatskom zavičaju, pri čemu je obuhhvaćen i uvid u elemente koji su bili od civilizacijskog značaja tokom istorijskih zbivanja. Ukratko, pošto su se pojave i procesi nalazili u opštoj uzajamnoj povezanosti, pažnja je usmeravana na opšte i pojedinačne elemente i događaje koji pokazuju karakteristike i suštinske odnose u razvojnim etapama vremena kroz koje su prošle etničke grupacije na prostoru na kome su živele, a povezano sa tim i naselje Katarina-Ravni Topolovac. A u t o r

6

PRVI DEO

7

BANATSKI PROSTOR I CIVILIZACISKE PROMENE

A. UZROČNICI CIVILIZACISKIH PROMENA

Civilizaciske promene, novonastala društvena, politička, ekonomska i privedrna stanja, a time uspostavnje novih odnosa i procesa u društvu odvijale su se u okviru država i bile su pod snažnim uticajem svetskih političkih, privrednih i ekonomskih kretanja, međudržavnih sukoba i ratova. Migracije ili seobe prestavljaju preseljenja stanovništva sa jedne na drugu teritoriju. Nastajale su tokom međudržavnih ratova stihijski ili su organizovane od strane države nakon ratova, ali su se odvijale i u mirna vremena iz ekonomskih razloga od nerazvijenih ka razvijenijim prostorima. U feudalnom poretku smatralo se da su vlast i država od boga dati. Kruna je bila sveti simbol vlasti i države, a kralj plemstvo, crkva i crkvena uloga odlučujući faktor kako u duhovnom tako i svetovnom životu. ''Feudalizam je razvio načine civilizacije koji se po svojim specifičnim crtama, suprostavljaju kako civilizacijama koje su joj prethodile tako i onima koje su došla iza njih''.3 To je u suštini bilo slojevito, staleško i klasno društvo, čiji je uzajamni položaj determinisan odnosima lica i dobara vlastelinštva i vazalstva, vreme vitezova, zamkova, krstaša i dugih neprekidnih međudržavnih sukoba i ratova. Kraljevski domen je bio skup teritorija na kojima se vršila kraljevska vlast jedne države. Zemljište (prostor) i broj sta- novništva države pod jednom krunom se smatralo najvećom

3 Ž. Kalmet, Feudalno društvo, Veselin Masleša, Sarajevo,1964. str. 179.

8

vrednošću. Ipak takav kakav je bio, feudalizam je u istoriji, ostavio pečat sa svijim manama i nedostacim.4 Kapitalizam je uneo nova shvatanja i pojmove države. ''Država je jedna od organizacija u društvu koja pokušava da zadrži monopol na korišćenje sile odnosno nasilja na određenoj teritoriji. Preciznije, država je jedina organizacija u društvu koja svoje prihode ne obezbeđuje iz dobrovoljnih priloga ili dobrovoljnog plaćanja njenih proizvoda ili usluga već prinudom. Dok druge organizacije i pojedinci stiču svoj dohodak proi -zvodnjom dobara ili usluga, kao i miroljubivom i dobrovoljnom prodajom ovih dobara ili usluga, država stiče prihode korišćenjem prinude. To znači – zatvorom ili bajonetom, ili pretnjom da će ih upotrebiti''.5 Nemački sociolog Franc Ope- nhajmer ukazao je na dva međusobno isključiva načina sticanja bogatstva. Jedan uključuje proizvodnju i razmenu, koje je nazvao ''ekonomska sredstva''. Drugi način je jednostavniji jer ne zahteva produktivnost. To je otimanje nečijih dobara i usluga korišćenjem sile odnosno nasilja. To je metod pljačke svojine drugih ljudi. Ovaj metod Openhajmer je nazvao ''političkim sredstvima'' sticanja bogatstva. ''Političkim sredstvima'' prenose se rezultati proizvodnje na parazitskog i destruktivnog pojedinca ili grupu. Tako se istovremeno smanjuje broj proizvođača i umanjuje podsticaj za preostale proizvođače da proizvode išta više nego što je minimum njihovih potreba. Dugoročno gle- dano, pljačkaš ugrožava i svoj opstanak jer slabi ili uništava izvor koji ga hrani. Država je, nastavlja Openhajmer, ''organizacija političkih sredstava'', koja zakonima ograničava slobodu pojedinca u domenu u kome ona može zadirati u slobodu drugih.6 Pošto je zemljina površina podeljena između država, među- državni odnosi svakako troše značajan deo raspoloživog vremena i energije države. Prirodna sklonost države je da širi svoju

4 Kao vrednost feudalizam je ostavio umetnost katedrala da se takmiči sa najčistijim i najharmoničnijim što je ostavila grčka kultura.5 Jozeph Schumpeter, Capitalism, Socialsm, and Democracz, New York, Harper and Bros., 1942. str. 198.6 Franc Openhajmer, Država (Franz Oppenheimer), The State, New York: Vanguard Press, 1926. str. 24–27.

9

moć, a izvan države ovo širenje znači osvajanje nove teritorije. Izuzev u slučaju da na toj teritoriji nema države ili stanovništva, takvo širenje uključuje i sukob interesa vladara i dotičnih država. U jednom trenutku, samo jedna vlast može imati monopol sile na jednoj teritoriji. Potpunu kontrolu nad jednom teritorijom država može steći samo ako iz nje prethodno odstra- ni drugu državu. Uobičajeni način na koji intelektualci, u cilju zadržavanja svojih pozicija, pridobijaju podršku građana za postupke države je da svaku diskusiju kanališu unutar granica osnovne državne politike i da obeshrabre svaku temeljnu kritiku. Najveći rizik za državnu vlast jeste gubitak podrške, otpor u širokim slojevima stanovništva i gubitak moralnog autoriteta vlasti, koliko god da sile inercije ili nedostatak privlačne i raspoložive zamene mogu da odlože njen pad. Svako širenje mora pre ili kasnije biti po- dvrgnuto nekom postupku koji se smatra zloupotrebom moći ili činom koji je nedopustiv za državnu vlast. Tokom neprekidnog širenja ili sužavanja, država uvek osigurava kontrolu nad određenim ključnim ''komandnim me- stim'' u privredi i društvu. Ova komandna mesta obuhvataju monopol na silu, monopol na konačnu sudsku moć, komuni- kacione i saobraćajne kanale (pošta, putevi, reke, vazdušni koridori), vodu za navodnjavanje u orijentalnim despotijama i obrazovanje da bi se oblikovala uverenja budućih građana. U modernoj privredi, novac je kritično komandno mesto. Osnovni pokretači unutrašnjeg razvoja civilizacije i države u biti su naučna i tehnička otkrića i njihova primena. Civilizacija koja je nastala pre 200-250 godina na čijoj međi danas stojimo oslanja se na fabričku industrisku proizvodnju na veliko. Industriska revolucija odvijala se u različitim oblicima, čija je polazna tačka bila pronalazak radne mašine, a njeno masovno proširenje bilo je moguće tek posle povezivanja sa pokretačkom kakva je bila parna mašina, dizel, elektro motor itd. Razvoj tnsportnih elemenata, traka, i transportnih srestava, a naročito električne struje u suštini prestavljaju osnovu razvitaka industrijske baze civilizacije.7 Unutrašnji razvoj ekonomske snage neke

7 R. Rihta i saradnici, Civilizacija na raskršću, Komunist, Beograd 1972. str. 16.

10

države direktno je zavisan od brzine i primene naučnotehničkih dostignuća u industriji i privredi. U kapitalističoj organizaciji privrede razvoj je tekao paralelno sa društvenim protivrečno- stima. Kapitalizam koji je bio graditelj engleske industrije i nosilac njene finansiske moći osećao se ponosan što je Britaniju zahvaljući njenim pregnućima stavio na čelo svih nacija sveta. Samozadovoljna klasa veličala je svoja lična dostignuća kao uspeh cele nacije. Sistem u čijem je krilu postigla uspeh smatrala je najsavremenijim i najprogresivnijim. Na žalbe radnika da teško žive odgovor je pozivan: ''Jedna od najvećih lepota našeg sistema jeste u tome što radnik može svojim trudom i zalaganjem da se uzdigne do položaja i vlasti i poslodavaca''8. Kapitalistička svojina je osnov na kojoj počiva društveni poredak, svetinja, koju čuva zakon pomoću državne vlasti. Zakon se zasniva na principu formalne pravne jednakosti, štiteći svojinu svakog pojedinca, bez obzira na njegov društveni položaj. Pošto nije bilo formalne prepreke za sticanje svojine, zakon je u teoriji bio jednak za sve. Međutim zbog velike konkurencije ove mogućnosti ostajale su neostvarljive za većinu pripadnike. Zbog hiperprodukcije u stalnoj i bezpoštadnoj trci za profi-tom, bekstvom kapitala u profitabilne grane liberalni kapitalizam dolazio je ciklično u manje ili veće ekonomske krize koje su zahtevale srazmerno veće ili manje intervencije države u regulisanju investicione i potrošačke svere, najčešće to je podrazumevalo osvanja novih tržitšta u kolonijalnoj podeli sveta. Kolonijalne podele uzrokovale su Prvi, a kasnije i Drugi svetski rat. Naime u traženju izlaza iz velike ekonomske krize '30tih go dina 20. veka Nemačka je kroz oličenje vođe, angažovanjem svih ekonomskih potencijala u stvaranju do tada neviđene vojne sile, počela zahtevima za novim svetskim poretkom. Nakon ratova stvarane su enormne potrebe za materijalnim dobrima svih vrsta koja su uslovljavala potrebu ubrzanih obnova, razvoj i stabilizaciju privreda, ratom razorenih zemalja što se ostvarivalo angažovanjem svih materijalnih potencijala i

8 E. C.Gaskell: North and South, 1854. glava X.

11

ljudskih resursa uz nisku naknadu. Na taj način je ekonomski i privredni nivo društva dovođen do oporavka i stabilizacije, pa i većeg stepana razvoja. U svemu ovome su bili i interesi profita ratom neoštećenih privreda u pružanju pomoći za oporavak zemljama čije su privrede bile uništene. Takva je i finansijska podrška SAD-a kroz Maršalov plan koji je doprineo relativno brz oporavak zapadno-nemačke privrede posle Drugog svetskog rata. Ratovi su bili uzroci masovnih egzodusa i migracija dakle seoba i kolonizacija stanovništva i naroda koji su u njemu uče- stvovali. Veliko iseljavanje Nemaca pred kraj i posle Drugog svetskog rata iz istočne i jugoistone Evrope prestavljaju uvod u velike kontinentalne seobe koje su u znatoj meri izmenile demografske strukture niza centralnih, istočnih i jugo-istočnih evropskih zemalja. Iseljavanje Nemaca iz Vojvodine prestavlja deo demo- grafkog pomeranja od preko 10 miliona koliko se smatra da je tokom Drugog svetskog rata i u posleratnom periodu do 29.10.1946. godine iseljeno u Nemačku.9

U Jugoslaviji kolonizacije su pratile agrarne reforme koja su organizovane od strane države, a sprovođene su u više navrata. Seobe i kolonizacije su zahvatale Banat u različitim društveno-političkim etapama: u feudalizmu, kapitalizmu posle Prvog sveskog rata i socijalizmu posle Drugog svetskog rata. U mirna vremena odvijale su se migracije iz ekonomsko-socijalnih razloga. Migracija kao ekonomsko-socijalna pojava sastoji se u seljenju ljudi iz jedne zemlje u drugu, iz jednog kraja zemlje u drugi, kao posledica razvoja nacionalnih privrede. Seobe nisu nov ni jednostavan problem, pa je razumljivo što privlači pažlju mnogih ekonomista, političara i drugih stru- čnjaka. Selenje stanovništva započelo je još u starom veku iz trgovačkih i osvajačkih motiva a vrhunac su dostigla posebno u 19. veku, uglavnom iz ekonomskih razloga.10

9 A. Bognara, Migracije stanovništva Evrope nakon Drugog svetskog rata, NT, br. 9-10. 10 Demografska kretanja i projekcije u Jugoslaviji, Institut društvenih nauka, Beograd, 1964.

12

Poznato je da porast društvenog proizvoda znatnim delom zavisi od kvaliteta i kvantiteta radne snage, pa se sa aspekta mobilnosti ljudski resursi javljaju kao značajno pitanje dugo- ročnog ekonomskog i društveno-političkog razvoja svake nacije. Ekonomsko-socijalne seobe u svetskoj privredi proizilazile su iz velikih razlika u dostignutom stepenu ekonomskog razvoja pojedinih zemalja. Stoga su procesi integracije nastali iz stru- kturalnih promena u razvitku proizvodnih snaga, zahvatali i poticali prostornu i profesionalnu pokretljivost ljudskih resursa.11 Migracije izazivaju razne političke, socijalne, demografske, moralne i druge posledice. Ekonomsko-socijalne seobe sta- novništva iz jedne zemlje u drugu u potrazi za poslom znatno utiče na starenje stanovništva i na gubitak radnog i sposobnog, mladog, zdravog i najčešće kvalifikovanog dela tog stano- vništva, dok zemlja i mesta u koju ono dolazi dobija selektivnu radnu snagu u punoj stvaralačkoj sposobnosti čime sebi ušte- đuje sredstva koja bi morala uložiti u odgoj i obrazovanje. Drugi vid migracije odvija se u okviru države najčešće na relaciji selo-grad, odnosno iz primarne u sekundarnu i tercijalnu delatnost, kao posledica ekonomskog razvoja i industrijalizacije gradova. To dovodi do smanjenja seoskog i povećanja gradskog stanovništva, a u gradovima do sudara dva različita sveta u moralnom, psihološkom, običajnom, porodičnom i drugim oblicima i načinima života.

B. BANATSKE FEUDALNE SEOBE I KOLONIZACIJE

Banat je bio prostor i raskrsnica seoba i kolonizacila tokom feudalne, kapitalističke i socijalistike epohe koje su se smenjivale u njegovij istoriji, kao i država koje su vladale na tom prostoru. Međudržavni ratovi prouzrokovali su nekoliko seoba i kolonizacija u Banat. U feudalnom perodu najznačajnije su seoba Srba i kolonizacija Nemaca.11 Tako se npr. prema procenama iz 1971. god. u inostranstvu iz Jugoslavije nalazilo više od 700. 000 ljudi, od čega je 89 posto bilo aktivnoradno stanovništvo.

13

a. Seobe Srba

Banat se nalazio tokom srednjovekovne epohe najpre u okvirima Ugarske. Prodor Turaka na Balkansko poluostrvo i njihovo razaranje srpske feudalne države u drugoj polovini 14. veka12 otvorio je put nadiranju Turaka ka srednjoj Evropi. Seobe koje su počele od kraja 14. do kraja 18. veka trajale su kontinuirano. Posle poraza krstaša kod Nikopolja (Bugarska), granica sudara hrišćanskog sveta i islama postao je prostor severno i južno od Save i Dunava. Stvaranju odbrambene linije Ugarske kraljevine ka Turskoj doprinelo je uspostavljanje veza i vazalstvo Stefana Lazarevića prema ugarskom kralju Sigismundu u vreme 1403-1404. godine, a što je značilo zajedničko uključivanje srpskog i ugarskog društva u odbranu hrišćanske civilizacije. Lazarević je ušao u red vitezova Zma- jevog reda 1408. godine sa privilegijama, pravima i obavezama koji su mu pripadali po ugarskim zakonima. Dobio je posede u Torontalnoj županiji: Bečkerek i Bečej.13 Posede je nasledio Đurađ Branković. Posedi srpskih despota kao i drugih feudalaca bila su mesta u kojima su se doseljavali Srbi. Pad Srpske despotovine 1459. godine otvorio je vrata masovnim srpskim seobama na prostor južne Ugarske. Mađarsko stanovništvo se usled opšte nesigurnosti pomeralo ka severu. Ugarski vladar Matija Korvin podsticao je seobe Srba, kako bi srpski naseljenici popunili opustelo zemljište i uspostavili živi štit prema Osmanlijama, dajući im pri tom, pre svega vojničku ulogu. Neprestalni ratovi sa Turcima na području jugoistočne Evrope stvarali su potrebu za najamnom vojskom. Srpsko se stanovništvo u procesima seoba pretvarali od seljaka u ratnike. Smatra se da je već krajem 15 veka u Ugarskoj bilo oko 12.000 srpskih vojnika najamnika. Tromesečna plata lakog konjanika iznosila je 10 zlatnika 1481.godine. Već 1464. godine u Ugarsku su prelazili i drugi srpski velikaši: Vuk Grgurević (u pesmama Zmaj Ognjeni Vuk), Braća Jakšići, Stefan i Dmitar 12 Posle Maričke bitke 1371. i Kosovske bitke 1389. godine13 Pored ovog dobio je i posede u okolini Debrecina, Satmara, gradove Munkač, Bereg i još neke.

14

sinovi vojvode Jakše i drugi, dobijali posede i primali vazalstvo. Prema nekim istoriskim izvorima 1480. godine Pal Kinižija, Vuk Grgurević i Jovan Jakšić posle prodora do Kruševca u Banat su doveli preko 100.000 ljudi, što je najveća srpska seoba, pri čemu je opustelo preko 1000 sela u Srbiji. Unutrašnji sukobi u Ugarskoj, duga ratovanja iscrpili su ovu zemlju, dok su Turci raspolagali većim ekonomskim i ljudskim snagama. Jednovekovni sukob i ratovi između Turske i Ugarske, doprineli su da se Ugarska kraljevina u prvim decenijama 16. veka našlo pri svom kraju. Završni pohod trajao je pet godina i završio se Mohačkom bitkom 1526. godine u kojoj je poginuo i ugarski kralj Lajoš Drugi. Bio je to kraj srednjovekovne Ugarske kraljevine i pobeda Sulejmana Veličanstvenog. Srpski i Ugarski krajišnici zajedno su ratovali protiv Turaka sve do Mohačke bitke 1526. godine, kad je granica sukoba pomerena daleko na sever. Srpske najamničke čete služile su po tvrđavama širom Uga- rske i ratovale u svim metežima četrdesetih i pedesetih godina 16. veka. Ratovalo se za onoga ko više plaća. Turci su se od 1529. godine usmerile preko Srema i Bačke ka Beču. Godine 1551. zauzeo je Mehmed-paša Sokolović ceo Banat sem Temišvara koji je pao sledeće godine. Prostor Banata našao se u okviru islamske civilizacije. Sa turskom posadom stizalo je i muslimansko stanovništvo, novo graditeljstvo, kultura i vera, džamije i medrese isl. Bečkerek je proglašen za šeher što znači varoš. Nakon velikog Turskog poraza kod Siska 1593. godine izbio je masovni ustanak Srba u Banatu napadom na Vršac. Ustanici su 1594. godine zauzeli Bečkerek. U bitkama od kojih je najveća bila kod Pretaje Ustanici su pobedali Turke i uskoro sva mesta osim Temišvara našla su se u rukama ustanika. Ustanak je imo odjeka kako kod Turaka tako i u hrišćanskom svetu. Ustanike su podsticali i pomagali iz Erdelja Franc Gesti i Ludoški ban Đerđ Polotić. U bici kod Bečkereka 1594. godine Turci su sa 36.000 vojnika napali oko 4.300 ustanika tako da je poraz bio nemi-

15

novan. Sa srpskim ustanicima koji su činili većinu učestvovali su zajedno Mađari i Rumuni. Turci su pripremili surovu odmazdu. Godine 1594. doneli su iz Mileševa i spalili na Vračaru mošti Svetog Save. Mnogi ustanici pogubljeni, nabijani na kolac, naselja spaljena i opljačkana. Uzrok propasti ustanka nalazio se u nesrazmeri velike dospele turske sile nasprem ustanika, nejedinstvu vođa ustanka i prirodi vojničkih skupina, bez objedinjavajuće vojne straegije. Posle turske katastrofe 1683. godine pod Bečom, otvorio se rat na prostorima Balkana i Podunavlja koji se naziva ''Bečki'' ili ''Veliki'' rat i trajao od 1683-1699. godine, a je imao opšte hri- šćanski karakter, sa različitim uspehom. U ovom ratu bilo je masovno učešće srpsog naroda. Pikolomini, austrijski general oktobra meseca 1688. godine prodro je do Skoplja. Osetivši se ugroženom Turska je napregla sve svoje snage i uz pomoć krimskih Tatara krenula u protiv napad. Turci su početkom januara 1690. godine potukla hrišćane u Kačaničkoj klisuri, turski i tatarski odredi pustošili su Kosovom. Tada je krenula velika seoba srpskog naroda ka severu, pod vođstvom pećkog patrijarha Arsenija Čarnojevića Trećeg. Sa visokim sveštenstvom, ka Savi i Dunavu kretao se stanovništvo iz severne Makedonije, Kosova, Metohije, Lima, Starog Vlaha, Užica, Pomoravlja. Turci su tada spalili manastire Đurđeve Stupove, Pećku patrijašiju, Mileševu, Sopoćane, Dečane, Gračanicu. Izbeglice su se sabrale u Beogradu. Dvorska kancelarija Leopolda Prvog obećala je, a 21. avgusta 1690. godine izdala prvu privilegiju kojom je srpski narod priznat kao autonomna celina, a pravoslavna crkva privilegovana. Privilegija izdata 1690. godine postala je temelj položaja srpskog naroda u Hasburškoj monarhiji.14 Privilegije su davale Srbima personalnu autonomiju, slobodu vere, izbora vojvode, obezbedile crkvenu autonomiju i oslobođenje crkvenih dažbina stanovništva kato- ličkoj crkvi i sl.

14 Privilegije su potvrđene 1695.

16

Glad kuga i razbojnici pratili su narod u pokretu. Monasi manastira Ravanice nosili su mošti kneza Lazara. Nešto naroda se zadržalo oko Subotice i Segedina , a preko 30.000 porodica stiglo je u kraj oko Budima i Sentandreje. Putovanje je trajalo oko četrdeset dana.

Sl. 1- Seoba Srba - umetnička slika Paje Jovanovića

Na Temišvarskom saboru 1790., Majskoj skupštini 1848. i Blagoveštenskom saboru 1861. godine formulisan je zahtev Srba za posebnom teritorijom, koja se od 1848. naziva Srpska Vojvodina. Autonomija pod nazivo Srpsko vojvodstvo i tamiški Banat sa centrom u Temišvaru trajala je od 1848-1860. godine, kada je ukinuta i došla pod upravu Ugarske u sastavu dvojne Austrougarske monarhije. Blagoveštenski sabor je održan posle ukidanja Srpske Vojvodine i Tamiškog Banata, nakon čega je Svetozar Miletić pokušao da ustavnim putem i saradnjom sa Mađarima postigne ostvarenje nacionalne ravnopravnosti. Sobzirom na doktrinu u Ugarskoj o postojanju samo jednog, mađarskog političkog naroda nije uspevao, te su date privilegije iz 1690. godine dugo bile samo pravni osnov zahteva za autonomiju Srba.

17

Srbi su zajedno sa Nemcima, Mađarima i Hrvatima nastavili ratovanja po blatištima Banata i Vojvodine sa različitim uspehom. Godine 1691.Turci su poraženi kod Slankamena, ali su na Begeju kod Hetina 1696. godine porazili vojsku Fridriha Avgusta. Septembra 1697. godine dogodila se najveća i najkrvavija bitka od svih bitaka, bitka kod Sente, gde je proslavljeni austrijski vojskovođa Evgenije Savojski porazio Turke. To je bila poslednja velika bitka ''Bečkog rata'' koji je trajao 16 godina. U bitci kod Sente učestvovalo je oko 3000 srpskih ratnika, a Jovan Tekelija kroz Potiske pustare i močvare ''noću po zvezdama'' sproveo vojsku Eugena Savojskog do Sente.15 Veliki ratni vihor ispraznio je narode podunavlja. Karlovački mir 1699. godine doneo je predah, ali ne i kraj rata. Nešto kasnije nakon zauzeća Banata i rasformiranja poti- skomoriške granice došlo je do naseljavanja jednog dela srbskih graničara u oblasti opustelog Banata. Položaj Srba. Dobivene privilegije, dolazak pećkog patrijarha, ojačali su specifičnu poziciju srpskog naroda u Ugarskoj. Srpska crkva je bila zastupnik srpskih interesa. Unutar srpskog naroda crkva je u 18. veku odlučivala o svim pitanjima. Tada je formirano i srpsko plemstvo, militaristički stalež izrastao iz brojnih ratova i Vojne granice i građanski sloj koji se razvio iz otvorenosti trgovačkih puteva. Građanstvo je s jačanjem uspelo da nađe kompromis i prihvati tadašnju evropsku civilizaciju i njene vrednosti, očuvavši nacionalni i verski identitet srpskog naroda. U ovom periodu Srbi su se po srednjem Banatu izvan već oformljenih palanki kojih je bilo malo, uglavnom bavili stoča- rstvom i trgovinom, a zemljoradnjom veoma malo i to samo za svoje potrebe. Težili su da se dokopaju vojne i granične službe. Živeći polunomatskim načinom života nisu gradili stalna naselja. "Srbi nigde ne grade, ne zidaju, nego borave u kolibama i zemunicama kako bi mogli odmah kad zatreba, na drugo mesto preseliti." stoji u jednom izveštaju Bečkom dvoru. 15 Dušan J. Popović, Srbi u Vojvodini, Matica Srpska, Budućnost, Novi Sad 1963. str. 35.

18

To su bile naseobine zemunica od pruća i blata ili busenja ukopane u zemlju. Takve naseobine postojale su u Kende- reškim pustarama i močvara gde su menjale lokacije pod nazi vom Topolovac i Kendereš. Posle isušivanja Kendereških močvara, izgradnjom Begejskog kanala (1728-1733.) na ovom prostoru izgrađeno je 1794. godine stalno naselje Katarina (Kathreinfeld), koje od 1946. godine nosi naziv Ravni Topolovac. Na prostoru Tisa, Moriš, Arad, Temišvar, Vršac Srbi su činili aspsolutno većinsko stanovništvo, a izvan ovog prostora bilo je značajnih i velikih enklava Srba i u drugim delovima Banata.

b. Kolonizacija Nemca i njihovi opisi od stran savremenika Posle presudne bitke kod Sente, Turci su potiskivani južno od Dunava i Save. Banat je oslobođen 1717. godine. U austri- jskoj vojsci učestvovali su brojni Srbski ratnici. Osvojivši Banat Austrija je organizovala tri velika talasa doseljavanja Nemaca iz Nemačke i to: 1720-tih godina za vreme Leopolda, 1740.-tih za vreme Marije Terezije i 1760-tih za vreme Josipa II. Kolonizacije su bile planske i sveobuhvatne. Propisima Marije Terezije dati su precizni zakonski uslovi i povoljnosti za naseljavanje Nemaca u Banat.

Nemački kolonisti su stizali lađama sa kojima su donosili stoku i sve što su imali. Bile su to drvenjače koje je gradio Alaski esnaf u Ulmu. Lađe se nisu vraćale nazad, nego su pravljene tako da se na odredišnom mestu mogu rasklopiti i drvo poslužiti kao građa za kuće. Pošto bi iskrcali koloniste lađari bi se vraćali nazad uz reke. Pri dobivanju imanja коlоnistička domaćinstva bila su obavezno da sade topole za dobijanje ogrevnog drveta za zimu dudove za gajenje svilene bube, da gaje kudelju na pola jutra kako bi se dobila sirovina za odevne predmete itd. Po

19

seoskom ataru svaki vlasnik morao je saditi po koju voćku radi hlada stoci i ljudima kao i osveženja pri radu u polju. Duž puteva sađeno je drveće radi hlada i orjentacije u beskrajnoj ravnici. U današnjem srpskom delu Banata dominirao je franački dijalekt sa reke Mozel, i iz Falačke i Badena, bilo je doseljenika i iz drugih oblasti sa obe obale Rajne, posebno Švapseke, zatim luksemburške, hesenske, alemanske i dugih oblasti. Počeli su sami sebe nazivati Švabama kad su se kao dojučerašnji podanici jedne nacionalne države obreli u višenacionalnoj Austro-Ugarskoj. Za doseljavanje Nemaca i razvoj Banata značajne su dve ličnost, to su: Evgenije Savojski i Klaudije Florimund Mersi.

Sl. 2-Doseljavanje Dunavskih Švaba u 18. stoljeću-umetnička slikaStefana Jägera (Original u muzeju Banata u Temišvaru.)

Eugen Savojski (1663-1736.). Rođen je u Parizu, po vaspitanju i obrazovanju Francuz. Studirao je matematiku i

prirodne nauke. Od malena pokazivao interesovanje za vojsku. Pošto nije primljen u francusku vojsku zbog slabe fizičke konstitucije i malog rasta uklju čio se u austrijsku. Ratovao je protiv Turaka pod Bečom i protiv Francuza. U službi je brzo napredovao. Godine 1693. postao je feld- maršal. Proslavio se u bitci kod Sente. Potukao je Turke kod

20

Petrovaradina i oslobodio Ba- nat od Turaka. Godine 1717. zauzeo je Beograd. Bio je naSl.3.Evgenije Savojski čelu drorskog ratnog saveta Beča. Smatra se najvećim vojskovođom svog doba, i po mno -gim istoričarima zaštitnikom i prijateljem srpskog naroda. Na njegov predlog Banat je postao, zbog svog položaja prema Turcima, Krunsko komorsko dobro. Raspolagao je velikim imanjem u Baranji. Klaudije Florimund Mersi (1666-1734). Konjički general, Španac. Učestvovao u oslobođenju Banata. Na predlog Evgenija Savojskog imenovan za prvog administratora Banata (1718-1733.) Organizator je izgradnje puteva, osnivanja novih naselja, uvođenja novih vrsta biljaka, rasa stoke, radio na regulaciji reka, isušivanju močvara i kolonizaciji Banata. Po njegovom naređenju od 1728. do 1733. godine pro- kopan je Begejski kanal, jedan od najznačajnijih objekata za regulaciju voda, isušivanju močvara i uspostavljanje saobra- ćajnice sa Temišvarom u to vreme. Otvorio je proces modernizacije Banata i doprineo brzom usponu ovog područja ka jednoj od najrazvijenijih oblasti Austrougarske i Evrope. Opo- zvan je u rat na zapadni front 1734. godine. Poginuo kod Parme/Italija iste godine kao general fronta. Naselio je jedan broj Španaca i nešto Italijana u Bečkereku (Zrenjanin) i okolinu prema Pardnju (Međa) a ovo područje nazvao Nova Barcelona. Međutim, zbog nepodnošljivosti klime, naseljenici su se brzo vraćali u stare krajeve a mnogi pomrli.16

Pored Nemaca u Banat naseljavani su i pripadnici ra -znih drugih naroda. Ciljevi naseljavanja bili su vojni, stvaranje odbrambene linije prema Turcima i ekonomski razvoj ove oblasti kao sirovinskog podru- čja za žitaricama, stokom, drve

16 Ova Činjenica ide u prilog tvrdnji katarinskih Nemaca da je na području Kendereša postojalo i naselje '' Sveta Marija'' za koje nisu pronađeni do sada nikakvi dokazi.

21

-tom i rudama kojih je bilo u banatskom pobrđu za potrebe Monarhije. Nemci su se prvenstveno interesovali za privredu i materijalni napredak, privredno spo- sobniji i često sa dosta olakši-Sl.4- K. F. Mersi ca od strane Dvora, brže su napredovali. Nakon mađarske revolucije 1948/49.godine i stvaranja Srpske Vojvodine i Tamiškog Banata, Bahovog apsoluti- zam i paradoksalne simpatije Srba prema Mađarima, što su ovi umeli da iskoriste, počeli su odnosi Mađara i Srba da se pogo- ršavaju. Švapsko građanstvo, sve više imućnih Švaba pa i Srba počinje da se mađarizuje. Odnosi Srba i Nemaca su uglavnom proticali mirno. Opisi Nemaca od strane savremenika. Srbi su Nemce u Banatu nazivai Švabama. U prvo vreme, ne poznajući ih izbliže, sudeći verovatno po njihovom oskudnom znanju srpskog jezika, smatrali su ih priglupim, ni u kom slučaju sebi ravnim. U prvi mah su ih podcenjivali, jer su mahom bili puka sirotinja. Njihov rad i pregalaštvo smatrali su kao neku sirotinjsku šeprtljatiju i uzaludan posao. Davali su im tada i svoje njive da ih razore i da se napate. Svoju kolonističku sudbinu u Banatu Švabe su ovako označile: Prvi nađoše smrt, drugi nevolju a tek treći hleb. Docnije kada su se malo podigli, a imućniji pristigli, pa počeli da prekupljivaju zemlju, precenjivali su ih. Kasnije su ih počeli držati za pametne, vredne, i u svom poslu okretne, te su ih i srpski posednici počeli smatrati sebi ravnim. Prema R. Markoviću17 kod Srba nema ni blizu one discipline i solidarnosti kao kod Nemaca. Nemac se uvek opredeljuje samo prema stvari, a ne prema licu koje nešto predlaže ili stoji na čelu nekog pokreta, i čvrsto se drže jedan uz drugog. Kod Nemca nema one plašljivosti i mekanosti, Nemac se ne savija pred gospodarem i slobodno istupa za svoja prava i nacionalne interese kao ravno- pravan građanin. Nemac nikad ne diže zajam za svatove i parade, nego samo kad hoće da kupi zemlju. Veoma često pretplati zemlju kad želi da je osvoji, i uvek plaća u gotovu novcu ili proda u svom selu skupo a u susednom npr. srpskom kupi dva puta toliko. Njihove

17 Marković R., Inđija ,1925. str. 127.

22

kuće uvek su pune dece. 18 Kasnije su prelazili na jednosinske porodice i sistem manjih grupa19, ali je u graničnim područljima bio obavezan sistem porodičnih zadruga. Ne samo u Banatu nego i u celoj Vojvodini, Nemci su uveli sejanje kukuruza na brazde. Do tada se kukuruz sejao ovaku: '' Jedan uprti vrata na leđa i ide napred. Za njim ide sejač i baca kukuruz na vrata, da se zrna raspršte po njivi, pa se onda takvo posejano seme zaore.'' Srbi su dosta teško prihvatali savre- meniju obradu zemlje, pa su tako i smukom prihvatali i đubrenje. Poznata je u to veme poslovica širom Vojvodine, negde pre 1848. godine. Jedan Nemca, gledajući kako Srbi sa litijom idu na njivu, rekao je svom komšiji: ''Hej komšija Rac, ne pomaže Kristus beć mistus'' (Mist-đubre). Pre njih se nije znalo za đubrenje njiva, jer ga nije moglo ni biti bez stajskog uzgoja stoke koji nije bio uobičajen kod drugin etničkih grupa. 20 Stoka se pre doseljavanja Nemaca u Banatu nije držala u staji niti se gajilo krmno bilje, već je patila zimi na hladnoći i gladovala čekajući proleće. Nomadsko stočarstvo polako je ukidato i time oslobodilo ogromne površine za oranice, koje su zasejavane po takozvanom tropoljskom sistemu, pri čemu je jedna trećina bila pod krmnim biljem radi regeneracije tla. Mađarski statističar Fenješ21, dao je sledeći prikaz Nemaca sredinom 19 veka : ''Sada su oni najugledniji, najvredniji i naj- bogatiji. Proizvode uglavnom one proizvode koji su srazmerno najunosniji, kao što je čisto žito, duvan, kudelju. Ne drže volove, manje ovce, nego krave i konje, pa njima i oru. Rade svakojake ručne zanate. Ni deca ni stari ne sede besposleni, nego se zanimaju pravljenjem slamnih šešira, kotarica i korpi od pruća. Bogati prikupljuju hranu, vrše trgovinu u vrednosti od preko više hiljada dinara. Nemci su u Vojvodini bili najbolji zemljoradnici. Kao hilja- dugodišnji navikli su da ispravno rade i služe, a pri tome su umereno i uredno živeli. Važili su kao vredni, štedljivi i pošteni.

18 Dušan Popović, Srbi uVojvodin, Matica srpska, Novi Sad, 1963, opširnije str.183-18819 Ovaj siste preuzimali su iSrbi u celoj Vojvodini, zbog čega je Vojvodina zaostajala u ptištaju stanovništva20 Isto21 Fenyes E., Magyarorszag statiztikaja, 1843. II, str. 40-42.

23

''Nemac je trezven i praktičan, najmanje je zanesenjak i idealista. Nerado politizira. Što god radi, prvo računa kakvu korist može od toga imati, ali uvek pošteno i bez prevare. Novosti ako su korisne rado primaju.''22 Nemci su sa sobom doneli gvozdeni plug prevrtač, a Sasi pumpe za vodu kojima su obnovili rad u starim zapuštenim banatskim rudnicima, koje su omogućavale ispumpavanje vode prilikom kopanja kanala i odvodnjavanja. Žene su u nemačkim porodicama imale presudnu reč. ''Žene ne rade samo u kući, nego sve idu u polje i rade na njivama sa muškarcima najteže poslove. Nose prostu, jevtinu i zgodnu narodnu odeću, većinom tamnoplavu. "Nemci se bolje hrane nego drugi, više rade, bolje štede, manje pijanče i uvek imaju gotovog novca u rezervi. Kao odlični zemljoradnici uspevali su da stvaraju izobilje ne samo za sebe nego znatne viškove za izvoz. Izvoz viškova proizvoda posebno žitarica odvijao se preko Bečeja''23, koji je bio ujedno glavno i najvažnije mesto za izvoz žita u Evropi. Zbog ogromnih potreba vojske i velikih gradova Austrougarske monarhije za pšenicom, a pored nje, stoke i duvanom, ovoj proizvodnji davali su prvorazredni značaj. Stalne konjukture ovih proizvoda uspostavljale su stabilne prilike u Banatu i stvarale kakvu takvu akumulacije što je omogućavalo brzi razvoj i uspon ove oblasti ka jednoj od najrazvijenih u Austrougarskoj monarhiji. I najsiromašniji nemački stanovnici su se bavili zimi seče- njem trske, pravljenjem klompi od mekog i lakog topolovog drveta, a leti kupljenjem lekovitog bilja. Dečaci i devojčice počev od sedme godine pletu asure od slame. Deca siromašnih isto tako bila su dobro obuvena i obučena, dok se srpska deca, 22 D. Popović, Isto23 Kunič je 1825 ovako opisao Bečej: '' U to doba a već i ranije Bečej je bio najvažnije mesto za izvoz žitarica ne samo u Austriju nego za čitavu Evropu. Trgovci žitom iz Austrije, Mađarske, Hrvatske i luka na Jadranskom moru posećivali su svake godine ovo mesto. Tovarilo se godišnje preko 200 lađa žita. Izvoženo je više od milion požunskih centi žita. Pored trgovine hranom trgovalo se duvanom, lekovitim biljem koje je skupljala sirotinja, gorivnim drvetom koje je dovoženo iz Hrvatske i građevinskim iz Erdelja. Bečej je bio popločan, sa svojim crkvenim tornjevima i velikim magacinima za hranu, osiguranim i urednim prevozom, poštom, lepom i udobnom gostionom za strance, uređenim šetalištem, trgovištem, izgledao je izuzetno lep i privlačan''.

24

primećuje pisac iz tog vremana ''od dosade igraju i ne rade ništa, pa hodaju po snegu i blatu pocepana i polubosa.'' Nemački uticaj na svakodnevni život Srba pa i ostalih naroda u Banatu, bio je vrlo raznovrstan obostran i snažan. Ova razmena u regionu stvorila je jedinstvenu kulturu koja je kao pojava dugotrajnog uticaja i menjanja u mnogim svojim aspektima ostavila korene do danas bez obzira na sve promene etničke strukture društvenih odnosa i tehnički napredak. Srbi su jako dugo bili pretežno stočari, to je uslovilo da mnoge tekovine nemačke zemljoradnje, poljoprivredne kulture i tehnike poljoprivredne proizvodnje usvajaju postepeno i prilično kasno. Nemci su znatno unapredili gajenje vinove loze uvođenjem novih sorti i načina obrade. Ubrzo su po dolasku u novi začaj napustile staru narodnu nošnju i prihvatile lokalnu banatsku koja je bila pogodnija za rad i život u drugačijim klimatskim uslovima. Švabe su bili posrednici prenošenja bečkih i drugih sre- dnjovekovnih kulinarskih veština, raznih vrsta supa, rezanaca, knedli, i jela od testa, sosova, priloga, raznih vrsta salata, kolača, torti i štrudli, neka od ovih jela bila su izvorna francuska ali su u naše krajeve došla posredstvom Nemaca. Nemci su od Srba preduzimali pravljenje pita i sarmi koja su jela izvorni bila Turska. Isto tako način čuvanja kukuruza u kotarkama, vršidbu pšenice konjima na guvnu itd. Što se tiče zanata oni su u priličnoj meri bili etnički podeljeni u uskim krugovima zanatlija koji su težili da se društveno izdvoje od seljačke mase. Srbi su sa Nemcima u prošlosti u vreme Austrougarske živeli u korektnim i dobrosusedskim odnosima. Između Srba i Ne- maca u Banatu je uspostavljen širokododirni odnos, kao pripadnika dva naroda i međusobni život pun uzajamnih uticaja i svakovrsne razmene. U vreme pre bune 1848. godine i Mađarske revolucije omladina srpska je bila pod raznim stranim uticajima, naročito nemačke kulture, nemački jezik je u nemačkim školama bio na- stavni jezik, a u nadleštvima zvanični, dok su veze srpskih poslovnih ljudi bile upućene na Beč. Ne samo školovani i poslovni ljudi, nego često i njihova deca vladala su potpuno nema-

25

čkim jezikom i obrnuto, isto tako Nemci u Banatu vladali su u odlišno srpskim jezikom. Nemačka naselja su građena kao etnički čista ali i me-šovita sa srpskim i drugim etničkim zajednicama.. Jeno čisto etnički-nemačko naselje osnovala je Katarina Kiš (Katharina Kiss) 1794. godine na prostoru Kendereke pustare na svom imanju u srednji Banat i po njoj dobilo ime Katarina (Kathreinfeld).

c. Kratak pregled nastanka i razvoja banatskog naselja Katarine Banatsko naselje Katarina nastalo je na prostoru Kende- reške pustare24 u srednjem Banatu kao etnički čisto Nemačko selo. Kendereška pustara bila je naseljavana još pre turskog vremena srpskim življem koje se bavilo stočarstvom i živelo polunomatskim načinom života. Sam teren zbog iznenadnih poplava i ratnih okolnosti nije pogodovao stalnom naseljavanju. Tek je za vreme Austrougarske vladavine od 1717. godine u prvom redu regulacijom Begeja od 1733. godine, isušivanjem močvara u Kendereškoj pustare stvoren uslov za izgrdnju naselja stalnog tipa. Naselje je nastalo kada je na putno-poštanskom pravcu Beškerek-Temišvar, petnest kilometara od Bečkereka pronađen ubijn i tu sahranjen vlasnik poseda Niko- laus Kiš, a mesto označeno krstom. Supruga posednika Ka- tarina odlučila je da na ovom mestu izgradi crkvu i selo. Od 1808-1812. godine bilo moguće izgraditi crku na planiranom mestu. Selo je po želji Katarine dobilo njeno ime Katarina (Katharinenfeld). Veliki nenaseljeni prostor i pogodna lokacija koja je bila u središtu spahiluka kao i sama tragedija muža, bio je razlog osnivanja naselja. Kao naseljeno mesto Katarina se pominje od 1794. godine. Naseljeno je već kolonizovanim Nemcima iz okolnih mesta. O svom trošku, a prema tadašnjim zakonima za izgradnju novih naselja Katarina je u centru sela izgradila crkvu, jednu od lepših i većih u Banatu, Parohijski dom, hotel, a 1797. godine Osnovnu

24 Kendereška pustara je stari naziv prostora na kome se nalazi selo R.Topolovac.

26

školu, opštinsku zgradu za potrebe administracije, bunar pijaće vode i vetrenjaču za mlevenje žita. Naselje je građeno planski sa ušorenim i pravim ulicama. Broj glavnih kućnih placeva iznosio je 135, od toga za koloniste sa punom sesijom 115 i 20 manjih, u međuvremenu izgradnje tome je dodato još 19 kuća. Ugovori spahinice sa kmetovima sklapani su na 30 godina. Posle Katarinine smrti od 1830. godine naselje je bilo pod upravom njenog sina Antona i njegove supruge Katarina Leghard do 1856. godine, kad je upravu nasledio njihov sin Nikolaus i njegova supruga Helena. Već u vreme Katarina Kiš odigrao se brz razvoj i stabilizacija prilika u naselju. Napre- dovanju mesta doprinosio je brz razvoj Banata, a ovaj se razvijao zahvaljujući povlašćenom položaju, konjukturama žita i potrebama velikih gradova u Monarhiji i vojske za žitom i stokom. U konjukrurnu proizvodnju spadao je i uzgoj duvana. Prvorazredna poljoprivredna kultura u Katarini bila je pšenica ali osim nje sejale su se i druge kulture. Period feudalnih odnosa praćen je sa dosta nedaća. Najveće su bile česte epidemije kolere, poplve a bilo je i zemljotresa. Spahijski odnosi prekinuti su 1848/49. godine izbijanjem Mađarske revolucije, nakon koje se naselje našlo u Srpskom Vojvodstvu i Tamiškom Banatu. Godine 1867. došlo je do stvaranja dualističke Austrougarske monarhije, tada je selo došlo pod upravu Ugarske. Od 1849. gonine počeli su prodori kapitalističkih odnosa u poljoprivredu. Neutralnost u Mađarskoj revoluciji 1848/49. godine nastavak povoljnih prilika u Srpskom Vojvodstvu, uvođenje mehanizacije, velike potrebe za žitari- cama, plodna zemlja i prostrani atar, omogućile su znatnom broju posednika zemlje da se relativno dobro snađu u kapi- talističkoj privredi, te će na svojim imanjima uspešno organizovati majurski način proizvodnje i angažovati najamnu radnu snagu u obradi imanja. Uspešno su savlađivane i nedaća od kojih je najveća bila kolera. Posebna pažnja je posvećivana odgoju i obrazovanju omladine. Popis iz 1910. godine iznosi slederće podatke: od 430 kuća, koliko je bilo te godine 176 je bilo pokriveno trskom, a 254

27

crepom, od naboja je bilo 296, cigle i naboja 107, a same cigle 25 i 2 drvene.(prema dr A.P. Petri). Davala se prednost izgradnji poprekih kuća slova L. Anton Adler, Johan Letang i Georg Knap počeli su vršidbu žita sa samohodnim vršalicama firme Hoffer-Šranc oko 1910. Naselje je povezano sa prugom uskog koloseka u železničku mrežu 1898. godine. U periodu mađarske uprave, pa i od 1918. godine, Kraljevi- ne Jugoslavije, uhodao se sistem kapitalističkog privređivanja, uvođenje savremene mehanizacije i unapređenje stočarstva doprinosilo je da katarinski Nemci podižu produktivnost i u nepovoljnim uslovima ekonomske krize održavaju relativno dobar standard života. U Krljevini Jugoslavije prema popisu iz 1921.godine u mestu je živelo 1870 stanvnika. Površina atara Opštine Katarina iznosila je 9017 kj. Većina stanovništva bavila se poljopri- vredoma, a oko sedam odsto i drugim zanimanjim: zanatstvom, prosvetom, zdravstvom, trgovinom, administracijom. Mesto je posedovalo poštu, železničku stanicu, opštinski mlin, osnovnu školu, zabavište, rimokatoličku crkvu, župni ured, ciglanu, opštinsku električnu centralu za potrebe mesta, hotel, gostione, prodavnice, mesare, stanicu za osemenjavanje krupne stoke, zanatske radionice, javno kupatilo i rasadnik. Katarina je spadala u jedno od bogatijih i najuređenijih seoskih mesta u Banatu. Kretanje broja stanovnika Katarine:Godina 1869. 1880. 1890. 1900. 1910. 1921. 1931.Br. stan. 2.040 2.069 2.392 2.071 1.819 1.870 1.856 Između dva svetska rata naselje je posedovalo najsa- vremenije mašine za rad u poljoprivredi, posebno za poslove oko obrade pšenice i žitarica i bilo poznato po uzgoju rasnih konja. Stepen visokog obrazovnja stanovništva dostizalo je norme najrazvijenijih industrijskih zemalja sveta između dva svetska rata.25

25 Prema ukrštanju sa podacima iz knjizi: Vladimira Polić, Obrazovanje i ekonomski razvoj, Školska knjiga Zagreb1974.

28

Gostovanjem po velikim evropskim i američkim metropolama Muzičko udruženje je bilo poznato širom Evrope i Ame- rike. Partija Nemaca bila je najača politička organizija, a pred sami rat najača je bila Srpska radikalna stranka, od udruženja postojala su: Crkveni hor, Muško pevačko udruženje, Muzičko udruženje, Devojčice majke božje, Udruženje seljaka, Društvo Agrarija, Studensko udruženje ''Lotarginija'', Sporsko društvo, Vatrogasno društvo i Kulturbund.

C. NEKE TIPIČNOSTI BANATSKOG PROSTORA

a. Narodno graditeljstvo

Kulturna razmena između naroda u regionu stvorila je jedinstvenu kulturu, čiji se uticaji osećaju i danas. Na razvoj narodnog graditeljstva izrazito su uticali politi- čkodruštveni činioci. Državna i feudalna vlast uspostavila je naselja, oblikovala kućišta i predodredila razvoj kuće u širim razmerama. Razvoj banatske kuće tekao je kontinuirano od vremena osnivanja današnjih naselja.

29

Prvobitna srpska kuća toga doba bila je dvodelna sa pro- dužnim tremom, slična u osnovnoj dispoziciji sa starom koso- vskom prizemljušom, odakle su mnogi srpski doseljnici došli tokom 18.-og veka. Prva kolonistička kuća bila je takođe dvodelna, s malom kuhinjom i velikom sobom, ali bez trema. Dalji razvojni stupanj trojne kuće pretstavlja osnovni tip u svekolikoj vojvođanskoj arhitekturi. U sledećoj fazi kolonistička kuća uvodi trem srpske kuće u svoju kompoziciju, tako da dalji razvoj ide zajedničkim putem. Nemci su dali osnovni nacrt kuće, raspored prostorija i organizaciju dvorišta oko kuće, a Srbi način gradnje, materijal i po svemu sudeći ''gong'' (uzdužni hodnik ). Razvojni stupanj pretpostavlja osnovni tip u svekolikoj vojvođanskoj arhitekturi i predmet je dekorativne

Sl.5- Banatska barokna kućaobrade preko ravne glatko olepljene površine do bogato obra- đenih oblika baroknog karaktera koji su nastali pod uticajima baroka sa severozapada Evrope pri kraju 19-og i tokom 20-og veka. Materijali od kojih su građene prve kuće su ćerpić i naboj sa pokrivačem od slame ili trske. Oni su bili dugo primenjivani, da bi se tek tokom 20. veka prešlo na opeku i crep. Ušorena sela pravilno presečenih ulica nastala su kao posledica intervencije harzburških vlasti. Iako su formu kuće vlasti

30

nametale svom stanovništvu, domorodno stanovništvo ju je smatralo za nešto tipično nemačko. Paralelno sa uređenjem sela išlo je i uređenje atara i raspodela polja unutar njega.26 Ono po čemu se vojvođansko, a time i banatsko selo razlikuje su kuće rađene po određenom modelu takozvani ''panonski'' tip. Planiranje naselja i kuća za koloniste počinje u vreme kolonizacije Marije Trezije, po planu koje su vlasti zahtevale, naselja su trebala da budu pravi ili malo izduženi kvadrati, sa većim trgom u sredini za crkvu i javne zgrade: školu, potrebe administracije isl., ušorenih kuća, sa pravim uzdužnim i po- prečnim ulicama i sa po jednim bunarom pitke vode za svaku ulicu. Širina glavne ulice određena je od 18 do 20, a sporedne 6 do 8 hvati. Radi lakšeg prometa i lokalizovanja vatre u slučaju požara razmak između kuća trebao je da bude devet hvati. Svaka kuća trebala je da ima baštu za voće i povrće. Pored drumova i na utrinama bilo je obavezno sađenje dudove za hlad i gajenje svilene bube. Atari sela deljeni su na tri dela, za proletnju, jesenju setvu i letnju i ugar, odnosno ispašu. Kuće karakteriše otvoreni hodnik u koji vode vrata sa ulice, uvučena sa dva tri stepenika. U drugoj polovini 19. veka počinje gradnja kuće uzdužnog tipa paralelno sa ulicom sa poprečnim produženjem za štale i šupe. Bogatiji ljudi prelazili su na gradnju kuće gradskog tipa sa dvokrilnom kapijom na sredini. Nema- čke kuće u dvorištu imale su i manju kuću u koju su prelazili roditelji kada se najstariji sin oženi, preuzme domaćinstvo i glavnu kuću. Karakteristične banatske građevine, vetrenjače bile su nekada vrlo rasprostranjeni "mlinovi na vetar" danas su prava re- tkost. U Banatu postoje još svega dve sačuvane autentične vetrenjače, jedna je "Bošnjakova vetrenjača" koja se nalazi na izlazu iz mesta Melenci prema Kikindi, na oko 20 km od Zrenjanina, izgrađena je 1891. godine. Jedna vetrenjača radila je i u Katarini do 1800. godine, ali se zbog nesigurnog faktora vetra sa meljavom žita prešlo na suvače27. Bunari sa đermom su tipični banatski bunari za vodu. Prvo su građeni od drveta, a kasnije od bunarske cigle i takve je 26 Wie das schwabische Dorf entstand, Temeswar 1973. str. 30.27 I ove građevine koje su služile za mlevenje žita, pokretane konjima su izčezle.

31

posedovala svaka seoska kuća. Danas ih je ostalo još veoma malo.

Sl.6 -Bunar sa đermom Sl.7- Vetrenjača

b. Banatski kulturni i intelektualni prostor

Mešanje naroda, tokom istorije, sa raznim običajima i tradicicijama, međusobni uticaji jednih na druge stvarali su specifičnost Banata kao kulturnog i intelektualnog prostora. Otvaranje škola u Austrougarskoj, po kojima su Srbi sticali znanja bilo je od izuzetnog značaja na uticaj pri formiranju srpske države, jer će generacije izišle iz ovih škola doprinositi političkom i kulturnom uređenju srpske države. Krajem 19. i početkom 20. veka radile su skoro u svim mestima osnovne škole.28 Bečkerek je 1803. godine dobio Latinsku školu (neka vrsta prelaza između osnovne i gimnazije), Grčka škola bila je u Temišvaru, dok je najčuvenija srpska škola bila Karlovačka gimnazija u Sremu. Bečkerek je dobio Gimnaziju 1846. godine. Preparandije kako su se zvale Učiteljske škole bitno su uticale na razvoj školstva kod Srba po Banatu.29 Srpske osnovne škole i Preparandije bile su pod nadleštvom države. Sem Karlovačke Bogoslovije u Sremu, radile su i Bogoslovije u Banatu i to u:

28 Bilo ih je više vrsta osnovnih škola, granične, provincijalske itd.29 Prva učiteljska srpska škola osnovana je 1778. godine u Somboru.

32

Temišvaru, Aradu i Vršcu. Od 1848. godine u Gimnazije je posle završetka sedmog i osmog razreda uvedeno polaganje mature. Dalje školovanje nastavljano je na licejima i visokim škola- ma. Srba je bilo dosta na Segedinskom liceju30, u Požunu, Beču, Pešti. Pešta je od 1826. godine kada je u njoj osnovana Matica Srpska31 postala glavni kulturni centar srpskog naroda u Mađarskoj. Bečka štamparija J. Kucbereka od 1772-1791. godine dobila je pravo štampanja knjiga na srpskom jeziku, a od 1828. godine to pravo posedovala je i Univerzitetska štamparija u Budimu. Prve novine na srpskom jeziku štampane su u Beču 1779. godine pod nazivom ''Serpskija novini''. Već od 1848. godine počelo je izlaziti veći broj novina i časopisa. Oni su štampane u Budimu, Karlovcima, Temišvaru, Novom Sadu itd. Uporedo je išlo i otvranje knjižara i čitališta po gradovima. Dosta Srba u Banatu imalo je plemićke titula32. Najviši uticaj u srpskom društvu imala je crkva, zatim vojska pa građani, a veoma se pazilo na titule i oslovljavanje33. U Banatu se počela dosta rano poklanjati pažnja pozorištu i organizovanju pozorišnih predsrava. Bili su popularni balovi i pomodarstvo. Banaćani su bili dosta pobožni, pa otuda priličan broj starijih intelektulaca potiče iz svešteničkih porodica ili ima veze sa crkvom. Banatski intelektualci. Tokom vremena od Srba kao najbrojnije etničke grupacije sa banatskog prostora poteće znatan broj poznatih srpskih intelektualaca, svetskog, evropskog i nacionalnog ugleda. Među najznačajnije spadaju na- učnik: Mihajlo Pupin; prosvetitelji: Dositej Obradović i Sava Tekelija; književnici: Miloš Crnjanski, Đura Jakšić, Vasko Popa (poreklom Rumun, koji se opredelio za delovanje u srpskoj

30 Srpski studenti ovde su osnovali i svoje udruženje 1835/6. ''Mlado jedinjenije''31 Preseljena 1864. u Novi Sad32 Vezano za Katarinu, Helena (Jelena) Damaskin žena Nikolasa Kiša ll koji je jedno vreme bio posednik Katarine ćerka je srpskog plemića Antonija Damaskina, a, Antonijev sin Jovan bio je veliki župan Torontalske županije u Temišvaru. Plemićke listove i grbovnice imali se: Despinić, Đuričko, Janković, Malenica, Nako, Nenadović, Tekelija, Sečujac, Stepić itd.33'' Visokopreosvjaščenješij'' je bila titula Mitropolita.

33

književnost), mlađi, Miroslav Antić, Dušan Vasiljev; osnivači pozorišta kod Srba: Sterija Popović; slikari: Paja Jovanović, Uroš Predić; publicista i političar Jaša Tomića i drugi. Banat je od svih srpskih krajeva naročito doprineo razvoju umetnosti, posebno slikarstvu i pozorištu kod Srba. Priličan broj intelektualaca umro je daleko od svog zavičaja. Na multietni- čkom banatskom prostoru delovaoli su i stvaraoci drugih etničkih zajednica: nemačke, rumunske, mađarske, slovačke itd.

Sl.8-Mihajlo Pupin Sl.9-Dositej Obradović Sl.10- Sava Tekelija

Sl.11-Miloš Crnjanski Sl.12-Jovan St. Popović Sl.13-Đura Jakšić

34

Sl.14-Vasko Popa Sl.15-Dušan Vasiljev Sl.16-Miroslav Antić

Sl.17- Uroš Predić Sl.18-Paja Jovanović Sl.19-Konstantin Danijel

Sl.20- Stefan Jeger Sl..21-Radu Flora Sl.22-Katarina Šrat34

.

34 Poznata bečka glumica žena Nikolausa Kiša III poslednjeg posednika Katarine.

35

Banatski nemački intelektualci iz Katarine. Nešto nasuprot prof. dr Radu Flore književniku rodom iz Banatskog Novog Sela koji je doprinosio razvoju rumunskog jezika i kulture u Banatu, te je bio vezan za banatsko područje i rumunska naselja, prodoru starocrkvenog slovenskog, srpskog kulturnog stvaralaštva u Evropi doprinosio je prof. dr Jozef Šic, jedan od najvećih nemačkih filolog za slovenske jezike. Dr Jozef Šic (Joseph Schütz) (1922.-1999.) rođen je u Ka- tarini (Kathreinfeld) danas Ravi Topolovac 1922. godine u do- brostojećoj seljačkoj porodici. U rodnom mestu završio je osnovnu školu od 1929.-34. godine i upisao se u čuvenu srpsku Gimnaziju u Sremskim Karlovcima. Školovanje je nastavio 1940. godine na Višoj školi na nemačkom jeziku u Vrbasu i Vršcu koje je okončao 1942. godine. Posle trogodišnje vojne ratne službe, na kraju rata našao se u Vogtlandu/DDR. Tu je u oktombru 1945. godine postavljen za profesora, a nekoliko meseci kasnije imenovan za upravitelja Narodne škole. U periodu 1947-51. godine studirao je na Filosofskom fakultetu univerziteta u Lajpcigu/DDR i Berlinu/istočni slavistiku. Doktorsku disertaciju ''Geografske terminologije srpsko-hrvatskog'' odbranio je 1954. godine, istu je objavio Akademski izdavač Berlin 1957. godine, a na srpski je preveo A. Loma 1993. godine. Radio je kao lektor ruskog jezika na Ekonomskom fakultetu Karl Marx Univerziteta u Lapcigu i kao filolog za ruski, srpskohrvatski i starocrkveno-slovenski jezik. Godine 1957. preselio se u Minhen. Radio je kao profesor filologije i slavistike na univerzitetu u Virzburgu. Prevodio je eseje Andrića, i dela M. S. Markovića, O Andriću. Veliki deo svog rada posvetio je starocrkveno-slovenskoj kulturi i crkvenoj istoriji južnih Slovena i južnoslovenskim jezicima. Bavio se prevodima i ruskom literaturom 19. i 20. veka. Jedno vreme radio je sa jugoslovenskim lingvistima u okolini Dubrovnika. Sporadično je bio uključivan na recenzije iz poljskog jezika. Bio je znanac i bugarskog jezika. Aktivno je učestvovao na mnogim skupovima slavista. Objavio je veći broj naslova iz filologije i slavistike. Označava se kao prvoklasni posleratni nemački

36

filolog-slavista sa značajnim doprinosom u sagledavanju novih saznanja u jeziku i umetnosti i svojoj struci.35

Od značajnijih banatskih nemačkih intelektualca iz Katarine potiče dr Jozef Puc (Jozef Putz) (1848-1936). Završio je medicinu u Budimpešti i Beču. Radio kao lekar u Bečkoj vojnoj bolnici, a zatim kao okružni i opštinski lekar u Torontalnoj županiji. Među prvima uspešno je primenom vakcine i metoda lečenja dr Roberta Koha. Uspeo je da suzbije 1893. godine do tada neizlečive epidemiju kolere koja je harala srednjim Banatom. Zbog svog požtvovanja i uspešnosti odlikovan je visokim ordenom zasluga Austrougarske monarhije. Muzičar Georg Krezan je organizovao, usavršio i razvio kvalitet Muzičkog udruženje u Katarini i proslavio ga gostovanjima po evropskim metropolama i Americi.

* Sa političke scene od značajnijih političkih ličnosti iz Banata spada političar i publicista Jašu Tomića rodom iz Vršca, lider Radikalne stranke Vojvodine pre Prvog svetskog rata. Odigrao je značajnu uloga u pripajanju Vojvodine Srbiji.

Na političkoj sceni Ugarske u Vojvodini delovalo je više srpskih političkih građanskih stranaka. Među najačim bile su: Liberalna, Radikalna, Demokratska, Socijaldemokratska36 itd. Ovaj odnos se promenio nakon Prvog svetskog rata u korist Radikala Vojvodine koji su se ujedinili sa Radikalnom strankom u Srbiji i demokrata. Mnoge stranke nisu uspele da obnove svoj rad npr. liberali, neke su se ugasile a pojavile su i nove.

Posebno značajno političko okupljanje građanskih stranaka bilo je razvijeno u jesen 1918.godine, u periodu intenzivne borbe snaga koje su bile za očuvanje integriteta teritorije bivše Ugarske, ili za stvaranje jedinstvene države Jugoslavije. Srpske stranke su formirale Srpski nacionalni odbor u Novom Sadu kao središnju uprava za Vojvodinu. Za predsednika ja Izabran Jaša Tomić na zboru Banata Bačke i Baranje odžanom 25. novembra

35 Erwin Wedel, Josepf Schuitz, Bulletin: Der Deutschen Slavistik, Organ des Verbandes der Hochschulllehrer fur Slavistik, Nr. 7, Goettingen, 2001. .str.18.36 Arpad Lebl, Građanske partije u Vojvodini 1887-1918. Novi Sad 1979. op. cit str. 67.

37

1918. godine u Novom Sadu i proglašeno odvajanje ovih pro -stora od Ugarske i njihovo ujedinjenje sa Srbiji.

Sl.23- Spomenik Jaši Tomiću u Novom Sadu

D. SREDNJI BANAT U PRVOM SVETSKOM RATU

a. Ratne prilike

Značajni politički momenti u Banatu nastupiali su 1914. godine zaoštravanjem odnosa između Austrougarske i Srbije posle atentata na Franju Ferdinanta i poznatog ultimatuma Austro-Ugarske od 23. jula, kao i njenog odbijanja od strane Srbije 25. jula 1914. godine. U Torontalnoj županiji i nekim drugim bili su zabranjeni zborovi i povorke političkog karaktera.37 Nalazeći se u

37 Danilo Kecić, Revolucionarni radnički pokret u Vojvodini 1917-1921, Novi Sad 1972. str. 37.

38

isturenom delu države prema Srbiji, stanovništvo Banata je teško preživljavalo Prvi svetski rat. Ono je moralo da snosi znatan teret oko smeštaja, ishrane i kretanja brojnih trupa koje su ovde bile locirane. Samo je stanovništvo Torontalske županije dalo za nepunu godinu dana rata od jula 1914. do jula 1915. godine armiji 110000 ljudi što je oko 20 procenata stanovništva ove županije. Od stanovništva je angažovano i oduzeto u prvoj godini rata; za vojne redove 6429 ljudi, 16 602 seljačkih dvoprežnih kola, 562 dvoprežna volovska kola i 37876 ljudi u svojstvu radnika, kočijaša i goniča. Od stanovništva je uzeto i 42198 konja.38

Nestašicom radne snage i vučne stoke znatno je otežan rad u poljoprivredi, što je uticalo na poskupljenje poljoprivrednih proizvoda. Već od jeseni 1914. godine plodna banatska polja bivaju sve manje i lošije obrađivana. Problem je ublažavan tako što je u vreme žetve puštan na radno odsustvo veći broj zemljoradnika i upošljavanjem ruskih ratnih vojnih zarobljenika. Tako je u Torontalskoj županiji kod poljoprivrednih domaći- nstava bilo uposleno 6369 ruskih vojnih zarobljenika.39 Naredne godine ova praksa je bila rasprostranjenija. Zabeleženo je da je u Katarini za rad u poljoprivredi 1918. godine angažovano i mnogo starije dece prispele iz Nemačke. ''Ministarstvo poljoprivrede je odredilo okvire i visinu nadnice poljoprivrednih radnika i objavilo naredbu o zabrani štrajkova kao i uredbu o kažnjavanju i konfiskovanju imovine svih onih lica koji deluju protiv suvereniteta i integriteta države''40. Znatno slabiji prinosi i uvećane vojne potrebe učinili su da je u proleće 1916. godine ponestalo zaliha žitarica. Problem javnog snabdevanja stanovništva postali su sve aktuelniji. Da bi se osujetila crna berza maksimizirane su cene prehrambenih proizvoda. Dva puta nedeljno bila je zabranjena potrošnja mesa, od januara 1915. godine hleb je pravljen sa 50 procenata pšeničnog i 50 procenata kukuruznog brašna. Od 10. januara 1916. godine uveden je sistem racionalnog snabdevanja, odnosno snabdevanje stanovništva putem kartica (bonova) na 38 Torontal br. 240. (od 20.10 1915.)39 Torontal br. 240. i 241. od 20. i 21. oktobra 1915. godine.40 D. Kečić, Isto str 28.

39

određenu koločinu brašna i ostalih važniji prehrambenih proizvoda. Rekvizija hrane se produbljavala i pored preduzetih mera tako da je obuhvatila sve životne namirnice, pa se od 1. aprila 1917. godine morao i krompir dobivati na bonove. Ovakvo stanje se vremenom sve više pogoršavalo. Pšenica se popisivala pri vršidbi. Troškovi rata i vojno naoružanje tražili su stalne izdatke. Vlada je učestalo raspisivala ratne zajmove. Zbog pomanjka- nja sirovina za oružje i municiju, vlada je 1816. godine izdala naredbu o rekviziciji crkvenih zvona, a 1917. godine radi pri- kupljanja olova i naredbu o obaveznoj predaji 10 procenata slovnog fonda svih štamparija na teritoriji zemlje izuzev državnih i obaveznu predaju automobilskih i drugih guma za ratne potrebe.41 Tada su i sa katarinske crkve skinuta dva zvona za vojne potrebe. Nestašice namirnica i razvoj crne berze 1915. i 1916. godine prouzrokovali su u većim gradovima stalne pokrete štrajkova i demostracije radnika.42 Bilo je rašireno dezeterstvo i pojava takozvanog Zelenog kadra. Proboj srpske vojske na solunskom frontu, dezeterstvo, porazi na frontovima kao i ekonomski nepodnošljiva situacija u zemlji, sve je ukazivalo na skori raspad Monarhije. Nakon prodora srpskih trupa u Banat potpisano je Beogra- dsko primirje 13. novembra 1918. godine. Po ovom dogovoru na okupiranim oblastima u Mađarskoj od strane saveznika trebala je da ostane nepromenjena administrativna podela na županije i da visoko administrativno mađarsko osoblje i činovništvo županije kao i visoki župan ostanu sa zadatkom da se stara i obezbedi mir. Nemačka vojska da se povuče, a srpske trupe da zaposednu demarkacionu liniju Barč, Pečuj, Baja, Segedin, i nadalje na istoku liniju Arad, Lugoš, Karansebeš, Mehadija, Oršava, do konačnog rešenja granica. Komandant savezničkih snaga za Banat bio je Franc Depa- re uz koga je stajala komanda Prve srpske armiske oblasti na čelu sa vojvodom Petrom Bojovićem i sedištem u Novom Sada.

41 Isto42 Volkswille 22/ 25. 07. 1916.

40

b. Oslobođenje Bečkereka 1918. godine Sredinom 1918. godine u Bečkereku javili su se neposredni znaci da počinje rasulo i pošto je posle proboja Solunskog fronta bilo izvesno da se prodori srpskih trupa približavaju mađarskoj granici svi su ''izgubili glave''. Tridesetog oktombra u Pešti je izbila tkz. Karoljijeva revolucija, čime je svrgnuta Hasburška dinastija, proglašena samostalna Ugarska i izdata naredba da se u celoj zemlji osnuju Narodna veća i da se od dotičnih vlasti preuzmu javne funkcije. Podžupan Torontalne županije dr Janko Avgust, 31. oktombra 1918. pokušao je da pridobije Srbe u Bečkereku za Mađarsko narodno veće, što su Srbi odbili i osnovali svoj Srpski Narodni odbor i Srpsku stražu. Za predsednika Srpskog narodnog odbora izabran je Slavko Županski. Strah od zelenog kadra, razuzdanih masa, koje su sa fronta jurile kući, vrenje u Bečkereku primoralo je šefa policije dr Deaka da izda Srpskoj straži 80 pušaka da bi sprečila eventualnu katastrofu i održavala red. Tim oružjem je naoružana Prva četa Srpske narodne straže Bečkereka. Za komandanta je postavljen bivši carski i kraljevski potpukovnik Miša Venović a za zamenika Ivan Savić. Iste noći je dr Deak pobegao iz Bečkereka. Narodna straža je za samo nedelju dana imala 400 naoružanih pešaka sa 4 mitraljeza i nešto konjanika. Oružje je doturila srpska vojska. Četvrtog novembra 1918. godine Srpska straža Bečkereka zauzela je poštu i brzojav, oko 10. novembra opkolila je i preuzela Austrougarsku banku sa 5 miliona kruna.43

Mađarsko veće distanciralo se od Austrije i stalo uz predsednika Srpskog narodnog odbora Bečkereka, Slavka Žu- panskog. Ceo železnički vozni park Banata bio je koncentrisan u Velikom Bečkreku. Mađari su vršili priprme da ga evakuišu u Segedin. Jaki odredi Srpske straže 12. novemra 1918. zaposeli su železnicu. 14. novembra jedna četa Mađarske narodne garde pokušala je da povrati železničku stanicu u čemu nije uspela 43 Tu je bilo koncencentrisan i sav novac prenet iz Pančevačkih banaka. Predat je osnovanim srpskim bankama u Novi Sad. Iz ovih sredstava Bečkerek je dobio deo u vidu povoljnih kredita za obnovu i razvoj.

41

nakon intervencije Srpske ekspedicije za pomoć koja je opkolila napdača i sve do jednog zarobila i razoružane provela kroz centar Velikog Bečkereka. Na stanici je bilo koncentrisano 20 velikih, oko 30 malih lokomotiva i oko 400 vagona. Zahvaljujući brizi Srpskog narodnog odbora i izvrsnim zalaganjima Srpske narodne straže u Velikom Beškereku nije bilo ekcesa, pljački, tuče i sličnih pojava u ovom smutnom vremenu. U Bečkerečkom narodnom odboru osnovana je sekcija za propagandu. Propagandni oficiri državali su zborove po srpskim selima, iznosili stanje u zemlji i na frontovima, pozivali Srbe da zaborave razmirice, da se ujedine i da budu spremni za velike događaje. Osnivali su narodna veća i narodne straže po srpskim selima. Na zahteve ''Dajte nam oružje'' u provinciju je dopremljeno oko 1000 pušaka. Desetog novembra 1918. godine Narodno veće stupilo je u kontakt sa Komandom srpskih trupa, Mikom Kovačevićem ko- mandantom Gvozdenog puka u Pančevu uz znanje Županije i Mađarske žandarmerije koja je bila zaintresovana da se Veliki Bečkerek preda bez borbi, a da se Nemačka vojska povuče, u skladu sa pregovorima Mađarske o primirju, te poštedi razaranja grada.44 Sutrdan 11. novembra kad se delegacija vratila i saopštila da će Srpska vojska biti 16. novembra pod Bečke- rekom počela je evakuacija i povlačenje Nemačkih trupa na sever. Milan Gardinovački izneo je veliku Srpsku svilenu zastavu pred narod koji je počeo da se iskuplja u velikom broju u centru i oduševljeno da kliče. Na dan ulaska srpske vojske svaka srpska kuća bila je okićena srpskom zastavom. Još jedna jedina mađarska zastava u Velikom Bečkereku bila je na Županijskom domu, nju je skinuo Francuski oficir, pred narodom i vojskom, prelomio i bacio na zemlju. 17. novembra 1918. godine ušla je Srpska vojska u Veliki Bečkerek. Bio je to Drugi puk Knjaz Mihajla, Gvozdeni puk, koju je vodio brigadir Dragutin Ristić. Na polju pred 44 Primirje i demarkaciona linija između Srba i Mađara potpisani su u Beogradu 13. novembra 1918. godine.

42

gradskom kapijom Narodni odbor i dr Slavko Županski predsednik Narodnog odbora dočekali su i pozdravili oslobodioce. Olga Venović predala je brigadiru cveće. Prema navodima Slavka Županskog: ''Posle toga je prime- rno organizovana i slikovita povorka krenula u grad. Napred je bio odred konjanika Narodne straže sa srpskom zastavom, u prvim kolima brigadir Ristić sa predsednikom Narodnog odbora iskićenim cvećem i srpskim trobojkama. Za njima su išli komandanti sa časnicima i članovima Narodnog odbora i sa narodom u povorci od 150 konjanika i 200 okićenih kola. Od kapije do Županije put načičkan narodom, koji pozdravlja heroje i zasipa ih cvećem. Starci, žene ljudi plaču od radosti, ulazimo u veliku županisku salu. Predsednik Mađarskog veća i podžupan dr Janko Agošton pozdravlja Srpsku vojsku i moli da se osigura lična i javna bezbednost. Brigadir zahvaljuje na pozdravu i odgovara ''da nosi slobodu reči, bezbednost i razvitak svim građanima.''45

Iz županiske dvornice izašli su brigadir Ristić i predsednik narodnog odbora Velikog Bečkereka i dr Slavko Županski na balkon Županije pozdravivši sa balkona u ime Narodnog odbora braću oslobodioce. ''Tada je Srpska vojna glazba na velikom trgu pred Županijom (danas Gradska kuća) zasvirala srpsku himnu. Pukovnik Ristić dugo aklamiran zahvalio je na pozdravu toplim rodoljubivim govorom. Sa usklicima Kralju, predstolo- nasledniku, Velikoj Srbiji, završena je svečanost pred župani- skom zgradom. Pošli su svi u Srpsku crkvu, u njoj je prota Žarko Stakić održao blagodarenje. Tako je Veliki Bečkerek oslobo- đen.''46. Sutradan 18. novembra 1918. godine Narodni odbor je uz pratnju avangarde Narodne straže preuzeo gradsku upravu od gradonačelnika dr Zoltana Perišića i upravu Županije od Janka Agoštona koji je tom prilikom protestovao da se vlast oduzima protivno Beogradskom sporazumu, vlast je zatim preuzeta i u ostalim državnim zdanjima, u Sreskom načelstvu, Finansiskoj direkciji, Gradskoj policiji, Srezskom sudu, Okružnom sudu,

45 Spomenica oslobođenja Vojvodine, Novi Sad, 1929. str. 127-128.46 Isto

43

Državnim školama i nadzorništvu, prosvetnim zavodima. Banat je bio za to da se Vojvodina prisajedini Matici Srbiji.47

c. Pitanje Banatske republike

Krajem 1918. i početkom 1919. godine odigrao se u Banatu pokušaj stvaranja tkz. Banatske republike, naime socijal-demokratske snage su u srednjem i istočnom Banatu razvile politički rad i agitaciju za tzv. Banatsku Republiku. Dok se srpski i slovenski živalj opredeljivao za zajedničku državu jugoslovenskih naroda, a velika većina mađarskog življa podržavala napore mađarske vlade i socijaldemokrata za očuvanje integriteta ranije Ugarske, nemački živalj je pošao svojim putem i u datim državnopravnim promenama tražio za sebe najpodobnije reše- nje. U tom nacionalnom antagonizmu politička akcija desnih socijaldemokrata na čelu sa dr Otom Rotom koji je 30. oktombra 1918. godine preuzeo vlast u Temišvaru, svodila se u suštini na očuvanje Banata za buduću autonomnu pokrajinu u okviru Mađarske, indirektno iskoristivši nezadovoljstvo i težak položaj radnika, u kojoj bi Nemci imali dominantnu ulogu. U rukovodstvo socijaldemokrata, koje je izdalo proglas i vršilo agitaciju za stvaranje Banatske republike su imenovani dr Oto Rot i Jozef Gabriel, a među 35 potpisanih funkcionera Proglasa bilo je 24 Nemca, 6 Rumuna, 3 Mađara i 2 Srbina, Svetozar Mošorinski i Mladen Stanaćev, prvi je živeo u Budimpešti, Stanaćev je bio u službi dr Ota Rota, odnosno Banatskog narodnog veća. Za centar pokreta izabran je Temišvar. U agitaciji se naročito isticala SDPM (socijal demokratska stranka Mađara). Na dužnosti civilnog komesara dr Rot je ostao do početka 1919. godine. kad je zbog opšteg nezadovoljsta i pritiska Srpske vojne komande u Temišvaru podneo ostavku. Oto Rot imao je veliki uticaj u nemačkom, mađarskom i delom srpsog radništva u Banatu i Vojvodini. Izjasnio se protiv sjedinjenja socijaldemokrata sa komunistima. Podržavao je ulazak Srpske vojske u Temišvar tokom 1918. godine. Nakon

47 Isto

44

smene dr Oto Rota, 1919. godine Banat i celu Vojvodinu zbog teškog položaja i uslova života potresali su radnički i sindikatski štrajkovi, obustave saobraćaja, otpori regrutaciji koju je srpska vojska sprovodila48, otpora je bilo kod Nemaca, Mađara a delom i Srba. Kada je pokušaj stvaranja Banatske republike propao, zbog rovite situacije, Srpska vojska je neprestano prema Rumuniji i Mađarskoj u Banatu morla da drži veći broj trupa u pripravnosti.

* Po završetku Prvog svetskog rata proglašena je Kra- ljevina Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine. Konačno razgraničenje sa Rumunijom izvršeno je 1923. godine, pri čemu su konture granične linije povučene već 1919. godine, na Mirovnoj konferenciji u Parizu 16. jula 1919. godine, a krajem jula iste godine Srpska vojska se povukla iz Temišvara, tako da je ispoštovan etnički princip po kojem je Kraljevini SHS pripala jedna trećina Banata uz Tisu i Dunav. Ugovorom o primirju između srpske i mađarske vojske potpisanim u Beogradu 13. novembra 1918. godine, Srpska vojska zaposela je liniju Barč, Pečuj, Baja, Segedin, i nadalje na istoku liniju Arad, Lugoš, Karansebeš, Mehadija, Oršava. Granični sektor u Baranji, Bačkoj i Banatu utvrđen je između 1919. i 1923. godine, a konačno razgraničenje postignuto je u Trijanonu 4. juna 1920. godine. Četvorogodišnji iscrpljujući rat mada nije praćen privrednim razaranjima u Banatu i pored izgradnje većeg broja industriskih pogona u prehrambenoj industriji, nije mogao da dostigne opšti nivo proizvodnje iz 1912/13. godine, što je bila opšta karaktri- stika privrednih kretanja u većini zemalja Evrope. Privreda Banata koja je razvijana prema potrebama Beča i Pešte, odnosno razvijenog austrougarskog tržišta morala je da se preorjentiše na jugoslovensko i njegove potrebe. Ovaj proces je bio otežan jer su vlasnici velikog broja industrijskih pogona bili Nemci i Mađari koji su živeli van područja Vojvodine u Mađarskoj i Austriji, a novac iz banaka odneli pred rat sa sobom. Stanje je dodatno pogoršavala nestašica uglja, što je uslovljavalo redu- 48 Demostracije i otpor regrutaciji izbili su u Velikom Bečkereku, Sečnju, Itebeju, Ba- natskom Karlovcu, Dolovu itd 8. i 9. marta 1919. godine,.

45

kciju i neredovni železnički saobraćaj. U opštoj nestašici dolazilo je do poskupljenja svih vrsta robe, korupcije, trgovačkih i lihva- rskih preduzimljivosti, šverca i krijumčarenja. Situacija se počela poboljšavati 1920. godine najpre u indu- strijama za široku potrošnju a zatim i u ostalim granama. ''U Banatu su između dva svtska rata postojale fabrika šećera, piva i alkoholnih pića, bombona i čokolade, paprika, mleka, uljare, fabrika salama, kobasica, tekstila, prerade vune, konfekcija, fabrike cigle, crepa, stakla, sijalica itd. Malo je bilo modernizo- vanih fabrika i industrija se sporo razvijala. Poljoprivreda je imala slabu mehanizaciju, i bila je ekstenzivna. Za obradu zemlje stanovništvo je najviše koristilo radnu stoku.''49

E. UZROČNICI ISELJAVANJA NEMACA NASTALI NAKON

PRVOG SVETSKOG RATA

a. Posleratni odnosi i ekonomska kriza

Zbog svog geostrategijskog položaja Srpski narod kroz svoju hiljadugodišnju istoriju našao se na vetrometini odnosa Istoka i Zapada; bio je zahvatan potresima u vidu religioznih i ideoloških podela, promena u odnosima snaga u Evropi. Savremeni istorijski trenutak u tom pogledu ne predstavlja izuzetak. Do Prvog svetskog rata u Svetu je egzistirao kapitaistički društveno-ekonomski poredak. Velike industriske nacije: Engleska, Fra- ncuska, itd. bile su organizovane kapitalistički sa velikim kolonijama u Africi i Aziji. Posle Prvog svetskog rata scenario se izmenio. Nestala je Otomanska imperija, Austrougarska se raspala na više država, Francuska je postala najjača kontine- ntalna sila Evrope, SAD počinje da korača ka prvoj svetskoj sili. Nemačka je izgubila kolonije i ratnu flotu, proleterska revolucija u Rusiji dovela je do novog stanja svetske stvarnosti, dovodeći pitanje neprelaznosti kapitalizma. Dok su krize ranije trajale 1-2. godine kriza tridesetih godina prošlog veka obuvatala je sve kapitalističke zemlje, pored industrijske, to je bila bankovna i agrarna kriza. Posle bankrotstva hiljada akcionarskih društava u 49 Mr Ljubica Šijački, Privreda Banata između dva svetska rata, Novi Sad 1987. str. .312.

46

SAD-u, Nemačkoj, Engleskoj, Francuskoj, usledio je pad vrednosti valuta zatim slom bankarstva kao što su Dormštatska, Drezdenska banka u Nemačkoj, Kreditanštalt u Austriji, Kra- jgerov koncern, u Švedskoj, Insuln koncern u SAD itd. Razu- mljivo je da je posle tih pojava došlo do obustave plaćanja za kredite i inostrane zajmove, izvoza kapitala, nivoa smanjenja spoljne trgovine, pojačane borbe za spoljna tržišta, trgovački rat između zemalja i damping. U Nemačkoj stvari su se razvijale u pravcu novog rata kao izlaza iz krize. Putem sprovođenja politike niskih cena za namirnice i cena za sirovine u kolonijama i ekonomski slabim zemljama, kapitalizamu SAD-a, Francuske, a nešto kasnije i Engleske pošlo je za rukom da olakša položaj industrije. Rezultati dugotrajne ekonomske krize ogledali su se na političkom polju u zaoštravanju političke situacije kapitali- stičkih zemljama u njihovim međusobnim odnosima. Svetska privredna kriza koja je počela krahom njujorške berze oktobra 1927. godine iz temelja je uzdrmala sveski kapitalizam. Ekono- mski slom izazvao je političku i opštu društvenu krizu, krizu kulture i drugih delatnosti.

b. Fašizam.

Privredna kriza se posebno ispoljavala unutar monopolisti- čkog nemačkog ratom i inflacijom oslabljenog društva. Nema- čka je bila značajno oslabljana kao gubitnik Prvog svetskog rata, usled reparacija i gubitka teritorija, kolonija i sl. ''Ogromni kapaciteti nemačke industrije, njen enormni stupanj konce- ntracije, relativno osirimašenje masa kao i nedostatak likvidnog kapitala i ograničenost unutrašnjeg tržišta onemogućile su Nemačkoj rešenje ekonomske krize u okvirima buržoaske de-mokratije, poput onog u Americi, koji je delimično uspeo preko antideflacione politike u drugoj fazi Nju Dila 1933/36. godine. Koalicija sa nacionalsocijalizmom činila se kapitalu i anti- demokratskim grupama armije i krupnog zemljoposeda najje- dnostavnijim i istovremeno najcelishodnijim instrumentom obu- zdavanja krizom zahvaćenih širokih slojeva.''50

50 Todor Kuljić, Fašizam, Nolit, Beograd, 1978, str. 111.

47

''Fašistički programi su u početku sadržavali socijalističke i srednjestaleške elemente, pri čemu su se prvi utoliko više napuštali slabljenjm parcijalne labave koalicije, približavanjem srednjestaleškog radikalizma interesima krupne buržoazije, njenim apetitima za povratak kolonija na ekonomsku i političku scenu, uprkos činjenici, pogoršanog privrednog položaja, bez jake armije i značajne ratne flote, između 1929. i 1930. godine, apetit buržoazije za kolonijama je rastao.''51 Jedan od glavnih aspekata približavanja militarističke ideologije, koji je došao do izražaja u poznatoj tradicionalnoj agrasivnoj formuli ''Drang nach Osten'', bio je glavni most približavanja i podrške krupnog kapitala fašizmu. U krugovima industrijalaca Hitler je često gostovao i obećavao ''oživljavanje privrede, uklanjanje nezapo- slenosti, raspuštanje sindikata i likvidiranje demokratskog sistema. Industrijalci su ga burno pozdravljali i obećavali puno poverenje.''52 Naime, krajem 1932. god. industrijska grupacija oko Tisena (Thyssen), Kirdorfa (Kirdorf), Šahta (Schacht) i bankara Šredera (Schröder) kojima su se pridružili koncerni IG Farben i čelične industrije pošlo je za rukom da ubede najveći deo krupne buržoazije i krupnih zemnjoposednika u neopho- dnost jačanja nacista u vladi i Hitlerovog kancelarstva. Industrijski koncerni su plaćali finansijske troškove NSDAP i preko Šrederove banke isporučili milione maraka za finansiranje SS trupa. Koncerni finansijsko-industrijske grupe rudarske, teške industrije i prestavnici finansisko-industriske grupe hemi- ske i elektro industrije u Kelnu su 4. januara. 1933. godine zauzeli jedinstven stav da posledice krize treba prevladati državnim merama zapošljavanja u okviru forsirane politike naoružanja, što je istovremeno trebalo da pripremi dugo očekivanu militantnu reviziju Prvog sveskog rata.53 Sprovođenje politike ekspanzije radi proširenja tržita za nemački kapital pre svega u pravcu južne Evrope i discipinovanje nemačkog radništva na nivou niske nadnice znatno je poboljšalo akomulacione mogućnosti

51 Isto str.115.52 E.Cyichon, Wer verhalf Hitler zur Macht, Pahl Rugenstein Verlag; Koeln, 1972. str. 33. i dalje.53 E. Czichon, Der Primat der Industrie im Kartell der nationalsozialistischen Macht, Das Argument 47, 1968. str. 172.

48

nemačkog kapitala. Nacisti su se odlučno i uspešno služili sredstvima masovne propagande, ubeđivanjem i prinudom, obmanom, silom i sl.. Poslednje godine Vajmarske Republike, s gubljenjem moći demokratije i koncetracija antidemokratskih, autoritarnih, fašisti- čkih snaga na čelu sa NSDAP u trenutku kada je ekonomski trend počeo ponovo da raste, krupna industrija, krupni zemljoposednici, vojska i predsednik republike složili su se sa vođstvom NSDAP. Tridesetog januara 1933. godine Hinde- rburg je predao Hitleru kancelarstvo, a samim tim i ključne pozicije za osvajanje i uspostavljanje moći, vlasti i sile. Kao rezultat procesa fašizacije u Nemačkoj je po Morisu Dobu (M. Dobb), pored političke kontrole nad stranim teritorijama, druga i novija mera za plasman kapitala bili su državni izdaci za naoružanje, koji podupiru zahtevi mehanizovanog ratovanja u 20. veku, a koji vrše glavni uticaj na čitav niz industrija, naročito na tešku industriju; način potrošnje koji za kapitalističko društvo ima jedinstvenu prednost da stvara sredstva za uništavanje umesto dodatnih sredstava za proizvodnju i da se oslanja na potražnju koja je očito nezajažljiva. U nacističkoj Nemačkoj obe politike bile su povezane; sistematska teritorijalna ekspanzija države i organizacija normalne mirnodopske ekonomije kojoj su oslonac državne narudžbine naoružanja. U tom spajanju politika, jedna je pojačavala drugu.54 Kao rezultat ovih procesa u Nemačkoj je od 1933. do 1938. godine uz veliki porast zaposlenosti i pada najamnina došlo do porasta viška vrednosti i profitne mase. Upravo ovo se desilo posle pobede Hitlera, intenziviranjem ukupne radne snage, što je doprinelo obnovi ugrožene akomulativne moći kapitala, prisilnom mobilizacijom kapitalističkih resursa, pomoću prinudnog najamnog rada i militarističko-industrijskog kompleksa. Fašizam se pripremao osvajanju drugih evropskih zemalja, da velika područja Evrope pretvori u kolonije. Takav plan je podrazumevao deindustrijalizaciju tih novih kolonijalnih područja, u kojima bi nemačke industrije našle nova, preferencijalna tržišta i oživala svoj monopol, uvođenjem savre-

54 M. Dob, O oružanoj privredi kao kao sredstvu prevazilaženja krize op.cit.,str. 35.

49

mene tehnike i tehnologije, eksploatacijom domorodačkog sta- novništva svodeći ga na golu egzistenciju. Nežaježivost fašizma i imperijalistička ekspanzija uvukla ga je u apsurdni Drugi svetski rat. 55 Posle 1936. godine kada Nemačka ulazi u sistem državne-monopolističke oružane privrede, fašistička vlada je sve stavila na kartu rata. Nemački imperijalizam je bio odlučan u osvajačkim pohodima. Prva faza rata u znaku serija blic-krigova sa strateškog vojnog stanovišta prestavljala je nesumljive brze uspehe. Poljska je pregažena za 19 dana, Danska i Norveška za dva meseca, Holandija, Belgija , Luksemburg i Francuska za šest nedelja itd. Brze pokretne operacije trupa, kombinovane napadima avijacije i desantima u pozadini neprijatelja, činile su protivnika zbunjenim i ostavljale nesposobnim. Drugi sveski rat počeo je lokalnim sukobima prerastao je u evropski, kontine- ntalni i ideološki napadom na SSSR. Japanskim napadom decembra 1941. godine na Perl Harbur i nemačko-italijanskom objavom rata SAD dobija sveske dimenzije. Dve godine nakon nadmoćnih trijumfalnih pobeda u očajničkoj trci na Kavkazu i Egiptu, Vermaht (Wermacht) je posrnuo od gubitaka kod Stalji- ngrada i angloameričke ofanzive u severnoj Africi, usledile su dve godine neprekidnih poraza i totalni krah. Rat je za sobom ostavio ogromna materijalna razaranje, šezdeset miliona ljudskih žrtava, seobe oko petnest miliona Nemaca iz okupiranih zemalja Trećeg rajha u Nemačku, promene društveno-ekonomskog poretka u mnogim zemljama Evrope i kolonizacije unurar zemalja pobednica. Unutar Jugo- slavije tokom rata izvršena je društveno-ekonomska promena sistema, a nakon rata Agrarna reforma i kolonizacija Vojvo- dine. Kolonizacija se odigravala uglavnom na imovini nemačke manjine koja je živela u njoj pre Drugog sveskog rata.

c. Socijalizam u SSSR-u

55 T. Kuljić, isto

50

Prvi svetski rat, Oktobarska revolucija i pokušaji kontra- revolucije za vreme Lenjina imali su katastrofalne posledice za ekonomiju Rusije. Posle Lenjinove smrti na vlast je došao Josip Viserijonovič Staljin. Godine 1920. ukupna industriska proizvodnja iznosila je svega 13 osto predratne. Pod Staljinovim rukovodstvom krajem 1920. godine uveden je centralistički sistem ekonomskog razvoja kroz petogodišnje planove, kojima se predviđala brza industrijalizacija i kolektivizacija poljoprivrede kojom je upravljao državni vrh. Bez ikakvog početnog kapitala, putem ograničene društvene potrošnje, angažovanjem svih raspoloživih materijalnih sredstava i ljudskih resursa, mobilizacijom komunista i komsomolaca, kolektivizacijom poljoprivrede, došlo je do značajnog ekonomskog napretka i društvenih promena. Nasilna kolektivizacija u poljoprivredi imala je za posledicu da je poljoprivredna proizvodnja u prvoj godini prve petoljetke opala, što je izazvalo otpor kod jednog dela seljaštva. Kao krivaci označeni su ''kulaci'' bogati seljaci koji su se opirali kolektivizaciji, te su prema njima preduzimane oštre represivne mere, da bi se poljoprivredna dobra ukrupnila. Pored privrednog razvoja, Staljinova vlada je glavno težište socijalne delatnosti usmerila na uspostavljanje sistema besplatne zdravstvene zaštite i obrazovanja. Celokupni obrazovni sistem zna- čajno je proširen otvaranjem brojnih novih škola i univerziteta. Ekonomske, socijalne i društvene prilike kretale su se pod nadzorom i vođstvom centralističke, državne uprave. Staljinovo mišljenje je bilo presudno. Rezultati privrednog razvoja i prve petoljetke u SSSR bili su grandiozni. Buržoaske novine to su ovako prikazivale: Godine 1933. Engleski časopis Raund Tejbl je pisao: ''Uspesi i petogo- petogodišnjeg plana prestavljaju pojavu koja zadivljuje. Fabrike traktora u Harkovu, Staljingradu, fabrika automobila AMO u Moskvi, fabrika automobila u Nižnjem Novgorodu, Dnjevprovska hidroelektrična centrala, grandiozne livnice čelika u Magni- togorsku i Kuznjetcku, čitava mreža fabrika mašina i hemijskih fabrika na Uralu, koji se pretvara i sovjetski Rur, svi ti i drugi industrijski uspesi po čitavoj zemlji svedoče da sovjetska

51

industrija uprkos svim teškoćama, raste i jača kao dobro zalive- na biljka... Petogodišnji plan je udario temelje budućeg razvitka i vanredno pojačao moć SSSR.'' Ocena američkog časopisa ''Nejšen'' data u novembru 1932. godine glasila je: ,,Četiri godine petogodišnjeg plana donele su zaista sjajne uspehe. Sovjeski Savez radio je intenzivnošću ratnog vremena na stvaralačkom zadatku izgradnje temelja novog života. Izgled zemlje menja se tako, da je bukvalno ne možete pre- poznati....To vredi ne samo za Moskvu sa njenim stotinama novoasfaltiranim ulicama i skverova novih zgrada, s novim predgrađima i pojasom novih fabrika na periferiji. To važi i u pogledu manje važnih gradova. Ponikli su novi gradovi u

stepama i pustinjama, i to ne nekoliko gradova, nego i u najmanju ruku 50 gradova sa 50 do 250.000 stanovnika. Svi oni ponikli su za poslednje četiri godine... Rusija počinje da '''misli mašinama''. Rusija brzo prelazi od drvenog veka u vek gvožđa, čelika, betona i motora.'' Engleski kapitalista Gipson Džarvil, predsednik banke ''Junajted dominion'': ''Hoću da objasnim da nisam komunist niti boljševik; ja sam izraziti kapitali-

Sl. 24- J. V. Staljin lista i individualist ... U svim industrijskim gradovima koje sam posetio niču novi reoni, izgrađeni po određenom planu, sa širokim ulicama, ukrašenim drvećem i skverovima, s kućama najmodernijeg tipa, sa školama, bolnicama, radničkim klubovima i neizbežnim dečjim jaslama i domovima... Rusija je zemlja aktivnosti koja zapa- njuje.'' Englaski list ''Finenšel Tajms 1932. god je pisao: ..''SSSR proizvodi danas sve uređaje za svoju metaluršku i električnu industriju. On je uspeo da stvori svoju vlastitu automobilsku

52

industriju. On je stvorio proizvodnju oruđa i instrumenta, koji obuhvataju celu lestvicu od sitnih instrumenata velike preciznosti pa sve do najtežih presa. Što se tiče poljoprivredne mehanizacije Sovjeski Savez više ne zavisi od inostranstva.'' ''Obim industrijske proizvodnje u procentima prema predratnom nivou izgleda ovako:

1913.g. 1929.g. 1930.g 1931.g 1932.g. 1933.g.SSSRSADEngleskaNemaškaFrancuska

100100100100100

194,3170,2 99,1113,0139,0

252,1137,3 91,5 99,8140

314,7115,9 83,0 81,0124,0

359,091,4 82,5 67,6 96,1

391,9110,2 85,2 75,4107,6

Kao što vidite, industrija Engleske i Nemačke još uvek nisu dostigle predratni nivo, dok su ga SAD i Francuska premašile za nekoliko procenata, a SSSR je povisio svoju indusrijsku proizvodnju u tom periodu, u poređenju s predratnim nivoom za više od 290 posto.''56 Dok je industrija glavnih kapitalistiških zemalja padala iz godine u godinu uporedjući sa nivoom iz 1929. godine i tek 1933. godine počela da se malo oporavlja, industrija SSSR rasla je iz godine u godinu proživljavajući proces neprekidnog uspona.

F. NEMCI U JUGOSLAVIJI I NJIHOVA NACIFIKACIJA U BANATU

a. Prodor nacizma među jugoslovenske Švabe56 J. V. Staljin, Pitanje lenjinizma, Izveštaj 17 Kongresu Partije, str. 432.

53

Povlačenjem granica 1918. godine, budući da su se Srbi smatrali za vodećeg činioca u novoj državi Nemci su se našli u položaju sličnom onome u kome su bili u Austrougarskoj. Relativno su se brzo pomirili sa time da će živeti u Kraljevini SHS. Od početka tridesetih godina dvadesetog veka dolazi do prodora nacističkih ideja koje su donosili mlađi intelektualci školovani u Nemačkoj. Oni su igrali na kartu socijalnog nezadovoljstva nižih slojeva Švaba, kao i nezadovoljstva starim ru- kovodstvima, koje nije svojom umerenom politikom uspelo da izbori značajne ustupke za nemačku manjinu. Kulturbund, Nemački akademski savez, Savez nemačkih sportskih društava, Savez nemačkih knjižara, Nemački pevački savez itd. koje su bile uporišta nacionalističkih „obnoviteljskih ideja“ a i sami članovi i pristalice „obnovitelja“ isključivani su iz Kulturbunda. „Obnovitelji“ tj. nacisti, nisu se, međutim, predavali. Oni fo- rmiraju svoju organizaciju, pokreću nove listove i časopise i vrše intenzivnu usmenu propagandu. Kulturbund je prešao u kontranapad. Ne dugo zatim, početkom 1939. godine, „obnovitelji“, tj. nacisti, među jugoslovenskim Nemcima preuzimaju vlast nad Kulturbundom. Otada pa sve do početka Drugog svetskog rata Kulturbund se gradi u novom, nacionalsocija- lističkom duhu, širi se mreža organizacija, povećava broj njegovih članova, likvidiraju se sve frakcije unutar saveza. Kulturbund postaje jedna vrsta korporacije organizovane u nacionalsocijalističkom duhu, koja je zastupala Nemce u odnosu na jugoslovensku državu i njene organe. U njegovim okvirima su se rešavala sva nacionalna, socijalna, privredna i kulturna pitanja. Njegova politika je sve više saobraćala preko posebnih organa i koordinirana sa politikom Trećeg rajha. Broj članova Kulturbunda do početka Drugog svetskog rata je stalno rastao, tako da je krajem 1940. godine u njega bilo uključeno više od 60 procenata svih pripadnika nemačke nacionalnosti u Jugoslaviji (preko 300.000). Ovaj priliv je bio, pre svega, uslovljen krupnim uspesima Trećeg rajha (prisajedinjenjem Rajnske oblasti,

54

Austrije, Sudeta, i u skladu sa firerovim geslom „Svi Nemci u jednoj državi“, izlaskom iz velike ekonomske krize itd.), ali i intenzivnom propagandom i organizacionim radom. I pored ove nacionalističke ponesenosti, dobri odnosi Kultu- rbunda i jugoslovenskih državnih vlasti održali su se sve do početka Drugog svetskog rata. Novo rukovodstvo saveza se trudilo da održi dobre odnose sa jugoslovenskim vlastima i svoju delatnost zadrži u zakonskim okvirima. Kulturbund tako, na primer, odustaje od ponovnog formiranja Nemačke stranke i u pregovorima sa Dragišom Cvetkovićem pristaje da uđe u Jugoslovensku radikalnu zajednicu.57 Borba mladih i starih, za i protiv Hitlera, nije bila ni laka ni kratka, da bi 1939. godine uz intervenciju iz Rajha mladi, tj. nacisti preovladali u skladu sa spoljnom i unutrašnjom politikom Nemačke. Folksdojčeri su u periodu od 1933. godine, a naročito pred rat 1938-1941. godina pod vođstvom Kulturbunda postali sastavni deo nemačkog nacionalnog organizma. Pod vođstvom Drugog odelenja vojne obaveštajne službe Abver II, Kulturbund od jeseni 1939. godine je direktni eksponent nemačke naci- stičke politike. U martu 1940. godine Hitler je postavio za predsednika Nemačke narodonosne grupe (Volkgrupen-Fürer) u Kraljevini Jugoslavije dr Janka Sepa (Janko Sepp). Dakle, sredinom 30-ih godina dolazi do prodora nacistikih ideja među vojvođanske Nemce, preko obnoviteljskog pokreta. Međutim, od 1939. godine ova nacistika struja uspeva da preuzme kontrolu nad Kulturbundom, te se Savez nakon toga pretvara u korporaciju organizovanu u nacionalsocijalistikom duhu koja je obuhvatala celokupnost života nemačke nacionalne manjine u Vojvodini i Jugoslaviji.

b. Banatske prilike.

57 G. Nikolić, Nemci u Vojvodini izmeću dva svetska rata

55

Jednu od najznačajnijih karakteristika ekonomskog života nemačke nacionalne manjine u Banatu u periodu između dva svetska rata činio je njen zadružni pokret. Iako je zadrugarstvo bilo razvijeno i kod drugih etnikih grupa koje su živele na prostorima Banata, ni kod jedne od njih nije bio takav obim i stepen razvoja kao kod Nemaca. Međutim, od početka 1941. godine, a posebno posle aprilske okupacije kada je područje ostalo u sastavu okupirane Srbije kao nemačka interesna zona, sa posebnom, nemčkom administratitvnom upravom, pri čemu je folksdojčerima ukinut manjinski status, dalji razvoj prilika u Banatu ima svoje posebne karakteristike. Hitler je pridavao izuzetn značaj folksdojčerima. ''Vaš zadatak je da zamaskirate naše pripreme za rat. Smatrajte da se nalazite u ratu! Za vas vrede ratni zakoni. Vi ste, danas, možda, najvažniji deo nemačkog naroda! Kad Nemačka pobedi onda neće biti nikoga ko će se usuditi da vas popreko gleda. Od vas zavisi da li ćete Nemačkoj izdejstvovati taj položaj. Vaš budući zadatak je da u svim podjarmljenim zemljama budete tutori, koji će u ime nemačkog naroda vršiti neograničenu vlast. Vi ćete u moje ime upravljati zemljama i narodima, u kojima ste sada progonjeni i potlačeni. Tako će se naša nesreća što su se milioni najboljih Nemaca u prošlosti morali iseliti u druge zemlje, pretvoriti u našu veliku sreću''.58 Organizovane ilegalne fašističke vojne organizacije Dojče- manšaft (Deutsche Mannschaft'') su na razne načine, olakšali ulazak nemačke vojske u sadejstvu sa drugim grupama ''Jupiter'', mađarskom ''Nevzet'' itd. U Banatu, koji je formalno ostao u sastavu okupirane Srbije, sa posebnom administra- tivnom nemačkom upravom u Velikom Bečkereku, folksdo- jčerima je ukinut manjinski status. Svi organi civilne vlasti su bili u njihovim rukama. Polovinom aprila 1942. godine u Banatu je od domaćih Nemaca formirana po zlu čuvena 7. SS Brdska lovačka divizija '''Princ Eugen'' (20-25000 ljudi). Takođe folksdojčeri, iz Banata i Srbije su formirali i 6. bataljon ''DM'' (''Deutsche Mannschaft''). Plan nemačke vlade je bio i 58 Citat po M. Janković, Grac nas prisluškuje. (14), Peta kolona, ''Politika'', 25.11. 1972. str. 15.

56

uključivanje vojvođanskih Nemaca u Waffen ЅЅ. Taj plan je razvio Gotlob Berger (Gottlob Berger), šef glavnog štaba ЅЅ-a, i organizator regrutacije za Waffen ЅЅ. Berger je svoj plan poslao Hajnrihu Himleru (Heinrich Himmler) na odobrenje. Plan je usvojen, 1. marta 1942. godine, stiglo je odobrenje da se formira "Dobrovoljačka planinska divizija", sastavljena od folksdojčera Nemaca iz Srbije i drugih balkanskih zemalja. "Kičmu divizije" činili su Nemci iz srpskog dela Banata, od kojih su mnogi bili aktivni i rezervni oficiri i vojnici predratne jugoslovenske vojske. "Zaštitni odred" (Selb-stschutz), pod kontrolom ЅЅ-a, takođe je sastavljen iz redova banatskih folksdojčera i bio je jezgro novoformirane divizije. Himler je 1943. godine objavio odluku o uvođenju redovnog vojnog roka za folksdojčere iz Srbije. Procenjuje se da je u Waffen ЅЅ-u služilo oko 21.500 Nemaca iz Srbije. Sedma planinska dobrovoljačka divizija "Princ Eugen" bila je smeštena u Pančevu. Formiranje divizije trajalo je između aprila i oktobra 1942. Komandant divizije "Princ "Eugen" bio je rumunski Nemac Artur Fleps (Artur Phleps), oficir ЅЅ-a (SS Gruppenfuehrer) i Waffen SS-a (Generalleutnant). Fleps se istakao na Istočnom frontu u Rusiji 1941. godine, kao pripadnik ЅЅ-divizije "Viking" (SS Panzer Division “Wiking”). Divizija "Princ Eugen" je brojala 21.102 vojnika. Dok su oficiri bili uglavnom Nemci iz Nemačke. Ogromne količine poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda slate su za potrebe ratne privrede i na front za potrebe jedinca Vermahta u organizaciji ''Privredne ratne službe''. Nemačka narodnosna grupa je u Banatu formirala Nadle- štvo pomoćnika bana Dunavske banovine za Banat u Velikom Bečkereku, koje su držali domaći Nemci. Nemačka uprava je bila pred dilemom iseljavanja svih doseljenika posle Prvog svetskog rata, za koje se zalagalo i vođstvo Mađarske narodne skupine u Banatu. Reč je o naseljima koja su srpski kolonisti, dobrovoljci iz Prvog sveskog rata poreklom iz Bosne i Hercegovine, Like i drugih krajeva nakon agrarne reforme Kraljevine Jugoslavije izgradili i osnovali u Banatu na nekadašnjim velikoposedničkim imanjima, teškim radom i samopregalaštvom. U srednjem Banatu to su naselja:

57

Banatsko Karađorđevo, Vojvoda Stepa, Višnjiševo, Banatski Dušanovac. Vođstvo nemačke narodne skupine planiralo je iseljavanje oko 45. do 50.000 Srba, ali do toga nije došlo usled opšteg zaustavljanja iseljavanja na nemačkom okupacionom prostoru po osnovu Himlerove direktive od 18. avgusta 1941. godine. Kako smatra Đ. Momčilović iz potreba da na području ostane dovoljno radne snage, kao važnog reona za snabdevnje fronta.59

Prema naređenju iz Berlina jevrejsku imovinu zaplenio je Gestapo uključivši i zemljišne posede. Među oduzetim jevrejskim posedima najveći su bili posedi braće Lederer u Čoki, dve fabrike i ugledna ekonomija sa kompleksom obradive zemlje, imovina Mora Šilera u Kneževcu 800 kj. i Lajoša Šulhofa 552 kj.60

Raznim uredbama, gde su se civilne i vojne vlasti sporazu-mno i po svom nahođenju određivale lice kome se nekretnina ima ustupiti kao kupcu, a po pravilu to su bili domaći Nemci, ekspropriacija je vršena iz raznih razloga npr. kad vlasnik sam ne obrađuje zemlju, revizijom predratne agrarne reforme, vra- ćanje zemlje iz agrarne reforme nekim nemačkim opštinama itd. Na osnovu raznih Uredbi oduzeto je od oko 3.400 vlasika 11.000 kj i prodato po niskoj ceni gde su kao kupci u preko 85 posto slučajeva bili Nemci. Na osnovu uredbe o agrarnim subjektima Srbima je bilo oduzeto 10.720 kj. od 207.856 kj od ukupne zemlje u Banatu koliko su agrarni subjekti dobili od 1919. godine do Drugog svetskog rata. U svojim ''govorima i člancima'' objavljenim u Bečkereku 1944. godine, dr Janko Sep (Janko Sepp) vođa folksdojčera u Kraljevini Jugoslavije navodi : ''da se nemačka narodosna grupa ima smatrati delom čitavog nemačkog naroda i da ona odsad mora izvršavati zadatak koji od Rajha bude postavljen.''61 ''Upravljanjem delom Podunavlja u kojem su naseljeni jugo- sovenski folksdojčeri je jedan od najvažnijih zadataka ''nemačke

59 Đ. Momčilović, Banat u narodnooslobodilačkom ratu, Vojnoizdavački zavod, Beo- grad, 1977. str. 32.60 N. Živković, Građa o pljački jevrejske imovine u Srbiji i Banatu za vreme Drugog svetskog rata, Jevrejski istoriski muzej, Zbornik 3, Beograd, str. 270.61 J. Sepp, Reden und Autsatze, Grossbetschkerek, 1944. str. 44.

58

narodnosne grupe'', njena misija. To je prirodni centar ''Karpa- tske kotline'', a ko njome vlada, vlada čitavim ovim prostorom.''62. Major Jugoslovenske kraljevske vojske iz Katarine koji je službovao u Mostaru, Johan Keks sa grupom ''obnovitelja'' bio je pobornik nacista koji su propagandom, obećanjima i uz podršku Janka Sepa značajno doprineli da se naselje Katarina stavi u službu Trećeg rajha. Johan Keks63 vršio je i dužnost komandanta SS trupa južnog krila odbrane Bečkereka.

G. SLOM FAŠIZMA I EGZODUS NEMACA IZ JUGOSLAVIJE

a. Slom fašizma i promena političkih i društvenih prilika

Posle šestojanuarskog bombardovanja Beograda, napušta- nja zemlje kraljevske porodice usledio je vojni krah i okupacija od strane Nemaca. Paralelni pokušaj pružanja otpora okupatoru u Srbiji i Crnoj Gori, komunista i četnika, propao je usled ide- ološkog razilaženja u interesima ko će nakon rata vladati zemljom. Vrlo brzo posle okupaciji stvorena je Nezavisna Država Hrvatska. Tokom četvorogodičnjeg rata komunisti su dobili podršku naroda u prevagi nad četničkim i ustaškim pokretom. Velike sile su podržave do 1943. godine Četnički pokret Draže Mihajlovića, da bi nakon posete Rudolfa Čerčila glavnom štabu partizana na čelu sa Josipom Brozom preokrenuli pomoć iste godine u korist partizana. Na Drugom zasedanju AVNOJ-a 29. 11. 1943. godine u Jajcu udareni su temenji stvaranju republike i novom posleratnom društveno-političkom uređenju države. Kroz sedam ofanziva za uništenje partizanskog pokreta koje su preduzeli i organizovali Nemci, a odvijale su se uglavnom na teritoriji Bosne i Hercegovine, kao i u velikim logorima Jase- novca, Sajmišta, Banjica, ratnim poprištima i stratištima, među- sobnim sukobima partizana, četnika i ustaša, mnogi su poslati i 62 isto str. 5563 Uhvašen je i streljan u Logoru Bečkerek 1945. godine.

59

u Nemačku, stradalo je oko 1,9 miliona stanovnika Jugosavije. Pored milionskih ljudskih žrtava rat je iza sebe ostavio uništenu i razorenu privredu, bombardovane gradove, puteve i ogromna materijalna razaranja u svim oblastima života privrede. Oslanjajući se na sovjetski model izgradnje socijalizma Komuntstička Partija (KP) na čelu sa Josipom Brozom počela je uspostavljanje sistema socijalističkog društvenopolitičkog i ekonomskog uređenja zemlje. Odluka o prelazu u državno vlasništvo neprijateljske imovine doneta je na Drugom zasedanju AVNOJ-a, a sprovedena nakon donošenja Zakona o izvršavanju konfiskacije. Ovim zakonskim merama je stavljeno pod državnu svojinu: a) imovina svih lica koja su tokom rata učestvovala na strani neprijatelja bilo kao aktivni sudionici (ratni zločinci) ili kao njihovi pomagači; b) celokupan nemački kapital uložen u preduzeća na teritoriji Jugoslavije, imovina nemačkih državljana kao i imovina lica nemačke nacionalnosti koja nisu aktivno učestvovala u narodnooslo bodilačkoj borbi. Istovremeno je u državnu svojinu stavljena i celokupna imovina koju je pre rata posedovala jugoslovenska kraljevska vlada. Pod državnu upravu stavljen je sav preostali inostrani kapital kao i imovina jugoslovenskih državljana koji su tada bili odsutni iz Jugoslavije (tkz. sekvesrter) Zakonom o agrarnoj reformi i kolonizaciji (od 23.08.1945.) određen je maksimum zemljišta koga mogu posedovati pojedinci i to u visini 35 ha obradive (ili 45 ha ukupne) površine za zemljoradničke, odnosno 3-5 za nezemljoradnike porodice. Smanjenje maksimuma zemljišta u privatnoj svojini na 10 ha (odnosno 15 ha u onim krajevima gde je zemlja manje plodna) izvršeno je 1953. godine. Nacionalizacija lokalne industrije uključujući tu privatne bolnice, sanatorijume, građevinsko zemljište, bioskope i ostalo izvršena je 1948. godine. Državne vlasti davale su pravac privrednom životu i razvitku putem opšteg privrednog plana, osloncem na državni i zadružni sektor, a ostvarujući pri tome opštu kontrolu nad privatnim sektorom privrede. Marta 1947. godine donet je prvi petogodi- šnji plan.

60

Josip Broz Tito (1892-1980.) vodio je državu sve do svoje smrti 1980. godine. Zvanično je rođen 25. 05. 1892. godine. Boravio je u Rusiji pre Drugog svetskog rata i bio đak Komiterne (Ruske komunističke organizacije). Zbog komunističke delatnosti pre Drugog svetskog rata odležo je nekoliko godina zatvora. Organizator je partizanskog otpora naroda Jugoslavije protiv fašizma. Posle rata je bio doživotno na čelu države, vojske i partije. Došao je u sukob sa Staljinom 1948. godine. Izdejstvovao je, i usledila je i pomoć SAD.

Stvorio je posle rata jaku vojnu industrija. Posle 1955. godine odnosi sa SSSR su se poboljšali. Zajedno sa Nehrumom, pre- sednikom Indije i Naserom prsednikom Egipta 1961. go-dine osnivač je Pokreta ne- svrstanih zemalja, čije je prvo zasedanje održano u Beogra-du 31.08. 1961. godine. Po- kret je prestavljao ravnotežu u vreme hladnoblokovske podele sveta između istočnih komunističkih i zapadnihkapitalističkih zemalja. Više

Sl.25- Josip Broz -Tito od 100 zemalja sveta u kojima je živelo preko 50 osto svetskog stanovništa i gotovo cela Afrika pristupilo je ovom pokretu. Popularnost Tita je tada u Svetu naglo porasla kao i ugled zemlje. Bukvalno je proputovao sve zemlje sveta. ''Otvorio je granice'' prema svetu krajem šezde-sith godina. Jugoslavija se tada smatrana najbebednijom zemljom na sveta. Zemlja je građena dobrovoljnim akcijama građana. Izgra- đeni su putevi, pruge, fabrike, dolazilo je do masovnog preselenja stanovništva iz sela u gradove. Potpuno je obnovljena i industrijalizovana država, uvedena besplatna zdravstvena za-

61

štita i obrazovanje. Od zaostale agrarne zemlje Jugoslavija je postaje srednje razvijena industriska zemlja sveta. b. Iseljavanje folksdojčera iz Jugoslavije Još krajem rata dolazi do evakuacije pripadnika nemačke nacionalne manjine iz različitih jugoslovenskih krajeva. Sa teritorije NDH ( Srem, Baranja i ostalo) 110.000, Banata 35.000, Bačke 70.000, što se poklapa sa brojem koji je naveden u telegramu Ministaestva spoljnih poslova Trećeg Rajha, kojim je naređena njihova evakuacija iz Bačke 10.10. 1944. godine.64

Računa se da je oko 200.000 folksdojčera dočekalo kraj rata u Jugoslaviji. Prema istraživanjima J. Vuešta (Wuescht) u više od 2.000 naseljenih mesta stanovalo je pre rata okruglo 524.000 folksdojčera u Jugoslaviji. Od toga broja: preseljeno i izgnano 370.000 ili 70 osto, ratni gubici 31.000 ili 5,6 osto, u logorima umrlo i ubijeno 55.000 ili 10,5 posto, nepoznati slučajevi 31.000 ili 5,9 posto. Od 524.000 nije obuhvaćeno 37.000 ili 7,0 osto. Ukupni gubici nemačke manjine u ratu (njene neposredne posledice) iznose oko 117.000 do 120.000 osoba ili 23 posto od stanja pre rata65

U SSSR deportovano je u Radne logore na prisilni rad, radno sposobna muška i ženska radna snaga iz Jugoslavije kako je procenila Bonska dokumentacija 27-30.00066. Po osnovu sporazuma Savezne Republike Nemačke (SRN) i Jugoslavije iz oktobra 1952. godine, Jugoslavija je dozvolila iseljavanje folksdojčera, stim što su morali da se odreknu Jugoslovenskog državljanstva ili iskažu želju da se dobrovoljno isele. Prema popisu stanovništva iz 1953. godine u Jugoslaviji je živelo 60.536 Nemaca. U periodu 1953.-1961. godina iz Jugoslavije se iselilo 40.521 lice nemačke narodnosti, taj zaključak proizilazi iz evidencije popisa stanovništva iz 1961. godine u odnosu na 1953.godinu.

c. Slučaj Katarina64 J. Mirnić, Nemci u Bačkoj u Drugom svetskom ratu,, Novi Sad, 1974. str. 327.65 J. Wuetsch, Jugoslawien und Dritte Reich, Stuttgard, 1969 str. 281-282.66 S. Kljakić, Kakvi su bili logori za foksdojčere u Rusiji, ''Politika'' 21.06. 1994.

62

Previranja u Katarini pred Drugi svetski rat vezana su dosta za ime Gojka Janića. U predratnom političkom previranju, Katarina je najpre potpala pod uticaj Ljotićevog ''Zbora'', ali se, kako je zabeležila ''Politika'' iz 1939. godine, taktičkim radom oko orgnizovanja mesnih odbora, a naročito dolaskom za beležnika u ovo selo mladog i ambicioznog g. Gojka Janića67 pristupilo osnivanju mesnog odbora JRZ (Jugoslovenska Radikalna Zajednica, Pašićevci) kojoj se priključio celokupan odbor ''Zbora'' sa svojim pristalicama, što se tada kako navodi list Politika tumačilo odanosću Kraljevskoj vladi.68 Prema navodima istog lista zaslugom Gojka Janića u Katarini je podignuta električna centrala, zbog čega je odlikovan Jugoslovenskom krunom 5 reda, a Lorenc Sic i Johan Vener srebrenim medaljama za građanske zasluge.69 Katarinski Nemci su bili zadovoljni radom Gojka Janića. Dolaskom fašista na vlast porodici je naređeno da se iseli iz Katarine, u tome mu je pomogla porodica Adler. Odselio je u rodni Kovilj sa ćerkom Vladisavom i sinom Dušanom. U Bačkoj ''Mađarski okupatori su ga osudili na sedam meseci zatvora. Pušten je na privremeno odsustvo 1944, godine ali se nije vratio u zatvor već se sklanjao u Žablju gde je dočekao oslobođenje. Nove vlasti su ga uhapsile i od tada mu se gubi svaki trag.''70

Dok su u okolnim nemačkim selima gde je fašizam imao jaka uporišta s proleća 1944. Godine i počele pripreme za iseljavanje, npr. Lazarfeldu71, i nemačka sela u Banatu počela da se zapuštaju, ljudi koji su imali priliku da u proleće 1944. godine posete Katarinu izjavljivali su: ''da nikada u životu nisu videli uređenije i lepše selo''.67 Prema Enciklopediji Novog Sada sveska 9, Novi Sad 1997. godine strana 239, Gojko Janić, potiče iz ugledne i bogate koviljske porodice. Bio je beležnik, svestrani sportista i publicista. Završio je Državnu trgovačku akademiju i jednogodišnji beležnički kurs. Bio je podbeležnik u Donjem Kovilju i Knićanima i beležnik u Katarini. Porodica Gojka Janića bila je jedina srpska porodica u Katarini.68 ''Politika'' 1939.69 Politika 13. avgust 1939.70 Enciklopedija Novog Sada, sveska 9., Novi Sad 1997. str. 239. 71 Stanovništvo ovog naselja uglavnom je koncetrisano na jednom mestu uu Nemačkoj.

63

Nemački hroničari72 su zabeležili da je 1944. godina u Katarini bila godina rekorda po prinosima poljoprivrednih kultura. Katarinski Nemci to su ovako objašnjavaju73: '' Kada smo od naše omladine počeli sve više da saznajemo pravu istinu, šta se zaista događalo na ratištima u početku nismo verovali da je to moguće, ali kako su vesti do nas sve više dopirale, sve više smo shvatali da smo uvučeni u nešto protiv naše volje i da nam opstanka nema. Nismo nikome želeli zlo nismo nikoga izazivali. Nismo znali, niti imali kuda ići. Oklevali smo. Opstanka nam nije bilo. Shvatili smo da ovo nije 1914. Pred proleće 1944. godine svi smo se preslišali, da li je neko činio zlo i nažao nekome od naših komšija, da li je neko od naših negde činio zlo nekom drugom, zaključili smo da toga nije bilo. Verovali smo ipak da ćemo biti shvaćeni situacije u kojoj smo se našli. U proleće 1944. godine odlučili smo da ostanemo u našem selu, svi smo se angažovali od najmlađeg do najstarijeg, sve smo detaljno i temeljno sređivali, sve, kuće, bašte, atar, svaku stvar, svaku travku. Hteli smo da pokažemo za šta smo i šta sve može nemački narod. Radili smo svi od najmlđeg do najstarijeg, radili smo tako da sve bude najbolje i rekordno.74 U leto 1944. godine Janko Sep je izdao naredbu za pripremu iseljavanja Katarine. Do iseljavanja nije došlo. Ruske trupe su zaposele naselje 4. oktobra iste godine. Preko zime 1944/45. godine Katarina je služila kao bolesnički logor za stare i bolesne Nemce u kome su mnogi pomrli. U proleće 18. aprila 1945. godine prestalo je da postoji naselje Katarina sa nemačkim etničkim sastavom stanovništva, premeštanjem svog stanovništva u Radni logor Katarina. Za logor je preuređena škola i nekoliko okolnih zgrada u centru sela, pri čemu je ''sve radno muško sposobno stanovništvo od 16 do 60 godina podlegalo radnoj obavezi''. Vršena je zaplena imovine i prikupljani podaci o vlasniku i njegovom držanju za vreme rata a osumljičeni predavani sudu. Posle odluke suda imovina je komfiskovana. Komfiskovana imovina predata je

72 Rasimus Hans, Kathreinfeld (1794-1944.) Muinchen, 1982.73 Isto74 Isto

64

Glavnoj poljoprivrednoj komisiji za Vojvodinu i služila je za oformljenje fonda za potrebe Agrarne reforme i kolonizacije, kojim je upravljala Državna uprava narodnih dobara (DUNDA). Iz Katarine su iseljene sledeće nemačke porodice: Šnajder (Schneider) 13 kuća, Burger, Til (Till) 9 kuća, Hipfel (Hüpfel) 6 kuća, Lenort, Flajfer (Pleifer), Šic (Schütz) 31 kuća, Širado (Schirado), Blum 2 kuće, Nathof 2 kuće, Gion 6 kuća, Širo (Schiro) 18 kuća, Tarillion, 2 kuće, Bernhard, Bering, Miler (Müller) 6 kuća, Liširng (Lischirng), 4 kuće, Linster 2 kuće, Vaše (Wasche) 3 kuće, Rengland, Nagl, Rolinger (Rollinger) 3 kuće, Birong 3 kuće, Koling (Kolling) 3 kuće, Bärle, Glaser, Knap (Knapp), Globušic (Globuschütz) 4 kuće, Rasimus 8 kuća, Filf 3 kuće, Hek (Heck), Herberholz, Keks 16 kuća, Hilbert, Štajn ( Stein) 3 kuće, Wild 8 kuće, Štumper (Stumper) 6 kuće, Lernhardt 3 kuće, Hefrih (Heffrich), Vajs (Weiss) 12 kuća, Fif, Kotzo , Ludvig (Ludwig) 2 kuće, Voner (Wohner), Bir (Bier), Bračko (Bratschko) Jokšic (Jokschitz), Urereiner 2 kuće, Moris (Moritz), Prtzl, Meng 2 kuće, Jegl 2 kuće, Herold, Unterreiner 5 kuća, Henzel, Vajz ( Weisz), Lenhardt 8 kuća, Wagner 3 kuće, Pretzl 2 kuće, Ajh (Eich), Lardi, Vinš (Wünsch), Hari 4 kuće, Ajsen (Eisen), Weber, Hetrih (Hettrich) 2 kuće, Erenrajh (Ehrenreich), Masong (Massong) 2 kuće, Samson, Štajgervald (Steigerwald) 3 kuće, Adler 4 kuće, Gale 3 kuće, Repp 2 kuće, Dengel, Geten (Getten), Topka 3 kuće, Martin 3 kuće, Urso 5 kuća, Zaharijas (Zacharias), Pfendt (Pfendt), Kindl 3 kuće, Vajdner (Weidner), Bajerle (Beierle) 2kuće, Fegetič (Fegetsch), Majer (Meier) 2 kuće, Laurendvirc (Laurendwirtz), Lajtner (Leinter), Gusterer 3 kuće, Bartole 2 kuće, Kiefel 2 kuće, Gosman (Gossmann), Sartor, Gerhart (Gerhardt), Prinz, Knopp, Vajsman (Weissmann), Appel, Petres 2 kuće, Fender, Bartl 5 kuće, Grasser 2 kuće, Stegher, Levart (Lewardt), Zcherias 4 kuće, Michi 2 kuće, Kollinger 3 kuće, Putz 4 kuće, Klausz, Maus 4 kuće, Klaus, Barbier, Jung, Jerch, Uhl 5 kuća, Švarc (Schwarz), Šandor (Schandor), Feketič (Feketitsch), Friš (Frisch) 2 kuće, Kittl, Kaldi 2 kuće, Gec (Götz), Johum (Jochum), Fendler, Virc (Würtz) 2 kuće, Hof, Ankner, Rot (Roth) 2 kuće, Bauer, Vener (Wehner), Heck, Krisman (Chrismann), Elmer (Ellmer), Henz, Lajterman (Leitermann) 2 kuće, Keller, Baumkirch 3 kuće, Groesser 2 kuće, Russ, Rill, Gigler 2 kuće, Rajner (Reiner) 4 kuće, Becker 2 kuće, Kussmann 3 kuće, Stär, Homann, Pretz, Toth, Damm, Gombosch, Vajsmiler (Weissmüller), Barti, Kubinji, Kolleng 3 kuće, Sauer, Nauert, Ginter (Guinter), Ajš (Eisch), Maršal (Marschall), Štajer (Steier) 2 kuće, Leikov, Gasman (Gassmann), Ris (Riess), Saal, Letang (Lettang) 6 kuće, Koleng 3 kuće, Jonzer, Marks, Tajs (Theiss), Šefer (Schöfer) 2 kuće, Wirdberg, Freko, Brong, Hollinger, Gengel, Wenzel, Lok (Lock), Wehner, Sendef, Rimšnajder (Rimschneider) 2 kuće, Klos, Gajo, Kobinji, Jerh (Jerch), Hopintal (Hoppinthal) 4 kuće, Ziegler, Klajn (Klein) 4 kuće,

65

Potje, Klaski, Kovacs, Awender, Štumf (Stumpf) 6 kuća, Braun, Kiefer 2 kuće, Punkert 3 kuće, Berg, Hofmann 2 kuće, Ratz, Birkenojer (Bierkenheuer), Ivančić (Iwanschuitch) 2 kuće, Traum, Geter (Götter), Laffler, Pentz 2 kuće, Urban, Kapler, Filipps 2 kuće, Štreber (Ströber).75

Većina nemačkog stanovništva, oko 75 odsto prebačena je iz Logora Katarina u Logor Knićanin. Ostalo u Petrovgrad, Sveti Đurađ, a jedan deo u Ruske radne logore. Logor Katarina raspušten je oktombra 1945. godine. Od oko 1800 sanovnika koliko se procenjuje da je bilo u Katarini pred Drugi svetski rat u raznim logorima prema nemačkim podacima i podacima katoličke crkvene opštine Katarina stradalo je 480 stanovnika, dok je na raznim ratištima izginulo 46 vojnih obaveznika pripadnika Vermahta.76 Epoha, naselja Katarine sa nemčkim etničkim sastavom stanovništva trajala je tačno 150 godina. Najveći deo raseljenih potomaka nekadašnjeg naselja Katarine otišlo je da živi u Nemačku oko 75 odsto, dok su ostali raseljeni po Austriji, Mađarskoj, SAD, Kanadi, Argentini, Brazilu, Rumuniji i zemljama bivše Jugoslavije. Računa se da u svetu živi danas 2011. godine oko devet hiljada potomaka nekada- šnjih stanovnika Katarine. U Ravnom Topolovcu ostalo je da živi 15 porodica predratne Katarine. U jesen 1945.godine ispražnjeno selo Katarinu naselili su kolonisti iz ratom razrušenih i opuselih krajeva Bosne i Hercegovine, osnovali i organizovali naselje Ravni Topolovac.

d. Vojvođanske i banatske migracije posle Drugog svetskog rata

Posleratne migracije u Evropi, koje su zahvatile i Jugoslaviju odigravale su se u okviru velikog etničkog pomeranja stanovništva i iseljavanja oko 15 miliona Nemaca iz Istočne i Jugoistočne Evrope tokom rata i posle rata. U prvom ratnom talasu iz Evropi u Nemačku iselilo se oko 10 miliona, ali se kasnije na bazi Odluke velikih sila pobednica Drugog svetskog rata (SSSR, SAD i Engleska održana jul-avgust 1945. u Pozdamu) i naknadnih sporazuma iseliti još oko 5 miliona.

75 J. Till, Ortsplan von Katreinfeld im Banat rekonstruiert stand 1940-1944.76 Prema podacima: Der katholischen Pfarrgemeinde Kathreinfeld im Banat

66

Ovaj proces iseljavanja promenio je etničku strukturu u područjima istočnih i jugoistočnih zemalja Evrope kao i u područjima Jugoslavije. U okviru Jugoslavije promenjena je dosta značajno etnička struktura stanovništva Vojvodine a time i Banata. Veliki migracioni talas ka ispražnjenim mestima Vo- jvodini organizovan je posle Drugog svetskog rata stano- vništvom iz ratom razoreni i opustelih krajeva, Bosne i Herce- govine kao i iz drugih delova države. U procesu kolonizacije ujedno je vršena i agrarna reforma.

Sl.26- Migracije u Vojvodini posle Drugog svetskog rata

Na grafikonu (prema B.Đurđevu)77 su jasno istaknute najzna- čajnije migracije, koje obuhvataju iseljavanje Nemaca posle Drugog svetskog rata 1944., zatim kolonizacija (1945-1948.) reemigracija jednog broja kolonista (1948-51.), useljavanje agranog stanovništva (1955-65.), dug period manje markatnih međurejonskih migracija od kojih je najveća bila iseljavanje radnika u inostranstvo od 1965. godine. Najznačajnije migracije koje su se odigrale u Vojvodini i Banatu kao njenom sastavnom delu obuhvataju: a) iseljavanje 77 Đurđev B, Demografska situacija u Vojvodini poslednje decenije 20. i početkom 21. veka, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, Novi Sad, 2004.

67

Nemaca posle Drugog svetskog rata 1944, b) kolonizaciju (1945-1948.) c) reemigracija jednog broja kolonista (1948-51.), d) useljavanje agranog stanovništva (1955-65.), e) dug period manjih međurejonskih migracija od kojih je najveća bila iseljavanje radnika u inostranstvo od 1965. godine. Migracije koje su se odigrale na prostoru naselja Ravni To- polovac u Banatu (u ispražnjenom selu Katarina) doseljavanjem stanovništva iz ratom razorenih i opustelih krajeva Bosne i Hercegovine) podudara se sa opisanim, odnosno ima odgo- varajuće brojne veličine za ovo naselje.

Sl.27 Franc Ferch- Banatski pejzaž

DRUGI DEO

68

ZAVIČAJNI PROSTOR HERCEGOVAČKIH KOLONISTA

69

A. HERCEGOVINA-ZEMLJA HERCEGA STJEPANA

a. Nastanak, razvoj i pad pod Turke

Osnivač Hercegovine je Stjepan Vukčić-Kosača. Stjepan78 je rođen 1404. godine od oca Vukče u selu Kosačama kod Goražda i nazvao se Vukčić-Kosača. Posle smrti Sandalja Hranića-Kosače (15. marta 1435.) njegove oblasti nasledio je njegov sinovac Stjepan. Stjepan Vukčić u oktombru 1448. godine proglašava se za hercega od sv. Save79. On je učvrstio svoju nezavisnost od bosanskog prestola kojim je vladao kralj Stjepan Tamaš (1443.-1461.). Reč herceg na nemačkom znači vojvoda, i prestavlja najveću vladarsku plemićku titulu. Od 1435. godine narod ga naziva hercegom Stjepanom, a zemlju kojom je vladao Hercegovina. U jednom ugovoru sa Dubrovnikom iz 1454. godine Stjepan Vukčić Kosača se naziva ''Božjom milošću herceg sv. Save, gospodar humski i primorski, knez drinski, veliki bosanski vojvoda''.80 Tada se prvi put pominje u pisanim spisima i ime Hercegovina. Oblast Hercegovina spojene su u dva maha. Humu i Neretvljanskoj oblasti pridružio je Stjepan Vukčić Trebinje sa okolinom i sve to nazvao Hercegovinom. Oblast kojom je vlado Stjepan Kosača obuhvatala je: Zahumlje, Makarsku Krajinu, Travuniju, severnu oblast Boke Kotorske sa gradovima Novim i Risnom i Polimlje sa mana- stirom Mileševo u kome je bila Episkopija. Težeći da iz Trebinja koje je oduzeo od Pavlovića zavlada i Konavlima ratovao je sa Dubrovnikom.81 78 St. Stanojlović u svojoj knjizi Istorija srpskog naroda, Beograd 1910, navodi ime Stevan,. 79 Istorija naroda Jugoslavije I, Zagreb, 1953. , Školska knjiga, Zagreb str. 555. 80 Pašić Ševko, Kako i kada je Hercegovina dobila ime, B i H - iseljenički almanah za 1973, NIP ''Oslobođenje'', Sarajevo str. 233.81 Slipičević Fuad, Istorija Naroda FNRJ, izdavač ''Veselin Masleša'' Sarajevo, 1959. str. 232.

70

Hercegovina je neko vrjeme prestavljala političko teritorijalnu celinu čije su granice pomerane. Herceg Stjepan je uspešno ratovao sa svim olkolnim zemljama: Mlecima, Dubrovnikom, Ugarima, despotom Đurćem Brankovićem, bosanskim kraljem Tomašom i Turcima. Njegova težnja da ekonomski ojača svoju zemlju naročito je zabrinjavala Dubrovčane i njihovu posredničku ulogu u trgovini. Došavši u sukob sa Dubrovčanima zabranjivao je trgovinu sa njiima i povećavao broj mesta gde se plaćala carina. Otvorio je novu solanu u Sutorini i nastojao da od Novog na ulazu u Boku osnuje grad koji će svojom manufakturom i trgovinom konkurisati Dubrovniku, podižući radionice za tkanine, magacine i pristanište. Otvoreni rat sa Dubrovnikom je izbio između 1451 - 1454. godine. Dubrovčani su dobili na svoju stranu bosanskog kralja Stefana Tomaša i despota Đurđa Brankovića. Branković je interveniso u Porti za Republiku a Tomaš pomogao vojskom. Zaključenjem mira 1454. godine između hercega Stjepana i Dubrovnika ostale su netaknute granice82. Turci su 1459. godine spalili manastir Mileševo, prodrli do dubrovačke granice i spalili celu oblast. Tada su stradali Tre- binje i Popovo polje, a narod bežao na dubrovačku teritoriju. Početkom 1463. godine iz Drinopolja je krenula ogromna turska vojska koju je vodio sultan Mehmed II Osvajač, osvajajući kraj za krajem, grad za gradom Bosne. Ključ je zadnji pao sa poslednjim bosanskim kraljem Stjepanom Tomaševićem. Februara iste 1463. godine u Hercegovinu je provalila turska vojska sa ciljem da na vlast postavi hercegovog sina Vladisava koji je bio u zavadi sa ocem i tražio polovinu zemlje na upravu. Posredstvom Dubrovnika došlo je do pomirenja između hercega Stjepana i sina Vladisava, koji je dobio četvrtinu očeve zemlje. Na povratku iz Bosne turska vojska pod komandom Mahmud paše Aranđelovića prošla je u junu 1463. godine kroz Nevesinje i zauzela znatan deo Hercegovine. Dubrovnik se pripremao za odbranu. Stonski knez je bio ovlašten da prima '' vlahe'' iz Popova polja za odbranu, a njihve porodice sklanja na ostrva. 82 Korać J. Vojislav, Trebinje, istorijski pregled, II, period od dolaska Turaka do 1878., drugi dio, Trebinje, 1971. str. 152.

71

Naišavši na jak otpor Hercegovaca zaustavljeno je tursko napredovanje. Posredstvom mlađeg hercegovog sina Stjepana u Carigradu je došlo do pogodbe i mira. Turcima je pripala gornja Hercegovina do Blagaja. U julu 1463. godine herceg je preuzeo akcije čišćenja zemlje i povratio ponovo Ljubuški i Ključ kod Gacka. U Petrovaradinu je 1463. godine sklopljen sporazum izme- đu Mađarske, Mlčana i hercega Stjepana protiv Turaka u Bosni. Mađarski kralj Matija Korvin je preko Ključa došao do Jajca i zauzeo ga potpomognut s juga vojskom hercegom Stjepanom i njegovih sinova. 1464. godine u očekivanju turskog napada na Hercegovinu, utvrđivao se i Dubrovnik, a narod iz Hercegovine se sklanja u Ston i ostrva. Turska ofanziva na Hercegovinu počela je u julu 1465. go-dine, pri čemu su Turske jedinice tada stigle do dubrovačkih granica. Mađari su zaposeli Počitelj i ostali u njemu do 1471. godine. Mlečani zauzimaju Primorje od Cetine do Neretve. Do kraja 1465. godine Turci su zauzeli Ljubomir, Popovo i Žuroviće. Još za života hercega Stjepana Turci su još zauzeli Samobor i Blagaj (ili Stjepan-grad) prestonicu Hercegovine. Mađarski kralj Matija Korvin postavio je svoju posadu u Počitelj na ušću Neretve i Novi (Herceg Novi) na ulazu u Boku Kototsku.83 Pod vlašću hercega Stjepana ostao je uzan pojas u Primorju sa Novim na ulazu u Boku Kotorsku. Herceg Stjepan umro je u Novom 22. maja 1466. godine. Ne zna se gde je sahranjen, a po legendi to je bila želja samog hercega Stjepana kako mu ''neprijatelji ne bi pretresali grob''.84

Hercega Stjepana nasledio je srednji sin Vlatko koji će od 1466. do 1482. godine vladati uzanim pojasom zemljišta od Boke do ušća Neretve, koji je odvajao Dubrovačku republiku od Turaka, sa utvrđenim gradovima Risnom i Novim. On je bio i poslednji vladar Hercegovine. Najstariji hercegov sin Vladisav pokušao se održati u južnom delu Hercegovine, ali posle sukoba sa bratom pređe u Slavoniju 83 Istorija naroda Jugoslavija I, Školska knjiga, Zagreb, 1959. str. 563.84 Pašić Šefko, Kako je i kada Hercegovina dobila ima, B i H, - iseljenički almanah za 1973. NIP ''Oslobođenje'' Sarajavo, str. 233.

72

na posede koje je dobio od ugarskog kralja Matije Korvina u Velikom kanalu i najviša zvanja. Umro je 1490. godine. Odmah posle hercegove smrti 1466. godine Turci su zauzeli Trebinje i Mičevac, a Mađari Drjevu. Turci 1468. godine zauzimaju Ključ, 1471. Vidoški (Stolac), a 1477. godine Klobuk smanjujući područje kojim je upravljao herceg Vlatko. Sinovi hercega Stjepana Vladisav i Vlatko imali su titule ''herceg od sv. Save''. Najmlađi hercegov sin Stjepan otišao je septembra 1474. godine na Portu i prešao na islam. Najmlađi sin Stjepan hercega Stjepana dobio je ime Ahmet Hercegović. On je vrlo brzo napredovao i dobio titulu paše, da bi 1496. godine postao veliki vezir i oženio se ćerkom sultana Bajazita II. Ovaj Hercegovac prvi je dospeo na visoki položaj u Osmanliskom Carstvu. Na njegovom dvoru govorilo se srpskim jezikom. U svojoj sviti postavio je Hercegovce, Dubrovčane, Crnogorce i Srbe.85

Ajaz-beg po ovlašćenju sultana Bajazita II krenuo je na osvajanje Novog poslednjeg slobodnog utvrđenog hercego- vačkog grada. U izveštaju Dubrovčanina Bore Lukačevića o padu Novog (Herceg Novog) u 1481. godini stoji: ''Herceg Vlatko braneći poslednji grad svoje otadžbine zadržao se u donjoj kuli pri moru zvanoj Tvrtkovom kulom. Branjena je i gornja kula u gornjem gradu. Ubrzo su im došle u pomoć galije s vojnicima iz Italije od Aragonskog kralja. Ovo ništa nije pomoglo pa ni intervencija Ahmeta Hercegovića koji se nalazio u Carigradu. 17. decembra od vojvode Vlatka, Turci su zauzeli donju kulu i kaštel. Gornju kulu u kojoj su ostali Ugri opsedalo je 2.000 Turaka. Ugarski kralj je poslao u pomoć još 1.000 vojnika. Međutim, 28. januara 1482. godine Ugri su predali svoju kulu i po dozvoli Ajaz-bega na tri lađe otputovali u Dubrovnik. Nakon predaje Novog herceg Vlatko je prebegao u Dubrovnik odakle je dobio utočište kod Mlečana i imanje na ostrvu Rabu, gde je i umro 1489. godgodine.''86 Predajom Novog Turcima od strane hercega Vlatka nestala je slobodna Hercegovina.

85 Mihić Ljubo, Turistički motivi i objekti Stoca i okoline, izdavač Skupština opštine Stolac, štampa NGTP ''Dom štampe'' , Zenica 1973. god. str. 157.86 Mihić dr Ljubo, Ljubinje sa okolinom, Ljubinje 1975. str. 107.

73

Gransir Pjer Ežen: Pogled na Herceg Novi na ulazu u Boku Kotorsku,

poslednji hercegovački grad koji je pao pod Turke

b. Stanovništvo i njegovo zanimanje

Stočarstvo je bilo glavno zanimanje stanovništva Herce govine. Popovo, Ljubinja itd. davalo je viškove za izvoz. Pored gajenja ovaca, koza i goveda gajile su se konji, mazge i magarci kao tovarna stoka radi kiriđžijanja. Robu su gonili trgovcima iz Durovnika i primorja po Travuniji, Raškoj, Zeti i Bosni. Kopneni dubrovački trgovački putevi su vodili preko herce- govačkih krajeva u unutrašnjost spajajući balkanske zemlje sa Jadranskim morem. Najvažniji je bio put preko Bileće za Foču, odatle jedan krak je išao na Drinu, a drugi produžavao preko Prijepolja za Toplicu, Niš, Sofiju i Carigrad. Drugi po važnosti bio je put preko Trebinja, Popova, Ljubinja, Stoca i preko Ivan planine ulazio je u Sarajevo i centralnu Bosnu. Do ušća Neretve stizalo se brodom preko Stona ili preko Popova polja. Na putevima su bile česte pljačke i ubistva. Sa iznajmljenim vlaškim87 konjima u manjim ili većim grupama kretali su se dubrovački karavani uglavnom danju uz naoružanu pratnju. Za prenos robe Dubrovčani su sklapali ugovore sa ''primiđurom'' 87 Vlasima su Dubrovčani nazivali Srbe stočare

74

čovekom iz okolnih brda koji je sa svojim ljudima garantovao prenos robe do cilja, preuzimao odgovornost da robu čuva i po cenu života brani, a štetu koja bi nastala nadoknadi. U Dubrovnik se izvozila stoka sir, meso, vunu, med, vosak, drvo za građu itd. a kupovala so, zanatski proizvodi i oružje. Vlastela je uvozila, tkanine, nakit, posuđe, začine, so itd. So je bila važan i monopolisan artikal. Iz Popova se izvozila daska za izradu buradi, vitko drvo za strele, rujevina koja se upotre- bljavala za bojenje kože u žuto i crno. Srbi-stočari ''vlasi'' ziveli su po katunima kojih je bilo oko 50 na Humu i Travuniji. Prema istraživanjima iz Dubrovačkih arhiva dr Ljubo Mihić88 navod sledeće ''vlaške'' katune koji su bili u neposrednom zaleđu Dubrovnika a bavili se kiridžijanjem: Džinovci, Mirilovići, Burmazi, Vlahovići, Bančići, Goduni, Predojevići, Pocrnje itd. To je bilo 70 setih godina 15 veka. Pre dolaska Turaka katuni su imali oko 20 kuća. Po Jereniču u Popovu je u 15 veku bilo još i prodje roblja.89

Osim stočarstva stanovništvo se bavilo i zemljoradnjom. Zemlja je bila u rukama feudalaca a obrađivao je seljak zavisan od vlastelina. Gajila se: pšenica, raž, ječam, ovas i proso. Obrada je vršena primitivnim oruđima ralom, srpom i kosom. Žito se mljelo se malim ručnim mlinovima (žrvnjima) ili mlinovima kojih je bilo izgrađenim na rekama. Seljaci su živeli u suho ozidanim kućama sa ognjištem pokrivenim slamom. Odevali li su se suknom zvanim raša koje su sami izrađivali. Vlastela je zidala kuće kamenom i malterom a odevala se čojom. Voda za piće dobivala se iz čatrnja. Zanatstvo je bilo slabije razvijeno. Bilo ga je po gradovima. Iz ovog perioda spominju se zanatlije: kovači, sedlari, krojači, klesari, zidari isl. Odlazili su u Dubrovnik na izučavanje zanata ljudi iz Popova, Ljubomira, Bileće, Nevesinja, Trebinja i dalje. U Dubrovniku je najviše bilo oružara iz Trebinja, zidara iz Popova i Ljubinja, zlatara iz Ljubomira. Popovci, Ljubinci i

88 Mihić dr Ljubo, Ljubinje i okolina, Ljubinje 1975.89 Filipović Milenko, Popovo u Hercegovini, Antropogeografski prikaz, Naučno društvo B i H,, djelo, knj. XV, Sarajevo, 1959. str 45.

75

Trebinjci su najbolji neimari i vrlo cenjeni. Oni su bili graditelji Dubrovnika.90 Sem ratova stanovništvo je stradalo od gladi i kuge. Zna se da su gladne godine harale: 1431., 1454., 1455., 1465. godina. Za vreme gladi jeo se žir, trava isl.. Kuga je harala 1437., 1440., 1456, 1457, 1459, 1464, 1465. godina i često u pojedinim mestima desetkovala stanovništvo. Kod Srba je bio zastupljen plemenskorodovski sistem. Ple- mići91 su bili župani, upravnici manastira, sudije, starešine pastirskih sela, vojvode i sl.. Uz župane pominju se i knezovi. Najviši vojni čin bio je vojvoda.

B. HERCEGOVINA POD OSMANISKOM VLAŠĆU

a. Državno uređenje Osmanlijske države

Turska država je bila feudalna despotovina sa staleškim uređenjem u kojoj se razvila jedinstvena vojna organizacija i za nju karakteristični feudalni odnosi sa Carigradom kao presto- nicom od 1453. gonine i sultanom na čelu. Opšte političko-upravne i vojne poslove obavljali su veliki veziri sa vezirima. Najvažnije odluke donošene su na sednicama Carskog divana. Centralni izvršni organi imali su kancelarije koje su vodile razne vrste deftera, propisa, katastra, popisivali prihoda itd. Prema odluci divana, davani su fermani (dokumenta), o imenovanju (berati), pravljeni ugovori i slično. Elajeti ili Beglerbezluci bili su veliki teritorijani osvojeni carski posedi na kojima su carskim beratom postavljani beglerbegovi. Oni su dobijali hasove (dobra) sa prihodom od 600.000 do 1.100000 akči92 prema rangu elajeta. Beglerbegovi imali su titulu paše, a kasnije vezira. Bili su upravnici poverenih im elajeta i 90 Korać J. Vojislav, Trebinje, Istorijski pregled I, Period do dolaska Turaka, Trebinje, 1966. str. 174.91 Tako je npr. poznata plemićka, vojvodska porodica u ovim krajevima bili su Hrabreni - Miloradovići.

92 Akča je turski carski srebreni novac

76

najviši vojni komandanti elajeta. Elajeti su deljeni na sandžake (livre) na čijem čelu su se nalazili sandžakbegovi koji su bili pod upravom beglerbega a on je svoje izveštaje podnosio Carskom Divanu. Svoje odluke Elajet je donosio bujurdijom (zapovesti), i imao svoj dvor sa dostojnicima i svojim divanom sa defterdarom, šefom finansija i drugu administraciju. Sandžaci su bili osnovne vojne i upravne jedinice. Sandžak begovi su nosili u početku titulu bega, postavljani su carskim beratom na predlog beglerbega i uživali hasove od preko 100.000 akči. Pored hasova ili plata imali su i dopunske prihode. Krajiški (pogranični) sandžak-begovi nisu zavisili od beglerbegova. Sandžaci su deljeni na nahije kojima su upra- vljale sandžakbegove vojvode. Od sredine 15. veka sandžaci se dele na vilajete (subašiluke kojima su odgovarale i teritorijano sudske jedinice kadiluci) a ovi na nahije. Spahije su imale pravo ubiranja dažbina i poraza na selu ali su njihova prava u upravljanju bila neznatna, te se na najnižoj granici turske samouprave selo javlja kao samoupravna teritorijalna organiacija organizovana kao nahiska ili deo nahiske. Glavnu vojnu snagu Osmanliske imperije činile su suvoze- mna vojska koja se sastojala iz centralne-carske garde, plaće- ničke i elajedske (provinciske) vojske, gde se posebno isticao korpus janičara koji se regrutovao među zarobljenicima i deča- cima i mladićima skupljenim devmširmom (dankom u krvi). Mesto im je bilo u centru ispred sultana kada je ovaj učestvovao u ratnom pohodu. Konjička garda popunjavana je od janičara i njihovih sinova. Najvažniju i najbrojniju vojsku činila je spahijska vojska koju su lično predvodile spahije, a broj vojnika, lakih konjanika bio je zakonski određivan prema veličini prihoda.93

Među posadama tvrđava i palanaka postojali su konjanici koji su posedovali timare umesto plata, pored konjanika i janičara u tvrđavama je postojala i laka pešadija, mertorosi plaćenička vojska, vojnički red popunjavan hrišćanima i zanatlije

93 Lene (posed) date spahijama delile su se na timare do 20.000 akči prihoda i zeamete preko 20000 akči prihoda. Veće lene preko 6000 akči delila je centralna vlast a manje beglerbezi.

77

potrebne za održavanje tvrđave (zidari, kovači, rezači kameni đuladi itd). Neki su služili za platu, a neki bili oslobođeni poreza. Tvrđavama i palankama su komandovali dizdari (kapetani). Postojao je i red vojnika konjušara nastao od vlaha vojnika i to dve vrste, carski i obični koji su se starali o konjma, kosili seno i pripremali hranu za konje, red sokolara isl. Održavanje saobraćanica bilo je značajno za tursku vlast. Za održavanje saobraćaja uspostavljane su mezilhane u kojima su menjani konji, hanovi i karavansaraji gde su mogli boraviti putnici, skeledžije, čuvari mostova itd. Svi hrišćani koji su imali vojničkih obaveza dobijali su i povlastice. Hrišćanske spahije i knezovi (seoske starešina) u rangu spahije dobijali su timare i feudalne prihode. Pokoreni nemuslimanski narodi plaćali su na ime carskog danka harač džizu (glavarinu) ili porez koji se plaćalo umesto harača. Prema staleško-klasnoj podeli podanici Osmanliske imperije delili su se na asker, vojničku klasu i raju-radnu snagu a postojale su i grupe koje se nisu mogle ubrajati u raju jer su bile oslobođene nekih rajinskih obaveza. Podela se nije u potpunosti poklapala sa verskom podelom ni u evropskom delu Turske jer je bilo i muslimanske raje, kao i hrišćana spahija i hrišćana koji su pripadali posadama tvrđava. U askere su spadali vojni i državni činovnici, kadije (sudije kojih je bilo četiri reda i morali su imati versko i pravno znanje), muderisi (profesori), neki verski službenici itd. Vrhovni vlasnik sve zemlje bio je sultan. Čiftluke i baštine na njoj držala je raja koja je imala obavezu da vlasnicima koje je sultan imenovao da njome upravljju i sultanu daju zakonom određene dažbine. Baština ili čiftluk bio je ograničen i iznosio je 70-80 dunuma (dunum 40 kvadratnih koraka) dobre zemlje, 100 dunuma srednje i 130-150 slabe zemlje. Osim zemlje koju su držali zavisni seljaci raja, bilo je hasa zemlje i hasa objekata (vinogradi, mlinovi, livade) koja je bila u ''posedu gospodara'' na kojoj je radila raja u napolicu ili je imala obavezu da kuluči određen broj dana na toj zemlji.

78

Turska administracija vršila je podelu naselja prema veličini i značaju na: selo, trg (bazar), varošicu (kasabu) i grad (šehir). Gradove je naseljavalo uglavnom većinski tursko stanovništvo. U gradu su postojli organi gradske lokalne upravne, službe i organi koji su kupili carske i sandžaške prihode od zanatstva i trgovine. U gradovima su bile i esnafske organizacije i organi koji su brinuli o redu i poretku na tržištu. Gradovi i kasabe su deljene na džemate ili opštine i mahale. Džemati su bili organizovani po veroispovesti a donekle i socijalnom položaju. Mahale su se organizovale oko bogomolja i po njima obično dobijali ime. Sve veće građevine i značajni društveni objekti džamije, medrese, hanovi, trgovine isl. smeštane su u centar-čaršiju a okolo su bile mahale sa manjim objektima.

b. Vremena Turske uprave u Hercegovini (1482-1850.)

Turci su u Hercegovinu došli kao osvajači, prestavnici drukči- je kulture, načina života i pogleda na svet. Oni su se oslanjali na vlastelu koja je ostala dajući joj dugo povoljne položaje. Zavodeći svoju vlast, Turci su dovodili svoje činovnike, posade i koloniste.94 U najstarijem turskom zakonu o stoča- rskim plemenima-vlasima iz 1469. godine kaže se: ''Od svake kuće neka daju jedan dukat, (filurija) dvije ovce, jednu sa jagnjetom i jednoga ovna. Dvadeset kuća je jedan katun. Od svakog katuna neka daju jedan šator, jedan sir, tri konopca i šest ulara, jednu mješinu masla i jednoga ovna. Od ostalih dažbina neka ništa ne daju. Na pet kuća jedan vojnik ide na vojni pohod.''95 Knezovi i primađuri su kao sredstvo saradnje prodiranja osmanliske uprave u društveno telo porobljenog naroda, naročito u prvo vreme prihvaćani od osvajača i uključivani u osmanski aparat na taj način što su dobijali povlastice. Knezovi i primađuru su postajali spahije i uživali timarske posede i kao takvi oslobađani poreza. Pomagali su poresku egzekuciju pri sakupljanju državnih prihoda, prenosili naredbe viših upravnih 94 Istorija naroda Jugoslavije, kniga II, ''Prosveta'' Beograd, 1960. str. .506.95 Korać J. Vojislav, Trebinje, Istorijski pregled I, Period do dolaska Turaka, Trebinje, 1966. str. 81.

79

organa, vršili policiske poslove, bili dužni da se lično uključuju u turske borbene jedinice itd. Za njih je kao i za ostale spahije važio postupak naimenovanja putem berata. Turci su u 15 veku iz Hercegovine i crnogorskih brda selili vlahe stočare u severnu Srbiju i to dva puta.96 I drugi talas iseljavanja nosio je knežinsku organizaciju, gde su postojali knezovi kao više starešine, a primuđuri (starešine sela) kao niže. Međutim već u 15 veku u organizaciji stočara javljaju se znaci raslojavanja te se dažbine katuna raspoređuju po kućama, a katuni kao formacija polako počinju da iščezavaju. Godine 1472. po fermanu sultana Mehmeda II, Hamza-beg je kupio ''vlaške momke'' za vojsku. Decu koju su kupili po Hercegovini odvodili su u Carigrad na školovanje za vojnu slu- žbu i prevodili je u islam. Turci su u Hercegovini od 1476. godine imali svoje vojvode ili subaše u Mostaru, Blagaju, Nevesinju, Trebinju, Cernici, Banjanima; dizdare u Počitelju i Ostrogu; kadije u Foči, Blagaju i Trebinju.97 U Hercegovačkom sandžaku čije je sedište bilo u Foči nije bilo mnogo islamiziranih seljaka, veći deo seljaka bili su pravoslavci. Na islam su najviše prelazili domaći feudalci i po koji vlaški starešina.98

Znatan broj ''vlaha'' postepeno je prelazio na zemljoradnju naseljavajući se stalno u selima i preuzimajući iste obaveze kao zemljoradnici. Prelaskom na zemljoradnju vlasi prestaju postepeno biti vezane samo za katun (džemat) nego počinju sebe uključivati u teritorijalni princip. U nahijama se javljaju knezovi kao starešine nahije. Međutim u osmoj deceniji 15. veka masa stočara se pove- ćala. Turci su tada sa vlaškim starešinama sklapali ugovore o naseljavanju pustih zemalja. Neposredni susedi Hercegovine su bili Dubrovačka i Mleta- čka republika. Dubrovnik je bio tada u dobrim odnosima sa

96 Isto97 Filipović Milenko, Popovo u Hercegovini, antropogeografski prikaz, Naučno društvo B i H, djelo, knj. XV, Sarajevo, 1959. str. 57.98 Istorija naroda Jugoslavije knjiga II Beograd 1960. str. 115.

80

Mletačkom republikom. Mlečani su 1480. godine zavladali celom dalmatinskom obalom izuzev Dubrovnika. Svoje odnose sa Turcima Dubrovčani su uredili tako da su im od 1481. godine na ime godišnjeg harača plaćali 12.500 dukata, a njihovi ljudi na turskoj teritoriji imali su zaštitu i različite povlastice. Dubrovnik se žitaricama tada snabdevao iz Popova polja u zamenu za so, koja je bila deficitarni artikal i tražen kod stočara. Seljaci su morali kulučili na opravci tvrđava i podizanju ča- rdaka, kula, palanki mostova itd. Vremenom harač se pove- ćavao, a haračjije su činili nasilja. Zbog nasilja i povećanog ha- rača mnogi su bježali u planinske zbegove, postajali hajduci i prelazili na mletačku i dubrovačku teritoriju. Nosioci otpora bili su u 16. veku brojni srpski seljaci i posebno vlasi.99

U borbama protiv Turaka otpor je davalo i pokoreno hrvatsko stanovništvo zajedno sa Srbima. Godine 1504. i 1505. bile su nerodne, te Turci zabrane izvoz žita. Skender-beg Ornosović je 1515. godine po nalogu iz Carigrada, pokupio oko 1000 dece za vojsku. Odveo ih u Sarajevo i preveo na islam. U 16. vjeku Turci su otimali i dubro- vačku decu i devojčice i prodavali ih kao roblje.100

Vlasi su dobijali povlastice u odnosu na zemljoradničku raju. U težnji da ne izgubi svoje povlastice vlaško stanovništvo se prihvatalo islama ili preseljavalo u pogranična područja u kojima povlastice nisu ukidane. Procesi raseljavanja vlaškog stanovništva iz Hercegovine nastavlja se u pravcu Bosne. U daljem osvajanju prema severu i severozapadu Turci naseljavaju osvojene teritorije srpskim življem iz Hercegovine i crnogorskih brda. Tako su slivovi reke Vrbasa, Sane i Une sa Uncem postaju pretežno srpski krajevi. Oni su tu kolonizovani kao vojnički element zadržavaju povlastice i manje plaćali dažbine nego vlaške grupe u unutrašnjosti bosanskog sandžaka. Pokoreno hercegovačko stanovništvo nije mirovalo niti se podvrgavalo novim gospodarima i njihovim nametima. Sandža- 99 Korać J.Vojislav, Trebinje, istorijski pregled II, period od dolaska Turaka pa do 1878. god. - prvi deo, Trebinje, 1971. str. 66.100 Isto

81

kbegovi preduzimaju mere da ga umire, i pohode upuštajući se u direktnu borbu sa buntovnim hercegovačkim i brtskim crnogorskim plemenima. Takve pohode su preduzimali Kasum-paša 1520. godine i Mehmed-beg Alibegović 1523. godine.101 Sedište hercegovačkog sandžaka bilo je u Foči, da bi 1522. godine prebačeno u Mostar. Izvršena su i teritorijalna pomeranja u hercegovačkom sandžaku. Formirani su novi kadiluci: Mostar, Cernica, Nevesinje, Pljevlja, kasnije Imotski, Gabela (Neretva) i Čajniče. Hercegovački prostor veoma često su pljačkali i uskoci. Godine 1537. mletački uskoci su se iskrcali kod Slanog i opljačkali Orahovo, a sledeće 1538. izvršili veliki napad na Popovo polje. Stanovništvo je stradalo od hajduka koji su bili u unutrašnjosti Turske i hajduka koji su bili u mletačkoj službi. Kratko posle Mohačke bitke Turci su doneli mere kojima su vlasi bili izjednačeni sa ostalom rajom. Te odredbe su važile za sve sandžake Bosne i Hercegovinu. To je uticalo da se Vlasi-stočari pomeraju prema zapadnim granicama i prelaze na mletačko i hrvatsko tle. Uz vlahe pristaju i zemljoradnici nezadovoljni turskim nametima. Hajdučija i jatakovanje uzimaju međutim sve više maha. Turci pojačavaju kontrole, uspostavljaju debricinske službe, dižu čardake i kule i organizuju potere za hajducima. Istovremeno i uskoci pojačavaju akcije, upadaju sve češće na tursko tle. Te- škom položaju seljaka doprinele su i nerodne godine. Naročito su bile teške 1538. i 1541. Sredinom 16. veka u Popovu polju razvila se proizvodnja i trgovina žitarica sa Dubrovnikom. Skupljanje dečaka za tursku vojsku i prevođenje na islam vršeno je i u zimu 1573.-1574. godine kao i sproleća 1579.. Ovakve akcije su ponavljane sve do 1656. godine kada je ova ustanova ukinuta.102

U 1582. godini raja (seljaci) su plaćali 50-70 akči harača, oko 40-60 akči izvanrednih kamata i 1 akču ovčarine na dvije ovce.101 Isti str. 28.

102 Isto str. 60.

82

Početkom 17. veka harač je podignut na 240 akči, izvanredni namet na 300 akči, a ovčarina na 1 akču za svaku ovcu. Glavarina koju su plaćali hrišćani povećana je pet puta, a izvanredni namet osam puta. Tokom 17. veka harač je bio po- većan čak na 700 do 800 akči.103

Veliki i nesnosivi nameti uslovili su odmetanja u planine i pojave hajdučije koje zahvata široka prostranstva Hercegovi- ne. Organizovane su još česte potere, uzimani članovi porodice kao taoci, ucjenjivani pojedinci. Narod je stvarao skloništa za odbranu. Naročiti zamah hajdučija je dobila u periodu Tursko-austrijskog rata 1593-1606. godine. Hajduci i uskoci i iz primo- rskih krajeva upadali su na tursku teritoriju ubijali i otimali sve. Srpska pravoslavna crkva igrala je značajnu ulogu kohezi- onog elementa srpskog naroda za vreme Turske vladavine.104 Manastir Tvrdoš sa sedištem episkopa imao je važno mesto za razvoj pokreta otpora. U pokretu turskom otporu bile su angažovane i crkvene starešine. U Tvrdošu je 1596. godine došlo do sastanka hercegovačkih glavara sa vladikom Visario- nom i dogovora o raznim akcijama otpora. Kandilski rat (1645-1669.), koji je vodio sultan Ibrahim I, u koji je Turska ušla sa otvorenom namerom da od mlečana uzme ostrvo Krit (Kandile) donosilo je na području Hercegovine mnogo nevolja. Krajevi bliže Dubrovniku, turskom savezniku bili su izloženi neprekidnim upadima Mlečana i hajduka koji su harali, plenili i odvodili roblje. Mlečani su težili da odseku Dubrovnik od svoje zaleđine. Akcije hajduka uglavnom su bile usmerene protiv Turaka i Dubrovnika. Pojave i česte epidemije kuge u 18. veku negativno su uticale na razvitak stanovništva i naselja, dovodeći često do etni- čkih promena zbog pomora velikog broja ljudi.

103 Isto str. str.79.104 Turci su prema toku svojih osvajanja u Evropi legalizovali Ohridsku erhiepiskopiju krajem 14. i početkom 15. veka, Carigradsku patrijaršiju 1453. godine. Srpska crkva posle pada Despotovine bila je pod juridikcijom Carigradske i Ohridske patrijaršije. Obnovljena je 1557. godine od strane Mehmed-paše Sokolovića. Pećka patrijašija gubila je samostalnost u dva maha, krajem treće decenije 16. veka i 1766. kad su je Turci konačno ukinuli. Crkva je imala svoju autonomiju i samostalnost u vršenju svojih poslova.

83

Mletačke vlasti rado su prihvatale izbjeglice iz Hercegovine. U Boki Kotorskoj koju su držali Mlečani bile su okupljane izbeglice iz Hercegovine i drugih krajeva pod Turcima i odatle su uz pomoć Mlečana u zasebnim hajdučkim odredima napadali Turke sve do Neretve. Predvodili su ih Bajo Nikolić-Pivljanin, Limo Barjaktar, Stevan Popović, vojvoda Lazarević i drugi. Sejdi Ahmed-paša krenuo je kroz Hercegovinu na Kotor radi uništenja hajdučkog uporišta i mletačke vlasti. Prolazeći kroz krajeve Hercegovine, ostavljao je za sobom pustoš, pljačkajući i ubijajući sve nemilice. Turski neuspeh pod Kotorom snažno je odjeknuo među crnogorskim i brtskim plemenima Crne Gore. Hercegovci i Brđani su se povezivali još više u napadima na Turke. Posledice kandilskog rata teško su se osećale u Herce- govini, tako da hajdučke operacije ništa nije moglo zaustaviti. Tako je npr. u januaru 1660. godine harambaša Stevo Popović u razmaku od nekoliko dana razbio u Popovu polju dva karavana sa robom. Jedan od njih je pripadao Grcima upućen u Dubrovnik, a drugi vlasništvo Dubrovčana upućen u Sarajevo. Oktobra 1660. godine hajduci su preko dubrovačke župe proterali roblje iz Trebilja, od kuća Avdibegovića i ostalih muslimana.105

Sličan punkt Boki Kotorskoj bio je i u kraju severno, u Da- lmaciji sa centrom u Zadru odakle su u akcije polazili senjski uskoci: Stojan Janković i Smiljanić Ilija.

105 Korać J.Vojislav, Trebinje, istorijski pregled II, period od dolaska Turaka pa do 1878. god. - prvi deo, Trebinje, 1971. str. 109.

84

Sl. 29- Radonić Novak: Bajo Pivljanin ubija Turčina

Poznati turski putopisac Evlija Čelebija sa svojih putovanjima kroz Hercegovinu 1664. godine dao je opise iz ovih krševitih hercegovačkih krajeva na granici i vetrometini u između Turaka i Mlečana. Nekoliko izvoda opisi iz njegovih putovanja po Hercegovini: ''Kasaba Nevesinje je pašin has u Hercegovačkom sandžaku. Njime upravlja vojvoda. To je kadiluk od 300 akči, ima 70 sela. Kasaba ima šest mahala. Dvije su hriščanske. Ima 130 kamenom pločom pokrivenih i tvrdo zidanih kuća. Uvjek vodi borbu s uskocima od Primorja, Ljubuškog i Kotara. Na sve četiri strane varoši napravili su na osam mjesta do neba visoke kule na po četiri skele. U njemu svaku noć drže stražu po šest naoružanih momaka i tako čuvaju i štite varoš''.106 106 Čelebija Evlija,: Putopisi, Odlomci o jugoslovenskim zemljama, ''Veselin Masleša'', Sarajevo, 1973. str. 417.

85

''Podnosili smo muke i teškoće dok smo prešli planinu Dabar, spuštili se niz strminu u selo Dabar. Na malom polju leži zaselak od 15 kamenih pločom pokrivenih kuća, s vinogradima i baštama. To je muslimansko selo s malom džamijom. Zbog straha od neprijatelja stanovnici ovog sela svaku noć noćevaju po šumama. Krenuli smo dalje na zapadnu stranu niz Dabarsko polje i došli smo u kasabu Do. To je bila kažu divna kasaba u jednoj dolini, s vinogradima i baštama, sjednom lepom džami- jom, dva mesdžida, tekijom, malim kupatilom, svratištem i petnaestak kuća. Njene građevine su sagrađene od tvrdog materijala. Ovde se prije našeg dolaska odigrala velika bitka s uskocima. Zarobljeno je mnogo muslimana, pa se po tom sve stanovništvo razbežalo u planine i teško pristupačne kose. U vinogradima i baštama ležalo je po zemlji, sočno voće napu- šteno i gazilo se. Kad sam video da u ovoj kasabi nema žive duše i da su svi ljudi pobjegli, pobjegli smo takođe i mi. Iz kasabe Doli išli smo u zapadnom pravcu i za tri sata prešli smo i ovu dolinu i došli u kasabu Stolac. Kasaba Stolac je sedište kadiluka i pašin vojvojdluk u Hercegovačkom sandžaku. Sa sve četiri strane opkoljena kršem. To je lepa kasabica; ima džamiju, tri mesdžida, pola javno kupatilo, han, dvadeset dućana, i oko 280 pločom pokrivenih kuća, koje imaju bašte, vinograde i svoje vode. Zbog straha od neprijatelja sve kuće zidane su od tvrdog materijala, a neke imaju i četvorougaone kule s gvozdenim vratima. Narod nosi kalpake. Govore bosanski. To su pravi ratnici. Na dan prije nego sam ja, siromah, stigao u ovu varoš, došlo je oko 5000 kotorskih nevernika, koji su u ovoj varoši zarobili mnoge muslimane, oteli mnogo blaga i tu i tamo zapalili neke kuće. Narod se zatvorio u kule i nas su sve smestili u jednu kulu. U to stiže vjest da je u poteri za zarobljenicima, pohvatanim u ovom gradu, pošao Suhrab Mehmed-paša. A kad je došla vjest da ih je stigao u času kada je neprijatelj sa plenom ulazio u Kotor i da je izbavljeno 300 zarobljenika i mnogo opljačkanog blaga, Stočanima je laknulo. Te noći bili smo i mi kao bez duše; uopšte nismo imali sna. Sutrada, ranim jutrom, uzeli smo iz ove varoši još 40 momaka za pratnju te, ne puštajući ni onih 50 naših hrabrih drugova koji su nas pratili, krenuli smo niz put preko krša

86

i kamena, opasnim i nesigurnim putem prema jugoistoku. Idući 8 sati i podnoseći muke i nevolje, došli smo u kasabu Ljubinje. Kasaba Ljubinje je vojvodluk u Hercegovačkom sandžaku. To je častan kadiluk od 150 akči. Ima spahijskog ćehaju, janičarskog serdara i tržnog nadzornika, ćetiba. Varoš leži u jednoj pro- stranoj zelenilom obrasloj i plodnoj uvali. Ima dvije vinogradima i baštama okružene mahale s dvije stotine tvrdo zidanih kuća, prizemnih i na sprat. Svi su ti dvori pokriveni kamenim pločama i nalaze se u dobrom stanju, svaka pojedinačna kuća ima puška- rnicu kao tvrđava. Tu postoje dvije muslimanske bogomolje. Ima i jedan Hadži Ahmed-agin me- sdžid, jedna osnovna škola, dvije tekije, zračno javno kutilo, jedno veliko i impozantno svratište (han) i desetak prikladnih i skromnih dućana.''107

Kandilski rat se završio 1669. godine, kada su Turci osvojili Kandiju (Krit) i došlo do sklapanja mira između Turaka i Mleta- čke republike. Međutim na hercegovčkom području nije bilo mira, stanovništvo je stradalo od Turaka, zbog hajduka iz Tu- ske i hajduka koji su bili u službi Mletaške Republike. Manastir Tvrdoš igrao je vidnu ulogu u organizaciji otpora i borbi protiv Turaka, posebno u diplomatskim akcijama sa pa- pom za pomoć ustanicima u oružju. Imao je oko 30 kaluđera i velike prihode od imanja. U njemu su se okupljali ljudi koji su bili spremni za borbu i otpor protiv Turaka. Manastir je nosio veliki ugled u srpskom narodu. Među crkvenim dostojnicima koji su se isticali u akcijama turskom otporu vidno mesto zauzima vladika (1639-1671.) Vasilije Ostroški108. Vasilije Ostroški rođen je 1615. godine u Popovu polju, najverovatnije u Mrkonjićima, od oca Petra Burkovića i majke Ane. Kad je rođen dobio je ime Stojan. Školu je učio u manastiru Zavala, kod strica, kaluđera Serafima. Za kaluđerio se u Tvrdošu. Bio je prvo kaluđer u ovom, pa onda u Cetinjskom manastiru. Zbog sukoba sa Turcima bežao je na Svetu goru. Kao mitropolit išao je u Peć. U Tvrdošu je bio arhi- mandit ali je postao vladika 1639. godine. Putovao je u Rusiju. Patrijarh Gavrilo mu je 1651. godine dao Nikšićku eparhiju sa

107 Korać J.Vojislav, Trebinje, istorijski pregled II, period od dolaska Turaka pa do 1878. god. - prvi deo, Trebinje, 1971. str. 420.108 Srpska pravoslavna crkva u R. Topolovcu posvećena je Vasiliju Ostroškom.

87

Moračom. Umro je 1671. godine.109 Srpsка prаvоslavna crkva slavi ga kao sveca 12. маја. Kosti mu počivaju u manastiru Ostrogu u Crnoj Gori.

Sl.30- Manastir Tvrdoš

Morejski rat. Godine 1684. obrazovana je Sveta liga u koju su ušle Austrija, Poljska i Mletačka Republika, 5. marta saveznici su napali Tursku. Za vreme Velikog turskomletačkog ili morejskog rata koji je tajao od 1684. do 1699. godine hercegovački krajevi su izloženi velikim ratnim razaranjima i pustošenjima. Mlečani i hajduci su napali turska područja severno od Dubrovnika i nastojale da ga opkole i zauzmu zaleđe i okolinu grada. Borbe su se vodile po Hercegovini i Boki Kotorskoj od kojih su se obnovila stradanja ovih krajeva. Hajduci i uskoci nisu mirovali. Tako je npr. Bajo Pivljanin sa tri harambaše u Zupcima

109 Korać J. Vojislav, Isto. str. 145.

zarobio karavan od 130 konja pšenice. Stojan Janković je pro- diro sa senjskim uskocima do Mostara. Dubrovčani su se zalagali da za sebe pridobiju stanovnike Popova polja, Trebinja i Crnogorskih brda. Tražili su i naklonost austriskog cara za borbu protiv Turaka. U februaru 1667. godine snažan zemljotres porušio je Dubro- vnik. U Tvrdošu u prisustvu vladike Savatija Ljubibratića koji je tada bio na čelu manastira, polagane su zakletve za borbu protiv Turaka. Saznavši za veze između kaluđera iz manastira Tvrdo- ša i Mlečana, Turci su ga novembra 1693. godine zauzeli i pretvorili u tvrđavu. Vladika Savatije sa 35 kaluđera prešao je u manastir Savinu u Herceg Novi, dok su ostali kaluđeri prešli u manastir Duži i stavili se pod mletačku zaštitu. Manastir Duži će u daljem periodu preuzeti značajnu uporišnu tačku u borbi protiv turskih osvajača. U narednom periodu Hercegovina je poprište bitaka između Turaka i Mlečana, tako da su teritorije oko Dubrovačke Repu- blike i u unutrašnjosti kopna od Sitnice do Veleža prelazile iz ruke u ruku. Dubrovnik se nalazio u teškom položaju zbog ugro- ženosti trgovine. Mirovnim pregovorima u Karlovcu 1698. godine, Mlečani su morali da napušte celu Hercegovinu. Zadržali su samo Herceg Novi, Neum i Gabelu. Turci su osim Sutorine dobili izlaz na more kod Kleka. Neprestane borbe vođene godinama bile su rušilačke i smrtonosne za Hercegovinu. Turci su za svoju odbranu u ovim pograničnnim prostoru, gradili kule i čardake postavljali nove posada i organizovali potera za hajducima. Prišli se i izgradnji novih tvrđava, gradova i palanki. Godine 1706. građena je tvrđavu Ban-vir u Trebinju. Redžep-paša Šeić 1702. godine dobio je nalog iz Carigrada da učini sve što je potrebno i zavede red u Hercegovini i odmetnutim brdskim plemenima i da obezbedi nesmetano uvođenje turske vlasti. Saznavši za ovo došlo je do sastanka hercegovačkih i crnogorskih glavara. Sastanak je održan u Drobnjacima. Na sastanku u Drobnjacima, glavari Drobnjaka, Nikšića, Trebinja,

89

Pivljana, Popovaca, Rudinjana, Ljubinjaca, Riđana i Rovčana zaključili su da se nastavi sa otporom Turcima i ubije Redžep-

Sl.31- Paja Jovanović: Otac uči sina mačevanju

paša. Redžep-pašu su ubili Drobnjaci u leto 1703. godine kad je prolazio sa manjim brojem zaštitnika kroz ovaj kraj. Neprestane borbe hercegovakih plemena dovodile su do te- ških i krvavih odmazdi Turaka nad stanovništvom ovih krajeva. Od malena se moralo učiti ratovanju. Ratovi Rusije i Turaka. Kada je 1710. godine Rusija ušla u rat sa Turcima, car Perar Veliki (1689-1725.) uputio je proglas Crnoj Gori i Hercegovini da se digne na utanak. Crnogorski vladika Danilo (1700-1735.) i pukovnik Mihailo Miloradović uspeli su da veoma brzo organizuju i dignu crnogorska brdska i hercegovačka plemena. Ustanak je izbio 28. juna 1711. godine. Posle ruskog poraza na reci Prutu, Petar Veliki je morao da potpiše nepovoljan mir. Turci su po svaku cenu rešili da likvidiraju ustanike i kazne

90

Crnu Goru. Turska vojska pod komandom bosanskog vezira Ahmed-paše sa oko 20.000 vojnika krenula je od Gacka prema Nikšiću. Pokušaji Crnogoraca da zaustave ovaj pohod nije uspevao. U međuvremenu, novembra meseca došlo do je do novog rata između Rusije i Turska. Oživele su ustaničke akcije na sve strane Hercegovine. Obnavljanje saveza Austrije i Mlečana izvršeno je u martu 1716. godine. Regularna Austrijska i Mletačka vojska pojavila se u Konavlima. U rukama Mlečana našli su se Popovo polje i okolina Trebinja. Priključuju im se i hajduci. Zajednička austro-mletačko-hajdučka vojska jačine 7000 boraca našla se pod zidinama Trebinja, ali ga nije zauzela. Hajdučke akcije su za Tursku pestavljale nepremostie prepreke. Požarevačkim mirom 21. juna 1718. Turcima su vraćene sve teritorije, tako je Dubrovnik ostao zaokružene turskom teritorijom. Hercegovina je imala značajan istureni položaj prema Mle- cima posebno Trebinje, Popovo pole i Ljubinje, te su Turci na ovom području izgradili snažan odbrambeni sistem da bi se odupirali austrijsko-mletačkim pretnjama i hercegovačko-crnogorskim plemenima. Kapetanije koje su osnovane imale su zadatak da danju i noću čuvaju granicu od neprijatelja i puteve od hajduka. Kapetanije su osnovane u Gabeli, Novom, Trebinju, Imotskom itd. Čitavo područje Hercegovačkog sandžaka, uskoro je bilo obezbeđeno od napada sa svih strana kapetanijama. Krajiški karakter Hercegovine odrazio se na vojnu organizaciju. Centralno mesto je pripalo spahijskoj konjici. U kapetanijama je bilo raznih rodova vojske. Služba u vojsci je bila nasledna i prelazila sa oca na sina. Kapetanije su imale tri vrste utvrda: gradove, kule i čardake. Kuga je harala Stocem i Ljubinjem 1731 godine. Novi Rrusko-turski rat počeo je 1735. godine. Iako su se Mle- čani držali neutralno omogućavali su sklanjanje izbeglica i akcije hajduka sa svoje teritorije. Krajem novemra 1735. jaka turska vojska pod komandom Osman-paše sa 40.000 vojnika krenula je na Crnu Goru. Turska

91

vojska je prodrla do Čeva. Dalje operacije obustavljene su zbog izuzetno jakih kiša. Ekonomska situacija širokih slojeva naroda bila je izuzetno teška. Ubiranje poreza podjednako je pogađalo kako pra- voslavnu, katoličku tako i muslimansku raju. Narod je jedini izlaz nalazile u bunama i odmetanju. Napoleon je 1797. godine sa francuskom vojskom zauzeo Veneciju i likvidirao Mletačku Republiku. Mirom u Požunu (Bratislava) 1805. godine sklopljenim između Francuza sa jedne strane, Austrije i Rusije sa druge strane Boka i Dalmacija pripale su Francuskoj. Austrija je morala da napušti Dalmaciju, međutim, austrijski komandant u Kotoru predao je Boku Kotorsku Rusiji umesto Francuskoj. Ruska flota februara 1806. godine stigla je u Boku. Rusko-crnogorska vojska zaratila je protiv Francuza oko Dubrovnika. Rusko-francuski mir potpisan je u Tuluzu po kome su se Rusi povukli iz Boke Kotorske i predali je Francuzima. Poslanicom maršala Marmona, koja je pročitana 31. januara 1808. godine na sednici Senata, prestala je da postoji Dubro- vačka Republika. Ona je pripojena provinciji Dalmacija. Time je završena vekovna samostalnost hercegovačkog suseda koji je imao značajnu ekonomsku ulogu za stanovništvo Hercegovine. Dalmacija i jadranska obala padom Napoleona pripali su Au- striji. Sultan Mehmed II, 1826. godine doneo je odluku o ukidnju janičarske vojske i posle toga silom ugušuje njihovu pobunu u Carigradu i sprovodi reforme. Domaći feudalci u Bosni, kapetani i ajani nisu prihvatali reforme. Za vođu pokreta protiv reformi izabran je u bosanskom pašaluku Husein-kapetan Gradaščević. Hercegovački feudalci Ali-paša Rizvanbegović i Smil-aga Če- ngić ne želeći da se podvrgnu bosanskom vođi nisu se pridružili pokretu nego prihvate reforme. Tada nastaju međuturski unu- trašnji sukobi u Bosni i Hercegovin koji su imali karakter pravih malih ratova. Kako je na kraju otpor bosanskih feudalaca upo- trbom carske vojske bio skršen, Hercegovina je odvojena od Bosanskog pašaluka u samostalan pašaluk a na njeno čelo sultan postavlja Ali-paša Rizvanbegovića Stočanina.

92

Ali-paša je dobio na upravljanje: Prijepolje, Pljevlju, Čajniče, Foču, Nikšić, Nevesinje, Trebinje, Ljubinje, Gacko, Stolac, Ga- belu, Počitelj, Ljubuški, Blagaj, Mostar, Konjic, Duvno, i Glamoč, nahije: Grahovo, Pivu, Drobnjake i Imotski. Mostar je bilo vezi- rovo sedište. Radi ugušenja pobuna Ali-paša je delio nagrade za crnogorske i uskočke glave kojima je kitio mostarsku tvrđavu. Ovom poslu su se predavali i muslimani i hrišćani, često donoseći glave nevinih ljudi. Čobani su otkopavali mrtve, skidali im glave i nosili ih veziru u Mostar za koje bi dobivali po 20 dukata. Grahovo se bilo odmetnulo, nije davalo harač i postalo zborno mesto hercegovačkih hajduških četa. Stoga je Ali-paša sa 2.000 vojnika krenuo ka crnogorskoj granici, jula meseca 1836. godine. U avgustu 1836. godine došlo je do bitke između grahovljana i Smail-age Čengića koji je odneo pobedu i bio imenovan od sultana za pašu. U ovoj bitci poginulo je devet Petrovića, brat Joko i osam rođaka vladike Petra II Petrovića Njegoša. Na sastanku u Dubrovniku 24. septembra 1842. godine po-bratimili su se do tada dva ljuta neprijatelja Ali-paša i Petar Petrović Njegoš. Veruje se da su tada sklopili tajni savez protiv Porte. Ali-paša se hteo osloboditi Portinog vrhovnog gospo- darstva.110 Sastanak je održan radi rešavanja pograničnih pitanja izmeđo Crne Gore i Hercegovine. Naime, spor oko teritorija Nikšićke župe i Grahova sa svojim selima između Crne Gore i hercegovačkih turskih vlasti činili su da crnogorsko-turske suprotnosti budu nepremostive. Kadgod je izgledalo da je jedan problem iz hjihovih nerešenih međuodnosa bio prividan kraju, iskrsao bi drugi, ili bi se čak, prvi javio u još većoj zaoštrenosti. Uzroka za to bilo je uvek: nekad su to bile turske teritorijalne pretenzije na Crnu Goru, nekad turski upadi u crnogorska sela; Crnogorci su upadali na tursko zemljište da bi zaštitili brdska plemena, a kadkad radi pljačke i osvete za turska nedela prema hrišćanima. Glavni pak uzrok uvek je bio pokušaj Crnogoraca da zaštite pogranične hrišćane od turskih zuluma i eksploatacije. Tako su na početku 1840. godine ležala tri

110 Mihić dr Ljubo, Ljubinje sa okolinom, Ljubinje 1975. str.294.

93

problema kao nerešena: Grahovo, ubistvo Smail-age Čengića i uskočko pitanje.111 Sa znanjem i pristankom vladike po dogovoru, dobrnjački knez Novica Cerović trebalo je da ubije Smail-agu uz pomoć Moračana i Uskoka. 23. septembra Smail-aga je prepadom bio ubijen kao i još nekoliko turaka (spominje se da ih je bilo četrnaest). Ubistvo Smailagino pripomoglo je oko 300 Crnogoraca.112

Sl.32- Cerović Novica

Drugog oktobra 1840. godine kad je Smail-aga došao da kupi hrač na Drobnjacima utaborio se na Mljetičku. Crnogorci navale noću i u tom boju pogine Smail-aga. Za smrt Smail-age Čengića prema nekim istorijski izvorima zaslužan je i Ali-paša jer se hteo osloboditi značajnog protivnika za vlast nad Hercegovinom. U Hercegovini je živelo 1847. godine po Franu Ivanu Juki- ću113 289.860 stanovnika, od toga:

111 Vladimir Stojančević, Južnoslovenski narodi u osmanskom carstvu od Jedrenskog mira 1829. do pariskog kongresa 1856. godine, Beograd, 1971, str. 185.112 Postoji više rasprava o pogibiji Smail-age Čengića113 Ivan Frano Jukić, Putopisi i istoriski-etnografski radovi, 384.

94

muslimana 68.000 (ili 23,46%) pravoslavnih 180.000 (ili 62,10%) katolika 41.860 (ili 14,44%) Uticaj Crne Gore na događaje u Hercegovini bio je snažan još od vladike knjaza Danila i neprestalno je prisutan.Crna Gora je bila sklonište za hercegovačke izbeglice i glavare, podsticala i pomagla njihovu neprestalnu borbu protiv Turaka. Izvestan ekonomski napredak u Hercegovini ostvarivan je prema Ljubi Mihiću114 za vreme vladavine Ali-paše Rizvanbe- govića. Otimao je zemlju od nerodice i uvodio nove kulture. Izvršio je meliorizaciju močvarnog Trebižatskog polja. Delio je zemlju zemljoradnicima koji su je radili stim da mu daju trećinu. U Valjaricama, Ljubuškom i Studeničkom polju, Jasenici i Vidu uveo je sijanje pirinča. Sadio je duvan, krompir i kukuruz. Podizao maslinjake na Papratima kod Stoca i Buni kod Mostara. Sadio je dudove za uzgoj svilene bube i podigao bubarnicu na Buni. Unapređivao je vinogradarstvo dovođenjem ljudi iz Dalma- cije da uče domaće stanovništvo kako se gaji vinova loza i masline. Razvijao je stočarstvo uvođenjem novih boljih rasa stoke i pčelarstvo. Nagrađivao je seljake koji su postizali bolje uspehe. Sklapio je ugovore sa bečkim kapitalistima za izgradnju pilane i iskorištavanje hercegovačke šume. U građevinarstvu je izgradio mnoge objekte, podigao mostove na Buni i Trebižatu, pravio puteve u Mostaru i na Buni i gradio saraje. Od njega je potekla lozinka: ''Nek se grad gradi i vinograd sadi, nek čekić kuca ili puška puca.''115

U Hercegovini je 1842. godine bilo 12 pravoslavnih manastira i tri ''učilišta'' za decu. U manastiru Foči i Teslidži (Pljevlja) učilo se čitati i pisati. U školu u Mostaru išlo je 50 dece hri- šćanske i 40 katoličke vere. Godine 1850. bilo je u Mostaru u školi 160 učenika koje je učio Jovan Miličević. Pored tekije u Mo- staru izgradio je džamiju na Buni. Podigao je medresa u Foči, koja predstavlja neku vrstu srednje škole.116

114 LJ. Mihić, navedeno delo115 Isto, str. 295.116 Ćurić Hajrudin, Ali-paša Rizvanbegović,-Stočević hercegovački vezir, Idanje Čupićeve zadužbine, knjiga 46, Beograd, 1937. str. 201-296.

95

c. Ustanak Luke Vukalovića

Da potpuno sprovede reforme u Bosni i Hercegovini upućen je Omer-paša Latas sa 11 bataljona pešadije po 750 vojnika, jednom baterijom artiljerije i nešto konjice. Naredio je da se pri- kuplja oružje od stanovništva. Ta naredba izazivala je otpor kod naroda. Kod crkve Petkovice na Zupcima, Zupčani su odbili da predaju oružje. Iz Herceg Novog je tada stigao Luka Vuka-

lović117, plemenski kapetan i organizovao pripreme za ustanak. U jesen 1852. godine došlo je do prvih sukoba carskih jedinica i ustanika. Turci su pustošili Drobnjak. Ustanak je obuhvatio Zupce, Kruševicu, Korjeniće i Su- torinu. Proširio se u proleće 1853. godinena celu Hercegovinu. Po- bune su trajale preko 10 godina. U proleće 1854. godine oživeli su upadi crnogoraca na turska sela oko Gacka i Nikšića. Omer-paša po naredbi iz Carigrada udario je na Crnu Goru. Crna Gora uspela je da sespase zahvaljujući inte-

Sl. 33- Luka Vukalovićrvenciji Austrije na Portu, preduzete da ne bi intervenisala Ru- sija. Turci su pod pritiskom velikih sila pokušali da zakonskim putem poboljšaju položaj hrićana, tako da su 1854. godine izdali ferman kojim je srpska raja pred sudom izjednačena sa muslimanima, ali se ti zakoni nisu poštovali, tako da je u jesen 1857. godine ustanak ponovo dobio u zamahu. Knez Danilo je radio da umiri ustanike, ali kad su u januaru 1858. godine Turci napali na Hercegovinu, Crnogorci su im pritekli u pomoć i na Grahovcu na Spasov dan potuku Turke do nogu. Posle te pobede Crna Gori je pripojeno Grahovo. Crno- gorske družine napadale su na pogranične krajeve prodirale do

117 Luka Vukalović, rođen je u selu Bogojević u Zupcima

96

Nikšića, Gacka i Trebinja pljačkale i ubijale Turke. U januaru je došlo do sukoba pograninišnih crnogorskih plemena oko Nikši- ća. Novica Cerović je prodro do Foče, a pogranične borbe zahvatile su celo područje između Turske i Crne Gore. Uspostavljeno je rovito primirje. Kako se Turci nisu držali obećanja o reformama, Luka Vukalović u februaru 1861. godine ponovo je podigao Hercegovce i u više bitaka u proleće 1862. godi ne razbijo Turke koji su bili krenuli na Crnu Goru. U avgustu iste godine Turci su sklopili mir sa Crnom Gorom i primirje sa Lukom Vukalovićem. Luka Vukalović napustio je ubrzo Hercegovinu pod priti -skom iz Crne Gore, jer su mu Crnogorci i Turci počeli raditi o glavi. Sklonio se u Rusiju gde je umro u Soltakićima kod Odese 19. jula 1873. godine. Na čelo Turske uprave u Bosni i Hercegovini sredinom 1874. godine došao je Ibrahim Dervić-paša. Narod u Hercegovini podnosilo je težak i mučan život. Po- red turskog carskog harača ogroman teret prestavljao je novčani i naturalni iznos zvani han agama i begovima. Mirija se kupila dva puta godišnje. Na svaku ovcu po dva groša, a na vola i kra- vu četiri groša. To je lišavalo seljaka od svih plodova svoga rada i dovodilo ga do potpunog siromaštva. Seljaštvo u Hercegovini trpljelo je nejednakost pred zakonom i bilo izloženo svako- vrsnom nasilju i tamnčenju. ''Što ne pogine od puške i sablje to pogine od globe i otimačine, ili ugine od bruke i sramote. Što se muško zove, to se na jataganu ubija; što se žensko zove, žena, kći dete, to se sramoti i beščasti. Narod se tako obori do skota i ogoli do gole duše. Raja je pregla da se bije dok jedan teče''118

118adoRadoičić S. Mirko, Hercegovina i Crna Gora 1875-1878. Nevesinje 1966. str 22.

97

Sl.34- Žane F.: Porodice hercegovačkih ustanika povlače se ispred

Turaka i sklanjaju se u Crnu Goru

U drugoj polovini 1874. godine Grahovo i Cetinje izgledali su kao neki hercegovački logor. Veliki broj seljaka iz okolone Ljubi- nja, Stoca, Ravnog, Gabele, Nevesinja, koji je od starina održa- vao dobre veze sa Dalmacijom, bez teškoća od Austije prelazio je i sklanjao se u Dalmaciju. Jedan broj glavara sklanjao se u Srbiju i bio je kao faktor srpske politike na događaje u Hercego- vini.

98

d. ''Nevesinjska puška''

Na Krekovima kod Nevesinju 27 juna (po starom kalendaru) 1875. godine pukla je prva ustanička puška ostroguša i označila novi ustanak naroda Hercegovine za slobodu. U Hercegovini od svih ustanaka koji su se dizali najveći značaj ima ''Nevesinjska puška''. U klancu Mrakovac kod sela Krekovi došlo je do bitke koja je bila početak ustanka, koji je zahvatio celu Hercegovinu i Bosnu, i odjeknuo širom Turske, Crne Gore, Austrije, Srbije i Rusije. U toku ustanka učestvovali su zajednički Srbi, Crnogorci i Hrvati. Početak ustanka i njegova silina iznenađivali su sve. Bunio se narod po celoj Hercegovini: Nevesinju, Stocu, Popova polja, Bileće, Lukavca itd. Ustanici su prekinuli saobra- ćaj od Mostara prema Trebinju, Stocu, Gacku i Nikšiću. Pokret u Nevesinju koji je zapalio celu Hercegovinu proširio se na Bosnu. Već prvih dana ustanka održavani su skupovi seoskih glavara. Kod Manastira Zavale bili prisutni zajedno srpski i hrvatski prvaci. Na ovom skupu izabran je don Ivan Musić za vođu ustanka ovog kraja. On je dao zakletvu i proglašen za vojvodu. Evropska štampa pratila je događaje i pisala o ustanku. Novosadska ''Zastava'' o stanju oko Trebinja pisala je: ''Turcima je lojdovim parobrodima iz Carigrada došlo 450 konja opreme i hrane koju ne mogu doneti u Trebinje, zato navaljuju potisnuti ustanike. Očekujemo još Zupce, Kruševcu i Sutorinu, pa ćemo i mi pokušati juriš na Trebinje, prije nego Turcima stigne asker u pomoć.''119 Stanovništvo iz Hrasna, Popova polja, sela oko Ljubinja bežalo je i sklanjalo se u Primorje od Stona do Dubro- vnika koje je bilo pod Austro-Ugarskom upraom. U Kleku su Tu- rci izlazili na more i imali svoje posade. Ustanički odredi oformiljivali su se po plemenima. Veća ple-mena davala su odred, a manja su se udruživala. Odredom je komandovao vojvoda i u njemu je bilo od 300 do 1200 ljudi, bili su mu potčinjena dva komandira, a ovima opet po jedan po- tkomandir. Niži od komandira bili su kapetani pa desetari.119 ''Zastava'' Izveštaj sa hercegovačkog bojišta 25. jul 1875. .godina

99

Mihajilo Mića lLjubibra- tić, koji je imao zasluge u Vukalovićevom ustanku i kasnije kao organizator ustanka u inostranstvu, iz emi- graciji u Beoradu vratio se zajedno sa Aleksom Jokši- ćem u Hercegovinu. Organi- zovao je održavanje sastanak u Vranjskim u kući Sime Baćevića sa najpoznatijim glavarima iz Gacka, Nevesi- nja, Pive i Rudina 27. jula 1875. godine. Sa stak u Vra- njskoj imao je veliki značaj. Na njemu se ''raspravljalo ''

Sl.35- Mića Ljubibratić o stavu ustanika prema stranoj diplomatiji, o stavu Crne Gore i Srbije; o ustanku; izboru glavnog komandanta ustaničke vojske, o nabavci oružja i municuje, o problemu bolje organizacije ustanka i izradi neke vrste ratnog plana, kao i mogućnosti obrazovanja jedne vrste privremene vlade. Knjaz Nikola je povratak Ljubibratića protumačio kao pokušaj Srbije da preuzme vođstvo u Hercegovačkom ustanku, pa je naredi Peku Pavloviću ''da im pošto poto rašćera skupštinu''. Sledio je incindent u Vranjskoj koje je izazvao Peko Pavlović, hapšenje, maltretiranje i odlazak Miće Ljubibratića na poziv knjaza Nikole na Cetinje. Spor je brzo prividno likvidiran i tom je prilikom knjaz Nikola Mići Ljubibratiću dodelio titulu vojvode, da komanduje dobrovoljcima, dok je svako herce- govačko pleme imalo svog na glasu vojvodu oko koga su se plemenici okupljali. Dolazak Ljubibratića značilo je ustvari da se ustanku daje drugačiji pravac nego što ga je imala Crna Gora. Pored političke Ljubibratić je preuzeo i vojnu komandu. Napravio je plan opsade Trebinja. Borbe na Volujcu i oko Troičine glavice bile su žestoki sudar sa turskim jedinicama oko blokiranog Trebinja i ustanika.

100

Pomoć ustanicima i narodu Hercegovine da istraje u svojoj borbi pružena je sa svih strana prilozima i dobrovoljcima. Osnivaju se odbori za pomoć ustanicima. Odbor u Dubrovniku osnovan je početkom jula 1875. godine. Ovaj Odbor je nabavljao za ustanike oružje, hranu, odeću, obuću i druge potrebštine. Tako je npr: u avgustu poslao 640 pušaka nabavljenih u Trstu. U Dubrovniku su lečeni ranjenici. Dubrovački odbor obaveštavao je štampu i konzularna predstavništva o događajima na bojištu i toku ustanka. U Dubrovniku se nalazio znatan broj konzularnih predstavnika i novinara iz evropskih država, što pokazuje da je evropska javnost bila značajno zainteresovana za događaje u Hercegovini. Iz Sutorine se slalo i po 300 vreća dvopeka. Slični odbori bili su po Dalmaciji i crnogorskom primorju. Odbor u Herceg Novom bio je isto tako važno mesto za snabdevanje. Tu su prihvatani ranjenici i otpremani ka Grahovu i Cetinju, gde su bile organizovane bolnice. Odbor iz Zadra nabavio je i uputio jednu partiju od 1000 pušaka. Sredinom oktobra 1875. preko ovog Odbora stigla je i značajna novčana pomoć iz Odese, Novog Sada, Iloka, Petrinje, Šapca, Dalja, Vukovara i drugih mesta. Bili su aktivni i odbori u Risnu, Slanom i Metkovićima. Osnovani su odbori u Novom Sadu, Sremskim Karlovcima, Zemunu itd. Od priloga iz Zagreba kupljeno je 2000 ostroguša. Ruski car poslao je preko knjaza Nikole za Hercegovce 30000 rubalja, a uskoro je iz Moskve stiglo i 600 ostroguša. Sto ostraguša poklonio je jedan trgovac iz Kijeva. Na inicijativu Galibardija, koji je slao i dobrovoljce u Italiji su organizovani odbori za pomoć ustanicima u: Torinu, Veneciji, Firenci, Bolonji itd. U jesen 1875. godine bilo je u Dalmaciji 40.000 a u Crnoj Gori 29.000 izbeglica iz Hercegovine. Za zbrinjavanje izbeglica dopremani su prilozi iz Austrije, Švajcerske i Rusije. Dobrovoljci su dolazili tokom čitavog ustanka. Pored dobrovoljaca iz jugoslovenskih krajeva stizali su oni iz Srbije, Italije, Francuske, Rusije, Poljske, Češke, Engleske, Nemačke, Mađa- rske, Holandije i drugig država, preko Trsta, Zadra zatim Dubro- vnika ili Herceg Novog.

101

Dobrovoljci su svrstavani u odred vojvode Miće Ljubibratića čiji je štab u početku ustanka bio u manastiru Duži. Prisustvo dobrovoljaca među ustanicima značilo je za njih moralnu sati- sfakciju. Na području Hercegovine zajedno sa crnogorskim jedinicama ustaničke snage u avgustu 1875. godine brojale su 10-12.000 boraca, organizovane u odrede koji su imali od 200 do 1600 ljudi. Turci su raspolagali sa preko 15.000 vojnika i 48 topova. Prema Mirku Radoičiću120 ustanička vojska je bila podeljena u 16 bataljona i to: 1. Gornjo-Nevesinjski sa 6 četa i 2. Donjo Nevesinjski sa 5 četa, ova dva bataljona činili su jedan odred na čijem se čelu nalazio vojvoda Petar Radović. 3. Dabarski bataljon sa 5 četa vodio je vojvoda Jovan Džo- mbeta. 4. Šuma Trebinjski, bataljon je imao 7 četa, na čelu sa vojvodom Milentijem Perovićem, arhimandritom manastira Duži. 5. Zubačko-kruševički bataljon imao je 8 četa. Na njegovom čelu stajao je vojvoda Trifko Vukalović iz Bogojeva sela. 6. Bataljon Rašanjski sa 6 četa koga je vodio vojvoda don Ivan Musić. 7. Bataljon Popovsko-Ljubinski sa 9 četa vodio ga je vojvoda don Ivan Musić. 8. Zavođski bataljon sa 8 četa pod komandom vojvode Gli-gora Milićevića iz Zvjerine. 9. Oputno-rudinski sa 9 četa nalazio se u sastavu odreda pod komandom vojvode Gligora Milićevića. 10.Banjsko-rudinski bataljon sa 6 četa bio je pod komandom vojvode Maksima Baćevića. 11. Gornjo-gatačkim sa 5 četa i 12. Donjo-gatački sa 6 četa, bili su pod komandom vojvode pop Bogdana Zimonjića. 13. Rudinsko-trepačkim bataljonom sa 5 četa komandovao je Baćo Mićunović. 14. Župsko-pivski bataljon sa 5 četa i

120 Radoičić S. Mirko, Hercegovina i Crna Gora 1875-1878, Nevesinje, 1966.

102

15. Planinsko-pivski sa 5 četa, bili su pod komandom vojvode Lazara Sočice. 16. Jezero-šaranski bataljon imao je 6 četa i na njegovom čelu stajao je vojvoda Trifko Džaković. Pored ovih šesnaest bataljona spominju se i sledeće vojne jedinice: 1. ''Jajoši'' (crnogorski dobrovoljci) sa sedam četa pod komandom vojvode Peke Pavlovića. 2. ''Legija dobrovoljaca sa tri čete pod komandom vojvode Miće Ljubibratića. Kapetanije: ''Galibardi'', Bokeljsko-krivošijski dobrovoljci i neke manje jedinice. Nošnja ustanika se nije mnogo razlikovala od nošnje seljaka. Nosila se kapa slična crnogorskoj, džamadan, dolama, pojas, ferman, toke, čakšire sa tozlucima i opanci, tu je spadala i struka, ogrtač od kostreti ili vune sa resama. Širom Hercegovine vodile su žestoke borbe. U Zvijerini turske snage su imale osetne gubitke. Pripreme za napad na Nevesnje izvršio je vojvoda Petar Vukotić sa 700 Crnogoraca i 2.700 ustanika. U zoru 29. avgusta 1875. godine ustanici su prodrli u samu varoš Nevesinje, gde su se čitav dan vodile borbe prsa u prsa. Uveče je čitava varoš bila spaljena i u rukama ustanika. Osta- la je samo tvđava. Zarobljene su veće količine oružja, novca i nekoliko hiljada grla stoke. Turske jedinice imale su preko 500 mrtvih i ranjenih, dok su ustanici izgubili 74 borca. Sa 3.00 boraca, vojvoda Lazar Sočica uspeo je da zauzme važnu tvrđavu Krstac na puto Gacko-Piva i desetak raznih kula na prostoru Nikšić-Gacko.

Kalandait-paša poslao je poziv ustanicima da se vrate kućama ali bez uspeha. Iz Bosne je poslato šest bataljona redovne vojske za pomoć Turcima u Hercegovinu. 2. 10. 1875. godine ustanici su pod komandom Miće Ljubibratića napali na kulu Presjeku. U ovoj akciji učestvovalo je 600 ustanika He- rcegovaca, 400 Crnogoraca i 200 dobrovoljaca. Turskim jedinicama iz Kleka pristizalo je pojačanje ka Trebinju. Turci su iz

103

opkoljenog Trebinja 31. avgusta 1875. godine prodrle na ustani- čku teritoriju sa oko 3.000 vojnika i pet topova, zauzeli manastir Duži, jedan deo spalili i srušili a drugi deo odmah počeli da pretvaraju u tvrđavu. Kako Turci nisu mogli ugušiti ustanak sa postojećim snagama, krenula je u pomoć vojska iz Trebinja. Ustanici su razbili ovu kolonu. Turci su imali oko 150 mrtvih i mnogo ranjenih, a ustanici 20.121 17. oktombra 1875. godine Bogdan Zimonjić sa svojim odredima Gačana i Golijana osvojio je 49 turskih karaula na prostoru Gacko - Golija - Banjani i o tome obavestio knjaza Nikolu.122

Najveća bitka između ustanika i regularne turske vojske na čelu sa Selim i Šefket pašom u jačini od 10.000 vođena je na Mura- tovici. Ustanika je bilo 4.000 pod komandom Peke Pavlovića, Lazara Sočice, Vule Adžića, Bogdana Zimonjića, Maksima Ba- ćevića, Baja Boškovića i drugih manjih arambaša sa svojim četama. U ovoj bitci palo je preko 2.600 Turaka a Selim-paša je bio ranjen. Od ustanika je ostalo 50 mrtvih i 100 ranjenih. Usta- nici su tada zarobili 354 ostroguše, 12 oficirskih sablji, 23 tovara džebane, 100 tovara brašna, 57 šatora i svakojakih vojnih potrebština.123 Preko zime 1875/1876. godine samo se u Crnoj Gori nalazilo preko 25.000 izbeglica iz Hercegovine. Bilo je organizovano 5 bolnicai to u: Grahovu, Cetinju, Šavniku, Župi i Andrijevici. Početkom 1876. godine Muktar-paša je postavljen na čelo turske vojske u Hercegovini. On je stigao preko Kleka sa pojačanjem od 30.000 vojnika iz Turske. Do marta stigla su još pojačanja od 8.000 vojnika. Ustanici su zabeležili u mnogim bitkama sa Turcima velike uspehe. Kad je stigao Muktar-paša ostalo je svega oko 15.000 boraca sposobnih za borbu.124 U borbama kod Radovan Ždjrela sa turskom vojskom, gde su Turci prvi dan imali teške gubitke poginuo je vojvoda Maksim Baćvić. On je tada imao 26 godina.125

121 Mihić dr Ljubo, Ljubinje sa okolinom,, Ljubinje 1975. str. 259.122 Isto123 Radoičić S. Mirko, Hercegovina i Crna Gora 1875-1878., Nevesinje, 1966. str. 57.124 Isto str. 225.125Isto str. 65.

104

Sl.36- Đulio Gora: Hercegovačke vojvode: Peko Pavlović, BogdanZimonjić i Lazar Sočiča

Grof Andraši126 ispred Austrije napravio je predlog reformi koje su trebale da zaustave Hercegovački ustanak. Predlog su potpisale velike sile: Italija, Francuska, Engleska, Nemačka i Rusija.

126 Andraši je bio ministar inostranih poslova Austrougarske

105

Ustanici su se na sastanku u Sutorini izjasnili za nastavak borbe i odbili Andrašeive predloge rečima '' Hercegovački narod ne može prihvatiti taj plan u kome nema reči o slobodi. Samo prava sloboda nas može razoružati.'' Za nabavku topova Ljubibratiću je odobrila novac jedna Hola- nđanka Markus. On je taj posao poverio francuskom kapetanu Barbijeu, dobrovoljcu u Hercegovačkom ustanku. U političkoj igri oko sudbine Hercegovine bile su opcije: a) samostalnost za koju se zalagao Mića Ljubibratić; b) crnogorska, pripajanju Hercegovine Crnoj Gori; i c) Austrougarska, pretenzija na upravu nad Bosnom i Hercegovinom. Pod pritiskom koji su vršile ustničke vojvode pod uticajem knjaza Nikole, Mićo Ljubibratić je odlučio da pređe Neretvu i nastavi borbe u zapadnoj Hercegovini. Za pomoć ovoj odluci Galibardi je spremao iz Italije 2-3000 vojnika koji su trebali da se iskrcaju na ušću Neretve gde ih je Ljubibratić trebao da dočeka. Saznavši za ovo, uz saglasnost Crne Gore, Ljubibratića su uha- psili Austrijanci u Vinjanima na turskoj teritoriji. Za Ljubibratića je ovim bio završen ustanak u Hercegovini, a za Austro-Ugarsku, skinut sa pozornice čovek koji je njenim planovima mnogao na- neti mnogo štete. Mića Ljubibratić posvetio je ceo svoj život pripremama i borbi naroda Hercegovine za oslobođenje od turskog ropstva. Inte- rniran je najpre u Linc. Vratio se 1877. godine u Beograd gde je radio kao sekretar ministarstva. Umro je u 59. godini, 28. februara 1889. godine. Prvog aprila 1786.godine došlo je do dvanaestodnevnog pri-mirja i pregovora između ustanika i Turaka oko prihvatanja Andrševih reformi. Na Grahovu, satanku koji je održao knjaz Nikola prisustvo- vali su hercegovački glavari: Bogdan Zimonić, Peko Pavlović, Lazar Sočica, Đoko Višnjić, Stojan Kovačević, Duka Kankaraš, Pero Radović, Tomo Vukomanović, Šćepan Papić i drugi. Usta- nici su neposredno odbijali da prihvate reforme. Na drugom sastanku sa austrijskim posrednikom Rodićem koji je bio u pratnji generala Jovanovića, ustaničke starješine su 7. aprila 1786. godine sa 27 potpisa predale Rodiću odgovor u kome je

106

Sl.37- Ćeni Kvinto: Sastanak hercegovačkih komandanata: Krsto

Pavlović, Bogdan Zimonjić, Milovan Bošković, Lazar Sočica i Peko Pavlović, 1876.

stajalo: ''Nema čoveka na svetu koji bi mogao pomisliti da bi se mi mogli vratiti pod tursku vlast. Pristajemo na umirenje pod slede ćim uslovima; a) ako bi hercegovački narod dobio najmanje jednu trećinu zemlje kao svoju sopstvenu; b) ako bi turske trupe bile povučene iz cele Hercegovine, stim da manje snage ostanu u pojedinim garnizonima ( Mostar, Stolac, Trbinje i dr.). Da se hercegovačko stanovništvo oslobodi za tri godine plaćanja svake

107

vrste poreza. Da rusko-austrijska vlada postavi agente u garnizonima.'' Turska j odbila da primi ove uslove ustanika. Crna Gora je vodila svoju politika u razvoju ustanka. Uprkos svega ustanicima i izbeglicama su stizali prilozi iz slovenskih i raznih drugih evropskih zemalja. Pored gladi izbeglice su pogađale i bolesti. Zbog neprihvatanja Andrašievog plana, Au- strougarska je zatvorla granice za nove izbeglice. U nameri da stigne sa hranom turskoj posadi u Trebinje Muktar-pašina vojska je podnosila neprekidne žrtve od ustni- čkih vojvoda: Lazara Sočice, Peke Pavlovića i Bogdana Zimo- nića. U ovim borbama računa se da su Turci imali oko 2.900 poginulih i ranjenih, a ustanici 120 mrtvih. Turska je objavila 20. aprila 1876. rat Crnoj Gori. Pod pritiskom velikih evropskih sila i pretnje Austrougarske da će zatvo- riti luku Klek, ovu odluku sultan je povukao. Austrougarska i Rusija uputile su notu Turskoj u želji da se ustanak smiri. U Veneciji je potpisan 12. jula 1876. godine savez Srbije i Crne Gore o zajedničkoj borbi protiv Turaka. Srpsko-crnogorski rat protiv Turaka počeo je 30. juna 1876. godine. Hercegovačke vojvode su se sastale u Banjanskoj planini i proglasili crnogorskog knjaza Nikolu za kneza Hercegovi- ne. Crna Gora imala je 25.000 vojnika raspoređenih u 30 bataljona. Od toga je određeno za operacije izvan Crne Gore oko 9.500 vojnika. Na Crnom Kuku u Banjanima je 24. juna 1876. godine stajalo 16 bataljona hercegovačke vojske uređene po crnogorskom uzoru i 14 bataljona crnogorske vojske čiju je smotru izvršio Knjaz Nikola. Jedinice su dobile naloge za operativne napade u pravcu blokade Metohije, zaprečavanja i zauzimanja Kleka i operacije duž Hercegovine. Pred glavninom crnogorsko-hercegovačke vojske turske snage Selim-paše su se povlačile od Gacka preko Nevesinja prema Mostaru. U međuvremenu Selim-paši stigao je u pomoć Mektur-paša iz Sarajeva. Ratna sreća se okrenula. Turci su počeli da potiskuju Crnogorsku vojsku. Čuvši za ovo Peko Pavlović i Bajo Bošković, koji su drža- li opsednut Klek, usiljenim maršom pošli su u pomoć Crno-

108

gorskoj vojsci preko Hrasna, Stoca i Ljubinja. Peko Pavlović stigao sa 5.000 boraca, 16 jula 1876. godine. Na Vučjem Dolu vodila se najžešća i najkrvavija bitka u ovom ratu. Posle neprekidne jednočasovne paljbe, obe vojske krenule su na juriš. Osman-paša je poginuo a Selim-paša bio zarobljen. Bežeći vojske Selim i Osman-paše dovela je u nered i Muktar-pašu tako da su se svi dali u beg prema Bileći. Zarobljena je ogromna koli- čina oružja, džebane i alaj barjak. Izginulo je bez zarobljenih i ranjenih 2500 turskih vojnika. Dok su crnogorske i ustaničke snage nizale uspehe, u Srbiji- je srpska vojska trpila poraze i zatražila primirje. Tokom ovih ratova hercegovački ustanici su se izjašnjavali za pripajanje Crnoj Gori, a bosanski Srbiji. Austrougarska je radila na razdoru po nacionalnoj izmešu Srba i Hrvata preko klera katoličke crkve sa biskupom Kraljevi- ćem u Mostaru. Samovolja i neprimena zakona delovali su tako daje kriza za- hvatala i samu Tursku. Cene u celoj Turskoj su naglo počele skakati. Rusija je 11. aprila 1877. godine objavila rat Turskoj. Crnogorske i hercegovačke ustaničke jedinice vodile su tokom 1877. godine niz teških okršaja sa Turcima. Međutim, sve će se završiti Berlinskim kongresom.Na Berlinskom kongresu 13. juna 1878. godine, pošto je di- plmatskim kanalima ranije sve bilo rešeno, velike sile: Nema- čka, Rusija127, Italija i Engleska dali su svoju saglasnost: Pokra- jine Bosnu i Hercegovinu zaposedće i njima upravljati Austro-Ugarska. Tako je Bosansko-hercegovački ustanak doživeo svoj potpuni poraz 13. juna 1878. godine. Na Berlinskom kongresu otvorena je nova stranica istorije.

127 Usled opasnosti da Austro-Ugarska ne stane na stranu Turske u Rusko-Turskom ratu i ugrozi rusku armiju na pravcu Besarabija-Carigrad tajnim pregovorima 15. januara 1877. za neutralnost u ratu Rusija joj je priznala pravo na okupaciju Bosne i Hercegovine.

109

.Sl.38- Vojvode iz ustanaka do 1878. godine. Gore sleva na desno: 1. Luka Petković, 2. Mića Ljubibratić, 3. Bogdan Zimonjić, 4. Milovan Bošković, 5. Peko Pavlović, 6. Lazar Sočica, 7. Milentije Perović, 8. Petar-Pecija Popović, 9. Stojan Kovačević, 10. Golub Babić, 11. Luka Vukalović

110

C. AUSTROUGARSKA OKUPACIJA 1878-1918

a. Zbivanja pod Austro-Ugarskom upravom

Austrougarska monarhija sprovodila je okupciju sa više od 80.000 vojnika i snažnom artiljerijom pod komandom generala Jovanovića, ali je nailazila na otpor. U toku okupacije upotre- bljeno je 5 vojnih korpusa. Na Gorici kod Stoca snažnom vatrom narod je dočekao okupatora. Borbe su se vodile na Žegulji između Stoca i Ljubinja. i na Crnićima kod Dubrovnika. Međutim, Knjaz Nikola je da nebi izazvao Austro-Ugarsku protiv sebe zadržavao hercegovačke ustanike, oko deset bataljona, u granicama Crne Gore, sve dok austrougarske jedinice nisu zaposele najvažnije kote u Hercegovini. Na taj način su neutralisane glavne snage ustanika iz 1875. godine i dovedene pred svršeni čin na Goričko Polje kod Trebinja. Tu je izvršena predaja oružja. Istog dana je objavljen i plan prijama u službu pandura i pandurskih starešina iz redova repartiranih ustanika. Po Odluci cara za Hercegovinu, general Jovanović organizovao je policiju u koju su ulazili muslimani i hrišćani od 338 zaptija. Ubrzo će pandurski korpus iznositi preko 900 ljudi sa- stavljenih od repartuiranih hercegovačkih ustanika u Crnoj Gori i južnoj Dalmaciji.128 Prilikom predaje oružja na Goričkom polju izvršen je odabir pandurskih serdara i pandura129. Za komandanta žandarmerije postavljen je major Sekulić. Iz izbeglišta se vraćalo oko 48.000 ljudi. Oni su dobijali pre- dujam u novcu za izgradnju kuća, nabavku kućnog i poljoprivrednog oruđa, tovarne i vučne stoke i semena. Pomoć nije bila veća od 5 forinti po glavi, niti je bila besplatna nego se morala vraćati u novcu ili kuluku. Austrougarske vlasti su u početku davale pomoć u najosnovnijim sredstvima za izdržavanje, tkz. tanin pretežno u žitu. Hercegovina je po austrougarskom političko-teritorijalnom podelom obuhvaćena Mostarskim okrugom koji je podeljen na

128 Kapidžiđ Hamdija, Hercegovački ustanak 1882. godine IP ''Veselin Masleša'', Sarajevo, 1958., str. 35.129 Plata serdara bila je 400, a pandura 120 forinti godišnje.

111

srezove: Mostar, Trebinje, Ljubuški, Počitelj, Konjic, Stolac, Ljubinje, Gacko, Nevesinje i Foču. Nove vlasti su već od 1879. godine organizovale preko opština, pod nazorom vojnih stručnjaka obnovu i izgradnju kolskih i železničkih puteva, podizanje raznih vojnih objekata, žandarmeriskih kasarni i drugih društvenih objekata putem kuluka. Radni dan kulučara trajao je 10 sati, a radnici su morali upotrebljavati svoj alat. Radilo se 6 dana u nedelji. Sva lica bez razlike na pol od 10 do 60 godina morala su da odrađuju dobivenu pomoć. Za mesečni tajin radilo se i po tri smene. Zbog teškog rada dolazilo je do otpora kulučara. Takav otpor zabeležen je 1880. godine u Bileći. Godina 1879. bila je nerodna i u narodu je vladala je glad. Porez sa izuzetkom od 1878. godine plaćao na stoku 20 herera po ovci, 40 herera na 10 koza, a dalje je rastao progre- sivno. Dok nije zaveden novi poreski zakon, vladalo je tursko zakonodavstvo. Državi se plaćala desetina. Taj se porez kupio uz intervenciju poreskih inspektora. Ubiran je porez na planinsko stočarenje i potrošnju soli koja je bila deficitarni artikl. Pre ubiranja poreza prethodno je prebrojavana stoka. Uz egze- kutore pri kupljenju poreza išlo je šest žandara. Vlast je bila neumoljiva. U slučaju otpora intervenisala bi policija ili vojska, hapsila i kažnjavala kolovođe. U Mirilićevima narod se usproti- vio da plaća porez pa je išla vojska da interveniše.130

Od drugih poreza bila je kućarina 4%, porez od prihoda 4%, kirije 3%. Agama i begovima, posednicima zemlje plaćala se 1/3 od prihoda. Austrougarska uprava sprovodila je katastar u Hercegovini 1885. godine. Zavođenje vojne obaveze i nerešeno agrarno pitanje stvaralo je žestok otpor prema austrougarskoj vlasti, jer su još bune i sukobi protiv Turaka nosile agrarni karakter. Naime, po carskoj naredbi od 12. oktobra 1878. godine regulisanje odnosa između posednika čitluk-sahibije i zakupca-kmetova rešavano je po turskom zakonu prema Seferskoj 130 Kapidžiđ Hamdija,, Hercegovački ustanak 1882. godine, IP''Veselin Masleša'', Sarajevo, 1958. str. 51.

112

naredbi, koju Turcu nisu mogli da sprovedu zbog ustanaka i ratova, a po kojoj davanja kmetova spahijama nisu mogla prelaziti 1/3.Nezadovoljsvo agrarnom politikom novog okupatora osjećalo se svuda u narodu, koji nije bio zadovoljan vraćanjem na staro i kmetovske odnose. Veoma često age su od kmetova umesto trećinu tražili polovinu. Austrijski parlament je dobivao mnoge pritužbe na agrarne odnose u Hercegovini. Kmetovi su odbijali da daju i trećinu. Nerešeni agrarni odnosi hranili su pojave hajdučije. Pod imenom uskoci javili su se pravi hajduci već 1879. godine. Oni su napadali pandure i predstavnike vlasti. Formiranje pandu- rskog korpusa od istaknutih vođa iz ustanka 1875-1878. godina bilo je političkog karaktera. Na inicijative serdara došlo je ubrzo i do odmetanja pandura. Kada je proglašen vojni zakon131 pala je poslednja iluzija o privremenoj okupaciji. Muslimani su počeli u većoj meri da se iseljavaju u Tursku. Situacija u srezovima Bileća, Trebinje, Ne- vesinje, Gacko, Stolac i Ljubinje bila je izuzetno teška. Kmetovi su zahtevali da se agrarno pitanje reši delenjem zemlje onima koji je obrađuju. U decembru 1878. godine počeo je popis mladića za vojsku. U Fatnici je tom prilikom došlo do odmetanja kako srpskih tako i muslimanskih prvka i pandura. Zategnuta situacija u brdima nevesinjskog sreza dovodila je do incidenata. U očekivanju regrutacije mnogi mladići skrivali su se po šumama. Rasla je kod naroda popularnst hajdučke čete Stojana Kova- čevića132. Uskočke čete Stojana Kovačevića rodom iz Srđevića kraj Gackog, proslavljenog junaka iz poslednjeg ustanka postale su aktivne krajem 1881. godine.

131 U Bosni i Hercegovini vojni zakon je objavljen 4.novembra 1881. godine.132 Stojan Kovačević, najistaknutija ličnost ustanka 1882, vratio se iz Trebinja 1878. godine u Srđeviće kod Gacka, rodno mesto. Ne želeći da služi bega u podnožju planine Babe sazidao je kuću pored rečice Mušnice koja mu je služila kao prirodna prepreka planini gde se u obližnjim šumama mogao svakog časa sakriti. Prijatelji širom hecegovine za nekoliko dana sakupili su mu 15 komada sitne stoke i žita a ubrzo je raspolago sa kravom i volom. Kuća pokrivena slamom bez patosa bila je ustvari stražara u kojoj je bio na oprezi da ga ne uhapse. Juna 1881. sa Tomom Popovcem uzeo je pušku u ruke i počeo da sakuplja hajdučke čete.

113

Muslimani su posle objavljivanja zakona o regrutaciji prilazili Srbima. Odmetnuo se i najistaknutiji čovek nevesinjskih muslimana Salko Forta iz sela Sopilja sa mnogim muslimanima. U istočnoj Hercegovini situacija je bila zabrinjavajuća, došlo je do odmetanja Zupčana i Kruševčana pod vođstvom vojvode Trifka Vukalovića. Početkom januara 1882. godine u odmentništvu je bilo 3 serdara, 4 podserdara, 11 harambaša i 120 pandura. Kritika vladine politike u Bosni i Hercegovini odnosila se na agrarno pitanje i posledice njegovog nerešavanja, a posebno na vojni zakon, to bila su dva opšta glavna razloga za izbijanje ustanka.133

b. Bokeljsko-hercegovački ustanak 1882. godine

Ustanak je počeo noću 10-11. januara napadom u Heteljima na žandarmerijsku stanicu u Dabarskom polju, a istovremeno je izvršen i napad od 1000 ljudi sa Omerom Šačićem i Perom Tu- nguzom na žandarmerijsku stanicu u Ulogu. Najznačajniju po- dršku ustanku davao je hajdučki pokret na čelu sa Stojanom Kovačevićem. Boka Kotorska je oslobođena od Napoleonovih okupa- cionih trupa početkom 1814. godine zajedničkim borbama Bokelja i Crnogoraca uz pomoć engleske mornarice. Na Bečkom kongresu velikih sila Boka Kotorska je pripala Austriji. Sedište sreza bilo je u Kotoru i potčinjeno namesniku Dalmacije u Zadru. Odlučan stav protiv primene Zakona o regrutaciji posle niza pe- ticija nedvosmisleno se manifestovao 27. oktobra 1881. godine u kada je regrutna komisija u Risnu uzaludno čekala da joj se prijave mladići iz Krivošija, Ledenica i Ubala.134

''Dolazak u Krivošije čete Stojana Kovačevića decembra 1881. godine značilo je novi impuls za tamošnje borbeno ra- spoloženje.''135 U cilju objedinjavanja ustanka Stojan se vratio u Hercegovinu. Ustanak u Boki Kotorskoj počeo je napadom na

133 Kapidžiđ Hamdija,, Hercegovački ustanak 1882. godine, IP''Veselin Masleša'', Sarajevo, 1958. str. 153.134 Stijepović Nikola, Hercegovačko-Bokeljski ustanak 1882, Vojno delo,1963., str. 154.135 Kapidžiđ Hamdija, isto str. 156.

114

austriske vojne kolone 9. februara 1882. godine. Žestoke borbe su vođene u rejonu Orahovca i Ledenica u Krivošijama i zahvatile su ubrzo sve krajeve Boke Kotorske. Odmetnutim serdarima u Hercegovini, Luburiću i Vujoviću prilazili su panduri iz zauzetih žandarmeriskih stanica. Predvi- đeni mladići za regritaciju priključivali su se četama Sojana Ko- vačevića. 17. januara 1882. godine došlo je do sukoba ustanika i vojske iz Bilećkog sreza. Ustanici su zauzeli kasarnu Glava- tičevo. U nastojanju da se probiju prema Konjicu stigli su do Boračkog jezera i planine Vrapča. Zauzeli su žandarmerijsku stanicu u Zemlju u blizini Mostara. U ovim akcijama isticali su se Pero Tungiz i Salko Forta. Njima je uspelo da pobune Konjičku župu i ugroze komunikaciju Konjic-Mostar.136 Broj ustanika po srezovima bio je sledeći:137

1. Trebinje (Zupci) 350 ( hrišćani); 2. Bileća 800 (600 hri- šćani i 200 muslimani); 3. Nevesinje 800 (600 hrišćani i 200 muslimani); 4. Mostar 340 ( hrišćani i muslimani); 5. Gacko 210 (150 muslimana i 60 hrišćana) i 6. Stojan Kovačević 200 (izme- šani Srbi i Muslimani). Austrougarska vojna komanda dala je nalog komandi 13. divizije koju je vodio baron, general Jovanović da se moraju braniti do krajnih granica tačke: Mostar, Ljubuški, Nevesinje, Avtovac, Korita, Bileća, Ljubinje, Stolac i put Mostar- Metković i po svaku cenu osigurati puteve za ishranu garnizona.138 U jugozapadnoj Hercegovini gde je stanovništvo izmešano i pod uticajem katoličke crkve, svi izveštaji govore da je hrvatsko stanovništvo ostalo lojalno režimu ali nije bilo zadovoljno.139

Krajem januara 1882. godine ustanici su zauzeli Glavatičevo i izbili u neposrednu okolinu Konjica. Vođene su borbe sa austro-ugarskom vojskom kod Vrapča. Protiv ustanika krenula je 13-ta Austro-Ugarska divizija, kombinovanom akcijom iz Mostara, Konjica i Nevesinja. Do borbe sa ustanicima došlo je kod mosta na Neretvi u Glavatičevu. Ustanika je bilo oko 1500. Efikasnom artiljerijom ausrougarska vojska uspela je da pređe Neretvu.

136 Isto, str. 116.137 Isto, str 202. 138 Isto str.115.139 Isto

115

Stanovništvo se povlačilo sa ustanicima. Nadalje veće borbe vođene su u Crvenom klancu. Posle žestokih i krvavih obračuna ustanici su morali da se povuku iz Uloga koji je bio dobro čuvan fortifikacijskim objektima sa okolnih visova. Ulog je bio jedno od važnih ustaničkih uporišta. Posle ovih poraza ustanici više nisu bili u stanju da daju frontalni otpor i prešli su na gerilski način borbe. Početkom februara vodile su se žestoke borbe oko Foče gde su ustanici ovladali levom obalom Drine i Tjentištem. Istovre- meno vođene su borbe u Heteljima, Dabru i na Hrgudu. Negde tih dana održana je i ustanička skupština (Dabar). Austrougarska je aprila krajem na konačan obračun sa ustanicima koncentrišući 75.000 vojnika. Ocenivši da se uslovi za nastavak ustanka neće poboljšati, ustaničke vođe su se početkom maja počele prebacivale u Crnu Goru i ustanak je zamirao.140

''Ustanicima je bila strana ideja Austro-Ugarske državnosti, jer su u njoj videli kako su sami govorili ''večnog neprijatelja narodnih prava i narodnog imena''. Primenjivanje austro-uga rskog zakoa o vojnoj obavezi shvatili su kao nacionalnu sra- motu.''141

Bosna i Hercegovina bila je pod nominalnim suverenitetom Turske i Austrougarskom upravom, dok nije postignut sporazum sa turskom vladom, prema kome se Turska odrekla svog nominalnog suvereniteta za 2,5 miliona funti sterlinga u korist Austrougarske. Car Josif Ferdinad, 6. oktobra 1908. godine obnarodovao je ukaz sa naređenjem za prisajidinjenje Bosne i Hercegovine Au- strougarskoj monarhiji. Počeli su progoni opozicionara i njihova suđenja. Tada se po- činju, javljati tajne učeničke i omladinske organizacije, ali i progoni njihovih članova. Ustav je delimično suspedovan 1910. godine i uvedena vojna vlast. Poćorek, vojni načelnik dobio je ovlaštenje da kontroliše sve škole.

140 Stijepović Nikola, Hercegovačko-bokeljski ustanak 1882, Vojno delo, Beograd 1963. str. 222.141 Isto str. 223

116

Po aneksiji Bosne i Hercegovine Bogdan Žerajić poreklom iz okoline Nevesinja odlučio je da ubije cara Ferdinanda kad je posećivao Mostar 3. juna 1910. godine, ali je u poslednjem trenutku odustao, vratio se u Sarajevo i na otvaranju bosanskog Parlamenta ubio zemaljskog poglavara generala Marijana Vare- šanina i poslednjim metkom sebe. U organizaciji ''Mlade Bosne'' na satanku u Tuzli doneta je odluka da se izvrši atentat na cara Franju Ferdinanda. Ujutru 28. juna 1814. zakleli su se na Žerajićevom grobu Gavrilo Princip, Čabrilović i Ilić da će ga osvetiti kad stigne u Sarajevo. Čabri- lović je bacio bombu i promašio. Nešto kasnije istog dana 28. juna 1914. godine Gavrilo Princip ubio je nadvojvodu Franju Ferdinanda predstolonaslednika Austrougarske monarhije. Me- sec dana posle ovog događaja došlo je do izbijanja Prvog svetskog rata. Nijedno političko ubistvo nije imalo tako dalekosledne posledice. Posle niza ultimatima Austrougarska je objavila rat Srbiji 28. jula 1914. godine. Nemačka je objavila rat Rusiji 1. avgusta i Francuskoj 3. avgusta, a Engleska Nemačkoj 4. avgusta iste godine. Taj rat opustio je ogromna prostranstva i odneo živote preko dvadeset miliona ljudi Evrope. Posle Prvog svetskog rata nestale su sa političke scene u Evropi: Austro-Ugarska, Turska i carska Rusija.

D. KARAKTERISTIKE RAZVOJA HERCEGOVINE POD UTICAJEM TURSKE I AUSTRO-UGARSKE UPRAVE

a. Neki karakteristični uticaji islamske civilizacije i kulture

Najsnažniji i najočigledniji uticaj islamske kulture bio je u va- rošima gde je bila turska uprava, verska i duhovna vlast, a manji na selima. Najasniji uticaji turske kulture izražavali su se u gra-

117

đevinarstvu, tako da se i danas mogu videti mnogi elementi orjentalnih fizionomija. Najbrojnije su bile džamije. Pri podizanju stambenih objekata težilo se da se obezbedi što više svetlosti i zelenila. Tu se zapaža stalna težnja da se kuće po mogućnosti dižu kraj tekuće vode i na zaravnima sa kojih se pružaju bolji vidici, a veliki uticj osećao se u kulturi stanovanja. Orjentalnu islamsku građevinsku kulturu predsta-vljaju objekti sakaralnog, privredno-saobraćajnog društvenog, zdravstvenog i saobraćajnog tipa. Upečatljivi su spomenici privedno-saobraćajog značaja, kameni mostovi, (takvi su npr. most na Neretvi u Mostaru i Konjicu, Arslanagića most na Trebišnjici u Trebinju itd.), bezi- stani, karavansaraji i hanovi. Stari most u Mostaru, jednolučna građevina koji spaja levu i desnu obalu reke Neretve, je simbol grada, a izgrađen je 1566. godine, dok stari most u Konjicu spada u red najlepših mostova iz Osmanliskog perioda. Od objekata javnog i zdavstvenog značaja građene su: česme, vodovodi, hamami (kupatila), javne kuhinje, turske gostione, sahat kule itd. Uticaj islamaske kulture bio je posebno snažan na umetničke zanate u obradi drveta, kože, nošnje, raznih oruđa i oružja, kao i na baštovanske i voćarske kulture.

118

Sl.39- Mostarska čaršija iz turskog vremena

Rasadnici islamske prosvete i obrazovanja bile su razne ustanove versko-prosvetnog kaktera: mektebi-osnovne verske škole, bilo ih u iole značajnom naselju i tekije i medrese srednje škole. Visoko obrazovanje završavalo se u Carigradu, Kairu, Damasku itd. U sastavu mnogih džamija, medresa i tekija postojale su orjentalne biblioteke. U svakodnevni život i u srpski jezik prodirale su mnoge turske, arapske i persiske reči kao turcizam, ali se turski jezik nije nikada masovno raširio u narodu. Islamska kultura vršila je uticaj na poeziju i muziku. U 18. veku postojale su samo dve srpske škole: u Mostaru i manastiru Dužima, postojalo je nekoliko hrvatskih škola, a sve ostale bile su turske. Njih je bilo daleko najviše. Škole u Hercegovini Austougarska je nasledila od Turaka. One su imale konfesionalni karakter. Najviše je bilo mekteba i medresa-verskih muslimanskih škola. Selo. Kako je izgledalo selo i seoske kuće iz osmanliskom perioda za vreme ustanka Luke Vukalovića dajemo jedan primer

Sl.40- Konjic-Stari Most. Podignut je 1682. godine spadao je u red

119

http://bih-x.info/wp-content/uploads/2010/03/Konjic-Stari-Most.jpg

najlepših mostova iz Osmanskog perioda

Petara Franaskovića: ''Na gornjem kraju Popova u podnožju brda Krupca, uzdižu se podosta razbacane kuće većinom pri- zemljušice, pokrivene pločom. Ove kuće ukupnim imenom zovu se Dračevo. Između siromašnih rajinih kuća izvisuju se neke kule zemaljskih gospodara koji su već od davna sazidali i jednu džamiju i doveli hodžu.142 Na severozapadu sela pod brdom ''nam se predočuje jedna odulja poleguša kuća143 sva naokolo međom ograđena, a ponegde gusto nabodene i međuse tvrdo opletene trklje kuću spolja zaštićuju. Kući i ogradi je ulazak nasprem juga: na prvoj su vrata od dubove debele daske; na drugoj rešetka. Uz dvije lastavice dva su tora za veliku i drobnu marvu... Nadvornoj prostoti odgovara unutrašnja osnova: pr strano ognjište sa naokolo širokim kamenim klupama, sjedište zajedno i krevet, od vrata do zida donje lastavice. Na drugom kutu mala soba sprema i ložnica za žene. Među ognjištem i sobom, prostor, gde je namešten razboj. Ozgo na unakrst potegnuta dva konopa o kojima visi muška i ženska odeća, i po koja natra sukna. Iznad razboja niz mir obješene su neke velike i male puške, i dva tri jatagana sa posrebrenim koricama.''144

b. Iz vreme Austro-Ugarskog i daljeg razvoja

Važno mesto u austrougarskoj privrednoj politici predsta- vljao je rad na razvijanju saobraćaja i industrije. Za vreme austrougarske vladavine sva sreska mesta povezana su maka- damskom putnom mrežom. Austrougarska je razvijala ekte- nzivnu industriju. Započela su istraživanja i eksploatacija rudnog blaga. Uspostaven je državni monopol soli i duvana, a kod prerađivačke industrija, najviše pažnje posvećivavano je uzgoju i

142Petar Franasković, Lazo Kurilić, Srpski etnografski zbornik, Kraljevska akademija, Beograd 1909. str. 108.143 Isto. Opisana je kuća Laze Kurilića učesnika Vukalovićevog ustanka. Turci su ga bili osudili na smrt vešanjem na kućnom pragu zato što je isprebijao agu kada je ovaj pokušo da mu napastuje ženu. Uspeo je da pobegne iz zatvora. Pošto se osvetio agi, priključio se u Sutorini Luki Vukaloviću i ustanicima, a kad je Luka bio primoran da se preseli u Rusiju pridružio mu se i Lazo. 144 Isto str. 109.

120

fabričkoj preradi duvana. Gradsko stanovništvo postepeno se povećavalo dolaskom činovnika, vojnika, intelektualaca, predu- zetnika i industrijskih radnika iz Monarhije. Putevi i trase žele- nice rađeni su kulukom, odnosno odrađivao se tain (pomoć) koji je stanovništvo dobilo povratkom iz izgnanstva. Kuluk je ukinut 1893. godine. Osim crkve, jedine legalne organizacije srpskog naroda bile su i srpske narodne škole. Pored ovih Austrougarska je otvarala državne škole. U većim mestima Srbi su dobijali škole pod rukovodstvom učitelja. U Mostaru je postojala trgovačka škole. Kod Hrvata uz župne urede bile su osnovne škole u kojima su nastavu vodili sveštenici. Austrougarska je u škole uvela obavezu u ravnopravnosti oba pisma ćirilice i latinice. Brojna radna snaga počela je odlaziti u Ameriku u periodu od 1895-1910. godine. Službeno je proglašena ustavnost 1910. godine, koja je bila regulisana sa 6 zakona: Zemaljski statut (Ustav); Izborni red (Izborni zakon); Saborski poslovni red (Poslovnik o radu sabora); Zakon o društvima u BiH (Zakon o strankama, itd.); Zakon sakupljanja u BiH (Zakon o načinu udruživanja); Zakon o kotarskim vijećima (Zakon kontrolisanja rada kotarskih vijeća). Zbog velikog broja iseljavanja muslimanskog stanovništva u Tursku, jedan broj seljaka otkupljivao je zemlju od čitluk-sahibija i postajao nezavisan. Gradnja značajnijih saobraćajnica kroz Hercegovinu počela je krajem 19. i početkom 20. veka. Prva deonica južne pruge od Metkovića do Mostara puštena je u saobraćaj 14. 06.1885. godine. Zbog male propusne moći izgrađenih pruga, nastavlja se gradnja Južne pruge od Mostara prema Sarajevu, tako je 22.08.1888. godine u saobraćaj puštena deonica pruge Mostar – Ostrožac, a 10. 11.1889. godine prvi voz ušao je u Konjic. Velike probleme graditeljima ove pruge zadavala je vododelnica Ivan Sedlo, razmeđe Crnog i Jadranskog mora. Sa nadmorske visine 876 m trebalo je na vrlo kratkom odstojanju stići na kotu 279,1m u Konjic. U tu svrhu izgrađena je zupčanica, delo švajcarskog inžinjera Romana Abta.

121

Makadamska automobilska cesta Stolac, Ljubinje severo- istočna strana Popova polja za Trebinje i Dubrovnik izgrađena je 1901. godine. Železnička pruga uskog koloseka od Čapljina preko Hutova, jugozapadnom stranom Popova polja za Trebinje, Dubrovnik i Herceg Novi izgrađena je od 1898-1901. godine. Izgradnja ovih saobraćajnica uticala je na poboljšanje životnog standarda ovih krajeva. Kod prvih vozovi lokomotive su imale jačinu 20 do 40 ks. a otvoreni vagoni zvani «loris» imali su nosivost dve tone. Za putnički saobraćaj preuređeni su «lorisa» na taj način što su u četiri ćoška vagona postavljeni vertikalni stubovi i razapeto krovno platno, zvano «segeituh». Čeone strane zakovane su daskama, a bočne strane kola bile su zastrte zavesama. Do korekcije i poboljšanja tehničkih elemenata pruge došlo je 1890. godine, nabavkom novih lokomotive jačine 50 konjskih snaga, novih dvoosovinskih putničkih vagona druge i treće klase.

Sl.41- Železnička stanica Trebinje

Prvi medicinski centri iz vremena austrijskougarske uprave bile su garnizonske ambulante i bolnice osnivane od strne vojske posle okupacije od 1887. godine. Kasnije se počelo

122

otvaranjem apoteka i bolnica samo za civile. Tako je prva Apoteka u Trebinju otvorena 1893. godine, a bolnica 1900. godine. U Stocu prva apoteka radi od 1882. godine, a naredne godine počela je i izgradnja bolnice. U drugoj polovini 19 veka Mostar je postao najvažniji kulturni i ekonomski centar hercegovačkih Srba. On je počeo da se razvija posle izgradnje starog mosta od 1566. godine. Razvio se u najveći administrativni, privrednozanatski, trgovački i obrazovni centar Hercegovine. Vecina značajnih islamskih objekata u Mostaru izgrađena je krajem 16. i pocetkom 17. stoljeća. Za vreme turskog perioda Mostar je postao važan trgovacki partner Dubrovniku i primo- rskim gradovima. Karavani su u Mostar donosili maslinovo ulje, ribu, lan isl. dok su iz Mostara prema jadranskoj obali odnosili najviše vunu, meso, med i zob. Austrougarska je priključila Bosnu i Hercegovinu kao svoju

Sl.42- Mostar iz vremena Austro-Ugarske

administrativnu regiju dajući orijentalnom gradu evropski duh. Za vreme austrougarske vladavine izgrađena je železnica, javno kupatilo, više škole, mostovi, počelo je sa izdavanjem novina i

123

časopisa. Izgrađeno je nekoliko novih crkava. Mostar je postao sredina sa vеома јаком i razbuđenom srpskom nacinalnom svešću, a ton je davala grupa istaknutih književnika: Aleksa Šantić, Svetozar Ćorović i Jovan Dučić (dok je radio kao učitelj u Mostaru). Oni su pokretači knjizevnog časopisa ''Zora'' kao i drugih kulturnih manifestacija Srba u Mostaru i Hercegovini. Ukratko o najznačajnijim: Jovan Dučić, značajni srpski pe- snik rođen je u Trebinju 1871. godine. Pravni fakultet završio je u Parizu. Radio je jedno vreme kao učitelj u Mostaru ali je najeći deo radnog veka proveo kao diplomatski predstavnik Srbije, kasnije Jugoslavije u inostranstvu. Umro je u Americi 1943. godine. Kosti su mu prenešene u Trebinje 2005. godine.

Sl.43- Jovan Dučić Sl.44- Aleksa Šantić

Aleksa Šantić, je jedan od najznačajnijih srpskih rodoljubivih pesnika, rođenje je u Mostaru 1868. godine. Gotovo ceo život proveo je u Mostaru. Pokretač je kulturnog i književnog života Srba u rodnom gradu, koji je naročito bio živ krajem 19. i početkom 20. veka.

124

Vladimir Ćorović, na оsnovu teksta akademika Radovana Samardžića, spada u sto najznasmenitijih Srba.145 Akademik Vladimir Ćorović rođen je u Mostaru 1885. godine. U Beču je studirao slovensku filologiju, arheologiju i istoriju. Doktorirao je u Beču 1908. godine. Uradio je obiman i značajan stvaralački opus

iz istorije. Bio je rektor Beo- gradskog univerziteta između dva svetska rata. Poginuo je u avio- nskoj nesreći 1941. godine iznad Grčke.

U razvoju školstva maksimum koji je postignut u podizanju srpskih škola u Hercegovini bio je periodu od 1906. do 1912. godine, tada je broj srpskih škola u Hercegovini narastao sa 12 na 23. U 1912. godini počeo je Balkanski rat i niko

sl. 45. Vladimir Ćorović više nije mislio na otvaranje novih škola. Iza Balkanskog rata došla je 1914. godina i Prvi svetski rat i sa njegovim početkom prestaju raditi sve srpske škole u Hercegovini. Nakon 1918. godine novoformirana država Kra- ljevina SHS, preuzima bivše zgrade srpskih osnovnih škola pod kiriju i u njima otvara državne osnovne škole.146

I privredna situacija je bila loša. Krajem 1930-ih godina strani kapital je kontrolisao najznacajnije privredne grane Kraljevine npr. petroleja 99,5%, elekt. energije 94%, rudarstva 82% itd..147

Pošto je Kraljevina Jugoslavija bila svedena na polukolonijalni status vodeće grupe zemalja u Evropi kako s razlogom zapaža Dedijer, nisu čak mogle da izrade plan ni industrijalizacije sve i da su htele.

c. Migracije ka Americi

145 Sto najznamenitijih Srba, Beograd-Novi Sad, 1993, str. 529-534.146 Iz Kataloga izložbe u Trebinju: Srpsko-pravoslavna škola 1863-1918.147 Obradovic, Marija «Narodna demokratija» u Jugoslaviji1945-1952, Beograd, INIS 1995. str.197.

125

Odlazak ljudi na rad u inostranstvo iz Hercegovini odvijao se iz više razloga, pre svega siromaštvo, beda i nemogućnosti bilo kakve zarade. Iseljavanje je podstaknula naročito aneksija Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske monarhije, i uveđenja obaveze služenja vojnog roka za sve stanovnike. Pošto to nisu hteli prihvatati mnogi su se odlučili za odlazak u ''beli svet'' uglavnom u Ameriku. Nisu znali ni jezik zemlje u koju odlaze. To su bili zdravi mladi ljudi bez školske spreme ali spremni da prihvate svaki posao i izazov. Migracija je bilo naročito intenzivana krajem 19-stog i početkom 20. veka, u periodu od 1895. do 1912. godine brojna radna snaga odlazila u SAD. Koliki je bio intezitet iseljavanja ukazuje sledeći primer. ''Samo je iz sela Bančića otošlo u SAD i tamo ostalo da živi 25 ljudi, od 15 - 30 godina starosti. Međutim, neki muškarci su tamo samo išli na rad, vratilo se kući 28 muškaraca sa zarađenim novcem. Što znači iz Bančića od 40 domaćinastava išlo je na rad u SAD 53 muškarca. Takvo je stanje bilo i u drugim selima u okolini Ljubi- nja.''148 Glavno odredišta su bila u Americi: SAD, Kanada ili i druge zemlje gde se tražila brojna radna snaga. Iseljenici su obavljali svakojake poslove. Uglavnom to su bili oni najteži, nešto bolje plaćeni poslovi. Tako su u Kaliforniji radili poljoprivredne poslove, dok su na severu SAD-a gotovo standardno radili po rudnicma. Da bi što više uštedeli odricali su se svega, stanovali po barakama i hranili se skromno. Iseljenici sa nekim pre- dznanjem ili obrazovanjem kojih je bilo vrlo malo, zapošljavali su se po raznim ustanovama i peduzećima, u ugostiteljstvu, bankarstvu, trgovini. Pojedinci su radeći uspevali da završe po neki zanat ili školu, bilo je i onih koji su razna znanja sticali i samoobrazovanjem. Mnogi su se zbog oskudnog života razbo- ljevali i umirali. Uspevši nešto da uštede vraćali su se u zemlju nakon Prvogsvetskog rata od 1918. godine. Čitav niz faktora stimulisao je povratak u stari kraj. Težak život sam po sebi, nostalgija za rodnim krajem, ženidba i stvaranje o porodici su bili osnovni

148 Mihić dr Ljubo, Ljubinje sa okolinom, Ljubinje 1975, str. 326.

126

razlozi povratka kao i porodične obaveze koje su bile različite od pojedinca do pojedinca, od porodice do porodice, briga o roditeljima, braći i sestrama itd. Stvaranjem nove države Kraljevine SHS sticao se utisak da dolaze bolji dani, te da se stvaraju bolji životni uslovi. Posebno je upečatljiv patriotski momenat, visok odziv hercegovačkih dobrovoljaca koji su iz Amerike došli, bez poziva i pritiska napuštali svoja radna mesta i odlazili u neizvesne ratove, gde su mnogi poginuli ne dočekavši slobodu svog naroda. Nakon rata neki ''Amerikanci'', tako su ih nazivali, ostali su u zemlji, a dobar deo vratio se ponovo u Ameriku. Bilo je i onih koji su našli svoje mesto u Americi i uklopili se u novu sredinu i obezbedili sebi uspeh i napredak u novoj domovini, međutim takvih je ipak manji broj. Bilo je i onih koji nisu uspeli da dovoljno zarade i da sakupe novac za povratak. Uticaj ''Amerikanaca''. ''Amerikanci'', povratnici iz Amerike svoju ušteđevinu ulagali su u stvaranje ekonomske osnove za bolji život sebi i svojoj porodici. Kupovali su zemlju gradili nove kuće ili popravljali stare. Pokretali su poslove i otvarali brojne radnje. Njihov izbor bio je najčešće trgovina i ugostiteljstvo, a mnogi su se bavili sa više delatnosti npr. pored trgovine bavili bi se ugostiteljstvom i zemljoradnjom. U godinama agrarne reforme posle Prvog svetskog rata povratnici su zemlju kupovali najviše od aga, ali i od vlasnika koji su svoju šansu tražili u nekom novim zanimanjima. Bilo je i akcionara u bankama i preduzećima. Izvestan broj povratnika uzimao je imanja i u drugim krajevima zemlje i tamo se odseljavao. Uticaj Ameri- kanaca počeo se osećati u Hercegovini od 1919. godine i vidljiv je u boljim zgradama koje su građene između dva sveska rata kako u gradovima tako i na selu. Kao posledica Drugog svetskog rata s propašću banaka mnogima koji su ušteđevinu držali u bankama propala je, a nekima deo imovine oduzet nacionalizacijom. Iseljenici s početka 20. veka između dva svetska rata, koji su se vraćali iz Amerike, unosili su pored svog kapitala i poslovni manir, nov kvalitet u poslovnoj logici, transferu robe i praksu proširene reprodukcije u poslovanja s kapitalom.

127

U Banat su odlazili ratni dobrovoljci i tamo dobijali zemlju i ostajali stalno da žive.

E. HERCEGOVAČKO SELO IZMEĐU DVA SVETSKA RATA

Oni koji su živeli na selu nastojali su da što bolje obrade svaku pregršt zemlje. Zemlja se smatrala najvećom vrednošću. Nije bilo izrazitih bogataša, ali je bilo onih koji su imali obradivu radnu snagu konje i volove koje su pozajmivali siromašnijim, a ovi su tu pozajmicu prvo morali da odrađuju.149 Jedini način da se opstane u celokupnom ovom periodu na selu zahtevalo je organizaciju zatvorene porodične privredne celine sposobne da proizvede gotovo sve neophodno za život. Taj izlaz nađen je u porodičnom zadrugarstvu. Nakon Prvog svetskog rata izvšena je agrarna reforma. Zemlja je pripala onim koji je obrađuje. Država i dotadašnji kmetovi isplatili su zemlju vlasnicima agama i begovima. Počinje i raseljavanja stanovništva ka Vojvodini i na Kosovo i Metohiju.

a. Porodično zadrugarstvo

Većina stanovništva Kraljevine Jugoslavije tako i Herce- govini živela je na selu. Zadružni život odgovarao je vrsti privrede gde je bilo zastupljeno stočarstvo i ratarstvo, privredne grane koje su zahtevale brojnu radnu snagu. Seosko porodično gazdinstvo precizno je određivalo način poljoprivredne proizvodnje. Kao društvena tvorevina razvilo je oblike seoskog načina života kao što su: seljački radovi i zemljišni odnosi; stanovanje u seoskoj kući i naselju kao prostornom okviru rada i života; lokalno organizovanje seoskog kolektiva i sistema seoskih grupa i ustanova; stvaranja seoske kulture kao istorijskog procesa; formiranja celine u smislu osmišljenja vrednovanja i uređenja društvenog života u okviru radova, stanovanja i komunikacija 149 Tada je za jedan dan rada sa volovima, trebalo tri dana odraditi u sezoni.

128

ljudi na selu, gde su osnovni elemetarni odnosi ostajali u međusobnom zavisnom delovanju. Tradicionalno selo je razvijalo i društveno-kulturne oblike preživljavanja i u oskudnim i teškim vremenima. Banatu iseljenici živeli su u planinskim krajevima gde su se bavili više stočarstvom nego zemljoradnjom, u patrijalhalnim privrednim i društvenim odnosima, porodičnim zadrugama, koje su imale desetak i više članova krvih srodnika. Partijalhalno znači da su se članovi porodice povezivali po muškoj liniji. Zadružni život bio je više zastupljen u planinskim krajevima i selima. Obično su zadruge sačinjavali otac sa sino- vima, sinovcima, unučadima itd. Starešina zadruge zvan je domaćin ili gazda. To je bio najstariji ili najsposobniji član. Starešina se smatrao vlasnikom porodice. Najvažnije odluke su se donosile uz saglasnost svih punoletnih članova. Starosna granica između radno aktivnog muškarca i starca najčešće se postavljala između 50 i 60 godina, kad bi vođenje domaćinstva preuzimao uglavnom najstariji sin. Na razvijenost porodičnog zadrugarstva uticale su najviše ekonomske prilike. Brakovi na selu u najvećoj meri sklapani su između osoba iz istog ili susednih sela. Među ženama nešto bolji položaj imala je žena starešine. Prćija se zvao lični imetak koji je žena pri udaji unosila u zadrugu, a stvari koje je donosila sa sobom prilikom udaji ruvo. Žena je bila podređena mužu i staranjima o svakodnevnim kućnim poslovima. Međutim seoske žene su radile na njivi i bile su pošteđene samo najtežih fizičkih poslova kao što je oranje i kosidba. Zalaskom u poodmaklo doba života sa starošću dobijale su veće poštovanje i uvažavanje svojih ukućana. U javnoj sferi života muževi nisu ispoljavali osećaj i strogo su poštovali običajna pravila, dok je uticaj žene u kući i porodici bio značajno veći. Susedski odnosi su bili veoma razvijeni sa velikim brojem društvenih običaja kao što su mobe, sela, prela, i sl. Susedi su učestvovali u svim značajnim porodičnim događajima kao što su slave, svadbe, rođenje deteta i sahrane.

129

Veliki značaj imale su i srodničke veze, a duh zajedništva bio je izražen i kod podeljenih porodica. Društvene, pa i ekonomske razlike nisu bile tako značajno velike. Kad je svojina i nasledstvo u pitanju, žene su imale jednako pravo uživanja porodične imovine, dok su po običajnom pravu nasleđivanje porodične imovine imali muškarci.

b. Selo, kraški hercegovački tip i život u njima

Opis sela i kuće. Sela su sastavljena iz mahala koje su raštrkane oko vrtača. Kuće su bez ikakvog rasporeda smeštene na pogodnim mestima koja se ne mogu koristiti za obradu. U pojedinim mahalama kuće su nešto razuđenije, a u drugim imaju izgled zbijenog naselja. Kuće u mahalama pripadaju obično porodicama jednog bratstva. Do mahala vode ulice oko kojih su obično kameni zidovi. Neke od mahala udaljene su jedna od druge i preko jednog kilometra. Na raspored kuća u selu često utiču privredne zgrade, pojate ili štale za smeštaj goveda, slame i slično. Svako domaćinstvo ima pojatu za krupnu stoku i janjilo za zatvaranje sitne stoke: koza i ovaca. Te zgrade su obično u zaseoku nedaleko od kuća. Većina rodova ima i svoja groblja. Saobraćaj među mahalama je živ i odvijao se pešačkim, konjskim i cestovnim stazama. Svako domaćinstvo ima svoju kuću. One su se gradile u uzajamnoj pomoći. Prilikom gradnje kuće biralo se mesto i nastojalo da je obasjavaju sunčevi zraci. Zidovi su pravljeni od kamena i traju dugo. Ako se kuća pravi na sprat zidovi sprata su isto od kamena, a patos sprata se oslanja na grede koje su udenute u zidove. Krovna konstrukcija je od drveta, pokrov od kamenih ploča (sedre), ražene slame ili crepa. Veća upotreba crepa počela je od 1923. godine. Kuće se ne kreče spolja. Vatra se loži na ognjištu pored koga su kreveti od kamena na kojima se sedi i spava. Iznad vatre je kutara, poviše pižulj banak i trilja na kojoj se suši odeća za vreme kiše. Verige vise iznad ognjišta na gredi. Na gredama je čerjen na kome se nalaze koševi u kojima stoji žito. Pante su sa rožnika na rožnik i na

130

njima se suši meso. U zidu su pendžeri u kojima se ponešto ostavlja. Kod vrata stoji drveno burilo sa 40 do 50 l vode za piće. O zidu se kači sinija. U ponekim kućama nalazi se žrvanj pomoću koga se melje žito po potrebi. Na krovu izlazi odžak. Svaka kuća ima po jedna vrata. Takva kuća sa ognjištem naziva se '''stajaća''. Na ognjištu se sprema hrana. U njoj je patos od kamena. Sedeći oko ognjišta u kućama, ukućani su obavljali

Sl.46- Hercegovačka seoska mahala

mnoge poslovi naročito ako je napolju loše vreme, kiša ili hldnoća. Oko ognjišta na kamenim krevetima sede obično prijatelji, komšije i razgovaraju o svojim kućim poslovima. Svaka kuća ima sobu u kojoj se drži sprem. Patos sobe je od ploča ili dasaka, plafon od pruća oblepljen malterom ili od dasaka. Soba ima prozor i peć u koju se loži kad je hladno. Od nameštaja tu su drveni kreveti, sto, stolice i sanduci sa odećom. Sobe služi za spavanje. Ako je kuća na sprat to se zove čardak i sobe su gore. Kad je kuća u strani u čardak se često ulazi sa zemlje. Mnoge kuće imaju podrum, izbu ispod sobe. Pokraj kuće zbog nedostatka vode za piće grade se čatrnje-rezervoari

131

za skupljanje kišnice često sa krova. Higijena u kućama je prili- čno dobra. Pored zgrada za stanovanje, za ostavu hrane i odjeću postoje i zgrade za stoku i druge potrebe: janjilo, pojata, naslon staje, krmećak, ćumez i slično. Kućama se prilazi ulicom. Neke kuće imaju i avliju. Ako oko kuće postoji dvorište, zgrade i vrtovi cela okunica onda se to zove akar. Mnoge kuće gaje u dvorištima vinovu lozu na podupiračima. Tereni su od krečnjačkog kamena prekriveni sa mnogobrojnim vrtačama i uvalama, kraškim poljima, jamama i pećinama. Kraška polja su velike zatvorene depresije dinaskog karsta koja dostižu dužinu i do 60 km. a i po 10 do 12 km. širinu. Imaju pravac pružanja dinarskih bora SZ-JI. Dno im je ravno. Okvirena su strmim krečnjačkim okvirima i padinama koje se neposredno dižu sa dna. Mogu biti suva, periodično i stalno plavljena. Ona se mogu podeliti u zatvorena i otvorena. Popovo polje je otvoreno u jednom pravcu, ili u dva pravca kao što su Mostarsko-Bišće i Bijelo polje, Trebinjsko, Stolačko i Ljubuško polje ili su zatvorena: Ljubinsko, Ubosko, velike površine Neve- sinjskog, Gatačkog itd. U nekim poljima se javljaju stalni ili povremeni tokovi reka ponornica. Za vreme kiša i topljenja snega javljaju se velike količine vode koje rekom ne mogu oteći te se voda nagomilava i plavi polje pretvarajući ga u privremeno kraško jezero. Takva nastaju u Fatničkom, Dabarskom i Popovu. U Popovu polju poplave traju nekoliko meseci. Na područjima oko Jablanice, Konjica i Prozora nalaze se šume. Najznačajnije su reke Neretva i Trebišnjica. U zapadnoj Hercegovini reka Trebižat stvara zeleni pojas duž svojih obala, kao što to čini i reka Bregava na jugoistoku. Mediteranska klima vlada većim dijelom Hercegovine. Naselja u plavljenim poljima su iznad domašaja vode a mahale zbijenije. Saobraćaj sa suprotnim selima za vreme poplava odvijao se na primer u Popovu polju čamcima. Iz života stanovništva. Hleb kao glavna hrana seoskog stanovništva bio je prvenstvena briga svakog domaćinstva. Zbog malo obradive zemlje, prirode tla i klime nije bilo uslova da

132

prinosi budu toliki da bi bilo dovoljno žita za zimu. Hleb se pravio od kukuruza, ječma, raži i pšenice i većinom pomešano. Prema proračunu domaćina da bi bio obezbeđen za zimu trebalo je pribaviti po članu 300 kg žitarica. Kukuruz se žnjeo srpom, raž mlatila drvenim mlatilicama kako bi se slama mogla uporebiti kao krovina, a ječam i pšenica vrli konjima na guvnu. Žito od ljetine smeštano je na gredama čađavice za ishranu porodice. Mjelo se u malim ručnim mlinovima-žrvnjima ili mlinicama na rekama. Domaćinstva su se zadovoljavala sa povrćem koje su imali u svojim baštama ili vrtu. Kupus, tikve i pasulj sađeni su kao međuusevi po krompiru, luku i duvanu. Svoja imanja seljaci su ograđivali kamenim suhozidinama. Tokom ratova vladala je često i harala glad, a hleb se nije mesio mesecima. Zemlja se orala volovima ili konjima, a gde nisu mogli volovi zbog malog prostora kopala se motikom. Pored žitarica i povrća od industrijskog bilja uspevao je i gajio se duvan odličnog kvaliteta. Gajeno je dosta raznovrsne stoke: goveda, konja, najviše ovaca i koza, ponešto živine i po koja svinja. Tokom zime stoka se hranila senom i lisnikom a leti se terala na ispašu i u planine: Vidušu, Zelengoru, Treskavicu, Velež itd.

Sl.47- Popovo polje

133

Volovi i konji držali su se kao tegleća i tovarna stoka. Konji se upotrbljavaju za jahanje, tovar, vršidbu i druge potrebe. Volovi uglavnom za oranje. Stoka, pored oskrbljivanja sopstvenih potreba za mesom i vunom, se prodavala stočnim trgovcima ili na pazarima i vašarima i od toga obezbeđivao novac. Tipična narodna hercegovačka muška nošnja ima: kapu sličnu crnogorskoj, džamadan, dolamu, pojas, ferman, toke, čakšire sa tozlucima i opanke, tu je spadala i struka, ogrtač od kostreti ili vune sa resama, kod žena zubun, kotula, ćurdija, kecelja, marama, čarape i opanci. Ostale privredne delatnosti koje su dopunjavale prihode domaćinstva bile su raznovrsne: pčelarstvo, zanatstvo, izrada kreča, ćumura, domaća radinost, najam, pečalba, skupljanje lekovitog bilja itd.. Žene150 su prele, plele tkale rute, rašu, gunjeve i to sve za svoje potrebe i potrebe članova doma- ćinstva, a što bi izatkale valjale su u stupama. Po selima je bilo samoukih majstora: opančara, kovača, krojača, zidara, tesara, kamenorezaca, majstora za drvo, rezbara, klesara i drugih zanatlija. Žene su brale lekovito bilje, list od kadulje koji se otkupljivao za potrebe farmacije i što bi zaradile bio je njihov novac. Muška radna snaga odlazila je često na rad van sela da bi zaradila novac i prehranila porodicu. Mnogi su odlazili u grad čim pozavršavaju poljoprivredne poslove. Tada su žene radile i teške poslove, žnjele, kopale kresale grm i sl. Mnogi su odlazili na rad u Ameriku i tamo ostajali, a neki se vraćali kući sa 150 Jedan Insert iz života čobanice mlekarice. U rasporedu poslova stočara čobanici pripada da čuva i muze ovce i koze. Ovce se muzu dva puta dnevno, izjutra i uveče. Čim se ujutru pomuzu ovce se gone na pašu. Čobanica sa sobom nosi hleb i sir za ručak. U sumrak ovce su u toru dok se vidi pomusti. Mleko se muze u kabao. Oko mleka dalje je radila iskusnija žena, mlekarica. Proceđeno mleko sipa se u kotao da se vari i razljeva u drvene škipove kako bi se rashladilo 24 časa nakon čega se skida kajmak koji se stavlja u kacu ili mjeh. Ako hoće da pravi maslo onda ga stavljaju u stap i mete. Od 50 kg kajmaka može se dobiti 15 do 20 kg masla. Izmeteni kajmak sa mlaćanicom saspe se u kotao iz koga se pokupi maslo koje pliva po površini mlaćanice. Mlaćanicu ugreju i provere i od nje se dobija jednu vrstu slabijeg sira ''hurdu''. Od varenike sa škipa dobija se kvalitetan sir koji se stavlja u kace ili mjeh. Drveni sud u kome se drži sirište od stoke zove se sirišnjak, bez sirišta se ne može dobiti sir. Od 5 l. mleka dobiva se 1kg sira. Tako su se dobijale tri vrste sira: masni kad se sa mleka ne skida kajmak, obični kad se sa mleka skine kajmak i hurda.

134

zarađenim novcem. Od odlaženja u svet na rad u prošlosti se od takve zarade živelo. Leti su svi bili zauzeti oko posla, a zimi su se održavala prela, sjela, obavljale svadbe, slavilo, išlo na slave itd.. Do izražaja u narodnim igrama dolazilo je bogastvo i mašta narodnog stvaralaštva. Melodije uz igru bile su jednostavne, a tip igre kolo. Kola je bilo raznih vrsta. Igralo se uz diple, dvojnice, usnu harmuniku isl. Narodne društvene igre izvodile su se na kućnim sjelima i raznim svečanostima. Neke igre su se izvodile napolju npr. ''Kamena sramena'', ''Boče'', ''Skakanje uz ćuskanje'', ''Tikva'', ''Prsten'' itd. Bilo je posebnih čobanskih i dečih igara. Dolazila je do izražaja bogata narodna muzička tradicija. Pesma se rađala i razvijala u selu, polju, brdu domu, pjesmom se uspavljivalo dete, prekraćivali dugi dani čobanskog zivota, izražavala čežnja, osvežavao ritam poslova, uklanjalo umor, pratila nevestu u nov dom. Pevane su pesme za sofrom, ''sofračke'' kad se mezilo, pilo i jelo i ''putničke'' kad se putovalo na konjima ili peške. Najraširenije su bile gange, stara vrsta pesama koja je zastupljena kod svih naroda i kultura. Gangu bi počinjao jedan pevač supregom i praćenjem drugih pevača. Svako selo imalo je svoje varijante gangi, a ako je neka bila bolje komponovana ostajala je decenijama. Jeda primer gange pre rata kad nije bilo električnog osvetlenja : ''Ženo moja kotulu obuci dok mi gori šibica u ruci'' i jedne odmah posle rata '' Ja mitraljez donio iz rata, evo ženo pa podupri vrata''. Gange je pevala omladina ali i stariji na svečanostima, sjelima, prelima, listanju duvana, komišanju kukuruza, pri susretima i tome slično. Brojne su i druge vrste pevanja kao što su primeri pevanja ''iz knjige'' i uz gusle i primeri zdravica (napojnica). Gusle su bile najomiljeni narodni muzički instrument a pevači rado slušani. Gusle su se na selu mogle čuti tokom cele godine. Svoju istoriju, mnogobrojne ratove, bojeve, bune, ustanke, hajdučke i uskočke borbe pamtio je narod i prenosio skolena na koleno preko mnogobrojnih guslarskih narodnih pesama koje su sastavljanje u desetercu. Ovaj omiljeni narodni instrument izra-

135

đivali su najčešće seoski majstori i ukrašavali raznim motivima rezbarenjem. Narodni običaji ženidbeni i svatovski bili su manje više svugde slični. Kod Srba su postojali običaji krsne slave, slavio se dan kada je porodica preuzimala hrišćanstvo kao slavu porodice. To je bio značajan porodični praznik. Većina praznika padala je u jesen i zimu. Značajni su bili verski običaji za Bozić i Uskrs. Velika seoska okupljanja i slavlja bila su za vreme crkvene seoskih slava, derneka. Nova godina se slavila tradicionalno i svugde slično. U osnovanim političkim partijama uzimali su učešće i seljaci. Onom ko je obećavao više narod je davao poverenje. Poslanici su po selima obećavali pravljenje cesti, čatrnja ili lokvi za napajanje stoke, otvoranje škola i sl. Ljudi su na poslovima izgradnje puteva radili za kukuruz. Tada se znalo se da se za probibijanje metra ceste širine 4 metra dobija 2-3 kg. kukuruza. Radnik je mogao za dan da probije cestu od 2-4 metra i tad je bila velika zarada 12 kg kukuruza.

* U bosanskim selima razlike u načinu života i običajima se u suštini nisu mnogo razlikovali. Poticali su od geografskih karakteristika tla, pre svega mnogo više zemljanog terena i šu- movitih područja koji su uslovljavali gradnju kuća i omogućavali veći uzgoj voća. U gradnji kuća, cigla, zemlja i drvdo je više dolazilo do izražaja. Brojne mnogočlane porodične zadruge isto tako teško da su uspevale, da se izdržavaju od sopstvenog gazdinstva na kome je bilo zastupljeno stočarstvo i zemljoradnja. Odrasli muškarci preko leta odlazili su u pečalbu. Na primer, u oblasti istočne Bosne, Srebrenice bilo je zastuljeno bavljenje zidarstvom i tesarsvom, takozvana ''majstorija''. Ovde se ovaj zanat učio od malena, tako da je svaki čovek sposoban za rad vladao ovim zanatom, čitav kraj bio poznat po izvrsnim majstorima koji su tokom leta i u vreme zidarske sezone radili po gradilištima širom Srbije i Bosne.

136

Zavisno od karaktera krajeva, klime, puteva, reka, terena blizine gradova i raznih drugih uslova okruženja, razvijale su se i razne specifičnosti stanovništva pojedinih krajeva.

TREĆI DEO

137

KOLONISTI U BANATSKIM USLOVIMA ŽIVOTA

A. KOLONIZACIJA BANATA POSLE PRVOG SVETSKOG

RATA

a) Agrarna reforma posle Prvog svetskog rata

Nakon Prvog svetskog rata počelo se sprovođenjem agrarne reforme na celoj teritoriji Kraljevine SHS. Ona je nastala iz želje da se likvidiraju feudalni odnosi u novonastaloj državi i da se odgovori očekivanjima seljaka iz pasivnih krajeva za poboljšanje njihovog položaja, da se kolonizuju severni krajevi i da se veleposednicima stranim državljanima u Banatu, često odanim tuđim dinastijama oduzme zemlja. Ideja o agrarnoj reformi bila je nastavak težnji seljaka i agrarnih reformskih pokreta iz prethodnih decenija.

Pod pritiskom i zahteva agrarno-seljačkog pokreta, Krfskih obećanja i Zagrebačke agrarne-seljačke inicijative Regent Aleksandar Karađorđević je 6. januara 1919. godine u svom proglasu izjavio: ''Ja želim da se odmah pristupi pravednom rešenju agrarog pitanja i da se ukinu kmetstva i veliki zemljišni posedi.'' 25. februara su usvojene, a 27 objavljene odredbe za pripremu agrarne reforme. Njima su obećane zemlje beze- mljašima. Odredbe su postavile opšta načela za sprovođenje

138

agrarne reforme i kolonizacije prema kojima su svi veleposedi trebali biti eksproprijisani i dodeljeni na privremenu obradu onima koji su se bavili zemljoradnjom i nisu uopšte imali zemlje ili su je imali nedovoljno. Pri podeli velikih zemljanih poseda trebalo je u prvom redu zadovoljiti ratne vojne invalide, udovice, ratnu siročad, dobrovoljce i vojnike iz Prvog svetskog rata. Uredbom o dobrovoljcima od 18. decembra posebnim članom 25 Uredbe, dobrovoljcima je bilo zabranjeno učešće u

pokretima protiv vlasti i ''drugim prljavim delima''. U takvim slučajevima oni bi gubili pravo koje im je ova uredba obezbedila. Zemljište dobiveno agrarnom reformom nije moglo biti otuđeno u roku od 5 godina, a kasnije je ovaj rok produžen na 10 godina. Tako su 64.884 mesna intere- santa dobila ukupno 173.642 kj odnosno po 2 kj i 911 kv hv. Kolonisti po 7 kj, a dobrovoljci 8 kj i 1155 kv hv.

sl. 48.Kralj A. Karađorđević Kolonizacija u Banatu sprovođena je paralelno sa agrarnom reformom i trajala je od 1919. do 1940. godine. Kolonisti su se naseljavali na velikim posedima privatnih vlasnika, crkvenim, opštinskim, državnim posedima i u Pa- nčevačkom ritu. Većina kolonista došla je u periodu od 1919. do 1929. godine. Koloniza nije bila planska, a o oblasti naseljavanja u Banatu brinuli su se županiski uredi u Velikom Bečkereku i Vršcu. U mestima gde nije bilo kuća, kolonisti su stanovali u zgradama salaša a neki u kućama kod seljaka u okolnim selima. Neki dobrovoljci dolazili su samo u sezoni obrade zemlje, a neki su dobivenu zemlju davali u zakup. U Banatu je prema dr Nikoli Gaćeši bilo eksproprisano 206 poseda površine 440.961 kj a ukupno je bilo 65.337 agrarnih

139

interesanata. 151 Najveće površine zemlje dobivali su borci kolonisti i njihov statut zakonom je bio regulisan. Prosečna cena po jednom kj zakupnine bila je 2.189,30 dinara. na vreme od 20 godina i kamatom 5 odsto, plaćala se preko Privilegovane poljoprivredne bake. Za koloniste zakupninu je plaćala država.

U nadležnosti Županijskig agrarnig ureda bili su sleći poslovi: prikupljanje, sređivanje i evidentiranje statističkog materijala o velikim posedima i agrarnim interesentima; sastavljanje plana za definitivnu deobu zemlje i kolonizaciju; utvrđivanje stvarnog stanja veleposeda i donošenje odluka o tome šta podleže agrarnoj reformi, a šta se ostavlja velepo- sedniku kao zakonski deo; donošenje odluke o privremenoj podeli zemlje velikih poseda na pojedine opštine; odluke o izdavanju u zakup zemljišta agrarnim interesentima; vođenje nadzora nad velikim posedima koji su se nalaze pod sekve- strom i upis zemlje dodeljene agrarnim interesentima u grunto- vne knjige.

U sistemu državne uprave, županijski agrarni uredi predstavljali su prvostepene izvršne organe. Oni su bili neposredno podređeni Agrarnoj direkciji u Novom Sadu. Na čelu ureda stajao je županijski agrarni poverenik. Na osnovu Uredbe o uređenju Ministarstva poljoprivrede iz 1929. godine svi županijski agrarni uredi promenili su naziv u Agrarne urede. Pod tim nazivom radili su nekoliko meseci, do donošenja Zakona o banskoj upravi, kada se ukidaju i tada njihovi poslovi prelaze u nadležnost sreskog načelstva. Za Veliki Bečkerek to je bilo Agrarno odeljenje pri Sreskom načelstvu u Velikom Bečkereku. Agrarno odeljenje izvršavalo je sve poslove oko sprovođenja agrarne reforme i kolonizacije na istom području na kome je delovao i Županijski agrarni ured.

Kada je 1931. godine donešen Zakon o likvidaciji agrarne reforme na velikim posedima, Ministarstvo poljoprivrede, radi izvršenja ovog Zakona, osniva Ambulantne komisije za

151 Nikola Gaćeša, Agrarna reforma i kolonizacija u Banatu od 1919-1941, Institut za isroriju Vojvodine, Matica Srpska, Novi Sad 1972, str. 376-379.

140

likvidaciju agrarne reforme na velikim posedima. Tako je za područje Dunavske banovine br. 2 radila Ambulantna komisija u Velikom Bečkereku. Za izvršenje odredbi navedenog Zakona o likvidaciji agrarne reforme na velikim posedima, 1933. godine donešen je Pravilnik za izvršenje Zakona o likvidaciji agrarne reforme na ovim posedima, kojim se osnivaju Komisije za likvidaciju agrarne reforme, čiji je zadatak bio sprovođenje ovog Zakona. Komisije su preuzele prostorije i dokumentaciju agrarnih odeljaka pri sreskim načelstvima, koja su dotle postojala. Komisija za likvidaciju agrarne reforme u Velikom Bečkereku obuhvatala srezove: velikobečkerečki, jašatomićki, novobeče- jski, velikokikindski, novokanjiški i kovačički i opštine alibuna- rskog sreza: Boka, Sarča (Sutjeska), Sečanj, Srpska i Hrvatska Neuzina i Šurjan. Teritorijalna nadležnost ove komisije prote- zala se i na gradove koji leže na navedenim područjima. Ona je radila kao prvostepeni izvršni organ, a drugostepeni nadležni organ je bio Agrarni pravni odsek Banske uprave Dunavske banovine u Novom Sadu. Vrhovni organ nadlžan za poslove agrarne reforme bilo je Ministartvo poljoprivrede Kraljevine Jugoslavije–Odeljenje za agrarnu reformu i agrarnopravne poslove.

Zadatak novoostvorene Komisije za likvidaciju agrarne reforme je da preko svojih organa proveri ispravnost rešenja o dodeljenoj zemlji agrarnim subjektima na osnovu individualnih iskaza, spiskova agrarnih interesenata, deobnih nacrta i ranije donešenih odluka. Zemlja je oduzimana samo onim licima za koje se dokazalo da nemaju svojstvo agrarnog subjekta. O utvrđenom stanju Komisija je donosila odluke koje je dostavljala nadležnim opštinskim poglavarstvima. Komisija za likvidaciju agrarne reforme nastavila je da radi i za vreme okupacije s tim što je 1941. godine doneta Uredba o delimičnom ukidanju mera izvršenih na osnovu Zakona o agrarnoj reformi. Po ovoj Uredbi, agrarni subjekti koji dodeljenu zemlju ne obrađuju dužni su bili da tu zemlju otuđe.

Nema podatake kada je ova Komisija prestala sa radom, ali je NR Srbija 22. februara 1947. godine, Zakonom o likvidaciji

141

agrarne reforme vršene do 6. aprila 1941. godine na velikim posedima u APV, vratila pravo vlasništva na stanje do nemačke okupacije zemlje. Upis prava vlasništva u zemljišne knjige, lica koja ispunjavaju uslove mogla su izvršiti po Zakonu o agrarnoj reformi i unutrašnjoj kolonizaciji od 14. novembra 1945. godine.

U Banatu na dobivenoj zemlji kolonisti su gradila svoja naselja. Tada su. u srednjem Banatu nastajala naselja: Višnji- ćevo, na posedu L. Lelbaha naseljavanjem dobrovoljcima iz Like, i Bosne; Bantski Dušanovac, gde je doseljavanje počelo 1921. godine iz okoline Trebinja, Bileće i Glamoča, na imanje koje je grof Čekanjić, kupio od Rögensdorfa, spajanjem ovog naselja sa susednim Zvornjakom nastao je naselje Banatski Dvor; Banatsko Karađorđevo, planiranje i pripreme za gradnju naselja počele su 1920. godine na Paul majuru, grofa Čeka- njića, naseljavali su ga i gradili ratni veterana iz Prvog svetskog rata, prvenstveno dobrovoljaci, solunaci koji su sačinjavali preko 65 posto od svih interesanata iz Like, Bosne, Banije i Crne Gore, među njima je došlo 5 nosilaca Karađorđeve zvezde i 25 nosilaca Albanske spomenice. Ime je dobilo po Karađorđu Petroviću, vođi Prvog srpskog ustanka protiv Turaka, za naseljeno mesto proglašeno je 15. januara 1925. godine i Vojvoda Stepa, nastalo na imanju grofa Andrije Čekanjića152. Svojim mukotrpnim radom i pregalaštvom doseljenici su gradili svoje kuće i naselja stvarajući uslove za život u novom zavičaju, Banatu.

Nakon Prvog svetskog rata, dolazilo je do temeljnih promena u Banata izgradnjom novih naselja uz banatke saobra- ćajnice i na majurima u etničkoj, agrarnoj, ekonomskoj i

152 Andrija Čekonjić bio je jedan od najvećih liferanata poljoprivrednih proizvoda i najbogatijih ljudi u Austro-ugarskoj monarhiji. Uspeo je da kultiviše močvarne i podvodne terene. Posed mu je obuhvatao velike površine današnjih opština Žitište i Nova Crnja u pravcu prema Temišvaru i Aradu i bio jedan od najvećih u Vojvodini, čija je površina poseda iznosila 32. 272 kj. od toga oranice 27.567 kj., pašnjaci i livade 2.395 kj., šume 786 kj trstici 9 kj. bašte 36 kj., a ostalo zemljište oko 1.475 kj. bilo je oslobođeno od zemljarine. Za potrebe prevoza svojih proizvoda izgradio je prugu uskog koloseka od Zrenjanina do Žombolja, sa nizom manjih krakova koji su dolazili do raznih delova njegovog imanja, gde su postojali magacini i manja naselja tipa majura za stanovanje radnika.

142

kulturološkoj sveri, a to su pratile mnoge teškoće pre svega materijalne prirode, kao i teškoće identiteta kolonista različitih zavičajnih grupa u prilagođavanju novom zavičaju. Od javnih institucija u novim naseljima trebalo je izgraditi zgrade: opštine, škole, crkvu, parohiskog i sokolskog doma za opšte potrebe, iskopati arterke bunare, otvoriti pijace, a u okviru društvenog aktivnosti organizovati kulturni i sportski život unutar novih naselja, oformiti razna društva: sokolsko, lovavačko, vatrogasno, fudbalski klub, udruženja: Savez ratnih dobrovoljaca, nosilaca Albanske spomenice itd.

b) Ptimer iz kolonizacije Vojvoda Stepe

Vojvonda Stepa je naselje u opštini Nova Crnja u srednjebanatskom okrugu, nalazi se 21 kilometara jugo-istočno od Kikinde i 45 km severno od Zrenjanina. Naseljena je kolonistima iz više delova Kraljevine SHS. Vojvoda Stepu, pored herce- govačkih doseljenika, naselile su i kolonističke grupe iz Like, Bosne, Crne Gore, Dalmacije, Banata, iz Mađarske i Rumunije, ukupno 642 porodice, od kojih 397 sa statusom dobrovoljca u srpskoj vojsci. Ovde će biti reči o kolonizaciji hercegovačkih dobrovoljaca posle Prvog svetskog rata (1920-1941.) u Vojvoda Stepu, sobzirom na okvir teme koja obrađuje prikaz doseljavanja kolonista iz Hercegovine u Banat, a isto tako tu se radi i o rodbinskim, komšiskim i zavičajnim vezama ljudi koji su iz istih krajeva i sela Hercegovine, a mnogi čak i iz istih kuća kolonizovani posle Prvog svetskog rata u Banat, sa naseljenicima Ravnog Topolovca, kolonizovanih posle Drugog svetskog rata.

Prvo ime sela je bilo Leonovac, po sinu Leonu (a po nekima prema kćerci Leoni) grofa Andrije Čekonjića na čijem je posedu osnovano selo. Godine 1926. stanovnici su odlučili da selu daju ime po svom komandantu iz Prvog svetskog rata, vojvodi Stepi Stepanoviću. Stvaranje naselja ticalo se činioca materijalnog stanja stanovništva, izgradnje kuća, formiranja institucija javnog interesa i njihove gradnje, organizacije društvenog života, stvaranje identiteta naselja itd. Hercegovački kolonisti činili su 24 odsto populacije u naselju i 29 odsto doseljenih dobrovoljačkih

143

porodica. Prilikom formiranja naselja u 20-tim godinama 20-tog vijeka, hercegovački doseljenici grupisali su se u jednom delu sela, a slična grupisanja u pogledu kućnih placeva i mesta stanovanja učinile su i druge doseljeničke grupe.

Majur na koji su pristizale prvi kolonisti imao je jednu zgradu, štalu, ambar za žito, zgrade gde su stajali biroši, dva bunara i kroz njega je prolazio kanal. U tim zgradama smeštali su se doseljenici iz Hercegovine. Unutar zgrada ponjavama su pregradili i napravili prostorije i tu smeštili svoje porodice. Goto- vo istovremeno pristizale su i druge hercegovačke porodice na nedaleki Agata majur. Već 30. avgusta 1922., doseljeni Herce- govci registrovali su se kod Trgovinskog suda u Velikoj Kikindi u Prvu agrarnu zajednicu koja je bila dio Saveza agrarnih zajednica za Banat. Agrarna zajednica imala je funkciju kre- ditiranja doseljenika jeftinim kreditima za gradnju kuća, poljoprivredni alat, stoku, hranu i seme.

Hercegovački kolonisti našli su se na nepoznatom terenu, na dva od 22 majura najvećeg banatskog zemljoposednika Andrije Čekonjića. Na druge majure počelo je istovremeno doseljavanje dobrovoljci iz Like, Bosne, Crne Gore itd. Iz tada započete kolonizacije gotovo istovremeno pored Vojvode Stepe, gradili su se na imanju grofa Čekonjića i druga nova naselja: Aleksa- ndrovo, Banatsko Karađorđevo itd.

Nova životna sredina imala je uticaja na naseljenike i oni su se sporo i konstantno prilagođavali klimatskim i privrednim prilikama. Većina hercegovačkih porodica stigla je u koloniju Leonovac u početku kolonizacij, međutim izvjestan broj porodica dolazio i kasnije, tokom 20-tih i 30-tih godina 20. veka. Ti naseljenici imali su dilemu o naseljavanju, primili su posed u koloniji i bili dužni da za tri godine po dolasku u Vojvoda Stepu izgrade kuće.

Sučeljavanje sa banatskim prostorom za hercegovačke doseljenike bilo je veoma bolno, bez kuća, sa zemljom dobi- jenom u zakup, (zakupninu je plaćala država) a ne u vlasništvo,

144

bez stočne zaprege, radila i alata za poljoprivredu, sa dosta nepoznavanja načina obrade zemlje itd. To su bili ljudi koji su se bavili više stočarstvom, radnici i rudari iz pečalbe u SAD, suočeni sa surovim i oštrim zimama, toplim letima, kišovitim jesenima sa morem blata, i proljećnim podzemnim vodama, sa bljutavom vodom za piće, lošom ishranom u odnosu na zahteve prostora, sa prašinom i vlagom koje su izazivale tuberkolozu, sa neprijatnim odnosom inorodnog stanovništva i sumnjičavim i rezervisanim stavom srpskih starosjedelačkih zajednica koji su u došljacima videli konkurente u podeli veleposedničke zemlje.

Doseljenici, Hercegovci na Leona i Agata majuru stizali su obično bez mnogo imovine sa drvenim koferom, nezalečenim ranama iz Prvog svetskog rata, sa srpskim, ruskim i rumunskim odlikovanjima i engleskim rečima koje bi ponekad upotrebljavali u govoru, sa porodicama i često nemoćni da prežive i sačuvaju svoju nejač od bolesti koje su harale, najčešće tuberkuloze, koje su nemilosrdno kosile doseljenike. Naleti oluja, poplave, podzemne vode, uništavale su useve i pogoršavale ionako težak život hercegovačkih kolonista još više. Jedna takva oluja zahvatila je Vojvoda Stepu, avgusta 1932. godine. Međutim da bi opstali Hercegovački kolonisti međusobno su se družili i pomagali, mobama gradili kuće, radili poljoprivredne poslove kao „sprežnici'', odnosno zajednički poljoprivredna oruđa i konje unosili u obradu zemlje. Stočne zgrade su bile oskudne, nije ih imalo svako domaćinstvo kao ni kola. Za obradu zemlje uglavnom je korišćena radna snaga. Kuće koje su pravili imale su samo najnužnije prostorije za smeštaj porodice. U društve- nom životu držali su se običaja iz zavičajnog kraja.

''Kuću sam podigao, ali nemam ni vrata ni prozora, niti imam sjemena da posijem bar malo žita''153 žalio se Savezu agrarnih zajednica 22. septembra 1935. Krsto Čolić, doseljenik iz Vlahovića, Ljubinje, u ratu dobrovoljac elitne jedinice srpske vojske u Dobrovoljačkom odredu vojvode Vuka-majora Vojina Popovića. Ta njegova žalba kazuje o svoj tegobnosti položaja doseljenika. Najteži su bili prolećni meseci i tada se često 153 Izvor :Glas Hercegovine

145

zaimilo da porodica preživi, a usevi bi se često prodavali unaprijed -„uzelen”. Bilo je sučeljavanja i nepoverenja sa drugim doseljeničkim grupacijama, iz kojih je npr. 1930. godine izbila i afera '' crkveno zvono'' oko mesta crkve i zvonika. Prva agrarna zajednica u kojoj su bili uključeni hercegovački doseljenici, za svoje članove nabavljala je povoljno građu za kuće, hranu, seme, poljoprivredni alat ali pošto njeni članovi nisu mogli da vraćaju redovno dugove usled opšteg siromaštva, ona je bila najzaduženija u Banatu. Uprkos lošem stanju hercegovački kolonista su iz Vojvoda Stepe slali hranu svojoj braći, roditeljima i rođacima u Hercegovinu. Posle tridesetih godina 20 veka životni uslovi su se počeli polako popravljati. Razna među- grupna prožimanja i netolerancije, ženidbama i udajama počela su zbližavati jedne naseljeničke grupe sa drugima. Od 153 hercegovačke porodice koliko je naseljeno u Vojvoda Stepi, 114 je imalo status dobrovoljca, a ostali status koloniste. Dobrovo- ljačke porodice dobijale su po 5 ha zemlje u zakup, a odštetu veleposjedniku za njih je plaćala država. Od 114 dobrovoljaca srpske i crnogorske vojske u Prvom svjetskom ratu, 45 je došlo iz SAD, 15 iz Rusije, 54 su se borilo u hercegovačkim dobro- voljačkim jedinicama u okviru crnogorske vojske; 10 dobrovoljaca je bilo u Dobrovoljačkom odredu vojvode Vuka, a 9 njih je prešlo Albaniju. 154

Hercegovački kolonisti došli su u Vojvoda Stepu iz sledećih mesta: Mesara, Orahovca, Dračeva, Sedlara, Mrkonjića, Galičića, Drijenjana, Veličana, Korlata, Čvaljine, Dodanovića, Zavale, Grmljana, Dvrsnice, Gradca, Bančića, Ivice, Pocrnja, Uboska, Obzira, Krajpolja, Vlahovića, Vitonje, Rankovaca, Žabice, Strujića, Ograde, Bjeloševa dola, Dubočice, Kruševice, Orahova dola, Kapavice, Mišljena, Budisavlja, Kifina sela, Jasenika, Dabra, Berkovića, Borije, Hodžića, Prerace, Golo- brđa, Kačnja, Bogdašića, Orahovice, Podosoja.

Vojvoda Stepa nastala između dva svjetska rata u Banatu, bila je kolonija tada sa najvećim brojem hercegovačkih doseljenika. Od 153 hercegovačke porodice naseljene u Vojvoda 154 Isto

146

Stepi najviše je bilo iz okoline Ljubinja 63, iz Popova polja 61 i 12 iz okoline Bileće. 155

*

U Banat je doseljeno posle Prvog svetskog rata 54.665 stanovnika. Svi su delili slične sudbine teškog i mukotrpnog rada na izgradnji svojih kuća i naselja, privikavanju na klimu i banatske uslove privređivanja u višeetničkom okruženju, poboljšavali životne uslove i stvarali novi zavičaj. Tako je nakon Prvog svetskog rata dolazilo do značajnih ekonomskih, agrarnih, socijalnih, etničkih i kulturoloških promena struktura posebno na prostorima srednjeg Bannata.

B. KOLONIZACIJA BANATA POSLE DRUGOG SVETSKOG

RATA

a. Etape političkog i privrednog razvoja Jugoslavije

155 Isto

147

Opšte postavke i uspostavljane socijalizma pod vođstvom jezgra glavne rukovodeće strukture KPJ započeto je na osnovu bezrezervnog prihvatanja privrednog iskustva SSSR-sistema državnog socijalizma. Privredni razvoj 1945-1953(74). godine, karakteristišu tri etape, od kojih svaka ima svoja posebna društveno-ekonomska obeležja i naglašena značejna za ukupni privredni razvoj zemlje. Prva etapa razvoja poklapa se vremenski sa 1945. i 1946. godinom i označena je obnovom ratom razrušene zemlje. Druga etapa počela je donošenje Prvog petogodišnjeg plana privrednog i društvenog razvoja Jugoslavije za 1947-1951. godinu. To je vreme postojanja centralnog privrednog plana i jedinstvenog planiranja u zemlji. Centralizovano rukovođenje u privredi doprinosilo je koncentraciji sredstava i radne snage, rastao je značaj izvršnih i upravnih, političkih, stručnih i kontrolnih organa i stvaranje složenog aparata hijerarhiske uprave. Tada Narodni odbori (NO) funkcionišu kao administrativno-izvršni organi viših državnih organa, vlasti i uprave. Koncepcija takvog privrednog planiranja zemlje napušta se donošenjem Opšteg zakona o predaji privrednih preduzeća na upravljanje radnicima, od junu 1950. godine, kada počinje uvođenje društvene svojine nad sredstvima za proizvodnju i radničkog samoupravljanja, čime nastaje treća i posleratna etapa razvoja jugoslovenskog privrednog sistema i odnosa unutar privrede i društva u celini. Poljoprivredna proizvvodnja od 1946. do 1957.godine bila je ispod desetogodišnjeg proseka u Kraljevini Jugoslavije, ali je u razdoblju 1957-1961. godine povećana za 60 odsto u odnosu na predratni prosek. Nacionalni dohodak rastao je po godišnjoj stopi 13,3 odsto. Brzi porast industrije, životnog standarda i potrošnje naročito je ostvaren u periodu od 1957. do 1963. godine i ogledao se i u naglom povećanju zapolenosti u privredi posebno industriji. Veliki broj mladih ljudi napustao je seosku patrijalhalnu srednu i odlazio u gradove radi zapošljavanja. Tada su još ratne generacije držale gotovo sve ključne položaje u državi i društvu. Počtkom 60'-tih došlo je do usporavanja privrednog razvoja. Najpre se pokušalo sa jačanjem državnih organa i centraliza-

148

cije. Stagnacija privrednog razvoja dovodila je do političkih previranja, da bi 1963. godine došlo do promene ustava i naziva države Narodne Republike Jugoslavija (NRJ) u Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ). Privredne teškoće pratila je devalvacija dinara za 50 osto u 1964. godine, i počelo se sa privrednom refeormom. Opšti porast cena doveo je do porasta troškova života u 1965. godini za 35 odsto. Pod pritiskom težih uslova privređivanja mnogi kolektivi su prestali sa ekspanzivnim zapošljavanjem, tako da se do posla počelo teško dolaziti. Sve veći broj mladih i školovanih ljudi bezuspešno je tražio zaposlenje. U toku ekonomskih promena, država koja je raspolagala srestvima za privredni razvoj i investicije prenela je ta srestva iz svojih fondova 1967. godini na banke, čime je i prestala da bude nosilac investicionog razvoja društva. Sa finansiskog aspekta investicije su predstavljale novčane izdatke u cilju poboljšavanja uslova privređivanja u makro i mikro razmerama. Centralno pitanje razvoja države zavisiolo je od politike raspodele mase novostvorene vrednosti u investicije i potrošnje. Poremećaji u nesrazmernim odnosima ulaganja u potrošnju i investicije dovodili su do inflacije i ispoljavanja kri- znog stanja privrede što sa odražavalo na ukupni društveni život. Međutim, sumirani rezultati krajem šezdesetih godina pokazivali su da je od nerazvijene seljačke zemlje Jugoslavija postala srednje razvijena industiska zemlja sa rastućim potrebama stanovništva i već formiranom brojnom radničkom klasom. Sa razvojem školstva razvila se nova tehnička i huma- nitarna inteligencija, naučno istraživački centri, obrazovne ustanove itd.. Pored tehničkih i medicinskih nauke značajna dostignuća postizana su i u društvenim naukama, književnosti i umetnosti. Tradicionalna kultura se zamenjivala novom, pod uticajem uvođenja novih tehnologija vezanih za radio, televiziju, film, gramofon isl. Jugoslovensko društvo se otvaralo prema svetu. Time se širio uticaj raznih kultura, estetskih strujanja, dilema i slično. Značajnih uspeha bilo je i u sportu. Protivurečnosti u ekonomskom razvoju, nedoslednosti u sprovođenju privredne reforme zaoštrili su socijalne i političke

149

odnose i uslovile komfliktne situacije naročito tokom 1968. godine. Teškoće u zapošljavanju omladine nisu mogle proći bez ozbiljnih političkih posledica. Političke ideološke konfrontacije počela je grupa filosofa okupljena oko zagrebačkog časopisa Praxis,156 beogradske Filosofije i ljubljanske Perspektive, sma- trajući da se Savez komunista kao staljinovo nasleđe treba i može demokratizovati samo ako se omogući da u njoj deluju različite idejnopolitičke struje i mišljenja o pitanjima društveno-političke prakse i razvoja. Čitava jedna generacija mladih misli- laca157 sa jugoslovenskog prostora krenula je u novu inte- rpretaciju celine dela marksističkog opusa radikujući ga do te mere i krajnosti u pravcu preispitivanje političkog sistema i kulture u kome su i sami kritičari odrasli, a mnogi zauzimali zna- čajne javne funkcije. Juna 1968. godine došlo je do masovnih studenskih demo- stracija u Beogradu, koje su bile podstaknute i velikim studenskim previranjima u Evropi. ''Kapitalizam je 1968. inte- grisao radikalne levičarske studentske i radničke proteste u sistem, ali socijalizmu to nije uspelo sa obnovljenim liberalnim «virusom», tj. zahtevom za politickim pluralizmom i poštovanjem prava pojedinca 1980-ih. Evropski socijalizam je odolevao sve dok unutrašnje slabosti Sovjetskog Saveza, pojačane smelom i hazardnom politikom vrha nisu izazvale urušavanje lagera, a time i Jugoslavije kao njegove politicke periferije. Sa propašću evropskog jednopartijskog socijalizma nisu išcezle sve tekovine njegove nepotpune modernizacije.''158 Kriza je prevladana jer su studenti izolovani, a partijska mašinerija uspešno je presekla njihovo povezivanje sa nezadovoljnim radništvom.159

156 Praxis je pokrenut u Zagrebu 1964. a jugoslovenske vlasti su ga zabranile 1974. godine.157 Rudi Supek, Gajo Petrović, Milan Kangrga, Mihajlo Marković, Andrija Krešić, Veljko Korać, Dobrica Ćosić, Vanja Sutlić, Veljko Rus, Danko Grlić, Voja Rehar, Ljubomir Tadić, Dušan Pijervec, Branko Bošnjak i drugi.158 Todor Kuljić, Tito -sociološka studija-, NGB ,,Žarko Zrenjanin'', Zrenjanin, 2004. str. 91159 Isto str. 82

150

Izlaz u zapošljavanju nađen je delimično otvaranjem granice i odlazkom stotina hiljada većinom mladih radnika na privremeni rad u inostranstvo po osnovu sporazuma Tito-Brant. Krajem 1971. godine usvojeni su novi amadmani na ustav. Amandmanskim odredbama konstituisana je i ustanoljena osnovna organizacija udruženog rada kao osnovni oblik udruživanja u čijem okviru kako je stajalo ''radnici treba neposredno da raspolagaju sredstvima reprodukcije''. Intencije su se javljale i u pokretu nacionalizma, bile su posebno snažne u Hrvatskoj kroz tkz. Maspok na čelu sa Mikom Tripalom i Savkom Dapčević-Kučar, kao i na Kosovu gde su 7. decembra 1968. godine uoči ''Dana albanske zastave'' održane demostracije studenata i srednjoškolaca u Prištini, Uroševcu i Gnjilanima sa nacionalnim ispadima i zahtevima. Sukobi u vodećoj partisko-državnoj strukkturi, najjasnije su došla do izražaja u koncepciji donošenja daljeg ekonomskog razvoja koja se odnosila na donošenju novog petogodišnjeg plana. Sednica IK CK SKJ još u martu 1962. godine opredelila je društveni i ekonomski razvoj zemlje putem posebnog nacio- nalno-ekonomskog razvoja svake republike. To je prouzrokovalo, da je obračun s jugolovenskom koncepcijom bio nemi- novan, jugoslovenstvo i centralizacija je proglašeno za najvećeg protivnika društvenog, političkog i ekonomskog daljeg razvoja zemlje. Federacija gubi svoj uticaj, a kao najvažniji integralni faktor ostale su vojska i inostrani poslovi, isključive funkcije federacije. Uprava državne bezbednosti organizovana je stru- kturalno od opštine do federacije kao jedinstvena hijerarhiska struktura. Od te tri strukture Državna bezbednost kao najrealniji protivnik nove koncepcije zajedništva, uslovilo je da se Ranko- viću najrealnije mogao pripisati unitarizam, centralizam, antisa- moupravljanje kao deformacije i prepreke u daljem razvoju zemlje160. Na četvrtom plenumu CK SKJ pobedila je politikčka koncepcija koja je dovela do postepenog razaranja Jugoslavije i izvršen dugoročni obračun sa jugoslovenstvom kao idejom.

160 Razlog je bio banalan i nije nikad dokazan. Prisluškivanje ličnog živovota Josipa Broza.

151

Ranković je uklonjen 1966. da bi se ustrojila disciplina u nasta- vljanju reformi. Pedesetih godina, kada je u Jugoslaviji samoupravljanje započeto, prevladavala je zaostala seoska populacija. Stvaranje radničke klasu, nije bilo tako jednostavno, s obzrom da su mnogi radnici bili vezani za svoja sela. Poljoprivrednici su se pretvarali u industriske radnike. Problem se ticao ne samo nerazvijene obrazovne i industriske, već i nezrele političke kulture. Od 1952. godine kada počinje da se uvodi radničko samoupravljanje, postojala je čvrsta partijska kadrovska politika, koja je kontrolisala direktnu demokratiju koja se odvijala na nižim nivoima npr. preduzećima. ''To nije bio planski socijalizam, kao onaj u Sovjetskom Savezu, ali nije bila ni čista tržišna ekonomija, već nešto između toga. Jugoslovenski socijalizam je bio model ekonomije sa pretežnom društvenom svojinom, ali isto tako i sa drugim oblicima vlasništva. U svom vremenu, taj je sistem bio veoma popularan, ne samo među levičarima, već i među drugim političkim snagama. Unutar njega su postojali prilično različiti organizacioni elementi.''161 To je bio spoj i kombinacija planske i tržišne ekonomije. Nakon 1965. godine, u Jugoslaviji je postojala relativo liberalizovana tržišna ekonomija, koja je bila alternativa Sovjetskom državnom planskom centrali- stičkom socijalizmu. '''Celokupna jugoslovenska ideologija samoupravljanja je bila neka vrsta «trećeg puta», koji su jugoslovenski socijalistički funkcioneri stalno naglašavali. To nije bio planski socijalizam, ali ni kapitalizam. Upravo je ta ideologija «trećeg puta» omogućila veoma fleksibilnu spoljnu politiku, koja je koristila istočnom i zapadnom bloku.''162 ''Početkom '60-tih, razvijala se tiha borba između bogatih i siromašnih republika. Tito je morao neprestano posredovati između te dve strane. Bitka se vodila oko raspodele državnog budžeta. Slično drugim idejama i samoupravljanje je imalo vlastito doba u kom su društvene protivrečnosti bile dovoljno zrele da stvore ovakav vid demokratije.''163 Ovakva

161 Todor Kuljić, Jugoslovensko radničko samoupravljanje, Iz intervijua, snimljenog 2003. god.162 Isto163 Isto

152

klima postojala je '50-tih i '60-tih godina prošlog veka u Jugo- slaviji, kada je napetost u svetu između staljinizma i liberalnog kapitalizma bila izuzetno snažna. Prekretnice su ozunačili: VI kongres SKJ 1952, program SKJ iz 1958, privredna reforma i promene u federaciji 1965-1971.

b. Agrarna reforma i kolonizacija

Zakon o Agrarnoj reformi i kolonizaciji donet je 23. avgusta 1945. godine. Ovaj zakon pratio je niz saveznih i republičkih zakona, rešenja, upustava uredbi i raznih akata FNRJ. Agrarna reforma i kolonizacija bila je, planski sveobuhvatna organizovana od strane države. Posle Drugog sveskog rata zemljište za agrarnu reformu i kolonizaciju je konfiskovano i eksproprisano. Konfiskovano je: državljanima Nemačkog rajha i licima ne- mačke narodnosti koji su sarađivali sa fašistima, narodnim neprijateljima i drugim licima na osnovu sudskih presuda. Eksproprisano je: zemljoradnicima koji su imali više od 35 ha ukupno, odnosno 25-35 ha obradive zemlje ako je ta zemlja iskorišćavana putem zakupa ili najamne radne snage, banka ma, preduzećima, akcionarskim društvima, crkvama, manasti- rima i verskim ustanovama, i pojedincima koji su nestali za vreme rata i nisu imali naslednika (sekvester). Početkom septembra 1945. godine a posle Raspisa i prija- vljivanja za kolonizaciju u Vojvodinu, u Bosni i Hercegovini obavljene su temeljne i obimne pripreme za odlazak kolonista u Vojvodinu. Obrazovane su posebne komisije za iseljavanje i predviđena mobilizacija svih sredstava za prevoz iseljenika do odgovarajućih železničkih stanica, a na glavnim mestima pretovara u Alipašinom mostu, Slavonskom Brodu i Novom Sadu predviđeno je da grupe funkcionera narodne vlasti iz Hercego- vine sačekaju i prihvate iseljenike i organizuju pomoć kod pretovara u saradnji sa mesnim vlastima''.164 Neposredno uoči kolonizacije, Ministarstvo za kolonizaciju i Ministarstvo sao- braćaja sklopili su (7.09.1945.) ugovor o kreditnom prevozu

164 Pripreme u Hercegovini za iseljavanje 5.000 porodica u Vojvodinu, Politika, 13. 09.1945.

153

kolonista železnicom. Na taj način stvorena je solidna osnova za redovan transport obimnog kolonističkog poduhvata. Glavnu ulogu u kolonizaciji igrala je Komisija za naseljavanje boraca u Vojvodinu, najčešće nazivana Glavna,165 preko svojih mesnih i sredskih komisija, a prema planu Agrarnog saveta u saradnji sa Glavnom poljoprivrednom komisijom za Vojvodinu i Upravom narodnih dobara koja joj je stavila na raspolaganje za naseljenike zemlju, fondove zgrade, pokućstvo, živi iventar, hranu i seme. Veliku ulogu je igrala i komisija za agrarnu reformu i kolonizaciju pri vladi FNRJ. Rejon naseljavanja bosansko-hercegovačkih kolonista u Banatu bio je ''trou- gao'' Zrenjanin, Jaša Tomić, Kikinda, ukupno 29 naselja u srezovima jašatomićkom, petrovgradskom i kikindskom.166 Agrarne reforme i kolonizacije doprinela je da dođe do promena u nacionalnoj strukturi u svim republikama, dok su obimnije promene zahvatile Banat, uvećavajući u njemu značajno srpski etnički strukturalni elemenat. Agrarnom reformom i kolonizacijom zemlja je oduzeta od velikih posednika i neprijatelja, a dodeljivana onima koji je obra- đuju ili će je obrađivati, zemljoradnicima, koji su ili bezemljaši ili je nemaju dovoljno. Posleratne promene i njihov razvoj do polovine 70'-tih godina prošlog veka prikazaćemo sada na primeru kolonističkog naselja Ravnog Topolovca u srednjem Banatu.

165 Nikola L. Gaćeša, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1945-1948, Matica Srpska, Novi Sad, 1984, str. 114.166 I u Bačkoj srez bačkopalnački 9 mesta

154

Ulaz u Ravi Topolovc iz pravca Žitišta 50tih godina proplog veka

C. PRIMER KOLONIZACIJE RAVNOG TOPOLOVCA

Hercegovački kolonisti u odredište Katarinu pristizali su vozom, i to: 17. septembra 1945. Stolački transport, 20. septembra 1945. Mostarsko-Ljubuški, 2. oktobra 1945. Ljubinsko-Trebinjski, 3. oktobra 1945. godine Konjički, a tokom 1946. pristigli su doseljenici iz Bosne: Tuzlanski transport, grupe iz Sanskog Mosta, Bosanske Krupe, Zvornika i drugih mesta. Kolonizovano je 373 porodice sa 2380 članova od kojih su preko 70 odsto činile porodice iz Hercegovine,167 ostalo iz Bosne. Doseljenici su pristizali u vojničkim uniformama, mešavini vojničke i civilne odeće sa oružjem, u narodnoj nošnji, kombi- naciji narodne i građanske odeće, odeći dobivenoj od UNRE 168,

167 Pored Katarine, hercegovačke porodice kolonizovane su u drugim sredno-banatskim mestima: Kleku, Sečanju, Sutjeska, Međa, Jaša Tomić.

168 Ujedinjeni narodi

155

titovkama, cokulama, opancima, zavisno šta je ko imao da obuje i obuče. Pristizalo se sa porodicama ženama i decom, nosilo sa sobom ono malo stvari što je ostalo posle ratnog vihora neuništeno u odredište Katarina. Za sobom su ostavljali zgarišta kuća, popaljenu i uništenu imovinu u vihoru Drugog svetskog rata. Iza njih su ostale brojne ljudske žrtve izginule u borbama protiv fašizma, pobacane po jamama ili pobijne u fašističkom teroru. Naselje Katarina kolonizovano je iz sledećih mesta tadašnjih srezova u Bosne i Hercegovine: 1) Trebinjski: Veličani, Galičići, Grmljani, Dobromir, Dračevo, Drenjani, Dubljani, Tulje, Poljice, Sedlari, Baljivac, Vlaka, Dvrsnica, Žakovo, Korlati, Požarno, Šćenica; 2) Ljubinjski: Vlahovići, Žrvanj, Bančići, Dubočica, Žabica, Strujići, Do; 3) Konjički: Zagorica, Kula, Ostrožac, Požetva, Ribari, Spiljani, Hondići, Blace,Vinjišta, Borci, Ćasim, Dobrigošća, Donje Selo, Grušča, Čičevo, Džepi, Stojkovići, Javorak, 4) Stolački: Bitunja, Dabrica, Dolovi, Kljenci, Kubaš, Meča, Milavići, Poplat, Predolje, Suzina, Trusina, Hatelji, Hrgud, 5) Mostarski: Pjesci; 6) Ljubuški: Zvirići, Klobuk, Bijača, Bjela, Vitina, Vinjica; 7) Bosanska Krupa: Benakovac, Gorinja, Hašani, Prištaline; 8) Srebrenički: Božići, Blažujevići, Mlečva, Bosanska Crvica, Visočnik, Zagaj, Osredak, Boćići, Opravdići; 9) Sanski Most: Lipnik, Bojišta, Budimlić Japra, Čitluk, Predojevića Glavica, Lušci Palanka; 10) Zvornički: Pilica, Bogutovo, Bjeloševac, Jasenica; 11) Gradačac: Zelinja, Tramošnica, Žavar; 12) Tuzlački: Mačkovac; 13) Brčki: Bukovac, Bukvik; 14) Bjeljina: Pukiš 15) Ugljevik: Mezgraja; 16) Bratunac: Donji Magašići; 17)Visoko; 18) Bosanski Brod: Velika Brusnica; 19) Busovača: Caricin; 19) Kalesije: Šarci; 20) Loznica; Čitluk; 21) Prnjavor: Mrakovica i Banata 21) Petrovgrad: Kumane. U Katarinu su naseljene sledeće porodice: Avlijaš, Adamović, Andrić, Bajat dve kuće, Bebek, Belović dve kuće, Beribak, Biberdžić, Bilal, Biskup, Bjelić, Bjelica tri kuće, Bogdanović dve kuće, Božić, Bokun, Bošković, Brbor, Budinčić, Bundalo, Vasiljević, Vasić tri kuće, Veinović, Vidojević, Vukanović, Vukasović, Vulić dve kuće, Vukić, Vukojević, Vukosav tri kuće, Vučić, Miholjčić, Gavrić, Galić, Glavan, Gainov, Gluhajić dve kuće, Golubović dve kuće, Grbo tri kuće, Grk, Grubješa, Gudelj, Dangubić, Delić dve kuće, Dobranić, Despot, Domazet sedam kuća, Dostić dve kuće, Dragović, Dragičević. Duka 2 kuće, Đordan dve kuće, Đotun, Đujić, Đumić, Đurica šest kuća, Eleković, Živković dve kuće, Živak, Žuža dve kuće, Zovak, Zovko, Zubac dve kuće, Zurovac, Ilić, Jakšić, Janjić četiri kuće, Jelačić, Jevtić, Jovanović, Jokšić, Jurić, Jurković, Kalem, Kisa, Knežević, Kovač, Kovačević četiri kuće, Kolak, Kologranić,

156

Koprivica tri kuće, Kosović dve kuće, Kostić dve kuće, Kozina, Krunić, Kuzman tri kuće, Kujundžić dve kuće, Kukić, Kuljanin, Kurilić, Lazić, Lambić, Lakić dve kuće, Lasković, Lojpur četiri kuće, Ljepava, Magazin pet kuća, Magazinović, Maltez dve kuće. Manigoda, Marković dve kuće, Masleša, Mijatović, Mikić, Milić dve kuće, Milivojević dve kuće, Milinović, Milutinović dve kuće, Miljević, Mićević pet kuća, Mihić dve kuće, Mićić, Medan, Mitrović tri kuće, Mitrinović, Mrđa, Munišić, Nadaždin, Nedeljković, Nedimović, Ninković dve kuće, Nožica dve kuće, Novaković, Novčić, Obradović tri kuće, Oro dve kuće, Pavić, Pavlović, Praštalo, Perišić tri kuće, Popadić, Pribišić tri kuće, Primorac, Pudar sedam kuća, Pekić, Radić dve kuće, Radovanović dve kuće, Radonja, Rašić, Radulović pet kuća, Ružić, Savčić dve kuće, Savić, Samarđžić Sarić šest kuća Sikimić, Simić dve kuće, Semiz dve kuće, Slavić tri kuće, Soldo dve kuće, Sorajić, Spasojević, Stajić, Stanarević, Stanišić, Stojanović dve kuće, Stupar dve kuće, Tomaš, Tomić tri kuće, Todorović, Topalović, Tolj, Tešić, Ćupina, Ćuk, Ćorić, Ćorluka, Ćirković, Uzelac, Cerovina dve kuće, Cerović dve kuće, Čerečina, Čolić, Šarenac pet kuće, Šarić, Šešlija, Šiniković, Škrbić, Škundrić, Šošo tri kuće i Šutić, sa pravom na kolonizaciju. Pored kolonista u selu su ostali da živa starosedeočke porodice: Čontoš, Budaj, Pap, Čibesku, David, Kručaj, Kauten, Babe, Rozenhofer, Krč, Koso, Albert, Radu, Nikolići i Petrovići. Reemigrirali, odnosno vratile se u stari kraj u periodu 1948-51. godina sledeće porodice: Bulat, Vukojević 2 kuće, Gajić, Gašić, Grk, Domazet 2 kuće, Duka 2 kuće, Đurica 2 kuće, Đekloga, Živković, Ivanišević 3 kuće, Ivković, Ivanić, Jevtić, Jurić, Jurković, Knežević, Kosović 2 kuće, Kuzman, Kundačina, Koprivica, Kolak, Kozina, Lakić, Ljepava 2 kuće, Mavrić, Milić 2 kuće, Milićević, Mičeta, Mišetić 2 kuće, Mihić, Medar, Marković, Oro 2 kuće, Pedalo, Perotić, Rikalo, Roso, Tolj, Hamzo, Hanitelj, Novoselac, Cice, Čihorić 2 kuće, Čalija, Šarić, sve ukupno 291 članom. Kao razloge povratka navodili su nemogućnost prilagođavanja klimi i novim uslovima života, bolest itd. Glavno i osnovno zanimanje kolonizovanog stanovništva u starom kraju bilo je stočarstvo i zemljoradnja. Neki su bili upućeni i priučeni u pojedinim zanatskim poslovima, koje su obavljali kao dopunsko zanimanje, naučili ponešto u pečalbi, ili dugogodišnjem zarobljeništvu tokom ratova ili iz nekih drugih razloga. Bilo su tu i dva trgovca jedan taksista, majstora zidara, tesara, mehaničara itd.. Svi oni našli su se u uslovima nove vlasti, likvidacije klasne podeljenosti, a koji su od novog društva kao seljaci očekivali

157

''pravedniju raspodelu zemljišnog fonda, a ne i njegovu potpunu socijalizaciju.''169

Struktura doseljenih kolonista po nacionalnom sastavu obu- hvata je 95 odsto srpske i 5 odsto hrvatske nacionalnosti.

a. Uspostavljanje vlasti, aktivnosti i transformacije Narodno-oslobodilački odbor (NOO) kao osnovni organ vlasti formiran je dolaskom kolonisti u jesen 1945.godine. Du- žnost mu je bila da se stara o svim važnim pitanjima stanovni- štva u naselja a to su: privreda, obrazovanje, zdravstvo, kultura itd. Za sve oblasti svoje nadležnosti oformljene su komisije, kojima su rukovodili odbornici. Za prvog presednika NOO izybiran je Vojin Ćupina, a za sekretara Risto Kolak. NOO se oslanjao i sprovodio političku liniju KPJ. Značajnije prekretnice koje su se u društvu odvijale uticale su na promene, aktivnosti i transformacije vlasti. To su bile godine: 1945., Iforbiro 1948., VI kongres KPJ 1952, program SKJ iz 1958, privredna reforma i promene u federaciji od 1965-1971. godine. U vreme posleratne centralističke upave NO bili su izvršni organi viših centralističkih vlasti od kojih su dobivali direktive i upustva i njima bili odgovorni. Krajem 1945. i početkom 1946. godine pred NO postavljala su se pitanja razrešenja raznovrsnijih problema iz života prvih kolonista, počev od prehrane tek pristiglog stanovništva, setve, zdravstvene zaštite, prosvetne i kulturne delanosti itd. Na osnovu Odluke Antifašističkog veća narodnog oso- bođenja Jugoslavije (AVNOJ-a) od 1945. godine, oformljene su od strane NOO na celoj teitoriji Jugoslavije, pa tako i Srezska komisija za konfiskaciju za Srez petrovgradski (zrenjaninski). Komisija je imala zadatak da uz pomoć predsednika Mesnih NOO izvrši konfiskaciju nepokretne imovine narodnih neprijatelja, ratnih zločinaca, nemačkih državljana i lica koja su se za vreme okupacije deklarisala kao Nemci. Komisija je za svoj rad odgovarala Zemaljskoj komisiji za konfiskaciju Srbije.

169 Dr Dragutin V. Marsenić, Razvoj i problemi privrednog sistema Jugoslavije, Naučna knjiga, Beograd 1976. str. 23

158

Stvarna i teritorijalna nadležnost komisije obuhvatala je sledeće mesne NOO: Aradac, Banatsko Despotovac, Belo Bla- to, Botoš, Elemir, Jankov Most, Klek, Katarinu (Ravni Topo- lovac), Knićanin, Lazarevo, Lukino Selo, Lukićevo (Martinci), Mužlja, Orlovat, Perlez, Stajićevo, Farkaždin i Čentu. Komisija je pored donošenja rešenja o konfiskaciji, rešavala predmete po žalbama i u opravdanim slučajevima donosila rešenje o deko- nfiskaciji. Pravosnažna rešenja Komisija je dostavljala na- dležnom sudu koji je vršio prenos konfiskovane imovine u korist države. Raspodele kuća vršila se ''principijalno'' tako da kolonisti iz istog kraja dobijaju kuće u delovima sela jedni do drugih. Tako su: kolonisti iz okoline Stoca, raspoređeni u kuće iz prve ulici (vidi plan Ravnog Topolovca iz 1965. godine), danas Vo- jvođaska ulica i dasnom delu druge ulice od centra sela prema Kleku; kolonisti iz Trebinjko-Ljubinskg transporta dobijali su kuće u prvoj ulici danas Trebinjska i drugoj ulici od centra sela levo prema Međi, danas Sutjeska ulica i levu stranu druge ulice od centra sela prema Kleku; kuće u trećoj ulica bile su na raspolaganju Mostarsko-Konjičkim doseljenicima; dok su kolonisti iz Ljubuškog transporta podelili kuća u ulaznoj ulicu iz pravca Žitišta. Naknadno pristigli dobijali su preostale neraspoređene kuće. Jedan broj boljih kuća u centru naselja ostavljen je za zajedničke potrebe. Bilo je problema i oko raspodele kuća. Oni su nastali zbog toga što su mnogi nosioci kolonizacije imali upisane u kolonizaciji i članove drugih porodica, poginulog bra- ta, zeta i sl. pa se pojavio problem njihovog smeštaja. Taj problem je rešavan na račun onih koji su se iz raznoraznih razloga vraćali u stari kraj. Mnogi su smatrali da su zaslužili više pa su tražili bolje kuće itd., tako da je dolazilo i do korekcija u sluča- jevima koji su se smatrali opravdanim. Jedan broj obodnih kuća sela i katolička crkva zbog oskudice u građevinskom materijalu poslužile su kao materijal za izgradnju zgrada ekonomskog dvorištu Seljačke radne zadruge (SRZ).

159

Ishrana pristiglog stanovništva vršena je, dok se nisu stekli uslovi da svako domaćinstvo organizuje sopstvenu, zajednički preko tkz. ''narodnih kazana'', kojih je ukupno bilo šest. Odmah se otpočelo pripremama za uključivanje stanovništva u poljoprivredne tokove. Pored NOO kao mesnih izvršnih državnih organa vlasti, bili su u ovaj obimni značajan i prioritetni posao uključeno i više drugih državnih organi i komisija. Ovo je bio jedan od najznačajnijih državnih poslova. U periodu od 1. marta do 1.maja 1946. godine uglavnom je bio oformljen fond zemlje agrarne reforme i kolonizacije u celoj Vojvodini, oko 670.000 ha od čega je 500.000 ha bilo namenjeno za spoljnu kolonizaciju, i njome je raspolagala Državna uprava narodnih dobara DUNDA. U katarinskom ataru DUNDA je imala na raspolaganju oko 9.000 kj zmlje. Od zemlje iz državnog fonda stvarana su Državna poljoprivredna dobra i SRZ. Na teritoriji katarinskog atara Uprava Narodnih dobara formirala je 12. novembra .1946. godine u južnom delu katarinskog atara Državno poljoprivredno dobro ''Zlatica'' tako što je je iz katarinskog atara izdvojeno 4200 kj. a iz atara sela Botoš još 970 kj. Zemlju na ''Zlatici'' obrađivali su kolonisti iz Ravnog Topolovca i iz susednih kolonističkih sela Lazareva, Kleka i Banatskog Despotovaca. Dodeljivanje zemlje koincidiralo je sa prolećnom setvom pa je obrada podeljene kao i nepodeljene zemlje postala izuzetno aktuelna. Postojali su realni uslovi da se istovremeno obavlja i obrada ekspropisanog zemljišta, ne samo podeljenog nego i nepodeljenog. U suštini pravilo je glasilo ''podeliti agrarnim interesentima što više, a obraditi sve''.170 Tokom februara i marta 1946. godine kolonistima je dodeljivana zemlja.171 U ovom značajnom poslu učestvovali su svi organi za sprovođenje kolonizacije. Odmah se pristupilo i unošenju zemlje u SRZ. U svrhu obrade zemlje oformljivane su i Poljoprivredno-mašinske stanice, one su obavile jesensko oranje atara u 1945. godini. Na

170 J. Jeremić, Obrada ekspropriasanog zemljišta, Slobodna Vojvodina, 14.03. 1946.171 Zemljište dobiveno po agrarnoj reformi i kolonizaciji nije moglo biti za rok od 20 godina, razdeljeno, prodato, dato u zakup ili založeno u celini niti delimično od dana njegove uknjižbe.

160

osnovu naredbe Ministarstva poljoprivrede formirane su zadru- žne stanice zaprežne stoke u kolonističkim mestima, pod čijom je kontrolom bila sva vučna stoka koju je država dodelila kloni- stima. Za vreme poljoprivrednih radova stanice su delile stoku u brigade od 5-10 zaprega. Na svih 400.000 kj zemlje, koliko je bilo dodeljeno kolonistima u Vojvodini sačinjen je setveni plan od koga nije smelo biti odstupanja. Sve vrste semena sem ba- štovanskog za koloniste je obezbedila Glavna poljoprivredna komisija preko organa mesne vlasti. Prema odredbi o površini dobivene zemlje kolonistima zemljoradničkih porodica dodeljiva- no je u proseku od 8-10 kj. stim što su neke kategorije poridica dobivale nešto više. npr. porodice narodnih heroja, porodične zadruge koje su imale veći broj članova isl. Uporedo sa naseljavanjem i stvaranjem SRZ, Tehnički organi Glavne komisije nastojali su da kod dodele zemlje SRZ dobiju jedinstvene komplekse. Pokretan je rad i drugih privrednih objekata u selu, mlin i ciglana. NOO-i dobili su instrukcije od Ministarstva prosvete da organizuju analfabetske tečajeve. Na toj liniji angažovane su: komisije za suzbijanje nepismenih, odeljenja za agitaciju i propagandu (AGITROP), Narodni ftont, AFŽ, sindikat i omladina. Od 1948. do 1950. godine preko 70 osto polaznika ovih kurseva bile su žene. Opismenjavanje su vodili mesni učiteli. Preko Sredskog NO otseka za prosvetu u MNOO Ravni Topolovac država je uputila Svetolika Čeholskog i grupu prosvetnih radnika i naložila da se organizuje rad škole. NOO u saradnji sa školom organizovao je i prve kulturno- umetničke i sporske aktivnosti. Osnovana su dobrovoljna dru- štva i sporski klubovi. Svi poslovi u rešavanju najrazličitijih problema koloističkog stanovništva, među kojima su posebno mesto imali imovinsko pravni odnosi prešli su na Povereništva za poljoprivredu, fina- nsije, pravosuđe, sreske i mesne narodne odbore 6. februara 1948. godine. Glavna komisija za naseljavanje boraca tokom svoje likvidacije predala je svoje elaborate o pojedinim kolonistima zemljišno-knjižnim sudovima od 17. januara do 17. marta

161

1948. godine. Komisija za Agrarnu reformu i kolonizaciju ukinuta je 24. aprila 1948. godine, a Glavna komisija za naseljavanje boraca u Vojvodinu 20. maja 1948. godine. U vreme obaveznog otkupa količine obaveze određivane su i sprovođene preko mesnog NOO. NOO učestvovao je i stara- ose o komunalnom uređenju i razvoju mesta. Od 1946. godine do aprila 1952. godine Mesni Narodno-Oslooslobodilački Odbor imenuju se u Mesni Narodni Odbor. Dužnost presednika vršio je Simo Božić, a sekretara Ilija Kukić. Od 1952. godine Mesni Narodni Odbor postaje na osnovu Zakona o narodnim odborima opštine, Narodni odbor opštine Ravni Topolovac. Odbor je imao svoj plan i budžetski se finansirao. Starao se o komunalnom razvoju mesta. Predsednici NOO su bili: Spaso Dobranić, zamenio ga Duka Vlado, a šef Mesne kancelarije Vasić Milan. Međutim, zakonskim promenama u organizaciji opština od 1955. godine NOO Ravni Topolovac ulazi u sastav Opštine Žitište kao Mesna kancelarija Ravni Topolovac. Prvi predsednik skupštine opštine Žitešte bio je Milan Knežević iz R. Topolovca. U 1963. godini formirana je Mesna zajednica Ravni Topo lovac, a početkom 1964. godine oformirani su i njeni organi: predsedavaji zbora, predsednik MZ., sekretar i savet. Te funkcije su prvi vršili: presedavajući zbora građana Dragoljub Lakić, presednik Mesne zajednice Ljubo Mihić i sekretar Đuro Belović koji je ujedno tada bio i šef masne kancelarije. Mesna zajednica imala je Savet i brinula se o komunalnom uređenju i razvoju mesta. Komunalni razvoj mesta prešao je sa budžetskog na finansiranje iz sredstava građana putem mesnog samodo- prinosa.

b. Privikavanje doseljenika novom načinu života

Privikavanje novoj sredini imalo je višeznačajni karakter koji se odnosio na promene sredine i uslova života, što je istovremeno praćeno promenama društveno-političkog i ekonomskog

162

sistema posleratnog razvoja odnosno prelaska na socijalistički politički sistem. Razlike između novog i starog kraja u kome su živeli kolonisti bile su prilično velike, one su se manifestovale u promeni geografskog prostora, u pogledu klime, terena, nadmorske visine, hidrografije, vegetacije, tipu naselja i kuća, načinu ishrane, odevanju, zanimanjima, okruženju itd. To je zahtevalo i način života prilagođen novim društvenim uslovima i gegrafskom prostoru i mnogim različitostima. Doseljenici su naišli na dosta novina i teškoća te je trebalo vremena i napora da se one savladaju. Najbrže prilaođavanje novim uslovima i sredini ispoljavala je omladina. Uključivnje stanovništva u privredne tokove novog kraja, posebno u poljoprivredu zahtevalo je osetnu preorjentaciju i ovladavanje novim znanjima i veštinama koje su se odnosile na način uzgoja žitarica i industriskog bilja na dobivenoj zemlji. Trebalo je usvojiti niz novih delatnosti koje su zahtevale odre- đena znanja i iskustvo, pa i drukčiji ritam rada. Mnogi za neke poslove koje su morali da obavljaju nisu ni čuli. U tu svrhu su organi za sprovođenje kolonizacije osnivali razne vrste tečajeva i kurseva u oblasti poljoprivrede, domaćičke, analfabetske, higijenske i druge prema potrebi, što je sve trebalo da utiče na prilagođavanje novom načinu života i privređivanja u poljopri vredi. I u štampi je izlazio podlistak ''Kolonist'' u listu ''Slobodna Vojvodina''. Podneblje, način rada i okruženje zahtevali su drugi način života. Trebalo se navići na banatsku ravnicu, zemlju, kuće od naboja i ćerpića, zidane šporete, kalijeve peći, u mnogim kućama podove od nabijene zemlje koji su se morali prema- zivati, i peći za pečenje hleba. Prelazilo se i na nov način pečenja hleba u pećima-pekarama koje je posedovala svaka kuća, a iste su služile i za zagrevanje soba, gde se za loženje upotrbljavala slama, ogrizine od kukuruzovine i suncokretina. Trebalo je savlađivati poratnu nemaštinu i bedu, suočavanja sa surovim i oštrim zimama, toplim i prašnjavim letima, kišovitim jesenima kada se okolina pretvara u more blata, proljećnim podzemnim vodama, drugačijom pijaćom vodom. Usled neo-

163

dgovarajuće i lošije ishrane neki su počeli poboljevati i umirati od tuberkuloze. Odušak se nalazio u pesmi. Pesma je bila svakodnevna i pratila svakojaka okupljanja. Pevalo se na radu, u kući, na ulici. To su bile ''gange'' iz rodnog kraja i rata. Dosta često mogle su se čuti gusle koje su doseljenici doneli sa sobom. Njima su bili veštiji stariji ali su ovu veštinu preuzimao i poneki mlađi. Pesme su zamirale izbijanjem rezolucije Inforbiroa. Značajan uticaj imala je blizina gradske sredine, Zrenjanina najvećeg privrednog i obrazovnog centara Banata, sa kojim je stanovništvo počelo, postepeno i svakodnevno da dolazi u kontak, zapošljavanjem, omladina odlaskom na školovanje, raznoraznim poslovima, a što je uticalo da se mnoga shvatanja i navike menjaju, stvaraju nove i prihvataju uticaji urbane sredine i kulture, drugačiji načini mišljenja, odevanja i ponašanja. Omla- dina je bila prilagodljivija, dok su se stariji teže privikavali na nove načine življenja, posebno na ishranu, vodu i klimatske promene.Nemogućnost prilagođavanja novoj sredini doprinosila je te se jedan broj porodica vraćao u stari kraj. Različitosti koje su kolonisti doneli sa sobom iz raznih mesta protivrečile su, ali i nestajale u zajedničkom koletivnom životu u SRZ, seoskim radnim akcijama, mobama, sjelima, priredbama, igrankama, sastancima, slavljima, svakodnevnim međusobnim kontaktima, ženidbama i udajama. Muškarci su uglavnom izuzev najstarijih imali do četiri razreda osnovne škole ili znali da čitaju i pišu, dok je obrazovno stanje kod ženske populacije bilo katastrofalno, žena je sasvim malo imalo završenu osnovnu školu. Omladina koja je pred rat prispela ili započela školovanje imala je četvorogodišnji prekid. Bilo je prilično teško privikavanje na ishranu i vodu. U prvo vreme kolektivnog života i rada u zadruzi hranilo se zajednički sa ''kazana'', sledovalo se kuvano jelo, hleb i mleko prema broju članova domaćinstva. Neki su pojedine vrste povrća tek prvi put videli pa nisu znali ni kako se priprema ni zasto služi. Banatska kuhinja sa dosta testenina, pšeničnog hleba pita, štrudli, kolača svinjskih masnoća i raznovrsnog povrća, bila je drugačija nego u starom

164

kraju, u kome se hranilo sa kukuruznim ili mešanim hlebom od raznih žitarica, mlečnim proizvodima, krompirom, kupusom, pa- suljem, a gde je i način pripreme hrane bio prost, jela deljena na mrsna i posna spremana u vreme postova. Postepeno se usvajala pripremu raznih vrsta variva od povrća dodavanjem zaprške, začina i mesa. Prelazilo se na posebne režme ishrane leti i zimi. Leti se više počelo da upotrebljava povrće, a zimi meso. Najviše u upotrebi preuzelo se koristiti: krompir, pasulj, kupus, papriku, paradajiz i razno povrća, a od jela iz starog kraja kupus raštan koji su kolonisti doneli sa sobom, kao i razne vrste sireva i mlečnih proizvoda, jer su doseljenici kao stočari bili vešti preradi mleka. U svrhu prelaska na drugačiji način ishrane bili su organizovani domaćički kursevi. Meso se upotrebljavalo najvše suvo, i to više svinjsko nešto manje ovčje, koje se sušilo tokom zime a živinsko sveže. Usvojeno je spremanje zimnica, a obavezan je bio kiseli kupus. Iz banatske kuhinje preuzimana je izrada raznovrsnih jela od testa, rezanca, supe zatim kolača, torti, štrudli, razne vrste pita i drugih testenina. Nedeljni, praznički i ručkovi kada su dolazili gosti bila su raznovrsnija, bogatija i dosta slični banatskom nedeljnom ručku sa oba- veznom supom, varivom, pečenim mesom, salatom, kolačima, štrudlom i slično. Uz piće, rakiju se mezilo suvo meso i sir, a od napitaka kafa se koristila u svakoj kući. Naišlo se i na drugačije vrste voća. Smokve su kolonisti doneli iz starog kraja i zimi štitili od mrazeva prekrivanjem obično kukuruzovinom. Narodnu nošnju zadržavali su najduže stariji, dok su mlađi ljudi i omladina prelšli na građanki način odevanja. U svrhu izrade odevnih predmeta organizovani su kursevi šivenja i kro- jenja. Bez značajanog uticaja nisu bila ni politiška, ekonomska i opšta društvena zbivanja u zenlji. Modernizacija zemlje od '50-tih tekla je u znaku rasta životnog standarda, burnog razvoja školstva i prosvećivanja, civilizovanja seljackog društva, relativno skromnog kriminala u odnosu na svetske razmere i dozi- rane politicke liberalizacije. U Jugoslaviji je centralizacijom zapocet privredni uspon 1950-ih bio izrazit, sa jednom od najviših stopa rasta u svetu. Stopa rasta industrijske proizvodnje

165

od predratnog statičkog polupimenog stagnantnog društva evropske periferije, u kojoj je gotovo polovina celokupne industrije pripadala strancima172 stvarana je srednje razvijena evropska zemlja.Poboljšanje životnog standarda od 60'-tih godina ulivalo je volju i entuzijazam stanovništva u odnosu na još živa sećanja iz rata i predratnog teškog perioda života.173 Informisanju stanovništvo o političkim zbivanjima u svetu i zemlji pridavao se značaja. U prvim posleratnim godinama, slušao se radio, a pored malog broja aparata čitala se i tada- šnja štampa najviše: ''Politiku'', ''Borbu'' i ''Slobodna Vojvo- dina''174. Razvojem niške radio industrije, štampe i televizije, povećanjem životnog standarda počelo se sa nabavkom radio i TV aparata. Prva televizija bila je zajednička, seoska i insta- lisana u Domu kulture gde se išlo na gledanje televiziskog programa. Informisanje u vezi naselja obavljalo se preko seoskog dobošara, oglasne table i razglasa. U prvo vreme nenaviknuti na novo okruženje običaje i način zivota domorodačkog stanovništva okolnih mesta bilo je sučeljavanja i nerazumevanja sa okolinim. Upućenost jednih na druge širilo je raznovrsne uticaje koji su doprinosili prilago đavanju. U tom privikavanju omladina i mlađe generacije nalazile su brže zajednički jezik. Mada sve nije išlo tako glatko krajem prve decenije zajedničkog života došlo je do izvesne

172Obradovic M., Komunistička modernizacija u Jugoslaviji, Tokovi istorije 1-2. 1994. str. 35-46.? Obradovic Marija, «Narodna demokratija» u Jugoslaviji 1945-1952, Beograd, INIS. 1995. str. 197.

173Industrijska proizvodnja je 1970-ih u odnosu na predratni period porasla 5 puta, proizvodnja elektricne energije 25 puta, nepismeno stanovništvo starije od 10 godina je sa 49,2% iz 1931. palo na 15% u 1971. godini. Samostalnost zemlje bila je daleko veća nego predratna. Krajem 1930-ih strani kapital je kontrolisao najznacajnije privredne grane npr. petroleja 99,5%, elekt. energije 94%, rudarstva 82% itd.?. 174 Primer. ''Slobodna Vojvodina'' je izlazila na četiri do šest strana, za vreme blokade SSSR, zbog nedostatka papira na samo dve strane i stajala je 1 dinar. Nju su aktivisti omladine nosili po kućama. Među glavnim temama bila je poljoprivreda. Ona je bila dopuna za ''Borbu i ''Politiku''. Od 1953. godine u težnji da preraste u Jugoslovenski list promenio je naziv i koncepciju u list ''Dnevnik''.

166

homogenizacije u smislu specifičnosti i karaktera zajedničkog načina življenja koji je značajnije počela prihvatati većina kao duh svoga novog zavičaja i okolinu kao svoju novu sredinu sa neizbrisivim nasleđem i potrebom kontakta sa rodnim krajevima, rodbinom i prijateljima koji su ostali u starom zavišaju. Prelazak na savremenije načine obrade poljoprivrednuh kultura, promene u strukturi zanimanja, poboljšanje životnog standarda, nabavke raznih aparata za kućne potrebe, televizora itd., nalaženje stalnog posla, doprinosilo je da se stvaraju sasvim drugi uslovi i odnosi prema radu, stare navike kao što su mobe, sjela i slično polako se gase i razbijaju partrijarharni poro- dični odnosi. Promene zahvataju i izgradnju novih kuća drukčijeg tipa rasporeda prostorija i prilagođavanje zahtevima savremenijeg načina življenja i privređivanja. Promene društveno-političkog sistema uticale su na stvaranje novih tradicija kojih do tada nije bilo.Takve promene su naročito bile izražene u stvaranju tradicije novih praznika i proslava. Uvođenje novih praznika išlo je postupno. Među prvim državnim praznicima proglašen je prvi maj, koji je bio neza- obilazan datum u afirmaciji postignutih rezultata u zemlji. U čast prvog maja izvođena su prvomajska takmičenja. Jorgovani su došli kao naručeni za praznično kićenje škole, NO, seoskih kapija sa parolama i slikama rukovodilaca. Uoči prvog maja organizovavane su logorske vatre. Pratila se tradicionalna prvomajska parada preko sredstava informisanja u Beogradu. Na proslavu “velikog praznika rada” pozivala su sva javna glasila. Kao i u ostalim segmentima društva, tako je i proslava 1. maja od 1948. godine nosila pečat promene društveno-ekonomske klime. Rešenjima, ukazima, odlukama ili zakonom o značaju nekog dana na državnom ili republičkom nivou za praznike su proglašeni počeci borbe protiv okupatora. Tako je 7. jul pro- glašen za praznik ustanka naroda Srbije, slično su sledile i ostale republike. Posle pobede na izborima, 29. novembra 1945. godine i proglašenja republike taj dan je već sledeće godine proglašen saveznim državnim praznikom. U državne praznike su ubrajani: Nova godina, 1 maj, 9. maj, 29. novembar, a u ostale

167

na nivou republika, dan podizanja ustanka protiv okupatora u republikama. Titov rođendan, 25. maj, slavljen je kao dan mladosti. Ritual nošenja štafete osmišljen je 1945. godine i trajao pune 42 godine (1945-1987.). To je bila ideja omladine Kragujevca, čije je Odelenje za sport i fiskulturu osmislilo masovnu omladinsku štafetu trčanja širom Jugoslavije. Država je 1955. godine donela opšti zakon o državnim praznicima. Pitanje verskih praznika nije moglo da se uredi ni brzo ni lako, ali su oni polako potiskivani iz državnog značaja u privatnu sveru. Nova godina se obeležavala tradicionalno i masovno uz dekor igranke, tombule, muziku jelo i piće u Domu kulture, ugostiteljskim objektima i privatnim kućama. Prve generacije rođene posle rata u Ravnom Topolovcu, (prvi je rođen Obradović M. Jovo 1945. godine nekoliko dana posle doseljavanja), prispevale su kao radno sposobne od polovine šezdesetih godina.175 Polovinom 60'-tih godina prošlog veka novoprispele generacije uključuju se u privredni i politički život, veliki broj je u školama i fakultetima, neki odlaze na ''privremeni rad'' u inostranstvo. Rođeni i ordastali u drugom duhu vremena i banatskom podneblju sa obrazovanjem i isku- stvima iz gradskih sredina, kao i sa malo starijim generacijama rođene pred sami rat i tokom rata unosili od sredinom '60-tih godina novi i drugačiji ton i prodiranje novog načina mišljenja, što je označavao prekretnicu načina života i rada. Napretku mesta značajno je doprinosilo i poboljšanje materijalnog položaja stanovništva, veliki broj socijalnih davanja, penzija, stabilizacija prilika u poljoprivredi i zapošljavanje. Pove- ćana akomulacija sredstava kod naroda omogućavala je da se ozbiljnije pristupi uređenju i izgradnji naselja, izgrdnjom novih kuća i značajnijem uređenju komunalne infrastrukture. Građeni su i društveni objekti za stanovanje i poslovne namene. Mnogi su počeli ili nameravali da grade kuće u Zrenjaninu, gde su se i zapošjavali. Prema Zrenjaninu kao gravitacionom centru odvi-

175 To su bile i najmasovnije generacije rođenih topolovčana u tkz. Posleratnom ’’bebi bumu do danas 2011. Godine. Godišlji natalitet iznosio je oko 60 novih stanovnika u periodu od doseljavanja kolonista 1945. do polovine '50-tih godina, kada je počeo polako da opada.

168

jale su se svakodnevne fluktuacije stanovništva uglavnom zbog posla ili školovanja. Sve to stvaralo je ambijent sredine u formiranju karakterističnog načina života, mišljenja, duha i zajedničkih vrednosti kao karakeristika naselja.

c. Državni i komunalni objekti

Putevi. Naselje je zatečeno povezano makadamskim putem, koji je asvaltiran 1964. godine, od Žitišta do centra sela i dalje kroz glavnu ulicu do železnike stanice i mlina uz železnicku stanicu. Ostali putevi kroz naselje bili su zemljani kao i putni pravci prema Kleku, Lazarevu, Banatskom Despotovcu i Međi. Pored kuća su vodili ciglom flasterisani trotoari sa prelazima sa jedne na drugu stranu ulice, zamenjeni su betonskim trotoarima, čija ukupna dužina iznosi 14 km. Radovi na trotoarima završeni su 1974. godine. Asfaltiranje svih uličnih kolovoza završeno je u potpunosti 1981. godine. Elektrifikacija. Počelo se korišćenjem postojeće mesne ele- krične centrale i mreže izgrađene 1938. godine. Električnu struju prizvodio je generator koga je pokretao mlinski dizel motor. Struja je dolazila u domaćinstva u 4 časa sa najavom sirene za početak rada mlina, a nestajala u 22 sata. U kućama gde nije bila uvedena struja koristile su se petrolejske lampe i fenjeri. Elektifikacija mesta i povezivanje u elektrosistem Vojvodine izvršena je 1956. godine. Obimnija rekonstrukcija električne mreže rađena je u periodu 1965.-1967. godine. Vodu za piće stanovništvo je upotrbljavalo iz arterskih kvartovskih bunareva, dok se stoka pojila vodom iz dvorišnih bunara koje je posedovalo svako domaćinstvo. Vodovodna mreža sa dva arterskim bunarom urađena je 1969. godine i voda za piće sprovedena do svih domaćinstva u naselju. Telefonske linije preko Državne železnice, imale su glavne ustanove: pošta, železnička stanica, NOO, škola, SRZ i mlin.

169

Centrala i telefonska mreža za potrbe svih domaćinstava mesta izgrađena je 1979. godine. Prva školska zgrada u naselju izgrađena je 1797. godine. Zbog povećanja broja dece 1848. godine rađena je nova školska zgrada. Doseljenici su 1946. godine školski prostor usled povećanog broja omladine kojoj je rat omeo redovno školovanje proširili preuređenjem velike gostiona u školsku zgradu, u mestu je proradila Progimnazija u kojoj je školovanje trajalo sedam godina. Osmoletka kako se najpre zvala osnovna škola sa osam razreda otpočela je sa radom 1954. godine. Savremena zgrada osnovne škole sa učilima i školskom opremom, kuhinjom i salom za sport izgrađena je 1968. godine. Stare školske zgrade su porušene. NOO bio je smešten u centru sela, kao i Dobrovoljno vatrogasno društvo i Pošta, a Narodni front koristio zgradu Paro- hiskog doma. Staru opštinu koristile su društveno političke organizacije, a zgradu u glavnoj ulici do Parohiskog doma uprava SRZ. Zemljoradnička zadruga koristila je zgradu u centru sela, i u istoj je bila i prodavnica. Ovi zadružni objekti su vremenom porušeni. Jedna gostiona u centru adaptirana je u Omladinski dom, koji je služio za potrebe omladine, organizaciju kulturnih aktivnost, proslava i veće skupove stanovništva do 1953. godine, kada je tu namenu preuzeo novoizgrađeni Dom kulture u centru sela. U Domu kulture smestiene se: uprava SRZ, pozorišna i bio- skopska sala, biblioteka sa čitaonicom i prostorije za rad društveno-političkih organizacija, prodavnica i kafana. Osim kulturno-umetničkih aktivnosti u domu su održavana raznovrsna politička, zadružna i seoska okupljanja, zborovi birača, sastanci. Tokom vremena izgradnjeno je nekoliko novih zgrada, u društvenom vlasništvu kao stambeni i namenski objekti. U na- menske objekte useljeni su: mesna kacelarija, ambulanta i samoposluga. Veterinarska stanica izgrađena je 1958. godine na mesto Stanice za osemenjavanje krupne stoke '' Bikare''.

170

Glavni saobraćaj odvijao se železnicom uskotračnog koloseka i gravitirao ka Zrenjaninu. Prva redovna autobuska linija sa ovim gradom uspostavljena je septembra 1962. godine. Mlin je prestao sa radom 1965. godine, a ista sudbina zatekla je i ciglanu. Železnička pruga uskog koloseka koja je izgrašđena kroz mesto 1898. godine, potpuno je prestala sa upotrebom 1968. godine. Katolička crkva, izgrađena 1812. godine, zadubina osnivačice naselja Katarine Kiš srušena je 1948. godine.

171

172

* Od sedamdesetih godina počela je i veća gradnja novih privatnih kuća. Do tada su se popravljale i održavale stare. Nove kuće su građene prema zahtevima savremenijeg stanovanja i tehničkih promena u organizaciji i obradi zemlje u poljoprivredi. Nove kuće po svom izgledu i organizaciji dvorišta potiskivaju tradicionalnu banatsku kuću i ona je polako počela nestajati. Selo je dobilo naziv Topolovac 1947. godine, a od 1949. godine današnji naziv Ravni Topolovac. Toponimi. Ulice nose toponimske nazive prva, druga i treća. Prva ulica podeljena je (posmatrano Z-I) na Vojvoansku i Trebinjsku, druga na Železničku, promenila naziv u Milenka Simića i Sutjesku, treća na Romanisku i Konjičku, ulazna ulica nosila je naziv Ljubuška ali je promenila naziv u Maršala Tita. Odomaćeni nazivi su: za deo naselja oko bivše železničke stanice ''na stanici'; prostor oko ciglane ''na ciglani''. Jamure iz kojih se vadila zemlja za gradnju kuća na krajevima sela nazvaju se jezerima. Ceo atar je podeljen u tri poteza, te su tako oformljeni i nazivi A, B, i C.. U njima su topnimi Đurin salaš u C, Mali i Veliki salaš u B. Njive oko sela nazivaju se poljske bašte.

d. Društveno-političke organizacije i udruženja Društveno-političke organizacije. Osnovna snaga politi- čkog sistema i nosilac društvene moći bila je Komunistička partija. Članovi Partije zauzeli su gotovo sva ključna mesta u državnoj strukturi, a gotovo po pravilu iste ličnosti imale su i ključne funkcije u Partiji, Narodnom frontu i ostalim političkim i organima vlasti kako se vršila njihova transformacija. U okviru političkog sistema delovale su masovne političke organizacije: Komunistička partija (KP), Jedinstveni narodni front (JNF), Jedinstveni sindikat (JS), Savez komunističke omladine Jugoslavije176 SKOJ), Ujedinjeni savez antifaističke omladine Jugoslavije (USAOJ) i Antifašistički savez žena (AFŽ). Osnovnu partisku organizaciju posle rata činile su ćelije u preduzećima, na selu, u gradskom kvartu i ulici, a u armiji četa.

176 Sekretari su bili:Milovan Soldo, Ljubo Mihić, Perišić Radoslav itd.

173

Partiskom ćelijom je rukovodio biro na čelu sa sekretarom i ona se sastajale jednom do dva puta nedeljno, a po potrebi i češće. U Ravnom Topolovacu formiran je bio Mesni komitet sa šest kvartovskih ćelija koji je 1948. godine imao oko 250 članova.177

Nakon Rezolucije Inforbiroa iz Partije je isključeno 34 člana. Njih 14 pokušalo je da se organizuju politički i usmere svoje akti vnosti prema zahtevima Rezoluciji. Jedan broj inforbirovskih ćejija delovao je ilegalno, ali je prestao sa radom nakon sla-bljenja uticaja Rezolucije. Rezerva kadrova Partije bio je prvenstveno SKOJ, zatim omladina i sindikat. Partija je posredstvom NF178 obezbeđivala široku političku i socijalno-klasnu osnovu vlasti koristeći svoju rukovodeću ulogu u političkom sistemu. Osnovnu snagu NF činile su masovne omladinske, ženske i sindikalne organizacije, a u njemu su se organizaciono povezale sve antifašističke organizacije, zadruga, udruženja i pojedinci. Program NF izražavao je politiku i shvatanje KP. Udarnu snagu političkih i privrednih aktivnosti NF davao je USAOJ usmeravan od SKOJ-a. Zadaci Narodne omladine bili su istovremeno zadaci SKOJ-a. AFŽ je bio nosilac raznih humanitarno-socijalnih, prosvetnih i političko-vaspitnih akcija među ženama, akcijama vezanih za socijalno zbrinjavanje dece isl. Sindikat je imao ulogu razvoja odnosa prema radu i proizvodnji i zaštitu državne imovine, jačanje odnosa na liniji ra- dništva i seljaka, uvođenje i vrednovanje radnih normi. Povo- dom praznika organizovao je masovna takmičenja. Jačanjem neposredne regulativne uloge države u privre-nom životu, uvođenjem državnog centralističkog privrednog razvoja povlačilo je za sobom razvijanje složenog aparata hije- rarhijske uprave i kontrole. Centralizacija poslova vršila se pre svega u privredi na bazi svojinskog državnog monopola. Krajem 1946. i 1947. godine, početkom industrijalizacije zemlje težište rada NF se sve više pomeralo ka području privredne izgradnje. Organizacija se prilagođavala potrbama ce-

177 Na čelu partiskih organizacija smenjivali su se: Anđelko Milić, Radić Risto, Duka Vlado, Obradović Vule, Obradović Gojko, Soldo Milovan, Đordan Petar, Obradović Risto,Bokun Lazo, Savić Neđo, Bogdanov Radovan, Mihić Ljubo itd., 178 Prvi predsednik NF bio je Dušan Cerovina

174

ntralističkog upravljanja, povezivanjem sa državnim organima i imala za cilj omasovljenje radnih akcija i učešće u izgradnji zemlje. Sve ove organizacije su se kasnije trasformisale. Tako da su posle promene Ustava 1964. godine, bile uglavnom aktivne sa promenjenim funkcijama u društvu: Savez komunista Juvgoslavije (SKJ), Narodna omladina (NO), Sindikat u radnim kolektivima i Socijalistički savez. Omladinska organizacija179

aktivirala je svoje delovanje posle rata na mnogobrojnim radnim akcijama, na raznim vidovima okupljanja u okviru sporskog društva, kulturnoumetnikog i zabavnog života omladine, organizaciji raznih takmienja i mnogobrojnim drugim aktivnostima i bila povezana sa drugim društveno-političkim organizacijama posebno sa Partijom. Uduženja. Formirano je posle rata više udruženja: Udru- ženje boraca, Udruženje ratnih vojnih invalida i Udruženje rezervnih vojnih starešina, koja su delovala kao zasebna sa posebnim programima rada. Fuzionisala su se 1961. godine u Sa- vez Udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata (SUBNOR). Ovaj Savez bavio se razmatranjem pitanja boraca i RVI, njihovom zaštitom, materijalnim obezbeđenjem, lečenje itd. Članovi ove organizacije bili su značajno zastupljeni u drugim društveno politiškim organizacijama, naročito Partiji i na taj način igrali važnu ulogu u mnogim aktivnostima i akcijama na rešavanju značajnijih mesnih problema. Savez boraca delovao je na izgradnji i negovanju tradicija NOB-e. i realizaciji akcija komunalnog uređenja mesta. SUBNOR je u svom sastavu imao oko 470 članova od kojih 30 nosilaca Partizanske spomenice. Na njegovu inicijativu 7. jula 1958. godine podignuta je na Domu kulture spomen ploča poginulim i žrtvama fašizma u Drugom svetskom ratu, a kasnije i Spomen park sa spomeniom u centru sela.

*Na spomeniku palim borcima upisana su sledeća imena:

Poginuli borci od 1941.- 1945. godine:

179 Omladinski rukovodioci bili su: Milovan Soldo, Vukanović Todor, Božić Sveto, Obradović Jovo, Pribišić Slobodanka, Soraić Milenko, Obradović Slavko, Slavić Slobodan, Žuža Mladen, Pribišić Tomo itd

175

Domazet Đ. Novica narodni heroj, Albert Jožef, Andrić Mila, Bajat Boško, Biberđić Nikola, Bogdanović Risto, Bogdanović Tadija, Vasić Vaso, Veinović Petar, Veinović Trivo, Vukanović Mladen, Vukosav Krsto, Vulić Danilo, Glavan Jovo, Gluhajić Ilija-Ilko, Grbo P. Čedo, Grbo Ć. Luka, Grublješa Slavko, Delić Sava, Delić Spasoje, Despot Božo, Domazet Milan, Domazet Novica, Dragović B. Ilija, Dragović I. Nikola, Đurica Đ. Dušan, Đurica J. Sava, Đurica P. Vaso, Đurica M. Čedo, Đurica P. Vojislav, Đurica P. Lazar, Eleković Srpko, Ilić V. Petko, Ilić D. Milutin, Jakšić Vlado, Jelačić Milutin, Kalem Risto, Karakaš Nikola, Kisa L. Trifko, Kisa T. Vidoje, Kisa T. Nikola Kovačević D. Jovo, Kovačević S. Vukan, Koprivica I. Marko, Koprivica R. Branko, Krunić Dušan, Kuzman Veljko, Lazić Bogoljub, Lojpur G. Jovo, Lojpur I Miloš, Maltez Vlado, Maltez Sava, Masleša Jevto, Masleša Jovo, Mijatović Božo, Milivojević Vlado, Mi-lutinović Trivo,Obradović sava, Radić Ilija, Radić Spasoje, Radovanović Dušan, Radonja Milan, Radulović Mihajilo, Sarić A. Drago, Sarić A. Rajko, Sarić P. Rajko, Sarić B. Mile, Simić Milovan, Soldo Aleksa, Sorajić Miln, Spasojević Uroš, Stojanović Slobodan, Topalović Milan, Ćorić Mirko,

Sl.49- Spomenik palim borcima i žrtvama rata

u Ravnom Topolovcu 180

180 Spomen park i spomenik je delo akademskog vajara Borislava Kurilića-Laze iz Ravnog Topolovca.

176

Ćorić Obren, Ćuk Luka, Ćuk Mijo, Ćupina Anđelko, Cerovina Milorad, Čontroš Janče, Šarenac A. Milorad, Šarenac T. Sava, Šutić Veljko, Šutić Novica.

Žrtve fašističkog terora:Adamović Branko, Adamović Žarko, Andrić Miloš, Beribak Jovo, Bjelica Jelka, Biskup K. Đorđe, Biskup K. Jovo, Biskup K. Lazo, Biskup T. Kosta, Vasić B. Novica, Vasić J. Kosta, Vasić N. Mladen, Vejinović B. Dušanka, Veinović B. Rosa, Veinović Đ. Đurađ, Vidojević Đorđe, Vučurević Milan, Gluhajić Nikola, Golubović A. Mara, Golubović I. Milan, Grubješa Đ. Gavrilo, Derikučka M. Danilo, Dobranić Vidoje, Dobranić Radovan, Domazet N. Ilija, Dostić Božo, Dostić Uroš, Đordan M. Janja, Đumić A. Miloš, Đumić M. Đuro, Đumić M. Marinko, Đumić M. Rajko, Đurica J. Anđa, Živak J. Marko, Žuža P. Dušan, Janjić J. Fimija, Jelačić M. Spasoje, Karakaš Anđa, Karakaš Dušan, Kolak R. Jovan, Kolak S. Jovana, Kuzman A. Mitar, Kuzman J. Danilo, Lazić J. Rajko, Lakić M. Mijo, Lakić L. Anđa, Lakić M. Milorad, Lasković S. Zorka, Lojpur V. Ilija, Lojpur G. Gavrilo, Lojpur G. Stanko, Lojpur J. Cvija, Ljepava Jovo, Magazin M. Zora, Maltez J. Jovo, Marković J. Marko, Mijatović Pero, Milićević B. Ruža, Milić L. Mara, Milić l. Mijo, Milić R. Spaso, Milutinović M. Draginja, Milutinović M. Krstina, Milutinović M. Luka, Mitrinović Jovan, Mitrović Cvjetin, Mićević B. Đorđe, Mićević J. Šćepo, Mihić S. Bogdan, Mrđa M. Nikola, Obra- dović L. Tomo, Obradović M. Milan, Oro R. Risto, Oro R. Čedomir, Pavlović K. Risto. Pekić Ostoja, Perišić V. Darinka, Perišić V. Milosavka, Perišić V. Danica, Perišić J. Anica, Perišić I. Mara, Pudar A. Risto, Pudar M. Branko, Pudar M. Đorđe, Radić R. Đoko, Radić O. Milan, Radić O. Stevo, Radulović S. Đuro, Rašić P. Jozo, Savić N. Dušan, Semiz B. Mijo, Slavić T. Lazo, Soldo J. Ilinka, Stajić B. Boško, Stupar Đ. Mile, Stupar M. Dušan, Stupar S. Branko, Tomić M. Anka, Tomić M. Jovo, Tomić R. Mirko, Ćirković R. Ruža, Ćorić N. Jovo, Ćuk L. Svetozar, Ćuk S. Lazo, Ćuk L. Saveta, Šarić M. Dušan, Šešlija P. Ilinka, Šešlija P. Vlado, Škundrić P. Miloš

*

e. Posleratno stanje i obnova zemlje

Ratne posledice i faze obnova. Oslobođenje je iskaza- lo posledice rata u najelementarnijim potrebama. Najprimarniji je bio tekstil i koža. U najtežem stepenu bila su oštećenja tekstilne industrije, industrija ulja i konzervi. Iscrpljenost u tekstilu dostizala je takav stepen da se pitanje odeće i rublja postavljalo

177

na prvo mesto. Narod je bukvalno bio ogoleo, vojska nije imala ni najvažnije odevne potrebštine. Potrbe za proizvodima metalske industrije bile su ogromne, trebalo hiljadama brava, milioni okva za uglove vrata, prozora i drugih građevinskih potrbština, stakla, građevinskog drveta, sirovina za industriju. Nedostajalo je tanjira, kašika, viljušaka, porcija, čutura, peći, štednjaka, oskudica je sapuna, ogrevnog drveta, uglja, hemijsko-farmaceuskih proizvoda. Po- seban problem bio je obnova Beograda, pretila je glad, nedostajalo je svih osnovnih životnih namirnica . Mostovi, putevi, železničke pruge bili su razoreni. Elektro- privreda značajno oštećena. Stočni fond desetkovan. Poljo- privredna imanja zapuštena. Nedostajalo je poljopriedne mehanizacije, radne stoke, delova za traktore. Praktično na svakom koraku izbijala je nemaštine i siromštvo. Zbog oskudice finansijskih srestava i nerešenog finansiskog tržišta, kolanja raznih valuta, nedostatka sredstava, osnovna politička težnja je bila: da se uz manje finansiskih sredstava i uz veće korišćenje dobrovoljnog rada postiže što veći efekat obnove; da se oporavlja šta je u datom trenutku najviše potrebno i što će olakšavati proizvodnju, da se imaju u vidu najva- žnije potrebe naroda. Težilo se u prvom redu uspostavljenju čvrste vlasti, na selu snažanje državnog i zadružnog sektor u poljopririvredi. Za razliku od prve dve faze, od početka 1946. godine obnova se izvodila po unapred pripremljenom planu, pri čemu se prema upustvu Privrednog saveta držalo sledećih principa : i dalje je važio princip da se sa manje sredstava postigne što veći efekat obnove i izgradnje, pre svega, korišćenjem dobrovoljnog rada. Savezna planska komisija tražila je da vrednost dobrovoljnog posla bude pet puta veći od uloženih novčanih sredstava. Taj princip dosledno primenjivan, a na mnogim se- ktorima obnove ukupna vrednost obnovljenih objekata, daleko je premašivala dati odnos u korist neplaćenog rada. Značajan činilac posleratne obnove bila je valutna reforma Na teritoriji zemlje tokom rata kolalo je sedam zvaničnih valuta: nemačka marka, nedićev dinar, kuna, peng, lev, lek i lira. U

178

vreme oslobođenja novac je bio oko sedam puta jevtiniji od predratnog, dok se njegova kupovna moć smanjila za 100 puta, pa i više. Prve jugoslovenske novčanice štampane su u Moskvi u periodu od 20. do 24. marta 1945. godine kod Upravljenje Go- znake N.K.F.Banke-Moskva. Značaj zamene novca i stvaranje jedinstvenog monetarnog sistema na ekonomskom planu značilo je da se ozbiljno priđe obnovi i izgradnji zemlje, putem stabilizacije privredno-finansijske situacije. Fond za obnovu zemlje i pomoć postradalim krajevima osnovan je 7. juna 1945. godine pri Ministarstvu finansija sa ciljem da se iz njegovih prihoda finansira obnova i izgradnja zemlje. Srestvima je raspolagao Privredni savet, a od sredine 1946. godine Savezna planska komisija. Sredstva nisu obu- hvatana kao izdaci budžeta, a finansiranje je vršeno u smislu odredbi zakona preko Državne hipotekarne banke. Prihodi fonda sticali su se na više načina: a) prodajom robe i dobara dobijenih od UNRRE; b) Prihodima od ratne reparacije, c) naplaćivanjem ratne dobiti. d) prihodima ostvarenim radom zarobljenika i e) prihodima dobivenim zamenom novčanica. Prihode od retne dobiti naplaćivali su Narodni odbori, od ratnih profitera. Pod ratnom dobite podrazumevan je višak imovine ostvaren kod špekulanata u toku rata iskorišćavanjem ratnih prilika i bede naroda. Ove prihode Narodni odbori su slali Sreskim narodnim odborama, koji su ih prikupljali i uplaćivali svakih 10 dana Fondu za obvnovu i pomoć postradalim krajevima. Obnova poljoprivrede kao primarni zadatak podrazumevala je obnovu proizvodnje žitarica, naročito pšenice i kukuruza do predratnog nivoa, radi obezbeđenja dovoljne količine hleba, zatim obnova i povećanje proizvodnje industrijskog bilja: še- ćerne repe i uljarica, povrtarskih kultura itd., radi obezbeđenja sirovina za industrijsku preradu. Trebalo je obnoviti voćnake vinograde, povećavati proizvodnju u poljoprivredi radi ishrane i preteće gladi iz rata tek izišlog i iscrpljenog stanovništva. Prolećna setva 1946. godine obavljana je prema planu sejanja pojedinih kultura koji je donešen na celoj kolonističkoj

179

zemlji u Vojvodini. Snabdevanje poljoprivrednika kvalitetnim semenom bio je jedan od ozbiljnih problema, uz nedostatak radne i vučne stoke, rezervnih delova za mehanizaciju. Kampa- nja je vršena posebnim zalaganjem poljoprivrednika, i u uzajamnoj pomoći sa vojskom. Posebni napori i finasijska sredstva bili su potrebni za obnovu desetkovanog i uništenog stočnog fondu.. Oskudicu u ishrani povećavala je sušna 1945. godina. Treća faza je karakteristična po mnogo većim materijalnim sredstvima koja su uložena iz budžeta federacije, republika i Fonda za obnovu zemlje. U 1946. godini počela je treća faza obnove zemlje, koja je za razliku od prve dve rađena po unapred određanom programu za čitavu zemlju, stim što se težilo da ona bude sastavni deo opšteg privrednog plana. Zemlja je obnavljana i građena dobrovoljnim radom omladine. Celokupna omladina tog vremena iz Ravnog Topolovca učestvovala je na raznim i mnogobrojnim radnim lokalnim akcijama u selu, gra- đeno je ekonomsko dvorište, dom kulture, pročišćavana odvodna kanalska mreža, uređivano selo itd.; kao i na velikim državnim radnim akcijama. Na državne radne akcije išlo se odmah i po odsluženju vojnog roka. Radne akcije. Završetkom rata, jedan od prvih inve- sticionih poduhvata bila je izgradnja pruge Brčko-Banovići. Velike naslage visokokvalitetnog kamenog uglja u Banovićima imale su pogodnu mogućnost eksploataciju i omogućavale solidnu bazu sirovina. To je podstaklo najveće rukovodstvo zemlje da početkom 1946. godine pristupi izgradnji pruge u toku te godine. Prvog maja 1946. godine omladinske radne brigade otvorile su radove na pruzi Brčko-Banovići dugoj 92 km. Prvi voz ovom prugom prošao je 7. novembra 1946. godine. Na njoj je učestvovalo 62.268 omladinaca. Prva velika omladinska pruga završena je 22 dana pre roka. Do 1952. godine sprovodile su se velike Savezne radne akcije. Akcijaši su radili sa malo mehanizacije, bez dovoljno odeće i obuće. Radilo se najviše ručno zbog nedostatka alata, a o mehanizaciji da se i ne govori. Od prevoznih sredstava najvi- še je bilo drvenih kolica.

180

Pored izgradnje pruge Brčko-Banoviči tokom 1946. godine omldina je radila na izgradnji Novog Travnika rudarskog naselja Banovići i pripremnim radovima za izgradnjuauto puta Beograd-Zagreb.Radovi na izgradnji auto-puta Zagreb-Beograd zvanično su počeli 1. aprila 1948. godine i trajali do 15. jula 1950. godine. Izgrađen je devet metara širok kolovoz u dužini 400 km. Radovi su nastavljeni na povezivanju Ljubljane sa Đevđelijom i trajali u etapama do 1963. godine. Tako je 251.737 brigadira za šest godina povezalo Ljubljanu sa Đevđelijom. Rađeno je u daljem periodu u etapama 36 km koloseka Foča-Kopača i 40 km. Posavskog kanala. Током 1947. godine započinje se gradnjom omladinske pruge Šamac-Sarajevo dužine 242 km, nju je gradilo 217.234 omladinca. Ova pruga je završena 14 dana pre roka. Pruga Doboj-Banja Luka građena je od 1. marta. do 20. decembra 1951. godine, u njoj je učestvovalo 80.000 omladinaca. Pored izgradnje pruga omladina je učestvovala u izgradnji velikih industriskih objekata: Fabrika Ivo Lola Ribar gradilo je 15.556 omladinaca od aprila 1947. do početka 1948. godine, zatim Fabrike hidrauličnih ležaja i kotlova i Fabrike za prehra- mbenu i hemisku industriju u Žitnjaku kod Zagreba, Fabrika kablova u Svetozarevu, Fabrika Krušik u Valjevu, Željezara Zenica, (od 1948-1953.), Valjaonice bakra u Sevojnu kod Užica (od 1950. do 1952.), Željezara u Nikšiću (1951.), kao i na

181

Sl.50- Plakata iz perioda radnih akcija181

izgradnji hidrocentrala: Jablanica, Mavrovo, Zvornik, Vlasina, Vi- nodol. U ovom periodu mladi rade na izgradnji Novog Beograda u prvoj fazi od 1948 do 1951. godine redovno je u radovima učestvovalo 140.000 omladinaca. U istom periodu trajala je i izgradnja Nove Gorice i studenskih gradova u Zagrebu, Sarajevu i Ljubljani itd. Mnogi su išli dobrovoljno po više puta na savezne radne akcije.Na akcijama se ustajalo rano i prvi deo dana rađeni su fizički poslovi na terenu. Nakon završetka radova vraćalo se u

brigadirsko naselje gde su se obavljale raznekulturne, ideolško -političke aktivnosti i tehničko obrazovanje. U okviru tehničkog obrazovanja organizovani su kursevi za vozačku dozvolu, foto, radio, kino, daktilografski, za sporske sudije itd.. Za izuzetne rezultate na

181 Iz knjige: S. Mihailovića i G. Spasojevića, ''Tito na radnim akcijama'',ICSSO, Beo- grad

182

izgradnji dodeljivana je udarnička sl. 51-Udarnička značka udarnička značka.

f. Politička dezorjentacija

Politička dezorjentacija pod nazivom Informbiro nastupila je već 1948. godine. Puni naziv je Informacioni biro komunističkih i radničkih partija, a skraćeno IB, kadkada zvan Komiform, među- narodno savetodavno i koordinacionalno telo devet evropskih komunističkih i radničkih partija, koje je u razdoblju 1947-1956. godine imalo zadatak, kako je bilo službeno navedeno, da omo- gući razmenu iskustava i prema potrebi usklađuje delatnost ko- munističkih partija na temelju uzajamne saglasnosti. Osnovni oblik rada Informbiroa imala su savetovanja predstavnika centralnih komiteta članica (po dva iz svakog CK). Osim osnivačkog, IB je održao još dva savetovanja: u junu 1948. godine i u novembru 1949. godine u Bukureštu. Info- rmbiro je izdavao bilten ''Za čvrsti mir, za narodnu demokratiju'', koji je izlazio petnastodnevno. Do proleća 1948. godine sedište IB bilo je u Beogradu, a kasnije u Bukureštu. Na sastanku u Bukureštu pod Staljinovim pritiskom, istočno-evropske komunističke zemlje optužile su jugoslovenske komu- niste sa Titom na čelu: da vodi nacionlističku i antisovjetsku politiku; da se priključuje zapadnim imperijalistima da pripre- maju obnovu kapitalizma. Staljin je verovao da će prosovjetske snage oboriti jugoslovensko rukovodstvo i omogućiti Sovje- tskom Savezu da eksploatiše Jugoslaviju kao i sve ostale istočno-evropske zemlje u smislu nametanja svoje politike. Beograd je u svojoj štampi objavio sve sovjetske optužbe. Protivnik Jugoslavije je bio dojučerašnji saveznik, poštovan i moćan, i bez preterivanja voljen od velikog broja jugoslovenskog naroda. Izašavši iz Drugog svetskog rata 1945. godine као pobednik, SSSR је sopstvenu dominaciju u delu Evrope koji mu je pripao, smatrao nečim podrazumevanim, a istovremeno kao jedina, već decenijama postojeća socijalistička zemlja, bio je prirodna metropola komuističkim partijama celog sveta, bez obzira na

183

raspuštanje Komunističke internacionale 1943. godine. Каdа sе uzmе u obzir autoritarna i totalitarna priroda sovjeskog poretka, као i prisutni refleks imperijalnog naseđa, postaje jasno da se jugoslovenska težnja za suverenitetom, morala da suoči sa žestokim suprostavljanjem Kremlja. Tu su nezaobilazne i sama ličnost lidera Josifa Visoriono- viča Staljina, na vrhuncu slave zemlje, i kult u usponu maršala Jugoslavije Josipa Broza Tita, čvrsto ukorenjen u Jugoslaviji, koji su teško mogle da kolaboriraju u istom ideološkom prostoru. Tadašnje jugoslovensko rukovodstvo upustilo se u bitku za odbranu svog nacionalnog dostojanstva (u smislu državnog, jugoslovenskog ) reklo bi se bez izgleda na uspeh. U političkim prilikama tadašnjeg vremena, od velikog značaja je bila i činjenica da nijedna komunistička partija nije podržala Jugo- slaviju. Podrška sa zapada bila je presudna, a došla je nešto kasnije, nju je ometalo otvoreno, ozbiljno granično pitanje Trsta, koje je rešeno tek 1954. godine. Tadašnji jugoslovenski režim

Sl.52- Potpisivanje ugovora o prijateljstvu između SSSR-a i Jugoslavije 11. aprila 1945. godine u Moskvi

suočen sa otvorenim ugrožavanjem, vojnim pretnjama sa komunističkog Istoka odgovarao je žestokim represalijama

184

prema svim stvarnim ili samo naslućenim pristalicama Stalji- nove linije takozvanim Inforbirovcima. Poznata su strahovita preterivanja ostvarena na tom planu sa brojnim često nevinim žrtvama. Uz sav pijetet prema žrtvama, prelomni period 1948. do 1955, 1956. godine ima suštinski značaj u otporu prema grubom nasrtaju velike sile na malu zemlju u odbrani njene autetičnosti. Konflikt između Jugoslavije i SSSR 1948. godine imao je pre svega ideološki i lični karakter: da li će Komiform (u suštini Komunistička partija i SSSR) i Staljin lično diktirati spoljnu i unutrašnju politiku svih zemalja socijalističkog lagera, odnosno da li Jugoslavija ima pravo na svoj sopstveni "nacionalni put do socijalizma". Treba ovde istaći da se ovaj sukob nije pretvorio u državni komflikt, u tom smislu što SSSR ni druge zemlje Komiforma nisu prekinule diplomatske odnose sa Jugoslavijom, i nisu, bar formalno dovele u pitanje njen teritorijalni integritet. Zbog ovakve prirode sukoba, rešenje je bilo relativno jednostavno. Staljinova smrt i promena u sastavu Politbiroa KPSS-a otvorile su mogućnosti da se već 1955. godine Hruščov pomiri sa Titom. "Nije bilo u najužem rukovo dstvu razlika u otporu Sovjetima. Bilo je nijansi u gledanjima, od početka. "Teoretičarska" struja - Kardelj, Kidrič, Bakarić, i drugi naginjala je proširivanju komflikta i na oblast teorije. Komflikt je za tu struju bio izraz krize u lenjinizmu u sovjeskoj formi socijalizma. Tito, Ranković i "praktičari" naginjali su svođenju konflikta u sveru vlasti i države."182

Hronologija događaja bila je sledeća:

1948.18. mart - General Barskov saopštio Koči Popoviću da SSSR povlači svoje vojne stručnjake iz Jugoslavije. 20.maj - Sednica CK KPJ. Jednoglasno odlučeno da se ne ide na zasedanje Informbiroa. Doneta odluka o održavanju Petog kongresa KPJ, koji bi imao karakter partijskog plebiscita. 28. jun- Objava Prve Rezolucije Informbiroa o Jugoslaviji u kojoj se pozivaju narodi Jugoslavije na pobunu. 21 - 29. jul - Peti kongres KPJ. Plebiscitarno izjašnjavanje za liniju KPJ i za Tita. 1949.

182 Milovan Đilas: Drugovanje s Titim, Beograd, 1990.

185

28. septembar - Vlada SSSR-a otkazala Ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći zaključen 11. aprila 1945. 30.septembar- Poljska i Mađarska otkazuju ugovore o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći. 1. oktobar - Bugarska i Rumunija otkazuju ugovore o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći. 4. oktobar- Čehoslovačka otkazuje Ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći. 20. oktobar- Jugoslavija izabrana za nestalnog člana Saveta bezbednosti OUN. 1950. 28. septembar - Manevri mađarske vojske na jugoslovenskojgranici. 11. novembar - Vlada FNRJ prekida diplomatske odnose sa Albani-jom zbog maltretiranja jugoslovenskih diplomata u Tirani. 19. novembar- Usvojena jugoslovenska rezolucija u OUN o dužno -stima država u slučaju izbijanja neprijateljstva. 1951. 10. mart - Vlada FNRJ objavljuje Belu knjigu dokumenata o agresivnim postupcima vlada SSSR-a i istočnih evropskih zemalja prema Jugoslaviji. 15. novembar - Sporazum sa SAD o vojnoj pomoći. 26. novembar - Tužba vlade FNRJ protiv SSSR-a i drugih istočno-evropskih država pred Ujedinjenim nacijama u Parizu. 1952.18. januar. - Sporazum SAD-FNRJ o privrednoj saradnji. 1953.mart. 6. - Umro Josif Visopionobič Staljin.183

Jedno sećanja na te događaje. ''Bio sam u drugom ili trećem razredu, kad mi jedno jutro majka reče, moraš sa mnom u Me- sni odbor. Ja sam mali, ali sam sa majkom morao ići. Bilo je sjelo, pošto je moja majka bila udovica, skupljalo se na sjela i prela, a ''pametan'' sa švapske peći počnem da recitujem pe- smu Branka Ćopića:

'' Oktobarska kiša lije Kraj peći se mačak grije A radio sve uzbudi, čujte ljudi Sa severa bura bije idu braća iz Rusije Istinu vam velim pravu 183 Izvor: Politika 15.06.2008. (Gordan Baroš)

186

Tu su braća na Dunava Izbijaju s desna s leva Kud prolaze zemlja peva..........itd

Međutim neko od ''sjeldžija'' odmah otkuca, šta to mali Fimijin recituje. POZIV. Moja već stara učiteljica Bakovićka, javila je, mojoj majci, da me mora odvesti i privesti u Odbor. Pedsednik odbora pita: ''Šta to Tvoj pazdrkan lupeta''. Ovako mu moja majka odgovori: Sram Vas bilo do juče ste svi bili uz Tita i Stalji- na. Ja sam sve izgubila, ali ne dam vam MOG SINA. Istina V.D. me je povukao za uši, i opomenuo da više ne brbljam. Morali smo, bez krivice učiteljice, prebrisavati ime-pojam RUSIJA. Vodili su nas, da upoznajemo ''prirodu'' ali i da pevamo:

'' Ej da mi je i da mogu Da Staljinu slomim nogu. Ej da mi je, ko što nije . . da mu slomim obadvije'' 184

Politički i ekonomski pritisak Infrmbiroa izazvali su kod jednog broja komunista teške psihičke krize, rastrzanost sopstvenih idealizovanih prestava o prvoj zemlji socijalizma. Intenzivna delatnost Staljinovih agentura, tokom prve četiri godine sukoba prouzrokovalo je da više hiljada članova KP, podrži Rezoluciju Infomrbiroa. Na partijskim sastancima i u okviru aktivnosti UDBE otkrivane su pristalice Informbiroa, koje su isključivane iz članstva i otpuštane iz službe. Pristalice informbirovskih optužbi kažnjavane su upućivanjem na usa- mljena jadranska ostrva Goli otok i Sveti Grgur. Na njih su primenjivani psihološki metodi i torture takozvanog ''preva- spitanja'' odnosno ''ubeđivanja'' koje su stavljale u pitanje i moralni integritet ličnosti.

Informbirovski pritisak stavio je rukovodstvo i zemlju pred izvanredne teškoće. Ekonomska blokada izazvala je pore- mećaje u privrednom sistemu zemlje, do ozbiljnog zaostajanja u investicijama, a time i do sužavanja Petoodišnjeg plana na ''plan 184 B. Spasojević, Rukopisni zapis

187

ključne kapitalne izgradnje''. Zemlju su u ovom periodu pogodile i druge teškoće, suše 1950. i 1952., godine što je uticalo na smanjenje nacionalnog dohotka. Politički i ekonomski pritisak kapitalističke zemlje vršile su od završetka rata. Na severoistočnim granicama gomilale su se trupe, dolazilo do graničnih incindenta, provokacija i slično. Veliki broj jedinica Jugoslovenske armije morao je da bude u stalnoj pripravnosti. Kredite za kupovinu municije zapadne zemlje uslovljvale su velikim kamatama. Partija je odlučila da po cenu najtežih odricanja usmeri napore društva na podizanje sopstvene vojne industrije. Polovinom 1948. godine počela je izgradnja pre- duzeća vojne industrije, uz najveća odricanja i 20 posto izdva- ljanja iz nacionalnog dohotka. Vojna idustrija je već 1951. godine bila šest puta veća od one iz 1947. godine. Plan je produžen za jednu godinu i intezivirana je eksploatacija šuma i rudnog bogastva namenjenog izvozu. Plan se izvršavao zahvaljujući velikim naporima i odricanju naroda. Mada je planirana proizvodnja u mnogim granama privrede, uprkos ogromnom zalaganju, znatno podbacila usled blokade i velikih rashoda za armiju postepeno su se počeli osećati rezultati industrijalizacije. Verovatno je bilo razloga da režim, suočen sa pretećom sovjetskom agresijom, izoluje staljinsku struju, ali je teško pra- vdati žestinu obračuna i teror nad njom. Ni ocena branitelja Golog otoka, po kojima «da nije bilo Golog otoka, cela Jugoslavija bi bila Goli otok», nije lišena preterivanja. Bez obzira na realnu snagu informbirovci su ostali dežurni neprijatelji jugoslovenskog socijalizma zbog stalnog sovjetskog pritiska.185

Različiti izvori navode ne toliko oprečne podatke o snazi ove struje i opsegu cistke.186

185Todor Kuljić, Tito -sociološka studija-, NGB ,,Žarko Zrenjanin'', Zrenjanin, 2004. str. 67. 186 Banac tvrdi da je bilo oko 15.000 osudenih ibeovaca (oko 4% ukupnog partijskog članstva) U Rankovićevom izveštaju na IV plenumu CK KPJ juna 1951. stoji da je izmedu 1948. i 1951. uhapšeno 8.400, a pušteno na slobodu 3718 lica. Od toga je ponovo uhapšeno 1,2% (Sednice CK KPJ 1985, str. 514.). U jednoj partijskoj informaciji iz 1961. stoji da je u Jugoslaviji do tada registrovano više od 61.000 ibeovaca. Vidi T. Kuljić, isto

188

Od 250 članova KPJ u Ravnom Topolovcu u kolebljivoj političkoj situaciji 34 člana su isključena iz Partije. Oni koji su se na sednici direktno izjašnjavali za Rezoluciju odmah su posle sednice hapšeni uz asistenciju UDBE. Njih 14 pokušalo je da se organizuje politički. Praćenje sumljivih i otkucavanje bila je redovna pojava. Hapšeno je zbog držanja Staljinove slike, slušanja radio Moskve bilo kakve izjave koja je naslućivala sumlju za podržavanje Rezolocije i zbog mnogobrojnih opradavnih i neopravdanih izjava. Svak je mogao svakoga optužiti. Trojica su ''odležali'' Goli otok, a ostali su proganjani i šikanirani. Jedan broj informbirovaca proveo po nekoliko meseci na ''pre vaspitanju i moralo da se odrekne svoga inforbirovskg mišljenja''.

g. Reperkusije Informbiroa

Kampanja koju su vodile članice Inforbiroa i njihov pritasak na granična područja imali su upliva na politička i društveno-ekonomska zbivanja u zemlji. Informbiro i zadrugarstvo. Politički i društveno-ekonoski momenti uticali su da se državno i partijsko rukovodsvo odluči za ubrzani razvoj poljoprivredne proizvodnje putem kolektivizacije i masovnog uključivanja u SRZ. Sve veća potreba za poljoprivrednim proizvodima izražena u vreme ekonomske blokade od strane članica IB, uticalo je da se rešenje potraži u stvaranju krupnih socijalističkih gazdistava-SRZ. Direktiva Drugog plenuma CK KPJ usledila je kao odgovor na optužbe SSSR i članica IB. Optužbe su bile: da se u Jugoslaviji sporo sprovodi proces kolektivizacije sela i da u njoj jačaju kapitalistički odnosi na selu, te favorizuju kulački eleme- nati u jugoslovenskom zadrugarstvu. U nastojanju da se dema- ntuju ovakve optužbe ušlo se u šablonsko kopiranje iskustva SSSR. Verujući da će stvaranjem SRZ dovesti do povećanja poljoprivredne proizvodnje, ali i usled kritika Informbiroa da na jugoslovenskom selu preovlađuju ''kulaci'', 30. januara 1949. godine CK SKJ je doneo direktivu za bržu kolektivizaciju sela

189

stvaranjem SRZ. Veći deo seljaštva prelazio je u SRZ pod političko-ekonomskom prinudom. Narodni zajam. Zbog teške ekonomske situacije nastale raskidima trgovačkih ugovora sa SSSR i drugim istočno- evropskim zemljama nakon izbijanja Rezolucije Informbiroa i bez materijalne pomoći i podrške sa Zapada, Jugoslavija se našla na zamašnom zadatku kakav je bio Petogodišnji plan, morala se okrenuti sama sebi. Trebalo je nastaviti procesa podizanja ba- zične industrije i energetike sopstvenim ljudskim i materijalnim resursima. U julu 1948. godine donešena je Uredba o narodnom zajmu Petogodišnjeg plana. Računalo se na pomoć svih društveno-političkih snaga. Zajam je raspisan pod parolom ''Istina mora pobediti.'' i ''Radom ćemo dokazati da Jugoslavija gradi socijalizam.'' Svuda je vođena živa i dobro organizovana kampanja za upis zajma preko svih političkih organizacija, na konferencijama i skupovima, parolama, radio i razglasnim stani- cama i slično. Rezultati upisa su pokazali da je planirana suma bila previsoka. Kako se ni posle dve godine 1950. ekonomske prilike nisu bitno menjale, vlada FNRJ je bila primorana da u junu 1950. godine raspiše Drugi narodni zajam Petogodišnjeg plana razvitka narodne privrede u visini tri milijarde dinara, u vreme veoma složene politiške situacije i četvrte godine prvog Petogodišnjeg plana.187

Osnovni cilj zajma je bio, da privredi zemlje obezbedi nova va- nredna sredstva, usklađivanje novčanih i robnih fondova i samim tim učvršćianje vrednosti dinara. Pripreme za upis vršene su preko NF, tako je npr. na teritoriji Tamiškog srezu bilo angažovano oko osam hiljada frontovaca. Po planu trebalo je da radnici upišu 155, a upisali su 236 miliona, dok su privatni seljaci na selu umesto 184 koliko je bio plan upisali 104 miliona dinara. Otkup od 1948. godine i Rezolucije Informbiroa. Ekonomske mere obaveznog otkupa poljoprivrednih proizvoda kojim je vlada FNRJ nastojala da reši problem ishrane stanovništva i preteće gladi pooštrene su posle Rezolucije Info- 187 Jelena Popov, Narodni front u Vojvodini 1944-1953, FFNS, Novi Sad, 1986. op. str. 346-352.

190

rmbiroa i materijalnih tegoba koje je ona izazvala, porasle su potrebe za poljoprivrednim proizvodima, kako u ishrani vojske tako i stanovništva usled naglog porasta gradskog, industriskog stanovništva nakon prve dve godine Petogodišnjeg plana. Agitaciono politički rad na otkupu počinjao je istovremeno sa pripremama za setvu, vodeći računa o izvršenju setvenog plana i veličine zasejanih površina, a zatim se nastavljao kroz kontrolu i praćenje svih drugih poljoprivrednih radova. Pored svih direktiva i upustava, Partija je u primenjivanju administrativnih mera bila najsigurnija i najodlučnija kad su u pitanju bili imućni seljaci ''kulaci''. ''Kulak'' je u jesen 1948. godine proglašen za najvećeg neprijatelja države. Kulaci su se smatrali posednici preko 10 hektara obradive površine zemlje. Prema izveštaju PK KPS za Vojvodinu o otkupu u toku 1949. godine već u jesenjoj kampanji otkupa zabeležena su slučajevi maltretiranja ''kulaka''. U Banatu su pored otkupa žitarica spro- vođeni i otkupi ostalih poljoprivrednih proizvoda: mesa, masti, vune, krupne stoke, jaja, povrća, pasulja, krompira. Otkup svinja sprovodio se tokom cele godine. Zbog krutog i šablonskog primenjivanja Uredbi bilo je i nerealnih zaduženja. Veliki problem je prestavljala i nerealna procena prinosa žitarica. Sa svim teškoćama i problemima koje su pratile otkup poljoprivrednih proizvoda u Banatu, 1949. godine on se nesmanjenim tempom sprovodio do leta 1952. godine kada je Uredbom vlade FNRJ bio ukinut. Prema privatnim seljacima zauzet je stav da u potpunosti izvršavaju svoje obaveze, stim da se prema onima za koje je postojalo uverenje da ne mogu izvršiti obaveze ne primenjuju administrativne mere. Prema SRZ i Državnim poljoprivrednim dobrima nije bilo ''zaoštravanja'' pitanja izvršenja njihovih obaveza prema državi. Velike nevolje u otkupnoj politici zadavao je prakticizam u radu organa i organizacija koje su sprovodile otkup. Uglavnom je vladao princip: ''Ima da se otkupi i nema diskusije''. Rasprostranjeno je bilo shvatanje kod partiskih i drugih rukovodioca da je svaki onaj koji se buni protiv plana otkupa oportunista.

191

h. Razvoj poljoprivrednih delatnosti

a. Razvoj zadrugarstva

Seljačka radna zadruga. Zemljišni fond agrarne reforme i kolonizacije poslužio je da bi se poboljšao položaj seoske sirotinje, kolonizovanih porodica iz razrušenih i opustelih krajeva i ojačao socijalistički sektor, kako davanjem zemlje SRZ tako i proširivanjem, odnosno stvaranjem državnih poljoprivrednih dobara.188 Tako je uporedo sa naseljavanjem stvarana i SRZ, naime podelom zemlje u martu 1946. godine u Ravnom Topolovcu tehnički organi Glavne komisije za naseljavanje boraca nastojali su da kod dodeljivanja zemlje omoguće jedinstvene komplekse zemlje za osnivanje SRZ. Dolaskom u Katarinu, da bi lakše savladali teškoće oko obra- dezemlje, kolonisti, bez neophodnog iskustva videli su najbolji izlaz udruživanjem u SRZ. Do sredine 1946. godine nije bilo određene forme organizacije SRZ. Prvi temelji organizovanja i rada SRZ, postavljeni su Osnovnim zakonom o zadrugama donetim jula 1946. godine. Osnivanju SRZ ''Hercegovina'' u R. Topolovcu prethodile su pripreme koje je tokom 1945. godine izvršio MNOO, prema Uglednim pravilima ''koja su imala za cilj da daju jedinstvenu organizacionu formu zadružnim organizacijama.''189 SRZ u Ravnom Topolovcu osnovana je je u aprilu 1946. godine. Za prvog upravnika zadruge postavljen je Anđelko Milić. U upravi su se smenjivali: Rindo Domazet, Ćuk Jovo, Đordan Petar, Jovanović Dragoslav-Bato, Nikolić Živorad, Jovanović Branko, Lakić Drago, Ćuk Radoslav itd. SRZ su od samog početka dobile podršku i materijalnu po- moć države i Partije, stvaranjem mreže mašinskih stanica, do- delom kredita, semena, iventara i drugih sredstava za proizvodnju. Početkom oktombra 1948. godine osnovan je Glavni zadru- žni savez Srbije koji je objedinjavo rad svih zadružnih organizacija Pokrajine i Republike, a njegov zadatak je bio da ruko- 188 V. Stipetić, Agrarna reforma i kolonizacija u FNRJ, 1945-1945. str. 442.189 B. Radovanović, Ravni Topolovac, SANU, Beograd, 1991. str.138.

192

vodi planiranjem i izradom planova u zadružnim organizacijama u okviru Prvog petogodišnjeg plana. Strukturna organizacija SRZ i organizacija rada u njoj, detaljno je propisana Uglednim pravilima za SRZ donetim od strane Ministarstva poljoprivrede i šumarstva FNRJ 25. februara 1946. godine. Pravila su predviđala četiri tipa zadružnog oblika, koja su se razlikovala prema načinu regulisanja imovinskih odnosa, odnosno prema načinu unošenja zemlje i drugih sredstava za proizvodnju u zadrugu zadrugara i raspodeli prihoda. U Ravnom Topolovcu osnovan je četvrti tip SRZ, koji se smatrao najvišim tipom organizovanja zadrugarstva. Ovaj tip zadruga nosio još i naziv ''kolonistička zadruga''. Zemlja je dodeljivana zadruzi kao zajednička svojina svih domaćinstava u čije je ime zemlja dodeljivana, stim da je svako domaćinstvo imalo svoj idealni suvlasnički deo sa tačno utvrđe- nom površinom i vrednošću idealnog dela. Zavisno od odluke Skupštine zadrugara na suvlasnički deo se mogla ali neje morala plaćati kamata. Pored zemlje zadrugari su morali unositi u zadrugu radnu stoku i poljoprivreni iventar. Zadrugar je imao pravo na: oku- ćnicu do jednog hektara sa stambenim i privrednim zgradama i stočnim fondom, a prema konkretnim prilikama određivana je ta veličina. 190 Podela prihoda se vršila kroz trudodane prema uloženom radu zadrugara u zadrugu. Trudodan je bio veličina za merenje uloženog rada u zadruzi. On je određivan tako što su svi radovi i poslovi u SRZ kategorisani po težini i po potrebnoj kvalifikaciji radnika, na osnovu utvrđenih normi za svaki posao. Kvalitet rada bio je prepušten oceni brigadira. Trudodan nije imao unapred utvrđenu vrednost. Tek na kraju godine izradom za- vršnog računa i utvrđenog dohotka zadruge određivala se i vrednost jednog trudodana. Ta vrednost je zavisila od veličine dela dohotka koji zadruga može da deli na svoje članove i ukupnog broja zarađenih trudodana svih članova zadruge. U SRZ, rad je bio organizovan po brigadno-grupnom sistemu. Na čelu brigade nalazio se brigadir. U Topolovcu brigade za 190 Jelena Popov, Narodni front, u Vojvodini 1944-1953. FFNS, Novi Sad, 1986. op. str. 132-136.

193

rad u zadruzi organizovane su prema kvartovima naselja u šest radnih brigada (prva ulica imala dve brigade, druga dve i treća dve). Na posao se odlazilo ujurtu s pesmom u šest sati i vraćalo u četiri sata posle podne. Radilo se deset časova. Za svaki posao bila je propisana norma, koja je predstavljala posao koji jedan osrednji radnik može da obavi za deset časova rada uz propisani kvalitet. Norme su svrstavane prema težini posla i prema potrebnom stručnom znanju u kategorije. U najviše i najteže poslove spadali su: oranje, košenje i sličnio, zatim poslovi gde je bilo potrebno stručno znanje. Radne norme i obračun radnih dana propisivala je Skupština SRZ prema Ugle- dnim pravilima.Veći deo zarade zadrugara isplaćivao se unaturi, te je zadruga imala naturalno-potrošački karakter. Tada je za 60trudodana osrednji radnik dobijao oko 250 kg. pšenice u naturi. Da bi se organizacijom i radom SRZ rukovodilo iz jednog centra, osnovan je Odsek za SRZ pri Odeljenju za poljorivre- dne organizacije, štampu i propagandu Ministarstva poljoprivrede NR Srbije. Usled oskudice u svemu zadruge su se borile sa nedostatkom stručnih kadrova, alata, mehaniacije, traktora, vučne stoke, kvalitetnog semena. Prelaskom na Prvi petogodišnji plan 1947. godine SRZ su proglašene za najviši tip društvene proizvodnje na selu. Posve- ćuje im se posebna pažnja preko upravnih odbora, odelenja za SRZ u ministarstvima i posebnih referata u sreskim narodnim odborima, kao i glavnim zadružnim savezima. Partija je počela snažnije da forsira stvaranje SRZ kako su govorili tadašnji ideolozi ''socijalističke proizvodnje na selu i ekonomski najjače i najnaprednije organizacione forme u poljoprivredi''191.Ove zadruge su po uverenju Partije, morale da postanu ugledne i privlačne tačke koje će najbolje agitovati za zadrugarstvo, bez zadrugarstva se nisu mogli izgrađivati socijalistički odnosi na selu. Jedan od najvećih problema kod SRZ, pored nedostatka poljoprivrednih mašina, predstavljala je izgradnja ekonomskg dvorišta, zadružnih zgrada i raznih pratećih objekata čiji se nedostatak izrazito osećao. To je otežavalo nabavljanje, sme- 191 E. Kardelj, Zemljoradničko zadrugarstvo u planskoj privredi, ''Narodno zadrugarstvo'', Beograd, 6/1947. Str. 31.

194

štaj i gajenje stoke, sabiranje letine, smeštaj i čuvanje mašina, alata i ostalih sredstava za proizvodnju. U prvim posleratnim godinama smeštaj zadružne letine obavljao se po objektima privatnih kuća zadrugara u naselju. Zadrugarstvo kao i privatni sektor pratio je isto tako obavezan otkup poljoprivrednih proizvoda. Obavezni otkup kao mera po svom karakteru imao je izrazito administrativno obeležje. Isporuke su bile obavezne, utvrđene tačno određene cene i koli- čine. Otkup se najpre razrezivao na republike i njihova mininista- rstva, koja su ga dalje razbijala na okruge u kojima je ostavljan deo žitarica za sopstvene potrebe. Otkup se sprovodio prema planu, a celokupne otkupljene količine slivale u Centralni žitni fond. Nosioci otkupa bili su NO i otkupni aparat. Celinu sa otkupom predstavljali su i planovi setve i obavezno zasejavanje obradivih površina, te je svakoj zadruzi (i pri- vatniku) bilo doslovno i doznačeno šta će i koliko proizvoditi na svojoj zemlji. Količinu obaveze određivao je mesni NOO, stim da je za ishranu po glavi stanovnika ostavljano tokom otkupne 1945/46. godine od 110 do 290 kg žitarica od čega je najmanje 1/4 bio kukuruz. Kasnijih godina ta količina za slobodno tržište je povećana na 10 do 30 osto proizvoda. Neizvršavanje utvrđenih obaveza povlačilo je kažnjavanje obaveznika. Zakon je predviđao mogućnost da zadrugar može izići iz zadruge nakon tri godine provedene u zadruzi i osnovati so- pstveno poljoprivredno gazdinstvo. Znatan broj zadrugara isko- ristio je ovu mogoćnost te su sredinom 1952. godine počeli zasi- pati SRZ molbama za izlazak. Zakon o reorganizaciji SRZ donet 1953. godine dopustio je seljacima izlazak iz zadruge, to su seljaci iskoristili i u većem broju počeli iz nje istupali. Uredbom o imovinskim odnosima i aktima o reorganizaciji SRZ, prešlo se na novi sistem privređivanja. U aprilu 1953. godine, izvršena je reorganizacija SRZ izmenjen je tada i naziv SRZ u Topolovcu u Poljoprivredna zadruga "Hercegovina". SRZ u Ravnom Topolovcu je pred reorganizaciju 1953. godine imala oko 90 vučnih konja, 2000 ovaca, veliki broj živine, 40 krava muzara i oko 200 svinja. U Zadrizi je ostalo 111 domaćinstava.

195

Izašlim zadrugarima vraćana je uneta imovina. Reorganizacija zadruga bila je usmerena ka ojačavanji i stvaranju Osnovnih Zemljoradničkih Zadruga (OZZ) tako da je došlo do spajanja SRZ i ZZ u jednu, Poljoprivrednu zasrugu ''Hercegovina''. Ona je imala obavezi i uspostavila je razvijene kooperativne odnosa sa seljacima koji su oformili svoje individualne posede. Poljo- privrednoj zadrugi ''Hercegovinia'' nakon izlaska većeg broja članova ostalo je na raspolaganju 1732 ha obradive zemlje koja je obuhvatala državnu i zemlju zadrugara koji su ostali u zadruzi. U ataru sela, po kvalitetu postoje dva tipa zemljišta: černo- zem karbonati i livadska crnica, što u pedološkom pogledu ze-mlje predstavlja najbolji atar u opštini Žitište.192 Individualnim proizvođačima do 1957. godine bilo je zabranjena kupovina novih krupnih poljoprivrednih mašina u prvom redu traktora i kombajni, čime su se pružile povoljne mogućnosti za rad mašinskog zadružnog parka. Sortno seme, veštačko đubrivo i drugi reprodukcioni materijal jedino su se mogli naba- vljati preko zadruge. Akomulacija nacionalnog dohotka od 1957. godine omogu-ćila je društvenoj zajednici znatno veća ulaganja u poljoprivredu. Pored snažne materijalne podrške, zadruge su dobile i pravo monopola otkupa poljoprivrednih proizvoda na svom po- dručju. Tada povoljne kreditne i finansijske mogućnosti koje je omo- gućavala država zadrugama za nabavku savremene mehanizacije, uvođenje novog sortnog semena uz primenu savremenih agrotehničkih mera omogućilo je upravi zadruge na čijem se čelo preko zadružnog saveza postavljen agronom Dragoslav Jovanović-Bato da značajnije unapredi poslovanje i stabilizuje poljoprivrednu proizvodnju Zadruge u Ravnom Topolovcu. Ona će postaje značajan faktor razvoja i napretka ukupne poljoprivrede sela. Aktivnost Zadruge usmeravana je na ostvarivanje nekoliko ciljeva: povećanje proizvodnje na sopstvenoj ekonomiji, prošire- nje površina u društvenom vlasništvu, kvalitetnoj koperacija i

192 Dr Pavle Tomić, Opština Žitište geografska monografija, Novi Sad, 1981, str. 121.

196

kreditiranju poljoprivredne proizvodnje na individualnom sektoru. Preovlađivajuće kulture bile su: pšenica, kukuruz, ječam, šećerna repa, suncokret, soja, detelina. Vremenom konji postepeno nestaju kao osnovna vučna snaga, nabavljanjem traktora i druge poljoprivredna mehanizacija. Pored ratarstva zadruga u zadruzi je bilo značajno zastupljeno i stočarstvo, orjentisano na uzgoj tovne junadi, bikova i svinja i proizvodnju mleka za dalju preradu. Osim izgrađenih objekti za stočarstvo na zadružnom ekonomskom dvorištu za uzgoj tovne junadi adaptiran je jedan salaš, koji se najduže i zadržao u topolovačkom ataru. Nosio je naziv Đurin salaš po Đuri Siču radniku koji je na njemu radio i stanovao do penzionisanja. U vreme prolećnih i jesenjih špiceva poljoprivrednih radova (okopavanja, berbe) pored angažovanja sve raspoložive slobodne radne snaga iz sela, Zadruga je dovodila i upošljavala znatan broj sezonskih radnika iz pasivnih krajeva Bosne i Hercegovine, Dalmacije kao i Šiptare. Neki od njih, dobijali su stalne poslove u Zadruzi i ostali da žive u naselju. Za potrebe smeštaja i ishrane sezonskih radnika otkupljena je i adaptirana kuća Spase Dobranića u centru sela. U njoj je uređen prostor za smeštaj radnike, zadružnu menzu i kafanu. Pored SRZ u selu je postojala i Zemljoradnička zadruga. Zemljoradnička zadruga. Zemljoradničke zadruge bile su najvećim nabavno prodajnog karaktera (prvi tip zadrugarstva). Ovu Zadrugu u R. Topolovcu kolonisti su nazivli Zemproz i imala je kooperativno-trgovački karakter. Bavila se distribucijom industrijske robe koja je potpadala pod plansku raspodelu, ali je dobila i mogućnost da preuzme na sebe prodaju i one robe koja je odlukom Vlade puštena u slobodnu prodaju. Raznim uredbama 1948. godine preko ZZ uveden je sistem snabdevanja industrijskiom robom putem slobodne i vezane trgovine. Naime, Nesklad između poljoprivredne i industrijske proizvodnje, naročito povećana prizvodnja i potražnja za žitom imali su za posledicu povećanje cena žita i gomilanje novca u poljoprivredi koje seljak nije mogao potrošiti zbog nedostatka industrijske robe, te se stoga prešlo sa raci-

197

onalnog na obezbeđeno snabdevanje i zavođenje slobodne pro- daje za viškove kako poljoprivrednih tako i industrijskih proizvoda u sistemu vezanih cena s pravom na bonove, zvanim ''tačkice'' koje su na selu služile za kupovinu industrijske robe po nižim jedinstvenim cenama kad bi se ova pojavila za prodaju. Najtraženiji je bio tekstil. U prvim godinama posleratne nestašice ovaj sistem je znatno doprineo u pogledu snabdevanja osnovnih životnih potreba kako gradskog tako i seoskog stanovništva. Trgovina je u 1948. godini bila najznačajnija delatnost kojom su se bavile ZZ. Pri Savezu ZZ Srbije osnovano je Preduzeće za izvoz i uvoz koje je imalo zadatak da pomaže sreskim savezima i zadrugama u otkupu i pripremanju poljoprivrednuh proizvoda za izvoz, u okviru opšte državnog izvoznog plana od privatnih proizvođača. U cilju unapređenja poljoprivredne proizvodnje izvršena je reorganizacije zadruga tako da su se obe zadruge spojene u jednu, i sva kooperacija iz ZZ i ostale aktivnosti sa indivindu- alnim sektorom prešle su u Poljoprivrednu zadrugu ''Hercegovi- na''. Posle Drugog svetskog rata za razvoj poljoprivrede na selu karakteristična su tri perioda: prvi period trajao je jednu deceniju i prestavlja vreme formiranja ZZ i SRZ; drugi period 1955-1965. započeo je reorganizacijom SRZ. Za doseljenike je ovo bio period iskušenja sopstenih snaga jer je veliki broj doseljenika istupio iz zadruge i formirao sopstve posede; treći period od 1965. godine čiji su pravci dati privrednom reformom kojom je trebalo da se obezbedi ravnopravniji ekonomski položaj poljoprivrede u sklopu privrede. Značajni napredak učinjen je 1973. godine donošenjem dogovora o razvoju poljoprivrede i njeno povezivanje kao sirovinske osnove u industriske granae prehrambene, tekstilne, kožne i industrije stočne hrane. U sklopu Slo- žene organizacije udruženog rada ''Servo Mihalj'' Zrenjanin osnovana je Poljoprivredna organizacija ''Begej'' Žitište sa 14 OOUR od kojih je jedan bila ''Hercegovina'' Ravni Topolovac. Ovakvo ukrupljivanje sa široko razvijenim kooperativnim odnosom sa individualnim sektorom trebalo je da, da zamah razvoju

198

navedenih privrednih grana i obezbedi njihovu sirovinsku osno vu.

b. Individualni poljoprivredni posedi Prve godine posle Drugog svetskog rata bile su godine obnove u poljoprivredi. Period 1948-1953. godina bio je period forsiranog razvoja SRZ. Reorganizacijom SRZ od 1953. godine posle izlaska iz SRZ znatnog broja zadrugara, oformljen je pored društvenog i značajan individualni sektora poljoprivredne. Maksimum raspoložive zemlje kod individualnih posednika smanjen je sa 35 na 10 ha obradive površine. Polazilo se od toga da prosečna porodica bez angažovanja radne snage sa strane i tim eksploatacije drugih radnika može obraditi svoje imanje i sticati dovoljne prihode za normalan život sa 10 ha. zemlje U ataru R. Topolovca individualni poljoprirednici raspolagali su sa oko 1200 ha obradive zemlje. U proseku po 8 kj. po domaćinstvu. Individualni poljoprivrednici su svoja imanja obrađivali posle izlaska iz Zadruge udruživanjem, sprezanjem radne stoke i raspoložive mehanizacije, dakle uzajamnim pomaganjem sve dok sprežnici nebi uspeli da se na neki način osamostale i samostalano obrađuju svoj posed. Radovi u poljoprivredi su zahtevali velike fizičke napore i angažovanje svih članova do- maćinstva da bi se uspešno završavali predviđeni poslovi posebno u špicevima radova. Vreme u jesenjim špicovima bilo je dragoceno za završetak poslova. To potvrđuje poslovica iz tog vremena: ''Ako ti vetar odnese kapu sa glave u jesen, ne trči za kapom nego za poslom''. Indusrtijalizacija zemlje stvarala je povoljne uslove zapo- šljavanja radnika kojih je bilo na seljačkim gazdistvima. To je doprinosilo da jedan deo poljoprivrednika nalazi zaposlenje u nepoljoprivrednim delatnostima, a drugi deo nastoji da razvije i ojača svoje poljoprivredno imanje povećanjem produktivnosti. Najčešća je bila pojava da se deo aktivnih članova zapošljava u nepoljoprivrednim granama privrede zasnivanjem stalnog ra-

199

dnog odnosa ali su i dalje živeli u istom domaćinstvu zajedno sa članovima domaćinstva koji rade u poljoprivredi. Zbog zabrane kupovina novih krupnijih poljoprivrednih maši- na u prvom redu traktora i kombajni, pružale su se povoljne mo- gućnosti Zadruzi, zadružnoj mehanizaciji za zaradom u kooperaciji na individualnom sektoru. Zakonskim odredbama individualni vlasnici značajno su bili povezani u svojoj proizvodnji sa Zadrugom, gde su se aktivnosti zadruge sa individualnim poljoprivrednicima odvijale kroz koopera cije u: a) ratarstvu tako što je putem mašinskog parka Zadruga vršila veliki broj usluga kao što su duboko oranje, vršidba itd. druga važna funkcija zemljoradničkih zadruga bila je snabdevanje koperanata reprodukcionim materijalom, seme- nima, mineralnim đubrivom i zaštitnim sredstvima; b) u stoča- rstvu kooperacija je obuhvatala snabdevanje kooperanata pri- plodnom stokom, stokom za tov, stočnom hranom i zdravstve- nom zaštitom. Otkup poljoprivrednih proizvoda bio je sastavni deo koope- racije. Naime, glavni deo otkupljenih poljoprivrednih proizvoda Zadruge poticao je iz ugovorene proizvodnje u kooperaciji, kako u biljnoj tako i stočarskoj proizvodnji. Savetodavna služba vršena je i u okviru individualne proizvodnje. Ona je odigrala važnu ulogu u periodu 1957-60. godina kad se na individualnim gazdinstvima pristupalo savremenim načinima proizvodnje u okviru ugovora o proizvodnoj saradnji na nekim usevima. Može se reći da je dohodak od poljoprivredne delatnosti beležio u periodu 1957-1966. godina kontinuirani rast kod gazdinstava svih posedovnih grupa individualnih posednika, stim da je porast bio primetno izrazitiji kod gazdinstava sa posedom preko 5 ha. U naredne dve godine došlo je do opadanja dohotka iz poljoprivrednih delatnosti kod svih gazdinstava pod uticajem nepovoljnih uslova privređivanja u ratarstvu zbog klimatskih nepogodnosti, vladala je suša. Bilo je i pre toga nepogoda. Velika poplava zahvatila je atar Topolovca i delove sela 1956. godine. Voda je prodrla od Tamiša i te godine ništa se ili veoma malo sejalo u ataru.

200

Proizvodnja na individualnom sektoru u periodu 1957-1973. godina bila je pod uticajem kretanja proizvodnje u ratarstvu. Individualna gazdinstva ostvarivala su nesumljive uspehe zahvaljujući angažovanju značajnih društvenih sredstava preko Zemljoradničke zadruga. Proizvodnja kukuruza i žive stoke imali su izrazitu tendenciju rasta. Promene u strukturi ratarske proizvodnje ogledale su se u strukturi smanjenja žitarica na račun povećanja udela industrijskog i krmnog bilja kod individualnih zemljoradnika. Povećanje industrijskog bilja bilo je u tesnoj vezi sa oživljavanjem i razvojem prehrambene industrije zasnovane na porastu životnog standarda stanovništva i povećanju potro- šnje šećera i ulja. Promene u pravcu intenziviranja poljoprivredne proizvodnje sa stanovišta većeg udela stočarstva zahtevale su povećanje udela kukuruza na račun pšenice što se izražavalo kroz rast broja stoke na individualnom sektoru. U strukturi proizvodnje svinjarstvo je imalo dominirajuće mesto. Proizvodno svinjarstvo se u osnovi promenilo u pogledu rasnog sastava uzgoja i tova. Pozitivne promene u strukturi stočarstva prestavljala je i tende- ncija povećanja udela govedarstva, koje se zasnivalo na tovu teladi i junadi. U priodu 1954-56. godina dostignuta je predratna proizvodnja i na individualnom sekoru.193 Krupnu stoku, krave i konje pošetkom 60'-tih posedovalo je svako individualno poljoprivredno domaćinstvo. Leti su krave terana na ispustišta tokom dana, a uveče se vraćala kući, duž puteva prema okolnim selima Torku, Kleku, Lazarevu i Despotovcu, isto tako i ovce, dok je držanje koza država zabranjivala. Od 1966. godine koja je bila izuzetno rodna, počelo je inte- nzivnije ulaganja individualnih zemljoradnika u opremanje svojih imanja savremenijom mehanizacijom za obradu zemlje i transporta poljoprivrednih proizvoda. Tržni viškovi nastali s povećanjem proizvodnje i obimom otkupljenih proizvoda sa individualnih gazdinstava bili su u uopšteno u porastu. ''oni su i u Vojvodini pokazivali sledeće trendove u periodu 1956-1973. godina u poređenju sa posleratnom 1956/57: otkup je bio veći kod pšenice 1,4 puta, kukuruza 193? Dr. Nedeljko Šuljmanac, Razvoj zadruga i koperacije i socijalistička transformacija sela, Matica srpska, Novi Sad, 1975. str. 13-18.

201

3,8 puta, suncokreta 5,8 puta, svinja 1,7, a kod goveda i junadi 9,6 puta. Ovakva struktura otkupa proizilazila je iz proizvodne orjentacije individualnih gazdinstava, a zahvaljujući nivou udela koji je tadašnja država imala na međunarodnom tržištu poljoprivredno-prehrambenih proizvoda.''194

Izrazita karakteristika proizvodnje poljoprivrednih proizvoda u periodu do 1974. godine su četiri ratarske kulture: pšenica, kukuruz, šećerna repa i suncokret, a zajedno sa tovljenim svi- njama, govedima i junadima za klanje zauzimali su dominantno mesto u ukupnom otkupu. To je stabilizovalo pravac orjentacije u proizvodnji kako individualnog tako i društvenog sektora. Kako se na relativno malim imanjima od 5 ha, koliko su individualni vlasnici u proseku posedovali, nije mogla organizovati specijalizovana proizvodnja u ratarstvu koja će zadovoljiti ostvarenje dohotka nakon zadovoljenja potreba obnove proizvodnje i društvenih davanja, stoga je struktura proizvodnje bila kombinacija ratarsko-stočarske ili stočarsko-ratarske. Stočarstvo je pružalo veće mogućnosti za zapošljavanje radne snage članova domaćinstva i bilo je veoma važan izvor ukupnih prihoda seljaka, naročito onih kategorija koji nisu imali zaposlenih van poljoprivrede. Proizvodnja kod čisto poljoprivrednih domaći- nstava imala je za cilj: da obezbedi osnovne biljne proizvode za ishranu domaćinstva (ovde spada pšenica, zatim povrće i donekle voće i grožđe); da obezbedi izvesnu količinu proizvoda za prodaju u cilju podmirenja troškova proizvodnje i doma- ćinstva (industrijsko bilje, kukuruz, pšenica, povrće); da proizvede dovoljnu količinu stočne hrane (kukuruza, ječma, ovsa i krmnog bilja), jer su se po pravilu proizvodi stočarstva manjim delom koristili za ishranu članova domaćinstva a većim delom za prodaju. Načini obrade poljoprivrednih kultura bili su u značajnoj meri zastupljeni ručnim radom: kukuruz se okopavao dva a ponekad i tri puta, brao ručno. Suncokret se okopavao, sekle glave, doterivale u prostor gde ne kisne, ručno palicama za tucanje odvajalo zrno putem mobe, zrno provejavalo vejalicama, pako- valo u džakove i transportovano zaprežnim kolima do uljare u

194 Isto

202

Zrenjaninu. Upotrebe kombajni za berbu suncokreta od 60'-tih promenila je ovaj način rada. Šećerna repa se vadila ručno, predavala na željezničkoj stanici ''na vagu'' i dalje transportovala vozom do šećerane u Zrenjaninu. Moba i uzajamna pomoć bili su važni i značajno zastupljeni sve do pojave berača, traktora, kombajni i razne druge savremene poljoprivredne mehanizacije. Mada su zarade poljoprivrednika na individualnom posedu u odnosu na primanja radnika zaposlenih u društvenom sektoru poljoprivrede bile niže, činjenica da individualna gazdinstva vrše ulaganja u proširenu reprodukciju omogućena je nižim standa- rdom, i postojanjem pored dohotka od poljoprivrede i drugih izvora prihoda kao što su dohodak od rada van gazdinstva, prihoda od socijalnih davanja (penzija i sl.). Konji su do početka sedamdesetih godina činili glavnu radnu snagu na seljačkim imanjima. Uredbom da se i na privatnim imanjima mogu kupovati veće poljoprivredne mašine, omogućilo je postepeno poveaćavanje broja traktora sa ciljem da se osnovna obrada zemlje izvrši što bolje i da bi se radom na drugim imanjima uveća dohodak. U većoj meri od traktora išlo se i na kupovinu mašina za spremanje stočne hrane: krunjača i prekrupača sa elekromotorom. Prema zakonskim odredbama član zadruge bio je svaki punoletni individualni proizvođač koji je trajno sarađivao sa zadrugom i ostvarivao određeni obim proizvodne saradnje, dok se u praksi iz jednog poljoprivrednog gazdinstva, bez obzira koliko je ono imalo punoletnih poljoprivrednika kao član zadruge pojavljivao po pravilu samo domaćin imanja. Promene do kojih je dolazilo na individualnim posedima u periodu 1960-1969. godina, mada je broj gazdinstava i površina koje su oni koristili bio stabilan mogu se označiti kao povoljna kretanja u smislu povećanja mešovitih gazdinstava, dakle smanjenju broja stanovništva koje živi na čistom poljoprivrednom gazdinstvu. Međutim, razvoj industrije od 1969. godine nije bio dovoljan da bi omogućio zapošljavanje viškova radne snage iz poljoprivrede, te je ostajala kao višak i neiskorišćena.

203

Otvaranjem granica problem viškova radne snage na selu će se ubližiti odlaskom omladine na privremeni rad u inostranstvo najvećim delom u Saveznu Republiku Nemačku. Proizvodnja u ratarstvu promenjena je gotovo u osnovi. To se odnosilo u prvom redu na veću upotrebu mašinskog rada u obradi zemlje upotrebi sortnog semena i neuporedivo većom upotrebom veštačkog đubriva. Ovo se odrazilo na povećanje prinosa, tržišnih viškova i produktivnost. Promene rasnog sastava, poboljšanje režima ishrane i delimično poboljšanje uslova smeštaja i produktivnih svojstava stoke kao i povećanje ukupnog obima proizvodnje doprineli su da ukupni prihodi na individualnim gazdinstvima u razdoblju 1957-1970. bidu u porastu. "Na bazi korenito promenjene tehnologije proizvodnje povećani su ne samo ukupni prinosi na individualnim gazdinstvima već i produktivnost rada. U razdoblju 1957-1970. godine produktivnost rada je rasla po stopi od 2,9%."195

Ravni Topolovac je po popisu iz 1971. godine imao 164 poljoprivredna domaćinstva i 132 mešovita, a nepoljoprivredna 162.

*Agrarne reforme i kolonizacije 1945-1948. godine odrazila

se na život velikog broja ljudi. Provođenje agrarne reforme i kolonizacije izazvalo je mnoge promene koje su imale šire dru- štvene posledice. Potpuno su ukinuti veliki posedi individualnih vlasnika kao i posedi banaka, preduzeća i sl. Posedi crkve i drugih verskih institucija svedeni su na prilično malu meru. Neseljački posed bitno je ograničen, a maksimum za seljačke posede omogućio je razbijanje sloja bogatih seljaka. Država je u svoje ruke preuzela veće bolje komplekse zemlje. U većini slučajeva takvi posedi su korišćeni za stvaranje velikih poljoprivrednih dobara. Upućivanje na kolonizaciju u Vojvodinu, otvoren je i prostor onima koji su ostali da prošire svoja imanja i osnivaju SRZ. Kolonisti i mesni agrarni interesenti su dobili parcele od konfiskovane zemlje pripadnika nemačke nacionalnosti ili oduzete zemlje od drugih ustanova koje se nisu bavile

195 Isto str. 301.

204

poljoprivredom, te seljačke zemlje iznad utvrđenog maksimuma i zemlje ostalih takvih kategorija vlasnika. Dakle, treba istaći da se za jednu deceniju, ni pod najpovoljnijim uslovima, nije se mogla, u potpunosti homogenizirati seoska sredina. Agrarna reforma i kolonizacija provedena je u relativno kra- kom vremenu, ali je imala velike i dugoročne posledice na prostore koje je obuhvatila. Došlo je do većeg mešanja sta- novništva, što se odrazilo na političke, demografske, privredne i socijalne prilike.

i. Tehničo-tehnološke promene u poljoprivredi na primeru pšenice

Pronalaženje i primena naučno-teničkih dostignuća nalazi se u osnovi pokretačkih snaga ekonomskog razvoja, civilizacijskih promena i uspostavljanje drugačiih odnosa u radu. To je uslov koji dovodi do promena i jačanja materijalnog položaja ljudi. Te promene u prošlosti bile su spore, a nekada i vekovne. Dobile su ubrzanje industrijskom revolucijom, zatim naučnotehničkom i posebno u poslednje vreme, koje neki nazivaju i '' vreme ekplo- zije znanja''. Ekonomska povezanost sveta preti da bez praćenja i uvođenja visokih tehnologija u proizvodnji dovode u pitanje i opstanak pojedinih društava. Ovde ćemo tehničko-tehnološke promene prikazati na primeru pšenice, tradicionalne banatske poljoprivredne kulture. Primer pšenice. SAD su radile brže i bolje na selektivnosti i ukrštanju vrsta, dobijanje novih produktivnijih sorti pšenice uz primenu veštačkog đubriva i savremenih agrotehničkih mera što je presudno i značajno povećalo prinose. To je doprinelo i promeni izgleda pšenice, a ona se ogledala sa povećanjem klasa i smanjenju stabljike, u povećanju mase zrna na uštrb kvaliteta u cilju većih prinosa i stvaranju jeftinije konkurentne pšenice kao robe. Tako su SAD kroz višestruko delovaje razanim naučnim disciplinama, značajno povećale konkurentnost, smanjile vrednost evropske pšenice, što je izazvalo potrese i krizu na tržištu pšenice u Evropi koja se najviše ispoljila 1923. godine.

205

Banatske sorte bankut i sekač čija su cena na tržištu pale, zahvaljujući većem kvalitetu brašna od američke pšenica opsta- le su neko vreme sa smanjenim potrebama kupaca, sa profitom dosta umanjenim. Na banatskim prostorima, tehnika vršidbe žita se nije me- njala vekovima. Obavljala se srpom i kosom, a stoga je bio problem požnjeti velike površine. Kosidba žita srpom je tražila više radne snage, no imala je i neke u to vreme prednosti, slama se malo lomila i koristila se za pokrivanje kuća. To je izazivalo česte požare, te je Josif II 1787.godine izdao naredbu kojom je zabranjeno pokrivanje kuća slamom, nego šindrom i crepom. Sa povećanom proizvodnjom žita krajem 18. veka, zbog nedostatka radne snage sve se više koristila kosa, kojom se ubrzavala i vršidba žita. Za jedan dan kosom su dva nadničara mogla da pokose jedno katastarsko jutro. Pošto je bilo nedovoljno radne snage, za vreme vršidbe spahije su primoravale svoje kmetove da im rade žito i nisu vodili računa kada će oni ovršti svoje. Za setvu se oralo konjima ili volovima, a pronalaskom paro-mobila ponegde i sa njima. Međutim, konjska zaprega je bila jednostavnija i omiljenija tako da je tek upotrebom traktora počela da se istiskuje sa banatskih polja. Po Banatu su između dva sveska rata bile najrasprostranjene konjske rase nonijus i gidran, jaki koštati konji, dobri kao tegleći i trkaći. Svaka seoska kuća koja je posedovala konje posvećivala im je dosta pažnje. Mada je u obradi zemlje pre i posle Prvog svetskog rata bilo paromobila i traktora, konji su nosili glavni teret u poljoprivredi pa sve i do početka 60-tih godina 20. veka. Neprekidna proizvodnja pšenice ''kao materijalnog dobra koja je rasla po obimu ima najkarakteristično obeležje svog rasta i ujedno uslov svog ostvarenja u sve manjoj upotrbi vremena i sredstava po jedinici proizvoda, dakle, porastu ukupne pro duktivnosti, odnosno ekonomičnosti proizvodnje. Mnogobrojne i raznovrsne analize pokazale su da velike razlike u ostvarenje produktivnosti u raznim zemljama treba tražiti ne samo u nivou proizvodne opreme, kao što to mnogi misle, nego pre svega u organizaciji i metodama rada.196

196 Isto

206

Primer porasta produktivnosti kao posledica primene veše mehanizacije u poljoprivredi prema godinama uvođenja mehanizacije u žetvu može se videti na sledećem primeru kod žetve pšenice. Da se poženje jedan ar pšenice bilo je potrebno: 1800. godine197 60 minuta srpom 1850. godine 15 minuta kosom 1900. godine 2 minuta kosačici sa konjskom zapregom 1920. godine 40 sekundi kosačici sa traktorom 1960. godine 35 sekundi kombajnom

Kada se Banat razvijao kao žitnica Monarhije, žito se vrlo na pripremljenim popločanim guvnima prečnika od 10 do 15 metara sa konjima koji su terani u krug. Volovi nisu bili podesni za vršidbu jer su bili spori i svojim izmetom prljali izvaljeno seme. Konji su bili omiljeniji jer su bili brži. Na guvnu je bilo upregnuto od dva do deset konja i skidane su im potkovice da ne bi lomili žito. Vršidba je trajala mesecima. Sa manjih površina, žito se vrlo mlaćenjem sa drvenim mlatilicama takozvano “nemačko vršenje”, jer su tako Nemci vrli svoje žito. Žito se skladištilo u spahijske ambare, ili u žitne jame. Prosečan prinos pšenice iznosio je 500–600 kg. po katastarskom jutru. Stanovništvo Torontalne županije198koja je 1787. godine, po popisu brojalo 139.130 ljudi nije bilo dovoljno za obavljanje poljoprivrednih radova, te su iz drugih krajeva Ugarske u vreme sezone dolazila najamni radnici, koji su plaćani najčešće u naturi. Za žitom je bila velika potražnja te su se svake godine pove- ćavale zasejane površine. Viškovi žita izvozili se u sve krajeve Austrougarske i države Evrope, a preko Turske je stizalo do Egipta. Najveći trgovački centar Evrope za žito bio je Turski Bečej, gde su bili izgrađeni veliki žitni magacini. Tisom, brodo- vima žito se otpremalo u unutrašnjost zemlje ili do Slavonskog 197 Godine su uzete prema uvođenju mehanizacije u naselju (Katarina) R.avni Topolovac198 Bečkerek je bio administrativni centar Torontalne županije.

207

Broda, a odavde kopnom do jadranskih luka Fijume (Rjeke) i Trsta. Između dva svetska rata ''na setvu i proizvodnju pšenice svakako su uticale i cene, a kretanje cena 100 kg vojvođa- nske, ''prečanske'' pšenice (prema Godišnjaku o radu Poljo- privredne komore Dunavske Banovine iz 1939. godini. str. 64.), kretala se od 101 dinar u oktobru 1933/34. do 251 dinar u aprilu 1939/1940. godine, što znači da je bila povećana za oko 150%. Najviše pšenice bilo je zasejano u Banatu 1939. godine, a najmanje 1934. osilacija se kretala 7%.''199 Prosečni prinos po 1 ha bio je oko 15 mtc. Vršalice. Prve vršalice su pokretali konji. Tridesetih godina 19. veka firma Rensom je proizvodila vršalice, sve vrste plugova i druge poljoprivredne mašine. Veliki doprinos razvoju poljoprivrednih parnih mašina dao je Robert Rensom. Englesko kraljevsko poljoprivredno društvo je organizovalo skup proizvo- đača 1841. godine i tada je Rensom prikazao svoj prvi parni lokomobil, a sledeće, 1842. godine napravljen je prototip prve samohodne parne mašine. Klejton i Šatlvort su 1845. godine proizveli svoj prvi parni lokomobil, a 1849. prvu vršalicu. Čepel je 1890. godine konstruisao parnu mašinu za pokretanje dreša koju su vukli konji do mesta vršidbe. Oko 1910. godine u srednjem Banatu počelo je uvođenje samohodnih vršalica. U Katarini su Alfred Adler, Johan Letarg i Georg Knap počeli da upotrebljavaju za vršidbu žita samohodne vršalice firme Hofer - Šranc200. Godine 1920. uveliko se radilo sa najsavremenijim vršalicama koje su pokretali traktori. Vršalice su bile u Banatu u upotrebi posle Drugog svetskog rata do početka šezdesetih godina. Požnjevena pšenica se transportovala zaprežnim konjskim kolima u dvorišta kuća u tu vrla. Pšenični snopovi su se 199 Mr Ljubica Šijački, Privreda Banata između dva svetska rata, Novi Sad,1987. str. 363.200 U godinama pre Prvog svetskog rata je Hofer-Šranc toliko ojačao da je 1912. godine kupio sve akcije Klejton-Šatlvorta u Austrougarskoj i došlo je do spajanja dve kompanije. Skraćeno ime im je bilo H.S.C.S. i bili su najjača kompanija na teritoriji Austrougarske.

208

Sl.53- Oranje konjima

Sl.54- Setva pšenice sejalicom sa konjskom zapregom

209

Sl.55- Kosidba pšenice kosom (umetnička slika)

Sl.56- Kosidba traktorom

210

Sl.57- Kosidba pšenice konjskom zapregom

Sl.58- Vršidba žita konjim sa početka 19 veka

211

Sl.59- Odvajanje žita od slame i pleve

Sl.60- Slaganje pšeničnih snopova u stogove za vršidbu

212

Sl.61- Vršidba pšenice pomoću vršalice

su mehaničke kosililice zahtevale kanap (manilu). Prilikom slaganja klas se okretao u unutrašnjst stoga da se ne bi kvasio u slučaju kiše. Stogovi su morali biti obezbeđeni sa dovoljno vode u blizini. Obično su slagani u okolini bunara koji je posedovalo svako dvorište, a bilo je obavezno držanje i velikih drvenih kaca za vodu zbog pretnje i opasnosti od požara. Vatrogasne službe za vreme vršidbe bile u stalnoj pripravnosti. U Evropi je posle Prvog svetskog rata Kompanija Klejton-Šatlvort kratko vreme proizvodila traktore i posle toga postala prva engleska firma koja je proizvodila kombajne za žito. U Srbiji firma ''Zmaj'' iz Zemuna proizvodila je kombajne za jugoslovensko tržište posle rata. Od 1960. godine počinje upotreba kombajni i u Zemljoradničkoj zadruzi u Ravnom Topolovcu.

213

Sl.62- Žetva pšenice kombajnom

Kombajne su značajno smanjile broj poslova i angažovanje velikog broja radne snage za dobivanje pšeničnog zrna, ubrzavši višestruko proizvodnju. Primenom kombajni za vršidbu i kod drugih kultura: soje, suncokreta, kasnije kod kukuruza, označen je veliki preokret u tehnogiji i organizaciji poljoprivredne proizvodnje, jer se zrno praktično dobivalo u jednom prohodu. Industrije: mašinska, hemijska i prehrambena počeli su postepeno i značajnije da ulaze u poljoprivredu bilo kao inveticiona potreba ili prerada.

j. Privredne, uslužne i dopunske delatnosti

Trgovina. Najveći dohodak se ostvarivao kroz otkup poljoprivrednih proizvoda preko zadruge. Tržišne viškove činili su važniji poljoprivredni proizvodi: pšenica, kukuruz, šećerna repa, suncokret, svinje, goveda, ali i mleko, jaja, pasulj i krompir, živina. Na pijacama uglavnom u Žitištu i Zrenjaninu prodavali su se mlečni proizvodi, živina i jaja. U prvim posleratnim godinama važio je sistem vezane trgovine.

214

Maloprodajna trgovina je u predratnom periodu bila u rukama privatnika. Dok nije konfiskovana jednu privatnu trgovačku radnju u Ravnom Topolovcu držao je Andreas Kručaj. Prva organizacija koja se počela baviti trgovinom bila je ZZ. Snabdevana je robom preko Sreskog saveza zemljoradničkih zadruga. Početkom 1947. godine formirano je Sresko trgovačko preduzeće ''Sre-Mag'' (''Sreski-Magazin''), koje je snabdevalo trgovine ZZ na teritoriji Tamiškog sreza po principu vezane trgovine. Angažovan je za rad u trgovini Jovo Pribišić. Ubrzo su oformljivane i prodavnice slobodne trgovine. U naselju je prva proradila prodavnica ''Crvena zvezda''. Njen poslovođa bio je Jovo Mitrović, a pomoćnik Mirko Obradović. U Žitištu je 25 jula 1956. godine osnovano Društveno trgovinsko preduzeće ''Velež'' čiji je prvi upravnk bio Savo Kuzman. Snabdevanje stanovništva robom obezbeđivalo se preko ovog preduzeća, koje je držalo dve prodavnice u R. Topolovcu, gvožđaru čiji je poslovođa bio Pero Novčić i prodavnicu prehrambene i ostale robe koju je vodio Mirko Obradović. Pojavom samoposluge otvorena je i jedna ''Veležova'' samoposluga. Od 1962. godine počeo je da radi kiosk, njega je o svom trošku napravio Ćeto Samardžić, a radilo je u okviru D.P. ''Duvan'' Zrenjanin koje ga je snabdevalo štampom, duvanskim proizvodima i drugom kioskom robom. Ugostiteljstvo. Prvi ugostiteljski posleratni objekt bila je kafana, preko puta železničke stanice koja je radila i pre rata. Kao njen dugogodišonji poslovođa zadžao se Mišan Milićević. Prestala je sa radom kad je u okviru zgrade Doma kulture u prostoru za ugostiteljske svrhe otvorena kafanu ''Banat'' sa 60 mesta, Ugostiteljskog društvenog preduzeća ''Kozara''-Žitište. Poslove su vodili Pero Đurica i Risto Gluhaić. Šezdesetih godina u sklopu zadružne menze otvorena je bila još jedana kafana. Za njen rad bili su zaduženi Risto Radulovića-Baći i Božo Pudar. Kafane su bile dobro posećivane. Omladina je rado odlazila i u ugostiteljske objekte u susedno Žitište, ''Belu lađu'' koja je imala zabavni program. Često su tu gostovale razne muzičke grupe sa pevačicama koje su uveseljavale goste. Kad je ovaj objek prestalo sa radom bila je aktuelna ''Bašta park''. ''Bašta park'' sa

215

500 mesta radila je preko leta, u okruženju zelenog ambijenta mesnog parka. U večernjim letnjim satima privlačila je goste i omladinu na druženje iz okolnih mesta abijentom, muzikom, roštiljem i kuglanom. Privatno zanatstvo. Iako je sve privatno bilo potiskivano, otvaranje i držanje manjih privatnih zanatskih radnji bilo je dopušteno. Od zanatskih radnji postojale su: pekara, koju je prvi držao Đuro Erceg, nalazila se u jednoj zgradi pored prvog Omladinskog doma. Kad je ova ugašena novu pekarsku radnju otvorio je Kosta Kirovski; berbernicu je otvorio i držao Milan Gajinov, a rad posle njega nastavio Stipe Vučić; poslastičara, su držali Šiptari i Goranci, jedan od prvih zvao se Šukrija, pa se odomaćio naziv poslastičare ''kod Šukrije''; kolarsku radlju za potrebe održavanja zaprežnih kola i kovčke poslove za privatne poljoprivrednika izvesno vremena dok su postojale te potrebe držao je Milan Pupavac. Osim ovih privatnih radnji bila je još jedna prekuparnicu koju je držao Budaj Pal, a u par navrata za kraće vreme otvarena i mesarka radnja. Bilo je i drugih zanatlija: šnajderajom se bavio Matija Rozenhofer, zidarstvom Šćepo Zovko, Rajko Vasić itd. Privredni objekti. Kolonisti se zatekli u naselju dva privredna objekta koja su nastavili svoj rad i u posleratnom periodu. a) Ciglana, koja je posle konsfiskacije aktivirana. Za upravnika postavljen je Lazar Soldo. Kao zanatsko manufakturnom objektu u njoj se proizvodila cigla ručne izrade. Izdavana je u zakup. Pošto je imala solidnu sirovinu, proizvodila je kvalitetnu ciglu malog formata. Radnike su dovodili zakupci, najčešće iz okoline Leskovca koji su bili vični i vešti ručnoj izradi cigle. Ciglana je posedovala solidnu peć na ugalj za pečenje cigle, dvanaest placeva sa bunarima za vodu i šupama za sušenje ćerpića. Radila je preko leta i mogla da proizvede do dva miliona komada cigle. Računalo se na njeno osavremenjavanje i oformljenje pre- duzeća za industrisku proizvodnju. Nabavljene su mašine i počela je izrada mašinske cigle. Od razvoja ciglane se odustalo, promenom Privrednog plana opštine početkom šezdesetih godina. Tada su odobrena finansijska sredstava za izgradnju

216

savremenih postrojenja Ciglane Žitište, tako da je ciglana u R. Topolovcu prestala sa radom sredinom šezdesetih godina kao višak kapaciteta. b) Mlin je u predratnom periodu bio vlasništvo Opštine Katarina. Nastavio je sa radom odmah posle rata pod nazivom "Narodni heroj Novica Domazet" sa šest radnika. Bio je lociran u blizini železničke stanice. Proizvodio je šest vrsta meljiva. Dizel motor mlina pokretao je i generator elekrtične struje koja je služio za osvetlenje mesta do 1956. godine. Uz mlin je bilo smešteno i javno kupatilo. Prestao je sa radom 1965. godine, kao višak mlinskih kapaciteta, odobravanjem finansijskih sredstava Privrednim planu opštine za izgradnju silosa i osavremenjavanje mlinskih kapaciteta u Čestregu. Dopunske delatnosti stanovništva. Dopunskim delatnosti-ma stanovništvo se bavilo radi zadovoljavanja potreba sopstvenog domaćinstva. Najzastupljenija je bila domaća radinost, njom su se najviše bavile žene. Većinu veština oko izrade odevnih predmeta žene su prenele iz rodnog kraja, u njima bile vešte i obučavale su i mlađe. Tokom zime, ali i u drugom slobodnom vremenu bavile se predenjem i pletenjem vune i kudelje, i izradom odevnih predmeta, džempera i čarapa, vezom, šivenjem, tkanjem, izradom ćilima, krpara, sjeda, papuča itd., i sve je to bilo uglavnom za potrebe sopstvenog doma- ćinstva. U tu svrhu sadila se kudelja, držale ovce kako zbog mesa tako i za dobijanja vune. Bilo je domaćinstava koja su se bavila pomalo pčelarstvom. Više čelinjih društava držao je Milko Pudar. Gajila se dosta i raznovrsne živinae: gusaka, pataka, ćura- ka, morki, kokošiju i slično, koja se slobodno kretala po dvorištima. Guske su terane na ispašu i vodu. Perje se čupalo i služilo je za pravljenje dunja i jastuka i prodavalo se. Zadruga je otkupljivala sve vrste živine, jaja, viškove pasulja, maka, čaure maka itd. U kućnim baštama držano je razno povrća, bilo je manjih vinograda i ponešto voća. Uglavnom to je služilo za porodične potrebe. Ako bi bilo viška voća i grožđa, peklo bi se ponešto rakije. Za pečenje rakije morala se dobiti dozvola u MNOO,

217

kasnije je ta praksa ukinuta. Stojeći kazan za rakiju prvi je nabavio Ilija Andrić. Komina se nosila i zaprežnim kolima u susedno selo Begejce i tamo bi se pekla rakija.

g. Obrazovanje stanovništva

U planinskim krajevima, kolonističkog porekla odredbe zakona o upisivanju dece u Kraljevini Jugoslaviji nisu dosledno sprovođene, niti je školska mreža dopirala do svih krajeva, a sa druge strane iz patrijalhalnih shvatanja da ženska deca ne treba da idu u škole, većina posebno ženske omladine ostajao je neobuhvaćena osnovnim školovanjem. Predratne prilike bile su drugačije u Banatu. Ovde je već postojala mreža škola. U Katarini je naprimer četvorogodišnja osnovna škola počela da radi od 1797. godine pod patronatom crkve. Od 1861. godine radila je šestogodišnja osnovna škola, a osnovnim obrazovanjem bila su tada obuhvaćena sva deca. Prema statističkim podacima iz 1953. godine, u Jugoslaviji je više od polovine žena bilo bez ikakve škole, ako se toj grupaciji dodaju i žene sa završenom dva i tri razreda osnovne škole onda je to iznosilo oko 90 osto ženskog stanovništva, što je bilo katastrofalno. Ništa bolja nije bila situacija i kod kolonističkog stanovništva u Ravnom Topolovcu. Zbog velikog broja nepismenih, naročito ženske populacije posle Drugog svetskog rata, osnova kulturne politike zemlje bila je borba protiv nepismenosti. NOO-i dobili su instrukcije od Ministarstva prosvete da organizuju analfabetske tečajeve. Na toj liniji angažovane su: komisije za suzbijanje nepismenih, odeljenja za agitaciju i propagandu (AGITROP), Narodni ftont, AFŽ, sindikat i omladina. Od 1948. do 1950. godine preko 70 osto polaznika ovih kurseva bile su žene. Opismenjavanje su vodili mesni učitelji. Država je 1945. godine preko Sreskog NO Otsek za prosvetu i MNOO Ravni Topolovac uputila Svetolika Čeholskog, Bunjevac Milicu, Mutić Ružicu, Anu Pokrajac, Ljubotina Zorku, Memić Zaima i Lučić Simu da organizuju rad škole u Katarini, a 1946. Levkov Milivoja, Milenu Džombu i Karačonji Janoša. Za

218

upravnika je postavljen Svetolik Čeholski. Tokom školske 1945/46. godine nastavu je pohađalo 407 učenika u dve školske zgrade. Šezdesetih godina razlika između nepismenih muškaraca i žena još uvek je bila izražena. Narednih godina nepismenost je smanjivana ali ne i iskorenjena. Od ukupnog broja stanovnika starijih od 10 godina 1971. godine u R. Topolovcu bilo je 392 stanovnika ili 21,5 % nepismenih. Sam početak obrazovane delatnosti u naselju posle Drugogsvetskog rata karakteriše ekspanzija i težnja da što više omladine i mlađih ljudi stekne obrazovanje. Potpuni porast upisane dece u redovne osnovne škole primetan je, tako da se po svojoj zastupljenosti u školskim obrazovnim institucijama i ženska deca postepeno izjednačava sa muškarcima, počev od osnovne škole pa do univerziteta. U drugoj polovini dvadesetog veka poboljšana je obrazovna struktura stnovništva, zahvaljujući razvitku institucija obaveznog osnovnog školstva, višeg i visokog obrazovanja. Razvoj školstva se značajnije ubrzao tokom 70'-tih godina. Obrazovna struktura stanovništva, mada značajno povoljnija od prethodne još nije bila zadovoljavajuća, iako je u odnosu na prethodno ostvarila značajan napredak. U proširenom školskom prostoru u Ravnom Topolovcu organizovan je rad progimnazije, niže gimnazije i u njoj je školovanje trajalo sedam godina. Da bi stekli tri razreda niže gimnaziju dolazili su i učenici iz okolnih mesta u kojima su radile četvorogodišnje osnovne škole. Velike poteškoće činio je nedostatak udžbenika. Nakon završetka progimnazije a posle završenog još jednog osmog razreda, moglo se nastaviti dalje srednje obrazovanje. Mnogi omadinci su se opredeljivali i na završavanje raznih zanata i kurseva kao što su: trgovački, kurseva za knjigovođe, vozače, traktoriste, itd., te bi se posle završetka kursa odmah uključivali u rad. Od 1954. godine zakonom su niže gimnazije prerasle u osmogodišnje škole, osmoljetku kao obavezno osmogodišnje školovanje. 1958. godine osmoljetke menjaju naziv u osnovna

219

škola. Osnovna škola u Ravnom Topolovcu dobila je je ime ''Aleksa Šantić'', po poznatom pesniku. Do1952. godine klasične gimnazije imale su osam razreda. U prvi razred se upisivalo sa završenim četvrtim razredom osnovne škole, reorganizacijom gimnazija 1952. godine izdvojeni su niži razredi gimnazije (od prvog do četvrtog) i pripojeni osnovnim školama, tako da su gimnazije postale srednje četvorogodišnje škole. Zanimljiva je tradicija obrazovanja na prostoru naselja Ravni Topolovac, iako je naselje 1945. godine u potpunosti promenilo etnički sastav. Od osnivanja naselja veliki značaj obrazovanju pridavali su i Nemci. Činjenice pokazuju201 da je između dva svetska rata obrazovni prosek populacije naselja dostizao tada najrazvijenije industrijske zemlje sveta SAD. 202

Kako su ovakvi visoki standardi obrazovanja predratne nemačke populacije u odnosu na broj stanovnika izgledali nedostižni, kad se ima u vidu obrazovna struktura doseljenih kolonista, koja je bila doista niska, uključivanjem sve pristigle dece u školu, forsiranjem što većeg nivoa obrzovanja i stvaranjem povoljnih društvenih uslova za nastavak obrazovanja doprinosilo je da su se postepeno počeli ostvarivati zavidni rezultati. Ipak neposredne posleratne generacije koje su odlazile iz sela na ško- lovanje, iako je školovanje na svim nivoima postalo besplatno, zbog osiromašenja stanovništva, još nedovoljne razvijene mreže školstva, saobraćaja i slično, imale su prilično poteškoća materijalne prirode.

201 Svi su završavali osnovnu školu i većina nastavljala dalje obrazovanje, tako je među njima bilo: univerzitetskih profesora 2, doktora medicine 6, doktora veterine 1, apotekara, magistra farmacije 4, advokata, dr. prava 5, dip. inženjera 5, Inženjera građevine 3, oficira, generala 3, ostalih oficira 3, gimnazijskih i srednjoškolskih profesora 8, Ostalih profesija: učitelja, vaspitačica, tehničara, bankarskih službenika, finansijskih , poštanskih, u administraci, osiguranju, carini 27202 Upoređenje prema podacima: V. Polić, Obrazovanje i ekonomski razvoj, Školska knjiga zagreb1974..

220

Sl. 63-Osnovna škola ''Aleksa Šantić'' Ravni Topolovac iz 1961.

godine203

Gotovo celokupna prispela omladina iz naselja koja je završa- vala osnovnu školu upućivala se na završavanje, sre- dnjih škola i zanata, a velikim delom i na dalje školvanje na višim, visokim školama i fakultetima. Od 1962. godine tome je doprinosilo i uspostavljanje redovnih saobraćajnih veza i stalnih đačkih autobuskih linija sa Zrenjaninom, kao i materijalna podrška obrazovanju od strane države (kreditiranje, stipendiranje, razni popusti u ishrani i saobraćaju đaka i studenata itd), kao i povećanje životnog standarda stanovništva. Praktično zrenjaninsko školstvo postalo sastavni deo i školstava omladine Ravnog Topolovca, koje je bilo u svim zre- njaninskim srednjim i višim školama. Srednje zrenjaninsko školstvo, posle rata bilo je prilično razvijeno. Nakon rata u Zrenjaninu je otvorena Poljoprivredna škola koja će prerasti u poljoprivredni mašinski centar i prestavljala je UNICEF-ovu destinaciju. Medicinska škola osnovana je 1947. godine, osposobljavala je učenike za pozive medicinskih sestara i laboratoriskih tehničara. Ugostiteljska ško- la sa praktičnom obukom pripremala je kvalifikovane radnike

203 Snimio Jovo Obradović - Lala

221

ugostiteljstva. Škola učenika u privredi osnovana je 1945. godine i pripremala je učenike za razne zanatske kvalifikacije u privredi, isto tako i Industrijska škola. Učilo se najpre u dve a zatim u tri gimnazije, Ekonomskoj školi, Trgovačkom školskom centru, Mašinsko-elektro-školskom centru, kao i Srednjoj hemiskoj školi. Viša pedagoška škola osnovana je 1954. godine. Odlukom Skupštine AP Vojvodine aprila 1960. godine

Sl.64- Zrenjanin, centar iz 1963. godine

otvorene su Viša tehnička i Viša tehnološka škola koje su se decembra 1962. godine spojile u Višu tehničku školu. Sa oko 8000 srednjoškolaca i studenata ne bez razloga Zrenjanin se nazivao tada gradom đaka, studenata i sporta. Sedamdesetih godina značajno je poboljšana, struktura svih nivoa obrazovanja u smislu mreže broja škola i fakulteta, kao i izgradnjom većeg broja đačkih i studenskih domova širom zemlje. Srednje škole završavane su u Zrenjaninu, posle čega su se mnogi zapošljavali, ali je veliki deo svršenih srednjo- školaca nastavljao takođe dalje školovanje na višim školama i fakultetima, uglavnom u Beogradu ali i u drugim univerzitetskim

222

centrima i gradovima: Zrenjaninu, Novom Sadu, Subotici, Rijeci, Sarajevu, Nišu itd.. Diplome svršenih studenata: lekara, veterinara, farmaceuta, filologa, inženjera i naučnika svih profila tehničkih, prirodnih i matematičkih nauka bili su priznati u svetu, dok diplome profila stručnjaka: pravnih, društvenih i ekonomskih nauka nisu mogle biti nostrifikovane na zapadu zbog ideološkog razmimoilaženja kapitalističkog i socijalistiškog društveno-ekonomskog sistema. Krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina Topolo včani su predstavljali najbrojniju skupinu studenata na Beogra- skom univerzitetu koja je prispela iz nekog mesta u odnosu na populaciju mesta. Sa preko 120 univerzitetskih diploma204 goto- 204 Doktori nauka: Univerzitetski profesori: Prof. dr Danilo Obradović, akademik; Prof. dr Milorad Obradović, general, Prof. dr Momčilo Bjelica; dr Tomislav Ćupina Magistri nauka: Prof. mr Anđa Stojanović ( rođ. Bjelica), mr Blagoje Koprivica, mr Ratko Radovanović i mr Petar Sorajić; Do kraja 70-tih godina završili su: Medicinski fakultet: Ćuk Lazo Dobranić Radovan, Kostić Milan ,Mašinski fakultet: Bajat Mirko, Cerovina Desan, Ćuk Veljko, , Domazet Boro, Domazet Momčilo, Golubović Novica, Koprivica Blagoje, Jurić Rajko, Magazin Boro, Milić Mitar, Milićević Spaso, Perišić Milovan, Slavić Ilija, Slavić Vasilija, Šarenac Aco, Šošo Mišo; Prirodno matematički Fakultet: Bjelica Momčilo, Delić Vidoje, Gluhajić Mara, Obradović Milovan; Elektrotehnički fakultet: Obradović Danilo, Obradović Milorad, Pudar Slobodan, Šarenac Milorad; Tehnološki Fakultet: Jelačić Božo, Mihić Milovan, Sorajić Petar; Građevinski Fakultet: Radulović Milorad, Vukanović Todor; Filosofski Fakultet: Bjelica Anđa, Đurica Boro, Glavan Jovan, Jelačić Radojka, Ninković Nebojiša, Ninković Tripo, Radovanović Boriša, Šošo Miroslav; Filološki fakultet: Bjelica Mila, Lambić Mileva, Lambić Ljiljana, Zovko Marica; Veterinarski fakultet: Domazet Ratko; Ekonomski fakultet: Bajat Branka, Kolak Mira, Kostić Desanka, Mihić Radovan, Obradović Miloslavka, Samardžić Luka, Živković Zora, Milivojević Nada; Poljoprivredni fakultet: Grk Momčilo, Milivojević Kosta, Ninković Novica, Vukasović Slavko, Ćupina Tomislav; Pravni fakultet: Belović Radoslav, Bjelica Mitar, Đurica Radovan, Jelačić Radivoje, Lakić Mišo, Ljepava Slobodanka,Milićević Rajko, Pribišić Zoran, Šiniković Kosta; Fakultet organizacionih nauka: Ćuk Nedeljko, Radovanović Ratko, Vukić Luka, Šutić Vojislav; Fakultet opštenarodne odbrane: Perišić Miladim; Fakultet industriske pedagogije: Krunić Dušan; Fakultet političkih nauka: Brbor Zlata, Gluhaić Slavica; Akademiju Umetnosti: Kurilić Borislav, Vukanović Milorad; Višu pedagošku škola : Adamović Milena, Biberdžić Gojko, Bošković Mišo, Bošković Vesko, Cerovina Borka, Cerovina Milena, Ćorić Dragan, Domazet Mileva, Domazet Novica, Đurica Nevenka, Krunić Dušan, Kurilić Milorad, Miljević Jovanka, Mitrinović Zora, Ninković Boriša, Ninković Radmila, Perišić Mica, Perišić Nada, Pribišić Boro, Pribičić Slobodanka, Pudar Milena, Radovanović Ratko, Vukić Luka, Šošo Dana, Šošo Neđo, Šutić Jelica, Šutić Vojislav, Zurovac Svetozar; Višu mašinsku škola: Bjelica Mićo, Cerovina Vukašin, Ćupina Miladin, Domazet Milovan, Domazet Zora, Obradović Slavko; Višu tehnološku školu: Duka Milosav, Mihić Milovan, Medan Danilo, Peričić Ranko ; Višu građevinsku školu: Šarić Mitar; Višu ekonomsku školu: Belović Nada, Milić R. Miroslav, Šošo Boro; Višu školu za organizaciju rada: Božić Risto;

223

vo svih profila stručnosti, koliko je do kraja sedamdesetih godina stiglo u naselje premašen je tadašnji jugoslovenski prosek visokoobrazovnih lica u odnosu na broj stanovnika.205 Mnogi su postli vrhunski stručnjaci u oblastima svje delatnosti i uzorni privrednici. Sport. Pri srednjim školama u Zrenjaninu radilo je trinaest sporskih društava sa preko deset hiljada aktivnih članova, gde su se isticali rvači, fudbaleri, mačevaoci, dizači tereta, kuglaši, kajakaši, košarkaši, rukometaši, plivači i bokseri. U ovim klubovima učestvovala je dosta topolovačke omladina. Najviše uspe ha imao je Milovan Jakšić, koji je postao član Državne ru- kometne reprezetacije.

h. Kulturno-umetničke aktivnosti

Tokom obnove i izgradnje zemlje težilo se gde je to mo-guće da se osposobljavaju, obnavljaju i grade po selima za- družni, omlladinski i domovi kulture, osnivaju kulturnoumetnička društva koja će kako se govorilo ''zadovoljavati stanovništvo kulturnim, prosvetnim i umetničkim sadržajem.'' To je proizilazilo i iz entuzijazma, želje omladine i stanovništva, ''da dobije moćno sredstvo prosvećivanja najširih narodnih masa''. Na inicijativu tadašnjih partijskih, mesnih, školskih rukovodilaca i meštana, od učitelja, đaka osnovne škole i seoske omladine formirano je 1947. godine Kulturno-prosvetno društvo ''Branko Ćopić''. Rad društva se odvijao kroz sekcije pod patronatom škole. Za sekretara društva postavljena je Dudić Anka, prosvetni radnik. U rad Društva potpadale su aktivnosti knjižnice i čitaonice, kolektivno čitanje, kursevi, pozorišna grupa, muzička grupa i hor. Pozorišna grupa priređivala je za praznike i proslave pozorišne

Višu školu za socijalni rad: Đurica Slavica; Viša industrijsko-pedagošku školu: Manigoda Dimitrije, Munišić Jovan, Novčić Gojko; Višu elektrotehničku školu: Slavić Milorad; Višu ugostiteljsku školu: Pudar Dana; Višu defektološku školu: Biberdžić Mica; Pravni fakultet, Prvi stepen: Spasojević Borislav; Viša upravnu školu: Nedeljković Novak, Visoke vojne škole: Đurica Radoslav, Simić Milenko itd. Napomena: Spisak nije konačan a dat je u smislu potkrepljivanja iznete tvrdnje.205 Upoređenje prema podacima u knjizi: V. Polić, Obrazovanje i ekonomski razvoj, Školska knjiga, Zagreb, 1974.

224

komade obično šaljive sadržine, pesme, recitale i slično. Muzička grupa se starala za organizaciju igranki, na kojima je svirao harmonikaš Duško Segedinac, člana grupe. Raznvrsne predstave, priredbe, igranke i proslave odvijale su se u u Omla- dinskom domu za vreme praznika i nedelje. Odlaskom omladine u grad na školovanje i zapošljavanje, a i zbog neadekvatnog prostora, aktivnost društva počela je da je- njava. Kulturno-umetničko društvo se reorganizovalo i obnovilo sredinom pedesetih godina kada je na upotrebi bila dostupna nova zgrada Doma kulture sa pozorišnom salom i čitaonicom. Uz podršku meštana i društveno-političkih organizacija kulturno-umetnička delatnost je aktivirana sa novim sadržajem rada, u okviru KUD ''Aleksa Šantić''. Aktivirana je bibloteka i čitaonica sa proširenim fondom knjiga. Biblioteka je bila pretplaćena na sve dnevne listove, koji su se čitali u čitaonici. Čitaonica je služila još za igranje šaha, a kad su se pojavile prve televizije za gledanje televizije, pripreme za izvođenje kulturnih ativnosti i slično. Radila su dramska, literarna i muzička sekcija. Ove sekcije okupljale su seosku, srednjoškolsku i studensku omladinu. Bile su oživljene i posećine književne večeri, recitali, igranke, pozo- rišne predstave, kao i druge kulturne manifestacije. Evo i jedan primer iz šaljivih stihova o životu meštana sela koje je sastavio Todor Vukanović pod nazivom ''Vrabac'', a bili izvođeni na priredbama: o čitaonici: ''Na spratu je čitaona, a šef joj je drug Radonja, tu se može igrat šaha, i popiti crna kafa'' o biblioteci: '' Sve su knjige zaključali, i u orman spakovali.'' o igranju karte: '' Na poklopcu od buradi, objavljuju adut špadi'' ili '' Poslušajte nije vic, harmuniku svira Ric.'' itd.

225

To je bilo vrema kada je Dom kulture bio stecište mnogih kulturnih aktivnosti. Prikazivani su najpre jednom a zatim dva puta nedeljno filmske predstave. ''Nagli razvoj kulturno-umetničkog društva započinje od še- zdesetih godina. U narednih nekoliko godina rad društva po svojoj organizovanosti i kvalitetu izvođenja programa može se svrstati u red najboljih amaterskih društava u Banatu. Ton kulturnom životu mesta davao je rukovodilac dramske sekcije student Spasojević Borislav-Mujo, koji je uspešno režirao pozo- rišne komade ''Bujrum'' i ''Večiti student'' sa glumačkom ekipom sastavljenom od seoske omladine (Bajat Slobodan, Biberđić Slobodan, Lojpur Nikola, Ratko Bošković, Radojka Vukojević, Šošo Danica, Uzelac Dragan i drugi). Ovi glumci amateri zabeležili su uspehe u svim mestima izvođenja (Žitištu, Međi, Lazarevu itd) U želji da u svojoj sredini čuju dela koja su im bliska, ove prestave doživele su više izvođenja''206

Pored kulturno umetničkog društva, radilo je i studensko udruženja ''Zavičaj'', čiji su članovi bili mesni studenti. Bilo je više aktivno za vreme studeskih ferija. Na inicijativu grupe studenata207 pokrenut je pokušaj otv- ranja Omladinskog kluba ''Aleksa Šantić''. Adaptirane su prostorije u centru sela, postavljena Šantićeva bista i održano veče poezije. Iako su imali podršku omladine i meštana, tadašnja Partijska organizacija suprostavila se ovoj inicijativi, nije podrža- la rad kluba tako da je on posle dva okupljanja prestao sa radom. Vokalno-instrumentalna muzička grupa ''Ekos'', kasnije, pre- zvana ''Noćne ptice'', oformljena je u okviru muzičke sekcije Ova omladinska muzička grupe svirala je na priredbama i igrankama u R. Topolovcu i okolnim mestima: Banatskom Despotovcu, Hetinu, Zlatici, Begejcima i drugim mestima. Članovi grupe bili su: Bošković Vaso, Obradović Milovan, Andrić Slavko, Bošković Vesko, Đukić Savo, Golubović Ilija-Girt, Kovač Vitomir idr. Grupa je sarađivala sa Zdravkom Čolićem koji je u naselje često navraćao leti kod rodbine.206 B. Radovanović, Ravni. Topolovac, SANU, Beograd, 1991. str. 154.207 Spasojević Borislav, Radulović Slobodan, Ninković Nebojiša, Kurilić Boro, podršku klubu dao je i Đuro Belović šef mesne kancelarije.

226

k. Dobrovoljna društva

Lovačko društvo. Prvi lovci iz mesta bili su članovi Lovačkog društva u Žitište. Spominju se: Galić Jozo, Radić Risto, Ćupina Borko, Andrić Ilija. Lovačko društvo u selu osnovano je 1961. godine pod nazivom ''Fazan''. Za predsednika je izabran Milivojević Vaso. Društvo je bilo registrovano u Savezu lovačkih društava Vojvodine. Lovni teren mu je bio atara sela Ravni Topolovca. Kao članovi LD tada su zabeleženi: Milivojević Vaso, Ćupina Borko, Galić Jozo, Savić Neđo, Novčić Pero, Jelačić Đoko, Vasiljević Ilija, Radić Rajko, Milivojević Milorad, Gluhajić Slavko, Đurica Pero, Jakovljev Ivan, Andrić Ilija, Grbo Rajko, Kuljanin Risto, Ćorluka Grujo, Šarenac Mitar, Dragović Danilo, Gudelj Spaso. Povoljan geografski položaj, bogastvo vodama, raznovrsna poljoprivredna proizvodnja, odnos lovaca i njihova tesna sara- dnja utiče na na razvoj lova koji se susretao sa problemima upotrebe herbicida i pescitida u poljoprivrede. Interesantno je napomenuti da je sredinom 60' tih, sa lovnih terena žitištanske opštine izvožen veliki broj žive divljači. Na lovnom terenu u R. Topolovc, veliku akciju hvatanja zečeva u mreže Lovačko društvo je izvelo 1964. godine u kojoj je učestvovalo oko 70 lovaca i veliki broj hajkača u sklopu izvoza živih zečeva sa lovnih terena opštine Žitište. Preko opštinskog lovačkog saveza početkom 60' tih bile su preduzete mere mobilnosti lovaca na poboljšanju lovnih terena posebno pernatom divljači. Lovci su posvećivali veliku pažnju prehranjivanju divljači tokom zime i uništavanju štetočina: lisica, pasa lutalica, svraka, svih vrsta vrana itd. Najviše se ostreljivalo zečeva i fazana što spada i u najbrojniju divljač lovnog terena. Od 1968. godine društvo je prestalo da deluje kao samosta- stalno, a članovi društva su se uključili u rad L D Žitište.208

208 Lovna divljač topolovačkog atara. Divljač visokog lova. Srna i srndać (Capreolus Capreolus) je najlepša životinja u lovištu. Srndać je visok do 65 sm. a ima dužinu tela 120 do 140 sm. i odlikuje se rogovima koje srna nema. Srna leti ima boju dlake tamno crvenkastu a zimi kestenjasto sivu. Lane-mladunče ima smeđu dlaku i šaranu bjelim pegama. Srna menja dlaku leti i zimu. Srne imju razvijen sluh i njuh dok je vid slabiji. U maju najčešće olani dva do tri laneta koje ostaju uz majku 15 meseci. Srne svih

227

Dobrovoljno vatrogasno društvo. Kućna dvorišta naročito u vreme vršidbe bila su velika potencijalna opasnost od izbijanje požara. Posleratno DVD osnovano je 1946. godine. Staralo se o zaštiti imovine od požara, vršilo preventivu i učestvovalo u gašenju požara. Opremu je zatečena iz predratnog perioda, i ona se sastojala od pumpe za vađenje vode iz bunara sa šmrkovima koje su dovoženi konjima na mesto požara, čaklji, sirene za uzbunu, vatrogasnih šlemova itd. Vatrogasci su bili

uzrasta žive u krdima 3-6 koje predvodi srndać. Veoma je nepovjervljiva i plašljiva, pa u jednakim skokovima nestaju ako primete opasnost. Mogu se videti u jesen i proleće po pšeničnim poljima. Divljač nisko lova. Zec. (Lepus europaeus) Boja kod zeca menja se u zavisnosti od starosi, godišnjeg doba i okoline u kojoj živi. Na leđima je sivkast a po trbuhu beo. Uši su duže od glave a na vrhu su crvenkaste. Zadnje noge su duže od prednjih. Može da ima do 6 kg težine. Slabo vidi dobro njuši i još bolje čuje. Ima lagan san i budi se na najmanji šum Zečica se prosečno koti 2 do 3 puta godišnje u proseku 3 zečića po leglu. Zec je glodar i kao takav nikada ne pije vodu, a nju zadovoljava svežom zelenom hranom, detelinom, kupusom, repom, zelenim žitom isl. Ishrana staništa utiče na kvalitet mesa. Love se pomoću pasa goniča, progonom hajkom i zasedom. Lisica. (Vulpes vulpes) Izrasta u visinu 35 do 40 cm. u dužinu i do 130 zajedno sa repom koji je oko 40 sm. dugačak i obrastao bujnom dlakom. Teži od 5 do 9 kg. Ima žućkasto crventastu dlaku po trbuhu i podvratku belu s bjelim vrškom na repu. Vid sluh i njuh su kod lisice razvijeni. Lisica je primer lukavstva. Pari se u januaru i februaru, nosi oko 53 dana i okoti od 3-10 mladunčadi. Za vreme dok hrani madučand pravi pokolj među divljači i domaćom živinom. Hrani se mesom raznih životinja , zečevima, fazanima, jarebicama, divljim patkama itd. Plen obično hvata noću. Ponekad je moguće nabasati i na divlje svinje (Sus scrofa). Divlje svinje mogu da narastu u visinu do 100 sm, dužine do 160 cm. i da imaju težinu i do 300 kg. Boja dlake je tamno siva. Prasići su žućkasto kestenjasti. Imaju razvijen sluh i njuh. Noge kratke i čvrste. Meso im je ukusnije od sve divljači. Žive najčešće u krdima. Hrane se noću i uglavnom su svaštojedi. Smatra se štetočinom. Pernata divljač čije se meso upotrebljava za ishranu ljudi: Fazan (Phasianus colchilcus) kralj je pernate divljači ima izduženo telo elegantnog oblika. Perje je lepo zbog sjaja i raznovrsnosti boja. Običan fazan je po vratu bronzasto zelene boje. Grudi i trbuh su crvene boje s tamnim a na pokrilju belim perjem. Rep je crveno-smeđ s poprečnim tamno-smeđim prugama. Dužina tela mu je od 70 - 100 cm., a polovina otpada na rep. Raspon krila 75 cm. Koka je manja i ima jednostavnije boje perja. Kreće se brzo i lako. Ženke snesu 12-15 jaja u aprilu ili maju i same prave gnezda na zemlji u šiblju. Pilići izlaze u maju i prvoj polovini juna i brzo napreduju. Fazani se hrane zrnevljem biljaka svih vrsta, glistama isl. Spava na drveću, voli visoku travu i trnjine. Od ostalih vrsta iz ove grupe mogu se videti: divlji golub (Columba livia), divlja patka (Anas platyrhynchos), prepelice (Coturnix coturnix), grlica (Streptopelie turtur), šljuka (Colopax rusticola) Pernata divljač čije se meso ne upotrebljava za ishranu ljudi, već se love kao štetočine u lovištu su: vrana, gačac, gavran, svraka, sova itd.

228

uniformisani vatrogasnim (plavim) uniformama sa vatrogasnim oznakama. Imali su prostorije za okupljanje, obuku i dežurstvo u dvorištu Narodnog odbora u centru sela. Kao prvi članovi društva spominju se: Gajinov Milan inicijator osnivanja, Bajat Đorđo, Lasković Neđo, Budaj Pal, Marković Anđelko, Domazet Milivoje, Radovanović Savo, Cerović Gojko, Galić Tadija, Andrić Momčilo, Munišić Sava. Društvo se povećavalo a najbrojnije je bilo pedesetih godina prošlog veka, kada je imalo oko četrdeset članova. Plaćala se godišnja članarina po domaćinstvu za održavanje Društva. Posebno važna i značajna ažurnost društva bila je tokom vršidbe pšenice. U slučaju požara sirena iz centra sela, pozivala bi stanovništvo za pomoć u gašenju požara, koji su najčešće izbijali zbog slabe preventivne zaštite. Društvo je uspešno intervenisalo mnogo puta u suzbijanju i gašenju poža- ra. Šezdesetih godina rad društva se ugasio.

F K ''Omladinac''. U novom zavičaju doseljenici su se susreli sa sporskim igrama koje su mnogima bile nepoznate. Na- jprivlačniji je bio fudbal. Prosvetni radnici imali su zadatak da među omladinom razvijaju sport. Fudbal su popularizovali učitelji Simo Lučić, Zaim Memić a aktivno im je pomagao Milan Gainov. Loptu u selo doneo je učitelj Zaim Memić. Godine 1946.

organizovane su na praznom placu u Vojvođanskoj ulici pro- vizorne fudbalske utakmice svođene na jurnjave i šutiranje lopte. Za fudbal je bila dosta zaintersovana omladin, tako da će se 1947. godine osnovati Fudbalski klub ''Omladinac'', izabrati uprava i formiran tim. Prvi presednik kluba bio je Sava Munišić, a sekretar Milan Gainov. Klubu je NOO za odigravanje utakmica dodelio sportski teren iza groblja gde je bilo predratno igralište. Prve utakmice su se odigravale posle rata sa isto tako novo- osnovanim timovima iz okolnih sela. One su organizovane nedeljom i za vreme praznika. Bile su atraktivne i masovno posećivane.

229

Zavođenjem redovnog sistema takmičenja FK ''Omladinac'' registrovan je u Fudbalskom podsavezu Zrenjanin. U takmiča-rskoj grupi sa ''Omladinacom'' bili su klubovi : ''Budućnost'' iz Banatskog Dvora, ''Trgovački'' iz Zrenjanina, ''Sloboda'' iz Kleka, ''Mladost'' iz Banatskog Despotovca, ''Olimpija'' iz Torde, ''Za- drugar'' iz Lazareva i ''Progresul'' iz Begejaca. Omladinac je tada imao 27 registrovanih igrača: Galić Ivan, Šošo Danilo, Gluhajić Slavko, Janjić Spasoje, Kukić Mihailo, Gojko Vukanović, Bundalo Stevan, Gainov Milan, Budinčić Svetozar, Bogdanović Sveto, Palikaš Janoš, Topalović Dušan, Vukasović Slavko, Radić Anđelko, Radić Kosta, Mićević Neđo, Đordan Nedeljko, Dragović Danilo, Lasković Gojko, Kuzman Jovo, Munišić Milan, Stojanović Radoslav, Vulić Mijo, Soldo Jovo, Vukasović Mirko i Đurica Đoko. Na ''fudbalskom terenu'' smenjivale su se generacije i takmi- čenja. Tim su 1957. godine podmladili: Nožica Radoslav, Doma- zet Milovan, Pudar Janko, Pudar Ranko, Obradović Danilo i Janjić Spasoje i drugi. Uigravanjem i boljim nastupom, fudbal je dobivao na kvalitetu i popularnosti. Značajniji kvalitet, populaciji i organizaciji u osavremenjavanju i podizanju fudbala na veći nivo kvaluiteta desio se dolaskom za predsednika kluba Jova- nović Dragoslava-Bate, koji je tada bio i upravnik Zadruge. On je organizovao redovne treninge dovođenjem iskusnih trenera iz Zranjanina, uveo redovno plakatiranje utakmica i stalnog eko- noma. Ekonom, Boško Vasić se brinuo da oprema bude čista, teren okrečen i spreman za utakmicu. Pristup fudbalskoj dinamičnosti i akcijama, baratanju sa loptom, taktici timske igre i finesama fudbskog sporta doprinosilo je omiljenosti i zainte- resovanosti omladine za uključivanje u ovaj sport. Utakmice su postajale zanimljivije. Pridavao se značaj podmlatku. Reorganizacija Podsaveza izvršena je 1959. godine. Ekipu su podmladili: Mihić Milovan, Sarić Savo, Jelačić Boži- dar, Sorajić Slobodan, Sarić Branko, Jakšić Milovan, Lasković Drago, Vukasović Vlado, Tolj Stipe, Vučić Stipe itd.. ''Omladinac'' je nastavio takmičenje u Istočnoj grupi Zre- njaninske podsavezne lige u kojoj su se takmičili: ''Banat'' Zre- njanin, ''Vulkan'' Zrenjanin, ''Roham'' Nova Crnja, ''Borac'' Velike

230

Livade, ''Budućnost'' Srpska Crnja, ''Lehel'' Mužlja, ''Cevena Zvezda'' Vojvoda Stepa, ''Begej'' Žitište i ''Jedinstvo'' Banatsko Karađorđevo. U ovom periodu formiran je dosta stabilan tim u kome su nosioci fudbalske igre bili: Nožica Milan, Pavlović Pero, Žuža Uroš, Mihić Stojan, Šarenac Bogoljub, Vukasović Vlado, Jakšić Milovan, Milivojević Mićo, Sarić Savo, Pudar Ranko, Pudar Janko, Kujunđić Mirko, Mićević Neđo, i Škundrić Rade-Puskaš. U tim ulazili povremeno i mlađi: Pudar Desimir, Kuju- nđić Lazo i Krsto, Lojpur Slobodan, Vasić Milenko itd. ''Omladinac'' je zauzimao središnja mesta tabele: 1960. sedmo, 1961. osmo i sledeće godine peto u jesenjem delu prvenstva. Zatim su nastupile teškoće materijalne prirode, odlazak omladinaca koji su završavali škole i nalazili poslove, počele nesuglasice i porazi ekipe, što je sve uticalo da ''Omladinac'' takmičarsku sezonu 1963/64. prolećnog dela prvenstva ne dovrši, nakon incidenta sa ''Kozarom'' iz Novih Kozaraca, zbog napad na utakmica je prekinuta. Sledeća takmičarska sezona je otkazana i tada prestaje privremeno rad kluba.209

Na inicijativu nekadašnjih fudbalera, omladine, navijača i novih generacija omladine u proleće 1969. godine obnovljen je rad kluba. ''Omladinac'' je počeo takmičenje 1969/70. u Drugoj podsaveznoj ligi grupa Žitište ili kako su je zvali Opštinskoj ligi. U toj ligi još su se takmičili: ''Budućnost'' Srpska Crnja, ''Jedi- nstvo'' Banatsko Karađorđevo, ''Terekveš'' Hetin, ''Progresul'' Begejci'', ''Budućnost'' Banatski Dvor, ''Roham'' Nova Crnja, i ''Bega'' Novi Itebej. Na fudbalskom tereno loptom su baratali omladinci posleratnih generacija: Mihić Miladin, Pribišić Zoran, Slavić Slobodan, Domazet Milorad, Tomislav Pribišić, Šošo Neđo, Šošo Milenko, Soldo Slobodan, Žuža Mladen, Đukić Savo, Vasić Vitomir, itd Trener kluba bio bivši igrač Janko Pudar. U ovom periodu značajno je doprinosio da se novoobnovljeni klub uigra, stabilizuje i počne beležiti uspehe najpre kao igrač, a kasnije kao traner Radić Ratko. Stabilizovana ekipa sa novom i savremenijom koncepcijom igre beležila je uspehe tako da se takmiča- rske 1973/74. godine izborila i ušla u veći radg, B-2 Fudbalske

209 B. Radovanović, Ravni Topolovac, SANU, Beograd 1991, str 158-164.

231

lige Zrenjanin. U ovoj ligi ''Omladinac'' će zabeležiti značajne uspehe pa će u žestokoj konkurenciji ući u Severnobanatsku A ligu.210

Dodajmo, da su kao fudbalski treneri iz Ravnog Topolovca angažovani: u inostranstvu, viši fudbalski trener Bjelica Milosav, koji je zavidne rezultate postigao u Južnoj Africi211 a prema pisanju sporskog lista Saturday Star Sport - Begging for a Bafana coach spadao je u grupu najpoznatijih trenera212 i Mili- vojević Mićo u Beogradu.

l. Službe za zaštitu zdravlja

Zdravstvena služba. Zdravstvena zaštitea stanovništva posle rata, organizuje se dolaskom lekara iz Žitišta dva puta nedeljno. Kao ambulanti prostor korišćena je zgrada br. 1 u Vojvođnskoj ulici, a jedno vreme i zgrada Fronta. Kada su izgrađene name- nske prostorije za potrebe ambulante, Desimir Jakovljevć bio je prvi stalni lekar u selu. Pored lekara u selu je radio bolničar a neko vreme i babica. Dugogodišnji bolntčar bio je Đuro Radulo- vić. Zdravstvena služba bila je u sastavu Doma zdravlja Žitište. Od zaraznih bolesti posle doseljavanja kod došljaka se pojavljivala tuberkoloza, zbog loše i neodgovarajuće ishrane, neodgovarajuće obučenosti i obuvenosti, nenaviknutošću na klimu, prašnjav vazduh, ishranu, vodu i sl. Veće preventivne zdravstvene mere karantinskog karaktera preduzete su za vreme suzbijanja ''Variole vere'' u Jugoslaviji, koja se pojavila 1968. godine najpre na Kosovu. Veterinarska služba. Veterinarske intervencije i preventivu vršio je najpre Grujo Ćorluka koji je to naučio u zarobljeništvu u Francuskoj. Za teže oblike obolenja dolazio je veterinar iz susednog sela Begejci. Formiranjem Veterinarske stanice u Žitištu započeto je sistematsko lečenje stoke. Veterinar je nedeljno vršio preglede, pelcovanje i preventivu. 1958. godine izgrađena je Veterinarska stanica za potrebe lečenja stoke i veštačku oplodnju krupne stoke. Stalna veterinarska služba 210 Prema ''Knjizi o Omladincu'' (neobjavljeni materijal B. Radovanović)211 NSL NEVS A MIRACLE WORKER , 4. 10. 1990, str. 13.212 Sport Begging for a Bafana coach, 29.8.1998.

232

počela je da radila u sklopu Zadruge i vodio je veterinar Mil- nković Borivoje, a kao pomoćnici tehničari angažovani su Ljubo Vučurević i Jovo Dostić. U veterinarskoj službi smenjivali su se veterinari: Javtić Duško, Domazet Ratko, Marić Tomo i Savić Slavko. Veterinarski tehničari i pompoćnici su im bili Lambić Bogdan i Domazet Milivoje. U posleratnom periodu držano je dosta krupne i sitne stoke stoke što je zahtevalo angažovanje i uposlenost veterinarske službe. Od većih intervencija na zara- znim bolestima bilo je suzbijanje epidemije papkara, pod nazivom šap koja je izbila 1965. godine. Širenje šapa uspečno je suzbijeno rigorozni veterinarskim karantinskim merama.

m. Topolovačke migracije

Savremene migracije, koje su u osnovi imali migracije na relaciji selo-grad, postojale su i između dva svetska rata. Sa razvojem industrije posle Drugog svetskog rata, jačanjem funkcije gradskih naselja, s rastom obrazovnog nivoa stanovništva nastala su i raznovrsna migraciona previranja iz ekonomskih razloga i uticale su na kretanje broja stanovnika naselja. Glavni migracioni talasi koji su se odigrali u naselju bili su u osnovi tipični vojvođanski: 1) Odseljavanje Nemaca 1945. godine. 2) Kolonizacija stanovništva u periodu 1945-1946. iz ratom razorenih krajeva, od čega iz Hercegovine oko 75 odsto, ostalo iz Bosne. Ova dva talasa u potpunosti su izmenila etničku sliku naselja. 3) Reemigracija jednog broja kolonista u periodu 1948.-1953. godina.213

4) Useljavanje agrarnog stanovništva u periodu 1955-1965. godina. 5) Duži perid rejonskih migracija koji počinje od 1955. godine, od kojih su najveće bile odseljavanje u Zrenjanin a skraja 60'- tih godina počeli su se odvijati i prema SR Nemačkoj i drugim zapadnim zemlja ma na tkz. ''privremeni rad'' u inostranstvo.

213 Podaci o prva tri migraciona talasa već su komplentirani na stranama ove knjige

233

Karakteristike stanovništva Topolovca prema popisu iz 1971. godine bile su sledeće: aktivno stanovništvo činilo je 614 lica, izdržavano 960, a sa ličnim prihodima bilo je 243 lica. U poljoprivredi je bilo zaposleno 433 lica, a u nepoljoprivrednim delatnostima 181 i to: u industriji 43, građevinarstvu 8, saobraćaju 14, trgovini i ugostiteljstvu 13, zanatstvu 13, službi državnih i društvenih delatnosti 26 i van delatnosti 18 i inostranstvu 28 lica. Od ukupnog broja stanovništva iz 1971. godine 710 ili 39% bilo je rođeno u mestu. Stanovnoštvo su činili Srbi 1943 (90,5%) a ostalo Hrvati 4,5 %, Romi i ostali.214

Kretanje broja stanovništva Ravnog Topolovca:Godinapopisa 1948 1953 1961 1971Brojstanovnika 2.454 2.086 2.096 1.817

Prirodni priraštaj stanovništva bio je izrazit u posleratnom periodu ali je sredinom '50-tih godina počeo da opada. Usled migracija i pada nataliteta broj stanovništva sela počeo se kontinuirano smanjivati počev od '70-tih godina prošlog veka. Migracije selo-selo. Poslednja veća migracija ka Banatu iz ekonomskih razloga iz seoskih ka seoskim sredinama odigrala- se posle Drugog svetskog rata u periodu 1954. do 1965. godine, stanovnišvom iz prenaseljenih i pasivnih krajeva Bosne i Hercegovine najpre u špicovima poljoprivrednih radova kao sezonska radna snaga ka zudrugama i poljoprivrednim dobrima, od kojih su se mnogi na zadružnom i poljoprivrednom imanju zapošljavali kao stalni radnici, ostajali i stvarali sebi egzistenciju. Tako su i u poljoprivrednu zadrugu u R.Topolovacu dolazili brojni sezonci a neki našli stalno zaposlenje i ostali da žive u naselju.215 Dolazila su i stručna lica na rad u Školu ili Zadrugu što je imalo više fluktuirajući karakter, ali neki su ipak ostali da žive u

214 Dr Pavle R. Tomić, Opztina Žitište, Novi Sad 1981. str. 122.215. Rajlići, Ševe, Stanići, Ciganović, Marjanović, Jahure, Janjić, Mičete, Peići itd.,

234

naselju.216 Bilo je useljavanja i iseljavanja i iz raznoraznih drugih razloga.tih godina, u vreme kada se odvijao veliki migracioni talas iz Jugoslavije na ''privremeni rad'', u inostranstvo stotina hiljada Iseljavanje stanovništva iz ekonomskih razloga iz Ravnog Topo- lovca odvijale su se uglavnom na relaciji selo inostranstvo i selo-grad a bilo ih je i na relaciji selo-selo. Migracije u druge zemlje počele su u drugoj polovini 60'-tih prošlog veka odlaskom mladih ljudi ''gastarbajtera'' uglavnom ka Saveznoj Republici Nemačkoj i drugim zapadnim zemljama. U migraciji Ravni Topolovac-Inosrtanstvo, uglavnom su odlazili pristigli za rad mladi zdravi nezaposleni ljudi od kojih su najveći broj činile posleratne generacije rođene u R. Topo- lovcu.217: Migracije selo-grad. Tehničko-tehnološke promene u radu, industrijalizacija zemlje i nedostatak kvalifikovanih radnika i stru- čnjaka sa jedne strane kao i viškovi na selu uslovljavali su migracije stanovništva na liniji selo-grad, tako da je radno sposobno stanovništvo pošto bi se osposobilo za rad u raznim zanimanjima, završilo školu, zanate, kurseve isl, nalazilo posao ili se zapošljavalo u gradovima i tu stvaralo dalju egzistenciju ostajući da živi. Ova migracija je bila najmasovnija i predstavlja najveće iseljavanje stanovništva iz R. Topolovca. Najveće odredište bio je Zrenjanin ali i drugi mahom veći graski centri Beogradu, Novi Sadu itd. Odseljavalo se porodično ili i pojedi- načno, mlađi koji su u mestima zaposlenja osnivali porodice i ostajali da žive.

216 Bogdanov Radovan, Vujović Bogdan, Pjevalica Mirko, Jovanović Milun, Ljubotina Ljubomir.217 Napomena: Data imena uzeta su u smislu činjeničkig priloga.U Nemačku na rad tada su odlazili: Čerečina Slavka, Đukić Savo, Grbo Luka, Janjić Anka, Janjić Mladen, Janjić Slobodanka, Kolobranić Stefan, Kozina Rajko, Milinović Zdravko, Milutinović Milan, Pavić Milka, Petrović Stevo, Radu Anci, Radu Branko, Sarić Milena, Šešlija Vlado, Soldo Slobodan, Stajić Ružica, Stanarević Lazo, Tripić Savo, Uzelac Dragan, Vasić Ilija, Vasić Milenko, Veinović Božo, Vučić Stojan, Bundalo Stevan, Zovko Žarko, u Englesku: :Vukasović Vlado, Vukić Ratko, Kukić Draginja; u SAD: Jakšić Milova, Novčić Nevenka; u Australiju: Bogdanović Stojan, Simić Slobodan u Švedsku: Vukosav Drago itd.

235

Z A K LJ U Č C I

Pošto smo izložili genezu i karakteristike procesa na banatskom prostoru u smislu civilizacijskih promena nastalih nakon seoba i kolonizacija, koje su se smenjivale tokom feudalne, kapitalističke i socijalističke epohe kao i država koje su vladale u njegovoj istoriji, prateći istovremeno primer naselja Katarina, prikazali etno-socijalne grupacije (koje su u potpunosti izmenile etnički sastav ovog naselja), kroz njihov istorijski razvoj na prostorima na kojima su živeli, uslove života, karakter stepena njihovog civilizacijskog razvoja i prikazali život doseljenika posle Drugog svetskog rata, na konkretnom primeru srednjebanatskog naselja Ravni Topolovac, hteli bismo da u zaključku istaknemo nekoliko značajnih momenata: 1. Velike seobe i kolonizacije koje su se odvijale na banatskom prostoru bile su podsticane ili organizovane od strane država koje su vladale na ovom prostoru i u interesima tih država. Doprinosile su menjanju etničke strukture i uticale na njegov razvitak. Srbi su u Banati činili apsolutno ili relativno većinsko stanovništvo. a) Dobijene privilegije 1690. godine nakon Velike seobe Srba, dolazak pećkog petrijarha, ojačali su specifičnu poziciju srpskog naroda u Ugarskoj. Srpska crkva je bila zastupnik srpskih interesa i u 18. veku, odlučivala o svim pitanjima. Tada se formira srpsko plemstvo i građanski sloj kome je uspelo da nađe kompromis, prihvati evropske civilizacijske vrednosti i sačuva nacionalni identitet. Srpske najamne čete služile su po tvrđavama širom Austrou-garske i ratovale po svim bojištima prelazeći od seljaka u ratnike. b) Osvajanjem Banata od Turaka 1716. godine Austro- ugarska je organizovala planski i sveobuhvatno velike talasa kolonizacija Nemaca u Banat, radi ojačavanja graničnog po- dručja prema turskoj nemačkim etničkim elementom i ekonomskog osposobljavanja Banata kao sirovinske baze za potrebe

236

Monarhije, dajući području izvesne olakšice. Nemci su sa sobom donosili i tekovine zapadne civilizacije matrijalne i kulturne prirode, drugačiji, savremeniji način obrade zemlje i poslovne manire, te su brže i bolje napredovali. Isušivanjem močvara ali i zahvaljujući konjukturnoj proizvodnji žita i stoke, Banat se relativno brzo razvio u jedno od najbogatijih područja Austro- ugarske. c) Na razvoj i graditeljstvo uticali su politički društveni i ekonomski činioci. Ušorena sela pravilno presečenih ulica nastajala su kao posledica intervencije habzburških vlasti. Paralelno sa uređenjem sela išlo je i uređenje atara i raspodela polja unutar njega. Gradnja naselja bila je zakonski i planski propisana sa odgovarajuće objekte za zjedničke potrebe. d) Srbi iz Banata su sticali raznovrsna znanja po srpskim i austrougarskim školama, licejima i visokim školama, u Beču, Pešti, Aradu itd, koja su bila od izuzetnog značaja i uticaja pri formiranje srpske države, te doprinosili političkom i kulturnom unapređenju srpskog naroda. e) Srbi su sa Nemcima sve do Drugog svetskog rata živeli u korektnim i dobrosusedskim odnosima sa širokododirnim uzajamnim uticajima svakojake razmene. Prvi svetski rat, propast Austrougarske monarhije i pripajanje Banata Jugoslaviji 1918., uslovilo je da su se banatski Nemci našli u novoj državi, ali su se relatino brzo snašli. 2. Velika ekonomska kriza kapitalističke privrede, promene u ekonomskoj poziciji sveskih sila, pojava i brzi razvoj prve zemlje socijalizma na jednoj strani i fašizma u Nemačkoj, njenim izlaskom iz ekonomske krize i snažni razvoj, stvaranjem do tada naviđene vojne mašinerije, Hitlerovi zahtevi za novom podelom sveta, nisu ostali bez posledica na ceo svet posebno nemačku populaciju. a) Sredinom 30-ih godina dolazi do prodora nacistikih ideja među vojvođanske i banatske Nemce preko tzv. obnoviteljskog pokreta. Međutim, od 1939. godine ova nacistika struja uspeva da preuzme kontrolu nad Kulturbundom. Savez se nakon toga pretvara u korporaciju organizovanu u nacionalsocijalistikom

237

duhu koja je obuhvatala celokupnost života nemačke nacionalne manjine. b) Banat je tokom Drugog sveskog rata imao specifičan status nemačkog interesnog područja u okviru okupacione zone Srbije i celokupna nemačka narodonosna grupacija stavljena u službu Trećeg Rajha. d) Kraj Drugog svetskog rata i poraz fašizma uslovio je egzodus i iseljenje miliona Nemaca iz istočne i jugoistočne Evrope, velika etnička pomeranja u ovim evropskim zemljama, istovremeno su obuhvatila i egzodus banatskih Nemaca. 4. Promene posle Drugog svetskog rata zahvatile su političke preobražaje društveno-ekonomske sistema istočnih, jugoisto- čnih zemalja Evrope, kao i Jugoslavije. U ovim promenama Banat je značajno izmenio etnički mozaik u korist srpskog elementa i ušao u fazu socijalističkog preobražaja. Naseljavan je kolonistima iz ratom razorenih i popaljenih krajeva, najvećim delom Bosne i Hercegovine.

* 5. Jedan migracioni korpus kolonista u Banat stigao je iz ratom razorene i uništene Hercegovine u ispražnjeno naselje Katarinu. Istorijske okolnosti Hercegovine značajno su se razli- kovale od banatskih. Hercegovina je neko vreme prestavljala političko teritorijalnu celinu čije su granice pomerane u prošlosti, padom Novog pod Turke nestala je drđava Hercegovina. Kada je zemlja hercega Stjepana došla pod osmanlisku vlast 1482. godine, Turci su u Hercegovinu došli kao osvajači, prestavnici drukčije kulture, načina života i pogleda na svet. Oni su se oslanjali na vlastelu koja je ostala, dajući joj dugo povoljne položaje. a) Međutim, celokupni period turske uprave karakterišu neprekidne borbe hajdučkih i uskočkih četa ustanaka i pobuna srpskog naroda potpomaganog iz Crne Gore za oslobođenje od Turaka. U isturenom području interesa Turske, Mlečana, Dubro- včana, Austrijanaca i drugih sila, njihovih međusobnih ratova, srpska crkva je bila kohezioni element, manastir Tvrdoš igrao je značajan ugled i ulogu u donošenju odluka u otporu turskom okupatoru. Istorijska događanja koji su se odigravala imala su

238

uticaje na taktiku i pojačanje borbi i žestinu otpora turskom okupatoru, ( takvi su npr. bili: Kandijski rat (1645-1669.), More- jski rat 1684-1899. Ratovi Rusije i Turaka 1710, obnavljanje saveza Austrije i Mlečana 1716. Novi Tursko-ruski rat 1735., Napoleonov pohod na Veneciju 1797., ukidanje Dubrovačke Republike poslanicom maršala Marmona itd.). U svim ovim događajima Turci su morali da organizuju značajnije snage, a okršaji sa hercgovačkim i ustanicima crnogorskih brda činili su im nepremostive prepreke bez prekida. Mada su Turci pokušali reformama da olakšaju položaj stanovništva i pored intervencija carske vojske ove reforme nisu sprovedene zbog samovolje sandžak-begova i njihovih interesa u dominaciji i vladavini, što je nesnosivo delovalo na stanovništvo i osnažavalo njegov otpor. c) Značajniji sveobuhvatniji ustanak izbio ja 1852. godine pod vođstvom Luke Vukalovića. Pošto se primirje i dogovor oko ovog ustanka nisu poštovali, a nameti povećali, 1875. godine izbio je Nevesinjski ustanak čiji je početak, silina i žestina iznenađivala sve, zahvatio je celu Hercegovinu i Bosnu, odjeknuo širom Turske, Rusije, Austrougarske i Evrope. Velike mase stanovništva sklanjale su su u Crnu Goru i Dalmaciju. Žestoke i krvave borbe vođene su neprekidno. Ni pregovori i posredstvom Austrougatske nije urodilo plodom. d) Na Berlinskom kongresu 13.juna 1878. godine rešeno je uz saglasnost velikih sila, da pokrajine Bosnu i Hercegovinu zaposedne i upravlja Austro-Ugarska. To je uslovljavalo masovno iseljavanja tursog i muslimanskog stanovništva u Tursku. Nezadovoljni ovakvim raspletom događaja 10. januara 1882. godine izbio je Bokeljsko-hercegovački ustanak. e) Dugotrajna turska uprava ostavila je za sobom uticaje islamske kulture koji je snažnije izražena u varošima gde je bila turska uprava, duhovna i verska vlast. f) Dolaskom Austrougrske počeo je prodor zapadne civilizacije, ali i otpor posebno uvođenju vojnih zakona o regrutaciji, tada veliki broj mladih ljudi odlazi u pečalbu u Ameriku. Libera- lizacija je omogućavala da Mostar postane centar buđenja nac- onalne svesti Srba.

239

6. Jedini način da se opstane u ceom ovom perodu zahtevao je porodičnu organizaciju sposobnu da proizvede gotovo sve potrebštine za život. Izlaz je nađen u porodičnom zadrugarstvu i običajima uzajamne pomoći, koji se sistem stabilizovao između dva svetska rata kao tipičan način života na selu.

* 7.a) Ratom razoreni domovi i uništena imovina tokom Drugog svetskog rata opredeljivalo je stanovništvo iz hercegovačkih krajeva da potraži novi zavičaj u Banatu. Dolaskom u Banat na- išli su na drugačije uslove životne, klimu, georafski oblik terena, način rada, sredinu, običaje domorodnog stanovništva. Kolo- nizaciju je pratila agrarna reforma i promene društveno-ekonomskog sistema. U naselju Katarina počelo se organizacijom novog, drugačijeg načina života, nego onog u starom kraju, moglo bi se reći ispočetka, od uspostavljanja vlasti, privikavanju novoj snažnoj državnoj centralizaciji koja je zadirala u sve pore života, a na koloniste se računalo i kao snažan element ojača- vanja socijalističkog sektora društva. b) Osnovna snaga političkog sistema i nosilac društvene moći bila je Partija koja je delovala preko masovnih političkih organizacija, a članovi Partije zauzimali sve ključne funkcije u privredi i političkim oganizacijama. Sistem vlasti pristupio je šablo- nskom kopiranju sovjeskog modela državnog socijalizma. Država je obnavljana i izgrađivana radom omladine uz ogromna odricanja naroda. Doseljenike su pratile razne nedaće. Politička dezojentacija pod nazivom Informbiro značajno se odražavala se na politički i privredni razvoj. Industrijalizaciji, iskorenjavanju nepismenosti, obrazovanju, izgradnji puteva, saobraćaju, ele- ktroprivredi, zdravstvenoj zaštiti, a u vreme Informbiroa i vojnoj industriji država je davala prioritet. c) Zadrugarstvo je na selu forsirano kao najnapredniji oblik privrednog razvoja sela. Od 1954. zadrugarstvo i razvoj široko- uspostvljenih kooperativnih odnosa sa privatnim sektorom postavljalo se kao centralno pitanja u daljem razvoja sela. d) Promene su značajno zahvatile i odvijale se u okviru seoskog načina društvenog života, razvoja privređivanja, radova u poljoprivredi, stanovanju, komuniciranju obrazovanju, kulturi i

240

ostalim oblicima života. Razbijali su se nasleđeni i usvojeni kulturni obrasci kolektivnog mišljenja, verovanja, menjali spoljni odnosi seoskog društva, segmenti i način život, pod snažnim uticajem globalnih društveno-istorijskih zbivanja, ideologije, industrijalizacije i urbanizaciju, uticaja grada i drugih elementa nove sredine i stvarale osnovne konture oblikovanja socijalne sredine naselja i novog zavičaja. Razvoj i intenzivne promene u poljoprivredi bile su posledica uvođenja tehničkih dostignuća. e) Izuzetnim naporima i odricanjem stanovništva bitno se me- njala osnovna struktura i obeležja zemlje. I pored mnogobrojnih teškoća sa kojima se zemlja borila izvlačeći se iz predratne zaostalosti i siromaštva, ona je dobijala ubrzane karakteristike industrijsko-agrarne zemlje sa četiri puta većim nacionalnim dohotkom i oko sedam puta većom industrijskom proizvodnjom od predratne, Takva su kretanja uslovila kvalitetne promene u životnom standardu. Te promene imale su pozitivan odraz i na materijalni razvoj naselja Ravni Topolovac. f) Početkom 60'-setih privredna situacija se počela pogorša- vati. U praksi materijalne promene i društvene investicije nisu bile normalno usklađivane, tome su doprinosile i deformacije cena, poveđana potrošnja, pa se pristupilo privrednim reformama, u okviru raspodele dohotka, uključivanju u svetsku privredu, liberalizacijiom i otvaranju prema svetu. Veliki otpor davali su konzervativne centralističke snage, što nije moglo proći bez posledica naročito po omladinu. Otvaranje granica i odlazak stotina hiljada mladih ljudi na rad u inostranstvo pokrenulo je nove migracije. Agrarna reforma i kolonizacija odrazila se na život velikog broja ljudi, promene koje je izazvala imale su široke društvene posledice i višestruke pravce razvoja. u uzajamnoj povezanosti procesa, pojava i događaja koji su sledili te promene.

241

L I T E R A T U R A

Bogetic, D. Odnosi Jugoslavije sa Zapadom i Tršcansko pitanje 1948-1954, Istorija 20. veka, g. XII, br. 1-2, 1994.

Bognara A., Migracije stanovništva Evrope nakon Drugog svetskog rata, NT, br. 9-10

Bilandžić Dušan, Borba za samoupravni socijalizam u Jugo- slaviji 1945-1969, Zagreb 1966.

Bukurov dr.Branisla, Naselja u severnom i srednjem Banatu, zbornik radova PMF Novi Sad sv.1, Novi Sad 1971.

Cyichon E., Wer verhalf Hitler zur Macht, Pahl Rugenstein Ve- rlag; Köln, 1972.

Czichon E., Der Primat der Industrie im Kartell der nationalsozialistischen Macht, Das Argument 47, 1968.

Čehak dr Kalman, Političke borbe u Bačkoj i Banatu u vreme vladavine koalicije 1906-1909, Novi Sad, 1987.

Čelebija Evlija,: Putopisi, Odlomci o jugoslovenskim zemljama, ''Veselin Masleša'', Sarajevo, 1973.

242

Ćorović Vladimir, Mostar i njegova srpsko-pravoslavna opština, Beograd 1933.

Ćurić Hajrudin, Ali-paša Rizvanbegović-Stočević hercegovački vezir, Čupićeva zadužbina, knjiga 46. Beograd, 1937.

Danilo Kecič, Revolucionarni radnički pokret u Vojvodin 1917- 1921., Novi Sad 1972.

Dedjer Vladimir, Josip Broz Tito - Prilozi za biografiju, Kultura, Beograd, 1953.

Demografska kretanja i projekcije u Jugoslaviji, Institut dru- štvenih nauka, Beograd, 1964.

Dešić dr Vukan,Organizacija istraživanja i razvoja, Savrmena administracija, Beograd,

Đilas Milovan, Drugovanje s Titim, Beograd, 1990.Đurđev B, Demografska situacija u Vojvodini poslednje dece-

nije 20. i početkom 21 veka, Zbornik Matice srpske za dru- štvene nauke, Novi Sad, 2004.

Ekmedžić Milorad, Ustanak u Bosni 1875-1878.,''Veselin Ma- sleša'', Sarajevo, 1966.

Enciklopedija Novog Sada, sveska 9, Novi Sad, 1997.Fenyes E., Magyarorszag statiztikaja, II 1843. Filipović Milenko, Popovo u Hercegovini, Antropogeografski pri-

kaz, Naučno društvo B i H, djelo, knj. XV, Sarajevo, 1959.Franasković Petar, Lazo Kurilić, Srpski etnografski zbornik,

Kraljevska akademija, Beograd 1909. Gaćeša L. Nikola, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji

1945-1958., Matica Srpska, Beograd, 1984.Gaćeša Nikola, Agrarna reforma i kolonizacija u Banatu od

1919-1941, Institut za isroriju Vojvodine, Matica Srpska, Novi Sad, 1972.

Hegediš dr Antal, Agrarni odnosi u Torontalnoj županiji u Bana- tu 1779-1884., Matica Srpska, Novi Sad 1987.

Istorija naroda Jugoslavija I, Školska knjiga, Zagreb, 1959. Istorija naroda Jugoslavije, kniga II, ''Prosveta'' Beograd, 1960.Jeremić J., Obrada ekspropriasanog zemljišta, ''Slobodna Vo-

jvodina'', od 14.03. 1946.Kalmet Ž. , Feudalno društvo,Veselin Masleša, Sarajevo,1964.

243

Kapidžiđ Hamdija, Hercegovački ustanak 1882. godine IP ''Veselin Masleša'', Sarajevo, 1958.

Kljakić S., Kakvi su bili logori za foksdojčere u Rusiji, ''Politika'' 21.06.1994.

Korać J Vojislav, Trebinje, Istorijski pregled, II, period od dolaska Turaka do 1878., drugi dio, Trebinje, 1971.

Korać J. Vojislav, Trebinje, Istorijski pregled I, Period do dolaska Turaka, Trebinje, 1966.

Kuljić Todor, Fašizam, Nolit, Beograd, 1978.Kuljić Todor, Tito -sociološka studija-, Gradska narodna blio-

teka ''Žarko Zrenjanin'', Zrenjanin, 2005.Lebl Arpad, Građanske partije u Vojvodini 1887-1918,.Novi

Sad, 1979.Marković R., Inđija -monografija- ,1925.Marković dr Mirko, Pravni položaj i karakter srpske crkve pod

turskom vlašću (1459-1766.) Zavod za izdavanje udžbe- nika SRS, Beogra, 1965.

Marsenić, dr Dragutin, Razvoj i problemi privrednog sistema Jugoslavije, Naučna knjiga, Beograd, 1976.

Mihailovića S. i Spasojevića G., ''Tito na radnim akcijama'', ICSSO, Beograd

Mihić dr Ljubo, Ljubinje sa okolinom, Ljubinje 1975.Mihić Ljubo, Turistički motivi i objekti Stoca i okoline, izdavač

Skupština opštine Stolac, ''Dom štampe'', Zenica 1973.Mirnić J., Nemci u Bačkoj u Drugom svetskom ratu, Novi

Sad, 1974.Momčilović Đ., Banat u Narodno-oslobodilačkom ratu, Vojnoi-

zdavački zavod, Beograd, 1977.Openhajmer Franc, Država (Franz Oppenheimer), The State,

Vanguard Press, 1926.Obradović, Marija, «Narodna demokratija» u Jugoslaviji 1945-

1952., Beograd, INIS. 1995.Obradović, M., Komunisticka modernizacija u Jugoslaviji, Toko-

vi istorije 1-2. , 1994.Pašić Ševko, Kako i kada je Hercegovina dobila ime, BiH -

iseljenički almanah za 1973, NIP ''Oslobođenje'', Sarajevo

244

Polić Vladimira, Obrazovanje i ekonomski razvoj, Školska knjiga Zagreb, 1974.

Popov Jelena, Narodni front u Vojvodini 1944-1953. FFNS, Novi Sad, 1986.

Popović J. Dušan, Srbi u Vojvodini, Matica Srpska,''Budućnost'', Novi Sad, 1963.

Radoičić S. Mirko, Hercegovina i Crna Gora 1875-1878, Nevesi- nje, 1966.

Radovanović Boriša, Ravni Topolovac, SANU, Beograd, 1991.Radovanović Ratko, Katarina ili priča o nastanku Ravnog Topo-

lovca, NB ''Branko Radičević'', Žitište, 2008.Rasimus Hans, Kathreinfeld (1794-1944.), München, 1982.Rihta Radovan i saradnici, Civilizacija na raskršću, Komunist,

Beograd, 1972.Schumpeter Jozeph, Capitalism, Socialsm, and Democracz,

New York, Harper and Bros., 1942.Sepp Janko, Reden und Autsatze, Grossbetschkerek, 1944.Slipičević Fuad, Istorija naroda FNRJ, ''Veselin Masleša'',

Sarajevo, 1959.Spomenica oslobođenja Vojvodine, Novi Sad, 1929.Stanojlović St., Istorija srpskog naroda, Beograd, 1910.Stijepović Nikola, Hercegovačko-bokeljski ustanak 1882, ''Vo-

jno delo, Beograd, 1963.Stojančević Vladimir, Južnoslovenski narodi u osmanliskom

carstvu od jedrenskog mira 1829. do pariskog kongresa 1856. godine, Beograd, 1971.

Stipetić V., Agrarna reforma i kolonizacija u FNRJ, 1945-1945. Sto najznamenitijih Srba, Beograd-Novi Sad, 1993.Šijački mr Ljubica, Privreda Banata između dva svetska rata,

Novi Sad, 1987.Šuljmanac dr. Nedeljko, Razvoj zadruga i koperacije i socijali-

stička transformacija sela, Matica srpska, Novi Sad, 1975. Till Jozef, Ortsplan von Katreinfeld im Banat rekonstruiert

stand 1940-1944.Tomić R.. dr Pavle, Opština Žitište - geografska monografija,

Novi Sad, 1981.

245

Tunguz-PerovićDanilo, Ustanak hercegovačko-bokeljski, 1882., Sarajevo 1924.

Viserijonovič Josip, Pitanje lenjinizma, Izveštaj 17 Kongresu Partije.

Wedel Erwin, Josepf Schütz, Bulletin: Der Deutschen Slavistik, Organ des Verbandes der Hochschulllehrer fur Slavistik, Nr. 7, Göttingen, 2001.

Wie das schwabische Dorf entstand, Temeswar, 1973.Wuetsch J., Jugoslawien und Dritte Reich, Stuttgard, 1969.Zrenjanin-monografija, Skupštna Zrenjanin, 1966.

SUMMARY

This book entitled ''A crossway of civilization the Banat village''. The book have introduction and three chapter and used literature. The introduction is devoted to the civilization changes in mutual link of the people with different background which is real example in the Central Banat. The first part of the book entitled ''Banat area and civilization changes''.deals with causes and consequenges of civilization changes, taking place after colonization of Serbs, beginning in 14th century, and Germans through 18th century, with particular emphases on on Germans ethnosocial growing in Banat, till World War Two, while through and after the war German population had undergone to the major departure. Second part of this book entitled ''The native place of colonized people from Herzegovina'' deals with historical circumstances which have impact the developement in area of Herzegovina from the known beginning till the World War Two, in order to define the grade curtural-civilized level. The third part of this book entitlefd ''Imigrants(kolonisti) life in the Banat condition'' deals with colonization of the Hercegovina peoiple to Banat. Particular attention is pazed to colonization process and agricultural reform after the World War Two and colonists life in the unstable socio-economic and political circumstance. As an example

246

village Katarina-Ravni Topolovac is chosen. Further for the book contains Conclusion and Literature used.

ZUSAMMENFASSUNG

Dieses Buch trägt den Titel:’’Eine Kreuzung der Civilisationen im Banat.’’ Ider Inhalt dieses Buches sind die folgenden Teile: Einleitung, drei Abschnitte, den Abcshluss und Bibliographie. Das Buch bietet theoretische Forcshung mit einem Beispiel eines Dorfs in Zentral Banat. Der erste Abcshnitt des Buches trägt den Titel: ’’Die Änderungen Zivilisation im Banat. Dieser Abcshnitt des Buches becshreibt die Uhsachen, Auswirkungen und Veränderungen im Leben der Menschen, die Banater aufgetreten. Dies waren die Serben in14.Jahrhundert und die Deutschen wärend des 18. Jahrhundert. Der Abcshnitt becshreibt die gege- nseitigen Einflüsse der ethnicshen und sozialen Gruppen von Serbeb und Deutschen und die Entwicklung einer Kultur im Banat. Als Raum der Ereignisse ist Mitte Banat genommen. Änderungen im Banat waren Exodus der Deutcshen aus Jugoslawien. Nach Weltkrieg siedelten sich die Menschen aus Hercegowien. Vorkriegs-Dorf Kathreinfeld wohnen Menschen aus Hercegowina. Zweitte Abschnit ’’ In der Region Hercegowina’’ beschreibt die historicshe Entwicklung in der Hercegowina seit der Gründung des Staates bis zum Zweiten Weltkrieg. Entchalten sind die Einflüsse der osmanischen und österreichicsh-ungarischen Kultur in dieser Region. Der Autor beschreibt die Entwiecklung und das kulturelle Leben der Menschen in den Dörfern in der Hercegowina. Der dritte Abcshnitt des Buches trägt den Titel: Die Siedler aus Hercegowina im Banat’’. Er beschreibt das Leben der Menschen im Dorf Ravni Topolovac nach dem Krieg. Dann traten sie politische und wirtschaftliche Veränderungen in der Gesellschaft. Das Dorf hat Genossenschaften in der Landwirtschaft entwickelt. Was sind die Veränderungen in dem Land zum Zeitpunkt des Socialialismus ist im Detail auf das Beispiel Ravni Topolovac gezeigt. Betref den Zeitraum seit 1945. Jahr bis Mitte der siebziger Jahre. Schließlich gibt es Schlussfolgerungen und Bibliographie.

РЕЗЮМЕ

Это coчинение нaзывается '' Один бантский перекpёсток цивилизаций''. Книгу сочинaют: вводное слово, три части, вывод,

литература которую использовал автор.

247

В вводном слове автор говорит что цивилизаторские пе- ремено в своей взаимосвязы и это показывает и на ко- нкретном примре из Среднегo Баната. Пeрвая чась сочинения называeтся ''Банатский прocтор и цивилизацискиe перемены'' и относитcя к причинам и последствиям чивилизациских перемен вступающих после колонизации сербов с начала 14-ого столетия и немцев в течении 18-ого слолетия со специальным описанием не- мецкой этно-социаьной группы от её колонизации в Банат до её страдания в течении и после второй мировйвойнны. Bторая часть сочинения називывается ''Родной край ко- лонистов из Герцеговины.'' В ней автор описывает исто- рические моменты которые влияли на развитие простора Герцеговины отеё основания до Второй мировой войны и которые определили степень её культурно-цивилзациско- го уровя. Третья часть сочинения называтcя ''Новосёлы в условях жизни в Банате '' и опиcывает колонизацию герцеговаца в Банат. Ocoбое внимание посвещено колонизации и агра- рной реформе после Второй мировой войны в переме- нным общественно-экономическим и политическим условиях на примере села Рави Тополовац с осени 1945-ого года до конца семидисятых лет 20-ого столетия. На конце книга содержит заключение и литературу конорую автор использовал и которую цитировал.

P R I L O Z I

I. Najstariji banatski hercegovac -jedno sećanje-

Mirko Obradović najstariji

hercegovac Banata, danas 2011. godine, i jedan od najstarijih stanovnika Banata, sve- dok bez malo celog jednog veka unazad, živa enciklopedija istoriskih sećanja i događaja

248

kroz koje ga je život vodio iz rodnih Sedlara u Popovu polju /Opština Trebinje, preko koloni- acije u Ravni Topolovac, a zatim preselenja u Zrenjaninu gde danas živi, rođen je 29. juna davne 1914. godine. Osnovnu školu je završio u Jasenica Lugu, tri razreda, 13 km od rodnog mesta, te je do škole morao putovati vozom i ići Mirko Obradović (97) peške, a četvrti razred u Raptima. Služio je vojsku za vreme Kraljevine Jugoslavije u Trideset- trećem pešadiskom puku u Banja Luci. Kad se oženio u doma- ćinstvu je živelo trinaest članova. Radio je pre Drugog svetskog rata na građevinama kao građevinski radnik u Dubrovniku i kod preduzimača Nikole Crnogorca iz Tulja na gradnji puteva u Popovu polju. Banatsku ravnicu upoznao je '32. i '34. godine prošlog veka, gde je odlazio kod stričeva Ćetka218 i Danila kolonizovanih posle Prvog svetskog rata u Vojvoda Stepu. Godine 1941. zaposlio se kao železnički radnik na pruzi Mostar-Dubrovnik. Spaljeni domovi, uništena imovina tokom Drugog svetskog rata opredeljivalo je stanovništvo Bosne i Hercegovine koje se našlo u teškim životnim uslovima bez domova i uništene imovine, da se kolonizuje posle Drugog svetskog rata u Banatu i potraži novi zavičaj. Iz života ovog dugovečnog gorštaka, izdvojili smo sećanje u nešto skraćenom obliku o spaljivanju rodnog ognjišta i internaciju sela Sedlari i Rapti. Događaji su vezani za železničku prugu Mostar-Dubrovnik219. Jedno sećanja: ''To je počelo u jesen 1943. godine, tačnije 14. oktobra, kao simpatizere NOP-a i železničke radnike mene i Svetozara Vukojevića mobilisao je komandant Popovskog partizanskog odreda Sava Obradović za akciju rušenja železničke pruge između sela Diklića i Jasenice, međutim kada je uspostavljena veza u ''Popovoj kućerici'' sa Mićom Đurišićem iz Rapti, zaključeno je da te noći nema uslova za izvođenje 218 Ćetko se vratio iz pečalbe u Americi da bi kao dobrovoljc Srpske vojske učestvovao u Prvom svetskom ratu. Bio je nosilac ordena Albanske spomenice. Odlikovanja za zasluge u Prvom svetskom ratu morao je tokom Drugog svetskog rata zakopavti u zemlju iz već opisanih razloga u ovoj knjizi.

219 Pruga Mostar-Dubrovnik bila je od izuzetnog značaja za redovno snabdevanje neprijateljskih jedinica tokom Drugog svetskog rata na širokom rejonu.

249

akcije. Zadržali su nam železnički alat, a nas dvojicu vratili nazad. Sledeće noći 15.10.1943. godine na mestu Petrov do između sela Poljice i Diklići odreded je izvršio akciju, voz iz pravca Dubrovnika iskočio je iz šina, lokomotiva je udarila u stenu pri čemu je poginuo mašinovođa, odred je napao vagon u kome je bilo obezbeđenje i pri tome je poginulo osam nemačkih vojnika. Sutradan su angažovani svi železnički radnici od sela Ravnog do Huma da se izvrši popravka pruge i podigne lokomotiva. 18.10. 1943. kod našeg železničkog skladišta u selu Grmljani ujutru sreli smo Gorogaške četnike, vozom iz Zavale u kome su bili Zavalski četnici prebacili smo se do mesta Lunktaši, odatle do ruševine bilo je 400 metara. Tu smo videli Šumske220

četnike sa četom Nemaca221. Oni su ušli u voz kojim smo mi došli. Predosećali smo da će se nešto desiti. U to smo se uverili kada smo videli da su vozom dovezli pohvatani narod iz Sedlara prebacili ih u drugi voz sa druge strane ruševine. Moj otac, majka, žena i dva sina su prošla dvadesetak metara pored mene ali im se nisam smeo javiti zbog nemačkih vojnika. Tog dana u skladu sa unapred skrojenim planom, opkolili su selo, oni koji nisu mogli pobeći ili se na neki način sakriti pokupljeni su i dovedeni ispod pruge na Vukojevića gumno. Prilikom paljenja sela Sedlara izgoreo je u kući Branko Kosović, a u kući Laze Pedala ubijeno je petero čeljadi. Sava Pedalo se sakrio u kašun sa žitom. Sreća je bila da nije planula kuća te je ostao živ. Posle paljenja Sedlara Nemci i četnici su se prebacili i isto učinili sa selom Rapti. Iz oba sela svu stoku koju su pronašli oterali su sa čobanima do sela Huma. Iz gomile naroda, a pre prebacivanja u drugi voz sa druge strane ruševine, odabrali su viđenije ljude izdvojili i obesili o telegrafske štangle ( bandere) pored pruge. Tada su iz Sedlara obesili: Milana Vukojevića, moga kuma, Vladu Pramenka i još šest ljudi iz Rapti. Po završetku vešanja Nemci i četnici su ušli u voz i voz je krenuo. Nas četiri železnička radnika ja, Vladan Obradović, Živko Vukojević i Lazo Glušac iz Sedlara ušli smo u ovaj voz, da bismo 220 Trebinjska šuma221 Posle kapitulacije Italije 15.8.1943. godine, na terenu Popova polja, (talijanske okpacione zone) upućene su nemačke jedinice divizije ''Princ Eugen''.

250

ustanovili gde je narod predhodnim vozom oteran. Kada smo stigli do Huma saznali smo da je narod oteran u Trebinje. Ne znajući šta da radimo otišli smo u kafanu Dušana Stanića. Ovaj čovek nas je primio na prenoćište. Sutradan smo otišli u Dubrovnik kod šefa sekcije, i raspitamo se dali može išta da nam pomogne i spase familije. Šef sekcije Oto Derner nas je sa- slušao, nije mogao ili nije hteo ništa da učini. Istog dana 19.10., smo se vratili lokalnim vozom i tad smo videli koliko je sve porušeno i popaljeno. U selu je bilo svega desetak ljudi koji su uspeli da se nekako sklone. Iz Trebinja sutradan narod je prebačen u Dubrovnik, na Lapad gde su bile talijanske barake (danas stadion GOŠK-a). Saznavši gde se narod nalazi, od preostalog brašna u selu organizovali smo da se ispeku hlebovi. Nas četiri željeznička radnika to smo odneli u nedelju 24.10. i predali za logoraše u Dubrovniku. Moji saputnici su se vratili istog dana, a ja sam prenoćio u kući Vule Gluhajića koga sam od ranije dobro poznavao. Sledećeg dana 25.10. stigao sam tranvajom dva-tri minuta pre polaska voza. U isti vagon ušao je i telegrafista sa željezničke stanice Dubrovnik, Mirko Pamučina iz Trebinja. To je bila sretna okolnost. On mi je rekao da mi se familija nalazi pred stanicom i da ide kući. Čudom sam se čudio dali je to moguće? Izišao sam u stanici Uskoplje iz voza, koji je duže stajao čekajući voz iz Zelenike i zamolio Vasu Puticu telegrafistu, koga sam dobro poznavao, da pita otpravnika vozova Tereka u Dubrovniku gde se kartiraju vagoni kojim treba da voze narod. Terek je odgovorio da se vagoni kartiraju za Sarajevo, a gde treba dalje da idu ne zna. Uskoro je stigao voz iz Zelenike. Sa ovim vozom stigao sam do Huma, izišao i zamolio telegrafistu da uspostavi vezu sa Poljicem. Na dužnosti u Poljicu bio je skretničar Živko Vučić. Obavestio sam ga o svemu. Živko je znao red vožnje. Zamoli sam ga da organizuje akciju u Poljicu u donošenju pomoći narodu (u hrani, odeći, obući i sl.) u transportu. Voz kojim sam ja došao je otišao. Vojnim vozom koji je stigao iz pravca Poljica vratio sam se u Uskoplje gde sam računao da će doći do ukrštanja sa vozom kojim se transportuje narod i moja porodica. Ovde sam čekajući voz u kafani Tode Elekovića dobio

251

samo jedno parče hleba da doturim porodici. U Uskoplju sam saznao da će ukrštanje biti u Šumetku. Transportni voz iz Dubrovnika zbog uzbrdice vukle su dve lokomotive napred, iza kojih su bila službena kola, a potom četiri otvorena vagona sa narodom i treća lokomotiva pozadi. Od Uskolja voz vuče samo jedna lokomotiva. Pratioci voza su bili nemački ''feldžandarmi'', jedan na jednoj, drugi na drugoj kočnici naoružani puško- mitraljezima. Kad je voz stao pošao sam prema vagonu u kome sam opazio svoju porodicu da joj doturim ono parče hleba. Nemac je na mene uperio puškomitraljez, ali kad mu je mašinovođa koji je znao nemački objasnio da se u vozu nalazi i moja porodica, dozvolio je da im doturim ono parče hleba. Voz je ubrzo krenuo prema Humu. Kako sam nosio železničku kapu na mene niko nije obraćao pažnju. Na Humu, gde se voz duže zardžava, oko pola sata i menja osoblje iskupilo se prilično naroda i nije bilo problema da se pristupi vagonima sa inte- rnicima i dotura pomoć. Sa mašinovođom sam se dogovorio s obzirom pošto nije u planu da se voz zaustavlja u Poljicu, da stane ako mu Živko Vučić222 da signal. Prolazeći pored Petrovog dola (između Diklića i Poljica) još su viseli obešeni ljudi od pre nedelju dana. Približavajući se stanici Poljice videlo se da je iskupljeno dosta naroda, žena i devojaka. Na skretnici voz je usporio, video sam Živka kako je nogom stao na šinu i spušta zastavicu prema dole što je bio znak da se voz zaustavi. Čim je voz stao usporavata iskočio sam i dotrčao do vagona gde je bila moja porodica. Izbacili su mi decu, stavio sam jednog sina pod jednu mišku, drugog pod drugu i sa njima ustrčao uz stanične stepenice. Na vrhu stepenica jedno dete je prihvatila Jovana Stanković, a dugo moja tetka Stana Ivanišević i sa njim se sklonila u podrum železničke stanice. Narod je navalio iskakati iz voza i bežao na sve strane. Talijanski fašisti223 otvorili su vatru na odbegle. Poginuli su iz Sedlara: Dušan Kovačina,

222 Prema knjizi Zbornik sećanja broj II knjiga 1 str .805-813. Vučić je uspeo da dobije- odobrenje od talijanskih oficira da se može zaustaviti voz da bi se doturila narodu hrana i odeća.223 Talijanka posada u Poljicu se posle kapitulacije Italije 15.9.1943. godine stavila pod nemačku komandu

252

Lazar Pramenko, Tomo Vukojević, Galička žena Milana Medara, ispod nje je ostala živa njena ćerkica Ljuba i Sava Bokun iz Raptiju. Počela je potera za odbeglim. Mnogi su se spasili na taj način što su se umešali među narod na stanici ili bežali po kućama, a za njih su Poljičani govorili da nisu iz voza nego iz Poljica, neki su se spasli bežanjem. Oni koji nisu uspeli da pobegnu priku- pljeni su u železničko skladište i ponovo vraćeni u transport224. Moji roditelji otac Jovan, majka Milica i supruga Stana pošto su mi doturili decu nekako su iskočili iz voza i srećno se spasili. Prvu noć smo prenoćili kod Jove Ljepave, a sutradan otišli u izgorelu kuću u Sedlare.'' Mirko Obradović se kolonizovao sa porodcom posle Drugog svetskog rata u Ravni Topolovac. Radio je kraće vreme kao kočijaš u Zemljoradničkoj zadruzi. Međutim kada je počela da radi državna prodavnica, bio najpre pomoćnik poslovođe, a kasnije, dugogodišnji poslovođa prodavnice prehrambene i ostale robe društvenog preduzeća ''Velež''- Žitište u Ravnom Topolovcu. Sa ovog radnom mesta otišao je u penziju. Posle trideset dve godine života u Hercegovini, trideset i dve godine življenja u Ravnom Topolovcu preselio se sa porodicom u Zrenjanin, gde živi već trideset i tri godine. Svake godine na Ilin Dan posećuje rodno mesto Sedlare u Hercegovini. Izdvojili smo jedno sećanje o događajima koji su značajno, ako ne i presudno uticati u opredeljivanju za kolonizaciju u Banat.

* Kratka beleška o piscu: Ratko I. Radovanović je rođen u Ravnom Topolovcu 1947. godine. Završio je matematiku na Višoj Pedagoškoj školi u Subotici, Fakultet Organizacionih Nauka i magistarske studije na istom fakultetu u Beogrdu. Radio je u školama u Ljubinju i Zavidoviću, kao i Centru za planiranje, obrazovanje i razvoj

224 Pobeglo je oko 120 ljudi. U transportu je ostalo 80-desetak koji su dalje transportovani za Sisak gde su mnogi dočekali kraj rata. Bilo je raznih sudbina ovih ljudi. Najviše od onih koji su ostali živi vratilo se na Badnj Dan 1944. Godine kući.

253

kadrova ''Prva iskra'' Barič/Beograd. Objavio je veći broj stručnih radova iz oblasti organizacione, obrazovne i kadrovske delatnosti u pivredi i knjigu ''Katarina''

S A D R Ž A J

UVOD.................................................................. ............ ......3Prvi deo: BANATSKI PROSTOR I CIVILIZACISKEPROMENE............................................................. ........ ...........7A. Uzročnici civilizacijskih promena....... ..................................7 B. Banatske feudalne seobe i kolonizacije.................. ...........12 a. Seobe Srba...................................................... ...... .. ....13 b. Kolonizacija Nemca i njihovi opisi od strane savremenika....................... ................... ..18 c. Kratak pregled nastanka i razvoja banatskog naselja Katarine......... .......................................... .. .25 C. Neke tipičnosti banatskog prostora........ .......................... ..28 a. Narodno graditeljstvo....................... ..... .................. .. .28 b. Banatski kulturni i intelektualni prostor.... ................ ....31 D. Srednji Banat u Prvom svetskom ratu............... .................37 a. Ratne prilike............................................................. .....37 b. Oslobođenje Bečkereka 1918. godine....,............... .......40 c. Pitanje Banatske republike.........................,..... .............43 E. Uzročnici iseljavanja Nemaca nastali nakon

Prvog svetskog rata,............................................................45

254

a. Posleratni odnosi i ekonomska kriza........... ................ .45

b. Fašizam................................ ..................... ............... ...46 c. Socijalizam u SSSR-u.................. ..... ...... .....................50

F. Nemci u Jugoslaviji i njihova nacifikacija u Banatu.................................. ......... .. .....53 a. Prodor nacizma među jugoslovenske Švabe.... ....... ..53 b. Banatske prilike....................................................... ....55G. Slom fašizma i egzodus Nemaca iz Jugoslaviji............. .....58 a. Slom fašizma i promena političkih. i društvenih odnosa................................................ ......58 b. Iseljavanje folksdojčera iz Jugoslavije.................. .......61 c. Slučaj Katarina......................................................... ....62 d. Vojvođanske i banatske migracije posle Drugog svetskog rata..................................................65drugi deo: ZAVIČAJNI PROSTOR HERCEGOVAČKIH KOLONSTA.............................................. ............................. 69A. Hercegovina - zemlja hercega Stjepana............................. 69 a. Nastanak, razvoj i pad pod Turke...,.............................69 b. Stanovništvo i njegovo zanimanje................................73 B. Hercegovina pod Osmanliskom vlašću....................... .....75 a. Državno uređenje Osmanliske države.........................75 b. Vremena Turske uprave

u Hercegovini (1482-1850.)..........................................78 c. Ustanak Luke Vukalovića.......................................... ..95 d. ''Nevesinjska puška''.....................................................98 C. Austro-Ugarska okupacija 1878-1918. .............................110 a. Zbivanja pod Austro-Ugarskom upravom..................110 b. Bokeljsko-hercegovački ustanak 1882. godine. .......113D. Karakteristike razvoja Hercegovine pod uticajem Turske i Austro-Ugarske uprave........................116 a. Neki karakteristični uticaji islamske civilizacije i kulture................................. .... ..... ..........116 b. Iz vremena Austro-Ugarskog i daljeg razvoja,.. ........119

255

c. Migracije ka Americi..................................................124 E. Hercegovačko selo između dva svetska rata............. . .....127 a. Porodično zadrugarstvo................................. . .. .....127 . b. Selo, kraški hercegovački tip i život u njemu..... ....129

treći deo: KOLONISTI U BANATSKIM USLOVIMA ŽIVOTA....................................................................... . .....137A. Kolonizacija Banata posle Prvog svetskog rata................ 137 a) Agrarna reforma posle Prvog svetskog rata............,.137 b) Ptimer iz kolonizacije Vojvode Stepe........................142 B. Kolonizacija Banata posle Drugog svetskog rata.... . .146

a. Etape političkog i privrednog razvoja

Jugoslavije.................................................................146

b. Agrarna reforma i kolonizacija...................................151

C. Primer kolonizacije Ravnog Topolovca............................153

a. Uspostavljanje vlasti, aktivnost i transformacije.........156 b. Privikavanje doseljenika novom načinu života.................................................160 c. Državni i komunalni objekti........................................167 d.Društveno-političke organizacije i udruženja.... . ......170 e. Posleratno stanje i obnova zemlje................... .......174 .f. Politička dezorjentacija..............................................189 g. Reperkusije inforbiroa...............................................186 h. Razvoj poljoprivrednih delatnosti................ ...........188 a. Razvoj zadrugarstva................................... .....188 b. Individualni poljoprivredni posedi.....................195 i. Tehničo-tehnološke promene u poljoprivredi na primeru pšenice..........................201 j. Privredne, uslužne i dopunske delatnosti............ ..,211 g. Obrazovanje stanovništva................................ ....,.214 h. Kulturno-umetničke aktivnosti................... ......... ..220 k. Dobrovoljna društva.............................. ... ... ..... ...223 l. Službe za zaštitu zdravlja................................ .... ...228

256

m. Topolovačke migracije.................................... . . ...229ZAKLJUČCI................................................................. .... ....233LITERATURA................................................................ .......239SUMMARY........................................................... ................242ZUSAMMENFASSUNG....................................... ................243PEЗЮМЕ............................................................ .................244PRILOZI.............................................................. .................245

I Recenzija knjige ''Jedno banatsko raskršće civilizacija'' autora Ratka Radovanovića

U knjizi ''Jedno banatsko raskršće civilizacija'' autor je sistemaski i logički izložio uzroke, procese i posledice civilizaciskih promena nastale velikim migracionim kretanjima tokom istoriskih smena država i društveno-ekonomskih formacija u srednjebanatskom prostoru, a koje su značajnije uticali na menjanje njegove etničke strukture, a time na specifičnost i razvoj Banata. Posebna pažnja posvećena je civilizacijskim promena ma nastalim egzodusom podunavskih Nemaca i kolonizacijom Hercegovaca, kao posledica Drugog svetskog rata u srednji Banat. Pažljivo su prikazane istoriske okolnisti i doseljavanja Srba i Nemaca u Banat, njihov razvoj, dostignute civilizaciske vrednosti i uticaji na razvoj Banata. Međutim, isto tako, na zanimljiv način opisane su i istoriska kretanja u Hercegovini koja su uticala i opredelila stvaranje civilizacioh vrednosti kolonističke hercegovačke grupacije naseljene u Ravni Topolovac posle Drugog svetskog rata. Ma da su procesi i pojave, koje su pratile promene društveno- političkog sistema posle Drugog svetskog rata, bile međusobno značajno i višestruko povezane, autor je uspešno, prihvatljivim jezikom ne samo za stručnu javnost nego i za široki krug čitaoca, slikovito i pažljivo ukazao na opšte i pojedinačne događaje koji su karakterisali društveno-ekonomske promene, a pod kojim uslovima se razvijalo kolonističko selo, dajući zanimljiv, značajan i važnan doprinos istoriskografskoj i etnosociološkoj slici, načina života, i privređivanja iz posleratnog vremena snažnog uticaja političko-društvenih promena sistema, ideologije, urbanizacije i ostalih elemenata koji su skupa stvarali osnovne konture socijalne sredine naselja i determinisale uspešnost uklapanja hercegovačkih kolonista u novi banatski zavičaj.

257

Ova knjiga ima kulturni i obrazovni karakter. Knjiga, značajno doprinosi razumevanju istoriskih, društvenih, civilizaciskih promena sredinom 20. veka i ukazuje na migraciona kretanja kao faktor promena demografskih struktura i njihov uticaj na društvo i njegov razvoj. Namenjena je stručnj kao i širokoj čitalačkoj publici, te je u svakom slučaju treba publikovati

Recezent,Prof. emeritus, Dr. Danilo Obradovic

II Recenzija monografije Ratka Radovanovića„Jedno banatsko raskršće civilizacija“

Monografija Ratka Radovanovića „Jedno banatsko raskršće civilizacija“ je zanimljivo štivo i važan doprinos razumevanju života hercegovačkih kolonista u Banatu posle Drugog svetskog rata.Kako se vidi iz naslova, pisac je oblast srednjeg Banata uočio kao složeno kulturno i političko raskršće civilizacija i uložio dosta napora da istorijski utemelji i uokviri svoj pristup istraživanju naselja Katarina - Ravni Topolovac. Kolonizacija hercegovačkog življa u Banat nakon Drugog svetskog rata uspešno je uklopljena u širi sklop banatskih istorijskih migracija. Sistematski prikaz života hercegovačkih kolonista u Ravnom Topolovcu iznet u ovoj knjizi svakako će upotpuniti sociološku i istoriografsku sliku jednog složenog perioda u razvoju srednjebanatskog prostora u 20. veku. Knjiga nije interesantna samo za istoričare i sociologe nego i za širu čitalačku publiku. Reč je o zanimljivom dokumentarnom prilogu slici banatskih „Seoba“.

Profesor dr Todor KuljićFilozofski fakultetBeograd

258

Izdanje ove knjige pomogli su:

''BAMAKO'' doo - Žitište''BOSNA'' - SUR - Žitište

''DESETKA'' - Poljoprivredna apoteka - Žitište''DMplast Šolaja Dane'' - Žitište''HAIR'' - frizerski salon - Žitište

KNJIGOVODSTVENI BIRO - Žitište''KRASIĆ-GRGUR'' doo - Veterinarska stanica - Torda

''PARK'' - SUR - Žitište''PROLEĆE'' Kafe poslastičatnica - Žitište

''RAZVOJ'' - Javno preduzeće za građ. zemljište i puteve - Žitište''SEKA'' - STKR - Žitište

''ŠUTIĆ'' doo - Žitište''SUZA'' - Preduzeća za pogrebne usluge - Žitište

''TAMARA'' - STR i pržionica kafe - Žitište''TANIN''-Apoteka - Žitište

''TOP'' - Zemljoradnička zadruga -Žitište’’TOPOLOVAČKA POLJA’’ ZZ Ravni Topolovac

''ZLATARA NOVAKOVIĆ'' - SR - Žitište’’INTEZA’’ Foto atelje- Zrenjanin

''ZLATIĆ'' - OD – ŽitišteLovačko društvo- Ravni Topolovac

Bjelica MilenkoĐurić OlgicaGrubić Stevo

Jankov JugoslavKozina RajkoMarkov VeljkoMihić Olgica

Milićev Momir

259

Milutinović MilanNovaković Jančić Tatjana

Obradović JovoSmiljanić Milorad

Spasojević BorislavTešić Bogoljub

260

261

Documents

a. Posleratni odnosi i ekonomska kriza