60 godina od završetka Drugog svjetskog rata

60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINEZBORNIK RADOVA

POSEBNA IZDANJA Knjiga 3 Izdava: Institut za istoriju, Sarajevo Za izdavaa: Dr. Husnija Kamberovi Glavni i odgovorni urednik: Dr. Husnija Kamberovi

CIP Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 930.23:94 (497.6) 1941/1945 (063) (082) EZDESET godina 60 godina od zavretka Drugog svjetskog rata: kako se sjeati 1945. godine : zbornik radova. Sarajevo : Institut za istoriju, 2006. 250 str. ; 24 cm. (Posebna izdanja / Institut za istoriju ; knj. 3) Bibliografija i druge biljeke uz tekst ISBN 9958964279 COBISS.BHID 14997510

60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE

INSTITUT ZA ISTORIJU U SARAJEVU Sarajevo, 2006.

Organiziranje Konferencije, kao i tampanje ovoga Zbornika, omogueno je zahvaljujui finansijskoj podrci Ministarstva vanjskih poslova Kraljevine Norveke.

SADRAJ

PREDGOVOR (Husnija Kamberovi) ............................................................... 7 Muhamed Filipovi: ZLOUPOTREBA REZULTATA ANTIFAISTIKE BORBE PRILOG RAZUMIJEVANJU DOGAAJA NAKON POBJEDE NAD FAIZMOM ....................................... 9 Robert J. Donia: BOSNA I HERCEGOVINA U VRTLOGU: PROMJENE U PRIKAZIVANJU DRUGOG SVJETSKOG RATA U LITERATURI NA ENGLESKOM JEZIKU OD 1945. DO 2005. GODINE ....................................................... 17 Husnija Kamberovi: NAJNOVIJI POGLEDI NA DRUGI SVJETSKI RAT U BOSNI I HERCEGOVINI ...............................................25 Sran Miloevi: O JEDNOJ DESNOJ REVIZIJI POGLEDA NA ANTIFAISTIKU BORBU U SRBIJI ................................. 37 Marjan Dimitrijevski: HISTORIJSKE REFLEKSIJE ANTIFAISTIKOG RATA U MAKEDONIJI U MAKEDONSKOJ HISTORIOGRAFIJI 1991-2005. GODINE .................................55 Tea Sindbaek: MASAKRI I GENOCID POINJENI U DRUGOM SVJETSKOM RATU I PONOVNO OTKRIVANJE RTAVA (RAZVOJI UNUTAR HISTORIOGRAFIJE SOCIJALISTIKE JUGOSLAVIJE IZ MEUNARODNE PERSPEKTIVE) .............................................................................63 Max Bergholz: MEU RODOLJUBIMA, KUPUSOM, SVINJAMA I VARVARIMA: SPOMENICI I GROBOVI NOR-A 1947-1965. GODINE ...................................................................... 75 60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE 5

Sadraj Omer Hamzi: ONI SU 1945. ODSTUPILI: (Kako 1945. doivljavaju oni iji su preci te godine napustili Bosnu i Hercegovinu - na primjeru Graanice) ................................................................. 101 Ivo Goldstein: BOSANSKOHERCEGOVAKI HRVATI ZA VRIJEME DRUGOG SVJETSKOG RATA (KAO DIO HRVATSKOG NACIONALNOG KORPUSA) ....................................................111 Emily Greble Bali: POSLJEDNJI MJESECI RATNOG PERIODA: SARAJEVSKA ISKUSTVA.......................................................... 131 Vera Katz: KOMUNIZAM I REPRESIJA: SUD NARODNE ASTI U BOSNI I HERCEGOVINI .......... 145 Mustafa Memi: NEKA PODSJEANJA NA 1945. GODINU U MULTINACIONALNIM SREDINAMA ............................. 167 Muharem Kreso: PLATFORMA NARODNOOSLOBODILAKOG POKRETA OD 1941. DO 1945. GODINE CILJEVI I REALIZACIJA ....................................................... 175 Tomislav Iek: SLUAJ PAAGE MANDIA: PARADIGMA TEINE TRAGANJA ZA POVIJESNOM ISTINOM ........................................................... 195 Sonja Dujmovi: DAN POBJEDE PREMA SARAJEVSKOM RATNOM OSLOBOENJU 1995. GODINE - TA NAM KAZUJE JEDNA PROSLAVA? ............................ 205 Mina Kujovi: STANJE ARHIVSKE GRAE O DRUGOM SVJETSKOM RATU U BOSNI I HERCEGOVINI ................. 217 Azem Koar: O NEKIM ASPEKTIMA OBRAZOVNO-ODGOJNE POLITIKE NARODNOOSLOBODILAKOG POKRETA NA PODRUJU BOSNE I HERCEGOVINE (1941-1945)....... 235

AUTORI PRILOGA ...................................................................................... 249

6


PREDGOVOROvaj Zbornik radova je rezultat konferencije koju je Institut za istoriju u Sarajevu organizirao 12. i 13. maja 2005. povodom 60 godina od zavretka Drugog svjetskog rata. Smatrali smo da je ezdeset godina od zavretka Drugog svjetskog rata prilika da se o tome dogaaju povede nauna rasprava iz perspektive onoga to je slijedilo u kasnijem povijesnom razdoblju. Cilj nam je bio da se na ovom skupu fokusiramo na dva pitanja: Prvo, na znaaj koji je Drugi svjetski rat imao za bosanskohercegovaku povijest, ali u irem kontekstu povijesnih zbivanja koja su uslijedila nakon Drugog svjetskog rata u svijetu. Drugo, na razliite percepcije Drugoga svjetskog rata i 1945. godine u Bosni i Hercegovini i drugim zemljama u svijetu, posebno u postjugoslavenskim zemljama. eljeli smo usporediti percepcije Drugog svjetskog rata kakve su bile odmah nakon rata sa promjenama te percepcije u razliitim povijesnim razdobljima (ezdesetih i sedamdesetih godina kada su objavljivana brojna sjeanja na rat, zatim u postsocijalistiko doba i tako dalje). Na konferenciji su saopenja izloili Mustafa Imamovi, Robert J. Donia, Husnija Kamberovi, Sran Miloevi, Vida Deelak Bari, Marjan Dimitrijevski, Tea Sindbaek, Max Bergholz, Omer Hamzi, Ivo Goldstein, Emily Greble Bali, Mustafa Memi, Vera Katz, Muharem Kreso, Smail eki, Azem Koar, Tomislav Iek, Sonja Dujmovi i Budimir Milii. Akademik Muhamed Filipovi, zbog drugih obaveza, nije bio prisutan na konferenciji, ali je poslao svoje saopenje koga objavljujemo u ovom Zborniku. Neki sudionici (Vida Deelak Bari, Mustafa Imamovi i Budimir Milii) podnijeli su saopenja, ali naknadno nisu dostavili definitivnu verziju za objavljivanje. Smail eki je planirao podnijeti saopenje pod naslovom Zloini u Bosni i Hercegovini tokom Drugog svjetskog rata, ali zbog drugih obaveza nije bio prisutan na Konferenciji. Nadamo se da emo neka od tih saopenja biti u prilici objaviti u naem asopisu.

Sarajevo, 11. aprila 2006.

Husnija Kamberovi


Muhamed Filipovi

ZlOUpOTREbA REZUlTATA ANTIfAISTIKE bORbE - pRIlOG RAZUmIJEVANJU DOGAAJA NAKON pObJEDE NAD fAIZmOmU povodu proslave ezdeset godina od dana pobjede nad faizmom, pobjede koju je izvojevala antifaistika koalicija predvoena SSSR-om, Velikom Britanijom i Sjedinjenim Amerikim Dravama, a u kojoj su uestvovali i mnogi antifaistiki i narodnooslobodilaki pokreti, pa i Narodnooslobodilaki pokret Jugoslavije, sigurno e biti mnogo rijei. Govorit e se o veliini te pobjede i mnogobrojnim pozitivnim efektima ruenja najveeg zla kojeg je do tada porodio drutveni i politiki razvoj zapadnih zemalja - faizma. Siguran sam, takoer, da e malo govora biti o jednoj drugoj strani te zlatne i sjajne medalje, tj. da e se mnogo manje govoriti o zloupotrebama te pobjede do kojih je dolo od raznih faktora koji su djelovali unutar antifaistikog pokreta, kako u vrijeme borbe protiv faizma, tako i nakon pobjede nad faizmom. Da pobjeda nije bila potpuna i da zlo nije potpuno iskorijenjeno, govore nam danas, ezdeset godina nakon pobjede nad faizmom kao svjetskom silom, mnoge injenice koje svjedoe o brojnim nastojanjima da se faizam ponovno oivi, da se opravdaju i obnove njegove ideje i praksa. Osobito je to bitno za nas, koji ne samo da smo doivjeli strahovita razaranja i zla koja faizam svake vrste nuno sa sobom nosi, nego smo svjedoci jo jednog ponovljenog faistikog divljanja po naoj zemlji, koje je ispoljeno u agresiji na nau zemlju i genocidu nad njegovim najbrojnijim narodom. Mi smo i danas, nakon to su ratna stradanja navodno zaustavljena i postignut mir u Bosni i Hercegovini, svjedoci ne samo oivljavanja ideja faizma, opravdavanja njegovih zloina i60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE 9

muhamed filipovi izjednaavanja faista i antifaisitikih boraca, nego i legalizacije i etabliranja svih onih zala koja je on sa sobom nosio, kao da je to normalno stanje stvari i nunost historije. Naalost, ezdeset godina nakon pobjede nad svjetskim faizmom i nakon to su i nai lokalni, ali ne manje zloudni, faizmi - ustatvo i etnitvo, bili pobijeeni i za tu pobjedu poloeno bezbroj najboljih ivota naih naroda, mi imamo realnost koja u sebi sadri ideoloki, politiki, psiholoki i praktiki potencijal oivljavanja faizma. Mi smo bili svjedoci novoroenog faizma u sopstvenoj zemlji i osjetili smo ga na sopstvenoj koi. On je uzeo 200.000 ivota, donio milione nesrea u vidu prisilnog raseljavanja graana nae zemlje po svijetu i trajno osakatio nau zemlju, uinivi je nesposobnom za normalan ivot. Upotreba sile za postizanje politikih ciljeva, vrenje genocida nad narodima, prekrajanje historije i teritorija, protjerivanje ljudi i uspostavljanje reima u kojem jedan narod na otetoj teritoriji vlada nad drugima, nije nita drugo nego faizam, ma kako ga nazivali. To znai da je faizam kroz rat i kroz legalizaciju agresije i genocida uao i ostao jo uvijek da ivi i vri svoj zloudni posao u naim ivotima preko svojih nasilnih tvorevina, a to nas obavezuje ne samo da slavimo veliku pobjedu nad faizmom nego i da nastavimo da se borimo protiv te ilave i zloudne nemani. Ali, ono to je najvanije sastoji se u nunosti da se najozbiljnije zapitamo ta je razlog da u jednoj zemlji koja je podnijela toliko rtava u borbi protiv nekadanjeg i onog nedavnog faizma, za koju je izgledalo da je odnijela konanu pobjedu nad njim, faizam ponovo oivi i to na takav nain, u takvom obimu i silini, da moe da uniti sve tekovine ranije borbe protiv faizma i da uspije da njegovi uinci - agresija na jednu neovisnu i suverenu dravu i genocid nad jednim njenim narodom - budu legalizirani i da postanu na neki nain dio nae svakodnevnice. Pitanje je, kad se postavi na drugi nain, ta daje ilavost idejama i praksi faizma, kad on moe da opstoji i da legalizira neke oblike svoje politike filozofije, svoje ideologije i politike prakse i u naem vremenu, ak i pod uvjetima stroge kontrole i ideolokog, politikog i administrativnog, pa i sudskog progona faizma. Ta situacija nas vraa ka jednom osnovnijem pitanju, a to je pitanje ta je to faizam, kad se on promatra u svojoj drutvenoj i historijskoj istini i kad se vidi bez lokalnih i vremenom uvjetovanih odlika i karakteristika, koji mu naizgled daju drugaiji vid, ali mu bit ostaje ista, jednaka za sve faizme? Koje10 60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE

ZlOUpOTREbA REZUlTATA ANTIfAISTIKE bORbE... su to njegove osobine i korijeni koji mu omoguuju da preivi i da se ponovno javlja i u drutvima koja su nominalno demokratska i antifaistika? ta je to u ljudskoj prirodi i odnosima meu ljudima to faizmu daje ansu da se ponovo rodi, nakon to je naizgled bio uniten i da bukne ponovo kao prodirui plamen koji se rodi iz iskre ili eravice preostale nakon vatre? Prije svega, nuno je znati da faizam nije stvar bolesti nekog odreenog ovjeka - Adolfa Hitlera, Benita Musolinija, Ante Pavelia, Drae Mihailovia, Franje Tumana, Radovana Karadia itd.- nego da je to jedan logian i nuan proizvod nekih bitnih karakteristika kapitalistikog drutva, u kojem su privatna imovina, privatni interes i izrabljivanje ljudi normalni naini ivota, gdje ivot u cjelini obuhvata raznovrsne pojave nadreivanja jednih ljudi drugima u pravima i realnoj moi kao normalne pojave. U tim uvjetima, kad je ovjek ovjeku vuk, kako je to figurativno reeno, u naelu i po mehanizmima drutvenog odnosa, kad je interes i elja da se taj interes ostvari na raun drugog ili drugih, ako se radi o odnosima meu ljudima i narodima, vladajui motiv i nain odnosa, nije nikakvo udo da se javljaju i ekstremni vidovi takvog ponaanja i da se oni uobliavaju u manje ili vie koherentne ideoloke i politike sisteme, od kojih je najekstremniji onaj faistiki, ali od kojeg se ne razlikuju mnogo ni drugi sistemi, tj. oni koji diskriminiraju ljude na bilo kojoj osnovi. U sluajevima ekstremnih zategnutosti drutvenih odnosa i kriza u drutvima, kao logina varijanta se javljaju i ideoloki i politiki ekstremizmi, tj. tendencije da se neka ljudska grupacija, neka rasa, nacija, klasa ili politika grupa fiksira kao izvor svih drutvenih zala i da se smatra neprijateljem cijelog drutva, te se njeno unitenje smatra izlazom iz drutvenih tekoa. To su putevi nastanka faizma, kao politikog sistema u kojem se jedan dio populacije izdvaja i smatra elitnim, u bilo kojem smislu: nacionalnom - kao kod nas, rasnom - kao kod klasinih faista ili klasnom kao kod komunista, a drugi dio stigmatizira kao izvor nevolja i nesrea za sve ostale. Tako je nacizam izdvojio tzv. arijevsku ili indoeuropsku, odnosno kavkasku rasu i suponirao je svima ostalim ljudskim rasnim skupinama. Najelitniji predstavnici te rasne skupine su bili Nijemci, koji su samim tim postali elitni narod i prirodne voe za sve ostale narode i ljude. Oni su injenicom svog arijevskog rasnog i njemakog nacionalnog identiteta postali prirodni vladaoci nad svim ostalim narodima i ljudima. Svi drugi narodi i ljudi su duni da slue ovim prvima, a neki od njih, kao to je u sluaju njemakog60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE 11

muhamed filipovi faizma bio sluaj sa Jevrejima, Romima i Slavenima, trebali su ne samo da budu sluge i ropska radna snaga za raun svojih gospodara Nijemaca i ostalih elitnih predstavnika najbolje rase i elitnih naroda nego i da budu istrijebljeni, kad je nuno stvoriti ivotni prostor (Lebensraum) za elitne ljude i narode, kako su to njemaki faisti pokuali uiniti s Jevrejima, Romima i Slavenima. Ovakav sistem, meutim, mogu je ne samo zbog toga to se ekstremiziraju odnosi u nekom odreenom drutvu, kad se izlazi trae u rtvovanju jednih za raun interesa drugih naroda, rasa ili klasa, nego i zbog toga to kod obinih ljudi postoji izvjesna prirodna sklonost ili osnova za nastanak i prihvatanje takvih ideja, odnosno za prihvatanje takvih stavova prema ljudima i u meuljudskim odnosima kao normalnih i opravdanih. Ljudi su bili zgranuti i zateeni injenicom da su velike grupe ljudi, ak i gotovo svi pripadnici jednog velikog naroda koji ima nebrojene zasluge za razvoj ljudske civilizacije i kulture, prihvatili i pomagali takav jedan sistem koji je oito bio nepravedan i vodio ka nepredvidivim posljedicama po ivot cijele ljudske zajednice. Nakon pojave faizma i svih zala koje je on donio, za mislee ljude se, kao glavno pitanje, postavljalo pitanje kako je bilo mogue da Nijemci prihvate i pomau, ak do samoportvovanja, takav jedan sistem pogleda i odnosa meu ljudima, da ga podravaju i pomau izvrenje njegovih namjera. Istraivanja koja su proveli veliki filozofi i sociolozi Max Horkheimer, Theodor Adorno i Hana Arend pokazala su da se mogunost za neto takvo sastoji u nesavrenosti ljudske naravi uope i u postojanju nekih ljudskih osobina koje nam izgledaju normalne, ali koje, u datim uvjetima, poprimaju monstruozne forme i izazivaju posljedice koje se ne mogu predvidjeti. Te svakodnevne, gotovo neprimjetne i naizgled nevine osobine i naini ponaanja, kao to su paternalizam, osjeanje nadmoi jednih nad drugima u bilo kojem smislu, stav o prirodnosti postojanja veih prava jednih ljudi u odnosu na druge ljude, koji polazi od takvih normalnih ponaanja kao to je nadmo roditelja nad djecom, prirodnost veeg prava i mogunosti bogatih nad siromanim, ili zdravih nad bolesnim, svaka vrsta demonstracije vee moi i s njom povezanih prava jednih nad drugima, osjeanja koja se ine normalnim u normalnim odnosima i koja ne moraju imati neke vidljive i prevelike negativne posljedice, ali koja u posebnim uvjetima mogu da poprime monstruozne forme tenje ka masovnom nasilju i elji da se gospodari s ljudima, predstavljaju u stvari osnov i izvor mogunosti da cijele skupine ljudi i cijela drutva obole12 60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE

ZlOUpOTREbA REZUlTATA ANTIfAISTIKE bORbE... od bolesti faizma, rasizma i nacionalizma. Dakle, ono to kao potencijal osjeanja i stava postoji kod mnogo ljudi i to obinih ljudi, a to je autoritarni stav prema drugim ljudima, najbliim i najdaljim, pretvara se u autoritarizam i u totalitarizam, odnosno u faizam, nacionalizam, ili rasizam, kako to ve omoguavaju ope drutvene prilike nekog vremena ili lokaliteta. U ekstremnim drutvenim situacijama i ove se normalne osobine ekstremiziraju i postaju izvor zla, postaju osnova na kojoj se raa psiholoko i ideoloko slaganje ljudi s ekstremnim pogledima i praksom, tj. situacije kad ljudi prihvataju da podravaju, da surauju, pa ak i da aktivno slue onima koji vre masovne zloine nad drugim ljudima, nacijama, rasama itd. Taj autoritarni duh se raa iz stava da je osjeanje i odnos podreenosti i nadreenosti, kao i osjeanja nadmoi jednih nad drugima, u ljudskim odnosima normalna pojava i da ona sama po sebi ne sadri nita loe. Ono to je za nas vano, kad postavljamo sebi logino pitanje, kako je bilo mogue da nakon etrdeset i pet godina djelovanja vlasti antifaizma u naoj zemlji doe do fenomena slaganja mase ljudi (naih Srba i Hrvata) s ekstremnim ideologijama i pokretima srpskog i hrvatskog nacionalizma i nacizma koji su otvoreno diskriminirali i provodili politiku eliminacije i unitavanja svakog znaka postojanja cijelog jednog naroda i njegove kulture, bavili se masovnim istrebljivanjem ljudi i etnikim ienjem teritorija, tada se moramo vratiti osnovama svakog ljudskog miljenja i osjeanja, a to je ono to ljudi doivljavaju kao uzor, kao dominirajuu praksu i kao ideal. U svakom drutvu u kojem se javlja autoritarizam i u kojem stav da postoji grupa ili kategorija ljudi koja ima vea prava u odnosu na sve ostale ljude, kao to je bilo i nae komunistiko drutvo, u kojem je radnika klasa bila nominalno nosilac vlasti i privilegirana grupa i skupina komunista ili lanova partije, koji su imali vodeu ulogu u odluivanju, ali kao to je to i u svakom tradicionalistikom drutvu, gdje je nacionalna tradicija osnov formiranja ljudske prirode i odnosa meu ljudima, moraju ovakve tendencije da se raaju logino i da povremeno, onda kad im to opi politiki i drutveni uvjeti doputaju, postanu aktualne i aktivne i da se ispolje u nasilju manjeg ili veeg obima. Vano je da se mi konano oslobodimo svakog oblika autoritarizma, kako komunistikog, tako i nacionalistikog, te da se vratimo temeljnim ljudskim vrijednostima, a to su naela jednakosti i ravnopravnosti ljudi, vaenju ljudskih prava kao temelja civiliziranih i kulturnih odnosa i o eliminaciji posljedica svakog nasilja nad ljudima i njihovim ivotima, ukljuujui i60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE 13

muhamed filipovi ono to ini osnovu njihovog ivota, a to je zemlja, teritorija, nain upravljanja i odnosi meu ljudima, koji ne smiju biti osnova za vea prava jednih u odnosu na druge ljude. injenica je da velika vojna i politika pobjeda nad faizmom nije postala i pobjeda naela koja su stajala iza te velike borbe, a to su naela slobode za sve ljude, ravnopravnosti svih ljudi i neprikosnovenosti ljudskog individuuma, kao nosioca svih drutvenih relacija, plaa se velikom cijenom nazadovanja drutva, pa i oivljavanjem faistikih ideja i glorifikacijom faizma, kakvu mi doivljavamo danas u naoj zemlji. Stoga je za nae prilike bitno da shvatimo da se nikakvo idealno stanje ne nalazi i ne smije traiti u prolosti, nego u otvorenom pogledu u budunost i sposobnosti da sagledamo prave razloge i uzroke stanja koja nau ljudsku egzistenciju dovode u pitanje, stanja koja se na nau nesreu kod nas ponavljaju. U bilo kojem drutvu u kojem jedna grupa, nacija, rasa, politika koncepcija preuzme prava i ono to pripada svim ljudima podjednako, a to je pravo odreivanja sopstvene sudbine, nastaju faistike tendencije, same od sebe i prirodno, pa se njihova eradikacija moe ostvariti samo borbom protiv bilo kakvog oblika nadmoi jednih ljudi nad drugima, jedne rase, jedne klase, jedne nacije, jedne socijalne grupacije ili jednog interesa i jedne kulture, jednog pogleda na svijet nad svim drugima. Samo potpuno demokratsko drutvo jednakih individuuma i otvoreno drutvo, sposobno je da se efikasno obrani od tendencija autoritarizma, totalitarizma i faizma, koje prijete i nama danas, unato svim iskustvima koja imamo.

14


ZlOUpOTREbA REZUlTATA ANTIfAISTIKE bORbE...SUMMARY The abuse of the results of the Anti-fascist Struggle: A contribution to the understanding of what happened after the victory over fascism

This work examines the abuses that resulted from different factions that participated in the anti-fascist movement both during the Second World War and in its aftermath. Filipovi notes that on the occasion of the sixtieth anniversary, scholars have focused on the actual victory and the positive aspects of the destruction of the greatest evil ever born in the western world: fascism. However, he argues that such a victory was not complete; that evil was not totally eradicated; and that sixty years later, there are various attempts to revive fascism as well as to justify fascist ideas and practices.


15

Robert J. Donia

bOSNA I HERcEGOVINA U VRTlOGU promjene u prikazivanju Drugog svjetskog rata u literaturi na engleskom jeziku od 1945. do 2005. godineEngleski itaoci mogu razumjeti fenomen Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji samo putem rijei autora na engleskom jeziku ili prevedenih djela. Raspoloivi radovi su bivali sve sofisticiraniji u ovih ezdeset godina od kraja rata. U ovom u radu poi tragom najveih promjena u nainu kako je Drugi svjetski rat u Jugoslaviji prikazan u radovima pisanim na engleskom jeziku od prvih ratnih dana do danas. Moja teza je da se literatura pomjerala od promatranja rata u Jugoslaviji kao neeg to je bilo dio saveznikih stratekih vojnih interesa ka razumijevanju tog sukoba kao borbe meu lokalnim akterima, iji je nastanak, sastav, te krajnji uspjeh ili neuspjeh, uveliko bio odreen njihovim pristupom nacionalnom pitanju. Engleski itaoci svoje prve dojmove o Drugom svjetskom ratu u Jugoslaviji stekli su iz propagandne mainerije jugoslavenske Vlade u izbjeglitvu u Londonu. Ta Vlada uspjela je gotovo postii monopol nad informacijama i tumaenjem dogaaja u prvim sedmicama rata. Ta propagandna kampanja predstavlja etnike kao borce za slobodu, a Drau Mihailovia slavi kao navodnog vou jugoslavenskog otpora, ak i kad je on potpuno neaktivan ili kad postaje kolaboracionista Nijemaca i Talijana. U februaru 1942. godine Ray Brock tako izvjetava - u lanku u New York Times Magazine-u - da su Mihailovievi etnici pretvorili Jugoslaviju u golemo bojite.1 U to vrijeme,1

Citirano u Walter Roberts, Tito, Mihailovi, and the Allies, Durham, NC: Duke University Press, 1987, str. 39.


1

Robert J. Donia Mihailovi je bio potpuno neaktivan. Tito je bio nepoznat u zemljama engleskog govornog podruja u prvoj ili drugoj godini rata, a aktivnosti partizanskog otpora esto su predstavljane kao djela etnika. Ali, krajem 1942. godine, izvjetaji o partizanskom pokretu otpora poinju se objavljivati u nekoliko novina u SAD-u a novinski izvjetaji ubrzo identificiraju misterioznog i karizmatinog lidera tog pokreta, ovjeka po imenu Tito.2 Ti prvi izvjetaji suprotni su prikazima Mihailovia kao voe pokreta otpora koje je nudila vlada u izbjeglitvu, ime na engleskom govornom podruju poinje sporenje izmeu onih koji podravaju partizane i onih koji podravaju etnike, koje e se od tada neprekidno rasplamsavati. U zadnjim godinama rata te u prvoj poslijeratnoj deceniji, engleski itaoci su Drugi svjetski rat posmatrali uveliko oima saveznikih vojnih posmatraa koji su posjeivali bilo Tita ili Mihailovia. Najslavniji meu njima je Fitzroy Maclean, britanski general i razmetljivi avanturista koji je vjeto zabiljeio svoje misije u Moskvi, sovjetskoj Centralnoj Aziji i na Balkanu u knjizi Eastern Approaches, prvi put objavljenoj 1949. godine.3 Poput veine ljudi koji su znali nenajavljeno bahnuti usred rata, i Maclean je vlastitu ulogu prikazivao romantino, jednako kao i ulogu voe kome je poslan u posjetu. Bio je sklon otrim, dramatinim opisima dogaaja i ljudi. Uz trzaj, moj se padobran otvorio, dok sam ja visio, kao na kraju nekakvog konca, visoko nad nijemom planinskom dolinom, zelenkastosivom i maglovitom na mjeseini, napisao je na poetku svog prikaza posjete partizanima.4 Iza vojnih posmatraa slijede uskoro, jedan za drugim, i biografi Tita i Mihailovia.5 Te biografije samo nastavljaju rivalstvo izmeu Tita i Mihailovia na podruju historiografije. Svaki autor valorizira svoj predmet i pokret koji on predvodi. U tim prikazima, i Tito i Mihailovi postaju svemoni sve2 3 4 5

Ibid., str. 75. Fitzroy Maclean, Eastern Approaches, New York: Time, 1964. Ibid., str. 308.

Promihailovievski radovi ukljuuju: Albert Seitz, Mihailovic, Hoax or Hero, Columbus, OH: Leigh House, 1953; Konstantin Foti, The War We Lost: Yugoslavias Tragedy and the Failure of the West, New York: Viking Press, 1948; i David Martin, Ally Betrayed, New York: Prentice-Hall, 1946. Najznaajniji Titov biograf i potovalac je bio Vladimir Dedijer, Tito, New York: Simon and Schuster, 1953.

18


bOSNA I HERcEGOVINA U VRTlOGU... ci, dok takmaca biograf prikazuje kao avola. Maclean, koji se nije zadovoljio samo time da bude puki posmatra, potkrijepio je to u biografiji u kojoj ocjenjuje Tita pod naslovom The Heretic: The Life and Times of Josip Broz-Tito (Heretik: ivot i vrijeme Josipa Broza Tita), objavljenoj 1957. godine.6 Sve te prikaze moe se optuiti za pristrasnost, ali su oni pruili i prvi iri prikaz sukoba zapadnom itaocu. Veina se oslanja na line opservacije i novinske izvjetaje; malo njih se poziva na dokumente ili arhivski materijal, koji je ionako bio veoma nedostupan u doba kada su pisani. I poslijeratni nauni prikazi rata pojavljuju se u prvoj deceniji nakon rata, a mnoge piu posmatrai ili uesnici u sukobu.7 Te studije odraavaju opsesiju engleskog itaoca gargantuovski golemom borbom i razlozima saveznikog trijumfa. Prvi historiari rata vide ono to se deava u Jugoslaviji sa komandnih visina saveznikih vojnih interesa. Za njih, sukob izmeu partizana i etnika bio je sluaj dva pokreta otpora, od kojih je jedan postao uinkovit i stoga dragocjen u promociji saveznikih ratnih ciljeva. Njihov interes usmjeren je na radikalnu promjenu saveznike politike, od podrke Mihailoviu do pomoi Titu. I dalje ih fasciniraju ove dvije vodee linosti, pogotovo Tito, dok odbacuju mit - kojeg su stvorile pristalice vlade u izbjeglitvu - o Mihailoviu kao dalekovidnom, agresivnom organizatoru otpora. Klasino djelo ovog anra je knjiga Waltera Robertsa Tito, Mihailovi and the Allies 1941-1945. (Tito, Mihailovi i saveznici, 1941-1945.).8 Naslov otkriva autorovu preokupaciju diplomatskim dogaajima, a sadraj pokazuje kako autor vidi konflikt kao promjenu naklonosti saveznika prema Mihailoviu do podrke Titu. Prva poglavlja imaju naslove, Poeci otpora, potom Mihailovi savezniki junak, Graanski rat, Tito-savezniki junak, i konano Pobjeda i tragedija. Roberts, savjetnik za tampu i kulturne poslove6 7

Fitzroy Maclean, The Heretic: The Life and Times of Josip Broz-Tito, New York: Harper, 1957. Robert Lee Wolff, The Balkans in our Time, Cambridge: Harvard University Press, 1956. godine je studija balkanskog regiona usmjerena na vrijeme rata i na prve poslijeratne godine. Autor se padobranom spustio u Jugoslaviju u jednoj misiji OSS-a tokom rata a onda se vratio da predaje na Harvardu. Njegov rad je jedna od prvih naunih obrada rata u kojoj autor ne podrava ni etnike ni partizane.8

Walter Roberts, Tito, Mihailovi and the Allies, 1941-1945, Durham, NC: Duke University Press, 1987.


19

Robert J. Donia u Amerikoj ambasadi u Beogradu 1960-ih godina, koristi tampane srpskohrvatske izvore, ali citira tek par dokumenata iz goleme mase koja je tad ve na raspolaganju. Ukljuuje i istraivanje korijena etnikog i partizanskog pokreta i fokusira se (sasvim predvidljivo) na linosti dvojice lidera. Njegov rad je najbolja i posljednja znaajnija monografija koja Drugom svjetskom ratu u Jugoslaviji pristupa sa stanovita saveznikih vojnih ciljeva, mada mnogi udbenici i opi prikazi primjenjuju isti pristup u tretmanu ratne Jugoslavije. U meuvremenu se u Jugoslaviji odvija dokumentarna revolucija. Vojnoistorijski institut Jugoslavenske narodne armije prikupio je nekoliko stotina tomova dokumenata na svim stranama sukoba. Mada su urednici s ideolokim uklonom birali dokumente, ta zbirka je i sad od neprocjenjive vrijednosti za svakog ko eli razumjeti taj rat. Uz to, prikazi rata, u kojem se vrednuje uloga partizana i Komunistike partije Jugoslavije, objavljuju se za svaki region, republiku, ak i grad i temelje se, uglavnom, na linim sjeanjima i raspoloivim dokumentima. Poput zbornika dokumenata Vojnoistorijskog instituta, te studije su bile otvoreno naklonjene partizanima, te uvruju partizansku memorijalnu kulturu socijalistike Jugoslavije, mada su dodali i cijelo blago sirovih podataka dostupnih buduim istraivaima. Ta poplava informacija iz Jugoslavije ide zajedno sa otvaranjem amerikih i britanskih zbirki dokumenata, to priprema scenu za slijedeu fazu historiografije na engleskom jeziku. U posljednjih petnaest godina, naunici sve vie poseu za dokumentarnom graom u oblikovanju jednog novog razumijevanja Drugog svjetskog rata. Nadalje, u svojoj procjeni toka i ishoda rata prikazi na engleskom jeziku nose odjek ponovnog otvaranja nacionalnog pitanja poetkom 1990-ih. Uloga nacionalnog konflikta je ranije bila osvijetljena u knjizi Paula Shoupa Communism and the Yugoslav National Question (Komunizam i jugoslavensko nacionalno pitanje) a razmatra se i u knjizi Joze Tomaevia Chetniks (etnici),9 ali u prikazima tokom 1990-ih i kasnije, to se pojavljuje kao kljuno pitanje rata, dok se potpuno zanemaruju socijalni dogaaji vezani za rat i njihova uloga u omoguavanju mobilizacije ogromnih vojnih snaga na svim stranama. Ti autori, po mom miljenju, uinili su krupan korak naprijed u boljem razumijevanju sukoba time to su naglasili nacionalno pitanje, ali su i propu9

Paul Shoup, Communism and the Yugoslav National Question, New York: Columbia University Press, 1968; i Jozo Tomasevich, The Chetniks, Stanford, CA: Stanford University Press, 1975.

20


bOSNA I HERcEGOVINA U VRTlOGU... stili uiniti vei korak poto su gotovo potpuno ignorirali socijalni sadraj tog sukoba posebno zaostalost seljaka u svim etnonacionalnim grupama kao faktor irenja sukoba. Ja u ukratko ovdje razmatrati tri utjecajne studije koje su predstavnici tog novog anra: knjigu Joze Tomaevia War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945 (Rat i revolucija u Jugoslaviji, 1941-1945.); Envera Redia Bosnia and Herzegovina in the Second World War (Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu) i dobar, mada jo neobjavljen rad Marka Hoarea, Genocide and Resistance in Hitlers Bosnia (Genocid i otpor u Bosni u vrijeme Hitlera).10 Uz usmjerenje ka nacionalnom pitanju, ti radovi probijaju teren usvajajui regionalni pristup ratnom sukobu. Redi i Hoare bave se samo Bosnom i Hercegovinom, i to ne samo kao mikrokozmosom jednog ireg jugoslavenskog rata, ve kao regionalnom borbom sa vlastitim posebnostima i specifinim kontekstom. Tomaeviev pristup je iri, mada on dosljedno pokazuje osjetljivost prema regionalnim varijacijama unutar jugoslavenskog rata, posebno kao to odgovara i samoj temi knjige prema razlikama izmeu okupatorskih reima. Jugoslavenska perspektiva je u dubokoj pozadini radova Hoarea i Redia, a saveznike sile se tek tu i tamo pojavljuju. Nijemci, Talijani i lokalne faistike okupatorske snage, sa druge strane, igraju kljunu ulogu u oba historijska prikaza. Autori su prvenstveno identificirali sukob, po mom miljenju ispravno, kao sukob izmeu lokalnih aktera ije su vizije i strategije suprotne, a ne kao regionalnu varijaciju globalne borbe za nadmo. Redi tretira svaki od pet glavnih ratnih protagonista kroz pojedinano poglavlje, to mu omoguuje da u potpunosti analizira korijene svake vee grupe, te ideoloke ideje koje su ih motivirale. U srcu ovog prikaza su Bonjaci (odnosno Bosanski Muslimani), koje autor vidi kao samu sr borbe, dok im se udvaraju i ustae i etnici, i partizani, i okupatorske vlasti podjednako. On neposredno obrauje razne struje i sporenja unutar bonjake nacionalne zajednice i pokazuje njihovo masovno raireno suprotstavljanje zloinima i zloupotrebi od strane ustakog reima.10

Jozo Tomaevi, War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration, Stanford, CA: Stanford University Press, 2001; Enver Redi, Bosnia and Herzegovina in the Second World War, London: Frank Cass, 2005; i Marko Attila Hoare, Genocide and Resistance in Hitlers Bosnia: The Partisans and the Chetniks, 1941-1943, London: Oxford University Press, uskoro izlazi.


21

Robert J. Donia Hoare, s druge strane, fokusira se na Srbe i kompleksno sporenje izmeu etnika i partizana predstavlja kao borbu za duu srpskog ivlja u BiH. Po njegovom tumaenju partizani uporno nastoje - sa pomijeanim uspjehom - priguiti osvetnike impulse meu svojim lanovima, srpskim seljacima, u nadi da e time osvojiti lojalnost nesrba. Njihova propaganda poziva na lojalnost Bosni i Hercegovini, vie nego Jugoslaviji, te su vremenom osvojili podrku i sljedbenike iz svih grupa. etnici, koji nisu bili suoeni sa takvom dilemom, tolerirali su ekstremizam svojih srpskih lanova, te je odmazda nad nesrbima kljuni element njihove propagande. etnici su vremenom propali zato to je, za razliku od partizana, njihov pokret bio transparentno velikosrpski, i djelovao pod komandom lidera iz Srbije te nikad nisu uspjeli imati stvarno domae bh vodstvo. Hoare promatra i mnoge regionalne i lokalne ratne povijesti kako bi izvukao zakljuke o odnosima partizana i etnika sa lokalnim stanovnitvom, otkrivi (izmeu ostalog) na desetine situacija gdje Srbi tite Bonjake i Hrvate, Bonjaci - Srbe, a Hrvati tite Srbe od zloina vlastitih sunarodnika. Razumijevanje Jugoslavije u ratno vrijeme prevalilo je dug put od prvih saopenja za tampu jugoslavenske Vlade u izbjeglitvu, a engleski itaoci su pozdravili objektivniji nauni tretman ratne politike, diplomacije i vojnih deavanja. ovjek ipak mora zaaliti zbog gotovo potpunog odsustva socijalne historije u tim radovima. Mi jo uvijek znamo vrlo malo o svakodnevnom ivotu tokom Drugog svjetskog rata i imamo malo spoznaja o tome kako je socijalna struktura mogla utjecati na sposobnost suprotstavljenih oruanih formacija da mobiliziraju sljedbenike te osvoje podrku javnosti. Jednako tako, stravina sudbina Jevreja u Drugom svjetskom ratu je nestala iz gotovo svih - izuzev sporadinog spominjanja u novijim prikazima. Mnogi pojedinci koji pripadaju brojnim grupama bili su rtve u Drugom svjetskom ratu, ali se nijedna nije kao Jevreji suoila sa gotovo potpunim istrebljenjem. Unato tim nedostacima, ova djela na engleskom jeziku uveliko su poveala ope razumijevanje rata, a u posljednje dvije decenije se oslobodila i velikog dijela strasti koja je poticala politike debate u neposrednoj poslijeratnoj eri.

22


bOSNA I HERcEGOVINA U VRTlOGU...SUMMARY BOSNIA AND HERZEGOVINA AT THE VORTEx: Changing Portrayals Of World War II In English, 1945-2005

In the past six decades, English-language accounts of the Second World War in Bosnia and Herzegovina have evolved, starting with the perspective of Allied strategic military interests and moving toward an understanding of the conflict as a struggle among regional actors. In the late wartime years, English readers saw the Second World War largely through the portal of Allied military observers who visited Tito or Mihailovi. Early postwar scholarly accounts of the war echoed English readers obsession with the gargantuan military struggle and the reasons for Allied victory. Since then, English-language histories have increasingly drawn upon the voluminous documentary record and emphasized the role of the national question in the course and outcome of the war. Some authors have adopted a regional approach and focused principally on the war in Bosnia and Herzegovina. The quality of recent histories is excellent, but there is a lamentable absence of social history in these works, and horrible fate of the Jews in the Second World War has all but disappeared from more recent accounts.


23

Husnija Kamberovi

NAJNOVIJI pOGlEDI NA DRUGI SVJETSKI RAT U bOSNI I HERcEGOVINIZa razliku od doba neposredno nakon 1945, danas se u historiografiji u Bosni i Hercegovini jako malo panje posveuje vremenu Drugog svjetskog rata. Ranije su radovi o Drugom svjetskom ratu, uglavnom, ispunjavali stranice naih asopisa, a sada u naim strunim asopisima jednostavno kao da to doba ne postoji. Niko ne moe sporiti injenicu da su pogledi na to razdoblje nae povijesti dugo vremena bili optereeni aktualnim politikim stanjem. Preovladavale su teme koje su iskljuivo afirmirale partizanski pokret, i svaki iole drukiji pogled bio je kritiziran kako iz kruga historiara tako od ire drutvene javnosti. Moglo bi se rei kako su historiari u Bosni i Hercegovini dugo vremena bili u nepovoljnom poloaju kada se radilo o objektivnom obraivanju dogaaja iz vremena Drugog svjetskog rata. Pokazala je to i studija dr. Rasima Hurema o krizi NOP-a, koja se pojavila 1972 godine.1 Reakcije su bile estoke: na poticaj iz politikih krugova organizirani su okrugli stolovi, debatiralo se o sadraju i osuivale poruke te knjige. Ovu Huremovu knjigu objavila je sarajevska Svjetlost poetkom 1973 (a na knjizi kao godina izdanja stoji 1972). Kritiari Huremove knjige su posebno insistirali na ovome da se knjiga pojavila poetkom 1973, a ne 1972. kako bi skratili vrijeme koje je prolo od pojave knjige do napada na nju. U junu 1975. u Institutu za istoriju je organizirana diskusiju o stavovima sadranim u toj1

Dr. Rasim Hurem: Kriza Narodnooslobodilakog pokreta u Bosni i Hercegovini krajem 1941. i poetkom 1942. godine. Sarajevo : Svjetlost, 1972.


25

Husnija Kamberovi knjizi.2 Iz objavljene diskusije nije posve jasno ko je organizirao tu diskusiju, ali je u to doba direktor Instituta bio dr. Nikola Babi, a Redakcijom Priloga, u kojima je diskusija objavljena, rukovodio je dr. Devad Juzbai. Redakcija je, meutim, samo napomenula da je u Institutu organizirana diskusija o navedenoj knjizi, te da je ona odluila da tu diskusiju objavi. Iako to ne navodi izriito, ali je oito Redakcija odluila ne ulaziti ni u kakve ocjene karaktera i znanstvenoga dometa diskusija, preputajui time samim sudionicima da i u pisanoj formi stave na raspolaganje javnosti svoje usmene diskusije. Time je, oigledno, Redakcija i asopis Prilozi samo posluila kao medij za prezentaciju stavova razliitih od stavova koje je zastupao dr. Rasim Hurem u svojoj knjizi. Zato je vano spomenuti ovu Huremovu knjigu i reakcije koje su uslijedile u kontekstu pogleda na Drugi svjetski rat u Bosni i Hercegovini? Zato to je estina kritika kojoj su bili podvrgnuti ne samo stavovi izneseni u toj knjizi, nego i sam autor, uveliko odredila naa budua istraivanja toga razdoblja: i dalje se krenulo u afirmaciju NOP-a, svi ostali su bili loi momci, doputeno je jo jedino pisati o rtvama, ali opet nikako ne spominjati rtve koje su poinili partizani (jer oni nisu inili nikada nita loe). Sada ne elim ulaziti u analizu Huremove knjige, nego je samo spominjem kako bih istaknuo moju prvu tezu koja glasi: Bavljenje historijom Drugog svjetskog rata u naoj bosanskohercegovakoj historiografiji dugo je bilo optereeno dnevnopolitikim kontekstom.Drutveni i politiki kontekst u kojem se vodila diskusija

Knjiga se pojavila poetkom 1973 godine. Jedno vrijeme nije bilo javnih napada, barem ne u strunim asopisima niti na naunim skupovima, a ogovaranja za kahvom je uvijek bilo, posebno meu nama historiarima. Takva ogovaranja sigurno nisu izostala kada je u pitanju i ta knjiga, ali ozbiljnijih naunih primjedbi, koje bi bile objavljene u strunim asopisama, nije bilo. Moda je i injenica da je knjiga prije toga odbranjena kao doktorska disertacija 12. maja 1970. na Filozofskom fakultetu u Sarajevu pred Komisijom koju2

Diskusija je organizirana u junu 1975. u Institutu za istoriju, a objavljena je asopisu Prilozi, god. XI-XII, broj 11-12, Sarajevo 1975-1976, str. 341-411. U ovom radu dalje u ovu diskusija navoditi samo kao: Diskusija.

26


NAJNOVIJI pOGlEDI NA DRUGI SVJETSKI RAT U bOSNI I HERcEGOVINI su inili prof. dr. Hamdija Kapidi, prof. dr. Ferdo Hauptmann i prof. dr. Milorad Ekmei bila ta prepreka koja je ukazivala da se radi i profesionalno ipak dobro uraenom poslu. Osim toga, knjiga je nakon pojavljivanja dobila i nagradu Svjetlosti, pa je sve to davalo odreeni nauni znaaj knjizi. Jo je neto vano za kontekst u kojem se knjiga najprije pojavila, pa zatim se o njoj poelo otro debatirati. Naime, to je doba raznih politikih obrauna i u BiH. Poetkom 1971. poeo je politiki obraun sa Paagom Mandiem, izmeu ostaloga i zbog njegovih vienja situacije u istonoj Bosni krajem 1941. i 1942, i uloge koju su u stvaranju partizansko-etnikih tabova krajem 1941. imali Rodoljub olakovi i Svetozar Vukmanovi Tempo. 3 olakovi je pokrenuo partijski sistem u obraunu sa Paagom, posebno nakon to je 1973. Paaga stavio ozbiljne primjedbe na olakovievo predstavljanje dogaaja u istonoj Bosni 1941. i 1942. u scenariju jedne TV serije o ratnim dogaajima, koju je trebao snimati Dunav-film. U tom trenutku se pojavila Huremova knjiga, koja govori o krizi NOP-a u istonoj Bosni 1941-1942. U razgovoru kojega je 16. aprila 1973, vodio u Institutu za istoriju sa historiarem dr. Nusretom ehiem, koji je odmah napravio zabiljeku o tome, Paaga je opet govorio o olakovievoj ulozi u dogaajima 1941. u istonoj Bosni, usput kritizirajui i Huremovu knjigu.4 U ehievoj biljeci stajalo je kako je Paaga svoje primjedbe na Huremovu knjigu spreman () iznijeti u diskusiji na naunom dijelu kolektiva Instituta. Meutim, na proirenoj sjednici Sekretarijata CK SKBiH 26. juna 1973. dolo je do sueljavanja stavova Paage Mandia, s jedne strane, i glavnine tadanjeg partijskog rukovodstva, s druge strane (posebno Mandi Rodoljub olakovi) u vezi sa dogaajima iz 1941. i poetka 1942. u istonoj Bosni. U ovoj raspravi Paaga e biti propisno slomljen. Mandiev pokuaj da se o stanju u istonoj Bosni 1941-1942. progovori otvorenije i iskrenije bio je osuen na neuspjeh. Drugi su se pokazali puno jaim.5 U to vrijeme je organizirano nekoliko veih rasprava o Drugom svjetskom ratu. Najvei skup, posveen AVNOJ-u i NOB-u u Bosni i Hercegovini 1942-1943. godine, organizirao je Institut za istoriju 22. i 23. novembra 1973,3 4 5

air Filandra, Bonjaka politika u XX stoljeu. Sarajevo : Sejtarija, 1998, str. 240-251. Fotokopija zabiljeke u posjedu autora ovoga teksta. Usporedi i rad dr. Tomislava Ieka u ovom Zborniku.


2

Husnija Kamberovi dakle, barem godinu dana od pojavljivanja ove knjige i vie od tri godine nakon njene javne odbrane kao doktorske disertacije. Organizacijom ovoga skupa Institut je pokazao da u svojoj sredini ima dovoljno znanstvenoga kadra za rasprave o najvanijim pitanjima nae historije. Na tom skupu je Huremovu knjigu prvo napao dr. Pero Moraa,6 a potom i dr. Zdravko Antoni, te dr. Petar Kaavenda, dr. Venceslav Glii, mr. Muharem Kreso, mr. Ranko Konar i konano Avdo Humo.7 Poslije ovoga napada Pere Morae poelo se u Institutu raspravljati o Huremovoj knjizi. Jedan historiar koji je sudjelovao u tim napadima pisao je: Sjeam se da smo u to vrijeme (tj. nakon ovoga skupa 22. i 23. novembra, op. H. K.) imali u Institutu veoma napetu situaciju, bilo je miljenja da se zakae sastanak na kome bi se raspravljalo i o referatu (kojega je Hurem podnio na tom skupu, i koji je u dobroj mjeri sadravao stavove iznesene i u ovoj knjizi, op. H. K.) i o knjizi i o samom Huremu.8 Meutim, to se nije tada desilo, nego tek nakon to je Rodoljub olakovi na skupu Semberija u 1941 godini (Bijeljina 27. i 28. juni 1974) otro napao Huremovu knjigu. Na ovom skupu u Bijeljini 27. i 28. juna 1974. Rodoljub olakovi je, nakon to je optuio Hurema kako se poduhvatio posla za koji nije dorastao izrazio nadu da e se neko od istoriara marksista, ili Institut za istoriju u Sarajevu, detaljno pozabaviti njegovom knjigom. Bio je to trei poziv (prvi poziv je nakon pojave knjige, ali tada je to bilo samo ogovaranje uz kahve) za odstrjel Huremovih stavova i organizirana je diskusija u Institutu u junu 1975. godine. Kritiziralo se sve: kako se ta tema uope pojavila kao projekat u Institutu, ko ju je prihvatio kao doktorsku disertaciju, ko ju je recenzirao, a ko inio iri koji je knjizi dodijelio nagradu Svjetlosti. Ve tada je jako kritiziran i Huremov stav kako historiografija treba prevazii razinu iz koje se na NOR gledalo iskljuivo kao na epopeju. Jedan je6 7

Dr. Pero Moraa je u partijskim krugovima slovio kao neupitni arbitar za dogaaje u razdoblju Drugog svjetskog rata. AVNOJ i narodnooslobodilaka borba u Bosni i Hercegovini (1942-1943). Materijali sa naunog skupa odranog u Sarajevu 22. i 23. novembra 1973. godine. Beograd : Rad, 1974. Organizator skupa bio je Institut za istoriju u Sarajevu, glavni urednik zbornika bio je dr. Nikola Babi, a lanovi Redakcije Nevenka Baji, Drago Borovanin i dr. Rasim Hurem.8

Diskusija, str. 344.

28


NAJNOVIJI pOGlEDI NA DRUGI SVJETSKI RAT U bOSNI I HERcEGOVINI historiar u polemici napisao da je ponosan ako je Hurem mislio na njega kada je to napisao, jer on na NOR doista eli gledati kao na epopeju. Glavna optuba iznesena od historiara u vezi s ovom knjigom sadrana je u tome kako se uope ne moe govoriti o krizi NOP-a. Drugovi, ak i oni koji su se na poetku svojih diskusija ogradili da nisu dovoljno struni da raspravljaju o ovoj knjizi, u toj su diskusiji otro napali sve ono to Hurem tvrdi. Hvalili su Partiju, njezine napore u organizaciji i voenju NOB-a, sugerirali kako je Hurem, nastojei prevazii dotadanje klieirane rasprave o NOP-u, prenebregao neke optepoznate i utvrene vrijednosti NOP-a, koje je trebao svakako () afirmisati. itava diskusija svela se na kraju na to kako se u historiografiji treba nastaviti sa afirmacijom NOP-a, a ne sa nepristrasnim prouavanjem toga razdoblja nae povijesti. Iz objavljene strune diskusije vidi se da je jedan kritiar napisao kako u ocjeni Huremove knjige treba imati u vidu to da se ona pojavila u jednoj drutveno-politikoj klimi, u kojoj se javila pored ostalog tendencija da se odreene vrijednosti NOP-a, a posebno uloga KPJ u njemu, devalviraju. Poruka je jasna: Nema devalviranja NOP-a! Tadanji direktor Instituta, koji e ubrzo ui i u CK, dr. Nikola Babi ovako je to poentirao: Sve ovo na to smo ukazali u ovoj diskusiji i ta je reeno u ranijim kritikama knjige druga Hurema, pokazuje da su njegova nastojanja da d jednu vanserijsku studiju, kako ta nastojanja naziva drug arac, i da govori samo u ime iste nauke, rezultirala krupnim metodolokim grekama i ozbiljnim naunim promaajima. Braniti sve to u ime iste nauke, znailo bi nau kritiku okvalifikovati kao pragmatiki zahtjev dnevne politike. Meutim, veliki broj kritikih primjedbi, koje su ovdje iznesene, otklanjaju takvu pomisao i kod laika, i kod vrsnog strunjaka, pa i kod malicioznih naklapala. Uostalom, zar je mogue pisati o najsuptilnijim politikim pitanjima, kakvo je i ovo, a otklanjati politiku angaovanost i proglaavati se nekakvim naunim istuncem.9 Nakon ovakvih stavova nije vie bilo mjesta za naune istunce! Taj stav je bio prisutan u historiografiji itavo naredno razdoblje. Sve do osamdesetih godina u naoj se historiografiji o Drugom svjetskom ratu pisalo sa pozicije pobjednika. Jednom je neko zapisao kako historiju piu pobjednici, ali nam tek pobijeeni omoguavaju da prolost doista razumijemo. Zbog9

Diskusija, str. 395


29

Husnija Kamberovi toga smo mi imali prilino dobro istraenu povijest Drugog svjetskog rata sa aspekta pobjednika, vojne operacije su do u detalje analizirane (dodue, ponekada su te operacije bile pomalo dotjerivane u udbenicima, ali i to je bilo razumljivo u tom vremenu), pisalo se o rtvama, ali je nedostajalo uvoenje socijalne komponente u zbivanja i nedostajala su istraivanja svakodnevnoga ivota.10 Jo je poraznije da se i u tim djelima donosi veoma malo, gotovo nita, znaajnog za bolje razumijevanje rata. Najee su se ponavljale prie bez novih dokaza, a i u historiografiji su takva djela prolazila bez ozbiljnije kritike. Jedini je, moda, izuzetak loa knjiga Radomira Bulatovia o konclogoru Jasenovac, koja se u izdanju sarajevske Svjetlosti pojavila 1990 godine, o kojoj je napisan kritiki prikaz,11 ali kako je taj kritiki prikaz objavljen u prilino nepovoljnom vremenu 1994. godine, on nije imao znaajnijega efekta.Posljedice diskusije o knjizi dr. Rasima Hurema za razvoj historiografije o Drugom svjetskom ratu

Moja druga teza glasi: Otrina napada na Huremovu knjigu i politiki kontekst koji je te napade potaknuo zapravo su cementirali svako drukije gledanje na Drugi svjetski rat, od gledanja kakvo je o tome imao jedan dio ratnih pobjednika. Poslije ovih napada (uglavnom na partijskim sastancima, zato i to ne istaknuti), nije vie bilo hrabrosti za kvalitetnije iskorake u modelima istraivanja rata i u izboru ratnih tema. Nakon otrih kritika Huremove knjige 1975. godine nije bilo lahko nai nekoga ko bi se usudio slobodnije i nauno nepristrasno pristupati problemima Drugog svjetskog rata. Bilo je nekoliko mladih historiara koji su kao radne zadatke dobivali da obrauju teme iz toga perioda, ali su svi oni itajui diskusije Huremovih partijskih drugova10

Na jednom naunom skupu posveenom historiografskoj literaturi o BiH u Drugom svjetskom ratu pobrojano je blizu 400 naslova objavljenih u posljednjih dvadesetak godina, ali je katastrofalno to da je jako malo tu djela nastalih u naoj historiografiji. Na primjer, naa se historiografija posljednjih dvadestak godina od tema o Drugom svjetskom ratu ponajvie bavila pitanjem stradanja stanovnitva, ali je i tu od ukupno 50 nabrojanih naslova u tom pregledu svega 14 nastalo u Bosni i Hercegovini. Rasim Hurem i Seka Brkljaa, Historiografska literatura o Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu objavljena nakon 1980. u zemlji i inostranstvu. Prilozi, 29, Sarajevo: Institut za istoriju, 2000, str. 141-161.11

Prikaz Senije Milii objavljen u: Prilozi, XXV, 27(1991), Sarajevo: Institut za istoriju, 1994, str. 230-234.

30


NAJNOVIJI pOGlEDI NA DRUGI SVJETSKI RAT U bOSNI I HERcEGOVINI o njegovim stavovima, mogli znati kako treba pisati. Zbog toga smo mi imali teme o muslimanskom graanskom drutvu u Drugom svjetskom ratu, kao i temu o srpskim i hrvatskim graanskim strukturama u ratu; nijedna tema nije nikada zavrena, i svi su od toga odustali, ali smo zato dobili Parergon Dervia Suia i slina djela. Krajem 80-ih pojavila se i knjiga o 13. SS diviziji (i ona je izazvala odreene kritike reakcije kako u dnevnim listovima tako i u strunim asopisima), ali smo tek iza ovoga rata dobili knjigu akademika Envera Redia o Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu, koja je, zapravo, dosad jedina cjelovita historija rata 1941-1945. u Bosni i Hercegovini. Rat koji smo nedavno proivjeli pokazao je koliko je vano i koliko smo izgubili zbog proputanja da meu istraivake teme o Drugom svjetskom ratu uvrstimo i teme iz povijesti svakodnevnice. No, moda i brojna sjeanja, koja su osobito nastajala osamdesetih godina, omoguavaju da se i sada vratimo na tu temu. Ogroman je broj publiciranih sjeanja iz rata (spomenimo samo sjeanja Avde Hume, Ugljee Danilovia, Ahmeda Dube, efketa Maglajlia, Osmana Karabegovia, Rodoljuba olakovia, Adil-bega Zulfikarpaia i drugih). Ono to je zanimljivo je da mnogi, koji su poslije 1945. otili u opoziciju ak i u emigraciju - poput Adil-bega Zulfikarpaia, u svojim sjeanjima na Drugi svjetski rat stalno potcrtavaju antifaistiki karakter rata koji se vodio u Bosni i Hercegovini. Dakako da su promjene do kojih je dolo na politikoj pozornici u Bosni i Hercegovini 80-ih godina znatno utjecale na promijenjena gledanja na Drugi svjeski rat u Bosni i Hercegovini: odjedanput su se ovim razdobljem nae povijesti poeli baviti oni koji su dotada imali druge znanstvene preokupacije (ili uope nisu bili u znanosti), a mnogi koji su dotada uglavnom svoju naunu reputaciju vezali za Drugi svjetski rat poinju da se bave nekim drugim temama. Kao da nisu imali hrabrosti suprotstavljati se revizionistikim pokuajima u historiografiji o ovome razdoblju, pa su izlaz jednostavno nalazili u usmjeravanju ka drugim temama. Tako je, na primjer, Institut za istoriju, koji je svojedobno zapoeo djelatnost kao Institut za istoriju radnikog pokreta, a najvei dio projekata vezao za Drugi svjetski rat i NOB, sada odjedanput ostao bez historiara koji se bave tim razdobljem. Od tada pa sve dosad stanje je ostalo takvo. Trenutno od ukupno 24 historiara u naem Institutu samo jedan ima projekat iz Drugog svjetskog rata. Slina je situacija i drugdje u Bosni i Hercegovini, a i tamo gdje postoje historiari koji obrauju teme iz Drugog60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE 31

Husnija Kamberovi svjetskog rata rade nacionalne teme, pod velikim uplivom savremenih politikih kretanja i slino. Stanje nae historiografije o Drugom svjetskom ratu moda je najbolje okarakterizirala mr. Seka Brkljaa na jednom skupu kada je ukazala na taj zaokret: Ima dosta osnova za miljenje da su politike ideje i politika zbivanja uticala na predmetnu orijentaciju, idejne i tematske odrednice historiografije o Bosni i Hercegovini 1941-1945. godine. Nedvojbeno je da je druga polovina osamdesetih u jugoslavenskoj historiografiji o Drugom svjetskom ratu, naravno i u Bosni i Hercegovini, mea koji oznaava prekretnicu, odnosno omoguava periodizaciju historije historiografije o periodu 1941-1945. kod nas. Do tada je analiziran i populariziran taj period, prije svega kao herojska epopeja koja je generalno promiljajui glorifikovala ulogu KPJ i J. B. Tita, s jedne strane, te esto nekritiki uveliavala znaaj odreenih dogaaja, broj boraca i rtava, monolitnost pokreta, jasnou i konzistentost narodnooslobodilake i antifaistike platforme, s druge strane. Reklo bi se da je promjena politike klime krajem osamdesetih stvorila jednu od pretpostavki, pored otvaranja arhiva kojima je prestala zabrana, objavljene ogromne koliine grae, brojnih historiografskih ve objavljenih djela itd, da se bez ideoloke pristrasnosti, partijske discipliniranosti i sl. propita, nauno kritiki osmisli bez straha i ponovo revalorizira ovaj period. Ali, dok tadanja nauka jo nije stigla da revidira i izmijeni stavove njegovane u javnom mnjenju socijalistike Jugoslavije puhnuli su neki novi politiki vjetrovi i mnogi historiari su dokazali da je historiar ipak samo dijete svoga vremena i pragmatino su punim jedrima krenuli naprijed. Njima su se pridruili i oni koji su se nazivali historiarima, naprosto se utrkujui u novom pristupu, tj. devalviranjem antifaizma i njegovih rezultata te, pseudo naunim pristupom, uzdizanjem njegove suprotnosti. Negacija antifaistikog karaktera rata i njegovo pretvaranje u eminentno graanski rat borbe za vlast, negacija i minoriziranje antifaistikih vijea i negacija avnojevskih granica, negiranje Bosne i Hercegovine kao vjetake tvorevine, odnosno Muslimana kao vjetaki, partijski promovirane nacije itd, samo su neke od karakteristika u poduem spisku sistematizacije novoga pravca, koji je itekako uticao na politiku i vojnu pripremu i bio u direktnoj korelaciji sa dogaanjima 1992-1995. godine u Bosni i Hercegovini. O tome svjedoe i mnogobrojna objavljena djela, knjige, lanci i silni feljtoni32 60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE

NAJNOVIJI pOGlEDI NA DRUGI SVJETSKI RAT U bOSNI I HERcEGOVINI u poduim nastavcima.12 Nekoliko knjiga koje su se kod nas pojavile u posljednjih 10-15 godina najbolji su pokazatelj kako je historijska nauka sklona pokleknuti pred jakim politikim okruenjem. I mada mi u Bosni i Hercegovini, zapravo, na prvi pogled nismo napravili tako veliku reviziju Drugog svjetskog rata, kao to su to uradili nai susjedi u Hrvatskoj i Srbiji, mi smo dopustili da nas zatekne neto to je ak moda stranije od revizionistikoga pravca: mi smo dopustili da nam to razdoblje jednostvano klizi iz ruku. Kada smo mi profesionalni historiari ispustili to razdoblje spremno su uskoili drugi, manje kvalificirani, koji su radikalizirali ocjene o Drugom svjetskom ratu i plasirali ih u javnost. Dok je, na primjer, Adnan Jahi napisao knjigu o muslimanskim vojnim formacijama u tuzlanskom kraju, koja je u osnovi ak dobra knjiga, ali je tu partizanski ulazak u Tuzli okarakteriziran kao Pad Tuzle (pa dopustimo da je to za neke i bilo tako), pojavila se itava masa drugih ljudi koji su se latili pisanja o Drugom svjetskom ratu, koji su pisali duge novinske feljtone u kojima su o Drugom ratu pisali kao da se on vodi sada. Kada se itaju neki feljtoni o Drugom svjetskom ratu, koji su objavljivani tokom rata 1992-1995, stjee se dojam kao da se ita historija rata koji se tek vodi.13 Posebno se jako nametao problem rtava. I to ne samo rtava iz Drugog svjetskog rata, nego sve vie i sve ee pitanje rtava 1945. i nakon toga. Kako su Hrvati poeli stvarati mit Bleiburga (na ve raniji srpski mit Jasenovca), kod Bonjaka su se poele pojavljivati tendencije povezivanja ta dva mita i ukljuivanje bonjakih rtvava, emu je znatno doprinosila i injenica da se o stvarnim rtvama Bonjaka kako u logoru Jasenovac tako i o bonjakim rtvama 1945. dotad nije u znanosti dovoljno raspravljalo: Bonjacima su pu12

Seka Brkljaa, Historiografska literatura o Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu objavljena u posljednjih dvadesetak godina. Nauni skup Historiografija u Bosni i Hercegovini od 1990. do 2003. godine. Sarajevo: Friedrich Naumann Stiftung, 2003, str. 49-85.13

Kao primjer moe posluiti serija feljtona objavljivana u listu Ljiljan, u kojima je radikalno mijenjana slika Drugog svjetskog rata. U tom su listu objavljivani tekstovi u kojima se, oito pod velikim utjecajem okolnosti u kojima su se Bonjaci nali za vrijeme rata 1992-1995. kada su se suoili sa novom vrstom faizma i opasnou istrebljenja, snano afirmirala antifaistika orijentacija Bonjaka u Drugom svjetskom ratu i isticala miroljubiva orijentacija jednog naroda, njegovo principijelno odbacivanje nasilja, diktature, diskriminacije, genocida, prozelitizma i terora, a zalaganje za uspostavljanje principa zajednikog ivljenja. U nekim drugim listovima sadrane su sline tendencije, samo sa drugim predznacima.


33

Husnija Kamberovi nili masovne grobnice, Ustae su i Bonjake spaljivale u Jasenovcu samo su neki od naslova. Posebno je zanimljivo gledanje na rtve 1945. godine. Kao kljuni dokazi navode se sjeanja emigranata koji se prisjeaju masovnih pogubljenja Bonjaka 1945, pronalaze se masovne grobnice po rijekama Sani i Uni (sve su to rtve Bonjaka koje su komunisti 1945. likvidirali bez suda i zakona i slino). Navode se podaci kako je 1945. izmeu 30.000 i 60.000 Bonjaka platilo glavom to na licu mjesta, to u marevima i logorima kroz novu Jugoslaviju. I bez neophodnih istraivanja, koja moraju uslijediti u vremenu koje je pred nama, broj umorenih Bonjaka je toliki da pojam Bleiburga predstavlja vjerovatno i najvee stratite bonjakog naroda u njegovoj historiji. To su one nae amide, daide, tetke, djedovi, kojima su se nai roditelji cijeloga ivota nadali da e se javiti nekada, odnekud iz June Amerike i Australije () Skoro da nejma bonjake familije, koja nije ivotarila s nadom o pojavljivanju najbliih.14 Zapravo, ini mi se da bismo mi upravo sada trebali imati nekoliko historiara koji e se baviti ba ovih temama. Ima dovoljno objavljenih izvora, pa gotovo da bi se na temelju tih poznatih izvora, ali samo uz novu i slobodniju interpretaciju, moglo puno toga novoga i vanoga napraviti. Ali, mi danas nemamo temeljitu studiju o sveobuhvatnim kretanjima u Bosni i Hercegovini u toku Drugog svjetskog rata. Tek e sa pojavom knjige Envera Redia 1996. naa historiografija dobiti prvu historiju Bosne i Hercegovine u vrijeme Drugog svjetskog rata. Kasnije je ta Redieva knjiga u neto kraoj verziji prevedena na engleski jezik, i ini mi se da bi sada bilo korisno, upravo zbog koncepta knjige na bosanskom jeziku, koji je nuno vodio estim ponavljanjima gradiva, ovu Redievu knjigu sa engleskoga prevesti na bosanski jezik i uvesti je kao redovni udbenik za studente historije na naim fakultetima. No, prije Redieve knjige o Drugom svjetskom ratu u bosanskohercegovakoj historiografiji je bilo pokuaja da se razdoblje Drugog svjetskog rata temeljitije istrai i to u sklopu jednog irokog projekta na razini tadanje Jugoslavije: radi se o projektu Jugoslaveni u faistikim zatvorima, zarobljenikim i koncentracionim logorima i pokretu otpora evropskih zemalja u vrijeme Drugog svjetskog rata. Projekat se fokusirao na rtve, ali tim historiara koji je obra14

Ljiljan, 24. maja 1995, str. 25.

34


NAJNOVIJI pOGlEDI NA DRUGI SVJETSKI RAT U bOSNI I HERcEGOVINI ivao rtve u Bosni i Hercegovini nije publicirao rezultate svojih istraivanja (najee objanjenje sudionika toga projekta je kako su rukopisi bili zavreni, ali nisu publicirani jer su uniteni u nedavnom ratu). I tako, dok mi ne zavravamo zapoete naune projekte, a zavreni projekti nailaze na politike osude, nae sjeanje na Drugi svjetski rat i znaaj koji je on imao za nau povijest, dijeli sudbinu svakog drugog sjeanja: postepeno blijedi, i mi u ta sjeanja unosimo vlastita iskustva koja vrlo esto nemaju nikakve veze s onim to se doista dogodilo.

SUMMARY THE lATEST PERSPECTIVES OF THE SECOND WORlD WAR IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

This work examines the criticism surrounding Rasim Hurems 1973 study on the NOP (National Liberation Movement) in eastern Bosnia. Kamberovi argues that as a direct consequence to the controversy surrounding Hurems study, the Bosnian historiography on the Second World War has grown static. He notes that criticisms of Hurems work, which need to be understood in the broader political context of Bosnia and Herzegovina in the 1970s, essentially disavowed any scholarship on the Second World War that did not fit with the general narrative of the wartime victors. Afterwards, scholars lost the courage to introduce new works that provide different perspectives of the war or to address different wartime themes.


35

Sran Miloevi

O JEDNOJ DESNOJ REVIZIJI pOGlEDA NA ANTIfAISTIKU bORbU U SRbIJIRad je posveen analizi tekstova koje su pisale pristalice klerikalne desnice u Srbiji, u nastojanju da prikau antifaistiku borbu Srba kao tetnu, beskorisnu za srpski narod i da nekritiki rehabilituju pojedince koji su se u Drugom svetskom ratu nali na strani faistikog okupatora. Nastojanje autora ovog rada bilo je usmereno u pravcu kontekstualizacije reene pojave u savremena preoblikovanja vrednosnih sistema u srpskom drutvu koja su, nesumnjivo, u funkciji traganja za novim (starim) identitetom. Ukazano je na fundamentalno revizionistike tendencije, koje svoje utemeljenje imaju u ideolokim obrascima koje su utvrdili pre svih Dimitrije Ljoti i Vladika Nikolaj Velimirovi.

Jedna od najveih kontroverzi novije srpske istorije svakako je tumaenje i promiljanje dogaaja tokom i nakon Drugog svetskog rata. Velika je tema novije srpske istoriografije da prepozna i objasni zaokret u tumaenjima reene teme. Profesor Todor Kulji je u obimnoj studiji1 istraio i ukazao na neke pojavne oblike ovog zaokreta i ponudio detaljan teorijski okvir izuavanja. Zadatak moga rada je da predstavi jednu od najekstremnijih desnih revizija istorije u Srbiji, reviziju iji je nosilac jedna odista marginalna grupa srbijanske javnosti, ali grupa koja svojim stavovima i nainom miljenja vrlo ilustrativno svedoi o snazi talasa konfuzije u postkomunistikoj Srbiji. Zbog temeljne1

T. Kulji, Prevladavanje prolosti-uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka, Beograd 2002.


3

Sran miloevi revizije2 istorije koju je ova grupa ponudila kao alternativu i putokaz za bolju budunost Srbije, a radi uvida u celinu njihovog koncepta, redovi koji slede mestimino e se udaljavati od neposredne teme, ali samo kada sam smatrao da je to neophodno za razumevanje sutine samog koncepta. Smatrao sam da je izuzetno vano predoiti to je mogue vie izvornih tekstova, pa je rad vie nego to je to uobiajeno ispunjen opirnijim napomenama. Temelji ove revizije, ije dosadanje domete tumaimo na ezdesetu godinjicu od sloma faizma, nalaze se u zaokretu udesno koji se u delu istoriografije dogodio krajem osamdesetih i poetkom devedesetih godina, na evropskom nivou.3 Tekoe u prepoznavanju i valorizaciji revizionistikih ten2

Kao primer reene temeljnosti u reviziji pogleda na prolost neka posvedoi sledei neto dui ali ilustrativan odlomak iz jednog teksta, koji promovie jednu sasvim osobenu filozofiju srpske nacionalne istorije, koja inteligentski sublimira vievekovno iskustvo Srba, filozofiju koja nije liena proizvoljnosti koja se sa stanovita kritike istoriografije ne moe okarakterisati drugaije do kao diletantska: Tanu uzrono-posledinu vezu izmeu elja i prohteva srpske nacije i sudbine koja ju je potom zadesila samo Bog zna. Meutim, ini se da tu i ovek poneto ovla moe da zakljui i da naui. Poetkom tog davnog trinaestog veka otvori cela Srbija svoje srce i svaku poru svoga tela da rastera mrak unutar sebe hristonosnim reima najveeg meu nama svih vremena-Svetog Save. I kao to Gospod Isus Hristos ree: Traite prvo Carstvo Nebesko, a sve ostalo dodae vam se. (Mt, VI, 33) Otac na nebeski dade nam svega u izobilju. U spomen na ta vremena ostade nam ono, prosto parafrazirano: Dok je vaba jeo prstima, mi viljukom boc... Po svemu sudei, Srbi se u tom izobilju ne snaoe ba najbolje. U vreme cara Duana kao da je izbledela prethodea svetost i svetlost celog naroda, a zavladalo materijalno besnilo, osiona raspojasanost i greh u svakom obliku. Duanov zakonik je pokuaj da se zaustave duhovni i moralni pad. O separatizmu tadanjeg plemstva zna se iz mnogo izvora, a o prirodi osvajakih pohoda govori jedna (neproverena) informacija: u grkim manastirima postoje freske na kojima srpski vojnici ubijaju grke monahe! Tano ili ne, nedugo zatim zadugo izgubismo dravu (zbog Duanovih osvajanja i ubijanja grkih monaha? S. M.) (I mnotvo drugih privilegija) i (p)ostadosmo osobeni po estim smenama vladajuih dinastija i promenljivom zdravlju srpskih ambicija. Onaj deli nae svesti koji gleda ka Bogu bivao je kad vei, kad manji, a duhovnost koje nema bez Svetog Duha trpljae udarce sa raznih strana. Bog nas je ekao, a mi smo bludeli: iz turske memle pravo na prosveeni i racionalistiki zapad, sve dok nam se obezglavljena mladost nije dokopala poturenog komunizma (? S. M.). U poluvekovnu propast ponovo propadosmo. (Sve podvukao S. M.) Cf. S. Poljakovi, I dalje, dalje od pravoslavne monarhije, Dveri srpske 11-12 (2001), http://www.dverisrpske.com/brojevi/11_12.htm/idaljedalje.htm, 17. 12. 2004.3

O tome vidi u T. Kulji, n.d.

38


O JEDNOJ DESNOJ REVIZIJI pOGlEDA NA ANTIfAISTIKU bORbU U SRbIJI dencija umnogome lee u injenici da njihovi nosioci najee ne iznose jasne neistine, ali je interpretacija vrlo problematina i neretko sugerisana proizvoljnom selekcijom injenica. Razmiljanje nad poveu Drugog svetskog rata na prostoru nekadanje Jugoslavije neodvojivo je od promiljanja njene komunistike prolosti. Ostaje kao nesporna injenica da je glavni nosilac otpora okupacionoj sili bila KPJ sa svojim partizanskim odredima. Zajedno sa preispitivanjem uloge komunista u novijoj istoriji Srbije, dramatino je dovedena u pitanje i smisaonost, opravdanost otpora okupatoru koji su komunisti vodili. Naime, odricanje od komunizma dovelo je do brutalnih uproavanja u tumaenju uloge srpskih i jugoslovenskih komunista i celine njihove delatnosti, ime je i narodnooslobodilaka borba, koju su komunisti Jugoslavije vodili, kompromitovana zbog odbacivanja ideologije koja je sa tom borbom identifikovana. Drugim reima, grubim istorijskim revizionizmom, koji je i sam ideoloki obojen, pre svega nacionalistikim i, neminovno, klerikalnim koloritom, veliki deo srbijanske javnosti se u poslednjoj deceniji minulog stolea, u veini nesvesno, a delom i sasvim svesno odrekao jednog od najveih istorijskih kapitala srpskog naroda, a to je antifaizam, uz koji je srpski narod, prema pisanju istoriara u Srbiji, veinski pristao.4 Stanje duhova daleko je od jednostavnih tumaenja. Naime, nije niti od svih, niti ak veinski, osporeno antifaistiko naslee, utoliko to se, na primer, i aktuelna glorifikacija etnikog pokreta Dragoljuba Mihailovia, kao najmasovnija revizionistika tendencija, zasniva pre svega na njegovoj antifaistikoj borbi, ali i na antikomunistikom delovanju. Stoga je Mihailovi velikom delu srbijanske javnosti dvostruko prihvatljiv - kao antifaista i antikomunista. Meutim, istorijska je istina da kada se govori o Mihailovievom antifaizmu, prenaglaava se jedna dimenzija delovanja njegovog pokreta, a zanemaruje jedna druga, veoma vana injenica, istorijski jo markantnija, a to je da je Mihaloviev pokret zavrio u kolaboraciji, a da ne pominjemo ekskluzivni nacionalni program i etnike zloine nad civilnim stanovnitvom, najpre nesrpskim, a potom i nad Srbima-komunistima, zloine za koje proseni konzument ravnogorske istorije teko da je i uo ili ih jednostavno zanemaruje i porie.4

Cf. B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1988. Beograd, 1988; Isti, Srbija u Drugom svetskom ratu, Beograd, 1992; Lj. Dimi, Srbi i Jugoslavija, Beograd, 1995; Slino vienje profesor Dimi dao u svom tekstu u: Grupa autora, Srbija 1804-2004, Beograd 2005.


39

Sran miloevi Nema sumnje da je deo novonastalih pristalica etnikog pokreta sklon da se u celosti saglasi i da nedvosmisleno podri celokupnu njegovu aktivnost, nalazei opravdanja i za zloine nad civilima nesrpske nacionalnosti, ali i nad Srbima komunistima. Uopte, cela pria o ravnogorskom pokretu, koja dolazi sa politike desnice i transponuje se i u nauku, izrazito je vieslojna, to je injenica koju treba uvaavati prilikom tumaenja njene aktuelne eksploatacije. Tema ovog rada je jedna jo ekstremnija i svakako malobrojnija revizionistika struja, okupljena oko ideologijske koncepcije koju personifikuje Dimitrije Ljoti. Premda je i sam bio veoma klerikalan i bigotan, Ljoti je na izvestan nain, u ideolokoj matrici ove struje, dopunjen konzervativnim klerikalizmom i nacionalnom idejom vladike Nikolaja Velimirovia. Ova revizionistika struja je izabrana za analizu kao najekstremnija, duboko klerikalna revizionistika tendencija u analizi prolosti, naroito Drugog svetskog rata, to se oituje u nedvosmislenom osporavanju smisaonosti antifaistike borbe. Grupa je zanimljiva jer je strukturisana sasvim u skladu sa ve uoenim varijetetom omladinskog desnog ekstremizma: ine je akademski ekstremni desni krugovi stvaralake, studentske i ostale inteligencije.5 U svojoj voluminoznoj studiji o prevladavanju prolosti, profesor Todor Kulji je, ini se, zaobiao ovu grupaciju, koja je, rekao bih, najkonzervativnija desnica u Srbiji danas, koja ak i ne prikriva svoje izrazito antiliberalno, antiparlamentarno, antidemokratsko6 opredeljenje i izmie kako odreenju da nova ekstremna desnica...brani liberalni kapitalizam, tako i Grifinovoj kovanici etnokratski liberalizam, koju profesor Kulji smatra za osnovanu i, uz odreene ograde, primenjivu i na balkanske, pa i srbijansku, desnicu.75 6

Vidi T. Kulji, n. d., 135.

U pisanju pojedinih pristalica ove grupe jasno se osporava i demokratija, u konanoj instanci, na eshatolokoj ravni: demokratija je samo prelazno reenje dok ovek ne rei da li e da kae Bogu da ili ne. U sluaju kada kae ne, dese se komunisti, faisti, socijalisti, radikali, liberali, rojalisti, reformisti, feministi, secesionisti, i razne druge demokrate. U sluaju da kae da, kao to su Srbi uradili u trinaestom veku (podvukao S. M.) ovek sam sebe smireno liava prava izbora u budunosti jer zna da e mu Onaj koji se bezmerno brine o njemu uvek izabrati najbolje i najprimerenije. Tako se raa pravoslavna monarhija, a narod se moli za one koji su na vlasti. S. Poljakovi, n. d. Vidi i napomene 12 i 13.7

T. Kulji, n. d., 406 i dalje. Napominjem da se stie utisak da koncepcija Kuljieve studije

40


O JEDNOJ DESNOJ REVIZIJI pOGlEDA NA ANTIfAISTIKU bORbU U SRbIJI Napomenuo bih da veina tekstova koji su analizirani ne potie iz pera istoriara (iji su radovi, prevashodno, analizirani u studiji profesora T. Kuljia), ali time se znaaj tih tekstova ne umanjuje. Naprotiv, oni svedoe o jednoj pojavi koja zabrinjava: o temama koje su nesumnjivo istorijske i istoriarske i, u irem smislu, zahtevaju odreenu strunost progovorili su najpre neistoriari i nestrunjaci, to je viestruko zabrinjavajue i nije naroito pohvalno ni za jedne ni za druge.8 injenica da se nestruna javnost (za ije delovanje se interesujem u ovom radu) bavi temama koje prevazilaze njihove objektivne saznajne mogunosti namee joj veliki deo odgovornosti za iskrivljavanja i pojednostavljenja uvek sloene stvarnosti, kao i odgovornost za optereivanje javnog miljenja stereotipima koji su nesumnjivu potrebu preispitivanja novije prolosti pretvorili u mrani lov na vetice. Veliki broj nosilaca revizionistikih koncepcija i sami su postali nezaobilazan materijal istoriografskih, sociolokih i antropolokih analiza. Nain na koji odgovoran istoriar poima svoju profesionalnu dunost trebalo bi da bude i svojina misleih ljudi meu neistoriarima makar na nivou naela. A odgovoran istoriar zna neto to nikome ne bi trebalo da je teko shvatljivo, a to je da pristup istraivanju, u velikoj meri, odreuje rezultat istraivanja. Ako se, na primer jugoslovenskoj dravi i viedecenijskoj dominaciji komunistike ideologije pristupi, pod neposrednim utiskom njihovog sloma, kao incidentima istorije, a ne kao fazama istorijskog procesa, onda je zakljuak neizbeno defektan. Ta metodoloka greka istoriara postaje, u krajnjoj konsekvenci, etika greka.9zaista i ne otvara prostor za analizu stavova grupacije koja je analizirana u radu koji je pred itaocem i koji, nadam se, delimino dopunjuje neke stavove iz pomenute studije. Pre svega stav o usvajanju elemenata liberalizma za grupaciju koju sam analizirao ne vai.8

Promeni pogleda na istoriju koja se dogodila poetkom devedesetih godina su manje doprineli novi dostupni izvori ili osloboenje od ideolokog pritiska. Javnoj preradi prolosti vie su pruili ljubitelji istorije nego profesionalni istoriari odgovarajui na potrebu mnogih za novim identitetom. T. Kulji, n. d., 55. Istorijom su poeli da se bave nacionalno osveeni intelektualci, lekari, mainski inenjeri, penzionisani policajci, pretvorivi rekonstrukciju prolosti u igralite bujne mate, naalost ostvarujui ne mali uticaj na oblikovanje novog identiteta.9

L. Perovi, Srpski liberali sedamdesetih godina XX veka (predgovor za knjigu M. Nikezi, Srpska krhka vertikala, Beograd 2003.)


41

Sran miloevi Da argumenti kojima se ovo osporavanje opravdanosti antifaizma potkrepljuje nisu samo funkcija ogorenosti jednim totalitarnim reimom i ideologijom koja se istorijski potroila, jasno svedoi i okolnost da se kao alternativa komunizmu nudi pregrt opskurnih ideolokih matrica, koje su vrlo esto na granici faizma, a redovno nacionalistike i iskljuive, ime se obesmiljava njihovo shvatanje kao nekakve stvarne alternative totalitarizmu, budui da su u biti i same totalitarne. tavie, svesno ili ne, nosioci ekstremne desne revizije svakako doprinose pojavi izrazito faistikih tendencija u drutvu, sve i kada sami ne sudeluju u njihovom grubljem ispoljavanju, koje se oslikava u povremenim izlivima ekstremnog nacionalizma, anticiganizma, antisemitizma kao i u pojedinim zabrinjavajuim simbolikim porukama na javnim mestima (kukasti krstovi, na primer). Nije razumljivo da se u jednoj zemlji i u jednom narodu koji je toliko stradao od faizma makar i mestimino na grafitima ili drugde pojavljuju kukasti krstovi i druga faistika obeleja. Time se pokree i pitanje istorijske potroenosti naroda koji nije u stanju da na rubu epoha, skrenut od glavnih svetskih tokova, na poetku jednog novog doba u svojoj istoriji, iskristalie jednu modernu i kreativnu alternativu, ne gledajui u prolost u potrazi za konkretnim reenjima, ija primena danas vodi samo jalovom istoricizmu. Poznavanje prolosti nezaobilazan je orijentir, ali i velika odgovornost, koja na prostorima sa dramatinim istorijskim diskontinuitetima podrazumeva dinamian odnos prema nasleu. Ta odgovornost najpre lei na ljudima od struke, istoriarima, ali su oni esto u nemogunosti da se suprotstave talasu uproavanja i zloupotreba, ako ve i sami nisu proizvoai reenih drutvenih devijacija. Srbijanska javnost, u veini ne shvatajui da je i komunizam na istorijsku scenu stupio kao alternativa jednom drutvu koje se istorijski potpuno iscrpilo, plaa danak opijenosti istorijskom pobedom nad komunizmom, danak ija se vrednost, na ravni potrage za identitetom, kree u opsegu od isfrustriranog starograanskog sentimentalizma do medievalne fascinacije. Drugim reima, ponuen je irok raspon ideja za mogui novi poetak srpske istorije: ideje da je srpska istorija zastala negde na sredini minulog stolea, ili moda na njegovom poetku ili moebiti negde dublje, u srednjovekovnoj prolosti, odakle treba nastaviti dalje. Sve ove ideje jednako su destruktivne i pogubne za srpski narod, dugorono posmatrano, kao i vojni porazi i ljudske rtve. Taj sukob sa istorijskim procesima (Latinka Perovi) u korenu je mnogih nevolja42 60 GODINA OD ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA KAKO SE SJEATI 1945. GODINE

O JEDOJ DESNOJ REVIZIJI pOGlEDA NA ANTIfAISTIKU bORbU U SRbIJI srpskog naroda danas. To je sukob koji troi drutvo do nivoa potpune nemoi da iznae pravce kojima treba da se kree, a opasniji je utoliko to je jedan od retkih istorijskih kontinuiteta ovog prostora, menjajui samo povremeno intenzitet. Potroenost srbijanske elite i marginalizovanost moderne alternative srednjovekovnim autizmom, starograanskim sentimentalizmom i dominantnom letargijom neki su od inilaca tog procesa propadanja. Neki od vidova sukoba sa prolou jesu nastojanje da se revidira ne samo pogled na prolost, ve sama prolost; nastojanje da se sukob epoha i koncepcija koje se tragino nisu razumevale rei u korist jedne od njih ili pak nekog istorijskog pluskvamperfekta, ije se idejne matrice transponuju u sadanjost; reenost da se istorijskim redukcionizmom10 doe do eljenih obrazaca vlastite povesti, koja se tako iskrivljena i pervertovana potom velia kao slavna i viteka, nasuprot mraku koji je potom usledio (komunizam). A ta slavnija i veliajnija prolost dala je jasnu alternativu komunistikoj viremiji, crvenoj kugi, alternativu personifikovanu u liku i delu pojedinaca poput Dimitrija Ljotia, Milana Nedia, Dragoljuba Mihailovia, na svoj nain i naroito vladike Velimirovia, koji su svi zajedno putokaz koji treba da ukae Srbiji na put u svetliju budunost svetosavskog XIII veka!11 Novokonzervativci sa starim perjanicama i antikvarnim idejama nisu jedan, homogen pokret. Meu njima postoje i odreene razlike, a najekstremniji se nalaze na pozicijama snanog desnog ekskluzivizma. Svojstven im je svojevrsni idejni eklekticizam, koji se zasniva na ideolokim temeljima rane10

O stepenu redukcionizma jasno svedoi sledea konstatacija, komina koliko i neistinita i neinteligentna: No, ono to nas zanima je jedna reenica, u kojoj on (vladika Velimirovi, prim. S. M.) moli starca Nikanora da pomene tri velika srpska muenika: Dimitrija, Drau i Milana. U toj jednoj reenici je sve ono to treba da znamo o odnosu prema novijoj srpskoj prolosti i Drugom svetskom ratu. (Podvukao S. M.)11

Na ovom mestu istakao bih jedno znaajno razmiljanje Jirgena Koke o identitetu. Zdravim drutvima nije svojstveno da svoj identitet moraju zasnivati naporno, u neku ruku sekundarno i ideoloki, preko vebanja u vraanju istoriji... Simpatija i ganutost mogu pratiti bavljenje sopstvenom istorijom, jo ee tuga i saaljenje, prezir i mrnja. Ali ako elimo istoriju kao prosveivanje, ne smemo se zaustaviti na tome...Ni najiskrenija dirnutost, ni najupeatljiviji spomenik, ni najusrdnije tugovanje ne mogu zameniti poimanje, objanjenje i svrstavanje istorijskog fenomena. A ovo je neophodno ako istorija treba da nas orijentie i uini sposobnim za budunost. J. Koka, O istorijskoj nauci, Beograd, 1994, 44-45.


43

Sran miloevi faistike literature12 ili pak srpskih mislilaca sline provenijencije (Dimitrije Ljoti). Neosporni autoritet ove grupe je i vladika Velimirovi. Za istraivanje zanimljivi, a za svakog odgovornog pojedinca zabrinjavajui tekstovi koji izlaze iz pera mladih ljudi, saradnika u asopisima i na tribinama, u celosti su sazdani od socijalne demagogije, politike dogmatike, intelektualne proizvoljnosti i diletantizma,13 anahronih ideja i autistinih koncepata. Neretko i meusobno protivureni, trebalo bi da posvedoe o nekakvoj atmosferi sukoba miljenja, ali se taj sukob odvija u okvirima jedne unapred uokvirene ortodoksije koja ne doputa sumnju u istinitost stavova, naroito12

O nivou konzervativizma i desnog ekskluzivizma neka posvedoi sledei tekst. Re je o svojevrsnom samoidentifikovanju, utvrivanju pozicija jednog od desniarskih pokreta, koji se meusobno smatraju za bratske: Konzervativna revolucija nije ni faizam ni nacionalsocijalizam u dananjem shvatanju tih pojmova. Tanije jesmo sledbenici ovih ideja do one take kada te ideje postaju Sistem i gube prvobitni smisao. Nemamo razloga da krijemo simpatije prema ranom italijanskom faizmu, koji je olien u D`Anunciju, Papiniju, Evoli, entileu, kao ni prema istom, avangardnom nacionalsocijalizmu, iju su filozofsku problematiku i ariozofski misticizam razvijali konzervativni revolucionari poput Jingera, Karla mita, Meler van der Bruka, Hajdegera, Hermana Virta i brae traser. Svi ovi autori su marginalizovani, proganjani i ubijani od strane Musolinija i Hitlera, ali su ideje ovih disidenata preivele pragmatine, kriminalne i samoubilake reime faizma i nacizma. (www. endkampf.net, 17. 12. 2004.)13

Razmiljanje nad pojedinim problemima, ako pretenduje da bude objektivno i uverljivo, moralo bi da sadri barem minimum intelektualnog potenja i odgovornosti. U pisanju o komunizmu kao konceptu, kod pojedinih autora, to ne nalazimo ni u tragovima, a leksika prevazilazi najljuu kritiku komunizma koja je bila izricana u Jugoslaviji pre II svetskog rata: ... zamislite vie od 200 000 Srba... zamislite ih na jednom mestu. Milina da vas obuzme. Doe vam da uskliknete, pa da, kako kae na veliki pesnik Njego zaigrate sa njima kolo oko crkve. Ali ne! Ja vam, brao moja i sestre moje, ovom prilikom, na alost, ne mogu priati o milini, o punoti ivota, o kolu oko crkve, jer onih vie od 200 000 Srba u koje je sliven itav Univerzum vie nema. Stradali su od jedne opake bolesti. Stradali su od crvene kuge. A ta crvena kuga ne ubija na isti nain. Njeni su metodi unitenja razliiti. Ona je svoju vetinu ubijanja dovela do nesluenih razmera. Ona ubija duhovno i fiziki. Duhovno ubija laju, jer la joj je drugo ime, a fiziki ubija ereenjem, pucanjem rtvi u potiljak, seenjem na parad, vaenjem oiju... Ona stavlja ruke i noge rtava svojih u kljualu vodu. Ona testerie ive ljude, ona kolje, ona ubija maljem, ona baca ive ljude u jame. Ona melje. Ona je samlela vie od 200 00 Srba za i posle Drugog svetskog rata, a njeno ime je komunizam. B. Nei, Komunizam, Dveri srpske 11-12 (2001), http://www.dverisrpske.com/sabor/antikomunizam.htm, 17. 12. 2004.

44


O JEDNOJ DESNOJ REVIZIJI pOGlEDA NA ANTIfAISTIKU bORbU U SRbIJI kada se ti stavovi izgrauju na temelju autoriteta misli jednog od najveih Srba novije srpske istorije, vladike Nikolaja Velimirovia oko kog se pletu kontroverze koje autor ovog teksta ovom prilikom nema nameru da razreava. Prema pisanju samih autora analiziranih tekstova, jasno proizilazi, a i eksplicitno se kazuje da je vladika Nikolaj Velimirovi njihov glavni ideoloki putokaz. Ovu injenicu istie i Proglas upuen sa Prvog sabora pravoslavnonacionalne omladine srpske na Beogradskom univerzitetu posle leta Gospodnjeg 1944: ...Najvii uzori Srpskog zaveta su nam pored Svetog Save, Svetog Simeona Mirotoivog i Svetog Kneza Lazara, Sveti Nikolaj iki i Sveti Justin elijski.14 Ovaj sabor odran je na Filolokom fakultetu u Beogradu 6. decembra 2001. godine. U donedavno nezamislivoj nacionalnoj atmosferi na Beogradskom univerzitetu, uz srpske nacionalne pesme i govore kakvi se nisu mogli uti od 1944. (podvukao S. M.), svi prisutni ogrejali su svoja srca za nova omladinska nacionalna pregnua.15 Dakle, u vreme kada je Beogradom jo vladala okupaciona vlast (1944), okupljala se srpska nacionalna omladina, iji je duhovni voa Dimitrije Ljoti, razume se, sa znanjem okupacionih vlasti, iji je Ljoti bio istaknuti saradnik, kako bi pevala nacionalne pesme i nacionalno govorila, a kao pozitivan pomak u odnosu na komunistiki period naglaava se da se posle skoro ezdeset godina (2001) ponovo okupljaju takve grupe. Nekolike ocene uloge pojedinih voa nekoliko razliitih nacionalnih pokreta Srba tokom Drugog svetskog rata zasluuju naroitu panju. Naime, odreene koncepcijske razlike postojale su izmeu Dragoljuba Mihailovia, Milana Nedia i Dimitrija Ljotia. U pisanju pojedinih autora sa desnice, ini se da je najgore proao, ako izuzmemo komuniste, Dragoljub Mihailovi, poglavito zbog svoje antifaistike borbe, koju je poveo, ve u maju 1941. godine. Dakle, Mihailovi je takoe neprihvatljiv, jer je vodio borbu protiv faista, a bio je, pride, i blizak levici, t. j. zaraen leviarskim idejama i kao takav nije

14

Zavetne dveri, Pozicija nacionalne omladine, Proglas prvog sabora pravoslavno nacionalne omladine srpske na Beogradskom Univerzitetu posle leta Gospodnjeg 1944, (6. 12. 2001.), cf. http//www. dverisrpske.com/sabor/proglas.htm, 17. 12. 2004.15

Cf. http://www.dverisrpske.com/sabor/sabor.htm, 17. 12. 2004.


45

Sran miloevi pravio razliku izmeu Rusije i Sovjetije.16 Glorifikacija Ljotia i Nedia ima svoje utemeljenje, prema shvatanju njihovih pristalica, u jednoj nacionalnoj misiji, naime spaavanju srpskog naroda od istrebljenja, kojem je bio izloen. U tom kontekstu, ak je i D. Mihailovi, kao to sam ve napomenuo, ocenjen veoma nepovoljno. Meutim, ovaj kriterijum relativizovao bi opravdanost svakog pokuaja otpora nadmonijem neprijatelju, pa bi se i Prvi i Drugi srpski ustanak, a svakako i Prvi svetski rat mogli po tom osnovu kritikovati, budui da su doneli velike rtve. Zato je na primer, vojvoda Mii div-junak, a Broz protuva? Dakle, novokonzervativci odlaze u svojim istorioidnim konstruktima16

Interesantan je pristup koji se u odnosu na pokret Dragoljuba Mihailovia sugerie u sledeem tekstu: Uzroci nae propasti lee toliko duboko da zadiru u metafiziko. Ali zadrimo se na istorijsko-politikim uzrocima i zakljuku da su nai porazi posledica nae idejne slabosti, nacionalno verske neutemeljenosti i politike infantilnosti. Ova idejna slabost se ogleda, izmeu ostalog, i u miljenju mnogih Srba da je izvor nae propasti komunistika revolucija u graanskom ratu 41-45. Upravo je ta politika nepismenost i omoguila komunistiku revoluciju, kao to e i danas omoguiti nesmetano instaliranje neoliberalne, demokratske svesti u srbske umove. Jedna od posledica te politike infantilnosti je vezivanje za jednu pojavu u naoj istoriji koja se zove Ravnogorski pokret. Moda e nekom biti dovoljno da vidi da je perjanica i nastavlja autentine ravnogorske ideje jedna gnjida u liku Vuka Drakovia, pa da zakljui o katastrofalnom uticaju ove ideje. Ali ipak, da se ukratko podsetimo ko i ta su bili ravnogorci: Jednu od najveih zasluga za uspeh komunistike revolucije u Jugoslaviji za vreme II sv. rata ima ravnogorski pokret Drae Mihailovia. Za razliku od etnika div junaka Pavla uriia, popa ujia ili Koste Peanca, ija je borba imala izrazit antikomunistiki karakter, Draa nastavlja pogubnu politiku 27. marta, kada su sinhronizovano komunisti i oficiri anglofili gurnuli srbski narod u katastrofu. Draa ne samo da tolerie jaanje komunistikih bandi ve i zajedno sa njima

Documents

60 godina od završetka Drugog svjetskog rata