3. Bölüm SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Piyasası...Sermaye piyasasında fonlar kıymetli evrak hükmündeki belgeler karılığında el değitirdiğine göre, fon sahipleri bu belgeleri

3. Bölüm

SERMAYE PİYASASI

ARAÇLARI Yrd.Doç.Dr. Mine AKSOY

© Her hakkı Sakarya Üniversitesi Sürekli Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezine aittir. Yazılı izin

olmadan kaynak olarak dahi gösterilip kullanılamaz. Bunu yapanlar hakkında yasal işlem başlatılır. 1

AMAÇLARIMIZ:

Bu bölüm tamamlandığı zaman aşağıda yer alan bilgi ve becerilere sahip olunabilecektir:

Sermaye piyasası araçları

Menkul kıymetler

Menkul kıymetlerin özellikleri

Menkul kıymet türleri

Anahtar Kavramlar

Finansal sistem

Sermaye piyasası

Menkul kıymetler

İçindekiler

1. Sigortacılık Mevzuatı

1.1. Genel Olarak Sigortacılık Kanunu

1.2. Kanun’un Amacı



FİNANSAL SİSTEM

Finansal sistem, bir ekonominin can damarı olan fon dolaşımının sağlanmasında;

piyasalar, araçlar, aracılar ve çeşitli hukuki düzenlemelerden oluşan bir düzenek olarak

tanımlanabilir. Bu sistemin devamlılığı, öncelikle ekonomik birimlerin tasarrufta

bulunmalarına ve farklı nedenlerle bu tasarruflara gereksinim duyan çeşitli ekonomik

birimlerin varlıklarına bağlıdır.

Finansal sistem, tasarruf sonucunda fon fazlası olanlarla, gerçekleştirmek

istedikleri yatırımlar için fon açığı olanların bir araya geldiği ve fon transferinin

gerçekleştiği finansal piyasalardan oluşmaktadır. Dolayısıyla, finansal sistemin; finansal

piyasalar, finansal kurumlar ve finansal araçlardan oluşan üç temel bileşeni bulunmaktadır.

Bu çerçevede, finansal piyasalar, kısa ve uzun vadeli sermaye hareketlerinin karşılıklı

etkileşimde bulunduğu organizasyonlar olarak tanımlanmaktadır. Finansal piyasaların

çalışabilmesi, finansal sistemin ekonomi içerisindeki etkinliğine bağlıdıri.

1. Finansal Piyasalar

Yukarıda da belirtildiği gibi, finansal piyasa; bir ülkede fon kullananlar ile fon arz

edenler arasındaki fon akımlarını düzenleyen kurumlar, bu akımı sağlayan araç ve gereçler

ile bu işlemleri düzenleyen hukuki ve idari kurallardan oluşan doku şeklinde

tanımlanabilmektedir.

Finansal piyasaları çeşitli kıstaslara göre sınıflandırmak mümkündür: Piyasada

oluşan işlemler, kullanılan araçların vadeleri ve türleri, piyasayı düzenleyen kurallar

bunlardan bazılarıdır.

İşlemlere göre finansal piyasalar; spot piyasalar, futures ve forward piyasalar,

tezgâhüstü (over-the-counter, OTC) piyasalar, opsiyon piyasaları, swap piyasaları olarak

gruplandırılabilir. Finansal aracın vadelerine göre finansal piyasalar, para piyasası ve

sermaye piyasası olarak ikiye ayrılmaktadır. Finansal aracın türlerine göre finansal

piyasalar; hisse senedi piyasası, tahvil piyasası, döviz ve altın piyasası olarak

sınıflandırılabilir. Piyasayı düzenleyen kurallara göre finansal piyasalar, örgütlenmiş ve

örgütlenmemiş piyasalar olarak bir ayrıma tabi tutulmaktadır.

i İlhan Uludağ ve Erişah Arıcan, Finansal Hizmetler Ekonomisi, İstanbul: Beta Basım Yayım, 2001, s. 116.



1.1. Finansal Araçların Vadelerine Göre Piyasalar

1.1.1. Para Piyasaları

Para piyasası kavramı gerek batıda gerekse Türkiye’de aynı anlamda

kullanılmaktadır. Batılı kaynaklarda para piyasası; kısa vadeli likiditesi yüksek, riski düşük

piyasa olarak tanımlanmaktadır. Vadesi en çok bir yıla kadar olan fon arz ve talebinin karşı

karşıya geldiği piyasaya para piyasası denilmektedir. Bu piyasanın kurumları daha çok

ticari bankalar, işletmeler ve kamu kurumlarıdır. İşletmeler genellikle bankalardan

sağladıkları kısa vadeli kredilerle “işletme sermayesi” gereksinimini karşılarken, devlet de

hazine bonosu, devlet tahvili gibi kısa vadeli finansal araçlar ihraç ederek fon

sağlamaktadır.

Para piyasalarında kısa vadeli likidite fazlası olanlarla, kısa vadeli likidite açığı

olanlar karşı karşıya gelmektedir. Likidite fazlası olan bu tasarrufu karşılığında bir ödül

yani faiz talep etmekte, likidite açığı olan ise tasarruf açığını belirli bir bedel, yani faiz

ödeyerek kapatmak istemektedir.

Para piyasalarının genel kabul görmüş temel özellikleri şöyle sıralanabilirii:

Bu piyasalar iyi örgütlenmiş bir kurumsal yapıya sahiptir.

Piyasada iyi eğitilmiş, piyasa deneyimi olan profesyoneller işlem

yapmaktadır.

Piyasada işlem yapan katılımcıların kredibilitesi çok yüksektir, bu nedenle

normal koşullarda işlemler teminat istenmeden yapılmaktadır.

Para piyasalarında işlem gören ürünler standart özelliklere sahiptir. Ancak

katılımcıların isteklerine uygun ürünler de piyasada bulunabilir.

Para piyasasındaki her bir birim, hem arz eden hem de talep eden konumda

olabilir. Para piyasasından borç alanlar, para piyasası araçlarını arz eden; ancak fon talep

edenlerdir. Ödünç verenler ise para piyasası araçlarını talep eden; ancak fon arz edenlerdir.

Bu piyasada; mevduata dayalı belgeler, kısa vadeli senetler ve devletin çıkardığı hazine

ii

Sadi Uzunoğlu, Para ve Döviz Piyasaları, ECU Eğitim ve Danışmanlık Hizmetleri San. ve Tic. Ltd. Şti:

İstanbul, 2000, s. 23.



bonoları gibi finansal araçlar işlem görmektedir. Para piyasasındaki işlemlerin vadesi en

çok bir yıl olduğundan bu piyasadan sağlanan fonlar, kısa sürede paraya çevrilebilen

varlıkların finansmanında kullanılmaktadır.

Para piyasası araçlarını arz eden en önemli ekonomik birimlerden biri de devlettir.

Devletin çıkardığı finansal araçların miktarının büyük boyutlarda olması, fon

gereksiniminin boyutu konusunda da bir fikir verebilmektedir. Devlet dışında para piyasası

araçlarını arz eden en önemli birimlerden bir diğeri ticari bankacılık sistemidir. Ticari

bankalar, işletmelerin ve tüketicilerin kredi ihtiyaçlarını karşılamak için gereksinim

duydukları fonların büyük bir kısmını para piyasasından elde ederler.

Merkez Bankası ise, para ve kredi işlerini ticari hayatın ihtiyacına ve devletin

ekonomi politikasına göre düzenlemeye çalışan, senyoraj hakkını kullanan, bankaların

nakit rezervlerini koruyan, bankalar arasındaki takas işlemlerini düzenleyen, uluslar

arasındaki ödemelerde döviz gelir ve gider hesaplarını tutan ve ülkenin döviz ve altın

rezervlerini tutan bir finansal üst kurumduriii

. Merkez Bankası’nın işlevlerini yerine

getirirken kullandığı işlemler arasında; munzam karşılıklar, açık piyasa işlemleri, açık

piyasadan geri satın alma anlaşmaları ve reeskont işlemleri sayılabilir.

1.1.2. Sermaye Piyasaları

En geniş tanımı ile sermaye piyasası, sermaye arz ve talebinin karşılaştığı

piyasadır. Çeşitli menkul kıymetlere dayalı olarak aracı kuruluşlar aracılığı ile orta, uzun

ve sonsuz vadeli fon arz ve talebi bu piyasada karşılaşmaktadır. Bu tanımın içine girmeyen

her türlü sermaye hareketi, kredi, döviz, altın, ticari senet gibi doğrudan veya dolaylı

olarak fon transferlerine sebep olan bütün ticari işlemler sermaye piyasasından daha geniş

bir kavram olan mali piyasa çerçevesinde yer almaktadır. Bu nedenle, sermaye piyasası da

mali piyasanın bir parçasıdır.

Mali piyasada genel finans sistemi içinde kısa vadeli fonların arz ve talep edildiği

bölüm, para piyasası olarak bilinmektedir. Para piyasasına geçici ve mevsimlik nakit

sıkıntısının giderilmesi için; sermaye piyasasına ise genellikle sabit yatırımlar ve devamlı

işletme sermayesinin finansmanı için başvurulur. Para piyasasının kaynakları; vadeli ve

vadesiz mevduat, sermaye piyasasının kaynakları ise devamlılık arz eden tasarruflardır.

iii

Uludağ ve Arıcan, s. 12.



Farklılıklarına rağmen her iki piyasa da birbirleriyle ilişkilidir. Fon talep edenler,

yatırım araçlarının türüne göre bu iki piyasadan birine veya her ikisine de başvurabilirler.

Sermaye piyasasında arz ve talep, menkul kıymetler yoluyla karşılaşmaktadır. Dolayısıyla

sermaye, menkul kıymetlerin alım satımı yoluyla el değiştirdiğinden, sermaye piyasası ile

menkul kıymetler piyasası birlikte ele alınmalıdır.

Sermaye piyasaları, farklı kriterlere göre çeşitli ayrımlara tabi tutulmaktadır. Bu

ayrımlardan bazıları aşağıda verilmiştir:

1- Menkul Değerlerin Sermaye Piyasasında İşlem Görme Şekilleri

Bakımından

Sermaye piyasasında fonlar kıymetli evrak hükmündeki belgeler karşılığında el

değiştirdiğine göre, fon sahipleri bu belgeleri iki şekilde satın alabilirler: ya ilk ihraçtan, ya

da ikinci elden. Buna göre;

a- Birincil Piyasa

Tasarruf sahiplerinin tahvil ve hisse senedi gibi hak temsil eden belgeleri

doğrudan doğruya ihraç eden kuruluşlardan veya bunlara ihraçta aracılık eden kurumlardan

alabildikleri durumlarda birincil piyasa (primary market) söz konusuduriv

.

b- İkincil Piyasa

İkincil piyasa (secondary market), menkul kıymetlerin nakde dönüştürülmesini

sağlayan piyasadır ve menkul kıymetlerin likiditesini artırarak birincil piyasaya talep

yaratır, onun gelişmesini sağlarv. İkincil piyasanın en iyi teşkilatlanmış bölümü, menkul

kıymet borsalarıdır.

c- Üçüncül Piyasa

Borsaya kayıtlı hisse senetlerinin borsa dışında alınıp satılmasıyla oluşan

piyasadır. Özellikle Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) yaygın olan ve “tezgah üstü”

(over the counter) olarak adlandırılan bu tür piyasalarda alım ve satım işlemi belli bir

iv David S. Kidwell, Richard L. Peterson and David W. Blackwell, Financial Institutions, Markets and

Money ,6. Edition , USA:The Dryden Press, 1997, s. 75.

v Kidwell, Peterson and Blackwell, s. 267-268.



mekâna ve zamana bağlı olmadan gerçekleştirilmektedirvi

. Bu piyasaların yapısı, organize

olmayan sermaye piyasası ile benzerdir. Piyasadaki aracılar için, her yer bir pazar niteliği

taşımaktadır. Aracılar, borsaya kayıtlı olan büyük menkul kıymet stoklarına sahiptirler.

Dolayısıyla bu piyasadaki aracılar, organize borsadaki acentelerin rakibi durumundadırlar.

Bu rekabet, acentelerin komisyonlarının düşmesine neden olabilirvii

.

d- Dördüncül Piyasa

Aracı kurumların tamamen ortadan kaldırıldığı, işlemlerin doğrudan doğruya

yatırımcılar arasında gerçekleştirildiği piyasalardır. Bu tip işlemler daha çok,

kurumsallaşmış büyük yatırımcılar tarafından yapılmaktadır. Bu işlemlerin avantajlı yönü,

işlem giderlerinin tümüyle ortadan kalkabilmesidirviii

. Dördüncül piyasada faaliyet

göstermenin nedenleri arasında; daha iyi bir fiyat sağlama, komisyon giderlerinden

tasarruf, işlemlerin hızla sonuçlandırılması, işletme adının gizli tutulması gibi etkenler

sayılabilir. Sermaye piyasasının gelişmiş olduğu ülkelerde, gerçek kişilere ait dördüncül

piyasa işlemleri yapan kurumlar bulunabilir. Bu kurumlar, alıcı ve satıcı arasındaki

haberleşmeyi telefon veya doğrudan görüşme ile sağlamaktadırlarix

.

2- Kurumsal Piyasa Yerinin Olup Olmaması Bakımından

a- Örgütlenmiş (Organize) Sermaye Piyasaları

Menkul Kıymet Borsaları, örgütlenmiş sermaye piyasalarına en iyi örnektir. Genel

olarak borsa kavramından; alıcı ile satıcının veya onların vekillerinin, emtia, menkul

kıymet ve buna benzer misli emtia veya kıymetten sayılan diğer şeyler üzerinde alım-satım

yapmak amacı ile bir araya geldikleri, belirli sürelerde belirli yerlerde kurulan, belli

kurallarla çalışan organize edilmiş merkezi pazarlar anlaşılmaktadırx.

Borsalar genel olarak iş konularına göre adlandırılmaktadırlar: Döviz borsası

(foreign exchange bourse), ticaret borsası (commodity exchange), altın borsası (gold

exchange), menkul kıymetler borsası (securities exchange) gibi. Vadeli işlemler borsası

vi

William F. Sharpe, Gordon J. Alexander and Jeffery V. Bailey, Investments, Sixth Edition, USA:

Prentice-Hall International, Inc., 1999, s. 59. vii

Ali Ceylan ve Turhan Korkmaz, Sermaye Piyasası ve Menkul Değerler Analizi, Bursa: Ekin Kitapevi,

2000, s. 18. viii

Sharpe, Alexander and Bailey, s. 62.

ix Ceylan ve Korkmaz, s. 19-20.

x Kidwell, Peterson and Blackwell, s. 57.



(futures exchange) ve opsiyon borsası (options exchange) da menkul kıymet borsalarından

türetilmiş organize borsalar arasında yer almaktadır.

b- Örgütlenmemiş (Serbest) Sermaye Piyasaları

Bu tür örgütlenmemiş piyasalar, menkul kıymetler piyasasının tamamlayıcısıdır.

Bu piyasaların merkezi bir yerleşimi yoktur. Burada borsaya kayıtlı olmayan üyeler de

işlem yapabilirlerxi

.

3- Piyasanın Coğrafi Genişliği Bakımından

a- Yöresel Piyasalar

Belli bir yörede faaliyet gösteren mahalli nitelikteki piyasalardır.

b- Ulusal Piyasalar

Faaliyetleri belli bir coğrafi alan ile sınırlı olmayan, tüm ülkede faaliyet gösteren

piyasalardır. Bu tür piyasalarda, mali işlemin iki tarafı da aynı ülkede yerleşik kişi ve

kurumlardır.

c- Uluslararası Piyasalar

Fon arz ve talebinin farklı ülkelerde oturan kişi veya kurumlar arasında

karşılaştığı piyasalardır. Bir başka ifade ile, ulusal fonların yabancılara veya yabancı

fonların yerli kullanıcılara sağlandığı durumlarda sermaye piyasaları uluslararası bir nitelik

kazanırxii

.

1.2. Finansal Araçların Türlerine Göre Piyasalar

1.2.1. Hisse Senedi Piyasaları (İstanbul Menkul Kıymetler Borsası)

1985 yılında faaliyete geçen İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB)’ndaki

ilk hisse senedi işlemleri, 1986 yılında gerçekleştirilmiştir. Sermaye Piyasaı Kurulu (SPK)

tarafından aracılık faaliyetinde bulunmak üzere yetki belgesi verilmiş olan aracı kuruluşlar

(aracı kurumlar ve bankalar), İMKB’ye üye olabilirler. İMKB’de sadece İMKB üyeleri

işlem yapabilirler. İMKB’de alım satım yapmak isteyen yatırımcıların emirleri, borsa

xi

Kidwell, Peterson and Blackwell, s. 271.

xii Kidwell, Peterson and Blackwell, s. 59.



üyeleri aracılığıyla borsaya iletilir ve borsa üyeleri de üye temsilcileri tarafından Borsa'da

temsil edilirler.

Birincil ve ikincil piyasa işlemlerinin gerçekleştirildiği İMKB Hisse Senetleri

Piyasası'nda aşağıda belirtilen beş tür pazar bulunmaktadır:

Ulusal Pazar

İkinci Ulusal Pazar

Yeni Ekonomi Pazarı

Gözaltı Pazarı

Fon Pazarı

“Açığa Satış” emirleri, Gözaltı Pazarı hariç, İMKB pazarlarındaki tüm hisse

senetleri ve Fon Pazarı’nda işlem gören borsa yatırım fonları katılma belgesi payları için

açığa satış yapma yetkisini İMKB’ye bildirmiş üyeler tarafından girilebilmektedir. Açığa

satış emirlerinin geçerlilik süresi tek seanstır. Tüm gün, yani birinci ve ikinci seans için

geçerli olan açığa satış emri verilemez.

Bir piyasada, bir seansta veya belli bir dönemde alınıp satılan (el değiştiren)

menkul kıymet adedi ise işlem miktarıdır. Borsa'da, her işlem günü, her iki seansın

işlemleri için ayrı ayrı olmak üzere hisse senedi işlem miktarları yayınlanır. Farklı

pazarlarda gerçekleşen işlem miktarları toplandığında, İMKB'nin o günkü işlem miktarı

ortaya çıkar. Ancak birincil piyasadaki işlemler ayrı olarak yayınlanır.

Her bir hisse senedinde gerçekleşen sözleşmelerdeki hisse senedi sayıları ile işlem

fiyatlarının çarpılması sonucu bulunan miktar, işlem hacmidir. Tüm hisse senetlerinin

işlem hacimleri toplamı, hisse senetleri piyasasının toplam işlem hacmini oluşturur.

Bir sermaye piyasası aracının, kendisi veya katları ile işlem yapılabilecek asgari

sayısı veya değeri işlem birimi olarak ifade edilir. Hisse senetleri piyasasında işlem birimi

olarak lot kullanılır. 1 lot 1 adet hisse senedine veya 1 TL nominal değerli hisse senedine

denktir. Fon Pazarında da 1 lot, 1 adet borsa yatırım fonu katılma belgesinden

oluşmaktadır.



1.2.2. Vadeli İşlem Piyasaları

Vadeli piyasalarda alım satıma konu olan menkul kıymetler; hisse senedi ve tahvil

gibi herhangi bir işletmenin veya devletin çıkardığı değerler olmayıp, önceden belirlenen

bir vadede ve standart büyüklükte, üzerine yazılan mal veya kıymetin teslimini içeren türev

araçlardır. Türev ürünler özellikle 1980’li yıllarda, uluslararası finans piyasalarında

yatırımcıların finansman ve risk yönetimi gibi karmaşık ve rekabete yönelik çeşitli

gereksinimlerine cevap verebilmek amacıyla ortaya çıkan gelişmiş ürünlerdir. Para,

sermaye ve mal piyasalarının mevduat, mevduat sertifikası, hazine bonosu, hisse senedi,

tahvil gibi araçlarına alternatif olarak geliştirilmiş işlemler ve sermaye piyasası araçları

geleceğe yönelik belirsizliklerde her zaman yeteri kadar esnek olamamaktadır. Üstelik bu

piyasaların katılımcıları da her zaman ihtiyaçlarını doğrudan karşılayacak araç ve

piyasalara kolaylıkla ulaşamamaktadırlar. Türev ürünler, piyasalarda karşılaşılan bu

güçlükleri gidermek ve piyasaların faaliyetlerini genişletmek amacıyla kullanılırlar. Bu

ürünlerin türev ürünler şeklinde adlandırılmaları, varolan finansal araçlardan doğrudan

türetilmesinden değil, piyasanın gereksinimleri doğrultusunda geliştirilmiş olmalarından

kaynaklanmaktadır. Türev ürünler, piyasaya belirli bir likidite sağlarken, yatırımcı istediği

nakit akımını elde edebilmekte, bunun yanında borçlanan taraf da ucuz finansman

sağlayabilmektedirxiii

.

Tarihsel olarak en eski türev işlemlerinden biri future işlemleridir. Future

işlemleri, belirli bir değerin -ki bu değer mal, döviz, altın ve benzeri olabilir- önceden

belirlenmiş gelecekteki bir tarihte, önceden belirlenmiş bir fiyattan teslimine yönelik

işlemleri ifade etmektedir. Bu işlemler bir kontrata dayanmakta ve fiziki piyasalar

(borsalar) aracılığıyla gerçekleştirilmektedirler. Satıcı taraf, kontratta yer alan varlığın

standart bir miktarını önceden belirlenmiş bir fiyattan ve önceden belirlenmiş bir tarihte

teslim etmeyi taahhüt ederken, alıcı taraf ise teslimatı almayı taahhüt etmektedir. Future

işlemlerinin en temel özelliklerinden birisi, kontratların standart miktarlar üzerinden

düzenlenme zorunluluğudur.

Future işlemlerin yapıldığı borsalar organize borsalar olup, belli kurum ve

kurallara sahiptir. Bu borsalara, içerisinde alınıp satılan mal veya hizmetlerin özelliğinden

dolayı vadeli işlem borsaları da denilmektedir.

xiii

Naci Arıkan, “Türev Ürünleri Menkul Kıymet midir?”, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı:200 (Nisan, 1998),

s. 94.



Diğer bir vadeli işlem türü olan opsiyon sözleşmesi ise, bir pirim karşılığında

üzerinde anlaşılan bir mal veya finansal aracı ileriki bir tarihte satın alma veya satma hakkı

veren bir menkul değerdir. Opsiyon sözleşmelerinde, future sözleşmelerinde olduğu gibi

bir taahhüdün yerine getirilmesi zorunluluğu yoktur; sadece bir alım veya satım hakkının

varlığı söz konusudur. Opsiyon sözleşmelerinde bir hak söz konusu olduğu için belli bir

pirim karşılığı vade tarihindeki koşullara göre satın alma hakkı kullanılır veya

kullanmaktan vazgeçilebilir xiv

.

Vadeli işlem piyasalarının temelini oluşturan future ve opsiyon işlemleri

çoğunlukla organize borsalarda işlem görmekte, bunun doğal bir sonucu olarak da, vade,

sözleşme büyüklüğü, alınacak teminatlar, fiyat adımları gibi işlem kriterleri, ilgili borsalar

tarafından belirlenmektedir. Organize borsalarda işlem gören vadeli işlem sözleşmelerinin

(future ve opsiyon sözleşmeleri) standartlaştırılmasının en önemli nedeni, piyasanın likit

olmasını sağlamaktır.

Future ve opsiyon işlemlerinden farklı olarak forward işlemlerinin en temel

özelliği ise, organize borsalarda yapılmaması, dolayısıyla da fiyat, miktar vade gibi

unsurların standart olmayıp karşılıklı anlaşmayla belirlenmesidir. Forward işlemleri, belli

miktarda malın veya finansal aracın (hisse senedi, tahvil, döviz vb.) önceden belirlenmiş

bir fiyattan ve önceden belirlenmiş gelecekteki bir tarihte satın alınması veya satılması

yükümlülüklerini içeren sözleşmeye dayalı işlemlerdir. Bu sözleşmede; varlığın özelliği,

teslim ve ödemenin yapılacağı tarih, teslim yeri ve yöntemi, miktarı ve fiyatı olmak üzere

tüm ayrıntılar yer almaktadır. Forward sözleşmelerinde alıcı belirli bir ihtiyacını

karşılayacak bir varlık için sözleşme yapmak ister. Bu sözleşmenin gerçekleşebilmesi için

de aynı özelliklere sahip ve aynı miktarda mal veya finansal aracı teslim etmeye istekli

başka bir tarafın bulunması gerekir. Forward sözleşmelerinin özelliği, işlemin gerçekleştiği

anda, alıcı ve satıcı arasında para alış-verişinin olmayışıdır. Alıcı ile satıcı arasında

kararlaştırılan forward fiyatı, söz konusu varlığın gelecekteki değişim fiyatıdır. Forward

fiyatı teslim anında ödenir. Sözleşmenin sonunda iki taraf da, her yönü sözleşmede

belirtilen şartlara bağlı kalırxv

.

xiv

Niyazi Berk, Finansal Yönetim, 7. Baski, İstanbul:Türkmen Kitabevi, 2003, s. 339. xv

Berk, s. 343.



2. Finansal Araçlar

Finansal piyasalar genel olarak, literatürde, vadelerine göre işlem gören araçlar

açısından ikiye ayrılmaktadır: Para piyasası ve sermaye piyasası. Para piyasasında, kısa

vadeli veya bir yıldan daha fazla kısa süreli işlemler (hazine bonoları, banka kabulleri ve

mevduat sertifikaları gibi) yapılmaktadır. Sermaye piyasasında ise bir yıldan uzun vadeli

tahviller ve hisse senetleri işlem görmektedir. Ancak uygulamada her iki piyasanın

karşılıklı bir ilişki içerisinde olduğu gözlenmektedir. Çünkü, ekonomik sistem içerisinde

arz ve talep edenler her iki piyasayı da kullanabilmektedirlerxvi

.

Sermaye Piyasası Araçları

Sermaye piyasası araçları; menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarıdır

(SPKn, md.3).

Menkul Kıymetler

Diğer Sermaye Piyasası Araçları

Menkul Kıymetlerin Tanımı ve Unsurları

Menkul Kıymetler; ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil

eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde

çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Kurulca belirlenen kıymetli evraktır (SPKn, md.3).

Yukarıdaki tanıma göre menkul kıymetin unsurları aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

Menkul kıymetlerin tanımında en önemli unsur, kıymetli evrak

olmalarıdır. Kıymetli evrak niteliğindeki bir belgenin temsil ettiği hak,

belgeden ayrı olarak kullanılamayacağı ve devredilemeyeceği gibi, hakkı

elde tutarak belgeyi devretmek de mümkün değildir. Bu hak, ancak senet

ibraz edilerek kullanılır ve senet devredilerek devredilir.

Standart ve yuvarlak meblağlı, mislî nitelikte, belli şekil şartlarına haiz

kıymetlerdir.

xvi

Uludağ ve Arıcan, s. 132.



Çok sayıda ihraç edilip, halka arz edilen kitle senetleridir. Bono, poliçe

gibi tek bir ticari ilişki için düzenlenmezler.

Az veya çok devamlılık arz eder, alacak veya ortaklık haklarını temsil

ederler.

Periyodik (dönemsel) gelir sağlarlar.

Her birinin bir itibari (nominal-üzerinde yazılı) değeri, bir de piyasada arz

ve talebin oluşturduğu piyasa değeri vardır. Tahviller, ihraç eden tüzel kişi

tarafından vade sonunda nominal değer üzerinden ödendikleri için piyasa

değerleri genellikle nominal değerin fazla altında veya üstünde oluşmaz.

Menkul kıymetler nama (registered) ve hamiline (bearer) yazılı olabilirler.

Hamiline yazılı kıymetler para gibidir, kimin elinde ise onun malı sayılır,

sadece teslimle sahip değiştirir. Nama yazılı kıymetlerde ise ciro hanesi

vardır, buraya ciro işlemi kaydedilir.

Yatırım amacı ile kullanılırlar.

Menkul kıymetler olarak; hisse senetleri, hisse senedi türevleri, geçici

ilmühaberler, yeni pay alma kuponları, tahviller, tahvil türevleri, tahvil faiz kuponları,

hazine bonoları, katılma intifa senetleri, kar ve zarar ortaklığı belgeleri, banka bonoları,

banka garantili bonolar, finansman bonoları, varlığa dayalı menkul kıymetler, gelir

ortaklığı senetleri, gayrimenkul sertifikaları, tertip halinde çıkarılan ve 2 yıl veya daha

uzun süreli ipotekli borç ve irat senetleri, borsa yatırım fonu katılma belgeleri, içtüzüğünde

kurucu dışındaki aracı kuruluşlarca serbestçe alım satımı öngörülen A tipi yatırım fonu

katılma belgeleri sayılabilir.

Diğer Sermaye Piyasası Araçları

Menkul kıymetler dışında kalan ve şartları kurulca belirlenen evraktır. Ancak çek,

poliçe, nakit, bono ile mevduat sertifikaları sermaye piyasası aracı olarak sayılmamaktadır.



3. Sermaye Piyasası Araçları

Hisse Senetlerixvii

Anonim ortaklıklar tarafından çıkarılan,

sirket sermayesine katılımı temsil eden,

yasal sekil sartlarına uygun olarak düzenlenmis

kıymetli evraklardır.

Hisse senetleri sahiplerine asagidaki haklari saglamaktadirlar:

Ortaklık hakkı,

Yönetime katılma (oy) hakkı,

Kar payı (temettü) ve temettü avansı alma hakkı,

Rüçhan hakkı (yeni pay alma hakkı),

Bedelsiz pay alma hakkı

Tasfiyeden pay alma hakkı,

Bilgi edinme hakkı, sağlar.

Hisse senedi turlerini; Nama – hamiline yazılı hisse senedi, Adi – imtiyazlı

hisse senedi, Primli – primsiz hisse senedi, Bedelli – bedelsiz hisse senedi

olarak dort gruba ayirmak mumkundur.

Nama – hamiline yazılı hisse senedi

Hisse senetleri nama (isme yazılı) ya da hamiline yazılı olarak çıkarılabilir.

Adi – imtiyazlı hisse senedi

Hisse senetleri ana sözlesmede aksine bir hüküm yoksa sahiplerine esit haklar

sağlarlar. Bu tip hisse senetlerine adi hisse senetleri denir. Bir kısım hisse

xvii

www.spk.gov.tr

http://www.spk.gov.tr/



senetleri ise adi hisse senetlerine göre kara katılmada, yönetim ve denetim

kuruluna üye seçiminde, oy hakkında ve benzeri konularda ana sözlesmeye

dayanarak sahiplerine imtiyazlı haklar tanıyabilir. Bir anonim ortaklıkla çesitli

imtiyazlara sahip hisse senetleri bulunuyorsa bunlar farklı grup isimleriyle

adlandırılırlar (A grubu, B grubu, C grubu gibi) ve Borsa'da farklı islem

sıralarında islem görürler.

Primli – primsiz hisse senedi

Üzerinde yazılı değer ile diğer bir deyisle nominal değerden ihraç edilen hisse

senetlerine primsiz, nominal değerlerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen

hisse senetlerine primli hisse senedi denir.

Bedelli – bedelsiz hisse senedi

Nakit/bedelli sermaye artırımı yoluyla ihraç edilen hisse senetlerine bedelli

hisse senedi, iç kaynaklardan sermaye artırımı yoluyla ihraç edilen hisse

senetlerine ise bedelsiz hisse senedi denir.

Hisse senedi sahipleri temel olarak kar payı (temettü) geliri ve sermaye

kazancı olmak uzere iki tür gelir elde ederler.

Kar payı (temettü) geliri

Anonim ortaklıkların yılsonunda elde ettikleri karın ortaklara dağıtılmasından

elde edilen gelirdir. Hisseleri/payları Borsa’da islem gören anonim ortaklıklar,

karlarını Sermaye Piyasası Kurulu’nun Seri: IV, No: 27 sayılı Tebliği’nde yer

alan esaslar, ortaklık esas sözlesmesinde yer alan hükümler ve sirketler

tarafından kamuya açıklanmıs kar dağıtım politikaları çerçevesinde nakden

veya temettüün sermayeye ilavesi suretiyle hisse ihraç ederek dağıtabilir. 2009

yılı faaliyetlerinden elde edilen karlar için herhangi bir asgari kar dağıtım

zorunluluğu bulunmamaktadır. Hisse senetleri Borsa'da islem görmeyen halka

açık anonim ortaklıklar ise Seri: IV, No: 27 sayılı Tebliğ hükümleri ve ilgili

Kurul düzenlemeleri çerçevesinde, dağıtılabilir karlarının en az %20’sini

birinci temettü olarak dağıtmak zorundadır.

Sermaye kazancı



Zaman içinde hisse senedinin değerinde meydana gelen artıstan elde edilen

gelirdir.

Hisse senetleri, doğal bir afet (deprem vb.) veya bir insan fiiliyle (çalınma,

yırtılma vb.) elinde bulunduranın iradesi dısında senedin elinden çıkması,

veya elinde bulunmakla beraber yıpranma bozulma gibi nedenlerle artık

kullanılamaz hale gelebilirler. Zayi olduğu ispat edilen hisse senetleri için,

mahkemeden iptal talebinde bulunulabilir. Hisse senedi mahkeme tarafından

iptal edildiğinde hak ile senedin arasındaki bağ kopar ve senedin verdiği

haklar senetsiz de talep edilebilir. Hisse senedinin bir mülkiyet senedi olması

ve vade tasımaması nedeni ile, zaman asımı söz konusu değildir. Ancak,

tasfiye bakiyesinden pay alma hakkı tasfiye tarihinden itibaren 10 yıllık zaman

asımına, kar payı hakkı ise 5 yıllık zaman asımına tabidir.

Oydan Yokun Hisse Senedixviii

Ortaklıkların esas sözlesmelerinde hüküm bulunmak kaydıyla sermaye

artırımı ile ihraç edebilecekleri oy hakkı hariç, sahibine kar payından ve

istediğinde tasfiye bakiyesinden imtiyazlı olarak yararlanma hakkını ve diğer

ortaklık haklarını sağlayan hisse senetleridir.

Oydan yoksun hisse senedi sahiplerinin oy hakkı olmaksızın genel kurula

katılma ve bilgi alma hakları bulunmaktadır. Ihraçcı sirket açısından alternatif

kaynak yaratırken, sirketin ortaklık yapısı ve yönetim düzeni korunmaktadır.

Yatırımcılara ise alternatif bir yatırım aracı sunulmaktadır. Oydan yoksun

hisse senedi sahipleri için, esas sözlesmede gösterilecek oranda kâr payında

imtiyaz tanınması zorunludur ve imtiyazlı kâr payları nakden dağıtılır.

Ortaklık, üst üste 3 yıl kâr dağıtamazsa veya mevzuat uyarınca izin

verilmediği halde, herhangi bir nedenle bir yıl oydan yoksun hisse senedi

imtiyazına iliskin kâr dağıtımını yapmazsa, senet sahipleri, bu durumların

kesinlestiği genel kurul toplantı tarihini izleyen yıl, esas sermayeye katılmaları

ile orantılı olarak oy hakkını elde ederler ve buna bağlı olarak imtiyazlı bu

paylar adi pay haline dönüsür. Ayrıca esas sözlesmede hüküm bulunmak

xviii

www.spk.gov.tr




kaydıyla, belirlenecek bir süre sonunda bu senetler adi hisse senedine

dönüsebilir.

Katilma Intifa Senedi

Sahiplerine, ortaklık hakkına sahip olmaksızın kardan pay alma, tasfiye

bakiyesinden yararlanma, yeni pay alma ve belli bazı olanaklardan yararlanma

hakkı veren sermaye piyasası aracıdır. Katılma intifa senedi, esas sözlesmede

hüküm bulunmak kosulu ile genel kurul kararıyla ve süresiz olarak

çıkarılabilir ve nama veya hamiline yazılı olarak düzenlenebilir.

Tahvillerxix

Tahvil, devletin ya da özel sektör sirketlerinin borçlanarak orta ve uzun vadeli

fon sağlamak üzere çıkarttıkları borç senetleridir. Tahviller halka arzedilerek

veya halka arzedilmeksizin satılabilir. Kamu borçlanma aracı dısındaki

tahvillerin ihraç ve halka arzı için bunların Sermaye Piyasası Kurulu’na

kaydettirilmesi gereklidir. Genel ve katma bütçeli idareler ile T.C. Merkez

Bankası’nca ihraç edilecek tahviller Kurul tarafından kayda alınmaz.

Tahvillerin halka arzedilmesi durumunda tahvil ihraç kosulları ve ihraççı

sirket hakkındaki hukuki ve mali bilgiler izahname ve sirkülerde yer alır.

Tahviller sahiplerine herhangi bir ortaklık hakkı vermez, sadece ihraçcıya

karsı alacaklılık hakkı sağlar.

Nominal değer, kupon oranı, vade ve itfa tahviller ile ilgili bilinmesi gereken

temel degiskenlerdir.

Nominal değer, tahvil ve bononun vadesinde yatırımcının eline geçecek olan

para miktarıdır.

Kupon oranı, nominal değer üzerinden yüzde olarak belirtilen, tahvil sahibinin

alacağı faiz miktarıdır. Tahvillere ödenecek faiz oranı ile ödeme kosullarına

iliskin esaslar, izahname ve sirkülerde açıkça belirtilmek kosuluyla

ihraçcılarca belirlenir.

xix

www.spk.gov.tr




Vade, anaparanın ve son faiz ödemesinin yapılacağı tarihtir ve tahvilin vadesi

1 yıldan az olmamak üzere serbestçe belirlenebilir. Tahvillerin anaparası, vade

bitiminde bir defada veya vade içinde taksitler halinde ödenebilir. Halka arz

edilecek tahvillerin taksitli itfa edilmesi durumunda itfaya iliskin esaslara

izahname ve sirkülerde yer verilir.

Itfa, borcun borçlu tarafından bir defada veya belirli dönemlerde yapılan

ödemelerle ortadan kaldırılması islemidir. Vade, anaparanın ve son faiz

ödemesinin yapılacağı tarihtir ve tahvilin vadesi 1 yıldan az olmamak üzere

serbestçe belirlenebilir. Tahvillerin anaparası, vade bitiminde bir defada veya

vade içinde taksitler halinde ödenebilir. Halka arz edilecek tahvillerin taksitli

itfa edilmesi durumunda itfaya iliskin esaslara izahname ve sirkülerde yer

verilir.

Ihraçcıların esas sözlesmelerinde veya varsa özel mevzuatlarında hüküm

bulunmak sartıyla tahvillere kardan pay verilmesi mümkündür. Halka arz

edilecek tahvillere kardan pay verilmesine iliskin esaslara izahname ve

sirkülerde yer verilir. Ihraçcılar, tahvillere verilecek kar payının

belirlenmesinde asağıdaki esaslardan birini seçebilir: a) Faiz ve buna ek

olarak, tahvile kardan pay verilmesi, b) Kar payının faizden daha az olması

halinde, faiz ödenmesi; faiz getirisine esit veya daha fazla kar payı tahakkuk

etmisse kar payının ödenmesi, c) Bir faiz öngörülmeksizin tahvile kardan pay

verilmesi.

Tahvil sahibinin bir sirkete kullandırdığı sermaye, yabancı sermayedir. Tahvil

sahibi, tahvili çıkaran kurulusun uzun vadeli alacaklısıdır. Tahvil sahibi

sirketin aktifi üzerinde, alacağından baska hiçbir hakka sahip değildir. Sirketin

yönetimine katılamaz. Buna karsılık sirketin elde ettiği kardan, önce tahvil

sahiplerinin faizleri, daha sonra hisse senedi sahiplerinin kar payları ödenir.

Tahvil sahibi ile sirket arasındaki hukuki iliski vade sonunda sona erer. Tahvil

sahibi tahvili çıkaran sirketin kar — zarar riskine katılmaz, sirket zarar etse de

günü gelince belli miktardaki anapara ve faizini alır. Tahvillerin getirilerini

etkileyen en önemli unsurlar, likiditesi ve sahip oldukları risktir. şirket

tahvilleri, sirketin iflas etmesi ve faiz, anapara ödemesinde temerrüde düsmesi

açısından devlet tahvillerine oranla daha yüksek risk tasıdıklarından,



genellikle devlet tahvillerinden daha yüksek faiz geliri sağlarlar. Tahvilin vade

tarihine kadar olan değeri faiz oranlarındaki değisikliklere paralel olarak

değisecektir. faiz oranları düstüğünde tahvilin değeri yükselecek ve bunların

vadesinden önce satılması halinde artı kazanç sağlanacaktır. Tersi durumda

faiz oranları yükseldiğinde, tahvillerin fiyatı düsecektir. Tahviller çoğu zaman

sabit getirili menkul kıymetlerdir. Tahvil sahibi enflasyonun kendisinden alıp

götürdüğü değerden daha fazla faiz aldığında kar elde etmis olur. Elde edilen

gelir enflasyonun altında kaldığında ise tahvilin gerçek geliri negatif de

olabilir. Tahvil bir borç senedi olduğuna göre, borcun anapara ve faizleri

gereğinde yargı yoluna basvurarak tahsil edilebilir. şirketin iflası veya

tasfiyesi halinde de, tasfiyede önce borçlar ödendiği için, tahvil sahipleri sirket

ortaklarından (hisse senedi sahipleri) önce alacaklarını alırlar.

Tahvilin anapara alacakları için zaman asımı en son kupon vadesinden veya

itfaya uğramıssa itfa tarihinden itibaren 10 yıldır. Tahvilin faiz alacaklarında

ise, zaman asımı 5 yıldır.

Hisse Senedine Donusturulebilir Tahvil (HDT)xx

Ortaklık tarafından çıkarılan ve ihraçcı ortaklığın sermaye artırımı suretiyle

çıkaracağı paylara veya izahname ve sirkülerde belirtilen esaslar çerçevesinde

temin edilen ihraçcı paylarına dönüŞtürme hakkı veren menkul kıymetlerdir.

HDT’lerin vadesi 1 yıldan az olamaz. HDT’lerin hisse senetlerine

dönüŞtürülmesi vade baŞlangıç tarihinden itibaren en erken 1 yıl sonra

yapılabilir.

Degistirilebilir Tahvil (DET)xxi

Ihraçcı tarafından çıkarılan ve payları borsalarda veya teskilatlanmıs diğer

piyasalarda islem gören diğer ortaklıklara ait paylarla değistirme hakkı veren

menkul kıymetlerdir. DET’lerin vadesi 1 yıldan az olamaz. DET’lerin hisse

senetleriyle değigtirilmesi, vade baslangıç tarihinden itibaren en erken 1 yıl

sonra yapılabilir.

xx

www.spk.gov.tr xxi

www.spk.gov.tr





Finansman Bonosuxxii

Ihraçcıların borçlu sıfatıyla düzenleyip, iskonto esasına göre ihraç ettikleri

menkul kıymettir. Vadesi 1 yıldan fazla olamaz. Iskonto esasına göre satılan

finansman bonolarının iskonto oranı ihraçcı tarafından serbestçe belirlenir.

Kısa vadeli borçlanma aracı olup, isletmelerin kısa vadeli finansman

ihtiyacının karsılanmasını sağlar. Yatırımcılar açısından ise, kısa vadeli olması

nedeniyle faiz riskinden korunma sağlar.

Banka Bonolari ve Banka Garantili Bonolarxxiii

Banka bonoları; bankaların Kurul düzenlemeleri çerçevesinde borçlu sıfatıyla

düzenleyip, Kurul'ca kayda alınmayı müteakip iskonto esasına göre ihraç

ettikleri menkul kıymettir., Halka arz edilecek olan banka bonolarının vadesi

60 günden az 1 yıldan fazla olamaz. Tahsisli satılacak banka bonolarının

vadesi 15 günden az 1 yıldan fazla olamaz. Iskonto esası ile satılan söz konusu

bonoların iskonto oranı ihraççı banka tarafından serbestçe belirlenir. Halka arz

edilmek suretiyle satısa sunulan banka bonolarının satısında uygulanacak

vadeye uygun iskonto oranları yıllık bazda hesaplanarak, satısın yapılacağı

yerlerde satıs süresi içerisinde banka tarafından duyurulur.

Kiymetli Maden Bonolari (Altin, Gumus, Platin Bonolari) xxiv

Altın, gümüs ve platin bonoları, Istanbul Altın Borsası üyesi bankalar ile

kıymetli maden aracı kurumlarının belli miktarda kıymetli maden cinsinden

ihraç ederek iskontolu veya iskontosuz olarak sattıkları menkul kıymettir.

Bonoların vadesi 60 günden az 1 yıldan fazla olmamak üzere belirlenir. Halka

arz edilmek suretiyle ve iskonto esasına göre satısa sunulan altın, gümüs ve

platin bonolarının satısında uygulanacak vadeye uygun iskonto oranları yıllık

bazda hesaplanarak, satısın yapılacağı yerlerde satıs süresi içerisinde ihraçcı

tarafından duyurulur.

xxii

www.spk.gov.tr xxiii

www.spk.gov.tr

xxiv

www.spk.gov.tr






Kar Zarar Ortakligi Belgesixxv

Anonim ortaklıkların finansman ihtiyaçlarını karsılamak için ihraç

edebilecekleri kar ve zarara katılma hakkı veren menkul kıymetlerdir. Bu

yolla toplanan fonlar anonim ortaklığın her türlü faaliyetinin finansmanı için

kullanılır. Bu aracın en önemli özelliği anonim ortaklığın zarar etmesi halinde,

yatırımcı açısından zarara da ortaklığın söz konusu olmasıdır. En kısa vade bir

ay, en uzun vade 7 yıl olmak üzere, vade ortaklık faaliyetinin özelliğine göre

muhtelif dönemlerde aylık ve katları olarak düzenlenir. Vade sonlarında kar

zarar ortaklığı belgesi bedelleri defaten ödenir. Kar garantisi olmayan bu

araçlarda, belli hesaplama kriterleri çerçevesinde yatırımcı kar ve zarara

katılmaktadır. Hisse senedi ile değistirilebilir nitelikte kar zarar ortaklığı

belgesi ihracı da mümkündür. Kısa vadede kar payı almak, uzun vadeli ortak

olmak isteyen faiz yerine kar payını tercih eden yatırımcı kitlesi için cazip bir

araçtır. Ihraç eden açısından ise kaynak yaratırken sirketin ortaklık yapısı ve

yönetim düzeni korunmaktadır.

Gayrimenkul Sertifikasixxvi

Gayrimenkul sertifikası belirli bir gayrimenkul projesini gerçeklestirmeyi

üstlenenler tarafından, insa edilecek veya edilmekte olan gayrimenkul

projelerinin finansmanında kullanılmak üzere ihraç edilen menkul

kıymetlerdir. Nominal değerleri esit ve hamiline yazılı olarak ihraç edilirler.

Gayrimenkul sertifikası ihraç edenlerin edimlerinin ve bu edimlerin yerine

getirilmemesi halinde ortaya çıkacak cezai sartların bir banka tarafından

garanti edilmesi zorunludur. Sertifika ihracı karsılığında elde edilen para

banka tarafından açılan özel bir hesapta toplanır ve bu para vekilin özen borcu

çerçevesinde bankaca gelir elde edilecek sekilde ihraççı adına değerlendirilir.

Gayrimenkul sertifikasına sahip olanlar, ellerinde eğer yeterli sayıda sertifika

varsa sertifikada belirlenen tarihte insa edilen gayrimenkulün bağımsız bir

bölümünü alabilirler. Bu hakkını kullanmak istemeyenler yada yeterli sayıda

xxv

www.spk.gov.tr

xxvi

www.spk.gov.tr





sertifikaya sahip olmayanlar izahname ile ilan edilen oranda faiz veya

gayrimenkulün sertifika sahiplerince talep edilmeyen bölümünün banka

tarafından açık artırma ile satılması sonucu elde edilen gelirden payları

oranında hesaplanan tutarı da talep edebilirler.

Varliga Dayali Menkul Kiymetlerxxvii

Bankalar, finansal kiralama ve finansman sirketleri, ipotek finansmanı

kurulusları ve gerekli nitelikleri tasıyan aracı kurumların kurabileceği

―Varlık Finansmanı Fonları‖ tarafından fon portföyündeki varlıklar

karŞılığında ihraç edilen borçlanma senetlerine ―Varlığa Dayalı Menkul

Kıymet‖ (VDMK) denilir. Bir diğer ifadeyle VDMK bankaların tüketici

kredileri, konut kredileri, ihracat kredileri; finansman Şirketlerinin kendi

mevzuatları uyarınca açmıs oldukları krediler; finansal kiralamaya yetkili

kurulusların finansal kiralama sözlesmelerinden doğan alacaklar; gayrimenkul

yatırım ortaklıklarının portföylerindeki gayrimenkullerin satıs veya satıs vaadi

sözlesmelerinden kaynaklanan senetli alacakları karsılığında doğrudan ihraç

edecekleri kıymetli evraktır.

Varlığa dayalı menkul kıymetler iskonto esasına göre satılabileceği gibi

dönemsel ve değisken faiz ödemeli olarak da ihraç edilebilir. Faiz/iskonto

oranı ihraca dayanak teskil eden alacakların getirisi dikkate alınarak ihraçcı

tarafından serbestçe belirlenir, sabit veya değisken faizli olarak ihraç

edilebilir. Vadenin belirlenmesinde ise ihraca dayanak teskil eden alacakların

vade yapısı dikkate alınır ve vade uyumu sağlanır. Varlığa dayalı menkul

kıymet ihracı ile varlıkların likit hale getirilmesi ve düsük maliyetle alternatif

fon kaynağı yaratılması söz konusudur.

Varlik Teminatli Menkul Kiymetlerxxviii

Varlık teminatlı menkul kıymetler bankalar, finansman şirketleri ve finansal

kiralamaya yetkili kuruluŞlar, gayrimenkul yatırım ortaklıkları, kendi

kanunlarınca menkul kıymet ihraç etmeye yetkili kamu kurum ve

xxvii

www.spk.gov.tr

xxviii

www.spk.gov.tr





kuruluşlarca, bilanço aktiflerinde yer alan varlıkların teminat gösterilmesi

suretiyle, ihraç ettikleri borçlanma senetleridir. İhraçcıların genel

yükümlülüğü niteliğinde olan bu araçlar tüketici kredileri, ticari krediler,

finansal ve operasyonel kiralama sözleşmelerinden doğan alacaklar, ihracat

işlemlerinden doğan alacaklar, bankalar tarafından esnaf ve sanatkarlarla

küçük işletmelere açılan ihtisas kredilerinden doğacak alacaklar, gayrimenkul

yatırım ortaklıklarının portföylerindeki gayrimenkullerin satış veya satış vaadi

sözleşmelerinden kaynaklanan alacaklar, T.C. Başbakanlık Toplu Konut

İdaresi Başkanlığı’nın gayrimenkul satışından kaynaklanan alacaklar, ikame

varlıklar, bankalar dışındaki, mal ve hizmet üretimi faaliyetlerinde bulunan

anonim ortaklıklar ile mevzuata göre özelleŞtirme kapsamına alınanlar dahil

Kamu İktisadi Teşebbüslerinin müşterilerine yaptıkları vadeli satışlardan

doğan, senede bağlanmış alacaklar ve nitelikleri Kurulca belirlenecek diğer

varlıkların teminatı altında ihraç edilebilirler.

Söz konusu menkul kıymetler itfa edilinceye kadar teminat varlıklar teminat

amacı dışında tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, kamu

alacaklarının tahsili amacı da dâhil olmak üzere haczedilemez, iflas masasına

dâhil edilemez ve ihtiyati tedbir kararı verilemez.

Yatirim Fonu Katilma Belgelerixxix

Yatırım fonları halktan topladıkları paralar karşılığı, hisse senedi, tahvil gibi

sermaye piyasası araçlarından ve kıymetli madenlerden oluşan portföyleri

inançlı mülkiyet esasına göre yönetirler. Her bir yatırımcı fonun sahip olduğu

portföyün bir kısmını temsil eden katılma belgesini alarak fona ortak olurlar.

Yatırım fonu katılma belgeleri yatırımcının fon portföyüne ortak olmasını

sağlayan belgelerdir. Yatırım fonlarındaki katılma belgelerini, şirketlerin hisse

senetlerine benzetebiliriz. Nasıl yatırımcılar, hisse senedi alarak şirketlere

ortak olurlar ve o şirketler üzerinde hak sahibi olurlar ise, benzer şekilde

yatırım fonlarında da katılma belgesi ile fon portföyüne ortak olunur. Ancak,

hisse senedi sahipleri şirket yönetimine katılabilirken, katılma belgesi

xxix

www.spk.gov.tr




sahiplerinin fon yönetimine katılma hakları yoktur. Yatırım Fonlarından 3

Şekilde getiri elde edilebilir.

1) İlk olarak fon sahip olduğu menkul kıymetlerden kar payı, faiz olarak

menkul kıymetlerden gelir elde eder. Fon elde ettiği bütün gelirini fon portföy

değerine yansıtır. 2) Fonun sahip olduğu menkul kıymetlerin fiyatı artabilir.

Eğer fon fiyatı yükselen bu menkul kıymeti satarsa sermaye kazancı elde eder.

Fon elde ettiği bu sermaye kazancını veya zararını fon portföy değerine

yansıtır. 3) Eğer yatırım fonu fiyatı yükselen menkul kıymeti satmıyor elinde

tutuyorsa katılma belgelerinin fiyatı artar. Yüksek fon toplam değeri yatırımın

yüksek değerli olduğunu gösterir. Böylece yatırımcılar katılma belgelerini

sattıklarında, yatırım fonlarının portföyünde o ana kadar gerçekleşen değer

artışlarından/azalışlarından paylarını alırlar. Ülkemizde yatırım fonlarının yıl

sonlarında ayrıca kar payı dağıtmaları söz konusu değildir.

Ortaklik Varantlarixxx

Ortaklık varantları, sahibine ihraçcı ortaklığın veya payları Borsada işlem

gören başka bir ortaklığın belirli sayıda hissesini, belirli bir fiyattan, belirli bir

dönem içerisinde satın alma hakkı veren sermaye piyasası aracıdır. Bu

yönüyle ortaklık varantları hisse satın alma hakkı veren opsiyon

sözleŞmelerine benzemektedir. İhraçcı ortaklığın kendi paylarını satın alma

hakkı veren varantlarda, varantın yatırımcı tarafından iŞleme konulması

durumunda ihraçcı şirket, varanttan kaynaklanan satın alma hakkını kullanan

kişilere yönelik tahsisli sermaye artırımı yaparak yatırımcıların değişim

talebini karşılamakta ve tedavüle yeni hisseler çıkarmaktadır.

Payları borsada işlem gören başka bir ortaklığın paylarını satın alma hakkı

veren varantlarda ise ihraçcı, varant sahiplerinin değişim taleplerini kendi

mülkiyetinde bulunan hisseleri kullanarak karşılamaktadır.

Ortaklık varantlarının tek başına ihracı mümkün olmayıp, bir menkul kıymet

(hisse, borçlanma aracı, vb.) ihracının yanında bu ihracın maliyetinin

xxx

www.spk.gov.tr




düşürülmesi, daha fazla yatırımcının ilgisinin çekilmesi amacıyla promosyon

olarak verilmektedir.

Halka açık anonim ortaklıkların sermaye artırımları sırasında sermayenin

tamamının ödenmesi ilkesi çerçevesinde hisselerini asgari olarak nominal

değer üzerinden ihraç etme zorunluluğunda olmaları, bu ortaklıkların sermaye

piyasalarından yeterince faydalanabilmelerini engellemektedir. Bu nedenle

ortaklık varantı ihracı, daha fazla primli sermaye artırımı yapılmasına ve

özellikle hisseleri Borsada 1 TL’nin altında işlem gören ortaklıkların sermaye

artırımına daha fazla ortağın katılmasına yardımcı olacak ve sermayenin

tabana yayılmasını ve halka açıklık oranının artmasını sağlayacaktır.

Araci Kurulus Varantlarixxxi

Aracı kuruluş varantları, elinde bulunduran kişiye, dayanak varlığı ya da

göstergeyi önceden belirlenen bir fiyattan belirli bir tarihte veya belirli bir

tarihe kadar alma veya satma hakkı veren ve bu hakkın kaydi teslimat ya da

nakit uzlaşı ile kullanıldığı menkul kıymet niteliğindeki sermaye piyasası

araçlarıdır.

Alım hakkı veren ve satım hakkı veren olmak üzere iki türe ayrılan aracı

kuruluş varantları, İMKB 30 endeksinde yer alan hisse senetlerine ve/veya

İMKB 30 endeksi kapsamında yer alan birden fazla hisse senedinden oluşan

sepete veya Kurulca uygun görülmesi durumunda konvertibl döviz, kıymetli

maden, emtia, geçerliliği uluslararası alanda genel kabul görmüş endeksler

gibi diğer varlık ve göstergelere dayalı olarak aracı kuruluşlarca ihraç

edilebilir.

Aracı kuruluşların kurulca yetkilendirilen derecelendirme kuruluşları veya

Türkiye’de derecelendirme faaliyetinde bulunması Kurulca kabul edilen

uluslararası derecelendirme kuruluşlarından notlandırma ölçeğine göre yatırım

yapılabilir düzeydeki notların içerisinde en yüksek üçüncü ve üstü seviyeye

denk gelen uzun vadeli talebe bağlı derecelendirme notu almış olmaları

gerekmektedir.

xxxi

www.spk.gov.tr




Aracı kuruluş varantları Avrupa tipi ve Amerikan tipi olmak üzere ikiye

ayrılmış olup, Avrupa tipi varantlar yatırımcısına dayanak göstergeyi alma

veya satma hakkını sadece vade sonunda sağlarken Amerikan tipi varantlar

Amerikan tipi varantlar vade sonuna kadar kullanım hakkı verir.

Söz konusu varantların vadesi ise 2 aydan az 5 yıldan fazla olmayacak şekilde

belirlenmelidir.

Kira Sertifikasixxxii

Kira sertifikası, ―Varlık kiralama şirketi olarak tanımlanan ve aracı kurumlar,

bankalar ve diğer anonim Şirketler tarafından, kira sertifikası ihraç etmek

üzere kurulmuş olan bir anonim şirketin, satın almak veya kiralamak suretiyle

devraldığı varlıkların finansmanını sağlamak amacıyla düzenlediği ve

sahiplerinin bu varlıklardan elde edilen gelirlerden payları oranında hak sahibi

olmalarını sağlayan menkul kıymettir. Kira sukuku olarak da tanımlanabilir.

Kira sertifikası ile ilgili detaylı bilgilere, Kurulumuzun Seri: III, No: 43 sayılı

Tebliği’nden eriŞilmesi mümkündür.

Turev Islem Sozlesmeleri

Türev işlem sözleşmeleri en genel anlamıyla, belirli bir finansal veya maddi

varlığı belirli bir vadede, belirli bir fiyattan alma ve satma hakkı tanıyan

sözleşmelerdir. Daha genel tanımıyla,başka ürünlerden türetilmiş

ürünlerdir.(derivatives) Seçilen dayanak varlık üzerine alım-satım yapıldığı

için, kar ve zarar da dayanak varlık performansına bağlıdır. Finans

mühendisliğinin gelişmesiyle yapılandırılmış ürünlerin de terminolojiye

girmesi, türev işlem sözleşmesi tanımına girecek bir çok ürün sunsa da,

(Credit Default Swaps, Contracts For Difference, vb.) en genel anlamda vadeli

işlem sözleşmeleri (futures) ve opsiyonlar incelenecektir.

Türev işlem sözleşmeleri, 4 bölüme ayrılarak incelenmektedir.

Forward İşlemler

xxxii

www.spk.gov.tr




VİS-Vadeli işlem sözleşmeleri

Opsiyonlar

Swap ve diğer türev işlemler

Yukarıda belirtilen türev işlem çeşitleri, risk yönetim araçları başlığı altında

da sınıflandırılırlar. Bu işlemlerin kısa bir tanımlaması yapıldıktan sonra

vadeli işlem sözleşmeleri ve opsiyonlar üzerinde daha detaylı durulacaktır.

Forward işlemler alıcı ve satıcıdan oluşan iki taraf arasında belirli bir varlığı,

belirli bir vadede almak veya satmak üzerine yapılan sözleşmelerdir. En

önemli özelliği alıcı ve satıcının belirlediği özel şartlar yüzünden bu ürünlerin

organize borsalarda değil, tezgah üstü piyasalarda gerçekleşmesidir Dolar/TL

kurunun artacağını düşünen bir yatırımcının 2 ay sonrası için bugün

belirleyeceği sabit bir kur üzerinden dolar alma sözleşmesi yapması bir

forward sözleşmedir. Eğer kur beklediği gibi artarsa, yatırımcı bu işlemden

kar elde edecektir. Forward işlemler genelde riskten korunma amacıyla

yapılan işlemlerdir.

Vadeli işlem sözleşmeleri ise forward işlemlerden organize borsalarda işlem

görmesiyle ayrılır. Bu sözleşmelerde vade, minimum tutar, ürün çeşit ve

kalitesi standartlaştırılmıştır.

Swap işlemleri nakit akışının 2 taraf arasında değişime uğramasıdır. Faizlerin

yükseleceğini düşünen yatırımcının değişken faizli borcunu sabit faizle

değiştirmesi, faizlerin düşeceği beklentisindeki yatırımcının da karşı tarafı

oluşturması bir swap işlemidir. Swap işlemi VİS, forward ve opsiyon

işlemlerinin birleşimi gibidir ve genellikle, özel şartlara tabi olmasından

dolayı tezgah üstü piyasalarda işlem görürler. Swap işlemlerine karar

vermeden önce swap maliyeti hesaplanmalıdır:

Swap maliyeti =Swap puanı*(36000+($ faizi*Gün Sayısı)) / (Spot Kur*Gün)

Diğer türev işlemleri ise egzotik (exotic) ürünler olarak adlandırılan

yatırımcıya göre bir çok farklı unsur ihtiva eden türev sözleşmelerdir.



Opsiyonlar isminde de belirtildiği üzere yatırımcıya işlemi yaptıktan sonra bir

opsiyon sunarlar. VİS’nden daha sonra işlem görmeye başlamışlardır.

Yatırımcıya belirli bir varlığı belirli bir zamanda alma (call) veya satma (put)

hakkı verirler. Yatırımcı bir opsiyon işlemi yapmak istediğinde alma hakkını

alabilir, satabilir, satma hakkını alabilir veya satabilir. Opsiyonu kullanmak

opsiyon alıcısının insiyatifindedir.

Vadeli işlem sözleşmeleri genellikle üç amaçla kullanılır: • Korunma, •

Yatırım, • Arbitraj.

Korunma

Spot piyasada pozisyonu olup fiyat riskinden korunmak isteyen yatırımcılar

gelecekteki fiyatı sabitlemek amacıyla vadeli işlem piyasasında işlem

yaparlar.

Yatırım

Geleneksel yatırım araçlarının sunamadığı bazı özellikler türev araçlarda yer

almaktadır: • Türev araçlar geleneksel yatırım araçlarından daha az ilk yatırım

gerektirmektedir. Geleneksel yatırım araçlarının gerektirdiği ilk yatırımın

%10’u veya daha azı bir başlangıç teminatı yatırarak, ilgili aracın tüm getirisi

(veya zararı) elde edilmektedir. • Geleneksel yatırım araçlarına sadece

fiyatların yükselmesi beklentisiyle yatırım yapılabilir. Türev araçlarda

fiyatların düşmesi beklentisi içindeysek de yatırım yapılabilir. • Bazı yatırım

formlarını geleneksel yatırım araçlarında bulamayız. Örneğin hisse senedi

endeksini spot piyasada anlık olarak alıp satamayız. • Geleneksel yatırım

araçlarında riski sınırlandırmak çok zordur. Türev araçlarda ise riski

istediğimiz düzeye getirme imkânımız daha yüksektir (örneğin bir

sözleşmenin kısa vadelisini alıp, uzun vadelisini satmak suretiyle). • Bir

portföyde bulunması halinde riski düşürebilecek olan ve finansal piyasaların

genel trendlerinden farklı hareket eden emtiayı yatırım amacıyla geleneksel

piyasalardan almak veya satmak imkânsızdır. Bu piyasalarda ise emtia bir

yatırım aracı haline gelmektedir ve yatırım seçeneklerimizi artırmaktadır.

Arbitraj



Aynı anda, aynı vadeli işlem sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasalar

arasındaki fiyat farklarından veya spot piyasa ile vadeli piyasa arasındaki fiyat

farklılıklarından faydalanarak kar elde etmek amacıyla yapılan işlemlerdir.

Aynı anda bir piyasada alım, diğer piyasada da satım yapıldığı için açık

pozisyon taşınmamakta, yani herhangi bir risk alınmamaktadır.



ÇALIŞMA SORULARI

1) Aşağıdakilerden hangisi finansal piyasaları tam olarak tanımlamaktadır?

a) Finansal piyasa; bir ülkede fon kullananlar ile fon arz edenler arasındaki fon

akımlarını düzenleyen kurumlar, bu akımı sağlayan araç ve gereçler ile bu işlemleri

düzenleyen hukuki ve idari kurallardan oluşan doku şeklinde tanımlanabilmektedir.

b) Finansal piyasa; bir ülkede fon kullananlar ile fon arz edenler arasındaki fon

akımlarını düzenleyen kurumlar, fon kaynakları ve menkul kıymetler olarak


c) Finansal piyasa; bir ülkede fon akımını sağlayan araç ve gereçler ile bu işlemleri

düzenleyen hukuki ve idari kurallardan oluşan doku şeklinde tanımlanabilmektedir.

d) Finansal piyasa; bir ülkede fon kullananlar ile fon arz edenler arasındaki fon

akımlarını düzenleyen kurumlar olarak tanımlanabilmektedir.

e) Finansal piyasa; bir ülkede fon kullananlar ile fon arz edenler arasındaki fon

akımlarını düzenleyen kurumlar, bu akımı sağlayan araç ve gereçler olarak


2) Menkul Kıymetlerin özellikleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?

a) Ortaklık veya alacaklılık hakkı sağlarlar

b) Belli bir meblağı temsil ederler

c) Riskleri yoktur

d) Yatırım aracı olarak kullanılırlar

e) Misli niteliktedirler



3) Ortaklıkların esas sözlesmelerinde hüküm bulunmak kaydıyla sermaye artırımı ile ihraç

edebilecekleri oy hakkı hariç, sahibine kar payından ve istediğinde tasfiye

bakiyesinden imtiyazlı olarak yararlanma hakkını ve diğer ortaklık haklarını sağlayan

hisse senetleri aşağıdakilerden hangisidir?

a) Oydan yoksun hisse senetleri

b) Kara katılımlı hisse senetleri

c) İmtiyazlı hisse senetleri

d) Adi hisse senetleri

e) Hisse senedi ile değiştirilebilir tahviller

4) Hisse senetlerinin sahiplerine sağladığı haklar arasında aşağıdakilerden hangisi yer

almaz?

a) Ortaklık hakkı

b) Gelir sağlama hakkı

c) Oy hakkı

d) Temettü hakkı

e) Rüçhan hakkı

5) Tahvil ve bonoların vade sonunda yatırımcıların eline geçecek olan değer aşağıdaki

kavramlardan hangisi ile ifade edilmektedir?

a) İhraç değeri

b) İtfa değeri

c) Piyasa değeri

d) Nominal değer

e) Rayiç değer



6) Tahvil faizlerinde zaman aşımı süresi kaç yıldır?

a) Zaman aşımı yoktur

b) 2 yıl

c) 5 yıl

d) 10 yıl

e) Kupon tarihini izleyen 6. ay

7) Ortaklık varantlarının özellikleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?

a) Ortaklık varantları sahibine ihraçcı ortaklığın veya payları Borsada işlem gören

başka bir ortaklığın belirli sayıda hissesini, belirli bir fiyattan, belirli bir dönem

içerisinde satın alma hakkı verirler

b) Ortaklık varantları hisse satın alma hakkı veren opsiyon sözleşmeleridir

c) İhraçcı ortaklığın kendi paylarını satın alma hakkı veren varantlarda, varantın

yatırımcı tarafından işleme konulması durumunda ihraçcı şirket, varanttan

kaynaklanan satın alma hakkını kullanan kişilere yönelik tahsisli sermaye artırımı

yaparak yatırımcıların değişim talebini karşılayabilir

d) Payları borsada işlem gören başka bir ortaklığın paylarını satın alma hakkı veren

varantlarda ihraçcı, varant sahiplerinin değişim taleplerini kendi mülkiyetinde

bulunan hisseleri kullanarak karşılar

e) Ortaklık varantlarında temettü avansı ödemesi yapılır



8) Yatırım fonlarının özellikleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?

a) Kurucularından bağımsız mal varlıklarıdır

b) Tüzel kişilikleri vardır

c) Portföy yönetimi gerçekleştirilir

d) İçerdikleri menkul kıymet türlerine göre adlandırılırlar

e) Riskin dağıtılması ilkesi geçerlidir

9) Vadeli işlem sözleşmeleri kullanım amaçları arasında aşağıdakilerden hangisi yer

almaz?

a) Korunma

b) Yatırım

c) Arbitraj

d) Spekülatif

e) Manüpülasyon

10) Türev işlem sözleşmeleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?

a) Forward

b) Futures

c) CDS

d) Opsiyon

e) Swap



Çalışma Soruları Cevap Anahtarı; 1.A…Cevabınız yanlış ise Finansal Piyasalar konusunu yeniden gözden geçiriniz 2.C…Cevabınız yanlış ise Menkul Kıymetler konusunu yeniden gözden geçiriniz 3.A… Cevabınız yanlış ise Menkul Kıymetler konusunu yeniden gözden geçiriniz 4.B… Cevabınız yanlış ise Hisse Senetleri konusunu yeniden gözden geçiriniz 5.D… Cevabınız yanlış ise Tahvil ve Bono konusunu yeniden gözden geçiriniz 6.C… Cevabınız yanlış ise Tahvil ve Bono konusunu yeniden gözden geçiriniz 7.E... Cevabınız yanlış ise Ortaklık Varantı konusunu yeniden gözden geçiriniz 8.B… Cevabınız yanlış ise Yatırım Fonları konusunu yeniden gözden geçiriniz 9.E…Cevabınız yanlış ise Vadeli Ürünler konusunu yeniden gözden geçiriniz 10.C… Cevabınız yanlış ise Türev Ürünler konusunu yeniden gözden geçiriniz

KAYNAKÇA

1- http://www.spk.gov.tr

2- http://www.imkb.gov.tr

3- http://www.tspakb.org.tr

4- http://www.yatirimyapiyorum.gov.tr


http://www.imkb.gov.tr/

http://www.tspakb.org.tr/

http://www.yatirimyapiyorum.gov.tr/

Documents

3. Bölüm SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Piyasası...Sermaye piyasasında fonlar kıymetli evrak hükmündeki belgeler karılığında el değitirdiğine göre, fon sahipleri bu belgeleri