ЕКОНОМСКИЕКОНОМСКИ,, СОЦИЈАЛНИ И СОЦИЈАЛНИ И КУЛТУРНИ ПРАВА И КУЛТУРНИ ПРАВА И

СЛОБОДИСЛОБОДИ

Пожарот во фабриката на Triangle Shirtwaist Company (1911)

► Редовна пракса на компанијата во тоа време Редовна пракса на компанијата во тоа време било да ги држи заклучени вратите на било да ги држи заклучени вратите на фабриките за да се осигура дека некоја од фабриките за да се осигура дека некоја од имигрантките нема да го напушти работното имигрантките нема да го напушти работното место или пак да ги спречи евентуално да место или пак да ги спречи евентуално да украдат нешто. Кога на 25 Март 1911 година украдат нешто. Кога на 25 Март 1911 година избувнал пожар, во фабриката во Њу Јорк со избувнал пожар, во фабриката во Њу Јорк со заклучените врати била запечатена и заклучените врати била запечатена и судбината на жените што работеле внатре. судбината на жените што работеле внатре.

► Пожарот однел 146 жртви за само 30 минути. Пожарот однел 146 жртви за само 30 минути. Сведоците на настанот во прв момент мислеле Сведоците на настанот во прв момент мислеле дека вработените се обидуваат да спасат дел дека вработените се обидуваат да спасат дел од ткаенините што ги користеле во од ткаенините што ги користеле во производството фрлајќи ги од прозорците, а производството фрлајќи ги од прозорците, а подоцна им станало јасно дека тоа всушност се подоцна им станало јасно дека тоа всушност се телата на вработените кои што скокале во обид телата на вработените кои што скокале во обид да се спасат од пожарот. Оваа несреќа да се спасат од пожарот. Оваа несреќа предизвикала бурни протести низ цела Америка предизвикала бурни протести низ цела Америка за безбедноста на вработените на работните за безбедноста на вработените на работните места. места.

EkonomskiEkonomski,, socijalni socijalni и и културникултурни prava prava и слободи и слободи

►EkonomskiteEkonomskite, , socijalnite socijalnite и културните и културните prava pretstavuvaat zbir na prava koi prava pretstavuvaat zbir na prava koi ja ja obezbeduvaat socijalnata i obezbeduvaat socijalnata i ekonomskata polo`ba i sigurnost na ekonomskata polo`ba i sigurnost na ~ovekot vo op{testvoto~ovekot vo op{testvoto, a gi u`ivaat , a gi u`ivaat gra|anite na edna zemja kako gra|anite na edna zemja kako lica vo lica vo raboten odnosraboten odnos ili kako ili kako ~lenovi na ~lenovi na op{testvenata zaednicaop{testvenata zaednica..

Pravo na sopstvenostPravo na sopstvenost

Pravo na sopstvenostPravo na sopstvenost► Pravo na sopstvenostPravo na sopstvenost. Ovaa pravo go garantira . Ovaa pravo go garantira

Ustavot Ustavot (~l.30)(~l.30) pri {to ne pravi precizirawe na raznite pri {to ne pravi precizirawe na raznite vidovi na sopstvenost, no fakt e deka so promenata na vidovi na sopstvenost, no fakt e deka so promenata na sopstveni~kata struktura koja se izvr{i vo na{ata zemja, sopstveni~kata struktura koja se izvr{i vo na{ata zemja, dojde do afirmacija na dojde do afirmacija na privatnata sopstvenostprivatnata sopstvenost kako kako neophodnost za stimulirawe na privatnata inicijativa, neophodnost za stimulirawe na privatnata inicijativa, pretpriemni{tvoto i pazarnite zakonitosti {to e pretpriemni{tvoto i pazarnite zakonitosti {to e neodminliv uslov, ne samo za razvoj na op{testvoto tuku neodminliv uslov, ne samo za razvoj na op{testvoto tuku i za negoviot opstanok.i za negoviot opstanok.

► Od tamu Od tamu pravoto na sopstvenost pretstavuva pravoto na sopstvenost pretstavuva sinonim za privatnata sopstvenostsinonim za privatnata sopstvenost koja {to na koja {to na nositelot na ova pravo mu nosi i drugi prava no i obvrski.nositelot na ova pravo mu nosi i drugi prava no i obvrski.

► Pravoto na sopstvenost e Pravoto na sopstvenost e neprikosnovenoneprikosnoveno a toa zna~i a toa zna~i deka ne samo sopstvenosta tuku i pravata koi deka ne samo sopstvenosta tuku i pravata koi proizleguvaat od nea nikoj nikomu ne mo`e da im gi proizleguvaat od nea nikoj nikomu ne mo`e da im gi odzema ili ograni~uva.odzema ili ograni~uva.

► Zna~ajna novina vo na{iot Ustav e odredbata spored Zna~ajna novina vo na{iot Ustav e odredbata spored koja i koja i stranskite lica mo`at da go imaat pravoto na stranskite lica mo`at da go imaat pravoto na sopstvenost (~l. 31)sopstvenost (~l. 31). So toa se proklamira . So toa se proklamira otvorenosta kon pazarnoto stopanstvo i stranskite otvorenosta kon pazarnoto stopanstvo i stranskite vlo`uvawa vo na{ata zemja.vlo`uvawa vo na{ata zemja.

Pravo na rabotaPravo na rabota

Pravo na rabotaPravo na rabota► Ustavnata formulacija spored koja sekoj ima pravo Ustavnata formulacija spored koja sekoj ima pravo

na rabota na rabota (~l. 32)(~l. 32) ne zna~i negovo avtomatso ne zna~i negovo avtomatso ostvaruvaweostvaruvawe zatoa {to toa realno ne e mo`no no zatoa {to toa realno ne e mo`no no toa zna~i obvrska na dr`avata i na drugite toa zna~i obvrska na dr`avata i na drugite op{testveni subjekti da sozdavaat se op{testveni subjekti da sozdavaat se popovolni popovolni usloviuslovi za ostvaruvawe na ova pravo. za ostvaruvawe na ova pravo.

► Vo vrska so ova pravo e i Vo vrska so ova pravo e i pravoto na materijalna pravoto na materijalna bezbednost za vreme na privremena bezbednost za vreme na privremena nevrabotenostnevrabotenost,, {to zna~i deka lica koi }e ja {to zna~i deka lica koi }e ja zagubat rabotata, ne po svoja vina, zagubat rabotata, ne po svoja vina, avtomatskiavtomatski }e }e dobijat pari~en nadomest, zdravstvena za{tita, dobijat pari~en nadomest, zdravstvena za{tita, penzisko-invalidsko osiguruvawe i detski dodatok. penzisko-invalidsko osiguruvawe i detski dodatok. Ovaa pravo }e mo`at da go u`ivaat samo odredeno Ovaa pravo }e mo`at da go u`ivaat samo odredeno vreme. vreme.

► Ustavot predviduva i drugi prava koi se temelat na Ustavot predviduva i drugi prava koi se temelat na pravoto na rabota kako {to se: pravoto na rabota kako {to se: pravo na za{tita pravo na za{tita pri rabotewetopri raboteweto, , pravo na soodvetna pravo na soodvetna zarabotuva~kazarabotuva~ka i i pravoto na platen dneven, pravoto na platen dneven, nedelen i godi{en odmor.nedelen i godi{en odmor.

Sloboda na rabotaSloboda na rabotaАбе не сакам ова да го работам

и точка. Еве ти го мојот отказ.

Sloboda na rabotaSloboda na rabota

►Ova pravo t.e. ova sloboda zna~i deka Ova pravo t.e. ova sloboda zna~i deka sekoj ~ovek kako slobodna edinka sekoj ~ovek kako slobodna edinka izleguva na slobodniot pazar na izleguva na slobodniot pazar na trudot i ja nudi svojata rabotna trudot i ja nudi svojata rabotna sila na prodavawesila na prodavawe. .

►Slobodata na rabota ponatamu zna~i i Slobodata na rabota ponatamu zna~i i sloboda na izborot na zanimawetosloboda na izborot na zanimaweto t.e. profesijata {to zna~i nikoj nikumu t.e. profesijata {to zna~i nikoj nikumu ne mo`e da mu nametnuva zanimawe. ne mo`e da mu nametnuva zanimawe. (~l. 32)(~l. 32)

Pravoto na socijalno Pravoto na socijalno osiguruvaweosiguruvawe

Pravoto na socijalno Pravoto na socijalno osiguruvaweosiguruvawe

► Правото на социјално осигурувањеПравото на социјално осигурување е право кое им е право кое им припаѓа на сите вработени, а преку нив и членовите на припаѓа на сите вработени, а преку нив и членовите на нивните семејства, и е задолжително. При тоа ова нивните семејства, и е задолжително. При тоа ова право во себе ги опфаќа здравственото, инвалидското и право во себе ги опфаќа здравственото, инвалидското и пензиското осигурување пензиското осигурување (чл. 34)(чл. 34)..

1.1. Здравственото осигурувањеЗдравственото осигурување ја опфаќа севкупната ја опфаќа севкупната здравствена заштита во случај на болест, а кај жените и здравствена заштита во случај на болест, а кај жените и во случај на бременост и раѓање.во случај на бременост и раѓање.

2.2. Инвалидското осигурувањеИнвалидското осигурување се однесува на се однесува на осигурениците чија работна способност ќе се намали осигурениците чија работна способност ќе се намали или ќе се изгуби и се остварува во вид на инвалидска или ќе се изгуби и се остварува во вид на инвалидска пензија и различни видови додатоци.пензија и различни видови додатоци.

3.3. Пензиското оосигурувањеПензиското оосигурување се определува како се определува како осигурување за случај на старост, и во начело, значи осигурување за случај на старост, и во начело, значи можност за пензионирање на личниот осигуреник по можност за пензионирање на личниот осигуреник по исполнување на услови за пензионирање.исполнување на услови за пензионирање.

Pravoto na socijalna Pravoto na socijalna za{titaza{tita

Pravoto na socijalna Pravoto na socijalna za{titaza{tita

►Pravoto na socijalna za{titaPravoto na socijalna za{tita go go imaat onie lu|e koi od bilo koi pri~ini ne imaat onie lu|e koi od bilo koi pri~ini ne se vo sostojba samite da si obezbedat se vo sostojba samite da si obezbedat egzistencija, dr`avata preku svoi organi egzistencija, dr`avata preku svoi organi ja prevzema gri`ata za tie lu|e. ja prevzema gri`ata za tie lu|e.

►Ovaa pomo{ ne se sfa}a kako Ovaa pomo{ ne se sfa}a kako nekakva ,,milost,, tuku e nekakva ,,milost,, tuku e pravo na pravo na poedincitepoedincite a obvrska za dr`avata a obvrska za dr`avata (~l. (~l. 35)35). .

Pravo na sindikalno Pravo na sindikalno organizirawe i Pravo na organizirawe i Pravo na

{trajk{trajk

Pravo na sindikalno Pravo na sindikalno organizirawe i Pravo na organizirawe i Pravo na

{trajk{trajk

►Pravo na sindikalno organizirawe i Pravo na sindikalno organizirawe i Pravo na {trajkPravo na {trajk se prava koi vo se prava koi vo su{tina se odnesuvaat najmnogu na su{tina se odnesuvaat najmnogu na gra|anite koi gra|anite koi {to se vraboteni{to se vraboteni i koi i koi {to vo mnogu im pomagaat vo nivnata {to vo mnogu im pomagaat vo nivnata borba za podobri uslovi za rabota i borba za podobri uslovi za rabota i povisoka plata. povisoka plata. (~l. 37 i 38)(~l. 37 i 38)

Pravo na zdravstvena Pravo na zdravstvena za{titaza{tita

Pravo na zdravstvena Pravo na zdravstvena za{titaza{tita

► Pravo na zdravstvena za{titaPravo na zdravstvena za{tita im se im se garantira na site gra|ani no i samite gra|ani garantira na site gra|ani no i samite gra|ani imaat pravo no i dol`nost da si go ~uvaat i imaat pravo no i dol`nost da si go ~uvaat i unapreduvaat sopstvenoto zdravje no i unapreduvaat sopstvenoto zdravje no i zdravjeto na drugite lu|e zdravjeto na drugite lu|e (~l. 39)(~l. 39). .

►Ova pravo pove}e treba da se svati kako Ova pravo pove}e treba da se svati kako zadol`enie za dr`avnite organi i zadol`enie za dr`avnite organi i zdravstvenite institucii da rabotat na zdravstvenite institucii da rabotat na podigawe na zdravstvenata svest na samite podigawe na zdravstvenata svest na samite lu|e, prevzemawe na razni zabrani, karantini lu|e, prevzemawe na razni zabrani, karantini sanitarni i drugi merki so {to }e se za{titi sanitarni i drugi merki so {to }e se za{titi zdravjeto na lu|eto.zdravjeto na lu|eto.

Pravo na slobodno Pravo na slobodno odlu~uvawe za sozdavawe odlu~uvawe za sozdavawe

decadeca

Pravo na slobodno Pravo na slobodno odlu~uvawe za sozdavawe odlu~uvawe za sozdavawe

decadeca► Ova pravo upatuva na toa deka sopru`nicite Ova pravo upatuva na toa deka sopru`nicite

sosema slobodno mo`at da odlu~uvaat za brojot sosema slobodno mo`at da odlu~uvaat za brojot na decata i za vremeto na nivnoto ra|awe. na decata i za vremeto na nivnoto ra|awe.

► Vo isto vreme dr`avata ima dol`nost da vodi Vo isto vreme dr`avata ima dol`nost da vodi humana populaciona politikahumana populaciona politika (~l. 41). Toa (~l. 41). Toa zna~i deka dr`avata treba da sozdava takva zna~i deka dr`avata treba da sozdava takva ekonomski i socijalni uslovi koi samite roditeli ekonomski i socijalni uslovi koi samite roditeli treba da gi zemat v predvid pri sopstvenoto treba da gi zemat v predvid pri sopstvenoto planirawe na semejstvoto od aspekt na toa deka planirawe na semejstvoto od aspekt na toa deka nivna primarna dol`nost e da obezbedat nivna primarna dol`nost e da obezbedat optimalni uslovi za zdrav rast i razvoj na svoeto optimalni uslovi za zdrav rast i razvoj na svoeto dete.dete.

Pravo na zdrava `ivotna Pravo na zdrava `ivotna sredinasredina

Pravo na zdrava `ivotna Pravo na zdrava `ivotna sredinasredina

► Ovaa pravo na ~ovekot e usloveno so negovata Ovaa pravo na ~ovekot e usloveno so negovata dol`nostdol`nost da ja {titi i unapreduva `ivotnata da ja {titi i unapreduva `ivotnata sredina {to zna~i deka nikoj nema pravo da bara sredina {to zna~i deka nikoj nema pravo da bara zdrava `ivotna sredina ako sam i vo zaednica so zdrava `ivotna sredina ako sam i vo zaednica so drugi ne ja ispolnuva svojata dol`nost drugi ne ja ispolnuva svojata dol`nost (~l. 43)(~l. 43). .

► Pri toa Pri toa dr`avata ja ima dol`nostadr`avata ja ima dol`nosta da gi sozdava da gi sozdava uslovite za da mo`at lu|eto da go u`ivaat ova uslovite za da mo`at lu|eto da go u`ivaat ova pravo a toa podrazbira da opredeli normi za pravo a toa podrazbira da opredeli normi za zadol`itelno odnesuvawe na site lu|e kako i zadol`itelno odnesuvawe na site lu|e kako i opredeluvawe na sankcii.opredeluvawe na sankcii.

► Sepak za~uvuvaweto i unapreduvaweto na Sepak za~uvuvaweto i unapreduvaweto na `ivotnata sredina najmnogu zavisi od svesta za `ivotnata sredina najmnogu zavisi od svesta za potrebata od nea i ekolo{kata kultura na lu|eto za potrebata od nea i ekolo{kata kultura na lu|eto za {to se zadol`eni site op{testveni subjekti za {to se zadol`eni site op{testveni subjekti za podigaweto na podigaweto na ekolo{kata svestekolo{kata svest na na naselenieto.naselenieto.

Pravo na obrazovaniePravo na obrazovanie

Pravo na obrazovaniePravo na obrazovanie

► Smislata i sodr`inata na ova pravo na sekogo za Smislata i sodr`inata na ova pravo na sekogo za obrazovanie e toa {to nikoj, pa duri i roditelite, ne obrazovanie e toa {to nikoj, pa duri i roditelite, ne mo`at da go uskratat ova pravo. mo`at da go uskratat ova pravo.

► Za ostvaruvawe na ova pravo od klu~no zna~ewe e Za ostvaruvawe na ova pravo od klu~no zna~ewe e zadol`itelnosta na osnovnotozadol`itelnosta na osnovnoto и средното и средното obrazovanie so koe se vr{i osnovnoto obrazovanie so koe se vr{i osnovnoto opismenuvawe na gra|anite opismenuvawe na gra|anite и стручно и стручно образование образование koe e osnova za povisokite stepeni na koe e osnova za povisokite stepeni na obrazovanie so ogled na li~nite naklonetosti obrazovanie so ogled na li~nite naklonetosti (~l. (~l. 44)44)..

► Sosema blisko na ova pravo e i pravoto {to go Sosema blisko na ova pravo e i pravoto {to go imaat gra|anite da osnovaat privatni obrazovni imaat gra|anite da osnovaat privatni obrazovni institucii koi moraat da bidat vo ramkite i vo institucii koi moraat da bidat vo ramkite i vo soobraznost so sistemot na obrazovanieto {to go soobraznost so sistemot na obrazovanieto {to go propi{uva dr`avata. propi{uva dr`avata.

Sloboda na nau~noto, Sloboda na nau~noto, umetni~koto i drugite vidovi umetni~koto i drugite vidovi

tvore{tvotvore{tvo

Sloboda na nau~noto, Sloboda na nau~noto, umetni~koto i drugite vidovi umetni~koto i drugite vidovi

tvore{tvotvore{tvo► Garantiraweto na ovaa sloboda od strana na Ustavot Garantiraweto na ovaa sloboda od strana na Ustavot

zna~i deka site ,,tvorci,, se oslobodeni od zna~i deka site ,,tvorci,, se oslobodeni od sekakov ,,diktat na dr`avata,, ili bilo kakvi ,,ideolo{ki sekakov ,,diktat na dr`avata,, ili bilo kakvi ,,ideolo{ki direktivi,, a samoto tvore{tvo se sfa}a kako pottiknuva~ direktivi,, a samoto tvore{tvo se sfa}a kako pottiknuva~ i nositel na napredokot na op{tata kultura i na i nositel na napredokot na op{tata kultura i na op{testvoto vo celina op{testvoto vo celina (~l. 47)(~l. 47). .

► Slobodata na tvore{tvoto zna~i i negova otvorenost i Slobodata na tvore{tvoto zna~i i negova otvorenost i podlo`nost na objektivna ocenka, {to treba da ovozmo`i podlo`nost na objektivna ocenka, {to treba da ovozmo`i eden argumentiran i kulturen dijalog vo koj nikoj nema eden argumentiran i kulturen dijalog vo koj nikoj nema pravo na apsolutna vistina. pravo na apsolutna vistina.

► No kako {to ne postoi apsolutna sloboda taka i vo No kako {to ne postoi apsolutna sloboda taka i vo tvore{tvoto tvore{tvoto granicite na slobodatagranicite na slobodata treba da bidat treba da bidat sopstvenoto soznanie i svesta na sekoj tvorecsopstvenoto soznanie i svesta na sekoj tvorec..

► Nivnite dostigawa treba da bidat od polza za op{testvoto Nivnite dostigawa treba da bidat od polza za op{testvoto vo koe `iveat i na ~ove{tvoto vo celina i da ne slu`at za vo koe `iveat i na ~ove{tvoto vo celina i da ne slu`at za urnuva~ki, destruktivni i drugi {tetni celi. Dr`avata go urnuva~ki, destruktivni i drugi {tetni celi. Dr`avata go garantira i pravoto na umetnicite da ja prodavaat svojata garantira i pravoto na umetnicite da ja prodavaat svojata tvorba (avtorsko pravo).tvorba (avtorsko pravo).