/ /

ԾյԹՏԱՐԻ

Պ Ա Շ ՏՕ Ն Ա Կ Ա Ն Ա Մ Ս Ա Գ ԻՐ

Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց

Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Մ Ո Ւ Թ Ե Ա Ն

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Յ

Ս Ր Բ Ո Ց Է Զ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի

Р * 4 \

* « ■ * * » « » ^ “л Iթ Й *ПЬ%1

4\ ր փ ք ք - Շ * է ք } լ

2003

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 221

ԲՈՎԱ՜Ն Դ-ԱԿՈՒ^-ՅյՈՒՆ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի պատգամըՍուրբ Հարության տոնի ստիթով........................................................................3

Փրկյի Հրաշափառ ն Սուրբ Հարության տոնի առթիվ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Հայրապետի ն քույր Եկեղեցիների պետերի ու Հայ ԵկեղեցուՆվիրապետական Աթոռների գահակալների, պետական պաշտոնական անձանց միջն վտխանակված ողջույնի և բարեմաղթանքներինամակներն ու հեռագրերը...........................................................................................6

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի խոսքը Հայաստանի Հանրապետության նախագահ տիարՌոբերտ Քոչարյանի երդման արարողության ժամանակ................................. 10

ՀԱ ՅՐ Ա Պ Ե ՏԱ Կ Ա Ն Կ Ո Ն Դ Ա Կ Ն Ե Ր Ե Վ Օ Ր ՀՆ Ո Ւ Թ Ե Ա Ն Գ ՐԵՐ

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը Գերաշնորհ Տ. Վսւչե արքեպիսկոպոս Հովսեփյանին«Ս. Նեբսես Շնորհալի» շքանշանով պաբգնատրելու մասին............................ 12

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը Տորջ Տունայանցին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանովպարգևատրելու մասին........................................................................................ 14

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը Ջեկ Գալայճյանին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանովպաբգնատրելու մասին............................................................................................16

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը Արմեն Համբարին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանովպաբգնատրելու մասին........................................................................................18

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը Ջորջ Նորոյանին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանովպարգևատրելու մասին........................................................................................ 20

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը Պերճ Բոյաշյանին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանովպարգևատրելու մասին........................................................................................ 22

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ կոնդակը էլիանոբ Տիգրանյանին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանով պարգևատրելու մասին............................................................................................ 24

գ ա ր ե գ ի ն բ ա մ ե ՛ն ա յ ն հ ա յ ո ց կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի կոնդակըՍարդիս Մուրադյանին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ»շքանշանով պարգևատրելու մասին.............

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹ՛ՈՂԻԿՈՍԻ կոնգակը Ջան Նագսւշյանին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանովպարգևատրելու մասին..................................................................

Հայրապետական գնահատություն..................................................

ՀԵՂԻՆԵ ՄԿՐՏՉՅԱՆ - Ավագ Շաբաթը Մայր Աթոռ Ս. էջմիա ծնում . . . .Ս. Հարության տոնի առիթով Գարեգին Բ Վեհափառ Հայրապետը

մասնավոր ուղերձ է հղել իրաքահայությանը..................................................Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի

շնորհավորական ուղերձը Կանանց տոնի առիթով.........................................Նորին Սուրբ Օծություն Տ.Տ; Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի

շնորհավորական ուղերձը Ավետման տոնի և Մայրերի Օրհնությանօրվա առիթով.......................................................................................................

Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի նիստ Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում......................Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի զեկույցը

Մայր Աթոռի 2002 թվականի գործունեության վերաբերյալԳերագույն Հոգևոր Խորհրդի նիստում...............................................................

Ապրիլի 24-ին Վեհափառ Հայրապետն այցելեցԾիծեռնակաբերդի հուշահամսղիր.....................................................................

Ամենայն Հայոց Հայրապետին շնորհվել է Հ Հ ԳիտություններիԱզգային Ակադեմիայի պատվավոր ակադեմիկոսի կոչում.........................

Հոգեհանգիստ Կ. Պոլսի հայոց Պատրիարք ԱմենապատիվՏ. Շնորհք արքեպս. Գալուստյաեի ծննդյան 90-ամյակի առիթով'նախագահությամբ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի.........................................

Տ. Գարեգին աբեղա Հարությունյանը'Սևանի ՎազզենյանՀոգնոր Դպրանոցի տեսուչ.................................................................................

Վիրսւհայոց թեմի առաջնորդի անդրանիկ այցելություեըՎրաստանի նախագահին..................................................................................

-ՔԱՐՈ ԶԲՈ Ս Ա ԿԱ Ն

Տ. Ներսես արքեպիսկոպոս Պոզապալյանի քարոզը'խոսված Ս. էջմիածնիՄայր Տաճարում Բուն Բարեկենդանին...................... .....................................

Տ. Աղան արքեպիսկոպոս Պալիոզյանի քարոզը'խոսված Ս. էջմիածնիՄայր Տաճարում Արտաքսման Կիրակիին . . . ! .........................................

Տ. Արսեն արքեպիսկոպոս Բերբերյանի քարոզը'խոսված Ս. էջմիածնի

222 Գ -Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ________________

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 223

Մայր Տաճարում Անառակի Կիրակիին............................................................ 75Տ. Տսւթե արքեպիսկոպոս Սարցսյանի քարոզը խոսված Ս. էջմիածնի

Մայր Տաճարում Դատավորի Կիրակիին.........................................................78Տ. Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Աշճյանի քարոզը խոսված Ս. էջմիածնի

Մայր Տաճարում Գալստյան Կիրակիին........................................................... 81Տ. Բագրատ վարդապետ Գալստանյանի քարոզը խոսված Ս. էջմիածնի

Մայր Տաճարում Նոր Կիրակիին մատուցված Ուխտի Պատարագին . . . 84Տ. Խորեն աբեղա Զաքարյանի անդրանիկ քարոզը խոսված Ս. էջմիածնի

Մայր Տաճարում Ավետման տոնին.....................................................................87Տ. Վարդան աբեղա Նավասարդյանի քարոզը'խոսված Ս. էջմիածնի

Մայր Տաճարում Հայոց Մեծ եղեռնի 88-րդ տարելիցի առիթով................... 89

Կ Ր Ո Ն Ա Գ ԻՏԱ Կ Ա Ն

ՆՈՐՍ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ - Անիրավ դատավորի կիրակիի խորհուրդնըստ Գրիգոր Տաթնացու.............................................................................................91

Բ. Հ . ՌԻԼԱՌՍԴԱՄ - Զատիկը ե Բաղարջակերաց տ ոնը ...................................96

Պ Ա ՏՄ Ա - ԲԱ ՆԱ Ս ԻՐԱ ԿԱ Ն

ԻԳԻԹ- ՂԱՐԻԲՑԱՆ - Հրաշագործ Սուրբ Գեղարդը........................................... 104ԱՆԱՀԻՏ ԶԱՔԱՐՑԱՆ-ԲՈԵՀՆԵՆՍԻԵԿԵՐ - Միփթարյւսն

բնագիտությունը ե «Բազմավեպի» առաջին շրջա նը...................................126

Ա Ր Վ Ե Ս ՏԱ Գ ԻՏԱ Կ Ա Ն

ԱՍՏՂԻԿ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ - Մանրանկարչական եզակի պատկերներ . . . . 135

Ն վ ի ր վ ո ւմ է Հ ա յո ց Մ ե ծ եղեռնի զոհերի հիշա տ ակին ՎԱՐՈՒԺ՛ԱՆ ՊՈՂՈՍՅԱՆ - Համիղյան կոտորածները ե աբբա Պիզանին . 139ԱՇՈՏ ՀԱՅՐՈՒՆԻ - Դոկտոր Յոհաննես Լեփսիուսի հայանվեր

հրապարակախոսական և կազմակերպական գործունեություննառաջին աշխարհամարտի տարիներին............................................................ 147

ԱՐ Թ՜ՈՒՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿՅԱՆ - ժողովրդի հոգու սարսուռների տարեգիրը . . 159 ԶԱՊԵԼ ԵՍԱՅԱՆ - Ավերակների մ ե ջ .................................................................. 161

224 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

Վ կա յում են վա վերա գրերը ՍԱՆԴՐՈ ԲԵՀԲՈՒԴՅԱՆ - Ինչպե՛ս ե երբ հաստատվեց ապրիլի 24-ը

Մեծ եղեոնի նահատակաց հիշատակի օ ր .................................. ......................165ԱԼՎԱՐԴ ՂԱԶԻՅԱՆ - Գեորգ Ե Կաթողիկոսի հայրապետական

գնահատությունը Անատոլ Ֆրանսին..................................................................170

Վ երա պ րողի հուշերից ԱԶԱՏ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ՌՇՏՈՒՆԻ - Անցյալի անմար այրող հուշերը . . . . 174

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹ-ՅՈՒՆ

ԳՆԵԼ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ - Նվիրված հայ-բյուզանղականհարաբերություններին............................................................................................. 176

ՀԱԿՈԲ -Ք6ՈՍԵ6ԱՆ - Ղուկաս Կարնեցի Կաթողիկոսի Դիվանիերկրորդ հատորը.................................................................................................... 183

Հորելյա նԱԶԱՏ ԲՈԶՈՑԱՆ - Պարույր Մամբրեի Մուրադյան...................................... 186

Մ Ա ՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄ Ե Վ Թ՜ԵՄԵՐՈՒՄ

Ծաղկազարդի տոնին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն ՀայոցԿաթողիկոսն օրհնեց մանուկներին.................................................................. 191

Գարեգին Բ Վեհափառ Հայրապետը հանդիպեց հասարակականկազմակերպությունների ներկայացուցիչներին...................................................192

Մայր Տաճարում Ուխտի Պատարագ մատուցեց Արագածոտնի թեմիառաջնորդական տեղապահ Տ. Բագրատ վրդ. Գալստանյանը...................193

ՀԱՅԿԱՆՈՒՇ ՄԵՍՐՈՊՅԱՆ - Սուրբ Հարության կանթեղալույսովհոգենորոգված.....................................................................................................194

ՐՆԴՈՒՆԵՍ1ՒԹ -ՅՈՒՆՆԵՐ Մ Ա ՅՐ ԱԹ՜ՈՌՈՒՄ

Գարեգին Բ Վեհափառ Հայրապետն ընդունեց Մեծ Բրիտանիայիեորանշանակ դեսպանին............................................ ........................................ լ 99

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Վեհափառ Հայրապետն ընդունեց Գերմանիայի տնտեսական համագործակցության ե զարգացման դաշնային նախարարության պատվիրակությանը............................................................199

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 225

Ն.Ս .Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Վեհափառ Հայրապետն ընդունեց• «Վասպոտական» հայրենակցական միության անդամներին......................

Գարեգին Բ Վեհափառ Հայրապետն ընդունեցՌուսաստանի ՆԳ-Ն փոխնախարարին...........................................................

Գարեգին Բ Վեհափառ Հայրապետն ընդունեցԼիտվայի պաշտպանության նախարարին.....................................................

Գարեգին Բ Վեհափառ Հայրապետն ընդունեց«Ֆրանսիա-Հայաստան բողոքականների համերաշխություն» կազմակերպության պատվիրակությանը........................................................... 2^*

203Եկեղեցական բեմ. լուրեր...........................................................................................

“Эчмиадзин" официальный журнал Эчмиадзинского Католикосата . . . 206“ЕиЛтаДип” аЯюШ шотЫу օք Но1у ЕйЬпйайшп......................................... 211“ЕйЬпнасЫпе” ог§апе օքքւօւշ) ժս Տաոէ-տ&Տ6 сГЕюЬпнаскте...............................216

ՀՐ14Մ14Ն14Ւ

. Տ. ԳԱՐԵԳՆԻ ԵՐԿՐՈՐԴԻ

ՎԵՀԱՓԱՈ- ԵՒ Ս ՐԲԱ ԶՆ Ա Գ Ո ՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ Ա Մ ԵՆԱ ՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-ԴՅ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻ՚Ն Բ ШГЬЪИб'Ь ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

ՊԱՏԳ-ШГС ՍՈՒՐԲ ՀԱՐՈՒյԹ-Ց1Ոյ ՏՈՆԻ ԱՌԻԹ֊ՈՎ(20 ապրիլի 2003 թ.)

«Հա ւա տ ով ճանաչել զևա նւ զզօրուբխ ևյա րութեա ն Սորա»:

(Փիւիպ. Գ 10 )

Սիրելի ժողովուրդ հայոց ի Հայաստան, Արցախ ե ի Սփյոաս.Քրիստոսի Հրաշափառ Հարության խնդությամբ են լեցուն հայոց եկեղեցիներն

այս առավոտ, ե Մենք Սուրբ էջմիածնի' հայոց Մայր Տաճարի 1700-ամյա Ավագ Խորանից Հայրապետական սիրով հղում ենք ձեզ «Քրիստոս յարեալ ի մեռելոց» Զատկական ողջույնը:

Կիրակնօրյա այսպիսի մի առավոտ էր, երբ Երուսաղեմում Քրիստոսի մայրը ե նրան ընկերակից բարեպաշտ կանայք համաձայն սովորության գնացին յոսլով օ- ծելու երեք օր առաջ գերեզմանում դրված Քրիստոսի մարմինը: Վիմավսւր գերեզ­մանին հասնելով’ երանք զարմանքով տեսան, որ մուտքը փակող մեծ ժայռաքարը ետ է գլորված: Տարակուսած հոգիներին յուղաբեր կանանց հնչեց հրեշտակի ձայ­նը, որ ավետում էր. «Զի՞խնդրէք զկեեդանին ընդ մեռեալս, չէ՛ աստ, այլ յարեալ»:

Ողջունաբեր այն օրը շնորհն ու օրհնությունը եոբոգեցին տիեզերքը, ե փրկութ­յան հույսը դարձավ ճանապարհ: Այդ օրից ի վեր ամեն ոք, ով ունկնդիր է «■Քրիս­տոս յա րեա լ ի մեոկոց» հրեշտակաձայն ավետիսին, ով հավատով ճանաչում է Քրիստոսին, գիտի, որ գերեզմանը սոսկ վերջն է երկրային կյանքի, բայց սկիզբը' հարուցյալ հավիտենական կյանքի:

Այս աշխարհից է սկսվում հավիտենական կյանքը, երբ մարդու երկրավոր ըն­թացքը հավատով ու սիրով առաջնորդված է դեպի Աստված, դեպի Փրկիչ Տերը, որ մարմին առավ Աստվածային Իր Սիրով ե աշխարհ եկավ մեր փրկության համար, խաչի վրա մահը խորտակեց ն. Իր Հարությամբ մեզ կյանք պարգեեց:

«Հաւատով ճանաչել գնա» կոչում է մեզ Տիրոջ առաքյալը, որովհետև հավատն է ճանաչելի դարձնում Քրիստոսի հարուցյալ ներկայությունը մեր կյանքում, վերա­փոխում մեր հոգիները, զորացնում մեզ դեպի բարին մեր ընթացքներում: Հավա­տից է ծնվում մեզ Աստծո հետ կապող սերը, և սերը, որ եղբայրացնում է մարդը մարդուն, որպեսգի հարությունն ու կյանքը հաղթանակեն մեր գործերում, և մենք ունենանք խաղաղությունն ու հաշտությունը միմյանց և Աստծո հետ:

Առաքելական քարոզությամբ մեր հայրերը ճանաչեցին ու սիրեցին Փրկչին: Հա­վատացին, որ Հարության հույսը և զորությունը խոստացված է նաև փոքր ածու մեր ժողովրդին, որ Փրկիչը մեզ է ուղղել Իր խոստումը, երբ ասաց Իր աշակերտնե-

4Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ

րին. «Մի' երկնչիր- հ°Փ փոքրիկ, ԳԻ հաճեցաւ Հայր ձեր տալ ձեզ Տիրոջ իտսքի վստահությամբ ապրեցինք, դիմագրավեցինք ^ Գ Բ1Ա Ի Р Աեհամար ցավերի, կյանքով հսպթեցինք մահվան ճանապարհներին. Ր պատկերը կրող մեր հոգին դրոշմվեց մեր հողին, մեր քարերին ու Վ ^ Ր Ի ^ Փ յաններին ու երգերին, ե երբեք չդադարեց Տիրոջ փառաբանության օր^եբգը Ր շոտթերին: Արդարև, փաոք և գոհություն Երկնավորին, որ փրկարար Ր . մեզ պարգևսւծ հաղթական հոգևոր մեր զենքը' Լոաավոբչի Սուրբ հավատքը, նայս զորության նոր զարթոնքով կապում է մեզ մեր ավետյալ երկրիե ու նրա սրտուս կանգնած Սրբություն Սրբոց Միածնաէջ Տաճարին:

Սիրելի ժողովուրդ հայոց, խաչելության մեր երկար ճանապարհներն ավարտ­վել են Հարության առավոտով, և Հարության հույսի հոր լուսաբաց է ագատ մեր Հայրենիքում ու ազգային կյանքում: Զատկական այս առավոտ, երբ երկինք նայե­լով բացված ենք տեսնում Աստծո ողորմության դռները մեր առջե, հարուցյալ կյանքի նոր հրավեր է հեչում մեզ' հավատով զորացնելու մեր անհատական կյան­քը և վերակառուցելու հավաքական մեր կյանքը: Դժվարություններ ունենք, պիտի ունենանք նաև դրանք հաղթահարելու ուժե ու զորությունը: Նայենք խաչքար դար­ձած մեր ժայռերին, երկնսւհայաց գմբեթներին հայոց եկեղեցիների, և երանք պիտի խոսեն մեզ մեր հայրերի շուրթերով, պիտի խոսեն ու պատզամեն միասնական լի­նել Հայրենիքի ազատության սիրո և Սուրբ հաւչի ամենազոր թևերի ներքո, ե մեր միաբանությունը պիտի լինի մեր զորությունը: Անկախացյալ Հայաստանն ու Ար­ցախն այսօր ամենից սաավեւ խաղաղության կարիքն անեն, կարիքն անեն մեր նվիրումի ու անձնուրաց ջանքերի: Մեր տունը, մեր զյոսլե ու քաղաքը, մեր եկեղե­ցիները մեր հողի վրա բարձրացնենք ոչ միայն հայրենի լեռներից բերված քարե­րով, այլև մեր սրտերի մեջ բնակվող Աստծո սիրով, մեր հայրերի ավանդից ու մեր պատմությունից առած ներշնչանքով: Մեր ափերի մեջ պիտի զորանա մեր Հայրե­նին ու դսանա երկիրը իրականացած մեր հույսերի: Ամեն բարի լույսի հետ օրհնենք սկիզբ առնող ամեն օրը ազատ մեր կյանքի, օրհնենք հավատով ու հավատար­մությամբ և մեր զարթեյալ հոգա վստահությամբ կառուցենք հայոց բարօր ներկան ու գալիքի տեսիլքը, որ լույս է առնում Լռւսավորչի անմար Կանթեղից:

Հայրենի երկրից գաղթած և հեռավոր երկրռւմ ծևված սիրելի հայորդի, Իջման Սուրբ Սեղանի առջև Հայրապետիս աղոթքն ու մաղթանքն է, որ Փրկչի Հրաշա­փառ Հարության լույսը հարություն բերի քրիստոնյա հավատքիդ և նորոգի հայ մնալու ուխտդ: Պահիր հավատարմությունդ Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցուն, ավանդդ սրբորեն պահպանիր ու փոխանցիր քո զավակներին և մի մոռացիր հայրենի հողիդ մի անկյունում վերադարձիդ սպասող պապերիդ շիրիմները:

Ոտ որ ապրենք, սիրելի ժողովուրդ հայոց. Հայրենիքում, թե երանից հեռու, թող մեր հոգին ծաղկի Արարատի զավակները լինելու հայրենասիրությամբ, Փրկչի հաղթանակած սիրո զորությամբ, և մեր հայրերի Աստված պիտի առաջնորդի մեզ նոր հաղթանակների: Ուխտենք հավատարիմ զավակները մնալ Սուրբ էջմիածնի Մյուռոնի, որով մեր ճակատին ունենք Հարության կնիքը և որդեգիրներն ենք

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ5

Քրիստոսի, ու մեր ճանապարհն է «Հաւատով ճանաչել զնա եւ զզօրութիւն յարու­թեան նորա»:

Սուրբ Հարության հրաշալի ավետիսով Ամենայն Հայոց Մայր Աթոոից եղբայ­րական Մեր ողջույնն ենք հղում մեր Եկեղեցու Նվիրապետական Աթոռների Գա­հակալներին’ Մեծի Տանն Կիյիկիո Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա Կաթողիկոսին, Երուսա- ղեմի հայոց Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյա­նին, Կոստանղնուպոլսի հայոց Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Մեսրոպ արքեպիս­կոպոս Մութաֆյաեին: Աղոթք ենք բարձրացնում աո Տերը Հարուցյալ, որ անսա­սան պահի Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցին Նվիրապետական իր Աթոռներով, աստվածային շնորհի մեջ պահպանի ուխտապահ ողջ հոգևոր դասն ու սիբեցյալ հավատավոր համայն մեր ժողովրդին:

Հայրապետական Մեր ողջույնն ու օրհնությունն ենք բերում հայոց պետական ավագանուն' գլխավորությամբ Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ Տիար Ռոբերտ Քոչարյանի, Արցախի ինքնորոշման իրավունքի ճանաչման մաղ­թանքով' Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Նախագահ Տիար Արկադի Ղուկասյանին և Արցախի արդար դատի հաղթանակի համար բոլոր ջանացողնե­րին:

Ավետավոր այս ստավոտի բերկրանքով ողջունում և օրհնում եեք Հայաստա­նում հավատարմագրված դիվանագիտական առաքելությունների ներկայացուցիչ­ներին:

Սիրելի բարեպաշտ ժողովուրդ, Քրիստոսի Հրաշափառ Հարության լույս խորհրդի առջև աղոթենք միասնաբար և հայցենք. Տեր, Դու, որ Արեգակն ես Ար­դարության և Իշխանը Խաղաղության, Ք ո Հարության ամենակեցույց զորությամբ իջիր մարդկանց հոգիներին, պստգևիր սփոփանք վշտացյալներին, տրտմածնե­րին' ուրախություն, սգացողներին' մխիթարություն, միմյանցից բաժանվածներին' միություն և սեր, վտրձություններից երկյուղածներին' քաջալերություն ու արիութ­յուն:

Խաղաղության Քո ողջույնը տարածիր աշխարհին համայն, հատկապես' Եր­կիր մոլորակի' մեր ընդհանուր տան այն շրջաններում, ոտ վտանգված է խաղաղ ու ապահով կյանքը, սասանված' վաղվա օրվա հանդեպ մարդկանց հավատը: Թող Հարության հույսը, շնորհն ու օրհնությունը լինեն մեզ հետ և աշխարհի' այսօր ե հավիտեանս. ամեն:

Քրիստոս յարեսււ ի մեռելոց

Օրհնեալ է Յա րութիւնը Քրիստոսի

ՓՐԿՉԻ ՀՐԱՇԱՓԱՌ ԵՎ ՍՈՒՐԲ ՀԱՐՈՒԹՅԱ՜Ն ՏՈՆԻ ԱՌԹԻՎ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ

ԵՎ -ՔՈՒՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՊԵՏԵՐԻ ՈՒ ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ

ն վ ի ր ա պ ե տ ա կ ա ն ա թ ո ռ ն ե ր ի գ ա հ ա կ ա լ ն ե ր ի , պ ե տ ա կ ա ն պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն ա ն ձ ա ն ց ՄԻՋԵՎ

ՓՈԽԱՆԱԿՎԱԾ ՈՂՋՈՒՅՆԻ ԵՎբ ա ր ե մ ա ղ թ ա ն ք ն ե ր ի ն ա մ ա կ ն ե ր ն ու

ՀԵՌԱԳՐԵՐՐ

Հռոմեական Կսւթոյիկ Եկեղեցու Քահանայապետ, Նորին ՍրբությունՀՈՎՀՄՆՆԵՍ-ՊՈՂՈՍ Բ ՊԱ Պ (Հոոմ)

Կոստանդէւուպոլսի Հունաց Տիեզերական Պատրիարք,Նորին Ամենսւսրբություն

ԲՍՐԴ-ՈՒՂԻՄ՜ԵՈՍ Ս (Ստամբուլ)

Մոսկվայի և Համայն Ռուսիայի Պատրիարք, Նորին ՍրբությունԱԼԵՔՍԻ Բ (Մոսկվա)

Համայն Վրաց Պատրիարք-Կաթողիկոս, Նորին ՍրբությունԻԼԻՍ Բ (Թբիփսի)

Ղպտի Ոսլղափսա Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին ՍրբությունԱՄԲՍ ՇԵ՜ՆՌՒԴԱ Գ (Կսւհիբե)

Անտիոքի և Համայն Արևեւքի Ասորի Ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք,Նորին ՍրբությունԻԳ-՜եԱՏԻՈՍ ԶԱ-Ք-ՔԱ ս ԻՎԱՄ (Դամասկոս)

Եթովպիայի Պատրիարք, Նորին ՍրբությունԱԲԲԱ Պ Ս ա ՜Լ Ո Ս (Աղիս Աբեբա)

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ7

Հնդկաստանի Ասորի Մալաբար Ոսլղափաո Եկեղեցու պետ, Նորին ՍրբությունՄԱՏԹ-ԵՈՍ Բ (Դե[ի)

Սլեքսանդրիայի ե Համայն Աֆրիկսւյի Պապ և Պատրիարք,Նորին Գերաշնորհության

Պ Ե ՏՐ Ռ Ս է (Ալեքսանդրիս!)

Անտիոքի ե Համայն Արևելքի Հայն Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք,Նորին Գերաշնորհության

ԻԳ ՜Ն Ա ՏԻՈ Ս Հ Ա Զ Ի Մ Դ- (Դամասկոս)

■Քենթրբերիի Արքեպիսկոպոս, Համայն Անգլիայի Եպիսկոպոսապետ ևՄիտրոպոլիտ, Նորին Գերաշնորհության

ՌՈՌՒԱ՜Ն Վ Ի Լ 6Ա Ս Մ (Լոնդոն)

Երուսաղեմի Ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին ԳերաշնորհությանԻՐԵ՜ՆԻՈ Ս (Երուսաղեմ)

Աերբիայի Ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին ՍրբությունՊ Ա Վ Լ Ե (Բելգրադ)

Ռումին Ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին Սրբություն.Թ-ԵՈԿՏԻՍՏ (Բուխարեստ)

Բուլղար Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին ՍրբությունՄ Ա -ՔՍԻՄ (Սոֆիա)

Կիպրոսի Արքեպիսկոպոս, Նորին ԳերաշնորհությանԽ Ր ԻՍ Ո Ա ՏՈ Մ Ո Ս (Կիպրոս)

Աթենքի և Համայն Հունաց Արքեպիսկոպոս, Նորին ԳերաշնորհությանԽ Ր ԻՍ ՏՈ Դ Ո Ւ Ա 1Ս (Աթենք)

Վարշավայի և Համայն Լեհաստանի Միտրոպոլիտ, Նորին ՍրբությունՄ Ա Վ Վ Ա (Վարշավա)

Մինսկի և Սլուցկի Միտրոպոլիտ, Համայն Բելառուսի Պատրիարք,Նորին Սրբություն

Ֆ Ի Լ Ա Ր Ե Տ (Մինսկ)

ш ч * < ^ 4 * ^ " ь7 * ; ™ ь , г в и (ՏԿւաթ,

* *

ՀԱ ՅԱ Ս ՏՄ Ն ՅԱ ՅՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ Ն Վ Ի Ր Ա Պ Ե ՏԱ Կ Ա Ն

ԱՕ-ՈՈՆԵՐԻՑ

Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս, Նորին Սարբ ՕծությունԱՐԱՄ ս (Անթիլիաս)

Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարք, Նորին ԱմենապատվությունԹՈՐԳՈՄ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ (Երւսսսպեմ)

Կոստանդնուպոլսի Հայոց Պատրիարք, Նորին ԱմենապատվությունՄԵՍՐՈՊ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ (Ստամթպ)

Հայոց Եկեղեցու Թեմակալ առաջնորդներից և Թեմական Խորհուրդներից ու համայնքներից:

Եկեղեցական պետերից բացի, բազմաթիվ նամակներ ե հեռագրեր են ստացվել նաև քույր Եկեղեցիների հոգևոր հայրերից' կարդինալներից, միտրոպոլիտներից և մյուս առաջնորդներից ու հոգևոր սպասավորներից, էկումենիկ կազմակերպություն­ների ներկայացուցիչներից:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ9

Պ Ե ՏԱ Կ Ա Ն Ե Վ Ա Զ Գ Ա ՅԻ Ն Շ Ր Ջ Ա Ն Ա Կ Ն Ե Ր Ի Ց

Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ վսեմաշուքՌՈԲԵՐՏ ՔՈՉԱՐՅԱՆ

Հայաստանի Հանրապետության Ագգային ժողովի նախագահ մեծահարգԱՐՄԵՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ մեծահարգԱՆԴՐԱՆԻԿ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ

Սահմանադրական Դատարանի նախագահ մեծահարգԳԱԳ-ԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նախագահ վսեմաշուքԱՐԿԱԴԻ ՂՈՒԿԱՍՅԱՆ

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչապետ մեծարգոԱՆՈՒՇԱՎԱՆ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ

Հայաստանի Հանրապետաթյան նախարարներից, մարզպետներից, քաղսւքա- պետերից, ակադեմիական ե համալսարանական հաստատություններից, գիտութ­յան. մշակույթի ու տարբեր բնագավառների բազմաթիվ գործիչներից և առանձին անհատներից, Հայաստանում գործող քաղաքական կուսակցություններից, հասա­րակական կազմակերպություններից և ստեղծագործական միություններից. Միջազ­գային Կարմիր Խաչի կենտրոնից, ինչպես նաև միջազգային տարբեր կազմակեր­պությունների Հայաստանյան գրասենյակներից, «ՀԱՅԱՍՏԱՆ» Համահայկական Հիմնադրամից, ՀԲԸՄ-ից, Հայկական Համագումարից, ՀՕՄ-ից, Կյուլպեեկյան հաստատությունից, Կստագյոզյան հիմնարկությունից, սփյուռքահայ մի շարք այլ կառույցներից և հաստատություններից, РКО ОШЕЖЕ կազմակերպությունից (Ավստրիա), Ավստրալիայի Ազգային եկեղեցիների Խորհրդից, Իրանի Ազգային Մշակութային Միությունից:

Շնորհավորականներ են ուղարկել Հայաստանում գործող դիվանագիտական հաստատությունների ներկայացուցիչները, արտասահմանյան երկրներում ՀՀ ար­տակարգ և լիազոր դեսպանները. Սփյուռքում գործող հասարակական և համայն­քային կազմակերպությունները:

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԽՈՍ-ՔՐ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ՏԻԱՐ ՌՈԲԵՐՏ -ՔՈՉԱՐՅԱ՜ՆԻ

ե ր դ մ ա ն ա ր ա ր ո ղ ո ւ թ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ(9 սւպրխի 2003 թ.)

Սիրելի ժողովուրդ հայոց. _ Հ հ_Գոհություն ե փառք բարձրացնենք առ Աստված, որ ինքնիշխան ու ագատ

նիքը, ե մենք կրում ենք պատիվն ու պատասխանատվությունը ապահով ու պանելու ե զորացնելու անկախ մեր Հայրենիքի սրբազան իրականությունը դարավոր տ -

սիլքը մեր նախնյաց: „ пшГ,.Վերանկախացյալ Հայաստանի կյանքում սկսվում է նախագահական սի որ շր

Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ Տիար Ռոբհրտ -Քոչարյահը քիչ առաջ առա յական իր ուխտը կատարեց' ձեռքը դնելով Աստվածաշունչ Մատյանին ե վկա յա կոչեի Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը:

Նախագահական երդման յուրաքանչյուր արարողություն արտահայտությունն է նա ազգային պետականության մեր ապրումի, մեր հոգիներում' Հայաստանի անկախության ու

ազատության խորհրդի պանծացումի:Այս զգացումներով Ամենայն Հայոց մեր սրբօրրանից' Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից ե-

կել հեք Հայրապետական Մեր օրհնությունը բհրելու Հանրապետության վհրըետրյալ Նա ­խագահին ե Մեր խոսքը ուղղելու աշխարհասփյուռ սիրեցյալ մեր ժողովրդին հնչեցնելով Պողոս առաքյալի պատգամը. «Զի դուք յազատաթիւն կոչեցեալ էք... սիրով ծառայեցէք մի­մեանց» (Գսսլ. Ե 13): Արդարև, ազատության ենք կանչված, սիրով ծառայենք միմյանց:

Դժվարին օրեր ապրեցինք ընտրությունների հետ կապված, հուզումներ ու ան­հանգստություններ, որոնց անդրադարձն այսօր ավելի պիտի իմաստնացնի մեզ, ավելի ամրացնի միասնական լինելու մեր կամքն ու որոշումը, սիրով միմյանց ծառայելու մեր ձգտումը: Այդ անդրադարձն ավելի որոշ պիտի դարձնի մեկ նպատակի’ Հայրենիքի շահի մեր գիտակցումը: Հայրենիքը մենք հեք՛ յուրաքանչյուրս և ամեեքս: Միաբանությամբ ու համերաշխությամբ պիտի գծենք Հայրենիքին ծառայության մեր ճանապարհը: Սիրով միմ­յանց ծառայելով պիտի վկայենք մեր ճշմարիտ հայրենասիրությունը և մեծագույն հավա­՛տարմությունը Հայրենիքին:

Հայաստանի ազատության ու անկախության հետ ընտրել հեք նաև ժողովրդավարութ­յունը: Անցնող տասնամյակում առիթներ ունեցանք համոզվելու, որ ունեցած բոլոր ձեռքբե­րումներով հանդերձ, դեռևս ճանապարհ ունենք անցնելու դեպի կայացած ժողովրդավա­րություն, որի գերագույն նպատակը մարդու արժեվորումն է, մարդու արժեվորումը, որ ծնունդն է քրիստոնեական ոգու ու մտածումի: ժողովրդավարության մեր ճանապարհը լու-

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ ֊ Դ 11

սավորված ե ուղիղըեթաց կըինի, երբ մեր կյանքի անկապտելի մասը դարձնենք Ավետա­րանի պատվիրաններն ու պատգամները, ապրենք քրիստոնեական արժեքներով, որոնցից հարկադրված հեոու ենք եղել տասնամյակներ շարունակ: Արդարությունը, օրենքն ու իրա­վունքն Աստծո և միմյանց հանդեպ մեր սիրո արգասիքներն են, որ մեր հոգիներից պիտի բխեն, որպեսգի իրականություն դաոնան և առաջնորդեն հասարակական մեր կյանքն ու ամրապնդեն մեր պետականության հիմերը:

Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցին, որ պատմության դժվարին ժամանակներում վաո է

պ ա հել ազատության սերը ժողովրդի հոգում և կրողը եղել ա զգա յին պետականության

վերականգնման տեսիլքի. ԻՐ ՈԴ2 կարողությամբ մշտապես զորակցելու է հա յոց պ ետ ա կա ­

նությա ն առաջընթացին ու հզորությանը' հավատարիմ իր դարա վոր, նվիրական ա ռա քե­

լությա նը Աստծո, Հա յրենիքի և ա զգի ա ռջև:Մեծարգո Նախագահ, Հայաստանում ե Արցախում ազգային մեր պետականության

վերականգնման և ամրապնդման դժվարին, բայց նաև' հերոսական ու հաղթական ճանա­պարհին Դուք ունեք գնահատելի Ձեր ներդրումը' ծառայելով Հայրենիքին հայրենի հոդի պաշտպանության դիրքերից մինչև նախագահության բարձր պաշտոններ: Այսօր Դուք վերստին կոչված եք բարձրագույն պատասխանատվության, երբ մեր երկիրն ու ժողովուր­դը կանգնած են բազմաթիվ հրամայականների առջև: Նախ և առաջ Ձեզ են ուղղված բոլոր սպասելիքներն ու ակնկալիքները: Լիահույս ենք և հանապազ աղոթող, որ աշխարհի այս խառնակ ժամանակներում սկիզբ առնող նախագահական Ձեր երկրորդ շրջանի հինգ տա­րիները Ձեր անձնդիր աշխատանքով և մեր ժողովրդի միասնական ջանքերով բնութա­գրվեն իբրև կառուցողական ժամանակաշրջան' բարօրություն բերելով մեր երկրին ու շի­նություն'հանուր հայ կյանքին: Տիրոջ օգնականությունն ու առաջնորդությունն ենք հայցում Ձեզ և մաղթում անշեղ ընթացք հայրենաշեն Ձեր իրագործումներին:

Թ ող Տերը հավատով զորացնի մե՛զ բոլորիս՛ աշխարհսփյոտ ազգս հայոց և արթուն պահի մեր մեջ եղբայրսիրության ոգին, որպեսզի սիրով ծառայենք միմյանց և միշտ տես­նենք Հայրենիքի շահը ու չկորցնենք գալիքի ուղին: Այս հավատով միասնաբար աղոթենք հոտնկայս:

«Հա յր մեր, որ յերկինս ես, սուրբ եղիցի անուն Քո: Եկհսցէ արքայութիւն Քո. եդիցիե կամք Ք ո ' որպէս յերկինս եւ յերկրի: Զհաց մեր հանապազորդ տուր մեզ այսօր: Եւ թող մեզ զպարտիս մեր, որպէս եւ մեք թողումք մերոց պարտապանաց: Եւ մի տանիր զմեզ ի փոր­ձութիւն, այլ փրկեա զմեզ ի չարէն: Զի Ք ո է արքայութիւն եւ զօրութիւն եւ փառք, յաւի­տեանս. ամէն»:

«Պահպանիչ եւ յոյս հաւատացելոց, Քրիստոս Աստուած մեր, պսւհեա, պսւհպանեա զՀաերապետութիւն Հայաստան աշխարհիս, զվերընտրեալ Նախագահն սորա եւ զպատ- գամաւորս, զեախարարս եւ զամհնայն իշխանաւորս հայրենի երկրին մերոյ եւ շնորհեա սո- ցա զկատարեալ իմաստութիւն' առաջնորդելու ժողովրդեանն հայոց ի բարիս եւ ի խաղա­ղութիւն: Այլեւ օրհնհա եւ զօրացո, Տէր, ղորդիս հայկազեանցն զարմից ի Հայաստան, յԱր- ցախ եւ ի Սփիւռս' գնալ ի ճանապարհն սիրոյ եւ միաբանութեան, արդարութեան եւ Աստ­ուածպաշտութեան ընդ հովանեաւ սուրբ եւ պատուական Խաչիւդ Քով: Փրկեա, Տէր, յերե- ւելի եւ յաներեայթ թշնսւմայն, արժանաւորելս գոհութեամբ փառատրել զՔ եզ ընդ Հօր-եւ ընդ Սուրբ Հոզւոյդ, այժմ եւ միշտ հւ յաւիտեանս յափտենից. ամէն»:

ՕՐ<1»ՕՒԹ31Ր»Գ Ր Ե Ր

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԳԱԿՐ ԳԵՐԱՇՆՈՐՀ Տ. ՎԱՉԵ

ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԻՆ «Ս. ՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ»

ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Գ ԻՐ ՀԱ ՅՐԱ Պ ԵՏԱ Կ Ա Ն Օ ՐՀՆ Ո Ւ Թ Ե Ա Ն ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

ԱՌ- ՎԱՍՏԱԿԵԱԼ ՍՊԱՍԱՒՈՐՆ ԱՌԱ՛ՔԵԼԱԿԱՆ Մ ԵՐ Մ Ա ՅՐ

ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԵՒ ՀԱ ՐԱ ԶԱ Տ ԶԱՒԱԿՆ Մ Ա ՅՐ Ա Թ Ո Ռ Ո Յ Ս ՐԲ Ո Ց

ԷՋՄ ԻԱ Ծ Ն Ի Գ Ե ՐԱ ՇՆ Ո ՐՀ Տ . Վ Ա ՉՒ Ա ՐՔԵՊ ԻՍ ԿՈ Պ Ո Ս

ՅՈ Վ Ս ԷՓ ԵԱ Ն , ՈՐ Ի ԿԱ ԼԻՖՈ Ռ ՆԻԱ , Ա Ս Ն

1700-ամեայ Մայր Աթոռ Սարբ էջմիածնից ջերմօրէն ողջունում եւ Հայրապետական Մեր օրհնութիւնն ենք յղում Քրիստոսի հաւատարիմ զինսատիդ եւ Հայ Եկեղեցու բարեջան սպասաստիդ' քահանայագործութեան Ձեր յիսնամեայ յոբելեանի սաիթով:

Սիրելի Սրբազան, ուրախ է Մեր հոգին այսօր շնորհատրելու Ձեգ եւ հաստատելու, որ Առաքելական մեր Սարբ Եկեղեցու լուսառատ անդաստանում Ձեր կէսղարեայ ծառայու­թիւնը արդիւնաւորուած է բազում բարի իրագործումներով: Հայ հոգեւորականի Ձեր առա­ջին քայլերից սկսեալ մինչ առաջնորդի բարձր ա պատասխանատու պաշտօնը Դուք ա- ոաջնորղուել էք հովուական կոչման ամենաբարձր գիտակցաթեամբ եւ միշտ կրել Ձեր հո­գում Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու եւ լուսոյ խորան Սուրբ էջմիածնի շինութեանն ու պայծսաութեանը մաս յաւելելու տեսիլքը:

Հայրապետիս համար գոհանակութիւն է, որ Դուք քաջակորով ու եռանդաշատ հոգեւո­րականի բարի համբաւ էք վայելում ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան Տիրախնամ թեմոււՐ որպէս արդիւնք եւ վարձատրութիւն բազմամեայ անսակարկ սպասաւորութեսւն: Այսօր հաճոյքով

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 13

ենք յիշում յոբելեանական 2001 թուականին ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմ կատարած Հով- աապետական Մեր անդրանիկ այցելութիւնը, երբ ի մօտոյ ծանօթացանք թեմական եւ հա­մայնքային կաոոյցների, թեմի հովանու ներքոյ գործող ազգային կրթօջախների, մշակու­թային միութիւնների ազգօգուտ գործունէութեանը, որ արդիւնքն են առաջնորդի պսւշտօ- նում հրեսնամեայ Ձեր քաջհռանդ ծառայութեան եւ վկայութիւնը' թեմի հայորդհաց սա Աստուած հասարի եւ սա Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցին անկեղծ նուիրումի:

Բարձր գնահատանքով ենք անդրադառնում նաեւ ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմի կող­մից անկախ մեր Հայրենիքում Ձեր նախաձեոնութեամբ իրականացուող բարեսիրական ձեռնարկներին, որոնք կոչուած են ծառայելու հայրենաբնակ հաւատաւոր հայորդիների, ծնողազուրկ ու կարիքաւոր երեխաների սոցիալական դժուարին խնդիրների լուծմանը: Լիայոյս ենք, որ ինչպես ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թհմում, այնպէս եւ համայն աշխարհում մշտապէս պիտի զօրանայ հայրենաշինութհան սրբազան գործին մասնակցութիւն բհրելու պատրաստակամութիւնը հայորդիների հոգիներում, որոնց ոգի ներշնչողներից ու խրախու­սողներից էք նաեւ Դուք' Ձեր խօսքով ու անձնական օրինակով:

Սիրելի Սրբազան, Հայրապետական այսու Կոնդակով Մեր բարձր գնահատանքն ենք բերում քաջ հովտիդ եւ յաւարտ Ձեր ծառայութեան' իբրեւ ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմի առաջնորդ, շնորհում ենք Ձեզ Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու

Ս Ո Ւ Ր Բ ՜ ե Ե Ր Ս Ւ Ս Շ Ն Ո Ր Հ Ա Լ Ի

պատուոյ բարձր շքանշանը:Ի խորոց սրտի աղօթքով մաղթում ենք, որ Բարին Աստուած հանապազ զօրացնի Ձեզ

Ձեր կոչման մէջ եւ յաջողութիւներ պարգեւի Ձեր բոլոր բարի գործերին:Թոդ Տէրը սաատապէս օրհնի մեր ժողովրդին ի սփիւռս աշխարհի, խաղաղ, անվրդով

ու միշտ բարգավաճ պահի մեր Մայր Եկեղեցին ու երկիր հայրենին:Շևոբհք Տեաոև մեյւոյ Յիսուսի -Քրիստոսի Աղիցիև ըևդ Ձեզ ևւ ասեևեսեաև. ա-

սէև:

Օրհնութեամբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 2-ն Ապրիլի

յամի Տեառն 2003 հւ ի թոփն հայոց Ռ-ՆԾԲ

ի Ս՜այրավաես Սրբոյ էջմիածնի

ընդ համարաւ 133

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿՐ ՋՈՐՋ ՏՈՒՆԱՅԱՆՑԻՆ

«Մ ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ»ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Գ ԻՐ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱ՜Ն ՕՐՀՆՈՒԹ՜ԵԱ՜Ն ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

Ա Ռ ՍԻՐԵՑԵԱԼ Ո ՐԴ ԻՆ Մ ԵՐ ԵՒ ՀԱ ՐԱ ԶԱ Տ ԶԱՒԱԿՆ

Մ Ա ՅՐ ШЭ-ՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի

Մ ԵԾԱ ՐԳՈ Յ ՏԻԱ Ր ՃՈՐՃ ՏՈ Ւ Ն Ա ՅԵ Ա Ն Ց,

Ո Ր Ի ԿԱ ԼԻՖՈ Ռ ՆԻԱ , Ա Մ Ն

Համայն հայութեաե հաւատի նուիրական օրրան Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից Հա յ­րապետական Մեր ողջոյնն ու ջերմ բարեմաղթանքներն ենք յղում Ձեզ եւ բարձր գեահսւ տանքով անդրադառնում Հայաստանեայց Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցուն մատուցած

Ձեր բարի եւ մեծարժէք ծառայութիւններին:Մեծարգոյ պրն Տունայեանց, մեծապէս ուրախ ենք, որ առիթ ենք ունեցել անձնապէս

ճանաչելու Ձեզ, Ձեր ազնխ Տիկնոջը եւ հաղորդ դարձել ազգասէր ու եկեղհցանուէր Ձեր ո- գուն: Բարի եւ Աստուածահաճոյ գործերում մշտապէս միմեանց զօրակից, Դուք Ձեր սւ- ւանդն էք բերում ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան Տիրախնամ թեմի եւ Մայր Եկեղեցու պայծառու- թհանը, հայրենի մեր երկրի շինութեաեը եւ հայրենաբնակ հայորդիների բարօրութեաեը:

Ձեր յանձնառութիւնը Մայր Եկեղեցու կեանքում, մեծագումար եուիրսորուութիւննհրը Փասադենայի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցուն, ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմին եւ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնին, ինչպէս նաեւ Ձեր աջակցութիւնը բարեսիրական ծրագրերի իրա­կանացմանը խօսուն արտայայտութիւնն են սա Աստուած Ձեր հաւատի եւ առ լուսաւորչա- պսակ մեր Սուրբ Եկեղեցին Ձեր որդիական սիրոյ:

Մեծարգոյ պրն Տունայեանց, գոհունակ սրտով բերելով Ձեզ Մեր օրհնութիւնը եւ սիրով ընդառաջելով ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Վաչէ արքեպիսկո­պոս Ցովսէւիեանի ազնխ խնդրանքին, Հայրապետական այսու Կոնդակով շնորհում հնք Ձեզ Հայաստանեայց Առաքելական մեր Մայր Եկեղեցու

ՍՈՒՐԲ Գ Ր Ի Գ Ո Ր Լ Ո Ւ Ս Ա Ւ Ո Ր Ի Չ

պատուոյ բարձրագոյն շքանշանը:

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 15

Ի խորոց սրտի Մեր աղօթքն ու բարի մաղթանքն է, որ Բարձրեալ Տէրը Իր հանապազ օրհնութհսւմբ զօրավիզ ու աջակից լինի Ձեզ հւ Ձեր հաւատաւոր ընտանիքի բոլոր անդամ­ներին'պարզեւհլով քաջառողջ երկար կեանք, երջանկութիւն հւ ամենայն բարիք:

Ողջ լեյւուք ի Տէր, զօբացևալ շևորհօք Սուրբ Հոգւոյև եւ յւսւէւբ օբհևևւսլ ի. Մէնջ. աՎԷԱ:

Օրհեութեամբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 30-ն Մարտի

Ցամի Տեառն 2003 եւ ի թոփն հայոց ՌՆԾԲ

ի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնի

ընդհամարւա 155

16Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ2003

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹ՜ՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿՐ ՏԵԿ ԳԱԼԱՅՃՅԱՆԻՆ

«Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ»ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Գ ԻՐ ՀԱ ՅՐԱ Պ ԵՏԱ Կ Ա Ն Օ ՐՀՆ Ո Ւ Թ Ե Ա Ն ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

ԱՌ ՍԻՐԵՑԵԱԼ Ո ՐԴ ԻՆ Մ ԵՐ ԵՒ ՀԱ ՐԱ ԶԱ Տ ԶԱՒԱԿՆ

Մ Ա ՅՐ Ա Թ Ո Ռ Ո Յ Ս ՐԲՈՑ ԷՋ Մ ԻԱ Ծ Ն Ի

Մ ԵԾԱ ՐԳՈ Յ ՏԻԱ Ր Ճ ԷԳ ԳԱ ԼԱ ՅՃԵԱ Ն,

ՈՐ Ի ԿԱ ԼԻՖՈ Ռ ՆԻԱ , Ա Մ Ն

Համազգային մեր նաիրական սրբավայր Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիսւծնից Հայրապետա­կան Մեր օրհնութիւնն ու գնահատանքն ենք յղում Ձեզ' ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմին մատուցած Զհր եկեղեցաշեն ու ազգօգուտ ծսաայութեանց համար:

Մեծարգոյ պրն Գալայճեան,Մեծապէս ուրախ ենք, որ յոբելեանական 2001 թուականին ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան

թեմ կատարած Հովուապետական Մեր անդրանիկ այցելութեան ընթացքին սաիթ ունե­ցանք անձնապէս ճանաչելու Ձեզ, ականատես լինելու թեմական կհանքից ներս Ձեր աստ- ուածահաճոյ իրագործումներին, որոնք բարի համբաւ են բերել Ձեզ եւ Գալայճեան ընտա­նիքին:

Առանձնակի գոհանակութեամբ ենք անդրադառնում ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմի Առաջնորդարանի Տիգրանեան համալիրի սրահի կառուցման հովանսսորութհանը Ձեր կողմից, որը, ի սէր հւ հարգանք Ձեր բարեպաշտ ծնողսւց, պիտի կոչուի «Նսւզարէթ հւ Սի- մա Գալայճեան Սրահ»: Շնորհիւ Ձեր ազնխ յանձնառութեան ու մեծագումար նուիրա- տոաւթեան, սրահը թեմի հովանու ներքոյ այժմ հւ ընդմիշտ արգիւնաւորապէս պիտի ծա­ռայի մեր ժողովրդին' նպաստ բերելով Առաքելական մեր Մայր Եկեղեցու եւ Տիրախնամ թեմի շինութեանն ու պայծառութեանը:

Բարձր գնահատելով Ձեր մատուցած ծառայութիւները Մայր Եկեղեցուն, սիրով ընդա­ռաջում ենք բարեջան Ձեր առաջնորդի ագնիւ խնդրանքին եւ Հայրապետական այսու Կոն­դակով շնորհում Ձեզ Առաքելական մհր Սուրբ Եկեղեցու

ՍՈՒՐԲ Գ Ր Ի Գ Ո Ր Լ Ո Ւ Ս Ա Ւ Ո Ր Ի Չ

պատուոյ ամենաբարձր շքանշանը:

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 17

Ի խորոց սրտի աղօթքով հայցում ենք Ամենակալ Աստծուց, որ Իր հանապազ օրհնու­թեան ներքոյ պահի ու պահպանի Ձեզ, Ձեր մայրիկին. Ձեր ազնխ Տիկնոջն ու զաւակներիե’ զորավիդ լինելով բարի ու հայրենանուէր Ձեր բոլոր իրագործումներում:

Այլեւ ւսղօթում ենք, որ Երկնսատ Հայրը իր հրանաւհտ բարձունքներում խաղաղութեան մէջ ընդունի հանզուցեալ Ձեր հայրիկի լոյս հոգին' դասելով «ընդ սուրբս Ы ընդ սիրելիս անուան իւրոյ»:

Թող ընտանեկան Ձեր հարկը շնորհընկալը լինի Հարուցեալ Տիրոջ օրհնութեաեն ու ա- ոատ ողորմութեանը:

ո ոջ լէւրուքխ ՏԷբ, զօրացեալ շևորհօք Սուբբ Հոգւոյև եւյաւէտ օրհևեալ ի Մէևջ աՎէև:

Օրհնութեամբ'

ԳԱՐԵԳԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՍԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 30-ե Մարտի

Ցամի Տեսան 2003 եւ ի թոփն հայոց Ո-ՆԾԲ

ի Ս՜այրավաես Սրբոյ էջմիածնի ընդ համարսո 152

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈԴԱԿԸ ԱՐՄԵՆ ՀԱՄԲԱՐԻՆ «Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ»

ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊւԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Գ ԻՐ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱ՜Ն Օ ՐՀՆ Ո ՒԹ ԵԱ Ն ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

Ա Ռ ՍԻՐԵՑԵՄԼ Ո ՐԴ ԻՆ Մ ԵՐ ԵՒ ՀԱ ՐԱ ԶԱ Տ ԶԱՒԱԿՆ

Մ Ա ՅՐ Ա Թ ՈՌ ՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի

Մ ԵԾԱ ՐԳՈ Յ ՏԻԱ Ր Ա ՐՄ ԷՆ ՀԱ Մ ԲԱ Ր,

ՈՐ Ի Կ Ա ԼԻՖՈ Ռ ՆԻԱ , Ա Մ Ն

Ամենայն Հայոց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից Հայրապետական Մեր ողջոյնն ու օրհ­նութիւնն ենք յղում Ձեզ' Առաքելական մեր Մայր Եկեղեցու հաւատաւոր զաւակիդ.

Միացեալ Նահանգներ Հովուապհտական Մեր անդրանիկ այցելութեան ընթացքին, որ կատարեցինք ազգային մեր կեանքում յոբհլեանական 2001 թուականին, Մենք ուրախ ա- ռիթն ունեցանք անձնապէս ճանաչելու ազնիւ հայ որդուդ եւ ականատես լինելու Ձեր որ­դիական սիրուն ու նուիրումին' հանդէպ Մայր Եկեղեցին ու հարազատ ժողովուրդը:

Մեծապէս ուրախ ենք, որ Ձեր հւ Ձեզ գործակից հայորդեաց աջակցութիւնը ԱՍՆ հայոց Արեւմտեան թեմի հոգհւոր դասին առաւել արգասաւոր է դարձնում Հայաստանեայց Առա­քելական Սուրբ Եկեղեցու ծառայութիւները մեր ժողովրդին: Տարիներ շարունակ զանա­զան պատասխանատու պաշտօններում Դուք աշխոյժ մասնակցութիւն էք բերել եկեղեցա­շեն ծրագրերի իրականացմանը' առաջնորդուելով ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան Տիրախնամ թեմը միշտ շէն ու պայծառ տեսնելու համոզումով:

Գովութեան ու բարձր գնահատանքի է արժանի, որ վարչական ծառայութհաեը զուգըն­թաց Դուք նաեւ Ձեր նիւթական աջակցութիւնն էք բերել մեր Եկեղեցու առաքելութեան իրա­կանացմանը: Ձեր անուան դիմաց այլեւս արձանագրուած է եկեղեցասէր ու բարեգործ հայ- որդու պատուաւոր կոչումը' որպէս արժանի գնահատանք ազգային եւ եկեղեցական կհան- քում բերած բազմամեայ արդիւնաշատ Ձեր ծառայութեան:

Ցարգարժան պրն Արմէն Համբար, բերելով Ձեզ Մեր սրտաբուխ բարեաալթութիւնները եւ սիրով ընդառաջելով Գերաշնորհ Տ. Վաչէ արքեպիսկոպոս Ցովսէփհանի ազնխ խընդ- րանքին, Հայրապետական այսու Կոնդակով շնորհում ենք Ձեզ Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու

Ս Ո Ւ Ր Բ Գ Ր Ի Գ Ո Ր Լ Ո Ւ Ս Ա Ւ Ո Ր Ի Չպատուոյ բարձրագոյն շքանշանը:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 19

Աո Աստուած ամենաջերմ աղօթքով Բարձրհալ Տիրոջ օրհնութիւնն ու օգնականութիւնն ենք հայցում Ձեգ'շարունակելու Ձեր ծառայութիւնը մեր Մայր Եկեղեցուն ու բարեպաշտ ժո­ղովրդին:

Թող Տէրը քաջառողջ երկար կեանք եւ գործոց յարանորոգ յաջողութիւներ պարգեւի Ձհգ եւ Ձեր ընտանեաց անդամներին:

Ողջ ւեյւուք ի Տէր, զօրսւցեալ շևորհօք Սուրբ Հոգւոյև ևւյսսէտ օրհևևալ ի Սէևջ. ամէհ:

Օրհեութհամբ'

ԳԱՐԵԳԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 30-ն Մարտի

յամի Տհառն 2003 եւ ի թոփն հայոց ՌՆԾԲ

ի Մայր ավանս Սրբոյ էջմիածնի

ընդ համարս» 153

а д и л м , р ш гь-ьи з-ь հ ա յ ո յ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի

ԿՈՆԴԱԿԸ ՏՈՐԶ Ն ՈՐՈՏԱՆԻՆ «Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ»

ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Գ ԻՐ ՀԱ ՅՐԱ Պ ԵՏԱ Կ Ա Ն ՕՐՀՆՈՒԹ ԵԱ՜Ն ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

ԱՌ- ՍԻՐԵՑԵԱԼ Ո ՐԴ ԻՆ Մ ԵՐ ԵՒ ՀԱ ՐԱ ԶԱ Տ ԶԱ ՒԱ ԿՆ

Մ Ա ՅՐ Ա Թ ՈՌ ՈՅ ՍՐԲՈՅ Է ՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի

Մ ԵԾԱ ՐԳՈ Յ ՏԻԱ Ր ՃՈՐՃ Ն Ո Ր Ո ՅԵ Ա Ն ,

ՈՐ Ի Ֆ Ր Ե Զ Ն Օ , Ա Մ Ն

Համայն հայաթեան Սրբութիւն Սրբոց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից ողջունում ենք Ձեզ եւ յղում Հայրապետական Մեր օրհնութիւնն ու բարեմաղթանքները.

Ցարգարժան պրն Նորոյհան, բարձրօրէն գնահատում ենք ծնողներից ժառանգած Ձեր եկեղեցասէր ու հայաշունչ ոգին, որն արտայայտում էք աստուածսւհաճոյ կեանքով ու բարի գործերով' տասնամհակներ շարունակ Ձեր նպաստը բերելով ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան Տի­րախնամ թեմի ազգային-հկհղհցական կեանքի շինութեաեն ու պայծառութհանը:

Յատկապէս գոհունակութեամբ ենք անդրադառնում իշխանական Ձեր ազնխ նուիրա- տոտւթիւննհրին' ի նպաստ Տիրախնամ թեմի Առաջնորդարանի եւ Ամառային ճամբարի շինութհան, ուր պիտի կսաուցոփ նաեւ «Նորոյհան կենտրոնը»: Ուրախ ենք, որ երիտա­սարդ հայորդիները հնարաւորութիւն պիտի ունենան ամառային իրենց հանգիստը միա­տեղ կազմակերպել Տիրախնամ թեմի հովանու ներքոյ գործող Ամառային ճամբարում' ի- րհնց հոգիներում մշտապէս ապրեցնելով երախտագիտութեան ազնխ զգացումը պատու­արժան հսւյորդուդ հանդէպ:

Ազգային-հկեղեցակաե կհանքում Ձեր ծառայութեաեց ու վաստակի ամենաբարձր գնա­հատանքով, սիրով ընդառաջ Գերաշնորհ Տ. Վաչէ արքեպիսկոպոս Ցովսէփհանի ազնխ խնդրանքին, Հայրապետական այսու Կոնդակով շնորհում ենք Ձեզ Առաքելական մեր Մայր Եկեղեցու

Ս Ո Ւ Ր Բ Գ Ր Ի Գ Ո Ր Լ Ո Ւ Ս Ա Ւ Ո Ր Ի Չ

պատուդյ բարձրագույն շքանշանը:Վստահ հեք, որ Մայր Եկեղեցու եւ հարազատ ժողովրդի հանդէպ Ձեր որդիական զգա­

ցումները պիտի շարունակուեն արդխնսատուել աստուածսւհաճոյ ձեռնարկներով' ի գօրա- ցումն համազգային մեր կեանքի:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ21

Ի խորոց սրտի աղօթում ենք աո Բարին Աստուած, որ Իր Ամենախնամ Աջով հովանի լինի Ձեզ ու Ձեր ընտանեաց անդամներին'պարգեւելով քաջառողջ արեւշատութիւն, գործոց յաջողութիւներ եւ ամենայն բարիք:

Ողջ ւեբուք ի Տէր, զօրացեւսլ շևոբհօք Սուրբ Հոգւոյև Աւյաւէտ օրհևևաւ Ի Մ էկ . ասէԱ:

Օրհնութեամբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոեդսւկս ի 22-ն Ապրիւի յամի Տեւսոե 2003 հւ ի թոփն հայոց ՌՆԾԲ

ի ՄւսյրավաԱս Սրբոյ էջմիածնի

ր ևդ համար ա ո 1Տ6

22 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ2003

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԴ ՊԵՐՃ ԲՈՑԱՋՅԱ՜եԻ՚Ն

«Ս. ԳՐԻԳՈՐ լո ւ ս ա վ ո ր ի չ»Շ-ՔԱ՜ՆՇԱ՜ՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻ՜Ն

Գ ԻՐ ՀԱ ՅՐԱ Պ ԵՏԱ Կ Ա Ն ՕՐՀՆՈՒԹ՛ԵԱ՜Ն ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

ԱՌ- ՍԻՐԵՑԵԱԼ ՈՐԴԻ՛Ն Մ ԵՐ ԵՒ ՀԱ ՐԱ ԶԱ Տ ԶԱՒԱկ ^ '

Մ Ա ՅՐ ШЭ-ՈՌՈՅ ԱՐԲՈՅ Ւ ՋՄ ԻԱ Ծ Ն Ի

Մ ԵԾԱ ՐԳՈ Յ ՏԻԱ Ր Պ Ե ՐՃ Պ Ո ՅԱ Ճ Ե Ա Ն ,

ՈՐ Ի ԿԱԼԻՖՈՌ՜ՆԻԱ, Ա Մ Ն

Ցարգարժան պրն Պոյսւճեան,ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Վաչէ արքեպիսկոպոս Ցովսէ-

փեանից գոհունակութհամբ տեղեկացանք Ձեր սւզգաշէն ու եկհղեցանուէր երկստամեայ գործունէութեան մասին, որ Բարձրնա լի օրհնութեամբ արդիւնաւորուած է բազում բարի ի- րագործումնհրով:

Լինելով անդամ ՀԲՈ Միութեան, ինչպէս նաեւ վարելով վարչական պատասխանատու պաշտօններ. Դուք մշտապէս զօրակից էք հղել մեր Եկեղեցու բարեջան սպասաւորներիե, որ դրսեարումն է սա Աստուած Ձեր հասարի եւ հանդէպ Առաքելական մեր Մուրբ Եկեղե­ցին Ձեր որդիական սիրոյ:

Հարազատ մեր ժողովրդին ծառայելու պատրաստակամութեամբ Դուք առաջինը ան- սացիք ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմի Առաջնորդարանի նոր շենք կառուցելու Առաջնորդ Մրբազանի նախաձեոնութեանը եւ մեծագումար նոփրատոսսթեամբ աջակցեցիք եկեղեցա- շէն այս մեծ ծրագրի իրականացմանը: Ուրախ ենք, որ նորակառոյց Առաջնորդարանի կող­քին շուտով պիտի կաասցոփ նաեւ սաաջնորդանիստ եկեղեցի, որի օծման արարողութեան կնքահայրը Մրբազան Հոր ցանկութեամբ լինելու էք Դուք՝ որպէս արժանի գնահատանք Տիրախնամ թեմին մատուցած Ձեր ծառայութեանց:

Հարգարժան պրն Պոյսւճեան,Ձեր ծաոայութհանց ու վաստակի բարձր գնահատանքով բհրում ենք Ձեզ Հայրապե­

տական Մեր օրհնութիւնը եւ այսու Կոնդակով շնորհում ենք Ձեզ Առաքելական մեր Մուրբ Եկեղեցու

ԱՈՒՐԲ Գ Ր Ի Գ Ո Ր Լ Ո Ւ Ս Ա Ւ Ո Ր Ի Չ

պատուոյ բարձրագոյն շքանշանը:

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 23

Ի խորոց սրտի աղօթքով մաղթում ենք, որ էտկնաւոր Տէրը Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի բարեխօսութեամբ Իր Հայրական հովանու ներքոյ պահի ու պահպանի Ձեգ հւ բարեպաշտ Ձեր ընտանհաց աղամներին'պարգհւելով քաջառողջ ու երջանիկ կեանք եւ յարանորոգ յա­ջողութիւներ ազգանուէր Ձեր բոլոր իրագործումներում:

Ողջ լերուք ի Տէր, զօրւսցևալ շևորհօք Սուրբ Հոգւոյև Աւյաւէտ օրհևեալ ի Սէևջ.

ւսմէև:

Օրհնութեամբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 22-ե Ապրիլի յամի Տեառն 2003 եւ ի թուին հայոց ՌՆԾԲ

ի Մայրավաես Սրբոյ էջմիածնի

ընդ համարաւ 157

2003

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ ԷԼԻ ԱՆ ՈՐ ՏԻԳՐԱ՜ՆՅԱՆԻՆ

«Ա. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ»ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈ1- ՄԱՍԻ՜Ն

ԳԻՐ ՀԱ ՅՐԱ Պ ԵՏԱ Կ Ա Ն Օ ՐՀՆ Ո Ւ Թ Ե Ա Ն ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

ԱՌ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԳՈ ՒՍ ՏՐՆ Մ ԵՐ ԵՒ ՀԱ ՐԱ ԶԱ Տ ԶԱՒԱԿՆ

Մ Ա ՅՐ Ա Թ ՈՌ ՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի

Մ ԵԾԱ ԶՆԻՒ ՏԻ Կ Ի Ն ԷԼԻԱ ՆՈՐ ՏԻԳ-ՐԱ ՆԵԱ Ն,

ՈՐ Ի Կ Ա ԼԻՖՈ Ռ ՆԻԱ , Ա Մ Ն

Համայն հայութեան հաւատի կենտրոն 1700 - ամեայ Մայր Աթոռ Աուրբ էջմիսւծնից ջերմօրէն ողջունում հեք Ձեզ հւ յղում Հայրապետական Մեր օրհնութիւնն ու գնահատան­քը՜ Առաքելական մեր Մոտբ Եկեղեցուն ու մեր ժողովրդին մատուցած ծաոայութիւնների համար:

Մեծ է Տիգրանեան ընտանիքի վաստակը ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմի կհանքում, յատկապէս' նորահաս սերնդի հայեցի կրթութեան ու դաստիարակութեան գործում: Մենք առիթ ունեցել ենք Հայրապետական Մեր բարձր գնահատանքը բհրելու Ձեր ընտանիքին' Ձեր հոգելոյս ամուսնու, մեր ժողովրդի արժանաւոր գաւակ Արշակ Տիգրանեանի անունը կրող Ազգային Վարժարանի հայրենաշահ գործունեութեան քսանամեայ յոբելեանի կա- պակցաթհամբ:

Մեծազնխ Տիկին Տիզրանհաե, յիրաւի, աստուածահաճոյ կեանք ապրեց Ձեր ամուսինը, ծառայեց ազգին բազում բարի իրագործումներով եւ այսօր երկնքում ուրախ է իր հոգին, որ իր գործը արդիւնատրուում ու ծաղկում է Ձեր նուիրումով ու ջանքերով: Մեծապէս գովելի է, որ Դուք ամենայն սիրով ու նախանձախնդրութհամբ շարունակում էք Ձեր ընտանիքի նիւ­թական աջակցութիւնը ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմին' ի նպաստ Առաջնորդարանի Տիգ­րանեան համալիրի կառուցման: Արդարեւ, ի՞նչը կարող է լինել աւե[ի վսեմ ու սաաքինի, քան ի սէր ՛Քրիստոսի Մայր Եկեղեցուն հւ հարազատ ժողովրդին անսակարկ ծառայելը:

Բարձր գնահատեր^ հաւատաստ Ձեր ընթացքն ու Մայր Եկեղեցուն մատուցած ծառա­յութիւները, սիրով ընդառաջում ենք ԱՄՆ հայոց Արեւմտեան թեմի առաջնորդ Գերա­շնորհ Տ. Վաչէ արքեպիսկոպոս Ցովսէփեանի ազեիւ խնդրանքին եւ Հայրապետական այ­սու Կոնդակով շնորհում ենք Ձեզ Առաքելական մեր Աուրբ Եկեղեցու

ՍՈՒՐԲ Գ Ր Ի Գ Ո Ր Լ Ո Ւ Ս Ա Ւ Ո Ր Ի Չ

պատոայ բարձրագոյն շքանշանը:

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 25

Ի խորոց սրտի աղօթում ենք բարեյիշատակ Ձեր ամուսնու հոգու հանգստութեան հա­մար մաղթելով, որ Տէրը նրա լոյս հոգին դասի «ընդ սուրբս եւ ընղ սիրելիս անուան իտոյ»:

Այլեւ հայցում ենք, որ Բարին Աստուած Սուրբ Գրիգոր Լասաարփ բարհխօսութեամբ հովանի լինի Ձեգ ու Ձեր ընտանեաց անդամներին՛ պարգեւհլով քաջառողջութիւն, գործոց յարանորոգ յաջողութիւներ հւ ամենայն բարիք:

Շևոբհք ՏեաոԱ մևբոյ Յիսուսի Քրիստոսի ե-ղիցիԱ ըԱդ ձեզ հւ ըԱո ասևնե- սեաէպ. ԱմԷև:

Օրհնութեամբ'

ԳԱՐԵԳԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 23-և Ապրիլի

յամի Տեաոն 2003 եւ ի թոփն հայոց ՌՆԾԲ

ի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնի

ընդ համարաւ 158

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ ՍԱՐԳԻՍ ՄՈՒՐԱԳՅԱՆԻՆ

«Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ»ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Գ ԻՐ ՀԱ ՅՐԱ Պ ԵՏԱ Կ Ա Ն Օ ՐՀՆ Ո Ւ Թ Ե Ա Ն ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

ԱՌ ՍԻՐԵՑԵԱԼ Ո ՐԳ ԻՆ Մ ԵՐ ԵՒ ՀԱ ՐԱ ԶԱ Տ ԶԱՒԱԿՆ

Մ Ա ՅՐ ԱԹ-ՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՏՄ Ի Ա Ծ Ն Ի

Մ ԵԾԱ ՐԳՈ Յ ՏԻԱ Ր ՍԱՐԳԻՍ Մ ՈՒՐԱԳԵԱՆ,

ՈՐ Ի ԿՐԱՍՆՈՅԱՐՍԿ, ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ Գ Ա ՇՆՈՒԹ ՜ԻՒՆ

Համայն հայութնան Սրբութիւն Սրբոց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից Հայրապետական Մեր օրհնութիւնն ու բարեմաղթանքներն ենք յղում Ձեզ Առաքելական մեր Մայր Եկ՜ղ

ցուն բերած Ձեր բարի եւ մեծարժէք ծաոայութիւնների համար:Յարգարժան պրն. Մուրադեան, ահաւասիկ. Հայրապետական անդրանիկ այցով եկել

ենք հեռաւոր Կրասնոյարսկ քաղաք եւ գոհաբանական աղօթքը Մեր հոգում կատարեցինք Ձեր անձնական նախաձհոնութհամբ ու հովանատրութեամբ կաոուցուած Սուրբ Սարդիս ե- կեղեցու օծման սրբազան արարողութիւնը, որն աոաջին հայկական եկեղեցին է Ռուսաս­տանի Դաշնութեան սիբիրհան տարածաշրջանում: Այսօր Մեր հոգին ուրախ է, քանզի ա- կանատհս ենք հայ համայնքի համախմբմանը մեր Եկեղեցու շուրջ եւ համայնքային կեան- քում ծաւալած Ձեր ազգօգուտ ու եկհղեցաշէն գործունէութհաեը, որին ծանօթ Լինք նաեւ Նոր Նախիջեւաեի եւ Ռուսաստանի հայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Եզրաս եպիսկո­պոս Ներսիսեանի խանդավառօրէն ներկայացուած զհկոյցից: Մուրբ Սարգիս եկեղեցին, որ վկայութիւնն է առ Աստուած Ձեր անկեղծ հաւատի եւ պսակը ազգաշէն Ձեր բոլոր գործերի, ընդմիշտ պիտի ծառայի մեր ժողովրդին' դառնալով Կրասնոյարսկի եւ շրջակայքի հսւ- յութեան հոգեւոր-ազգային կենտրոն:

Ցարգարժան պրն Մուրադեան, սիրով ընդառաջելով Նոր Նախիջեւաեի եւ Ռուսաստա­նի հայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Եգրաս եպիսկոպոս Ներսիսեանի ազնիւ խընդ- րանքին. Հայրապետական այսու Կոնդակով շնորհում ենք Ձեզ Առաքելական մեր Մուրբ Ե- կեղեցու

ՍՈՒՐԲ Գ Ր Ի Գ Ո Ր Լ Ո Ւ Ս Ա Ւ Ո Ր Ի Չ

պատոայ բարձրագոյն շքանշանը:

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 27

վստահ ենք, որ հաւատատր Ձեր կեանքով հւ նոյն հայրենապաշտ ոգով, որպէս Սարբ Աարգիս եկեղեցու Ծխական Խորհրդի ատենապետ, Դուք պիտի շարունակեք Ձեր ծառա­յութիւնը Տիրախնամ մեր Եկեղեցուն եւ Աստուածասէր ժողովրդին:

Ի խորոց սրտի Մեր աղօթքն է, որ Ամենախնամն Աստուած Իր Աջի հովանու ներքոյ պահի ու պահպանի Ձեզ' պարգեւելով քաջառողջ երկար կեանք, գործոց յարա նորոգ յաջո- ղութխններ եւ ամենայն բարիք:

Շնո՛րհք Տեսւոն ՀԼերոյ Ցիսուսխ Քրիստոսի ընդ ձեզ եւ սւմենեսեան ամէն:

Օրհնութեամբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՍԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 23-ն Ապրիփ

Ցամի Տեառն 2003 եւ ի թոփն Հայոց ՌՆԾԲ

ի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնի

ընդ համարաւ 149

ԳԱՐԵԳԻ՜ե Բ ԱՄԵ՜ՆԱՅ՜Ն ՀԱՅՈՑ ԿԱԹ՜ՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ ՋԱՆ -եԱԳԱՇՅԱՆի-ե

«ս. Գր ի գ ո ր լո ւ ս ա վ ո ր ի չ»ՇՔԱ՜ՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻ՜Ն

ԳԻՐ ՀԱ ՅՐԱ Պ ԵՏԱ Կ Ա Ն Օ ՐՀՆ Ո Ւ Թ Ե Ա Ն ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

ԱՌ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԱՐԴԻ՜Ն Մ ԵՐ ԵՒ ՀԱ ՐԱ ԶԱ Տ ԶԱՒԱԿ՜Ն

Մ Ա ՅՐ ШЭ-ՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ Ւ ՏՄ ԻԱ Ծ Ն Ի

Մ ԵԾԱ ՐԳՈ Յ ՏԻԱ Ր ՃԱ Ն ՆԱԳ-ԱՇԵԱՆ,

ՈՐ Ի ՜ՆԻՒ ՏԵ ՐԱ Ի, Ա Մ Ն

ԱՄՆ հայոց Արեւելեան թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Խւսժակ արքեպիսկոպոս Պար- սամեանից գոհունակութեամբ տեղեկացանք բարի եւ մեծարժէք բազում գործերով արդիւ նատրուած եկհղեցաշէն ու ազգօգուտ Ձեր հրկարամհայ ծառայութեան մասին:

Վաթսուն տարիներ ի վեր Դուք անձնուիրաբար ծառայել էք Նիւ Ջհրսիի Մրբոց Ղետն- դեանց եկեղեցուն' որպէս Երիտասարդաց կազմակերպութեան վարիչ. Ծխական Խորհրդի անդամ ու ատենապետ: Ձեր ջանքհրի եւ կատարած նուիրատուաթիւնների շնորհիւ ընդար- ձակուհլ է Մրբոց Ղհտնդեանց եկեղեցու կալուածքը, գեուել նոր հողատարածք, համայնքա­յին կեանքում իրականացուել աստուածահաճոյ այլ ծրագրեր' ծառայելով մեր ժողովրդի

բարեպաշտ զաւակներին:Հայրենի մեր երկիրն ու Առաքելական մեր Աուրբ Եկեղեցին առաւել շէն ու պայծառ

տեսնելու որդիական նախանձախնդրութիւնը եւ զոհողաթեան ու նուիրաբերումի ոգին Ձեր անունը ծանօթ ու սիրելի են դարձրել նաեւ Մայր Հայրենիքում: Ձեր նիւթական աջակցու­թիւնը ի նպաստ Աշոցքի եկեղեցու վերանորոգութեան, ինչպէս նաեւ մեծագումար մասնակ­ցութիւնը հայրենաբնակ ծնողազուրկ երեխաների սոցիալական խնդիրների լուծման ձեռ­նարկին մխիթարութիւն են պարգեաւմ բազում հայորդիների, ովքեր հանապազ աղօթքով Տիրոջ օրհնութիւնն ու զօրակցութխնն են հայցում Ձեզ եւ Ձեր ընտանեաց անդամներին:

Հայրապետիս համար մեծ ուրախութիւն է, որ Արբոց Ղեանդեանց եկեղեցու հոգեւոր դասը, վարչական պաշտօնէութիւնն ու բարեպաշտ հաւատացեալները ազնխ ցանկութիւն ունեն պատուելու հւ մեծարելու Ձեզ' մեր Սուրբ Եկեղեցու կեանքում բերած Ձեր գնահատե­լի աւանդի համար: ԱՄՆ Մեր վերջին այցելութեան ընթացքում Մենք նոյնպէս ականատե­սը եղանք այն սիրուն ու յարգանքին, որը վայելում էք Դուք արժանիօրէն:

Ձեր ծառայութհանց ու վաստակի բարձր գնահատանքով յղում ենք Ձեզ Մեր օրհնութիւ­նը եւ Հայրապետական այսու Կոնդակով, ընդառաջ Առաջնորդ Մրբազանի ազնխ խընդ-

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ ֊Դ 29

րսւնքին, շնորհում ենք Ձեզ Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու

Ս Ո Ւ Ր Բ Գ Ր Ի Գ Ո Ր Լ Ո Ւ Ս Ա Ւ Ո Ր Ի Չ

պսւտոտյ բարձրագոյն շքանշանը:Վստահ ենք, որ Դուք նոյն նախանձախնդրութհամբ ու սիրով պիտի շսւրունակէք Ձեր

ծառայութիւնը մատուցել մեր Սուրբ Եկեղեցուն ու հաւատատր ժողովրդին:Ի խորոց սրտի Մեր աղօթքն ու բարի մաղթանքն է, որ Բարձրեալ Տէրը Սուրբ Գրիգոր

Լուսաւորչի բարեխօսութեամբ հանապազ զօրավիգ ու աջակից |ինի Ձեզ ու Ձեր ընտանեաց անգամներին' պարգհւելով քաջառողջ երկար կեանք, երջանկութիւն եւ գործոց մշտանորոգ յաջողութիւներ:

Ողջ լերուք ի Տէր, զօրսւցեաւ շնորհօք Սուրբ Հոգւոյև եւյաւհր օրհևևւպ ի ՄԷԱջ. ւսմէԱ:

Օրհնութեամբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 23-ն Ապրիլի

Ցամի Տհաոն 2003 եւ ի թուիե հայոց ՌՆԾԲ

ի Ս՜այր ավանս Սրբոյ էջմիածնի

ընդ համարաւ 159

Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ա ՆԳ ՜ Ն Ա Հ Ա Տ ՈՒ 0 - 6 ՈՒ ՜Ն

2003 „վա կա Օ ի ЙЧЧКШ Ф М « ч ш а * ™ .օ.տ .տ . ч “ '" “ 1|' ь е “ * ■ *Հայոց Հայրապետի Կոնդակով

«П . ՜Սերսես Շնորհալի.» շք ա ն շ ա ն ո վ պարգեատրվել ьь.

Ստեփան և Օդիլ Մելքոնյաննհր (Արևմտյան Եվրոպ այի Հա յրա պ տա կա

Պատվիրակություն, Ֆրանսիա) ժ ա ն և Անահիտ Մելքոնյաննհր (Արևմտյան Եվրոպայի Հա յրապ հտւսկա

Պատվիրակություն, Ֆրանսիա) էլի զ Տրբա շյա ն (Արևմտյան Եվրոպայի Հա յրապ ետա կա ն Պատվիրակությու ,

Ֆրանսիա)Մկրտիչ Գանոնճյան (Կանադսւհայոց թեմ)Պողոս Քիշ] ւսն (Կանադսւհայոց թեմ)Արթո սրկ. Քեփեքճի (Կանադսւհայոց թեմ)Հակոբ Ծերունյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Վահան Մհրփեկյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Կերի Ավետիս Լյուլհճյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Փոլ Խաչիկյան (ԱՍՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Հարութ Ադասարդիսյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Ռոզ Գասկավալճյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Աննա Ռոզ Մովսեսյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Վարուժան սրկ. Ալթըպարմաքյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ) էլըն Եդիա սրկ. Տեեղյան (ԱՍՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Արթո Խաչերյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Կրհկ Մելիքյան (ԱՍՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Վահրամ Պիրիճիք (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Թորոս Հալպոտյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Ֆլորա Տունայանց (ԱՍՆ հայոց Արևմտյան թեմ) ժիրայր սրկ. Ավազյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Սիրակ սրկ. Գալֆայան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Արաքսի Սենենտյան (ԱՍՆ հայոց Արևմտյան թեմ)

Օրհնության գիր է տրվել.Հասո Իսմսւյելյան (Կանադսւհայոց թեմ)Օնիկ Իսպերչյան (Կանադսւհայոց թեմ) էփզաբեթ Ադբաբյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Վարդուհի Պալյան (Կանադսւհայոց թեմ)

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ31

Արա սրկ. Անմահունի (Կանադահսւյոց թեմ). Պերճ սրկ. Լյուլեճյան (Կանսւղահայոց թեմ)ԱՄՆ հայոց Արևելյան թեմի Պատգամավորական ժողովին Ազգային Դոտյան վարժարանին (Բրազիլսւհայոց թեմ)Բոստոնի իրանսւհայ միությանը (ԱՄՆ հայոց Արեեւյան թեմ)ԱՄՆ հայոց Արևելյան թեմի հոգևորականաց համագումարին ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմի հոգևորականաց համագումարին ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմի Պատգամավորական ժողովին

Լանջախաչ կրելու իրավունք է շնորհվել.Անղրանիկ քհն. Մալճյան (Արևմտյան Եվրոպայի Հայրապետական

Պատվիրակություն, Ֆրանսիա)

Ավագության պատիվ է շնորհվել.Զենոբ քհն. Նալբանղյան (ԱՄՆ հայոց Արևելյան թեմ)Ընձակ քհն. Նալբանղյան (ԱՄՆ հայոց Արևելյան թեմ)Մանուկ քհն. Մարգարյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)

ԱՎԱԳ- ՇԱԲԱՕ-С մ ա յ ր ԱԹ-ՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆՈՒՄ

Ապրիլի 14-19-ը Մայր Աթոռ Ս. էջմիածինն ապրում Էր Ավագ Շաբաթվա խորհրդով: Հիւտւս Քրիստոսի Հրաշափաո Հարությանը նախորդող այս յոթնօրյակը, " Ր սԿԻԳԲէ առ֊ Լ Ծաղկազարդի խ ա կիով, խորհրդանշում է Քրխպասի նրկրային կյանքի վերջին շա­բաթվա ընթացքում տեղի ունեցած Փրկչական տնօրինությունները վերջին օրերի ուսուցում­ները. չարչարանքները, խաչելությունն ու հրաշափաո հարությունը: Եվ ինչպես Շնորհք Պատրիարք Գալուստյանն է բնորոշել Մեծ պահքի կիրակիները անվանելով կիրակիների ոսկե շղթա, այս դեպքում ես կարեփ է ասել Ավագ Շաբաթվա Ավագ օրերի ոսկե մի շղթա, որ հավատացյալին պարգևում է քրիստոնեական պատգամների հոգևոր ներքին վհրարժհ-

վորման ու ինքնախոկումի հրաշալի պահեր:

Ավագ Երկուշաբթին Արարչագործության խորհուրդն ունի: Մայրավանքում առավոտ- յան ու երեկոյան ժամերգություններն ուղեկցվեցին Սուրբ Գրային ընթերցումներով նվիր­ված օրվա խորհրդին: Ավագ Երկուշաբթի հիշատակվում է նաև անպտուղ թզենու սաակն ու Երուսաղհմի տաճարի մաքրագործման պատմությունը:

Ավագ Երեքշաբթին նվիրված է տասը կույսերին' խորհրդանշելով Ավետարանական առակի հինգ իմաստուն և հինգ հիմար կույսերին: Մայր Տաճարում կատարվեցին Տերու­նական օրերին հատուկ ժամերգություններ, իսկ երեկոյան ժամերգության ընթացքում. Հայ Եկեղեցու ծիսակարգի համաձայն, եկեղեցու ատյան դուրս եկան տասը մանուկներ խոր- հըրւյանշելով տասը կույսերին, իրենց ձեռքերին ունենալով հինգ վառվող ու հինգ հանգած մոմեր, որոնք համապատասխանաբար ներկայացնում են հինգ իմաստուն և հինգ հիմար կույսերին:

Ավագ Չորեքշաբթի հիշատակվում է Բհթաեիայում մեղավոր կնոջ կողմից Հիսուսի օծման Ավետարանական պատմությունը, որը խորհրդանշում էր Տիրոջ մոտալուտ խաչե­լությանը և գերեզման դրվելը: Այս օրը նաև Հիսուս Քրիստոսի մատնության օրն է, ուստի ի նշան սգո եկեղեցում պահոց են բոլոր չորեքշաբթի օրերը:

Ավագ Հինգշաբթի սկսվում են Ավագ Շաբաթվա գլխավոր արարողությունները խոր- հըրդանշհլով Խորհրդավոր ընթրիքը, Փրկչի կողմից Իր աշակերտների ոտքերի լվացամը' Ոտնլվան, և Հաղորդության խորհրդի հաստատումը:

Առավոտյան Մայր Տաճարում, ի հիշատակ Հիսուս Քրիստոսի վհրջին ընթրիքի և Հա ­ղորդության խորհրդի հաստատման, մատուցվեց Ս. Պատարագ: Սրբազան արարողութ­յան ընթացքում Հաղորդություն ստացան բազմաթիվ հավատացյալներ: Պատարագիչն էր Տ. Կորյուն աբեղա Առաքելյանը:-

«ՍՈ

ՒՏՆ

Ի ՏԱ

ՃԱ

Ր»

ԾԱ

ՂԿ

ԱԶԱ

ՐԴԻ

ՏՈՆ

ԻՆ

ՈՏՆ

ԼՎԱ

ՅԻ

ԱՐԱ

ՐՈՂ

ՈՒ

ԹՅԱ

Ն

ՍԿ

ԻԶ

ԲԸ

■г

է֊Տւ՜ւոէ-Տւո^

<*''ъ'И‘иг

№ ՊԱ

Հ Ո

ՏՆԼՎ

ԱՅԻ

Ա

ՐԱ

ՐՈ

ՂՈ

ՒԹ

ՅՈՒ

ՆԻ

Ց

ԱՎԱ

Գ Ո

ՒՐԲԱ

ԹԻ

ԹԱ

ՂՄԱ

Ն Թ

ԱՓ

ՈՐ

Ը' Հ

ԱՆ

ԴԻՍ

ԱՊ

ԵՏՈ

ՒԹ

ՑԱՄ

Բ

ՎԵՀ

ԱՓ

ԱՌ

ՀԱ

ՅՐԱ

ՊԵ

ՏԻ

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 33

Հետմիջօրեին, ձեռսւմբ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի, կատար­վեց Ոտնլվայի արարողությունը: Սոտբգրային ընթերցումներից հետո Վեհափստ Հայրա­պետը խսւչով ու Ավետարանով օրհնեց ջուրը ե յուղը: Ապա, Հիսուս Քրիստոսի օրինակով, ծնկելով լվաց ե յուղով օծեց 12-ի ոտքերը Մրբազան, Հոգեշնորհ ու Արժանապատիվ հայ­րերից մինչև Բարեշնորհ սարկավագներն ու աշխարհական ուսանողները: Արարողությու­նից հետո հավատացյալներին բաժանվեց օրհնված յոսլը: Ընդունված ավանդույթով, հա­վատացյալներն այն գործածում են հիվանդությունների ժամանակ կամ խառնում են տանն

ունեցած յուղին:Ավագ Հինգշաբթի, Խավարման գիշերը, ժամը 20.00-ից մինչև ուշ գիշեր Հայոց Հայրա­

պետի հանդիսապետությամբ կատարվեց Հիսուս Քրիստոսի չաբչարանաց և խաչելության կարգը, որի ընթացքում հավատացյալներին իր խոսքն ուղղեց Տ. Փսաեե եպս. Ավետիքյա-

նը:

Ավագ Ուրբաթ, ապրիլի 18-ին, Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում տեղի ունեցան Ավագ Ուր­բաթի արարողությունները ի հիշատակություն Հիսուս Քրիստոսի չարչարանքների, խաչե­լության ու գերեզման դրվելու: Կեսօրին կատարվեց Խաչելության կարգը:

Երեկոյան Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ կատարվեց Թաղման կարգ, որի ընթացքում Հիսուս Քրիստոսի խորհրդանշական ծաղկա­զարդ գերեզմանը դուրս բերվեց Մայր Տաճարի ատյանից և հանդիսավոր թափորով

պտտեցվեց Մայր Տաճարի շուրջը:

Ավագ Շաբաթ, ապրիլի 19-ին, երեկոյան ժամերգությունից հետո, Մայր Տաճարում մատուցվեց ճրագալույցի Մ. Պատարագ: Պատարագիչն էր Տ. Արսեն արքեպս. Բերբերյա- նը: Սրբազան արարողության ավարտին ազդարարվեց Փրկչի Հրաշափառ Հարության ավետիսը. «Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց, օրհնեալ է յարութիւնն Քրիստոսի»:

Կիրակի, ապրիլի 20-ին, Հայաստանյայց Առաքելական Ս. Եկեղեցին տոնեց մեր Տեր և Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսի Հարության հրաշափառ տոնը Աուրբ Զատիկը:

Առավոտյան Մայր Աթոռ Մ. էջմիածնում Ն.Մ.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կա­թողիկոսը մեծահանդես թավարով ուղղվեց դեպի Մայր Տաճար մատուցելու Ս. Պատարագ և Հայրապետական իր պատգամը հղերս համայն հայությանը:

«Ոտ որ ապրենք, սիրելի ժողովուրդ հայոց, Հայրենիքում, թե երանից հեռու, թող մեր հոգին ծաղկի Արարատի զավակները լինելու հայրենասիրությամբ, Փրկչի հաղթանակած սիրո զորությամբ, և մեր հայրերի Աստված պիտի առաջնորդի մեզ նոր հաղթանակների: Ուխտենք հավատարիմ զավակները մնալ Սուրբ էջմիածեի Մյուռոնի, որով մեր ճակատին ունենք Հարության կնիքը, ե որդեգիրներն հեք Քրիստոսի, ու մեր ճանապարհն է «Հաւա- տով ճանաչել զնա և զզօրութխն յարութեան նորա», - պատգամեց Վեհափառ Հայրապե­տը (տեն էջ 3):

Նորին Արբությունը Հարության խորհրդով իր ողջույնը, օրհնությունն ու շնորհավորան­քը հղեց Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու Նվիրապետական Աթոռների գահակալ-

Պատարագի սրբազան արարողությանը ն ե ր կ ա ծ ն ^ Հ ^ ա Տ ^ ա ր -նը. Ազգային ժողովի նախագահ Արմեն Խաչատրյանը. Վ ЬччЬпգարյանը. Ազգային ժողովի պատգամավորներ, նախարարներ, ա յա ստ ս

տարմագրված դիվանագետներ. Հայաստանում գործող միջա զգա յին կա գ "

ների ներկայացուցիչներ. Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի անդամներ, ա րվ ստի

գործիչներ, բազմաթիվ հավատացյալներ:Սուրբ Պատարագի ավարտին Վեհարանի հա նդիսա կա նների սրահամ Փ եդիունհցա վ

պաշտոնական ընդունելություն, որի ընթացքում Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ա ք

րըստին ուղղեց -Քրիստոսի Հրաշափառ Հարության ավետիսը.

հ ե ղ ի ն ե մ կ ր տ չ յ ա ն

ներին, ողջ հոգևոր դասին. Հայաստանի Հանրապետությա

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 35

Ս. ՀԱՐՈՒԹ-ՑԱՆ ՏՈՆԻ ԱՌԻԹՈՎ ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԴ ՄԱՍՆԱՎՈՐ ՈՒՂԵՐՁ է ՀՂԵԼ

ԻՐԱ-ՔԱՀԱ0ՈՒԹ-ՅԱՆՐ

Ն.Մ.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Հիսուս Քրիստոսի Հրաշափստ Հարության տոնի ստիթով մասնավոր ուղերձ է հղել Իրաքի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Ա- վագ արքեպս. Ասատոտյանին ե ողջ իրաքսւհայ համայնքին: Ուղերձում մասնավորապես ասված է.

«Մենք շարունակում հեք աղոթեի որ խաղաղ կյանքը շուտով իր բնական հունը գտնի Իրաքի հնամյա հոդի վրա, և երկիրը, որը դարերով հյուրընկալել է մեր ժողովրդի գավակ­ներին, արագորեն վերագտնի իր կենսական աժերը:

Հանապազ աղոթում հեք ամեեքիդ համար, որ դուք արիանաք դժվարությունների ե հոգսերի մեջ և հավատով զորացած' առաջնորդ, հովիվ և հոտ, նախնյաց աննկուն ոգով շա­րունակեք ապրել ու արարել և կենսունակ ու աշխույժ պսւհհլ համայնքային ձեր կյանքը' ի մխիթարություն ե ուրախություն աշխարհասփյոա մեր ժողովրդի:

Մայր Աթոռ Աուրբ էջմիածնից Հայրապետական ջերմ սիրով Մեր օրհնությունն ենք հղում ձեզ բոլորիդ' մաղթանքով, որ Տիրոջ Հրաշափառ Հարության շնորհները մշտամնա լինեն ընտանեկան ձեր հարկերում և համայնքային կյանքից ներս»:

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, ընդառաջեր^ թեմակալ առաջնորդի և թեմական խորհրդի խնդրանքին և նկատի առնելով Իրաքում սակա ծանր իրավիճակը, արտոնել է Զա տկի տոնակատարությունները կատարել հին տոմարով:

Զատկական Պատարագի ընթացքում՜ ապրիլի 27-ին, Իրաքի հայոց թեմի առաջնորդն ու եկեղեցական դասը իրաքսւհայ համայնքին կներկայացնեն նաև Վեհափառ Հայրապե­տի մասնավոր ուղերձը:

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ Ս. ԷՏՄԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

2 0 0 336 Գ -Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ն.ՄՕ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱՆ ՈՒՂԵՐՁԸ

ԿԱՆԱՆՑ ՏՈՆԻ ԱՌԻԹՈՎ

ՄայՐ Աթոո Սաւփ մ ա ծ ն ի ց Կանանց տոնի սաիթով ողջա նա մ Ս շ ^ ա վ ո ը ա մ «Փ բուոո տիկնանց ու օրիորդաց ե հղում Հայրապետական Մ եր օրհնությունը.” 3 3 5 - В Д * ու քայրհր, Իջման Սուրը Սեղանի աոջե աղոթք հեք բարձրացնում ա- մենքիդ համար հայցելով, որ Տերը Իր օրհնության ներքո ձեզ պահպանի քաջսաողջ կհն- ս ա ^ դ ու երջանիկ: Թող ձեր կյանքի անբաժան ուղեկիցները լինեն խաղաղությունն » բարօրությունը, և թող Աստվածճանւպ սիրով, հավատով ու աոաքինությամբ զարդարուն ձեր հոգիների ջերմությանը շարունակի զորություն դաոնալ հայոց ընտանեկան հարկերում

և ազգային մեր կյանքում:«Շնորհք ե սէր Ցիսուսի Քրիստոսի հդիցին ընդ ձեզ. ամէն»:

Օրհնությամբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Ս. էջմիածին,

7 մարտի 2003 թ.

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ -Դ 37

ՆՈՐԻՆ ՍՈՒՐԲ ՕԾՈՒԹՅՈՒՆ Տ. Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹ՜ՈՂԻԿՈՍԻ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱՆ

ՈՒՂԵՐՁԸ ԱՎԵՏՄԱՆ ՏՈՆԻ ԵՎ ՄԱՅՐԵՐԻ ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ ՕՐՎԱ ԱՌԻԹՈՎ

Ավետման տոնի «Ուրախ լեր բերկրեալդ, Տէր ընդ քեզ» հրեշտակսւսայն ավետիսով ող­ջունում ենք բոլոր մայրերին և մայրության բերկրանքին սպասող կանանց' սրտագին շնոր­հավորելով Մայրության ու գեղեցկության օրվա կապակցությամբ:

Բազմադսւրյա մեր պատմության մեջ հոգևոր, բարոյական և ազգային արժեքներ հաս­տատելու բացառիկ առաքելություն են իրականացրեւ հայ կանայք և մայրական գթառատ սրտի ջերմությամբ լցրել հայ կյանքը' Սուրբ Մարիամ Աստվածածնին ունենալով որպես ներշնչող օրինակ: Մայրական կոչումն ու առաքելությունն անպարագրելի Է ընտանեկան հարկից ներս, քանզի, ինչպես ճշմարտորեն ասված Է' «մայրերի ափի մեջ պիտի փնտրել

ազգերի ճակատագիրը»:Միրելիներ, տոնական այս օրը Հայրապետիս աղոթքն ու բարի մաղթանքն Է, որ Մուրբ

Մարիամ Աստվածածնի ու մերազնյա բոլոր սրբուհիների բարեխոսությամբ Աստվածային օրհնությունը միշտ օգնական լինի ու զորացնի Ձեզ, պարգևի երջանկություն, քաջառողջ կենաց հուսառատ ու բերկրալի բազում օրեր:

«Շևոբհք, սէյւ եւ խաղաղութիւն. Տեաոև մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ե-ղիցիև ըևդ ձեզ ամեևեսեան. ամէև»:

Օրհնությամբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՑՈՑ

Ս. Էջմիածին,

7 ապրիլի 2003 թ.

200338 Գ -Դ Ւ&ՄԻԱ.ԾԻՆ ------- ---------------- -

ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԳԻ ՆԻՍՏ ՄՍՑՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆՈՒՄ

Մարտի 6-ին Ն Մ О Տ Տ . Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի նախահագոէթյամբ

Մ ա յր Ա ր ա Ս. էշԱիածէամ չ մ ա ր վ ե ց « Р В Д > Ь»РЫ »Й-ь ,№ =րակ4փ -л ւ-աոցէոԻ. ЧшД ^ ա Կ Ի ^ «Мщуд ь Ա № »[.

Մայր Տաճարի օծման 1700-ամյա հոբելյանին նվիրված մ ի ջ ո ց ^ ւ ^ ե ր ի ծրագիրը Միջո­ցառումների նախապատրաստման հանձնախմբի նախագահ. Հայ Առաքելական Եկեղհցա ԱՄՆ Արևելյան թեմի առաջնորդ Տ. Խաժակ արքեպս. Պարասմյաեը գեկռւցեց հահձեա- խմբի կատարած աշխատանքների մասին: Առանցքային միջոցառումների թվում հհ Ուխտի Սոտբ Պատարագները, որի շրջանակներում տարբեր կիրակիներ Հայ Եկեղեցու թեմակալ առաջնորդներն իրենց հավատացյալ հոտի հետ միասին ուխտագնացություն հե կատարում Ա. Էջմիածին և Ուխտի Մ. Պատարագ մատուցում համայն հայության Մայր Տաճարում: Այս տարվա ընթացքում Ուխտի Պատարագներ են մատուցել արդեն Արմավիրի և Կո-

տայքի թեմհրի առաջնորդները:Նիստի ընթացքում լսվեց նաև Մ ա յր Աթոռ Ս. էջմիա ծնի 2002 թվա կա նի գործունեութ­

յա ն տարեկան հաշվետվությունը:

ՄՍՑՐ ԱՌՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 39

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻ՜Ն Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹ՜ՈՂԻԿՈՍԻ ԶԵԿՈՒՅՑԸ ՄԱՅՐ ԱյՕ-ՈՌԻ

2002 ԹՎԱԿԱՆԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ՆԻՍՏՈՒՄ

(6 մարտի 2003 թ.)

Սիրելի հոգևոր եղբայրներ' աեդամք Գերագույն Հոգնոր Խորհրդի.Աստծո ողորմությամբ վերստին ժողովվել ենք' միասնաբար քննարկելու մեր եկեղեցու

սաջև ծառացած խնդիրներն ու ղրանց լուծման միջոցները:Ընդունված ավանդույթով, սակայն, պարտ ու պատշաճ է նախ ի մի բերել անցած տար­

վա հունվարի 10-12-ը գումարված Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի նիստից հետո ընկած մեկ­ամյա ժամանակահատվածում Մայր Աթոռի գործունեության արդյունքները, որն այժմ կներկայացնենք:

Ս . Ը Ն Դ ա -Ն Ե ա -Օ -Ց ա -՜ե Ն Ե Ր Ե Վ Ա ՅՑԵԼՈ ՒՕ -ՑՈ ՒՆՆԵՐ

2002 թվականը վերստին հագեցած էր Մայր Աթոռում տեղի ունեցած ընդունելություն­ներով և Հայրապետական այցելություններով:

Հայրապետական այցելություննհր հեք կատարել Հ Հ պետական և իշխանության տար­բեր կառույցների ղեկավարներին, գիտԱւ-մշակութային հաստատություններ ու ներքին թե­մեր, ինչպես նաև հունիսի 25-29-ը Բուլղարիայի Մաքսիմ Ա Պատրիարքի և Բուլղստահա- յոց թեմի հրավերով մեկնել ենք Բուլղարիա, ապա և նոյեմբերի 10-28-ը' Հայրապետական այցելությամբ Ավստրալիայի և Նոր Զելաեդիայի հայոց թեմ, Մեր հերթին Սուրբ էջմիած- եում հոկտեմբերի 18-23-ին հյուրընկալելով Ասորի Ուղղափառ Եկեղեցու պետ Մար Իգնա- տիոս Զաքքա Ա Իվաս Պատրիարքին:

Պետական արարողակարգում ամրագրված սկզբունքով նաև Մայր Աթոռ Մուրբ էջ­միածին են այցելել Հայաստան ժամանած գրեթե բոլոր պաշտոնական պատվիրակութ­յունները, ինչպես նաև ուխտավորաբար հայրենիք եկած սփյուռքահայեր և օտարազգի զբոսաշրջիկներ:

Մայր Աթոռում Մեր կատարած ընդունելություններից կցանկանայինք նշել հատկապես հետևյալները.

1. Հունվարի 12-ին' Եվրոհամայնքի Եպիսկոպոսական խորհրդի կոնֆերանսի նախա­գահ Ջոզեֆ եպս. Հոմեյերի և Եվրոհամայնքի Եպիսկոպոսական կոնֆերանսների հանձնա­խմբի գլխավոր քարտուղար Նոյհլ Թրենորի գլխավորած պատվիրակությանը:

2. Հունվարի 23-ին' ԱՄՆ Միջազգային գործակալության Եվրոպայի և Եվրասիայի գրասենյակի վտխտնօրեն ֊Քենթ Հիլին:

2003

3 Փետրվարի 7-ին'Հունաստանի պառլամենտի անդամ Սոֆիա ^ լս ^ կ ո ս ի և Հան դիպման ընթացքում ստորագրել ենք օլիմպիական զինադադարի վերաբերյւպ կոչը, րի տակ իրենց ստորագրություններն էին դրել միջազգային ճանայամ և հեղի ակաթյա ու - ցող բազմաթիվ նշանավոր անձինք, որոնց թվում՜ տարբեր Եկեղեցի րի 2

սենատոր Ժան-Նոել Գերինիի գլխավորած պատվիրակությանը:5. Փետրվարի 20-ին'ՌԴ հաշվիչ պ ա լա տ ի նախագահ ՍերգհյՍտեպաշիեիե:

6. Մարտի 19-ին' Անդրկովկասյան երկրեհրում նոր պապական նվիրակ, եպիսկոպոս

Կլաուդիո Գուջերոտտիիե:7. Մարտի 20-ին' Աստվածաշնչյսւն ընկերության Մերձավոր Արևելքի և Եվրոպայի

բաժնի գլխավոր քարտուղար դոկտ. Միլեր Միլոյին:8. Մարտի 22-ին 'Ռ Դ ներքին գործերի նախարար Բորիս Գրիզւովի գլխ ա վորա ծ պ ա տ ­

վիրակությանը:9. Մարտի 24-ին' ԱՄՆ սենատոր Տեք Սքոթին' ԱՄե-ի Հայ Դատի հանձնախմբի ան­

դամների ուղեկցությամբ:10. Ապրիլի 4-ին'Հարավային Ռուսաստանի թեմական պատվիրակությանը թեմակալ

առաջնորդ Տ. Մովսհս հպս. Մովսիսյանի առաջնորդությամբ: Հանդիպման ընթացքում «Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշան հանձնվեց բարերար Ազատ Ասատուրովին:

11. Ապրիլի 14-ին'Լիտվայի արտաքին գործերի նախարար. ԵԽ նախարարների խոր- հըրդի նախագահող Անթանաս Վալիոնիսի գլխավորած պատվիրակությանը:

12. Նայն օրը' ՌԴ կապի նախարար Լհոնիդ Ռհյմանի գլխավորած պատվիրակությա-նը: «

13. Ապրիլի 16-ին' ֆրանսիական «Ֆրանսիա-Հայաստան բողոքականների համերաշ­խություն» կազմակերպության նախաձեռնությամբ Հայաստան ժամանած ավետարանա­կան և կաթոլիկ Եկեղեցիների շուրջ 120 հոգուց բաղկացած էկումեեիկ պատվիրակությանը:

14. Ապրիլի 17-ին'Հունաստանի Հանրապետության զինված ուժերի հոգևոր ծառայութ­յան ղեկավար, գնդապետ Գհորգիոս քահանա Ապատոլոակիդհսին ե նրա օգնական.գնդապետ Գրիգորիոս քահանա Լազարինեսին:

15. Նույն օրը' Բելառուսի Ն Գ նախարար, գհներալ-մայոր Վլադիմիր Նաումովի գլխա­վորած պատվիրակությանը:

16. Ապրիլի 24-ին'ֆրանսսւհայ հայտնի նկարիչ ժանսհմին:17. Ապրիլի 27-ին' ՌԴ աոաջին տիկին Լյուդմիլա Պուտինային'ՀՀ առաջին տիկին Բել-

լա •Քոչարյաեի ուղեկցությամբ:18. Ապրիլի 29-ին'ՌԴ կրթության նախարար Վլադիմիր Ֆիլիպովին:19. Մայիսի 15-ին' ՆԱՏՕ-ի խորհրդարանական վեհաժողովի նախագահ Ռսւֆայհլ

էստրհլային:20. Մայիսի 20-ին' Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության քարտուղար Մայք

Մուրին:

40 Գ-Դ___________ ________ ԷՋՄԻԱԾԻՆ -----

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ41

21. Մայիսի 23-ին'ՌԴ Դաշնային ժողովի Դաշնության իտրհրղի նախագահ Սերգեյ Միրոեովին և նրա գլխավորած պատվիրակությանը Հ Հ Ա ժ նախագահ Արմհն Խա­չատրյանի ուղեկցությամբ:

22. Նայն օրը' ՌԴ Անվտանգության խորհրդի նախագահ Վլադիմիր Ռուշայւոյին:23. Հունիսի 8-ին' Չինաստանի ժողովրդական Հանրապետության ժողովրդական ներ­

կայացուցիչների համաչիեական ժողովի մշտական կոմիտեի փոխնախագահ Թի մուր Դա- վամաթի գլխավորած պատվիրակությանը'ՀՀ Ա ժ փոխնախագահ Տիգրան (3-որոսյանի ու­ղեկցությամբ:

24. Հուլիսի 1-ին' Վաշինգտոնի արքեպիսկոպոս. Կաթոլիկ օգնության ծառայության (СК-Տ) խորհրդի անդամ կարդինալ Թեոդոր Մաք Քստիկին:

25. Հունիսի 2-ին' ԱՊՀ երկրների առողջապահական խորհրդի պատվիրակությանը' խորհրդի նախագահ, ՌԴ առողջապահության նախարար Ցու. Շևչենկոյի գլխավորութ­յամբ:

26. Հունիսի 9-ին'Եվրոպայի խորհրդի գլխավոր քարտուղար Վալտեր Շվիմերին:27. Օգոստոսի 10-ին' «Ճապոնիա-Հայաստան բարեկամություն» միության անդամնե­

րին'միության նախագահ Նակաջիմա Հիդեհարոփ գլխավորությամբ:28. Օգոստոսի 17-իե'Ֆինլանդիայի Ավհտարանական-Լյութհիակաե Եկեղեցու պաշտո­

նական պատվիրակությանը' գլխավորությամբ Ֆինլանդիայի և Տուրկոփ արքեպիսկոպոս Ջակա Պաարմայի:

29. Օգոստոսի 24-իե' ԱՄՆ-ի Եկեղեցիների Ազգային խորհրդի պատվիրակությանը' գլխավորությամբ խորհրդի նախագահ դր. Ռոբերտ էդգարի: Պատվիրակության կազմում էին Տ. Մանուել եպս. Բատակյաեը (Ամերիկայի Հայ Կաթողիկե Եկեղեցի), Տ. Քրիստոֆեր եպս. էպթինգը (Անգլիկան Եկեղեցի), Լուել Ալմենը (Լյութերական Եկեղեցի), Ռոնալդ Ռո- բերտսոեը (Կաթոլիկ Եկեղեցի), Տիար Գնորզ Թորոյանը (Ամերիկայի Արեհ|յաե թեմ): Պատվիրակությանն ուղեկցում էր նույն խորհրդի անդամ Գերաշնորհ Տ. Վիգեն եպս. Այ- քագյաեը (Ամերիկայի Արեելյաե թեմ):

30. Սեպտեմբերի 18-ին' ՌԴ նախագահ Վլ. Պուտինի աշխատակազմի ղեկավար Ալեք­սանդր Վոլոշինիե:

31. Հոկտեմբերի 10-ին'Մոսկվայի հայկական վարժարանների սաներին ե ուսուցիչնե­րին'Ռուսաստանի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Եզրաս եպս. Ներսիսյանի ուղեկցությամբ:

32. Հոկտեմբերի 11-ին'Ուկրաինայի նախագահ Լեոնիդ Կուչմային:33. Հոկտեմբերի 15-ին'Ռուսաստանի Դաշնության աոաջին նախագահ Բորիս Ելցինին'

տիկնոջ հետ:34. Հոկտեմբերի 16-ին' Ռուսաստանի Դաշնության Պետդումայի փոխխոսնակ Իրինա

Խակամադային:35. Նույն օրն ընդունեւ ենք նաև ՌԴ Պետդումայի «Հայաստան-Ռուսաստան» պատ­

գամավորական խմբի նախագահ, Պետդումայի հայ-ռուսական միջխորհրդարանական համագործակցության հանձնաժողովի համանախագսւհ Նիկոլայ Ռիժկովի գլխավորած պատվիրակությանը'ՀՀ Ա ժ փոխնախագահ Գագիկ Ասլանյանի ուղեկցությամբ:

տանի Հանրապետության Սենատի նախ Գ 11ւՈհ ոնեհոաԱօությամբ:Հանրապետության Ա ժ ն ա խ ա գ ա հ Արմեն յ^յա տ ա Միխայիլ կասյանովիհ ե նրա

37. Նոյեմբերի 5-ին' ՌԴ կառավարության եայսագսա , ,

գ լխ ա վ ո ր ա ծ պատվիրակությանը: խորհրդարանի Լորդերի պալատի

™ > ■>— » * - *

կ ա ^ ա կ ^ յ ա է ,

— г ? : шрпф է : ւրած ч ш ф ф г Х в ш ^ п т Հայաարան էր Ы ,* Ь ф щ р Ш р Л «ЬщшЧМшИВДЙ ԱՊՀ դիտորդական առաքելություն կազմակերպելու նպատակով.

42 Գ-Դ м и ш т *

Բ. Մ ԻԱ ԲււՆա ՜Թ -ՅՈ ՒՆ

Մայր Աթոռի վանաբնակ միաբանների ընդհանուր թիվն այժմ 58-ն Է, որոնցից 7-ը ար­քեպիսկոպոս ու եպիսկոպոս, 15-ը վարդապետ ու աբեղա, ներառյալ ուղղակիորեն Մայր Աթոռին ենթակա վանքերի վանահայրերը, հ 36 սարկավագ: Այսպիսով, նկատի առնելով եահ թհմերում ե Մայր Աթոռին ենթակա բոլոր կառույցներում ծառայության կոչված հո­գևորականներին ևս, Հայաստանում կունենանք պաշտոնավարող 142 օծյալ եկեղեցական­ներ, որոնցից 16-ը եպիսկոպոս-արքհպիսկոպոս, 22-ը վարդապետ-աբեղա, և 100-ը ամուս- նացյալ քահանա: Այս թվի մհջ ընդգրկված են նահ 2002 թվականին Աթոռիս հոգևորակա­նաց դասը համալրած հինգ կուսակրոն և տասը ամուսնացյալ քահանաները:

Հ Հ զինված ուժերում, որպես հոգևոր սպասավորնհր, ծառայում են 24 հոգևորականներ: Ծառայության ղեկավարն Է Տ. Արշեն աբեղա Սանոսյանը:

Հոգևոր սպասավորնհրն ամեն ամսվա 4-10-ը լինում հն Մայր Աթոռում աշխատանքնե­րի կազմակերպման և նոր հանձնարարականներ ստանալու համար:

Բանակի հոգևոր սպասավորությանը զուգընթաց շարունակվել Է նաև կալանավայրերի հոգևոր սպասավորությանը:

Ցավով պիտի նշենք, որ այս ընթացքին վախճանվեց Սուրբ Էջմիածնի երիցագույն ու վաստակյալ միաբաններից Վիրսւհայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Գևորգ արքեպիս­կոպոս Սհրայդարյանը: Խունկ և օրհնություն հանգուցյալ Սրբազանի հիշատակին:

Մարտի 15-ին տեղի ունեցած վարդապետական պաշտպանությամբ ծայրագույն վար­դապետական աստիճան տրվեց Տ. Մյուռոն վրդ. Գըվըգյանին և վարդապետական աստի­ճան' Տ. Բ ագրատ աբեղա Գալստանյանին ու Տ. Աշոտ աբեղա Մնացականյանին:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 43

Եկհղհցագիտական և աստվածաբանական կրթությունը բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում շարունակելու համար Մայրավանքի միաբաններից ներկայումս արտասահմանում են գտնվում 20-ը, որոնցից ընթացիկ տարում ուղարկվել են ներքոեշյալ 11-ը'

Տ. Ղուկաս աբղ. Զաքստյան (Հոոմ)Տ. Վագգեե աբղ. Նանյան (Հոոմ)Տ. Հովհաննես աբղ. Մայիլյաե (Հունաստան)Տ. Ջոհրապ աբղ. Կոստանյան (ԱՄՆ)Տ. Հովակիմ աբղ. Մանուկյան (Մոսկվա)Տ. Մուշեղ աբղ. Բաբայաե (Մոսկվա)Տ. Գրիգոր աբղ. Խաչատրյան (Ֆրանսիա)Տ. Գևորգ աբղ. Սստոյան (ԱՄՆ)Տ. Ավետիս աբղ. Սահակյան (Ավստրիա)Արկաղի սրկ. Թանդիլյան (ԱՄՆ)Արմեն սրկ. Հակոբյան (Լվով)

Առաջիկայում ծրագրվում է ուսանելու ուղղարկել ևս 11 երիտասարդ միաբանների:

Համաձայն իրենց դիմումների հոգևոր ծառայությունից հրաժարվել և հայրապետական Մեր վճոով ի շարս աշխարհակաեաց են դասվել Տ. Մակար վրդ. Հովհաննիսյանը և Տ. Խո­րեն աբղ. Հովհաննիսյանը:

Հայրապետական Մեր տնօրինությամբ'1. Տ. Աբրահամ եպիսկոպոս Մկրտչյաեը նշանակվել է -Քրիստոնեական դաստիարա­

կության կենտրոնի (ՔԴԿ) խորհրդի նախագահ (շարունակում է կատարել թեմակալ ա- ռաջնորդի պարտականությունները):

2. Տ. Բագրատ վարդապետ Գալստանյանը' Տեղեկատվական Համակարգի խորհրդի նախագահ, ինչպես նաև Արագածոտնի թեմի առաջնորդական տեղապահ (շարունակում է կատարել Աևանի Վագգենյան դպրանոցի տեսուչի պարտականությունները):

3. Տ. Վահրամ քահանա Մելիքյաեը' Տեղեկատվական համակարգի տնօրեն:4. Տ. Վագգեե վարդապետ Միրգախաեյանը' Վիրսւհայոց թեմի առաջնորդ:5. Տ. Ներսեհ աբեղա Խալաթյանը' Գհղարդա վանքի վանահայր, մնալով և վանահայրը

Մուրբ Գայանե վանքի:6. Տ. Աշոտ վարդապետ Մնացականյանը ծառայության է կոչվել Եգիպտսւհայոց թե-

1700-ամյակի հանդիտւթյաեներնառաջ Բերեցին յ յ ^ յ ի

եկեղեցական մեր կյանքում: Ներկայիս ավ ւ 9 > ենթակա վանքերում ու կա-հականաց թիվը: Щ ш * Մայր Աթոռիոույցներում աշխատում են շուրջ 900 անձ ր անհամեմատ մեծ կլինի, ե-ոՐԻ աշխատանքով ապահովված են շուրջ 2500 հ ^ - > ժամանա-թե հաշվենք նաև շինարարական ու գործարքային տարբեր աշյսատ

կավորապհս աշխատողներին: հս1հղիսաթյուննհրից հետո թեհ ոչ հույն

ЬО եկեղնցաշինական щ й т р Л & т *

: г с с — . « * * • * — Ր,հիմնարկեքները և վերանորոգության շարունակվող աշխատանքն րը.

Այս ընթացքում հոգևոր բերկրանքն ենք ունեցել կատարելու

1. Ապարանի Ս. հոպ եկեղեցու վերաօծումը (5 մայիսի).2. Աոինջի Ս. Աստվածածին եկեղեցու օծումը (1 հունիսի)3. Գյումրիի Ս. Հակոբ եկեղեցու օծումը (21 օգոստոսի),4. Մարմարաշենի Ս. Գևորգ եկեղեցու օծումը (4 նոյեմբերի),5. Մարմաշենի եկեղեցու օրհնության կարգը (5 օգոստոսի),6. Վանսւձորի սաաջնորղանիստ եկեղեցու հողօրհնհքը (24 մայիսի),7. Արտաշատի եկեղեցու հիմնօրհնհքը (29 հոկտեմբերի)8. Մայր Աթոոում կառուցվող միաբանական նոր շենքի հիմնարկեքը:

Արարատյան Հայրապետական թեմում առանձին մի մատուռ է կառուցվել Երևանի «Նաիրի» առողջարանային կենտրոնում և վերանորոգության աշխատանքներ են կատար­

վում Ս. Սարգիս և Ս. Զորավոր եկեղեցիներում:Երևանում, ձեոամբ Տ. Նավասարդ եպիսկոպոս Կճոյանի, օծվել է Նորքի Սարբ Աստ­

վածածին եկեղեցին (26 հոկտեմբերի) և Արարատի Սուրբ Հակոբ եկեղեցին (24 նոյեմբերի): Կոտայքի թեմում, ձեոամբ Տ. Առաքել եպիսկոպոս ■Քարամյսւնի, օծվել է Զառի Սուրբ

Վարդան եկեղեցին (8 սեպտեմբերի):Սյունյաց թեմում, ձհռամբ Տ. Աբրսւհամ եպիսկոպոս Մկրտչյանի, սեպտեմբերին օծվհլ

են Բարձրունի գյուղի Սուրբ Շողակաթ և Կապանի Ձորաստան գյուղի Սուրբ Աստվա­ծածին եկեղեցիները:

2002 թ. Արցախի թեմում օծվել հն Ասկհրանի շրջկենտրոնի նորակառույց Սուրբ Աստ­վածածին եկեղեցին, -Քաշաթաղի շրջանի Աղավնո գյուղի նորակառույց Սրբոց Նսւհատա- կաց եկեղեցին, Մարտունու շրջանի Աշան գյուղի վերանորոգված Սուրբ Աստվածածին հ- կհղեցիե, ինչպես նաև ԼՂՀ գլխավոր շտաբի և Ասկերանի գնդի մատուռները:

Գ. ՀՈԳԵՎյՍՐ-ԵԿԵՂԵՑԱԿԱ՚Ն ԿՅԱ՛ՆՔ

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 45

Արսպածոտնի թեմում վերւսկանգնողական աշխատանքներ են կատարվել Օշականի Սուրբ Մանկանց և Ապարանի Մոտբ Աստվածածին եկեղեցիներում:

Կոտայքի թեմում վերանորոգվել են Աբովյանի Սուրբ Ստեփաննոս ե Աոիեջի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցիները:

Շիրակի թեմում նորոգության աշխատանքներ են կատարվում Գյումրիի Սուրբ Ամենա­փրկիչ և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիներում:

Հոգեոր կյանքի փորձառությանն էր նվիրված Սրբոց Ղեոեղյանց քահանայից տոնին գումարված քահանայական ժողովը, որին մեր նախագահությամբ մասնակցում էին Հա ­յաստանի և Արցախի թեմակալ առաջնորդները և քահանայից դասը:

Նոյեմբերի 30-ին Սրբոց Թադեոս Ա Բարդուդիմեոս առաքյալների տոնին արդեն ձևա­վորված ավանդույթով Սայր Աթոռում կատարվեց հանդիսություն, որին մասնակցեցին Հա- յաստանյան թեմերի կիրակնօրյա դպրոցների ուսուցիչները:

Հոգևոր-հկեղհցակաե աշխույժ կյանքի արտահայտություն են Մեր կողմից այս ընթաց­քում տրված 81 օրհնության գրերն ու 45 Հայրապետական կոնդակները, որոնց շարքին նաև' Սուրբ Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» աղոթամատյանի գրության 1000-ամյակի առիթով նոյեմբերի 30-ին հրապարակված հատուկ կոնդակը: Ի հավելումն սրա նշենք, որ տարբեր առիթներով խոսքեր հեք ասել ու հղել միջհկեղեցակաե հանդի­պումների և մի շարք այլ հանդիսությունների, միջոցառումների ու գիտաժողովների առի­

թով:

Դ . ՀԱ Ս Ա ՐԱ Կ Ա Կ Ա ՜Ն -Մ ՇԱ Կ Ո Ւ ա ւՅԻՆ ԳՈՐԾՈՒ՜եԵՈՒՕ-ՅՈՒՆ

Մեր գործուն մասնակցությունը բերեւով Հայաստանի գիտա-մշակութային և հասարա­կական կյանքին, Մայր Աթոռում ընդունել հեք հասարակական կազմակերպությունների, ստեղծագործական միությունների, ակադեմիական ու բուհական համակարգերի և քաղա­քական կուսակցությունների ներկայացուցիչներին, Մեր հերթին այցելելով Երևանի ու մար­զերի մի շարք գիտա-մշակութային և ուսումնական հաստատություններ: Մասնակցել և օրհնության Մեր խոսքն ենք հղել 1700-ամյակի շրջագծում Հայոց Եկեղեցուն ու հայ հոգևոր մշակույթին ե հայագիտության տարբեր խնդիրներին նվիրված մի շարք գիտա- ժողովներին և ցուցահանդեսներին:

2002 թվականին Վեհարանի հանդիսությունների դահլիճում կազմակերպվել են հետև­յա լ միջոցառումները.

1. Փետրվարի 10-ին Գնահատանքի գրեր ենք հանձնել Մեր գահակալության շրջանի հայրապետական ամպհովանակիրներին, որոնց շարքում մեծ թիվ են կազմում ճանաչված մտավորականներն ու բարերարները:

2. Մարտի 3-իե ճեմարանում նշվել է ազգային մեծ բարերար Ալեքսանդր Մանթաշյանի ծննդյան 160-րդ տարեդարձը:

4 6 Գ - Դ

ч п I— * * • * - * * հ - “ * 1* վլւա,|,ւ1իո

Մ° Վ4Մ պ ^23-խ հատուկ Ш ф - Я Я » » «Ս. Օքփ*4> Ш и ш й Ф И 2Քանշա(. հ ա ն ե ­ցինք ազգայիհ-եկեղեցական կյանքս Իրեն9 бщ ш трв բերած բարերարներ Գաոեիկ 8հե. Հալարանին, 9 ш т ե «ЯО» «իեեճյանեերիե, Սարգիս Ա Հա4> ԲեդԱյաեեերին. ՆոբարԱ Անիտա ՀաւրյաՏՏերի!,: Տեր Ա ւրիկիե Ո 4*Ր Փ Ա Տո„իետ ОрЬишШфО գարգեսորրվե-ցին օրհնության գրով: „

Հանդիսության մասնակիցների թվում էր Ш ГЬ դեսպան Տոն Օրդուեյը տիկնոջ հետ: Հունիսի 22-ին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշան հանձնեցինք լիբաեանահայ բարե­

րարներ տեր և տիկին Հարություն Արսլանյաններիե.Օգոստոսի 25-ին երջանկահիշատակ Գարեգիե Ա Կաթողիկոսի ծննդ,ան 70-ամյակին

նվիրված հանդիսությունների շրջագծում կատարեցինք «Եղիշե Մանուկյան Մատենադա­րանի» և «Գարեգին Ա Աստվածաբանական, հայագիտական հետազոտական կենտրոնի» հուշաքարի օրհնությանը, իսկ երեկոյան Վեհարանում Մեր նախագահությամբ տեղի ունե­ցավ հանդիսության'նվիրված հոգելույս Հայրապետի հիշատակին:

Սեպտեմբերի 22-ին Վեհարանում կազմակերպված հանդիսությամբ ե Մեր օրհնության խոսքով սկսվեց Անիի Սայր Տաճարի օծման 1000-ամյակին նվիրված գիտական նստա­շրջանի ե այս առթիվ կազմակերպված մի շարք միջոցառումների հանդիսավոր բացումը:

Հոկտեմբերի 3-իե «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանով պարգևատրեցինք Սյունիքի մարզպետ Էդիկ Բարսեդյանին ու -Քաջաբանի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի տնօրեն Մաքսիմ Հակոբյանին, իսկ Հսւլլեի համալսարանի պրոֆեսոր, հայագետ Հերման Գոլցին' «Մ. Մահակ-Մ. Սեսրոպ» շքանշանով:

Ե. -ՔԱՐՈԶՉԱԿԱ~ե-ՀՐԱՏԱՐ11ԿՉԱԿԱ՜Ն ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹ-ՏՈՒՆ

Հայրապետական Սեր տնօրինությամբ ՔՔԴԿ-ի վարիչ-տնօրեե է նշանակվել Տ. Ղեոնդ քահանա Սայիլյանը: ՔՔԴԿ-ը, որն իր մասնաճյուղերն ունի Հայաստանի բոլոր թեմերամ և Արցախում, նախկինի նման իր գործունեությունը ծավալում է հետևյալ ուղղութ­յուններով.

1. «Քրիստոնեական կրոն» և «Հայոց Եկեղեցու պատմության» ղասավանդող ուսուցիչ­ների վերապատրաստում և կիրակնօրյա ու հանրակրթական դպրոցներում այս առարկա­ների դասավանդման կազմակերպում: Շարունակում են գործել Ուսուցիչների վերապատ­րաստման կենտրոններ Եղեգնաձորում, Գորիսում, Ալսւվերդիում, ինչպես նաև Արցախում:

2. Կիրակնօրյա դպրոցներ - Բացի կիրակնօրյա դպրոցների ուսումնամեթոդական ծրագրերի կազմումից ու դասագրքերի հրատարակությունից, կենտրոնը շարունակում է իր գործունեությունը էջմիածին քաղաքի թվով ութ կիրակնօրյաներում, ուր սովորում են ավելի քան 2500 երեխաներ և դասավանդում 50 ուսուցիչներ:

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Դ ֊Դ 47

3. Հ Հ կառավարության որոշմամբ հանրակրթական դպրոցների 4-10-րդ դասարաննե­րում պետք է դասավանդվի «Հայ Եկեղեցու պատմություն» առարկան: Քարոզչական կենտրոնը համապատասխան նյութերի ե գրականության տրամսւդրմամբ իր մասնակ­ցությունն է բերում դասագրքերի պատրաստմանը' հանձն սահելով ե վերջնական խմբագ­րումը, կրոնա-եկհղեցագիտական հնարավոր սխալները բացառելու համար:

Արդեն լույս են տեսել 4-5-րդ դասարանների դասագրքերը' փորձնական հրատարա­կությամբ: Մինչև եկող սեպտեմբեր լույս կտեսնեն նաև 6-8-րդ դասարանների դասսպրքե- րը:

4. Մշակույթի ենթաբաժին - Ազգային ռադիոյով շաբաթ և կիրակի օրերին հեռարձակ­վում են «Հացն Կենաց» և «Ավետիս» ռադիոհաղորդումները: Գործում են «Նավասարդ» երգչախումբը. Կամերային երաժշտության համույթը, մանկական երգչախումբը ե ջութսւ- կահարների նվագախումբը:

Կենտրոնին կից գործում է նկարչական խմբակ, որի սաների աշխատանքները ցուցա­դրվել են մի քանի անգամ:

Քարոզչական կենտրոնը շարունակել է նահ Հայոց Եկեղեցու Տաղավար և նշանակալից մյուս տոներին ե մեր Եկեղեցու խորհուրդներին ու ծիսական տարբեր արարողություններին նվիրված թերթոնների ու գրքույկների լույսընծայումը: Անցնող ամիսների ընթացքում տպագրվել են քսան անուն նման թերթիկներ' յուրաքանչյուրը 7000 օրինակ տպաքանա­կով:

«էջմիածին» ամսագրից, 15-օրյա պարբերականությամբ «Քրիստոնյա Հայաստանից», թեմական երկու ամսաթերթերից բացի Մայր Աթոռի տպարանում տպագրվել է նաև 31 ա- նուն գիրք' 65600 օրինակ ընդհանուր տպաքանակով:

Այս գրքերից կցանկանայինք հատկապես նշել Գնել Գրիգորյանի «Անիի Մայր Տաճարի նվիրատուները», Ռաֆայել Պապայանի «Արդի իրավունքի քրիստոնեական ակունքները», Խոսրով Անձեացու «Պատարագի մեկնությունը», Քահանայական Մաշտոցի Վաղարշա­պատի հրատարակության լուսատիպ նոր տպագրությունը. Մարգիս Շնորհալու «Խրատ­ները», Պետրոս Բեդիրյանի «Հայերենի շրջասացությունների բառարան»-ը և դարձյալ լու­սատիպ հրատարակությամբ «Պատարագամատույցը»:

Տպագրության ընթացքում է և շուտով լույս կտեսնի Պողոս Խաչատրյանի և Հակոբ Քյո- սհյանի կազմած «Հայ եկեղեցական մատենագրություն» 800 էջանոց քրեստոմատիան: Այն ծրագրված է հրատարակել նահ գրաբարից աշխարհաբար թարգմանությամբ:

1700-ամյակի հանդիսությունների շրջագծում եկող տարին մեզ համար հոբելյանական է Ա. էջմիածնի Մայր Տաճարի օծման 1700-ամյակով: Այս առիթով ծրագրել ենք հրատա­րակել Մայր Տաճարին նվիրված գիտական, քրեստոմատիական ե շքհղ ալբոմատիպ մի շարք գործեր:

Տ. Շահե արքեպս. Աճեմյանի նախաձեռնությամբ և ղեկավարությամբ արևելահայերենի վհրածմամբ տպագրվել են Տ. Մաղաքիա Պատրիարք Օրմանյանի «Ազգապատումի» հրեք հատորները:

Զ. ՄԻՋԵԿԵՂԵՑԱԿԱ՜Ն ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹ ՅՈՒՆՆԵՐ

» № Р Ы Ф աճող համագործակցության» Ս « Ш о ш » й о » * е т с е . գոքոցկեերըՏ Տ Տ ր Լ ա Տ Տ ® է „ ա * » 1 ™ Եկեղեցիների սաաջեորդների այցկլար-

, „ , Տ աորիվ հրկրներին նկիրվաՏ տեղեկատվական երատարակարյաեների

О Д щ ш ч - и Ь т Ч ш Ь ^ - Л ^ ^^ \ г ш 7 ^ » ч Л Ь Я Л П б - հ » ° Վ դարձյալ Բա<էնի ո ^ տ ա կ ^ Փ ի ա *.ր ո Վ ^ ա ն ա ր ա ր տպագրվեց .ծինլանղիայի Ա վ ե տ ա ր ա ն ա կ ա ն ն ե ր ն էկնղհցին,

գոքույկը: Այսօրվա Էկումենիկ երկխոսությանն է նվիրված բաժնի մեկ այլ «Հիսուս Քրիս­տոս բժշկում ս հաշտեցնում է. Մեր վկայությանը Եվրոպայում» թարգմանական աշխա­

տանքը:Բաժինն իր գործուն մասնակցությանն է ունեցել Հա յա ստ ա նում և արտասահմանում

կազմակերպված միջհկեղեցական մի շա րք հավաքների ու գիտաժողովնհրի.Իր հերթին նոյեմբերի 5-10-ը Մայր Աթոռում տեղի ունեցավ Աեգլիկան-Արեե|յւսն Ուղ­

ղափառ Եկեղեցիների հանձնախմբի առաջին հանդիպումը, իսկ նոյեմբերի 11-13-ը Ծաղ­կաձորում Միջհկեղեցական հարաբերությունների բաժնի Ս Եկեղեցիների Համաշխարհա­յին Խորհրդի Հայաստանյան Կլոր Սեղանի նախաձեռնությամբ տեղի ունեցավ «Եկեղեցին և երկխոսությունը Արևելյան Եվրոպայի և նախկին Խորհրդային Միության երկրնհրում» երիտասարդական խորհրդաժողովը:

200348 Գ - Դ _______________^ т ы т м .

է . ՀՈ Գ Ե Վ Օ Ր - ԿՐԹ Ա ԿԱ Ն ՀԱ Ս ՏԱ ՏՈ ՒԹ ՅՈ ՒՆ՜ՆԵՐ

1. Գևորզյաև Հոգևոր ճհսարաև

Գևորգյսւն Հոգևոր ճեմարանի տեսչությունը (տեսուչ Տ. Եղիշե ավագ քահանա Մար- գըսյան) կազմված է 4 հոգհորականնհրից և 2 աշխարհականներից: Դասախոսական կազ­մում ընդգրկված են 41 դասախոս 11 հոգևորական և 30 աշխարհական: Նրանցից 18-ը գի­տության դոկտորներ և թեկնածուներ են:

2002-2003 թթ. ուսումնական տարում ճեմարան ընդունվեցին 31 սաներ, որով ճեմարա­նի ուսանողների ընդհանուր թիվը հասավ 121-ի: Նրանցից 31-ը ուսանում են П լսարանի երկու դասարաններում, 21-ը' Р լսարանի դարձյալ երկու դասարաններում, 27-ը' Գ- լսարա­նում, 9-ը' Դ լսարանում, 13-ը' Ե լսարանում, 20-ը' Տ լսարանում: Այս տարի կազմակերպվի է նահ նախապատրաստական դասընթաց, ոտ ճեմարանում ուսանելու են նախապատ­րաստվում 4 հոգի'3-ը Հյուսիսային Կովկասից հ 1-ը'Եգիպտոսից:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ -Դ 49

ճեմարանի խնդիրներին և ուսումնական գործընթացին սաավհլ մոտիկից ծանոթանալու համար անձնապես մասնակցել ու նախագահել հեք գումարված մանկավարժական ժողով-

ներին:Անցած տարվա ընթացքում ճեմարանում 6 անգամ կազմակերպվել են ավարտաճսաե-

րի պաշտպանություններ, որոնց ընթացքում իրենց ավարտական աշխատանքները պսւշտ-

պանեցին 30 սաներ:ճեմարանական կյանքն անցնող ամիսներին հարուստ էր նաև հոգևոր-մշակութային և

գիտակրթական տարբեր միջոցառումներով: Մեր հրավերով ապրիլի 15-ից 29-ը ճեմարա­նում դասախոսել է Լոնդոնի հայոց հոգևոր հովիվ և Բրիտանական թանգարանի հայկա­կան բաժնի պատասխանատու Տ. Ներսհս ավ. քհե. Ներսիսյաեը: ճեմարանի սաներից եր­կուսը մասնակցել են Փարիզի «Մաշտոց» միության կազմակերպած հայոց լեզվի և գրա­կանության մրցույթին և երկուսն էլ արժանացել են երկրորդ մրցանակի:

Ուսումնական այս կրթօջախի համար նշանակալից իրադարձություն էր Հ Հ Կառավա­րության հունիսի 19-ի որոշմամբ Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանը բարձրագույն ուսումնական հաստատություն ճանաչելը: Շնորհիվ նման որոշման' մեր շրջանավարտները հետայսու ճեմարանական իրենց վկայականներով իրավունք պետք է ունենան ուսումը շարունակելու հանրապետության և արտասահմանյան տարբեր բուհերում, ինչպես նաև համապատաս­խան պաշտպանություններով ստանալու գիտական աստիճաններ:

2. Վազգեևյաև Հոգևոր Դպրանոց

Սևանի Վազգենյան Հոգևոր Դպրանոցը (տեսուչ Տ. Բագրատ աբեղա Գալստանյան) 2001-2002 թթ. ուսումնական տարին ավարտեց 50 ուսանողներով: Ե լսարանն ավարտած8 սաներ, ընդունված կարգով, իրենց ուսումնառության վերջին տարին անցկացնում են Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանում:

Դպրանոցի ուսուցչական կազմը մնացել է անվւովւոխ և բաղկացած է 27 դասախոսնե­րից'9 հոգևորական և 18 աշխարհական, ովքհր իրենց դասավանդության օրերին Երևանից և Ս. էջմիածնից գալիս հն Սևան'ապահովելով դասավանդումների կանոնավոր ընթացքը:

Աշխարհական ուսուցիչները, ինչպես Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանում, այնպես էլ այս­տեղ, Երևանի պետական համալսարանի և բարձրագույն ուսումնական մյուս հաստատութ­յունների դասախոսներ հ գիտաշխատողներ են:

Դպրանոցի սաներն իրենց մասնակցությունն են բերում Գեղարքունյաց թեմի ու Սևան քաղաքի եկեղեցական, մշակութային կյանքին, թղթակցում եկեղեցական և հանրապետա­

կան ու մարզային պարբերականներին:Դպրանոցի «Լուսավորիչ» երգչախմբի կատարմամբ ձայնագրվել հ թողարկվել է Կոմի-

տասյան Պատարագի լազերային սկավառակը' հովանավորությամբ Տ. Հովնան արքհպս.

Տերտհրյանի:Ուրախությամբ պետք է նշենք, որ ավարտվել են ուսանողական ննջարանային համա­

լիրի կառուցման և ներքին հարդարման աշխատանքները: Ննջարանային այս համալիրի

50 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2003

կունենա նաե կրթության ընդհանուր մակարդակի վրա.

3. Գբսսրիի Ընծայարան.

Մա,ր И »ш ф հոցնոր-կրք-ական հ ո ղ ա տ յա ն ն ե ր ի д о * շարա1ակո4 Է տւրծել հ հ ճ Ջ ճ I № ^ ա ծ ԳյաՓիի Ընէա>յարանը, որի .րեաստն Է 1»Ь ф աոա^նոլո, Տ.К С . И » ս Ա ա Կ » ^ չ ա ր ա ն ա ! „ ա տ վ ա ն ^ Վ են „ ա յ , - « , » ֊

№ եոՅմյա դնոնրա ցն ա մ ր ա կ ն հավապոորասիոոնեցվաՏ է « т р щ ш Ь Հ ո գ նոր ճե-

1 РШ№ աոաշին երեք լսարանների Տ ր ա կ ի ն , շնորհիվ որի ա » №շրՏանավարտ0երն անցման անհրաժեշտ „ննա թյա ննհրը հա նձնելով փ ո խ ա ռ վ ե ցի ն 6ն-

մարանի Դ լսարան:Դպրանոցն այսօր ունի 29 ուսանող, որից П լսարանում 12, Բ լսարանում՜?, իսկ Գ զ ա ­

րանում 10 ուսանող:Այս տարի լրանում Է Դպրանոցի հիմնման 10-ամյակը:

4. Կալկաբայի Մարդասիրական ճեմարան

Ինչպես տեղյակ եք, 1999 թվականի փետրվարի 15-ին Կալկաթայի Գերագույն Դատա­րանը հօգուտ Մայր Աթոռի վճոհց ճեմարանի պատկանելության խնդիրը ե ճեմարանը

հանձնվեց Ս. Էջմիածնի տնօրինությանը:ճեմարանի տհսչի պարտականությունները շարունակում Է կատարել Տ. Ղհոեդ աբեղա

Ղնոնղյանը, իսկ հոգաբարձուն'տիկին Սոնյա Տոնն Է:Ուսումնառությունը Մարդասիրական ճեմարանում նախատեսված Լ յոթնամյա շրջանի

համար:

5. Հայորդյաց տևեր

2002 թվականին Հայորդյսւց երեք տներից (ընդհանուր տեսուչ' Տ. Խադ քհն. Ղագար- յան) Արաբկիրն ունեցել Է մոտ 1000, Նորքինը' 1300, Մալաթիայինը'700, ե Մանրանկար­չության կենտրոնը'35 սաներ:

Հայորդյսւց տներում աշխատում են 253 հոգի, որոնցից 13-ը' Հ Տ կենտրոնական գրա­սենյակում, 73-ը'Արաբկիրում, 90-ը'Նորքում, 67-ը'Մալաթիայում, ե 10-ը'Մանրանկարչու­թյան արվեստի կենտրոնում:

Հայորդյաց տներում գործում են արվեստի, արհեստագործության, գիտատեխնիկական և տարբեր մարզաձևերի խմբակներ, որոնցից ամեն մեկում երեխաները, մասնագիտական հմտությունից բացի, ստանում են նաև քրիստոնեական դաստիարակության: Հայորդյաց

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ51

այս երեք տներից յուրաքանչյուրն ունի Հայ հկեղեցասիրաց երիտասարդաց միություն, և 2002 թ. վերջին լույս տեսավ Հայորղյաց տների «Զվարթունք» հանդեսի սաաջին համարը:

Ամանորի և Ս. Ծննդյան առիթով 2001 թ. դեկտեմբերի 26-ից մինչև 2002 թ. հունվարի 13-ը Հայորղյաց տների սաները կազմակերպեցին մի շարք միջոցառումներ և հանդիսութ­

յուններ, որոնց ընթացքում Հ Տ սաներին, ազատամարտիկների, սոցիալապես անապահով ընտանիքների և գիշերօթիկներ հաճախող երեխաներին ու տարբեր դպրոցների աշա­կերտներին Մեր հովանավորությամբ բաշխվեցին արդեն ավանդական դարձող ամանորյա նվերներ: 2002 թ. նվերների հետ բաժանվեց և «Մանուկների աղոթագիրքը», որը Հայորդ- յաց տների կողմից հրատարակվել էր հատուկ այդ նպատակով: Նույն ձևով այս Ամաևորին ևս բաժանվեցին 10000 տոպրակ նվերներ:

Հունվարի 26-ին' Մ. Մարգսի տոնին, երիտասարդների օրհնության օրվա առիթով, ներ­քին թեմերի երիտասարդաց միություններից հրավիրված շուրջ 250 երիտասարդներ առա­վոտյան Երևանի Մ. Սարգիս եկեղեցում մասնակցելով Ս. Պատարագին, այնուհետև եկան Մայր Աթոռ' ստանալով Մեր օրհնությունը:

Հայորդաց տների սաները գեղարվեստական կատարումներով հանդես են հկհլ Մայր Աթոռի, թեմական և հանրապետական մի շարք միջոցառումներում, մասնակցել մարզա­կան և ստեղծագործական տարբեր մրցումևերի և մրցույթների: Սեպտեմբերի 13-18-ը Բրյանսկում տեղի ունեցած կրկեսային խմբերի մրցույթում Նորքի Հայորղյաց տան կրկե­սային խումբն իր տարիքային խմբում գրավեց առաջին տեղը:

Օգոստոսի 14-21-ը Հայորղյաց տների 230 սաներ «Տինիշյան» հիշատակի հիմնադրա­մի միջոցներով իրենց ամառային հանգիստն են անցկացրել Աղվերանի «Նարինե» ճամբա­

րում:Օգոստոսին Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միության նվիրատվությամբ

ստացվեւ են 60 «Պհնտխոմ-4» տեսակի համակարգիչներ, որոնցից 30-ը տեղադրվել են Ա- րաբկիրի, իսկ մյուս 30-ը'Նորքի Հայորղյաց տներում:

Սեպտեմբերի 9-ին Մեր նախագահությամբ տեղի ունեցավ նորաստեղծ համակարգչա­յին լսարանի և բացօթյա ընդարձակ խաղահրապարակի հանդիսավոր բացումը:

С . Մ Ա ՅՐ Ա Թ Ո Ռ Ի Թ Ա Ն Գ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր Ե Վ«Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա Ա Ա ՏՎ Ա Ծ Ա Բ Ա Ն Ա Կ Ա Ն -ՀԱ ՅԱ Գ ԻՏԱ Կ Ա Ն Կ Ե Ն Տ Ր Ո Ն »

Ներկայացվող ժամանակահատվածում շարունակել են մեծ թիվ կազմել Մայր Աթոռի թանգարաններ այցելած հայ և օտարազգի անհատները և խմբերը, որոնց թվում են Հա ­յաստան պաշտոնական այցելությունների ժամանակ Մայր Աթոռ եկած պատվիրակութ­յունների մի զգալի մասը:

Անցնող ամիսներին Մայր Աթոռի թանգարանները և Ձեռագրատունը համալրվել են հետևյալ գործերով. Ս. էջմիածնի Մայր Տաճարի պատկերով Պարսկաստանում պատ­րաստված էմալապատ ալբոմ, մետաքսյա սւղոթագորգ և ծածկոց Արևմտյան Հայաստա-

, , ,ь ,,1,հհհ ոսկեթեւ ծածկոց. Տիգրան Թոքմսւշյանինից. Մ. Սեղանի խսւչ. երկու մասնա^ Ա̂ Ի Հ1 յաստանի աոաջին հանրապետութ- «Տրղատ թագավորի մկրտությանը» գեղա կ ՐԸ. կ ն խ ա ղ ա դ ր ա մ ե 18-րղյան շրջանի չորս թղթաղրամ ե նայն շրջանի հինգ ֆրաԱսրսպ

տենսւղարանի գործերի կողքին ցուցւսղրվում էի յ ыпшчвяиГт-Ա յլ ցուցահանդնսաւ1 Մ ա յր Արւաը ներկայացնում էր Տ. Ներսնհ 1 И

Հ ա ™ ցացսոյրարյանր, որր իարացրվաՏ էր .Հայաստանի ոսկին-, ապրիփ 16-իցЬ-Циф " ր տ ս ա ն ն ց ա վ Վ ի ^ յ ա է Կ ա »4իկ В Д ч Ь д т տէոԻ ա ր ^ ս կ ո 4 ոսարա-նի ր ա Լ ա ր ա Յ Այն կազմակերպել էր ^ ր ո Օրիննտնն»: Յա ցահա ւսյեա ոմ Ս՛այր Արո-ոը ներկայացնում Էր Ձեռագրատան վարիչ Վ ա րդա նԴ երիկյա նը.

«Գարեգին Ա» կենտրոնն առայժմ գտնվամ Է Գանձատան գրադարանի տարածքում: Այժմ կատարվում Է գրադարանի գրքային ֆոնդի վերահաշվառում Ա վհրաքարտավորում:

Այս աշխատանքներն առավել համակարգված կդառնան և նոր թափ կստանան. երԲ Մայր Աթոռի տարածքում, աստղադիտարանի կիսավարտ շենքի տեղում, Վաչե և Օ-ամստ Մանուկյանների բարերարությամբ կկառուցվի և կամբողջանա կենտրոնի նոր շենքը, որի մոտ կանգնեցված հուշաքարի օրհնությանը կատարեցինք երջանկահիշատակ Գարեգին Առաջինի ծննդյան 70-ամյակին նվիրված հանդիսությունների շրջանակում, օգոստոսի 25-ին: Կառույցի Էսքիզային աշխատանքներն արդեն իսկ ավարտվել են արժանանալով

նաև բարերարների հավանությանը:

20035 2 Գ - Դ ՒՉՄԻԱԾԻՆ -----~

Թ . Մ Ա ՅՐ Ш д-ՈՌԻ Վ Ա Ն Ք Ե Ր Ն ՈՒԵ ՐԵ Վ Ա Ն Ի Ս. Գ ՐԻԳ Ո Ր ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ Ե Կ Ե Ղ Ե ՑԻ Ն

Ինչպես գիտեք, Հայաստանում անմիջաբար Մայր Աթոռին են ենթարկվում Մ. Հոիփսի- մե, Մ. Գայանե, Խոր Վիրապ, Սևանա և Գեղարդա վանքերն ու Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսա­վորիչ եկեղեցին: -Քանի որ Սևանա վանքում Է Վագգհնյան Հոգևոր Դպրանոցը, ուստի այն ներկայացվում Է Դպրանոցի հետ միասին:

Ս. Հոիփսիմե վաևք

Վանքում (վանահայր Տ. Սատթեոս աբղ. Պողոսյան) կանոնավոր կերպով կատարվամ են եկեղեցական արարողությունները Ս. Հռիփսիմյանց միանձնուհիների մասնակցութ­յամբ:

Այստեղ հունվարից մինչև սեպտեմբեր կատարվել Է 347 պսակադրություն և 375 մկրտության:

Վանքի տարածքում կատարվել են նաև շինարարական մի շարք աշխատանքներ:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 53

Ա Գայաևե վ ա կ

Վանքում (վանահայր' Տ. Նհրսհհ աբեղա Խալսւթյան) առավոտյան ժամերգությունը կատարվում է ժամը 7.30-ին, իսկ երեկոյանը' 17.00-ին: Գեորգյան Հոգևոր ճեմարանի Բ, գ և Դ լսարանների սաները կանոնավոր կերպով մասնակցում են Ս. Գայանե վանքում կա­տարվող երեկոյան ժամերգություններին:

Ամեն հինգշաբթի, երեկոյան ժամերգությունից հեգա, խոսվում է օրվա տոնի խորհուրդը մեկնող, բացատրող քարոգ:

Մարտին հոգհոր երաժշտության կատարմամբ վանքում հանդես է եկել Բոննի Կապել­լան, ապրիլին կազմակերպվել են Երեանի մի շարք երաժշտական հաստատությունների համերգները:

Խոյւ Վիրապի վանք

Վանքում (Վանահայր' Տ. Զարեհ վյւդ. Կաբադյան) առավոտյան ժամերգությունն սկըս- վում է 9.00-ին, իսկ երեկոյանը' 17.00-ին, Մ. Պատարագը' 11.00-ին:

Պահոց օրերին կատարվում են Արհագալի ե Հանգստյան ժամերգություններ' պարտա­դիր քարոգխոսությամբ: Որպես Հայոց Դարձի նվիրական սրբավայր, այս շրջանում ևս գրեթե ամեն օր Խոր Վիրապ են եկել ուխտավորների խմբեր Հայաստանից և Սփյոաքից:

Հուշարձանների պահպանության կոմիտեի, ճարտարապետների միության և Մայր ՛Ա­թոռի ճարտարապետաշինարարական բաժնի ներկայացուցիչների հետ համատեղ ուսում­նասիրվել է վանքի պարսպի հստավ-արևելյան պատի վիճակը, որը գնահատվել է խիստ վթարային հ այժմ աշխատանքներ են տարվում այն վերանորոգելու և ամրացնելու ուղ­ղությամբ:

Գեղաբդա վւսԱք

Քանի որ Ղուկաս աբղ. Զաքարյանին ուղարկել ենք Իտալիա ուսանելու, Հայրապետա­կան Մեր տնօրինությամբ Ա. Գայանեի վանահայր Ներսես աբղ. Խալաթյանը նշանակվել է նաև Մ. Գեղարդավանքի վանահայր:

Այստեղ կանոնավոր կերպով կատարվել են եկեղեցական արարողություններն ու ծե- սերը: Վերակազմավորվել է երգչախումբը:

Վանքն ընդունել է ուխտավորների բազմաթիվ խմբերի:Հուլիսին վանքում բացվել է գհրմանսւհայ նկարչուհի Աննա Հարությունյանի անհատա­

կան ցուցահանդեսը' մասնակցությամբ Հայաստանի մշակութային բազմաթիվ գործիչների, իսկ օգոստոս ամսին կազմակերպվել է հոլանդսւհայ նկարիչ Գրիգոր Մոմշյանի ցուցահան­դեսը:

Հունվարի 2-ին Գերմանիայի Լորշ վանքում տեղի ունեցավ Ս. Գեղարդա և Լորշ վան­քերի միջհ համագործակցության ու եղբայրության համաձայնագրի ստորագրումը երկու վանքերի վանահայրերի կողմից' ՍՒաՏՇՕ-ի հովանավորության ներքո, քանի որ երկու

Կ̂ Տ ա ն ս— մից հեփո ԼՈՐ, Д О նաև մի շա րք ШЛ քաղաքներում

Գեղարղա վանքի երգչախումբը հանդես եկավ համերգներով.

էղւևւսեի Սուբբ Գ բ ի գ ո բ 1ուսավորի{ Մւսյբ եկեղեցի

Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցում (հոգհոր հովիվ' Տ . Սահակ ա Բղ. Տա քա րյա ն) ա յժմ

- — № ь ^ ֊ յա լ հկեղհցական-մշակութային ձեռնարկներն ու միջոցառումները.

Սեպւրհմբեըի 9-ին գրա բա նա կա ն աղոթք ենք մաւրուցե, ա յստ եղ. որից հետո Լու զ

ՍիմոնՄանուկյանին հ ւրհր Ա տիկին Նա զա րյաններին պ ա ր գև ա տ ր ի ենք 1700-ամյակի

հոբելյանական շքանշանով, իսկ նոյեմբերի 9-ին Մ եր օրհնությունն ենք տ վել եկեղեցու բա ­

րերարներից Նորա յր Տհր-Գեորգյանին հ Սարո Խուդավհրդյանին:

Ժ . ՀԱ ՐԱ ԲԵՐՈՒԹ ՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱ ՅՐ Ե Ն Ի Պ Ե ՏԱ Կ Ա Ն Ի ՇԽ Ա ՆՈ Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն Ն ԵՐԻ Հ Ե Տ

Հայրենի պետական ավագանու հետ Մեր հարաբերությունները շարունակվում են բնա­կանոն ընթացքով: Պետության հետ պարբերական համագործակցությունը գրսևորվել է մշակույթի, տնտեսական ծրագրերի իրագործման ու սոցիալական օգնության բաշխման

բնագավառներում:Եկեղեցի-պետություն համագործակցության ե սերտ շփումների շրջանակներում Մայր

Աթոռ Մուրբ էջմիածնին են շարունակել վերադարձվել մի շարք վանքեր, եկեղեցիներ ու վանքապատկան կալվածքներ: Եկեղեցի-պետություն համագործակցության արտահայ­տություններից է Հ Հ Զինված ուժերի հիմնադրման 10-ամյակի նշումը Մայր Աթոռում: Հուն­վարի 28-ին կազմակերպված այս հանդիսությանը Հ Հ Պաշտպանության նախարար Մերժ Մարզպանի գլխավորությամբ ներկա էր Հայոց բանակի բարձրագույն սպայական ողջ անձնակազմը:

Պետության հետ ունեցած հարաբերությունների շրջագծում առաջիկայում նախատես­վում է բանտերում ես հիմնել հոգհոր ծառայության գրասենյակ:

վանքերն կ ա յս կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ղ ն կողմից գրանցված նս որպս

ԺԱ. ՀԱ ՐԱ ԲԵՐՈ ՒԹ ՅՈ ՒՆՆԵՐ Ն Վ Ի Ր Ա Պ Ե ՏԱ Կ Ա Ն Ա Թ Ո Ռ Ն Ե ՐԻ Հ Ե Տ

Մայր Աթոռի հարաբերությունները Նվիրապետական Աթ՛ոռների հետ հղել հն բնակա­նոն: Պարբերական բազմաբնույթ գրությունների միջոցով մեր Աթոռների հաղորդակցութ­յունը շարունակվել է եղբայրական գործակցության ոգով: Մայր Աթոռը տևապես մասեա-

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 55

կից է եղել Նվիրապետական Աթոռների եկեղեցական կյանքին: Միաժամանակ, անցնող տարում որոշ բարդություններ, որ տեղ էին գտել Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության հետ Մայր Աթոո Սուրբ էջմիածնի հարաբերություններում' կապված Կանադայում թեմ հռչակելու հետ, փաոք Տիրոջ, իրենց լուծումն ստացան:

Հունիսին ստանալով Երուսաղեմի հայկական կալվածքներին վերաբերող Իսրայելի իշ­խանությունների կայացրած որոշումը, հատուկ նամակ ենք հղել Իսրայելի վարչապետ Ա- րիել Շարոնին, որպեսզի Իսրայելի կառավարությունը Հայոց պատրիարքարանի համար ընդունելի մի լուծում գտնի «Պարոն Տեր» անվանվող կալվածքի համար: Այս հարցով շա­րունակական կապ ենք պահպանում Թորգոմ Պատրիարքի հետ, և, ինչպես արդեն իսկ գի­տեք Պատրիարքարանի նոյեմբերի 26-ի հաղորդագրությունից. Իսրայելի իշխանություն­ները որոշել են հրաժարվել այդ ծրագրից:

Նվիրա պ ետ ա կա ն Աթոռների հետ հարաբերություններն ա ռա վել սերտացնելու նպա ­

տա կով ծրագրել ենք նա և, որպեսզի եկեղեցա-պաշտամունքային կա րեոր տոների ա ռիթով

առաջիկային մեր միաբանների վտխայցհլություննհրն ավելի հա ճա խա կի բնույթ կրեն:

Ժ Բ . ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ Ո ԼՈ ՐՏ

Սոցիալական ոլորտում գործունեությունն իրականացվել է Մայր Աթոռի սոցիալական ծառայության գրասենյակի. Կլոր Սեղանի Հայաստանյան գրասենյակի, ЕСЬОР-ի (ԷԵՎՀՀՄ), բարեգործական ճաշարանների և «Ս. Ներսհս Մեծ» բժշկական կենտրոնի մի­ջոցով:

1. «Ս. Ներսես Մ եծ» բժշկական կենտրոն«Ս. Ներսհս Մեծ» վերանվանված Պլաստիկ և վհրականգևողակաե վիրաբուժության

կենտրոնը հիմնադրվել է 1991 թ. ՀԲԸՄ-ի կողմից: Կենտրոնը ստեղծվել է 1988-ի դեկտեմ­բերյան երկրաշստժից հետո, որի ժամանակ տարբեր վնասվածքներ ստացած բազմահա­զար մարդիկ կարիքն ունեին պլաստիկ վիրսւհատաթյան:

ՀԲԸՄ-ը, որը 1988-89 թթ. ԱՍՆ-ում կազմակերպեց երկրաշարժի ժամանակ վնասվածք ստացած մեծ թվով հիվանդների բուժումը, այն առավել նպատակային դարձնելու համար ծրագրեց Երևանում հիմնել այս կենտրոնը և հիվանդների բուժումը կազմակերպել հայրե­նիքում:

ԱՄՆ-ի Հեյլ համալսարանում վերապատրաստում անցան Հայաստանից եկած 15 բժիշկներ նորաբաց կենտրոնում աշխատելու համար:

Բարեգործականը կենտրոնին նվիրեց 1,5 միլիոն դոլլար արժողությամբ ժամանակակից բժշկական սարքավորումներ:

Հայ բժիշկների հետ համատեղ կենտրոնում վիրահատություններ են կատարում նաև ԱՍՆ-ից եկած բժիշկները' Երևանում միաժամանակ կազմակերպելով վերապատրաստ­ման համապատասխան դասընթացներ:

56 Գ-Դ2003

* - * « . .ս - ս — № = < * » « Рп-

— Я » М Л ; . Г

է Յ ^ - ^ ա ^ ա Հ , . м * . լա ս հ ա „Փ ա ,ր.

Г է՝ այժմ1 Լ ր ապագայում գ ո ր ծ ե ի բաժանմունքների ցանկը: Այժմ գործող բաժան­մունքներից բացի նախաՓհսՎում է նաև թոքային վիրա^ւժության Ս թերապիայի բաժան­մունքների հիմնում: Պատրաստվել Է նոր կենտրոնի շենքի վերանորոգման նախագիծը:

Կենտրոնն այժմ ունի 174 աշխատող, այդ թվում֊ 51 բժիշկ: Լինելով միաժամանակ գի­տահետազոտական ինստիտուտ, այն ուսումնական բազա Է հանդիսանամ առողջապա­հության ազգային ինստիտուտի պրոկտոլոգիայի ե պլաստիկ վիրաբուժության ամբիոննե­րի համար, ոտ իրենց հետդիպլոմային ուսուցումն են անցկացնում այդ ինստիտուտի հիշյալ ամբիոնների կփնիկական օրդինատորները: Կենտրոնը համագործակցում Է հանրահայտ դեղագործական հ բժշկական այն ընկերությունների հետ, որոնք իրենց ներկայացուցչութ­յուններն ունեն Երևանամ և Մոսկվայամ՜ նրանցից գնելով նոր դհղհր և արդիական բժշկա­

կան սարքավորումներ:

2. Սոցիալական ծառայություններՄայր Աթոռի ենթակայությամբ և միջոցներով գործում են բարեգործական 6 ճաշարան­

ներ Երևանի Մալաթիա ու Արաբկիր համայնքներում, Սևան, Հրազդան և Էջմիածին քա­ղաքներում, որոնցից յուրաքանչյուրում օրական սնվում Է 200 հոգի: Այս ճաշարանները սերտ համագործակցության մեջ են տեղական իշխանությունների ու մասնավորապես սո­ցիալական ապահովության բաժինների հետ, և ճաշարաններից օգտվողների ցուցակները կազմվում են նաե նրանց ներկայացրած տվյալներով: ճաշարաններում կազմակերպվում են հոգևոր-մշակութսւյին բնույթի տարբեր միջոցառումներ:

Սոցիալական բնագավառում իրականացված ծրագրերում մեծ մասնակցություն ունի ԵՀԽ-ի Հայաստանյան Կլոր Սեղանը, որը Մայր Աթոռի թեմհրի ու բաժինների, ինչպես նաե Հայ Կաթողիկե և Հայ Ավետարանական Եկեղեցիների, «Շեն», «Սյունիք», «Նուարդ» հասարակական կազմակերպությունների հետ համատեղ անցնող ամիսներին իրականաց­րել Է գյուղատնտեսության զարգացմանը նպատակաոսլղված 16 և կրթական 24 ծրագրեր (2000 թ. համապատասխանաբար 10 և 18):

Գյուղատնտեսական բնագավառում Կլոր Սեղանի կարևոր ծրագրերից Է գյուղատնտե­սական աշխատանքները կազմակերպելու նպատակով գյուղական ընտանիքներին միջի­նից ցածր տոկոսսւդրայքով վարկերի տրամսւդրումը:

«էկումենիկ եկեղեցական ւիոխատվական հիմնադրամի» (ЕСЬОР) Հայաստանյան մասնաճյուղը Հայաստանի մարզերում առ այսօր իրականացրել Է 96 ծրագրեր, որոնցում

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ ֊Դ 57

ընդգրկվել են վարկ ստացած 1200 վախաոուներ: Այս տարի իրականացման ընթացքում են 13 ծրագրեր 49100 ԱՄՆ դոլլարով, որոնցում ներգրավված են 106 փոխսւոուներ:

Ժ Գ ՀԱ Մ Ա Կ Ա Ր Գ ՉԱ ՅԻՆ Բ Ա Ժ ԻՆ

Մեր գահակալության շրջանում Մայր Աթոոի կազմում ստեղծված համակարգչային բաժինը Մայր Աթոոի ներքին աշխատանքները և հաղորդակցությունն ապահովելու և Ս. էջմիածինն աշխարհի տեղհկատվակաե-հաղորդակցական ուղիների հետ կապելու համար իրականացնում է հհտհյալ աշխատանքները.

ա) Մայր Աթոոի բաժինների ծրագրային սպասարկումը (ղեկավարման համակարգի աշխատատեղերի առավելագույնս ավտոմատացում).

բ) Մայր Աթոռում համակարգչային ներքին ցանցի ստեղծում և անխափան աշխատան­քի ապահովում.

գ) Ինտերնհտային ե էլեկտրոնային վաստ-տեղհկատվական համակարգերի միջոցով աշխարհի հետ Մայր Աթոռի կապի հաստատում.

դ) Վերը նշվածի կատարման համար անհրաժեշտ տեխնիկական սպասարկում: Համակարգչային բաժինը հաշվետու ժամանակահատվածում Հայորղյաց տների կենտ­

րոնական գրասենյակի հետ կազմել է այնտեղ համակարգչային ուսումնական կենտրոննե­րի ստեղծման և համակարգչային գրագիտության ուսուցման ծրագիր, որն իրականացնելու համար Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միությունը նվիրել է 60 համակարգիչ. 60 ՍՐՏ, 6 տպիչ և համակարգչային այլ տեխնիկա:

Ժ Դ . ՏԵ Ղ Ե Կ Ա ՏՎ Ա Կ Ա Ն ՀԱ Մ Ա Կ Ա ՐԳ

Հայրապետական Մեր տնօրինությամբ Տեղեկատվական համակարգի վարիչ-տնօրեն այս տարվա փետրվարից նշանակվել է Տ. Վահրամ քահանա Մելիքյանը: Այս բաժնի ա- ռաջնահերթ խնդիրն է Մայր Աթոռում տհղի ունեցող պաշտոնական հանդիպումների, ծի- սաարարողական կյանքի և տարբեր իրադարձությունների ւոաաբանումը: Տեղեկատվութ­յունն առաքվում է նաև Հայ Եկեղեցու թեմակալ առաջնորդներին և Սփյուռքում սպասավո­րող Մայր Աթոռի միաբաններին և այլ անհատների:

Հաղորդագրությունները պատրաստվում և առաքվում են նաև անգլերենով ե ֆրանսե­րենով: Նախատեսվում է և տեղեկատվության առաքումը ռուսերենով:

Լույս են ընծայվում ե «МоЛег Бее» տեղեկատվական բնույթի ամսագիրը, ինչպես նաե կհսամսյա և ամսական տեղեկատվական ամվւոփագրերը (№^տ Ծւջշտէ)' անգլերեն և հա­յերեն:

Պատրաստվում Է կրոնական տերմինների հայերեն-ռուսերհն, հայհրհն-անգլերեն ամ- վւոփ բառարան' լրատվամիջոցների, միջազգային կազմակերպությունների ե դեսպանա­տների համար:

2003

Ժ Ե . Թ Ե Մ Ա Կ Ա Ն Կ Յ Ա Ն Ք

կատարում 33 հոգևորականներ, նսւև'7 սարկավագներ և 9 դպիրներ:Թեմական կառույցներում հ թեմին ենթակա հաստատություններում աշխատում են 352

Թեմական խորհուրդը բաղկացած է երեք հոգևորական և վեց աշխարհական անդամնե­րից: Փետրվարի 19-ին նորընտիր թեմական խորհրդի անդամները եկան Մայր Աթոռ հ

ստացան Մեր օրհնությունը:Այս ժամանակահատվածում թհմում իրականացվել են հետևյալ եկեղեցաշինական աշ­

խատանքները.Նոյեմհրի 4-ին օծեցինք Մարմարաշենի Ս. Գևորգ նորակառույց եկեղեցին, իսկ հոկ­

տեմբերի 29-ին Մեր հանդիսապետությամբ կատարվեց Արտաշատի Ս. Հովհաննես եկեղե­

ցու հիմնարկեքը:Անցած տարվա ընթացքում թհմում կատարվել է 6861 մկրտություն ե 2588 պսակա­

դրություն:Ավետման տոնին թեմի բոլոր եկեղեցիներում կատարվել է ապագա մայրերի օրհնութ­

յան կարգ հ բաժանվել են Նոր Կտակարաններ:Գարնանային և աշնանային զորակոչի օրերին համայնքների զինկոմիսարիատների

հետ համատհղ թեմի եկեղեցիներում զինակոչիկների համար անց են կացվում հոգհոր մի­ջոցառումներ, կատարվում է օրհնության կարգ:

Հունիսի 10-ին Մեր հանդիսապետությամբ բացվեց ՀԵԵՄ-ի (Հայաստանյայց Եկեղեցու Երիտասարդական Միության) կրթսւդաստիարակչական կենտրոնը' բարերարությամբ «Քաֆեսչյան» հիմնադրամի, գործակցությամբ ԱՄՆ-ի հայհց Արհեւյան թեմի Տիկնանց միության Հայաստանի երեխաների հովանավորման ծրագրի: Կենտրոն հաճախող երե­խաներին ուսուցանվում է Հայ Եկեղեցու Քրիստոնեականը, ինչպես նաև համակարգչային

ցոլումն են գտել նահ թհմերում:

ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ Թ-ԵՄ

Թեմն ունի 98 համայնք, որոնցից հիսգը քաղաքայրս Մասիս, Վեդի)' մոտ 1.249.700 բնակչությամբ: Թհմում իրենց հոգհոր ծառայությունն հե

հոգի:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 59

գիտելիքներ ե օտար լեզուներ են ուսուցանվում ՀԵԵՄ-ի անդամներին ե բարեգործական գրասենյակում հաշվառման կանգնած ծնողազուրկ երեխաներին:

ՀԵԵՄ-ն ունի 60 անդամ, իսկ աշխատակազմը բաղկացած է 5 հոգուց: Նրա կազմում գործում են «Մանկունք» արական ե «Ավետում» իգական երգչախմբերը:

Հունվարի 6-ին Կոնդի Ս. Հովհաննես եկեղեցուն կից, հանդիսապետաթյամբ թեմի ա- ոսւջնորդական փոխանորդ Տ. Նավասարդ եպս. Կճոյանի, բացվել է Հովհաննես Կոզհոնի անվան կրթամշակութային կենտրոնը' բարերարությամբ դանիական «Դանիադա» կազ­մակերպության: Կենտրոնում գործում են կրոնի, գրաբարի, սրբապատկերի, համակարգ­չային. անգլերենի և խեցեգործության խմբակներ:

Ս. Հովհաննես եկեղեցու հոգևորականաց դասը Առողջապահության նախարարության հետ համատեղ իրականացնում են «Հոսպիս» ծառայությունը' «Մարդը մեծագույն արժեք է, եթե նույնիսկ անբուժելիորեն հիվանդ է» կարգախոսով:

Հունվարի 7-ին հիմնվե| է թեմի մամլո դիվանը' կահավորված համակարգչային և հե­ռուստատեսային սարքավորումներով: Միջազգային Ինտերնետ ցանցում մամլո դիվանը ստեղծել է «Սասուն» ազգագրական երգի-պարի \УЕВ էջը:

Թեմի պաշտոնաթերթն է «Շողակն Արարատյանը», որը լույս է տեսնում 15-օրյա պար­բերականությամբ:

Թեմի Քրիստոնեական դաստիարակության կենտրոնում դասավանդում են 64 ուսուցիչ­ներ: Այժմ կրոնակրթական դասընթացներ են անցկացվում Երևանի 31 հանրակրթական և 4 կիրակնօրյա դպրոցներում և Արարատի մարզի Արտաշատի շրջանի 17 ու Մասիսի շրջա­նի 2 հանրակրթական դպրոցներում ե մեկ կիրակնօրյա վարժարանում: Դասերին ներ­գրավված են շուրջ 17.000 աշակերտներ:

Ք Դ Կ գրասենյակը Երևանի քաղաքապետարանի հանձնաժողովի կազմում մասնակ­ցում է մուրացկանությամբ ե թափառաշրջիկությամբ զբաղվող երեխաներին գիշերօթիկ և պարտադիր ուսուցման մեջ ընդգրկելու աշխատանքներին: ՀՕՖ-ի կողմից հովանավորվող «Անչափահասների ընդունիչ-բաշխիչ» կենտրոնում հոգևոր հովիվ է նշանակվել թեմի քահանաներից Տ. Շահե քհն. Հայրապետյանը: Երեխաների քրիստոնեական դաստիարա­կության համար Տեր Հայրը շաբաթը մեկ այցելում է այս կենտրոն:

ԱՐՄԱՎԻՐԻ ՌԵՄ

Արմավիրի թեմի 11 հովվություններում (ծխերում) գործում է 14 եկեղեցի' 27 հոգևոր սպասավորեհրով. 14 քահանա, 3 սարկավագ, 7 ուրարակիր և 2 դպիր: Առաջնորդն է Տ. Միոն եպս. Ադամյանը: Թեմական կառույցներում աշխատանքի են ընդգրկված 116 հոգի:

էջմիածնի «Գրիգոր Լուսավորիչ» համալսարանում և բժշկական ուսումնարանում, ինչ­պես նաև թեմի 10 բնակավայրերի 14 դպրոցներում դասավանդվում է «Հայոց Եկեղեցու պատմություն» առարկան:

Թեմում կան 9 կիրակնօրյա դպրոցներ' 765 աշակերտով, 17 կիրակնօրյա խմբակներ' 562 աշակերտով, և Հայաստաեյայց Եկեղեցու Երիտասարդաց միության Արմավիրի թեմի9 մասնաճյուղ'232 հրիտասարդ-երիտասարդուհիեերով:

200360 Գ -Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՓտՈ91հ՞ ” Վ Ц ШЧ’Ш№0ИШ

рТ ь 1 ™ г : " 1 * м

ընտանիքների թեմական միջոցներից'‘ ' ^ Յ Լ ^ հ ե ե ^ ա ր ի ք ա վ ո ր ընտանիքներին

^ Հ մ ա կ ե ր ™ ™ ^ < * № > — հիշատակի հիմնադրամի

& ^ г я « г м г ж :

" տ շ տ տ տ տ տ ւ « — 6- ~ г : 9“ է2 0 անապահով ընտանիքների о ф д о Д Д О Ю Հ *Փ ф Щ Р * ■ + * * « *°Ո շ քի и. Ղազար եկեղեցուն կից ուաոմնակրթական երկու դասարաններ են հիմնվել տարբեր

խմբակներով:

ԱՐԱԳԱԾՈՏՆԻ Թ֊ԵՄ

Հայրապետական Մեր տնօրինությամբ 2002 թ. հոկտեմբերի 14-ին թեմի առաջնորդա­կան տեղապահ է նշանակվել Տ. Բագրատ վրդ Գալստանյանը.

Թեմում գործում են 13 եկեղեցիներ, որոնցում սպասավորում հն 19 հոգևորականներ, սւ- ռաջնորդական տեղապահը, 9 քահանաներ, երկու սարկավագներ և 7 դպիրներ: Թեմա­կան կառույցներում աշխատում են 63 հոգի:

Ուրախությամբ պետք է նշենք, որ 2002 թ. դեկտեմբերի 30-ին Մայր Աթոռին են վերա- դարՅվէղ թեմի տարածքում գտնվող 17 պատմական վանքեր և եկեղեցիներ:

Թեմի հոգևոր գործունեությունն առավել արդյունավետ դարձնելու համար հոգևոր հով­վությունների թիվն ավելացվելով հասցվել է 24-ի, որոնցից յուրաքանչյուրում ընդգրկված հն 3-5 համայնք: Յուրաքանչյուր հովվության հովիվ, ընտանիքով հանդերձ, բնակվում է իր հովվության կենտրոնում հ ծառայում հովվակենտրոն եկեղեցում՛ կատարելով բոլոր ծիսա­կան արարողությունները և խորհուրդները:

Արագածոտնի թեմը ևս ունի հոգևորականների պակաս, որի համար մի քանի հովվութ­յուններում քահանա հայրերի վախարեն նշանակվել են տեսուչներ' սարկավագներ: Նրանք, ճիշտ է, թեև լիարժեքորեն կատարում են վարչական աշխատանքները, սակայն թերի է մնում ամենակարևորը ծիսական մասը:

Մայիսի 5-ին Մեր ձեոամբ վերաօծվել է Ապարանի Ս. Խաչ եկեղեցին: վհրականգնողական աշխատանքներ հն կատարվել Օշականի Ս. Մանկանց և Ապա­

րանի Ս. Աստվածածին եկեղեցիներում:Առաջնորդարանի նախաձեռնությամբ կատարվել է նաև Արտաշավանի դպրոցի մեկ

հատվածի նորոգությունը:

Արագածոտնի մարզպետ Հրայր Կարապետյանի 2000 թ. սեպտեմբերի 18-ի և 2001 թ. օգոստոսի 8-ի շրջաբերական գրություններով հանձնարարվել է մարզի բոլոր դպրոցներում

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ61

դասավանդել «-Քրիստոնեական կրոն» և «Հա յ Եկեղեցու պատմություն» առարկաները, ե այժմ թեմի տարածքում գտնվող գրեթե բոլոր դպրոցներում դասավանդվում են նշված առարկաները, որոնք հիմնականում դասավանդում են Մայր Աթոռի ՔԴ-ՔԿ-ի կողմից վե­րապատրաստություն անցած ուսուցիչները, որոնք առաջնորդվում են համապատասխան դասագրքերով հ դասավանդման ծրագրերով:

Զանգվածային քարոզչությունն իրականացվում է թեմի' անցած տարվա հունվարից տպագրվող մեկամսյա «Արագածոտե» պաշտոնաթերթի միջոցով:

ԿՈՏԱՅՔԻԹ-ԵՄ

Թեմի տարածքում գործում հհ 8 եկեղեցիներ'30 հոգհոր սպասավորներով. թեմակալ ա- ոսւջնորդ’ Տ. Առաքել եպիսկոպոս Քստամյան, 8 քահանաներ, 9 սարկավագներ և 12 դպիրներ: Թեմական կառույցներում աշխատում են 109 աշխարհականներ: Գործող եկեղե­ցիների հովիվները, բացի եկեղեցիներում անցկացվող ծիսական արարողություններից, կա­տարում են նահ հովվական այցհլություեներ տարբեր կրթական հաստատություններ, հի­վանդանոցներ, ծերանոց ե կալանավայրեր: Իսկ այն համայնքներում, որտեղ չկան գործող եկեղեցիներ, թեմակալ առաջնորդը ե մյուս հոգհոր Հայրերը հաճախակի կազմակերպում են հանդիպումներ մշակույթի տներում, բացօթյա Պատարագներ մատուցում հ ժողովրդին

կրոնական գիտելիքներ հաղորդում:Անցնող ժամանակահատվածում թհմում շարունակվել են եկեղեցաշինական աշխա­

տանքները: Մեր ձեռամբ հունիսի 1-ին կատարվեց Առինջի Ս. Աստվածածին եկեղեցու օ- ծումը: Ձեռամբ թեմակալ առաջնորդ Տ՜. Առաքել եպիսկոպոս Քարամյանի' սեպտեմբերի 8-ին կատարվել է Զսաի Ա- Վարդան եկեղեցու օծումը, իսկ առաջիկայում նախատեսվում է Ջրառատի Թուխ Մանուկ եկեղեցու օծումը:

Թեմում գործում են 17 կիրակնօրյա դպրոցներ, որոնցում սովորում են շուրջ 1000 աշա­կերտներ: Թեմի տարածքի ուսումնական հաստատություններում կրոնի պատմություն են դասավանդում 41 ուսուցիչներ: Շարունակվում են Կատեխիգմի ծրագրով աստվածուսուց- ման դասընթացները 9-16 տարեկան երեխաների համար: Այս դասընթացների և կիրակն­օրյա դպրոցների երեխաների համար կազմակերպվել են ուխտագնացություններ թեմի և հանրապետության մի շարք եկեղեցիներ հ սրբավայրեր:

ԳՈՒԳԱՐԱՑՌԵՄ

Թեմն ունի 19 գործող եկեղեցի, որոնցից 12-ում չկան հոգհոր սպասավորներ: Թեմի հոգևորականների կողմից, սակայն, Տաղավար տոներին այս եկեղեցիներում ե վանքերում մատուցվում է Սուրբ Պատարագ: Թեմն ունի 8 հոգհոր սպասավոր. 1 վարդապետ, 2 աբե­ղա, 3 քահանա և 1 այցելու սարկավագ: Թեմակալ առաջնորդն է Տ. Սեպուհ եպս. Չուլջյա- նը: Թեմական կառույցներում աշխատում են 202 աշխարհականներ:

62 Գ-Դ է ջ մ ի ա ծ ի ն

2007 թ հունվար ամսից թեմի Քրիստոնեական դաստիարակության կենտրոնը հրա­տարակում ս Հ ր Տ ն ի Ք Ա եկԼեցի» ամսագիրը, որն անվճար բաժանվում է այն դստոցնե-

ՐԻ^ ե Տ " Հ ո յթ ով առաջնորդարանում տպագրվում Ա թեմի Բպոր գոր­

ծող եկեղեցիներ են առաքվում ու ժողովրդին անվճար բաժանվում շաբաթվա տոնի իմաս­տը մեկնող, ինչպես նան «Խորհրդածություններ Ավետարանի շուրջ» « րատի թա գա-րան» վ ե ր տ ա ռ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ քարոզթհրթիկներ: . . .

Տ եղ ա կ ն հեռուստասղիքով շաբաթը մեկ եթեր է հեռարձակվում շաբաթվա խորհուրդը ե պատգամը պարաեակող «ԱսԷ Աստուած» խորագրով հաղորդաշարը, իսկ ամիսը մեկ այդ ամսվա տոներին նվիրված «Լուսամատյան» խորագրով հադորդաշարր: Ալավերդա հեռուստատեսությամբ ես տեղի հոգեոր հովվի կողմից տրվում է հոգևոր քւսրոգխոսություն.

Մեպտհմբերի 1-ին թեմի բոլոր հոգևոր հովիվները դպրոցներում կատարել են առաջին

գանգի օրհնություն:Թեմի բոլոր եկեղեցիներին կից գործում են դպրաց դասեր, իսկ Վանւսձորի Ս. Աստվա­

ծածին եկեղեցուն կից'նաև մանկական երգչախումբ:Տարբեր բարերարների օժանդակությամբ մարգի որբ ա կարիքավոր շուրջ 600 երեխա­

ներ 2002 թ. հունիսի 15-ից մինչև օգոստոսի 8-ը հանգստացել են թեմապատկան «Ծիծեռ­նակ» մանկական ամառային ճամբարում: Համապատասխան միջոցների հայթայթման դեպքում հանգստացող երեխաների թիվը եկող տարի նախատեսվում է հասցնել 1200-ի և վերանորոգել ևս մեկ ճամբարային համալիր:

2001-2002 թթ. «Հայ Եկհղեցա պատմություն» և «Քրիստոնեական» է դասավանդվել Վանւսձորի բոլոր 34 հանրակրթական դպրոցներում, ինչպես նաև թեմի այն ծխերում, ոտ կան հոգևոր հովիվներ (թվով 14 դպրոցներում): Այս առարկան դասավանդվում է նաև թե­մի տարածքում գտնվող 20 դպրոցներում:

ՇԻՐԱԿԻՌԵՄ

Թեմի գործող 9 եկեղեցիներում սպասավորում են 6 հոգևորականեր. 1 կուսակրոն և ա- մուսնացյալ 5 քահանա Հայրեր: Առաջնորդն է Տ. Միքայել եպս. Աջապսւեյանը: Թեմական տարբեր կառույցներում աշխատում են 200 աշխարհականներ:

Շիրակի թեմում ևս կատարվեւ են եկեղեցաշինական որոշակի աշխատանքներ: Ինչպես ասացինք, օգոստոսի 29-ին Գյումրիամ Մեր ձեռամբ օծվեց Ա. Հակոբ եկեղեցին, իսկ օգոս­տոսի 5-ին Մարմաշհնում կատարել ենք վանքի վերանորոգված Մայր եկեղեցու օրհնութ­յան կարգը:

Աշոցքի բնակիչների նախաձեռնությամբ սկսվել է գյուղի եկհղեցա վերակառուցումը: Ու­րախությամբ պետք է նշել, որ Գսանիկ ավագ քահանա Հալաջյանի քաջալերանքով Նյու Ջերսիի Ս. Ղևոնդյանց եկեղեցին դարձել է Աշոցքի համայնքի քույր ծախը'հանձն առնելով եկհղեցա վերակառուցումն իր ավարտին հասցնելը:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 63

Ապրիփ 23-ին Ամասիայում, ձեռամբ թեմակալ առաջնորդի, կատարվել է կառուցվելիք եկեղեցու հողօրհնեքը: Շարունակվում են Գյումրիի Ս. Ամենափրկիչ և Ս. Աստվածածին ե- կեղեցիների վերանորոգության աշխատանքները:

Ինչպես ասացինք, Մայր Աթոռի հոգեոր-ուսումնական հաստատությունների շարքում գործում է նահ Գյումրիի Հոգհոր Ընծայարանը:

Գյումրիում, Սրթիկում և մերձակա գյուղերի դպրոցներում դասավանդում են թհմի Քրիստոնեական դաստիարակության կենտրոնի 109 ուսացիչ-ոաուցչուհինհր, որոնց հա­մար պարբերաբար վերապատրաստության դասընթացներ են կազմակերպվում Մայր Ա-

թոռի ՔԴՔԿ-ի կողմից:2001 թ. հոկտեմբերին առաջնորդարանում բացված մշակութային բաժնում, որի նպա­

տակն է քրիստոնեական քարոզչությունը տարածել նահ ուսումնակրթական ծրագրերի միջոցով, գործող արտադպրոցական կենտրոնի ավելի քան 10 խմբակներ են հաճախում 500-ից ավելի դպրոցականներ և երիտասարդներ:

Զանգվածային քարոզչությունն իրականացվում է թհմի «Յոթվերք» մեկամսյա հաճա­խականությամբ պաշտոնաթերթի միջոցով, որը բաշխվում է անվճար: Տեղական «Ցա յգ» հեասստաալիքի եթերով շարունակվում է կանոնավոր կերպով հեռարձակվել «Եդիցի լույս» կրոնական հաղորդաշարը' ամիսը երկու անգամ:

Մոցիալական ոլորտում շարունակվում են Կանադայի, ԱՄՆ-ի Արևելյան և Արևմտյան թհմհրի, ինչպես նահ Փառեն Մրբազանի հայթայթած միջոցներից նյութական օժանդա­կության բաշխումը թեմի կարիքավոր ընտանիքներին, որը կատարվում է առաջնորդարա­

նի միջոցով:

ԳԵՂԱՐՔՈՒՆՅԱՑ ԹԵՄ

Թհմում գործում են 7 եկեղեցիներ, հ կան 4 քահանաներ: Առաջնորդական տեղապահն է Տ. Դհրհնիկ վարդապետ Դավթյանը: Թեմական կառույցներում աշխատում են 33 աշ­

խարհականներ:Այստեղ ևս որոշակի աշխատանքներ են կատարվել եկեղեցաշինության ասպարեզում:

Վերանորոգվել է Գավառի Ս. Աստվածածին եկեղեցու զանգակատունը, բարեկարգվել ա- ռաջնորդարանը: Մի շարք աշխատանքներ են կատարվել և Գավառի Հացառատ թաղա­մասի Ս. Աստվածածին ու Ա. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիներում:

Վարդենիկ գյուղում կառուցվում է Ս. Աստվածածին կենտրոնագմբեթ եկեղեցին:Թեմի պաշտոնաթերթն է «Խորան լուսոյ» ամսաթերթը, որը բաժանվում է անվճար: Մարզային «Գավստ» հեռուստաալիքով հեռարձակվում է թեմի «Եկայք սա իս» հհոուս-

տսւհաղորդաշարը:Անցնող ամիսներին թհմում կատարված ընդհանրական մկրտությունների ընթացքում

մկրտվել են 370 հոգի:Գավառ քաղաքի, ինչպես նաև Գավառի գյուղերի և Մարտուեի քաղաքի բոլոր դպրոց­

ներում 40 ուսուցիչներ դասավանդում են «Հա յ Առաքելական Եկեղեցու պատմություն» ա- ռարկան:

ՍՅՈՒՆՅԱՑ ՌԵՄ

գյուղի Ս. Շողակաթ ե Կապանի Զորաստան գյուղի Ս ^Աստզա օա

“ 5 քահանա, , „„արա կիր

Ա նն Գորիսի, Սիսիանի, Սապանի. Ы ^ Ы И Ы . Ա Т ^ ш В Д . - М » ^

նն 63 կիրակնօրյա „պրոցննր. Ի»Կ Ա Գորիաաք նան

Տ - . —համագործակցությամբ թհմի Եղեգնաձոր. Սիսիաե Ա Գորիս քաղաքներում գործում հհ ու­

սուցիչների առարկայական վերապատրաստման կենտրոններ:Թհմի նախաձեռնությամբ ե հովանավորությամբ սկսվել է տպագրվել ուսուցիչների հա­

մար նախատեսված «Գիտելիք» ամսագիրը: Արդեն լույս է տեսել երկու համար: Ամսագիրը

հրատարակվում է հայերեն և անգլերեն:Ամեն տարի թհմի «Սիրանույշ» բարեգործական ճամբարում հանգստանում հն թհմի

զոհված ազատամարտիկների երեխաներ և կիրակնօրյա դպրոցների սաներ շուրջ 500

երհխա:

ԱՐՑԱԽԻ ՌԵՄ

Թեմում սպասավորում են 1 աբեղա, 10 քահանա, 4 սարկավագ, 16 դպիր: Թհմի առաջ­նորդն է Տ. Պարգև արքեպս. Մարտիբոսյանը: Թեմական կառույցներում աշխատում են 63 աշխարհականներ, իսկ երգեցիկ ղպրաց դասերի թիվը կազմում է 150 հոգի:

2002 թ. Արցախի թեմում օծվել են Ասկհրանի շրջկենտրոնի նորակառույց Ս. Աստվածա­ծին եկեղեցին, Քաշաթաղի շրջանի Աղավնո գյուղի նորակառույց Սրբոց Նսւհատակաց հ- կհղեցին, Մարտունու շրջանի Աշան գյուղի վերանորոգված Ս. Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես նաև ԼՂՀ գլխավոր շտաբի և Ասկերանի գնդի մատուռները:

Ավարտման վաղում հն Սսւրտունու նորակառույց Ս. Նհրսես Մեծ նորակառույց եկեղե­ցու շինարարական, ինչպես նաև Դսւդիվանքի Ս. Կաթողիկեի վերանորոգման աշխա­տանքները:

Անցած տարի Մարդակերտում բացվել է կիրակնօրյա նոր դպրոց, իսկ Շուշիի եկեղե­ցուն կից բացվեւ և գործում է համակարգչային դասարան:

Թեմի ՔՔԴԿ-ի միջոցներով մի շարք զորամասերում, Արցախի Պետհամալսարանում և Ստհփանակերտի դպրոցներում հիմնվել են հոգևոր անկյուններ և հոգևոր գրադարաններ:

Еэ сIIՏСО 3 X) э

ժ Յ

й Л

շ 1 &յё € | л յ аԺ Д со

•ЗёЗСО Ճ

1 § З рлсо

аэ6*з§5

5•А сс 3 а? еժ ՅՀ Հ

24 Ա

ՊՐ

ԻԼԻ

. ՀԱ

ՅՈՑ

ՀՈԳ

ԵՎ

ՈՐ

ԴԱՄ

Ը ԵՎ

Պ

ԵՏԱ

ԿԱ

Ն Ա

ՎԱ

ԳԱ

ՆԻՆ

Ծ

ԻԾԵ

ՌՆ

ԱԿ

ԱԲ

ԵՐ

ԴՈ

ՒՄ

՛

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 65

ԱՊՐԻԼԻ 24-КЬ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏ՜Ն ԱՅՑԵԼԵՑ ԾԻԾԵՌՆԱԿԱԲԵՐԴԻ ՀՈՒՇԱՀԱՄԱԼԻՐ

Ապրիլի 24-ին, 1915թ . Հայոց Մեծ եղեոեի զոհերի ոգեկոչման օրը, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարե- գին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Հ Հ նախագահ Ռոբհրտ -Քոչստյանի հհտ այցելեց Մեծ եղեոեի զոհերի հիշատակին նվիրված Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր, որտեղ Հայոց Հայրապետի հանղիսապետությամբ կատարվեց հոգեհանգստյան արարողություն'ի հիշա­տակ Մեծ եղեռնի բյուրավոր նահատակների:

Նորին Սրբությանն ուղեկցում էին Հայաստանյայց Առաքելական Ս. Եկեղեցու թեմա­կալ առաջնորդներ և Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի միաբաններ:

Արարողությանը ներկա էին Հ Հ Ա ժ նախագահ Արմեն Խաչատրյանը, Հ Հ վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանը, Սահմանադրական Դատարանի նախագահ Գագիկ Հարութ­յունյանը, պետական այրեր հ օտարերկրյա դիվանագետներ:

** *

Նույն օրը Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում մատուցվեց Ս. Պատարագ: Պատարագեց և քա­րոզ խոսեց Տ. Վարդան աբղ. Նավասարդյանը (տես էջ 89):

Պատարագի սրբազան արարողությունից հետո Մայր Տաճարի հարևանությամբ ի հի­շատակ Եղեռնի նահատակների կանգնեցված Աղոթքի և ուխտի խաչքարի մոտ Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Հայրապետի նախագահությամբ կատարվեց հոգեհանգստյան արարո­

ղություն:

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ՛Ն Շ՜ՆՈՐՀՎԵԼ է ՀՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ

ՊԱՏՎԱՎՈՐ ԱԿԱԴԵՄԻԿՈՍԻ ԿՈՉՈՒՄ

Ապրիլի 30-իե Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կ ա թ ^ կ ո ս ը մասնակցեց Հ Հ

Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի տարեկանժողովի սաիթով բացման խոսքով հանդես եկավ Հ Հ р 4 ղ յ

Սարգսյանը: Ոդջունելով Վեհափառ Հայրապետի ներկայությունը ԳԱՍ նախագահը տե-

Հ Տ » , Ակադնմիայի անդամնհրի « N 1ն յր ա պ Լ ի ն շԽրհվամ է ՀՀ < Ч Ч » МшШ ВД Ա *№ |№ Ս կ ա ն ա յի պատվա վ»„ աՕ-

դամի կոչում: .Վեհափսա Հայրապետը ողջույնի խոսք ուղղեց ներկաներին, որտեղ մասնավորապես

ասաց. «Շնորհակալ հոգով հնք ընդանում այսօր Մեզ շնորհված պատվավոր կոչումը, ըն­դունում ենք իբրհ Ազգային Ակադեմիայի բարձր գնահատականը Հայ եկեղեցուն հայրե­

նական գիտությանը բերած նրա ծառայություններին»:«Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնից Հայրապետական Մեր գնահատանքն ենք բերում գիտութ­

յան անխոնջ մշակներիդ՝ ձեր նվիրումի, անվհատ ու աննահանջ ձեր ընթացքի համար, հ հայցում, որ Աստծո Շնորհաբաշխ Հոգին զորացնի ձեր մտքի պայծառությունը ե ձեր հոգու հավատի լույսը, հաղթանակներով պսակի գիտական ձեր բոլոր փնտրտուքներն ու ջանքե­ր ը », ֊ մաղթեց Նորին Սրբությունը հայ գիտնականներին:

Վեհափառ Հայրապետին ուղեկցում էին ԵՊՀ Աստվածաբանության ֆակուլտետի դե­կան Գերաշնորհ Տ. Շսւհհ արքեպս. Աճեմյանը, Ուկրաինայի հայոց թեմի առաջնորդ Գերա­շնորհ Տ. Գրիգորիս արքեպս. Բունիաթյանը հ Մայր Աթոռ Մ. էջմիածնի դիվանապետ Տ. Արշակ վրդ. Խաչատրյանը:

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 67

ՀՈԳԵՀԱՆԳԻՍՏ Կ. ՊՈԼՍԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԱՄԵՆԱՊԱՏԻՎ Տ. ՇՆՈՐՀՔ ԱՐՔԵՊՍ. ԳԱԼՈՒՍՏՅԱՆԻ

ԾՆՆԴՅԱՆ 90-ԱՄՅԱԿԻ ԱՌԻԹՈՎ' ՆԱԽԱԳԱՀՈՒԹՅԱՄԲ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

Մարտի 9-ին Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում. Մեծի Պահոց Արտաքսման կիրակի օրը, մա­տուցվեց Ս. Պատարագ: Պատարագիչն էր Մայր Աթոռի միաբան Հոգեշնորհ Տ. Գնել աբդ. Սողոմոեյանը: Հընթացս սրբագան արարողության հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց Ավստրալիայի և Նոր Զհ|սւեղիսւյի հայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Աղան արքեպս. Պալիոզյանը' անդրաղառնսղով օրվա խորհրդին:

Հավարտ Ս. Պատարագի, հանղիսապետությամբ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա­յոց Կաթողիկոսի, կատարվեց մասնավոր հոգեհանգիստ'Կ. Պոլսի հայոց Պատրիարք Ամե­նապատիվ Տ. Շնորհք արքհպս. Գալուստյանի ծննդյան 90-ամյակի առթիվ:

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

68 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2003

Տ ԳԱՐԵԳԻՆ ԱԲԵՂԱ ՀԱՐՈՒԹ-6ՈՈ.ՅԱ-ՆԸ' ՍԵՎ.ԱՆԻՎԱԶԳԵ՜ՆՅՍՆ հ ո գ ե ղ ո ր դ պ ր ա ՜ն ո ց ի ՏԵՍՈՒՉ

Տ. Գարեգին աբղ. Հսւրությւ եունը' Հարություն) ծնվել է 1975

1982-1990 թթ. սովորել է ւ կարգ դպրոցում:

1990-1997 թթ. սովորել է Մւ Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանոս

1996 թ. դեկտեմբերի 26-ին վսւգ' ձեոամբ Տ. Հուսիկ արքեպս

1997-1998 թթ. ծառայել է Ս. սարանում՛ իբրև քարտուղար:

1998 թ. հուլիսի 30-ին պաշտ գի էկումենիկ աստվածաբան թեմայով ավարտաճառ:

1998-1999 թթ. Երջանկահիշատակ Գարեգին Ս Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տնօրի­նությամբ ուսումը շարունակել է Բոսսեի (Շվեյցարիա) էկումենիկ համալսարանում:

1998 թ. Բոսսհի համալսարանում պաշտպանել է թեզ «Աստվածաշնչի էկումենիկ մեկ­նաբանությունը» թեմայով' արժանանալով «գերազանց» գնահատականի:

1999 թ. Գերմանիայի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Գարեգին արքեպս. Բեկչյանի հրավե­րով ուսումնառությունը շարունակելու է մեկնել Այխշթեթի (Գերմանիա) աստվածաբանա­կան համալսարան:

2001 թ. հուլիսի 28-ին, ձեոամբ Տ. Հովնան արքեպս. Տհրտհրյանի, ձեռնադրվել է կուսա­կրոն քահանա:

2003 թ. հունվարի 21-ին Այխշթեթի աստվածաբանական համալսարանում պաշտպա- նել է թեզ' «Երիտասարդության հոգևոր դաստիարակությունը Հայ Առաքելական Եկեղեցու կողմից Հայաստանի հհտխորհրդային շրջանում» թեմայով եւ ստացել աստվածաբանա­կան գիտությունների թեկնածուի աստիճան:

Հոգևոր Դպրանոցի տեսուչ:

*

*

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 69

ՎԻՐԱՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԻ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԱՑՑԵԼՈՒԹ֊ՑՈՒՆյԸ ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻՆ

Ապրիլի 4-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն վրդ. Միրզախանյանը, թեմի գործերի կառավարիչ Աշոտ Նաջարյաեը և Վրաստանում Հայաստանի Հանրապեւրութ- յան արտակարգ և լիազոր դեսպան պարոն Գևորգի Խոսրոևը այցելեցին Վրաստանի նա­խագահ պարոն էդուարդ Շևարդնաձեին:

Հանդիպման ընթացքում պարոն Շևարդնսւձեե նշեց, որ տեղյակ է Վիրահայոց թեմում ծավալված աշխատանքների մասին և ուրախ, որ Վիրահայոց թեմը սերտորեն համագոր­ծակցում է Վրաց Եկեղեցու հետ: Նախագահը վստահություն հայտնեց, որ հոգեշնորհ ա- ռաջնորդն այսուհետ ևս կշարունակի իր արգասաբեր առաքելությունը. «Հուրախություն մեզ'վրաց և հայ ժողովուրդների բարեկամությունը շարունակվում է: Հուսով ենք, որ մեր ա- պագա սերունդները ևս կշարունակեն այս բարի ավանդույթը, քանզի մեր հարաբերություն­ներն ընթանալու այլ ճանապարհ չունեն»:

Պարոն նախագահը տեղեկացրեց նաև, որ Վրաստանի խորհրդարանը մինչ այս տար­վա ավարտ պատրաստվում է ընդունել կրոնի ազատության մասին օրենք, որն իրավաբա­նորեն կկարգավորի Եկեղեցի և պետություն հարաբերությունները:

Հոգեշնորհ Տ. Վազգեն վարդապետ Միրզախանյանը, ի հավաստումն պարոն նախա­գահի խոսքերի, շեշտադրեց, որ Վիրահայոց թեմը հնարավորն ի գործ կդնի' վրաց և հայ ժողովուրդների բարեկամության ամրապնդման և Վրաստանի պետության բարգավաճ­ման համար:

Ի հիշատակ Վրաստանի նախագահի հետ առաջին հանդիպման' Վիրահայոց թեմի ա- ռաջնորդը մի սրբանկար նվիրեց էդուարդ Շևարղնաձեին:

Հա նդիպ ումն անցա վ ջերմ և բարեկամական մթնոլորտում:

ՎԻՐԱՀԱՅՈՑ ՌԵՍԻ ՄԱՄԼՈ ԴԻՎԱՆ

Ք Ա Ր Ո Զ Խ ա Ա Կ Ա ՜Ն

Տ ՆԵՐՍԵՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊՈԶԱՊԱւՅԱ՜ՆԻ -ՔԱՐՈՏՐ' ԽՈՍՎԱԾ Ս. է!2ՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ԲՈՒՆ ԲԱՐԵԿԵ՚եՂ-Ա՜ՆՒ՜ե(2 մարտի 2003 թ.)

«Քանզի զՍստուած տեսանէր միշտ իւոնարհհալ ի դրախտին»:

(Շ ա ր ա կ ն ո ց )

սւմէն»:ասում է Բուն Բարեկենդանի կիրակիին նվիր­

ված շարականում: Ադամի մասին է ասում շարականագիրը, թե ինչպես նա երանական կ1սւնքի մեջ հաճախ տեսնում էր Աստծուն' իջած դրախտ ե իր հետ զրուցելս:

Այսօր, սիրհւի հավատացյալներ. Բուն Բարեկենդան է: Ուրախության ու ցնծության տոն է, սակայն, ինչպես տեսնում եք, մեր եկեղեցիների խորաններն արդեն փակվել են, որովհհտհ վսպվանից սկսվում են ապաշխարության ե խոկումի օրերը, հ մենք այսօր Բուն Բարեկենդանի տոնի օրը, մեզ պատրաստում ենք երկուշաբթի օրվանից սկսվող քառասն­օրյա պահոց շրջանի համար: Պողոս առաքյալը հռոմեացիներին գրած թղթում ասում է, որ նոր մարդ դառնանք, այսինքն ապաշխարության այս շրջանը մեզ համար լինի վերանո­րոգվելու և մեղքից հհռու մնալու մի շրջան, որպեսզի ապաշխարության, զղջումի միջոցով կարողանանք մեր հոգիները մեղքի կապանքներից, մեղքի կեղտից ազատել ե ձգտել դեպի աստվածայինը, դեպի բարձրագույնը, դեպի վսհմագույնը, որ Աստված Ինքն է:

Պողոս առաքյալի կյանքի օրինակով տեսնում ենք, թե ինչպես նա հալածող էր քրիս­տոնյաներին: Երուսաղեմ քաղաքում նա հալածեց Հիսուսին բոլոր հհտհողներին, բանտար­կեց, մինչև իսկ մահվան դատապարտել տվեց, ե երբ մի օր նա գնում էր Դամասկոս' այն- տհղ քրիստոնյաներին բռնելու, չարչարելու ե հալածելու համար, հանկարծ ճանապարհին նրա աչքի առջև բացվեց երկնային լույսը, աչքերը կուրացան հ նա այլես չկարողացավ տեսնել, և այդ լույսի միջից մի ձայն ասաց նրան. «Սողոս, ինչո՞ւ կհալածես զիս»:

Պողոս առաքյալի'այն ժամանակ Սողոս հեթանոսի աչքերը կուրացան ե իրեն պատվեր տրվեց, որ գնա Դամասկոս, այնտեղ տեսնի Անանիային' հավատացյալ քրիստոնյային, որ պիտի կարողանար աղոթքով դարձի բերել Սողոսին' դարձնելու համար նրան Պողոս առաքյալ' մեծագույն ջատագովը քրիստոնեական Եկեղեցու:

Սիրելի հավատացյալներ, ապաշխարության շրջանը մեզ համար շատ կարևոր է, որով­հետև ապաշխարության միջոցով, զղջումի միջոցով կկարողանանք մենք մեր մեղքերը քա­վել, մեղքերի ծանր բեռից ազատվել և նայել դեպի Երկնավոր մեր Հայրը պայծառ աչքերով և սպանել Նրա օրհնաբեր այցին մեր հոգիներից ներս: Չքոր Հիսուս ևս քառասուն օր պա­հեցողություն արեց, ծոմ պահեց, որպեսզի կարողանար սկսել փրկչական Իր քարոզությու­նը: Եվ այդ քառասուն օրերի ավարտին, սատանան մոտեցավ Հիսուսին և ասաց. «Հրամա­յիր, եթե Աստված հս, որ այս քարերը հաց դառնան, որ Դու ուտես»: «Ասված է' մարդը միայն հացով չի կարող ապրել, այլև Աստծո խոսքով»,- ասաց մեր Տերը:

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ հւ Հոգւոյն Սրբոյ. Այս խոսքերը սրբազան շարականագիրն

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 71

Երկրորդ անգամ սատանան Նրան տարավ Երուսաղեմի բարձունքների վրա ե ասաց. «Այստեղից Դու Քեզ վար նետիր, և ինչպես հրեշտակներին պատվիրված է, ինչպես սաղ­մոսերգուն է ասում. «Հրեշտակաց յուրոց պատվիրյսզ է, որ Ք ո ոտքերը քարի չդիպչեն»: Այդտեղ ևս մեր Տերը ասաց, որ միայն պետք է պաշտես քո Տեր Աստծուն: Այսինքն աշ­խարհի հարստությունը ոչ մի բան չի նշանակի, ամեն բան այս կյանքի մեջ անցավոր է, այս կյանքի մեջ ամենակարևորը հոգուն, Աստծուն ձգտումն է և հոգու մաքրությունն է, որին պետք է ձգտենք:

Ապա սատանան Հիսուսին բարձրացրեց Սիոնի բարձունքը և ամբողջ աշխարհը ցույց տվեց և ասաց' ինձ երկրպագություն արա, որպեսգի այս բոլորը Քեզ հանձնեմ: Հիսուս ա- սաց. «Ետիս գնա, սատանա', քո Աստծուն մի վարձիր», որովհետև մենք միշտ պիտի պաշ­տենք մեր Աստծուն և Նրա սաջև երկրպագություն պիտի անենք:

Սիրելի հավատացյալներ, ի՞նչ է մեզ համար ապաշխարության այս շրջանը, բարիք գործել, ողորմաթյուե տալ, վատ սովորություններից հեոու մնալ, մարմնի պահանջները մեկ կողմ թողնել, հոգու փրկության, հոգու ճանապարհների մասին մտածել, ողորմություե ա- նել, բարիք անել, բամբասանք չանել, չարություն չգործել, հարևաններին թշնամություն չա­նել և եթե մենք ունենք հոոի մոլորություններ կամ մեղքի աղբյուրներ, պետք է կարողա­նանք ձերբազատվել դրանցից:

Դուք պետք է կարողանաք ձեր կամքի ուժով կտրվել մսեղենից, կենդանական կերա­կուրներից և ճաշակել բուսականը, ընդեղենը: Այս է մեզ ուսուցանում պահքի պատվերը: Եթե բժշկի հայտնած խրատով պիտի կենդանական կերակուրներից կտրվեք, դա երբեք ա- պաշխարություե չէ. այլ սննդի բժշկական չափավորություն: Մենք պետք է կարողանանք մեր կամքի ուժը դաստիարակել և պետք եղած ձևով մեր կամքին հնազանդվենք, այդպի- սով ընդունելով Աստծո հնազանդության ճանապարհը և միջոցը, որովհետև Աստծո հնա­զանդությունը, մանավանդ ապաշխարության և զղջումի միջոցով մեր հոգիների համար պիտի լինի նոր միջոց զԱստված ընդունելու մեր մեջ, Աստծուն ճանաչելու և բնակեցնելու մեր մեջ և այդպիսով Աստված դարձնելով մեր տերը և առաջնորդը:

Այլապես, եթե կամքի ուժը չպիտի կարողանանք դաստիարակել, ապաշխարության ամբողջ շրջանը ի դերե անցած պիտի լինի: Միայն ապաշխարության այս շրջանը չէ սա­կայն, որ մեզ պիտի դաստիարակի, մեր կյանքին նոր ուղղություն հաղորդի ե նոր զգեստ հագցնի՝ արդարության զգեստը, այլ հաճախ մեր կյանքի մեջ պիտի անդրադառնանք և գտնենք միջոցը և ճանապարհը Աստծուն ծառայելու ե զԱստված մեր մեջ բնակեցնելու համար:

Ահավասիկ, Բուն Բարեկենդանի այս օրը աշխարհի տարբեր կողմերում մարդիկ երբեմն այնպիսի անպատշաճ կերպով հն կատարում այդ տոնակատարությունը, մերկա­պարանոց փողոցներն են իջնում, պարում են, խնջույքներ են սարքում և այդպիսով իբր թե պատրաստվում են գալիք օրերի ապաշխարության շրջանի համար: Ոչ, դա ճիշտ ձևը չէ, ճիշտ ձևն այն է, որ մենք մեր մեջ կարողանանք գտնել Աստծուն ե հնազանդվել Աստծուն:

Այս խոսքերով ձեզ մաղթում եմ պահեցողության քառասնօրյա մի փառավոր շրջան, որ­պեսզի աղոթքով, ողորմածությամբ, սիրով, հարգանքով իրար հետ կարողանաք ապրել, աստվածայինը երկնքից երկիր իջեցնել ձեր միջոցով և մեր ժողովրդի բարօրության ռահվի­րաները դառնալ այս կյանքի ընթացքում:

Այս մաղթանքով Սուրբ Երրորդության օրհնությամբ օրհնյալ լինեք այժմ և հավիտյանս հավիտհնից. ամեն:

72 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

Տ ԱՂԱՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊԱԷԻՈԶՅԱՆԻ -ՔԱՐՈԶС ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ա ր տ ա ք ս մ ա ն կ ի ր ա կ ի ի ՜ն(9 մարտի 2003 թ.)

«Մի հասաբիք եթէ եկի լուծանել զօբէևս կւսւէ զմաբդարԻԿ ոչ եկի լուծաԱել, այլ լնող»:

(Մատթ. Ե 17)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոտոյն Սրբոյ. Ամէն»:Այսօրվա Մ. Ավետարանի ընթերցվածը մեր մտածումը կուղղե դեպի Քրիստոս ու Իր

պատգամը, ուր կըսե, թե մի կարծեք Օրենքը կամ մարգարեները լուծելու եկա, այլ կատար- յալին հասցնելու: Այս հատվածը մեգի կւուսաբանհ տասը պատվիրաններհն մեկ մասը, որ մեր Տերը Հիսուս Քրիստոս, ավելի ընդլայնված կերպով կներկայացնե մեգի «Միրհ ընկերդ քո անձի պհս», «Մի7գողնար», «Մի'շնար» ե այս պատվիրահներուն նմանները:

«Ոչ եկի լուծանել, այլ լնող». Հին Կտակարանն իր վերջակետին չի հասնիր, այլ Քրիս­տոսով այն կամբողջանա ու իր լրումին կհասնի: Այդ է մեր Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսի առա­քելությանն այս աշխարհի վրա, ար եկավ երկնային տնօրինությունն ամբողջացնելու այս աշխարհի վրա այնպես, ինչպես պատգամված էր Օրենքի մեջ, հատկապես Հնգամատյա­նին, ինչպես նահ մարգարհությանց մեջ: Այն ամենը, որ մարգարհացված էր մարգարեա­կան թդթերուն մեջ՝ Քրիստոսով իրականացավ, իր տումին հասավ: Ու Քրիստոս մանա­վանդ խաչի վրա Իր յոթ արտահայտություննհրհն մեկի մեջ ըսավ. «Ամենայն ինչ կատար­

ված է»:Հին և Նոր Կտակարանները երկնային տնօրինությանց կատարումն հն, որ կհաստա­

տեն, թե Քրիստոս եկավ մարդ անհատը բարձրացնելու դեպի կատարելություն, մարդ ան­հատը բարձրացնելու դեպի գԱստված այն վիճակեն, այն դրութհնհն, որուն մհջ ընկած էր մարդ արարածը: եկավ վտկերս մարդկությունը, եկավ մարդուն մեջ Աստուծո պատկերը հստակեցնելու համար: Եկավ մարդուն մեջ Աստուծո Հոգին պայծառացնելու համար, որ­պեսզի մարդ արարածը, որ իր մեջ ունի Աստուծո պատկերն ու հոգին, կարողանա իրապես և լավագույն կերպով արտահայտել այն իր կյանքի ընթացքին բանիվ ե գործով:

Մեր Տերը Հիսուս Քրիստոս, երկինքհն երկիր իջավ, որպեսզի մարդ անհատը Աստու- ծուն կրկին մոտհցնհ, մարդ անհատը մաքրհ-ազատհ իր մեդքհրհն, իր հանցանքներեն ու սխալներէն և զայն դարձնհ Աստուծո որդեգիրը: Քրիստոս երկինքեն երկիր իջավ, որպեսզի մարդկությանը ցույց տա աստվածային սերը հանդեպ մարդուն: Աստված Իր աստվածութ­յունից չէ, որ իջավ, այլ Քրիստոսով մարդ անհատը բարձրացնել ուզեց դեպի երկինք: Ու այսօր, երբ Հայաստանյայց Եկեղեցին Մեծ պահեցողության մեջ է, և այսօր Արտաքսման կիրակին է, մարդ անհատին անկումին օրն է, ղրախտհն արտաքսվելու օրն է, մհզի կոպա

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 73

Ավետարանն ըսելու' -Քրիստոսն է, որ մեզ պիտի կարողանա փրկել Ա կատարելության

հասցնել:Մարդ անհատն իր անհնազանդությամբ ստտաքսվեցավ դրախտհն, սակայն հաջոր­

դող կիրակիները քայլ սա քայլ պիտի վերականգնեն մարդ անհատն իր հավատքին մեջ, որպեսզի կարողանա մեր Տիրոջ' Հիսուս Քրիստոսի Հրաշափառ Հարության առիթով վերանորոգված ու պայծսաակերպյալ հոգիով կանգնի' դիմավորելու համար Ս. Հարությու­

նը:Մարդուն անկումը որքան որ դժբախտություն է, սակայն Քրիստոսով անոր վերականգ­

նումն է ու արդեն երկնային սիրո արտահայտությունն է: Քրիստոս եկավ այդ կատարելութ­յունն իր լրումին հասցնելու, Քրիստոս եկավ, որպեսզի մեզմհ ամեն մեկը կարողանա անդ­րադառնալ, գիտակցիլ, զղջալ իր բոլոր հանցանքներուն, մեղքերուն, սխալներուն համար: Վիճակ մը, ոտ մարդ անհատը երբեմն չանդրադառնար:

Եկեղեցին պահեցողության այս ժամանակահատվածը հատկացուցած է մարդ անհա­տին, որպեսզի կարողանա նայել ինքն իր մեջ, ինքնաքննություն և ինքնազննություն կա­տարել իր կյանքին մեջ, թոթափել այն աղտեղությունը, որ կա իր մեջ ու մաքրված, սրբված, անարատ հոգիով մոտենալ աստվածային սրբության և Հրաշափառ Հարության:

Քրիստոս եկավ ոչ թե Օրենքը կամ մարգարեությունը լուծանելու, այլ եկավ իր լրումին հասցնելու: Եվ այդ լրումը Քրիստոսի խաչելությունն է: Քրիստոս Իր արյան գնով մեգ գնեց, փրկագինը վճարեց, որպեսգի մարդ անհատը կարողանա ձերբազատվել մեղքի ճիրաենե- րհն, ձերբազատվել այն բոլոր սխալներեն, թերիներեն'ինքզինքն վերականգնելու համար:

Քրիստոս խաչի վրա Իր արյունը թափեց' մարդկությանը թողություն շնորհելու համար, մարդկության մեղքերու քավություն շնորհելու համար: Ու մհնք երբ կեայինք խաչին, հոն կտեսնենք աստվածային սերը ե աստվածային զոհողությունը հանդեպ մարդ անհատին, հանդեպ մարդ արարածին: Ու հոն է, որ մհր հայացքը պետք է պահենք' քալելով այն ճա- նապսւրհեն, որով քալեց մեր Տերը'Հիսուս Քրիստոս'բարձրանալով դեպի Գողգոթա: Գող­գոթան է, որ եղավ կատարելությունը Օրենքի և մարգարեության, երկնային ճշմարտութ­յան ու երկնային սիրուն: Ու հոն է, որ խաչհլութենեն հեւրո, թաղումը և թափուր գերեզմանը եկավ նոր ճշմարտություն մը հաստատելու' երկնային կյանքը և երկնային ժառանգությու­

նը:Մարդ անհատն իր կատարելությանը հասավ, իր ամբողջությանը հասավ Քրիստոսի

խաչելությամբ և Քրիստոսի արյան հեղմսւմբ: Ու այս օրերուն, երբ Մեծ պահքի օրեր հն, առիթ են մեգի համար, որ մեգմե ամեն մեկը կարողանա քննել ինքզինք, անդրադառնալ, սրբագրել զղջալով և իրապես մոտենալով այն բարձունքին, որ Քրիստոսի Գողգոթան ու խաչելության վայրն է: Այն ատեն է, որ պահեցողությունը ծոմապահութենեն անդին կանց­նի և մարդ անհատի հոգեկան վերանորոգման պատճառ կհանդիսանա:

«Ոչ եկի լուծանել զՕրէնս, այլ լնուլ». Քրիստոս եկավ Օրենքը ե մարգարեությունը ամ­բողջացնելու: Եթե Հին Կտակարանին մեջ Օրենքը մարդ անհատին կարգուկանոնին մեջ կպսւհե, Քրիստոս եկավ մարդ անհատին շնորհքը ավելցնելու, պարգևն ավելցնելու, որ­պեսզի կարողանա աստվածային շնորհներով, աստվածային պարգևներով իր կյանքը տնօրինել դեպի կատարելություն: Եվ ահա պահեցողության այս շրջանն է, որ առիթ կըն-

74 Գ-Դ■--------------------- г , ոո„,հ„ հաՕաբաեանության անդրադառնալու ա յն բոլորին, ործայե մեզի որպես ա տ. րպ ^ է_ Ա[ւոնք թոթափհլու. բարին, լավը, գեղեցիկնй р մեջ Ր ՞ցա սա կա գի Ր ^ ^ հաջորոալ կիրակիներօ մեկի քա յլ սա յա յ լ կմո-

Տ ^ Ա » շարականներով. իրենց ընրերցամննրով. ա յդպ ես նան մենր

Х ъ Л ь ъ т * * * - * ■ ^ անտ Աստ“ V 1 7 \ կատա՜^ յ ա ն ը ^ ի ս Ա ս է նան մեկի վախանցվի. ալալու համար Ս ա ր ա ծ» ա ր ծ ն ա վ ո ր կա ­

յա նները ե Աարուծո արժանավոր ժսաաեդորդննրը:Թաւ Երկնավոր Հա յրը ա յս պահհցոդարյան օրնրր մեկի համար դարծնն ինք նա8 ննո,թ -

,ան և ինքնագննոլրյան օրեր ա մ հ , մարեցնե սա Բարձրյալն Աստված, ամնն:Սիրելի հարազատներ, եղբայրներ ու քույրեր, այսօր Ն.Օ.Օ.Տ Տ. Գարհզին Բ Ամենայն

Հայոց Կաթողիկոսի ԲարՅր տնօրինությամբ Հայաստանյայց Եկեղեցին կհիշատակհ Կ. Պոլսո Պատրիարք Երանաշնորհ Տ. Շնորհք արքհպս. Գալուստյաեի ծննդյան 90-ամյակը: Շնորհք Պատրիարք Մեծ հղհոնի սերունդի զավակներեն Էր. որ ճաշակեց հայ ժողովրդի դառնությունը ու իր վաքր տարիքեն որբանոցներուն մեջ մեծնալով, այնուհետև անցավ Ե- րոաաղհմի ժառանգավորաց վարժարանը հ ընծայարանը: Հոն եկեղեցական ամենախո­նարհ աստիճաններէն բարձրացավ մինչհ Կ. Պոլսո Պատրիարքության Աթոռը, ուր շուրջ 30 տարիներ հավատարմորեն ծառայեց Պոլսո Պատրիարքության հ անով նաև Հայոց Ե-

կհղեցիին:Դժբախտ պարագաներու տակ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի մեջ սայթաքումի մը հե­

տևանքով 1990 թվականին իր կյանքի թելը կտրվհցավ և իր հավիտենական հանգիստը մտավ: Այսօր Վեհափառ Հայրապետի տնօրինությամբ Հայաստանյայց Եկեղեցու բոլոր խորաններհն խոսք կուղղվի ժողովրդին' Երանաշնորհ Պատրիարքի հիշատակը հարգելու ու անով մենք զմեզ զորացնելու որպես հայ ու քրիստոնյա: Հավարտ Ս. Պատարագի պիտի կատարվի Հոգեհանգստյան պաշտոն' Երանաշնորհ Պատրիարքի հոգվո խաղաղության

համար:Կաղոթենք առ Բարձրյալն Աստված, որ Շնորհք Պատրիարքներ մեծցնհ ու սւճեցնհ մեր

Եկեղեցիին մեջ, մեր Նորին Սուրբ Օծաթյուն Գարեգին Բ Վեհափառ Հայրապետին պարգհհ երկար և առողջ տարիներ, որպեսզի իր հովվապետական գավազանը միշտ ծաղկյալ մնա, իր հայրական խոսքը միշտ հնչեղ մնա բորտի ականջին, սրտին ու հոգիին մեջ, որպեսզի Հայ Եկեղեցու անդաստանը լեցուն ըլլա արժանավոր զավակներով, հոգևոր զավակներով, ինչպիսին էր Շնորհք Պատրիարք Գաւոատյանը:

Թող Երկնավոր Հայրը խաղաղության մհջ հանգչհցնե հանգուցյալ Պատրիարքի հոգին, ամեն:

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 75

Տ. ԱՐՍԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԲԵՐԲԵՐՅԱՆԻ -ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՍԱ6Ր ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ԱՆԱՌԱԿԻ ԿԻՐԱԿԻԻՆ(16 մարտի 2003 թ.)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգայն Սրբոյ. ամէն»:Սիրելի հավատացյալներ.Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցին մտել է Մեծի Պահոց շրջանը, և այս երրորդ

շաբաթն է, որ փակ վարագույրով կատարում ենք մեր Սրբազան Պատարագները, և ամեն մեկ կիրակին նվիրված է Քրիստոսի ստակներից մեկին և այս կիրակիներից յուրաքանչյու­րին համապատասխան շարականների, աղոթքների կամ քարոզների միջոցով լուսաբան­վում են Քրիստոսի առակների խոր իմաստը, և մեր հավատացյալները դաստիարակվում են Ավետարանի այդ ոգով ու շնչով:

Այսօր Անառակ որղու ստակի մասին է խոսքս, որ Քրիստոս ինքը իր աշակերտներին ներկայացրել է մի գողտրիկ առակ կամ պատմություն, որից ահա մոտ 2000 տարիներ շա­րունակ քրիստոնյա մեր ժողովուրդը դասեր է քաղում և այն նորովի է մեկնաբանվում ամեն անգամ: Եվ իսկապես Քրիստոսի բոլոր այս առակները որպես հավիտենական, մնայուն արժեքներ միշտ հնչել են մեր եկեղեցիներում ե դաստիարակել մեր ժողովրդին:

Անառակ որդու մասին պատմությունը, վստահ եմ, բոլորդ գիտեք, թե ինչպես մի հա­րուստ մարդ ունենում է երկու զավակներ, և կրտսեր զավակը մի օր մտածում է հեռանալ իր հայրենական տնից, վերցնել իրեն բսւժիե ընկած ժառանգությունը և գնալ մի հեռավոր եր­կիր, առանձին վայելել և չմնալ հայրենական ագարակում: Ահա այս պատճառով դիմում է հորը և վերցնում իրեն բաժին ընկած ժառանգությունը, վաճառում և գնում է հեռավոր մի եր­կիր և այնտեղ վատնում հայրական ունեցվածքը' ապրելով անառակ կյանքով:

Շուտով վատնելով ինչ որ ուներ ե ապրուստի որևէ միջոց չգտնելով' հարկադրված սկսում է խոզապահությամբ զբաղվել: Սի որոշ ժամանակ անց անդրադառնում է, թե ինչ­պես կարելի է այսպես շարունակել, երբ իր հոր տանը իր հոր ծառաները ավելի լավ են ապրում, քան ինքն այդտեղ: Զղջալով' որոշում է գնալ, իր հորը դիմել և նույնիսկ եթե հայրը նրան մի ծառայություն, մի աշխատանք տա, հոժարել ու աշխատել: Եվ այդպես նա վերա­դառնում է տուն, վերադառնամ է ե հեռվից տեսնում է հայրական կալվածքները, այդ հրաշք գեղեցիկ ունեցվածքը: Եվ այդ պահին հայրը նկատում է, որ մի խեղճ ու կրակ աղքատ երի­տասարդ կանգնած նայում է: Անմիջապես ճանաչում է և ընդառաջ է գնում իր տղային, գրկախառնվում է: Իսկ տղան, անշուշտ, ինչպես նախապես մտածել էր, գալիս է իր զղջումը հայտնելու'ասելով. «Մեղայ յերկինս եւ սաաջի քո»:

Այդպես մեղա է գալիս իր հոր սաջև, թե ինքը արժանի չէ իր հոր զավակը կոչվելու, բայց եկել է, որպեսզի երանից խնդրի մի աշխատանք այնտեղ' իր գոյությունը պաշտպսւնելու համար: Հայրը որդուն գրկախառնված նրան բերում է տուն, ասում, որ «ահավասիկ իմ կորսված տղան գտնվեց, մեռած տղան հարություն առավ, և ես այսօր ուրախ եմ»:

76 Գ-Դ2003

՜Հոա մա յա մ է ծսաաներիե. որպեսզի նրա համար, նրա պ ատվին սեղաններ գցեն հ ա ֊ Ո հ ո ^ Խ ե ն իշխանական մատանին դնեն ձեռքին: Ա յսպես ոգևորությա մբ րնդո.-

հո և մեծ^ուրախությամբ ծանուցում բորտին, որ ինքն ա յսօր ամենահրջանիկ

մ ա ! ն է Սակայն ա յղ միջոցին մյուս տղան, որ երեկոյան վերադ— Է տոլն տեսնում է

այդուրախությունը. իրենց տան մեջ հղա ծ ցնծությունը և զարմանում Է. թե ինչ Է ա յս բոլո-

Ր ԸԾաոաներն ասում են. թե եղբայրդ, որ տանից հեոացել էր, վերադարձել Է հ հայրդ ի պատիվ նրան այդպես հյուրընկալում Է և ուրախանում: Ավագ որդին վրդովվում Է և ասում «Ես ոո այսքան տարիներ հորս հավատարիմ եմ. ոչ մի այդպիսի ուրախության սեղան չի գցել’, ուստի ես գործ չունեմ այս տան մեջ», և հեռանում Է: Անշուշտ հայրը անմիջապես գա­ւէս, Է և սկսում համոզել իր որդուն' ասելով, թե «դու անպայման ւսրախ պետք Է լինես ինձ նման, քանի որ մեր տղան, մեր տան անդամը հեռացել Էր տնից, մեզ համար մեռած Էր ե աաօո գտնվել Է, ե դրա համար դու ինքդ Էլ պիտի ուրախանաս»: Եվ այսպես Ավետարանի պատմությունը այստեղ վերջանում Է, ի տարբերության Քրիստոսի մյուս առակների, ո-

ոոնցում Տերը մեկնում Է իր խոսքը:Հիսուս այստեղ շեշտը դնում Է մարդու և Աստծո հարաբերության վրա, թե ինչպես

մարդը միշտ մեղավոր Է. սակայն Աստված այնպիսի պայմաններ Է ստեղծում, որ նա մի օր զդշա իր կատարած սխալների համար և ապաշխարի, իսկ մյուս կողմից իբրև նրա անդրա­դարձ պատասխան Աստված սիրով սպասում Է մեղավորներին հ թողություն շնորհում նրանց: Սակայն նրանց, ովքեր ավագ որդու նման իրենց համարում հն հավատարիմ, թե միշտ կանգնել են իրենց հոր կողքին, մեղադրելի Է այդ մտայնությունը: Այսինքն' մեղավոր մարդը միշտ թհե ընկնում Է մեծ մեղքերի մեջ ու հեռանում Է Աստծուց, բայց ապաշխարութ­յունը և զղջումը նրանց շատ ավելի են մոտեցնում Աստծուն, և դարձնում Է իսկապես արժա­նի մհդքհրի թողության հ Աստծո սիրուն: Մյուս կողմից'այն մարդիկ, ովքեր կարծում հն, թե միշտ հավատարիմ են եղել Աստծուն, ճիշտ չեն դրսհորում իրենց այսօրինակ փորձություն­

ների ժամանակ:Անշուշտ այս առակները, ինչպես ասացի, 2000 տարիներ շարունակ հնչել են քրիստո­

նեական եկեղեցիներում և բազմաթիվ քրիստոնյաներ դաստիարակվել հն հ եկել են ապաշխարության հ ստացել հն մեդքերի թողություն և արժանացել Աստծո սիրուն:

Այսօր, սակայն, մեր Եկեղեցու հ ժողովրդի համար ինչպիսի դաստիարակչական նշա­նակություն ունի այս առակը: Այսօրվա կյանքի պայմանները այլ բան հն մեզ ասում: Ան­շուշտ որ մեր ժողովրդի կյանքից, մեր ընտանիքներից, մեր հայրենիքից, մեր Եկեղեցուց բազմաթիվ մարդիկ հեռանալով մոլորվում են տարբեր աշխարհներում հ սակայն քաջութ­յուն չեն ունենամ անդրադառնալ հ կրկին վերադառնալ իրենց հայրենի տունը, իսկ մնա­ցածներից ոմանք Էլ, ինչպես այն մեծ անդրանիկ տղան, այնքան Էլ հաշտ ու խաղաղ ու սի­րով չեն վերաբերվում իրենց հեռացած հարազատների հհտ և նույնիսկ իրենք իրենց շրջա­պատում և այսօրվա մեր հրկրի խառնաշփոթ վիճակը արդյունք Է նման տրամադրություն­ների, որ մենք իսկապես հոգով ու մարմնով կարծեք հեռացած ենք Աստծաց և չենք պահում Ավետարանի այն պատվիրանները, որոնք մեզ բերում են ապաշխարության, ազնվության ե աստվածճանաչողության:

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 77

Ահա այսօրվա առակը մեզ հիշեցնում է, որ մենք միշտ պատրաստ պետք է լինենք անդ­րադառնալու մեր կատարած մեղքերին, ապաշխարելու և վերադառնալու մեր հայրենի հա­րազատ տունը' ւինի դա հայրենիք, լինի դա Եկեղեցի, որովհետև մենք իբրև վւոքր ժողո­վուրդ մեր երջանկությունը կարող հեք գտնել միայն մեր հայրենի տան մեջ:

Ես, սիրելի հավատացյալներ, աղոթում եմ, որ այսօր դուք այս փոքրիկ առակի օրիևա- կով եթե հեռացել եք Աստծուց, անդրադառնաք ձեր կյանքին և որևէ ժամանակ երբ ապաշ­խարեք, Աստված սիրով պիտի ընդունի ձեր աղոթքները, ձեր զղջումը ե պիտի թողություն շնորհի, և դուք ավելի երջանիկ, ավելի խաղաղ սրտով պիտի շարունակեք ձեր կյանքը, մա­նավանդ Մեծի պահոց այս շրջանին, երբ ամեն կիրակիի առակը մեզ դաստիարակում և մոտեցնում է Հարության տոնին, մենք հոգով և սրտով և իմաստությամբ պետք է պատ­րաստ փնենք դիմավորելու Քրիստոսի Հարության հրաշափառ տոնը:

Ես աղոթում եմ, որ ձեր ընտանիքներում, ձեր շրջապատում լինի սեր, համերաշխություն ու խաղաղություն, որպեսզի քրիստոնեական մաքուր և ազնիվ հոգով դիմավորեք Քրիս­տոսի Հարությունը և արժանանաք Տիրոջ քավությանը և թողությանը:

«Շնորհք Տեսան մերոյ Ցիսուսի Քրիստոսի եղիցի ընդ ձեզ եւ ընդ ամենհսեաես. ամէն»:

Տ ՏՕԹ-ԵՎ ԱՐ֊ՔԵՊւ-ՍԿՈՊայ ՍԱՐԳԱՅԱՆԻ ֊ՔԱՐՈՏԸ'ь ш м т т и. ш г м т ъ ь ս ֊ ս յ ր Տսճսրա -Մ

Դ Ա Տ Ա Վ Ո Ր Ի ԿԻՐԱԿԻԻՆ(30 մարտի 2003 թ.)

«Յանուն Հօր եւ Որդտյ եւ Հոգտ յն Սրբոյ. սւմէն»:Հհ սուս հետևյալ աոակը պատմեց իր աշակերտներին ցույց տալո. համար, թե պետք է

աոոաե, սաանց վհատվելու. «Սի քաղաքամ մի դատավոր կար. որ ոչ Աստծուց էր վախե­նում և ո'չ ե մարդկանցից ամաչում: Նույն քաղաքամ մի այրի կին էլ կար, որ դիմում էր նրան և խնդրում իրավունքս պաշտպանիր իմ հակսաակորղից: Դատավորը երկար ժամա­նակ մերժում էր դատը տեսնել, սակայն ի վերջո ինքն իրեն ասաց, թեև Աստծուց չեմ վախե­նում և մարդկանցից էլ չեմ ամաչում, բայց քանի որ այս այրին նեղություն է տալիս ինձ. նրա դատը տեսնեմ, որպեսզի անվերջ մոտս զալով՝ չանհանզստացնի ինձ»: Ապա Տերը շարու­նակեց. «Լսեցեք, թե ինչ է ասում այս անիրավ դատավորը, իսկ Աստված ինչքա՜ն կհամբերի իր ընտրյալների կրած անիրավությանը, չի' պաշտպանի նրանց, որոնք գիշեր ու ցերեկ դի­մում են Իրեն: Այո', ասում եմ ձեզ, նրանց իրավունքն իսկույն կպաշտպանի: Բայց մարդու Որդին երբ գա, արդյոք հավատք կգտնի' հրկրի վրա» (հմմտ. Ղուկ. Ժ Ը 1-8):

Ահավասիկ Մեծի Պահոց հինգերորդ կիրակին է, երբ բոլորս ապաշխարանքի աղոթքներով կդիմենք մեր Աստծուն, որպեսզի Նա մեզ զորացնի, մեզ մաքրի և մեզ դեպի աստվածգիտության լույսն առաջնորդի: Որովհետև այս շրջանը մենք կուզենք արժհվորել Աստծու հանդեպ մեր ունեցած հավատը զորացնելով, Նրա իմաստությամբ և Սուրբ Հոզու շնորհներով այնպես մաքրվելու, որ մեր մեջ վերականգնվի Աստծո այն պատկերը, որ, ցավոք, ամեն օր աղարտվում է այս աշխարհի վրա:

Իրոք միակ փրկարար ուժն աղոթքն է: Այն ուղղակի կապն է, առանց միջնորդության հարաբերություն Աստծո հետ, որով Աստված կայցելի մեգ, և մենք Աստծո ուղիղ և արդար ճանապարհներին մեջ կմնանք: Ահավասիկ այսօր մեր Եկեղեցին մեր ուշադրության կհանձնի առակ մը, որ մեգի կսորվեցեե ոչ թե ինչ է աղոթքը, այլ ինչպես պետք է աղոթել Աստծո: Ղուկաս ավետարանիչ կըսե. «Հիսուս այս սաակը պատմեց՝ ցույց տալու համար, թե ինչպես պետք է աղոթել»:

Դատավորի այս սաակը չի պատգամեր, թե մենք բոլորս դատաստանի ենթարկվելիք մարդիկ ենք և պետք է հիմիկվանից այնպես պատրաստվիեք, որ երբ այդ դատաստանի օրը գա' արդարանանք: Որովհետև քրիստոնյաներս գիտենք, որ մենք մեղավոր ենք, և ուր մեղքը կա, այնտեղ դատաստան կա: Բայց իսկական քրիստոնյան Մեծի Պսւհոց շրջանին կուզի Աստծու հետ այնպես հաշտվել, որ այդ դատաստանը մեր անմահության և մեր հոգին փրկող արարքի վերածի ու ո'չ թե պատժի: Եվ դրա համար պետք է լավ հասկանալ, թե մեր մեծագույն Ուսուցիչը, մեր ամենամեծ Վարդապետը՝ մեր Տերը, ինչ է ասում աղոթքի մասին:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 79

Մեր Տերը կըսե, թե պետք է միշտ աղոթել, ճիշտ այրի կնոջ նման: Այրիներն ըեղհաե- րապես ընկերության մեջ տկար, անպաշտպան արարածներ են, որոնց ոչ ոք իրավունք կտա: Բայց այս այրի տիկինը իր իրավունքին տիրացավ, կրցավ իր նպատակին հասնիլ, կրցավ արղստության մոտենալ, որովհետև հարատևորեն, միշտ և կանոնավոր կերպով իր աղոթքը ըրավ այն իմաստով, որ իր իրավունքը պաշտպաննց: Եթե մեկ անգամ միայն ուզեր իր իրավունքը, եթե մեկ-երկու հայց ներկայացներ իր դատավորին, պիտի ստանա՞ր իր իրավունքը: Իսկ մենք որքան հաճախ կըսենք. «Ես աղոթել եմ Աստծուն, և Աստված ինձ չի պատասխանում: Չպիտի այլևս աղոթեմ, մեկ անգամ եմ աղոթել, երկու անգամ եմ Աստծուն դիմել, այլևս Աստված ինք թող տեօրինի պետք եղածը»:

Քրիստոնյա աշխարհին համայն այսօր կըսվի, թե կիրակի օրերու քրիստոնյա են միայն: Շարթվան ամբողջ օրերը մեր Տերը կմոոեաեք, նրա պատվիրանները կմոոեանք ե միայն կիրակի օրը մի քանի ժամ մեր Տերը կհիշենք, իսկ մնացյալ ժամանակները կրկին կվերադառնանք մեր աշխարհիկ կյանքին:

Եթե կուզենք Աստծո նմանիլ, եթե կուզենք զԱստված գտնել, եթե կուզենք Աստծո շնորհքին արժանանալ, հարատև, կանոնավոր և հետապնդված պետք է ըլլա մեր ճիգը զԱստված փնտրելու և Անոր մերձենալու համար: Երկրորդ պատվերը մեր Տիրոջ այն է, որ աղոթքի ատեն պետք է կատարյալ վստահությամբ աղոթել:

Աոանց վստահության որևէ մեկուն եթե մեհք կդիմենք, կեղծիք է: Եթե չենք վստահեր Աստծո և կերթանք Աստծո, մի քանի բան ուզելու կամ մեկ-երկու փառաբանական խոսք ըսելու, ստախոս ենք: Մենք Աստծո արժանի գավակները չենք դառնար, եթե Աստծո մեր ասելիքը, եթե Աստծուց մեր խնդրելիքը Նրա հարազատ ճանաչողաթենհե, Նրան որդիության զգացումեն և Աստծո Հայրության ապրումէն չի բխիր: Սուտ են, փուչ են մեր բոլոր արածները: Ո'չ իրավունք կհասնի մեզ, ո'չ էլ խնդրանքը կհասնի Աստծո և ո'չ ալ մենք կհասնինք մեր նպատակին: Ամեն ինչ կյանքին մեջ մեր ձեռքեե կփախնի և մեր հակակշիռից դուրս կուգա, եթե վստահության զգացումով չեն տոգորված մեր բոլոր խոսքերն ու մտածումները:

Սիրելի քույրեր և եղբայրներ, վստահ եմ, որ այս բոլորը լսհլեն ետք ոմանք կըսեն. «Դյուրին է քարոզելը, բայց որքա՞ն դժվար է հավատալը, թե ինչ որ կխնդրենք Աստուծմե, իրավ կտրվի մեզի, կամ եթե Աստծո ներկայանանք վստահությամբ, ամեն ինչ կգտնենք»:

Ղուկաս ավետարանիչը, որմե առնված է այս առակը, իր Ավետարանը գրած է քաջսւլե- րելու առաջին դարու այն բոլոր քրիստոնյաները, որոնք ամեն օր չարչարանքի մեջ էին, բանտերու մեջ զրկանքներու կենթարկվեին, կնետվեին առյուծներու դիմաց, կչարչարվեին իրենց քրիստոնեական հավատքի համար հ կնահատակվեին: Ահա նրանց համար է այս Ավետարանը, այս խոսքը իրենց համար է, որ իրենց Աստծո հանդեպ ունեցած վստահութ­յան մեջ պինդ մնան, որ իրենք Աստծո որդիության զգացումին մեջ ապահով մնան:

Հեթանոսական բարքերը, աշխարհիկ այն խոստումները, որոնք իրենց կշռայլվեին հա­վատը ուրանալու համար, բայց մանավանդ սուտ, կեղծ աղանդները և մարգարեները, ո- րոնք մտել էին քրիստոնեական Եկեղեցիին մեջ, այդ հավատը կքանդեին և շատերու կորստյան պատճառ կդաոնային: Ուստի առակին վերջը Ղուկաս ավետարանիչ կհիշե Քրիստոսի մեկ խոսքը, թե «երբ մարդու Որդին գա, արդյո՞ք հավատք կգտնի ևրկրի վրա»:

տ տ *մենք կկարծենք, թե Եկեղեցում կատար Ամն Եկեղեցի կերթանք. ոչ Աստված մեզիհարազատներ, թե մեր ժողովուրդը Ի չ ԿԸ тт^ , երիտասարդ հոզեորակաեեերեն չենքբան կա տ ս, ոչ հոզւարականները մեզ Կօգնեն, ա տ ՐԴ 4

լսեր, ինչպես ես իմ ասանողներես կլսիմ. որ *ամբողջ հոգին կդնենք, բայց ժողովրդին մեջ ̂! ̂ ն Ա й պահան-

Սհնք կակնկալենք, որ Աստված ^ ^ Լ ^ ^ ա փ վ ա ծ անպայմանորեն

Տ Տ տ Տ Տ տ տ Տ Տ » » ! * ? 1Լ ա ն ջ ք ի ն էա ց ո ւմ ը գտնենք: Եկեք պահ մը ընդոտինք, որ իրականությանն այդպես ըլ-

80 Գ-Դ էջմ ի ա ծի ն 2 0 0 3

լարնրիարա. երբ «թսեմանիւ, Ч Ч Ч З Д * * * կաղոթեր .Ա » *վ ա *И Ч » Р - * - Ш № * » *

եթե նայն պահուն ա ր վ ա Տ գար, մեր Տերր Փրկեր, փրկության ւ^լլրի ար- մ ա ե ա ն ա ^ М խաճ> 21ոոհտ№. տարտարաեքննրի շնորհեն ե Հարության սփւրի արէա-

““ Տ կ ե ր ը փոխադրենք մեր Եկհղնցվո կյանյին մե2: ЬрЬ Գրիգոր Աաավորտին ամեե մհկ-երկու ապտակեն վերջ Աստված գար հ չաբչարանքնհրեն ազատեր, մենք Սուրբ էջ­միածինը պիտի ունենայի՞նք, հայ ժողովրդին դարձը պիտի իրականանա՞ր:

Եթե Մեսրոպ Մաշտոց տարիներ անքուն մնացած ե աղոթած շրջանին մեկ-երկու օրեն լքեր իր գործը ե թողներ Այբուբեն գտնելու իր ճիգը, մենք հրկնապարգև հայոց գրերը պիտի ունենայի՞նք: Նարեկացին իր վանքին մեջ եթե իր եղբայրներուն կողմե չչարչարվեր, չհա­լածվեր ե աոաջին հալածանքնհրհն փախներ ու երթար, պիտի կարենայինք մենք հրա­

շագործ աղոթքներն ունենարԱստված Իր ժամանակն ունի ե Աստված Ինք գիտե' ինչ ձևով և ինչպես պատասխանել

մեր աղոթքներուն: Բայց, ժողովուրդ, բորտիս պարտականությունն է' հավատը պահել: Ա- ռանց հավատի չկա Աստուծո հասնիլ: Առանց հավատը պահելու չկա Եկեղեցի, առանց հա­վատի որևէ գանձ և որեէ մեկ հզորության աղբյուր և որևէ մեկ ստեղծագործ կյանքի աղբ­յուր չկա: Անոր համար կզգաք, թե Հայոց Եկեղեցին իրապես որքան կմտահոգվի, երբ հա­վատի պակաս տեսնհ իր ժողովրդի կյանքին մեջ ե կամ մեկ-երկու աղոթքհե վերջ մեր ժո­ղովուրդը թողնի հ գնա աղանդների, հերետիկոսների հ աշխարհի մեջ իրհն փառք խոստա­ցողների ետևից:

Եթե այսօր մեր Տիրոջմեն ե Աստուծմհ մեկ բան պետք է սորվենք, հավատով աղոթելն է հավատը պահելու համար ե Աստուծո օրհնանքը երկինքեն երկիր հասցնելու համար:

Ապաշխարության այս օրերուն իրոք բորտս իրարու սիրտ տանք, որ հետևողականորեն և սրտանց աղոթենք, Աստծուն վստահելով աղոթենք և այդպես աղոթելով մեր Եկեղեցվո հավատը պահենք: Այսպիսո՜վ միայն փրկության հավատը կզորանա մեր հոգիներու մեջ, և մենք վստահորեն կրնանք դիմագրավել ամեն տեսակի զրկանք ե փորձություն:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ81

Տ. ՄԵՍՐՈՊ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԱՇՃՑԱ՜ՆԻ -ՔԱՐՈԶՐ' ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ԳԱԼՍՏՅԱՆ ԿԻՐԱԿԻԻՆ(6 ապրիլի 2003 թ.)

Սիրելի հավատացյալներ.Այսօր Գալստյան կիրակին է. Մեծի Պահոց 6-րդ կիրակին, հ գիտեք, որ պահքի այս ըն­

թացքին յուրաքանչյուր կիրակի օրը հատուկ խորհուրդ ունի, հատուկ անուն ունի' դրախտի հիշատւսկեն. Արտաքսումէն, Անաոակի կիրակիեհ մինչև Տնտեսի իմաստության կիրակին, մինչև աղոթքի զորության կիրակին և մինչև այսօր, երբ կարծեք կապրենք Քրիստոսի գալստյան նախազգացումին մեջ, որուն մեկ արտահայտությունը պիտի ըլլար Քրիստոսի գալուստը Երուսաղեմ, հ ապա Ավագ Շաբթվան տոները, որոնք մեզ կհասցնհն Զատկի փսաավոր հիշատակին:

Բայց այս օրը. Գալստյան կիրակի ըլլալով հանդերձ, մեզի համար և շատ շատհրուս համար ուխտի օր է, որովհետև երեկ մեր եկեղեցվո մհջ նշվհցավ մեր հավատո հոր, և Լու­սավորիչ Հայրապետին Խոր Վիրապ մտնելուն ե չարչարանքներուն հիշատակը, հ ատոր համար է, որ երեկ ամենուր Պատարագ մատուցվեցավ, այս Տաճարին մհջ ալ. Իջման Սուրբ Սեղանին սաջն, Ս. Պատարագի ընթացքին կարդացվեցավ ժամամուտ մը, որմե հատված մը իբրև բնաբան ընտրեցի այն ձեզ հետ բաժնելու համար: Այնտեղ մեր Եկեղեցվո մեկ վանականը, հավանաբար մարդոցմե հուսահատված, հալածական, դժվարություննե- րու հ տագնապի մեջ, իր նեղ օրերուն մեջ իր աչքը բարձրացուց երկինք նույն այդ Լուսա- վորչի վիրապամուտի տոնին հ ըսավ. «Ո'վ մեր հայրը հ Լուսավորիչը մեր հոգիներու, քու Ե- կեղեցվո զավակներդ, այսօր այս հրաշալի տոնին առիթով կխնդրենք, որ բարեխոս ըլլաք •Քրիստոսի մոտ, որպեսզի քու Եկեղեցիդ ժողովրդիդ մնացորդները պահհ խաղաղության մեջ՝փրկելով մարմնավոր և հոգհոր թշնամիներն»:

Վստսւհ եմ, որ բոլորդ ալ ձայնակից կըլլաք ինձի նայն այս մաղթանքը, այս աղոթքը ուղղելով Քրիստոսի բարեխոսությամբը Ս. Լուսավորչին, որովհետև ոչ միայն իր տոնը ե- րեկ էր, հաճախ և միշտ իր տոնն է մհր Եկեղեցվո մհջ: Մենք իրեն նվիրված ուրիշ տոներ ու- նինք'իր Խոր Վիրապեն ելնելու տոնը, Սիածնի տեսիլքի գանը, Նշխարաց գյուտի տոնը, իր Որդվոց հ թոռանց տոնը, բայց հաճախ և, գիտեք, ամեն օր զինք կհիշենք, ամհն օր իր բա­րեխոսությանը կդիմենք, ամեն անգամ որ սարկավագը իր քարոզը կկարդա և կխնդրե, որ սուրբերը բարեխոսեն' սկսելով Ս. Կույս Աստվածածինեն, Հովհաննես Մկրտիչեն, Ստե- փաննոս Նախավկայեն և անպայման կհիշենք նաև մեր Գրիգոր Երկրորդ Լուսավորիչը:

Հայ Եկեղեցվո այս կազմակերպիչը հ երկրորդ Լուսավորիչը ամեն օր մեր աղոթքնհրուե մեջ է, ամեն օր մենք իր բարեխոսությանը կդիմենք Աստվածածնի հետ միասին, որպեսզի Քրիստոս Աստված ողորմի մեզի, գթա մհզի, խաղաղություն տա մեգի, երջանկություն տա մեզի, բարօրություն տա մեզի և, ի վերջո, մեզի տա արքայության ուրախությունը:

Ինձի համար առանձնապես, ինչպես նահ շատ հոգևոր եղբայրներուս համար այս օրն ուխտի օր է, որովհետև մանուկ օրերհս, տակավին ութ-ինը տարեկան հասակես կհիշեմ, թե

82 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

ինչպես Անթիլիասի Կաթողիկոսարան կէրթա յինք ա յս օրը. որովհետև ուխտի օր էր և ջեր­

մեռանդորեն կհամբուրեինք Լասավորչի Աջը. և ա յղ պատկերը, ա յղ տպավորությանը մեջս

է եղա ծ միշտ ա միշտ, ար որ ալ ապրած եմ իմ հալևոր կյանքիս ընթացքին որ ղիս առաջ­նորդած է աշխարհով մեկ. և հատկապես հետևած եմ Լասավորչի քայլերուն, անոր ախտի ճամփաներուն. անոր քարոզած երկրին. անոր քա րոզա ծ աշխարհին ըլլա Արածանիի ափերուն վրա. ըլլա Սեպուհ լհոան վրա. ըլլա ա յնտեղ, ա ր ինքը իր վա խճա նը կնքեց վիհի ծառին բանին մեջ. Ս ա նյա այրին մեջ ա հետագային ալ հոն, ուր թսւղեցավ. Թ որդա ն:

Այս բոլոր վայրերը տեսնելու ուրախություն ու բախտավորության ունեցած եմ և հետևած եմ իր կյանքին, իր մահեն հետո իր հոր կյանքին, երբ իր նշխարները սփռվեցաե աշխարհով մեկ և մինչև այսօր ւսլ կան Անթիլիասեն մինչև Նոր Ջոսլա, Երուսաղեմ, Պոլիս. Նապոլի: Ինչպես գիտեք, մի քանի տարիներ առաջ, երբ Վեհափառ Հայրապետը Հռոմ գնաց, այնտեղ Լասավորչի մասունքներէն մաս մը առավ ե ետ բերավ Հայոց աշխարհ, և երջանիկ էի, որ ես կընկերանայի Վեհափառ Հայրապետի շքախումբին: Այդ իմաստով, ու­րեմն, և'իբրև սուրբ, և'իբրև հայոց առաքյալ, և 'ախտի օր այսօր, ինձի համար մեծ ուրախու­թյուն և երջանկության է այս խորանհե, այս եկեղեցիեն աղոթել և խոսիլ ձեզի հետ:

Բայց գիտեք ի վերջո, թե ով էր, մահկանացու մարդ մըն էր, մարդ մը. որ թերևս մեղքի մեջ ծնավ: Իր հայրը Անակ, դաժան ծրագիրի համար էր եկած Հայաստան և ատոր հետ­ևանքով սպանվեցավ հայոց Խոսրով թագավորը: Ինքը Անակը, սպանվհցավ Տաբերական կամուրջի մոտերը, և վեպ մըն է այդ ամբողջ պատմությունը, թե ինչպես Խոսրովի և Սևակի որդիները Տրդատը և Սուրհեը, որ հետո Գրիգոր պիտի ըլլար, իրենց մանկությունը անցու- ցին Հռոմի և Կեսարիո մեջ, ու հեգա, թե ինչպես Տրդատ վերադարձավ, գրավեց իր հայրե­նական գահը և թե ինչպես իրեն հետևեցավ Կեսարիո մեջ քրիստոնեացած Սոտհնը, որ դարձած էր Գրիգոր, և եկավ Հայաստան, ձևով մը իր հոր մեղքերը քավելու համար:

Ստավ թագավորի մոտ ծառայության, թերևս ամեն բանի պատրաստ եղավ իր հոր մեղքը քավելու համար, բայց մեկ բահ չուզեց ընել: Երբ հաղթանակեն հետո Տրդատ Ար- տաշատի մեջ պահանջեց, որ իր քարտուղարը՝ Գրիգորն ալ ծաղիկներ և ոստեր ընծւսյե աստվածներուն, Գրիգոր մերժեց: Սերժեց թագավորի հրամանը, որովհետև ինքզինք հպա­տակ կզգար առավել Սեծ Թագավորի հրամանին, մերժեց' գիտնալով հանդերձ, որ այդ մերժումը իրեն կրնա շատ ծանր նստիլ, կրնա տառապանքի տանիլ, ցավի տսւնխ, չարչա­րանքներու տանիլ, բանտարկության տանիլ, մահվան ալ տանիլ: Բայց երբեք չըեկրկեցավ իր հավատքի զորության մեջ, 13 տարի, կըսե պատմիչը. Խոր Վիրապին մեջ Գրիգոր բաե- տարկվեցավ, հրաշքով ապրեցավ, կտոր մը հացով, որ ամեն օր հրեշտակը կատար իրեն:

13 տարի հետո, երբ հայոց թագավորը ստիպված ետ ուզեց կանչել իր իսկ բանտարկած անձը, ան Խոր Վիրապի խորհն ըսավ'հս արթուն եմ, ողջ եմ: Դարս ելավ, բժշկեց թագա­վորը, թաղեց այդ օրերուն նահատակված 40 կույսերը, որոնց գերեզմանեհրու վրա հետո վկայարաններ շինեց' Գայանեե, Հոիփսիմեն, Շողակաթը: Ու հետո գիտեք, արդեն հայոց քրիստոնեացման ողջ պատմությունը, հայոց մկրտությունը և հատկապես այն սքանչելի տեսիլքը, որ միայն Մ. Գրիգոր Լուսավորչինն էր, Հայ Եկեղեցիինն էր:

Որևէ մեկ ժողովուրդ, որևէ մեկ Եկեղեցի, Քրիստոսի հիմնած որհէ մեկ եկեղեցի տասն­յակներով կամ հարյուրներով ալ հաշվված, չունի այն գեղեցիկ ավանդությունը, այն տեսիլ­քը, որ Լուսավորչինն էր, երբ այստեղ, այս Տաճարին մեջ Ինքը ունեցավ կիրակի իրիկուն

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 83

մը, ըստ պատմիչին, և ուր Քրիստոս Ինքը ոսկի ուռով եկավ և Իր մուրճովը գծեց առաջին ե- կեղեցիին հատակագիծը, այն եկեղեցիին, որը եղավ այս Սուրբ էջմիածինը:

Կարծեք Քրիստոս, որ անգամ մը Բեթղեհեմի մեջ մարմնացած էր, մարդացած էր մեր փրկության համար, անգամ մը ևս աշխարհ իջավ, անգամ մը ևս մարմնացավ' այս անգամ հայոց հողին վրա. Արարատի շուքին տակ, և իզուր չէ, որ բոլոր անոնք, որոնք դարերու ըն­թացքին, օտար ուղևորներ ալ հայերու հետ միասին եկած և այցելած են այս երկիրը, տե­սած են Արարատի շուքին տակ հ, ըստ իրենց, այնտեղ, ուր Անահիտի արձանը կար, սան­դարամետը կար, այնտեղ, ուր չաստվածներու տաճարներ ու խորաններ կային, որուն մեկ մնացորդն ալ տակավին նույն այս խորանին տակն է' իբրև ատրուշանի մը հետք, այնտեղ, ուր կարգ մը պատմիչներու համաձայն, ինքը' Նոյ նահապետ առաջին մատաղը ըրած էր, այնտեղ Լուսավորչի տեսիլքը կհիացնհ բոլոր մարղիկը այսօր ալ, ինչպես դարերու ընթաց­քին, հ, վստահաբար հ հավիտյան, որովհետհ ամեն անգամ, որ այստեղ կոպանք, ամեն անգամ, որ ծունկ կխոնարհինք, կզգանք, որ Քրիստոսի իջման վայրն է, յուրահատուկ սրբազնասուրբ խորան և Տաճար և'հայության համար, հ' քրիստոնեության համար:

Գրիգոր Լուսավորիչ երբ իր առաքելական քարոզությունը սկսավ, քարոզեց Հայոց աշխարհը և նաև շրջակա երկիրներ, ինքը այնպիսի կառույց մը տվավ Հա յ Եկեղեցիին, որ այլևս հայ ժողովուրդը հավերժ կապված մնաց իր Եկեղեցիին, ոտ որ ալ ըլլար, ոտ որ ալ երթար: Սուրբ էջմիածնի շունչը, ոգին, օրհնությունը տարածվեցավ ամենուրեք: Ու հայը որ երկիրն ալ որ գնաց, ինչ ստեի տակ ալ ապրեցավ, ինչ աստղերու տակ ալ մնաց, միշտ ու միշտ և այնքան ատեն որ հավատարիմ մնաց Ս. Լուսավորչին, հավատարիմ մնաց իր Եկե­ղեցիին, իր ազգության, որովհետհ, ի վերջո, այս Եկեղեցին իր ժողովրդին տվավ և' լեզու, և' մշակույթ, և' ճարտարապետություն, և' երաժշտություն, և' արվեստ, հ' Աստծուն մոտենալու ամեեեե գեղեցիկ կերպերը:

Սիշտ ու միշտ հայը երախտապարտ եղավ Քրիստոսին հ Անոր Եկեղեցիին և Անոր հա­յորեն կազմակերպիչ Լուսավորչին: Եվ ընդհակառակը, մեր հայրենիքի միջից, Հայաստան աշխարհի միջից երբ մենք հեռացանք մեր Եկեղեցիեն, երբ ուրացանք Հայաստանյայց Եկե­ղեցին, օրինակի համար նույնիսկ Նախիջհանի մեջ, մենք շուտով ուծացանք, հեռացանք և հավետ կորսվեցանք, ատոր համար ալ, սիրելիներ, ամեն անգամ, երբ մենք Լուսավորչի բարեխոսությանը կդիմենք, կդիմենք այն հավատքով, այն վստահությամբ, այն հույսով և սիրով, որ մենք պիտի ապրինք Արարատին շուքին տակ իբրև Հայ Եկեղեցվո զավակներ, հայ ազգի զավակներ, հավերժական հայության ուխտավորներ:

Այսօր կուզեմ իմ այս մտածումները փակել դարձյալ դիմելով Խոտաճարակաց շարա­կանին, որում շարականագիրը կըսե. «Ի ձհռն աոհսւլ Լուսաւորիչ՝ զեշխար սրբոյ Կարապե­տին» օրհնեց Հայոց աշխարհը ձեռամբ Քրիստոսը մկրտող Կարապետին և ըսավ. «... աստ թշնամիք մի' զօրասցին, մի հերձուածոց սպանդք բուսցին» («Այստեղ թող թշնամիները չզո­րանան, հերձվածներ ու աղանդներ թող չբուսնեն): Եվ կվերջացնե այս ստեղծագործությու­նը հետհյալ բառերով. «Ցերկնից գայր ձայն աստուածային՝ թէ հայցուածք քո կատարես- ցին». (Երկինքէն աստվածային ձայնը եկավ և ըսավ Լուսավորչին. «Քու խնդրվածքդ կա- տարվեցավ»): Այո, Հայոց աշխարհեե թշնամիները պիտի հավետ հեոսւհան, հայ ժողո­վուրդը պիտի հավետ հավատարիմ մնա Քրիստոսի լույս հավատքին, որուն լույսի մեջ ալ կուզեմ որ մնանք այժմ և միշտ հավիտյանս ժամանակաց. ամեն:

Տ. ԲԱԳՐԱՏ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԳԱԼՍՏԱՕՅԱ^Ի ՔԱՐՈՏԸ խ ո ս վ ա ծ մ. ь а т г ь т л ь մ ա յ ր տ ա ճ ա ր ո ւ մ

-ՍՕՐ ԿՒՐԱԿ№՜ն ՄԱՏՈՒՑՎԱԾ ՈՒԽՏԻ ՊԱՏԱՐԱԳԻՉ(27 ապրիփ 2003 թ.)

«Եւ Բանս մսւբմիս հղհւ եւ բևակհացի մեզ»:(Հովհ. Ա 14)

«Յանուն Հօր եւ Որդայ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. ամէն»: . . . . . .Հովհաննես առաքյալի այս հաստատումն աստվածաբանական հրաշալի ձևակերպումն

է այն մեծագույն խորհրդի, որ Աստված հաղթված Իր սիրուց խոնարհվեց «աղքատացավ», եկավ դառնալու մեզանից մեկը, ով Իր վրա կրեց ամբոդջ մարդկության մեղքը և տառա­պանքը, գամվելով խաչի վրա, որպես բարձրագույն արտահայտություն սիրո վկայության:

Առաքյալն այս տողերով է սկսում իր Ավետարանը, հռչակում է Աստծո Որդու հավիտե­նականության լայս հ անսահման ու ընդգրկուն լինելու մասին և այդ ամենով հանդերձ կա­տարում այն հաստատումը, որ այդ Խոսքը Աստծո Որդին, մարմնացավ, մարդացավ ե բնակվեց մեր մեջ: Այս հաստատումը բազմաթիվ հատորների և գրքերի, խորհրդածություն­ների, մտածումների տեղիք է տվել, հ ես այս վայրկյանին չեմ ցանկանամ մանրամասնել կամ աստվածաբանական խորությունների մեջ մտնել, թե ինչպե՛ս են մեր հայրերը տեսեւ այս հատվածի մեկնությունն իրենց մտածումների հ խոհերի մեջ: Եվ ուզում եմ շեշտակիո­րեն մեր միտքը բևեռել այսօրվա խորհրդի վրա, որ Նոր Կիրակիի խորհուրդն է, Կրկնագա- տիկն է, այն տոնը, այն խորհուրդը, որ առաքյալներին պատահեց Հարությունից հետո և ա- հավասիկ 2000 տարիներ ե ավելիով պատահում է եահ մեզ:

Այսօր երկրորդ կիրակին է մեր Տիրոջ Հարությունից, մհռելնհրից զատվելուց հետո: Եվ ինչպես այն ժամանակ, երբ առաքյալներն էին Վերնսւտան մեջ ցնծում մեր Տիրոջ կենդա­նությամբ, մենք ևս նույն ուրախությունն ենք ապրում և բնութագրում ենք մեր այսօրվա օրը որպես Նոր Կիրակի, Նոր կյանքի Կիրակի ե կրկնվող զատիկ, կրկնվող զատվել մեռելեե-

րից:Երբ Աստված արարեց աշխարհը, երկինքն ու երկիրը, առաջին խոսքը, առաջին բառը,

որ եղավ, դա լույսի հռչակումն էր «Եղիցի լոյս»' Հարությամբ սահմանված Նոր արարչա­գործության ժամանակ Աստծո առաջին խոսքը ուղղված մարդկությանը, նոր կյանքի նշա­նաբանը «Մի երկեչեք»-ն էր: Եվ այս Նոր Կիրակիի պայծառ առավոտը, որ բնության պայ­ծառության միջից նաև, այստեղ հավաքված մեր սիրելի ու համբուրելի ժողովրդի տեսքից ու աչքերից է գալիս ավեյի պայծառ, ավելի լուսավոր, ավելի հուսալի, ես ուզում եմ կրկնել այս խոսքը և հաստատել, որ այս ժողովուրդը երկնչող ժողովուրդ չէ, որքան էլ որ գան-այ- ցելեն ցավերն ու դժվարությունները, այս ժողովուրդը Հարության ավետիսը լսած ժողո­վուրդ է, չերկնչող ժողովուրդ է:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 85

Նոր Կիրակի է այսօր: Իր Զորագլխի հաղթանակով հաղթանակած մարդկության տոնն է, հ մենք արագածոտնեցիներս հավաքվել ենք հռչակելու Ս. էջմիածնի 1700-ամյակի տո­նակատարության սաիթը' ղողանջելով Հարության հաղթանակի մնայուն իրականությունը ե ճշմարտությունը հայ կյանքի մեջ:

Այսօր, Վհհափա'ո Տեր, մենք Լուսավորչահետք վայրերից՝ որպես էջմիածնագիրկ ժողո­վուրդ եկել ենք հայկական «Բանն մարմին եղհ» բնակավայրը'համբույր տալու հ համբույր առնելու դարերը իրար հյուսող Ձերդ Սրբության Օծյալ Աջից, հավատարմության ուխտը կնքելու Աստծո, մեր պատմության, մեր իսկ ինքնության հետ. Սուրբ էջմիածնի հավերժա­կան խորհրդի հետ: Այսօր այս ժողովուրդն իր իշխանությամբ ե շինական դասով, իր հոգհորական դասով, իր մանուկով, երիտասարդով և ծերով եկել է կրկնելու հ հաստատե­լու, որ նոր կյանքի կրողներ ենք մենք. Նոր Զատիկ ապրող ժողովուրդ:

Եկել ենք մեր նույնությունը հայտնելու այն գեղեցկազարդ ավանդություններին, որոնք ճաճանչվում են Հայոց այս տան վրա' Սուրբ Կույսերի անարատ արյունով ոռոգված, Լու­սավորչի անպարտելի հավատքով խտացած հ Երկնավոր Շողով լուսավորված, որ իջավ այստեղ'իր ալիքների վրա կրելով Միածեին, Ում ձեռքով իսկ հիմնադրվեց Հայոց Հոգհշհն- քը: Այս Տունը որպես հաստատուն փարոս միայնակ և առանց որևէ օգնության դարավոր պայքարը մղեց հին և նոր հարձակումների դեմ, մտքի բազմամյա ճիգը ներդրեց' ձհավորե- լով հայի ինքնությունն ու լինելությունը:

Այն հոգհոր հ բարոյական մի անանցանելի Արարատ է, նյութական Արարատի հայաց­քին սևեռուն հսկող'նրա նման ալևոր, վեհափառ ու երկնասլաց:

Այսօր մեր թհմի այս խանդավառ ժողովրդի կյանքի մեջ Նոր Կիրակի է, և ես Հովհան­նես ավետարանչի խոսքը' թե «Բանը մարմին եդև», տեսնում եմ մեր ժողովրդի միջից այս տաճարը' իրեն մարմին ունենալով' միևնույն ժամանակ լինելով այդ արտահայտության գործնական կրողր: Այս առավոտ մեր ժողովուրդն է մարմնացել Ս. էջմիածնի Մայր Տա­ճարով, որպես կենդանի վկայություն այդ խոսքի: Այդ խոսքն այսօր մեզ համար չի մնացել իբրհ պարզ գրված խոսք Ավետարանում, չի մնացել որպես աստվածաբանական մեկնութ­յունների տեղիք, այլ կենդանի այստեղ է'ա յս սիրասուն ժողովրդով մարմնացած:

Եվ մենք եկել ենք. Վեհափառ Տեր, օշականաբնակ մեծ Սուրբի' Մեսրոպ Մաշտոցի խորհրդով, Արագածի կանթեղի խորհրդով'Սուրբ Լուսավորչի քայլած վայրերի խորհրդով, տեսնելու մեր հայելին այս տաճարի միջից և մեր սիրտը, միտքը, հոգին դրոշմելու Իջման Սուրբ Սեղանի Խաչի վրա' որպես պատրաստակամություն գործելու և ապրելու հայոց այս մեծ տան հոգհոր վերելքի և մեր հայրենիքի պայծառության և լուսավոր գալիքի համար: Սենք զավակներն ենք Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի, մենք զավակներն ենք Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի: Այսօր մեր երկրռւմ, բազում դժվարություններով հանդերձ, մենք վկայում ենք, որ այս եկեղեցին է միակ այն կապը, միակ այն ժառանգությունը, որ մեզ ետ է տանում դեպի այն անունները, որոնք ներշնչում են մեզ, հ հաղորդության մեջ է դնում նրանց հետ: Պատ­մությունն այս ճանապարհով մեզ համար չի ընդհատվում, չի ավարտվում և չի ավարտ­վելու, քանի դեռ կա այս հողին կանգնած 1700-ամյա այս սքանչելիքը: Որքան էլ մեր պայ­մանները տասնապատիկ անգամ բարելավվեն, թող տա Աստված, բայց այս ժսաանգութ-

86 Գ-Դ ы м ш ст-ն 2003ԷՋՄ Ի Ա Ծ Ի Ն _______________________

մհր հայրերի հետ, այս այ՛ լու̂ մի խոԱքի կրողներ ել ք. հետևաբար մհր սիրտը, մեր Այսօր Նոր Կիրակի • . անկախ յհր պաշտոնից. ահկախ մհր դիրքից, անկախ

^ 7 ն ե ց ^ զա ն ա 2 հնարավորություններից' որւդես խոնարհ « ծա ոա յեփ զա վա կը մեր

2 տաճարի Մ ա յր Աթոոի հ Ամենայն Հա յոց Հա յրա պ ետ ությա ն, ե խոնարհ ա ծւսոայհլի

Տ ա կ ը մեր ոԱս հայրենիքի, մեր սքանչելի ա պ ա խ տ ե ն ք ւպսօր, որ ոչ մի քա յլ, ոչ մի

աստիճան չենք երկմտելու այդ ճանապարհի մեջ. որն արյունով հ արցունքով է ձեռք բեր- ված և մանավանդ մեզ համար, արագածոտնեցիներիս համար, որի լույսը տեսնում Լնք սւ-

մհն օր Արազածի Սուրբ զազաթին «ա նմեղ սիրով հ արդար հա վա տ քով» որի լույսը տես­

նում ենք Օշականամ. Սուրբ Մաշտոցի անխոս ու մշտաբարբառՈւխտենք հավատարմության և վկայության, հավատարիմ այն արժեքներին, որ ունենք

մենք այսօր հ վկայություն այն արժեքներին, որոնք անցել են երկար ճանապարհ: Եվ իմ խոսքը թեհ ոզհորաթյանս սահման չկա տեսնելով պատկերը մեր թեմից եկած այս ալիքի, չեմ ուզում երկարել, այլ ամւիոփհլով ուզում հմ հիշեցնել հրկու սքանչելի արտահայտութ­յուն մեկը' արտասանված բանաստեղծ Ավետիք Իսահակյանի կողմից, որ ասում Է. «Իմ մանկության օրերին ես շատ հմ լսել, որ մեր ազգը հռչակվել Է որպես Էջմիածեա ազգ.- հ շարունակում է.- եթե քերես այս ազգի, այս ժողովրդի մաշկը, այնտեղից արյան ւիոխարհն էջմիածին անունը դուրս կգա», հ երկրորդ խոսքը, որ արտասանվել է դաժան պայմանների մեջ' որպհս վկայություն. 1937 թվականի Պետական անվտանգության կոմիտեի բանտում չարչարանքների ժամանակ. Թսւդհ եպս. Հարությունյանի կողմից:

Իր կտտանքների ու տառապանքների մհջ չընկճվող այդ Մրբազանի հետհյալ այս ար­տահայտությունն է. որ կարծես թե մեխվել է ամեն հայ մարդու մտքի մեջ. «էջմիածնի պատմությունը մհր ազգի պատմության մեջ շատ մեծ է. բազում դժվար և դաժան ժամա­նակներ են եկել և անցել, և այս օրերն էլ կանցնեն, հ մենք էլ ձեզ հետ կանցնենք, բայց էջ­միածինը հավերժ շարունակելու է իր գոյությունը»: Սենք այդ հավերժի ճամփորդության նավի ճանապարհորդներն ենք և վկայողներն ենք այսօր, հետևաբար մհր գործը, կամքը և կյանքն ու միտքը ներհյուսենք այդ հավատքի վրա' որպես զինվոր, ու փառք տանք Ամենա­սուրբ Երրորդությանը'Հորը, Որդուն և Սուրբ Հոգուն, այժմ և միշտ և հավիտյանս հավիտե- նից. ամեն:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 87

Տ. ԽՈՐԵ՜Ն ԱԲԵՂԱ ԶԱ-ՔԱՐՑԱՆԻ ԱՆԴՐԱՆԻԿ -ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱ6Ր ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ԱՎԵՏՄԱՆ ՏՈՆԻՆ(7 ապրիլի 2003 թ.)

«Փաոք քեզ, Աստուած, փաոք քեզ, յաղագս ասեևայևխ Տէր, փաոք քեզ»:

(Ժամագիրք)

«Յանուն Հօր եւ Որդտյ եւ Հոգտյե Սրբոյ. ամէն»:Սիրեփ հավատացյալ քույրեր և եղբայրներ.Տիրոջ կամոք հ ողորմությամբ արժանացանք Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի խորանից մեր

անդրանիկ և Սուրբ Պատարագը մատուցելու երանելի օրվան:Դեոես 40 օրեր են անցել այն ժամանակվանից, երբ ծնրադիր, կամավոր կերպով ընծա­

յաբերվեցինք Տաճարին ու, ստանալով սուրբ ձեռնադրություն ե օծում, համալրեցինք կու­սակրոն քահանայության շարքերը, եկանք լրացնելու սուրբ ուխտի միաբանությունը:

Խնկաբույր աղոթք, գոհաբանություն Ամենաբարձրյալին, խոնարհագույն երախտագի­տություն Վհհափստ Հայրապետին' Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկո­սին, Ում անմիջական խնամածության ներքո կրթել և կերտել ենք մեր հոգեոր եսը: Շնոր­հակալանքի խոսք եմ ուղղում նահ մեր հոգևոր ծնողին' Արցախի թեմի առաջնորդ Տ. Պարգև արքեպս. Մարտիրոսյանին, որ արժանացրեց մեզ սուրբ օծման և ձեռնադրության: Նաև մեր շնորհակալությունն ենք հայտնում Սհանի Վագգեեյան Հոգևոր Դպրանոցի, էջ­միածնի Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի տեսչա-դասախոսական կազմին և բոլոր նրանց, ով­քեր իրենց ավանդն ու լուման ունեն մեր հոգևոր-կրթական կյանքից ներս:

Սիրելիներ, այսօր Հա յ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին տոնախմբում է Ս. Աստվածածնի Ավետումը: Աստվածածինը մեր կյանքում ամհնակատարելատիպ կերպարն է, գլխավորա- գույնը մայրերի մեջ: Ամենասրբուհի Կույսը դարձավ այն մաքուր անոթը, որի միջոցով ծնվեց Աստծո Որդին'Հիսուս Քրիստոս:

Ինչպես Սուրբ Գրիգոր Տաթեացին է ասում. «Աստվածընկալ հարս, աստվածաբնակ տաճար: Նախսւհոր փրկիչ, նախամոր ազատիչ: Օրենքի ավետում, ստվերի դադարում, անհարսնացյալ հարս, երկնային առագաստ, մեղավորների հույս, նեղյալների ապավեն, տրտմածների ուրախություն, վշտացածների մխիթարություն, եկեղեցու պարծանք, հավա­տացյալների սա Աստված աղերս»:

Իսկապես Ս. Կույս Մարիամը դարձավ այն աստվածընկալ հարսը և աստվածաբնակ տաճարը, որ խոնարհությամբ ընդունեց հրեշտակի ավետիսը և դարձավ Աստվածամայր: Տիրամայրը դարձավ մեծագույն բարեխոսն ի Տեր բոլոր հուսացողների համար:

Ավետարանից մենք իմանում ենք, որ Ամենասրբուհի Կույսը նշանված էր Հովսեփի հետ, որը Դավթի ցեղից էր: Եկեղեցական սրբազան ավանդությունն ասում է, որ Մարիամը Հո-

ա * ֊* * * — “ “ ^

խ1աՀ Տ * ն ^ « * » * * > » - * . - * * м — * - * • • * * ■ « ■ “ >” ■■*■

0 4 - 4 * - • * - է՛ - Հ ' » ъ™ !■ Հ Հ ™ \ т -и „ ш Т С , 1 ^ : Տ ք ™ # « Ч ! 2 * ^ է ԻՐ հղ”Փ,աէ' " “ ք ՝ ? 1 ' \ Т Կ" ,յԱГ Д г Л с հ ի շ ե ց ի է и в д * т ‘. « - ■ ՚ * ա № ս * փ > Հ *ակ Л - * № " ч -

т а ь и - л կ- № ™ ա լ ь ш ш ^ а д о а д ш * и ЧЬЧЧ* է2ոա1աո՝կ^ս օսալով հանդերձ: Ամեեասրբուհի Կույսը հրեշտակային ավետիսն ըԽյանհցիտնարհաթյամբ Սիրեն ընծայաբերեց աստվածային կամքի կատարմանը.

Սիրեմ, հավատացյալներ, այսօր տոնն Է նահ մեր մայրերի ու քույրերի: Ի նչ Է մայրութ­յունը սրբություն, մաքրություն, որը մարդկային կյանքեր Է պարգհում հ սնացում. կրթում ու

^ է Տ վ այսօրվա տոնի խորհրդից մեր շնորհավորանքն ենք բհրում Ձեզ սիրհփ մայրեր հ քույրեր, ա պատգամում, որ հանձին Ս. Կույս Մարիամ Աստվածածնի փորձեք տեսնել յուրաքանչյուրդ Ձեզ, դարձնեք Ձեր կյանքի անփոխարինելի դասն ու օրինակը: Այն ժամա­նակ ամեն ինչ լավ կլինի ե պտուղը բարի: Քանգի տեսնում ենք, որ, ցավոք, ո'չ բոլոր մայ­րերն են սրբությամբ կատարում իրենց պարտականությունները, որն Էլ տխուր հետևանք­

ների Է հանգեցնում:Թող Տիրամոր բարեխոսությանը ուղեկից ե ապավեն լինի ամհնքիդ ձեր անցնելիք ճա­

նապարհներին այժմ ե միշտ ե հավիտյանս հավիտհնից. ամեն:

88 Գ - Դ ______________ ^ Ա№Ն 2003

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 89

Տ. ՎԱՐԴԱՆ ԱԲԵՂԱ ՆԱՎԱՍԱՐԴՅԱՆԻ -ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ՀԱՅՈՑ ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ 88-ՐԴ ՏԱՐԵԼԻՑԻ ԱՌԻԹՈՎ(24 ապրիլի 2003 թ.)

«Տանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգայ ն Սրբոյ. ամէն»:Այս գարնանային կենսուրախ ե տխրալի աոավոտ, երբ ամբողջ հայ ժողովուրդը սգով

հիշում է տասնամյակներ առաջ կատարված ոճրագործությունը, մեր Ս. նահատակները աչքերը երկնքից հառած մեզ, իրենց արյան վկայությամբ մեզ անմահության, կյանքի հա­վերժության հաղթանակի հրավեր են տափս: Մարդկային պատմության աոաջդիմության մեկ փուլում տեղի ունեցավ աննկարագրելին, անմտածելին և աններելին: Ոչ միայն խախտվեց Աստծո մեծագույն պատվիրաններից մեկը' մի սպանիրը, այլե այն վտխարին- վեց ծրագրված բեաջնջմամբ: Փորձ եղավ հային վերացնել ու իսպաո ջնջել երկրի երեսից, հայաջինջ ոճրագործ ծրագիրն իրականացնել, բայց մենք այսօր մեր ուխտով, մեր աղոթ­քով, մեր հիշողությամբ ե մեր քայլքով փաստում ե հավաստում ենք, որ հայը երբեք ու եր­բեք չի մեռնի:

Այսօր, Հարության այս 50-օրյա շրջանում, մեր մտքերն ու հոգիները լցված են Հարութ­յան հույսով, հույս, որ ի վերջո արդարությունը հաղթանակելու է, և չարագործ ու հայա- սպան ոճրագործները հատուցելու են ըստ արժանվույն, քանզի մեր Ս. նահատակների ար­յան բաբախումն ու տրովտւմը դեռ կենդանի է և սպասում է արդար վճռի: Հայերս երբեք չենք լռելու, որքան շնչում է հայը, որքան հայի մեջ հոսում է մեր նահատակների անմեղ ար­յունը, անլռելի ձայնով պիտի գոչենք արդարության և ճշմարտության հաղթանակի համար:

Մեծ եղեռնն այսօր էլ մեզ հարության դասեր է տափս և ապացուցում, որ մեր մարտի­րոսների նահատակությունը հաղթեց մահվանը հ հայության մահն ընդհանրապես վերա­ցավ: Նրանց հաղթանակն այն է, որ մհնք այսօր կանք, որի համար հավետ խոնարհվում ենք նրանց անմար հիշատակին:

Իրենք ընկան, բայց չվերացան, այլապես մեր ազգովի Ծիծեռնակաբերդ ելնելը, այս Ս. Պատարագի մատուցումը իզուր է: Նրանք, սիրելիներ, չեն կորել, մարմինները հող են դար­ձել ու փոշիացել, բայց մարդը երևելի նյութական մարմնից առավել Աստվածապարգև հո­գեղեն էակ է, որն անմահ հոգի ունի, հ մեր նահատակներն այդ անմահության վկաներն են:

Սիրեփներ, սակայն այսօր մեր անմեղ զոհ դարձած նախնիները ի՞նչ են հորդորում, եթե մեր կողքին լինեին, ինչպե՛ս կուզեին տեսնել մեզ, մեր ազգն ու հայրենիքը, պայծառացած, հզորացած և բարգավաճ, բայց ինչպե՛ս. Մեր արդար աշխատանքով: Մենք շատ ժամա­նակ կարևորն ու առաջնայինը թողած, երկրորդականների ետհից ենք ընկնում սւնարղյունք վերջաբանով:

Եկեք այսօր. Հարության հույսով ներշնչված, յուրաքանչյուրս մեր պարտքն ու պահանջ­վածը տանք մեր ազգին ու ժողովրդին' պայծառ ապագայի սպասումով: Ո՞ւր է, հայ ժողո­վուրդ, քո հավատքը, արդյոք սպառվե՛լ ես, արդյոք ուժերդ թուլացե՛լ են: Վեր կաց, ելիր ու

90 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ

տե„ щ с ^

Ջ * ? 1 « Հ ™ » » “ ^ “ ‘" վ է ■ • * * * * * * “ ш ,,ш * ь

նն Մէնք „Ър ЧШ ФАНШ Ь ПРШЦН է- т ч а д է # т “ * * * -Ч Ш Ч Ш Ь -Ф Н П М И Ч պհ ^ ա 7 ս էկ ^հ ցի , անհատ Լ հասարակության. հայ Ս Հարացյա, *բի»տ ոս: Այսօր հ Տ Լ յ ա ր յ ա ն ПОО-ամյ» Մայր Տան Ս. էշՎիածնից աղորրի »այհ հ ն , բաբքտացնաէ ^ այդ ցեղասպանության Դն4 ն մեր ազ,ային արղար ղատն Щ , ЬЩшщЫщА ш и ь к рьи Ш.Р чпы ™ գիտակցաբար Л ш ш Ь բայց հավիտյան ա վահացան րնԱ ան- ստացան բայց մեգ այսօր կ հավերժ ապրելու ոգի հհ ներշնչում: Եկեք, սիրելիներ, եկեք միավորվենք և ամեն մեկս լծվենք Հայրենիքի զորացման զործին. մեր միջից դուրս վանենք Հայրենիք. Եկեղեցի. Ս. Խաչ և ազգային դրոշ մերօրյա մերժողհերին, մաքրենք ու մաքըր- վենք, ե ապացուցենք, որ հայը երբեք չի դադարում հայ լինելուց:

Մենք մեր արժանավայել ե Աստվածահաճո կյանքով պետք Է արժանին հատուցենք: Հետևաբար, եկեք մեր գերագույն առաջնորդ Հիսուս Քրիստոսին, Իր հարությամբ' մեզ օրինակ ունենալով'զինված համբերությամբ հ սաանց վհատվելու, բարձրանանք մեր քար­քարոտ և փշոտ ճանապարհով դեպի երկնային անմար հավիտենության հուշարձան և ցույց տանք, որ հայ ազգը ինչպիսի ավերածությունների ու արհավիրքների մեջ կ ընկնի,

պետք Է հարության հույսով հաոնի:Թող Ամենակարողն Աստված մեր մհջ զորացնի անմահության գիտակցությունը, ուժգ­

նացնի հույսն ապագայի հանդեպ, որպեսզի միասնաբար մեր գործով կարողանանք վերա­կենդանացնել հային իր ամբողջական կերպարի մհջ ե իսկապես փաստենք, որ 1700-ամյա քրիստոնյա, հայրենասեր և ազգաշեն ժողովուրդ ենք: Եվ հպարտ կանգնենք ու ասենք, որ երբ վարձում են հային սպանել, հայն անմահանում Է ի փաոս մեր Փրկչի, որին փառք հա­վիտյանս. ամեն:

Կ Ր Օ Ы 1 Գ Ի Տ Ա Կ Ա Ն

ՆՈՐՍ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԿԻՐԱԿԻԻ ԽՈՐՀՈՒՐԴՆ ՐՍՏ ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹ-ԵՎԱՑՈՒ

•Մի քաղաքում մի դատավոր կար, Աստծուց չէր վախենում և մարդկանցից չէր ամաչում...»:

(Ղուկ. ԺԸ2)

Մեծի Պահոց շրջանի հինգերորդ կիրակին նվիրված է Անիրավ դատավորի աոակին: Հայ Եկեղեցու հայրերի կողմից կատարված այս ընտրությունը պատահական չէ, քանի որ այս աոակի խորհուրդը հանապազ աղոթելն է, որը ե ընկած է պահքի հիմքում:

Անիրավ դատավորի առակին անդրադարձել են եկեղեցական շատ հայրեր, կատար­վել են տարբեր մեկնություններ, այդ թվում և Ս. Գրիգոր Տաթևացու կողմից: Հաշվի աոնե-

լով վերջինիս մեկնության յուրահատկությունները' ներկայացնում ենք մեր Եկեղեցու եռա­

մեծ այս վարդապետի հիմնական այն ըմբռնումներն ու մտածումները, որոնք վերաբերում են այս աոակի խորհրդի վերհանմանը1:

Աոակի մեկնությանն անդրադառնալուց առաջ Տաթևացին նախ բերում է առկա մի քանի տեսակէտներ, որոնք ներկայացնում ենք ստորև:

Շատերն առակում հայտնի դատավորին համեմատում են Աստծո հետ, քանի որ Նա է բոլորի Իշխանն ու Դատավորը, իսկ քաղաքը, ըստ նույն բնորոշման, այն աշխարհն է, ուր

մենք ապրում ենք: Սակայն աոակի շարունակության մեջ տեսնում ենք, որ Քրիստոս Իր

իսկ պատմած առակում դատավորին անիրավ է կոչում, ինչը, բնականաբար, բնավ չի պատշաճում Աստծուն, Ով արդար Դատավորն է:

Ոմանք կ այն կարծիքին են, թե Քրիստոս առակում հրեշտակներին է իշխան և վերա­

կացու անվանում մարդկանց վրա կարգված, սակայն հրեշտակներն անմարմին էակներ են, որոնք ուղարկվում են մարդկանց սպասավորելու և պահպանելու համար:

Այս աոակի խոսքերն առավելաբար տարածվում են մարդկանց վրա, որովհետև

մարդն ինքնին կենդանի քաղաք է' Աստծուց շինված, համաձայն Պողոս առաքյալի

հետևյալ խոսքի. «Դուք կենդանի Աստծո տաճար եք» (հմմտ. Ա Կորնթ. Գ 16)2: Գրիգոր

Տաթևացին դատավորին համեմատում է մարդու մտքի հետ, իսկ ոսոխներին' մարմնավոր ցանկությունների:

1 Գ ր ի գ ո ր Տ ա թ ե ւա ց ի , Գ ի ր ք ք ա ր ո զ ո ւթ ե ա ն , որ կ ո չի Ձ մ ե ր ա ն հա տ ո ր , Ե ր ո ւս ա ղ էմ , 1993:

2 Ա ս տ ո ւա ծա շո ւն չ Մ ա տ ե ա ն Հ ի ն հ ւ Ն ո ր Կ տ ա կ ա րա ն նե րի , Մ ա յր Ա թ ո ո Ս . է ջ մ ի ա ծ ի ն , 1994 : Բ ոլո ր մ ե ջ ­

բեր ո ւմ ն ե ր ը կ ա տ ա ր վ ա ծ ե ն ա յս հրա տ ա րա կ ութ յունի ց:

92 գ -դ „■ ЬГ"„1 ո.ոտւււ1Ո № 1"ՈՐՀՈԻՐԴՆԸ1ւտ..լ 2003

,„Ո Ւ նորում նախ համեմատության Ա ապա' առա- Արդ. մարդը, ըստ Տաթևացու, քաղաք է Կ ճՎ

վելության պատճառով: Տաթևացին նախ բերում է քաղաքի պսւրիսպ-Մարդուն քաղաքի հետ ա ա ըրանց ունեցած հարստության օրինակը:

Ш * ս Ա . - ԻՐ մ ա ր մ ի ն ն է: ^

՚ »■ ̂ ̂ ՞ " * ին' րնակվ,,ղի- մի“ '“ ՜յի^ ՝ СГ Г Г д ^ ' ш п ՛ ղինվորների « ™ = « М ™ " " Т ! ն“ Լ յ յ ^ ն , , ա * » * * * է • . « “ — « ի ն ^ ն ս ր ի

հավատքի, հույսի և սիրո հետ: , 0Լ Լ ր ո Տամար մարղ^աոավելոփրսնրտաղա,*, ^ մ ե մ ս ո ո ո ^ա մ ի Տաթևացին

Տեսմղսղ օրինակն է ր ե ր » .* м . т п ш ш կաոուցվոս. Է մարղոլ *եո„ով. ասրս մարդն Ա- րարի, ԱսաՏս Յեոքով սաեղՏվա» արարատ է: Ի աարրերո^րոն „աղատի, "Р1! րնակարան Է մարղու Տամար, վերջինս առավել է ..աղատից նրանով, որ ինյր րնակարան Է Ասս,4ո Տամար սւրփնրն՝ այս Տամաաս,ո44ամր մարղր մի աեսակ ղաոնում Է րազաօ „աղայփ Տամար, որւոեղ դարձաւ երեամ Է Օրա աոավելու„րսնՈ: Որպես ար, „ա ղ ա ,* արղար ղա- աավոր' Աստված մարդու մեջ միտք դրեց' արդարապես քննելու և տանջելու Օրան, որ­պեսզի մարդը երկարատև տանջանքներից հետո քննի և ապա բաժանի չարն ու բարին

միմյանցից, կարողանա միշտ փախչել չարից ու հետևել բարուն:Գործած մեղքերն առհասարակ հիմարացնում են մարդու միտքը, որի պատճառով Էլ

այն սկսում Է թյուր դատաստան կատարել: Այս ամենին ավելանում են նաև մեղսալից այն հաճույքները, որոնք կաշաոքի նման փակում են նրա բերանը: Թեպետև միտքը գիտի Աստծո արդարության մասին, սակայն մարմնի նկատմամբ սերը նրան թույլ չի տալիս

երկնչել Աստծուց և ամաչել մարդկանցից:Երկյուղը մտքի սանձն Է, որ հեոու Է պահում չարից, իսկ ամոթն այն առագաստն Է,

որով մարդը թաքնվում Է մեղքից: Եթե սրանք ներկա չլինեն մարդու կյանքում, ապա միտ­քը բոլորովին սանձարձակ կդառնար մեղքերի ոլորտում* զրկելով հոգին բազմաթիվ առա­

քինություններից և փոխարենը պարարտացնելով մարմինը:Մարդ արարածը, սակայն, երբ սխալմամբ ընկնում Է չարի որոգայթը, այն ժամանակ

մարդուս խիղճն Է ի հայտ գալիս' չարչարելու և տանջելու միտքը' որպես հանցավորի, և դառն տրտմության մեջ Է պահում նրան, ինչպես Գավիթ թագավոր-մարգարեն Է գրում. «Գիշեր֊ցերեկ շրջեցի վշտացած, քանզի հոգիս լցվեց տանջանքներով» (Առակ. ԼԷ 7-8), իսկ Եսայի մարգարեն էլ այսպես է ասում. «Ամբարիշտներն ուրախություն չեն տեսնելու»,-

համաձայն Տիրոջ խոսքերի (Եսայի Խ Ը 21): Եսայի կայծակնամաքուր մարգարեն այստեղ նկատի ունի հոգևոր ուրախությունը:

Ըստ Տաթևացու, միտքը մարդու հոգու և մարմնի համար արդար դատավոր է, և երբեք էլ այն անիրավություն չի գործում, որովհետև անկաշառ է և հարստության կարիք չունի: Քանի որ միտք է, ուրեմն իմաստուն է, այն հոգու և մարմ՛նի իշխանն է, այդ պատճառով էլ վախ չունի ոչ մեկի հանդեպ: Մշտապես հոգու և մարմնի մեջ լինելով' միտքը քաջ գիտի

2003 ՆՈՐԱ ՊԵՏՐՈՍՑԱՆ Գ-Դ 93

նրանց գործերը և բնավ վկայի կարիք չունի և արդարապես է դատում, ինչպես Հովհան­

նես առաքյալն է ասում. «Սիրելիներ, եթե մեր սրտերը մեզ չդատապարտեն, համարձա­

կություն կունենանք Աստծո աոաջ» (Ա Հովհ. Գ 21):Մտքից չենք կարող երբեք մեր մեղքերը թաքցնել, այն ամեն պահ մեզ հետ է' ուսուցա­

նելու ե. խրատելու մեզ: Ծածուկ Ա անտեսանելի տեղերում է բնակվում, և ոչ ոք նրան չի տեսնում, դրա համար էլ մարդկանցից չի ամաչում, Ա որովհետև միտքն իր իսկ իշխանութ­յամբ ծաոա չէ, այլ ազատ, դրա համար էլ Հիսուսի բնորոշմամբ այն Աստծուց չի վախե­

նում:Աստված մարդուն արարելիս նրան անձնիշխանություն է պարգևել, որպեսզի մարդն

իր ազատ կամքով ընտրի բարին, ինչպես հրեշտակներն ու բոլոր սրբերը, որ իրենց կամ­քով թողնելով չարը և բարուն հետևելով' հասնում են Երկնային Արքայության: Սակայն,

ինչպես հայտնի է, շատ հաճախ մարդիկ իրենց հոժար կամքով ընտրում են չարը, որով էլ նմանվում և գործակից են դաոնում սատանային: Այս պարագան ինքնին պարտադրում է մարդուն, որ վերշինս երբեք չփորձի Աստծուն մեղադրել, քանզի Տերն անձնիշխանություն

է տվել մարդուն միմիայն բարիք գործելու համար, սակայն մարդը բազմիցս փորձում է

այն գործադրել չար նպատակների համար:Ահա այսպես արդար և ինքնիշխան դատավորը' միտքը, երբ իր կարգի մեջ է լինում,

մշտապես սուրբ գործեր է կատարում4 ընտրելով բարին և միշտ խորհելով աստվածային առաքինությունների և երկնայինի մասին, ուր Քրիստոս, համաձայն առաքյալի խոսքի'

նստած է Աստծո աշ կողմում: Այս տեսակ միտքն իր հետ հոգին էլ է աո Աստված բարձ­

րացնում: Մարդու շունչը երբ կապվում է. հոգու հետ, արյունը' շնչի հետ, մարմինն ու զգա­

յարաններն էլ' վերջիններիս հետ, մարդը մարմնով, հոգով ու մտքով դաոնում է ամբողջությամբ երկնային և նման' Աստծուն' միշտ բարին խորհելով ու գործելով: Իսկ երբ

միտքը դատարկվում է բարի բոլոր խորհուրդներից, այն ժամանակ վերևում հիշատակ­ված կարգը փոխվում է. միտքը, որ նախկինում առաջնորդի դեր էր տանում, հայտնվում է

ամենից վերջին տեղում, ե մարդու զգայությունը, մարմնական ցանկությունների հետ

խաոնվելով, իր հետ քարշ է տալիս ողջ մարմինը: Եվ երբ վերջինիս հետևում է արյունը,

սրան' շունչը, որին կապված էր, շնչին' հոգին, իսկ հոգուն էլ' միտքը, մարդը մարմնով,

հոգով ու մտքով ամբողջությամբ դաոնում է երկրավոր ու ախտերով լեցուն:Ինքնիշխան միտքը երբ գերի է դաոնում զգայություններին, այն ժամանակ նա ծաոա է

դաոնում ամեն տեսակ ցանկությունների' միշտ մտածելով մարմնականի մասին, ինչպես

Տերն է ասում. «Որ աոնէ զմեղս, ծաոայ է մեղացն»: Եվ հենց այս ժամանակ էլ ոսոխը' մարմինը, մտքից առավել զորանալով, հարձակվում է հոգու վրա և կեղեքում ու չար­

չարում' իր կամքով զրկելով նրան շատ ու շատ բարիքներից, և փոխարենն ինքը փարթա­

մանում և հարստանում:Այս ամենի արդյունքում մարդը կորստյան է մատնում այն մեծ հարստությունը, որ

Աստված էր պարգևել իրեն արարչագործության ժամանակ, մարդու հոգին այրիանում է

Երկնավոր Փեսայից' Քրիստոսից, Ում սիրով և Աստծու կամքը կատարելով հարսնացել

է ր , ն ^ — է Ս— р“ ч" ш

8 Հ - 4 ^ 3 ! Ա « « հ » . «он — =• т «ЧП1-» Р " ^ * Г ? “ Է Г ™ -

Վ„ՐԻ ս™ ս щи Կ^Ա) ոԻ*»" ари.0. .М »սո|սի ո™ Ի" лш-П! »■»» ւՂ"1կ' ժ ^ ’. Т 1՜ . '1 : = գալիս է Դա ս » * Փ *»»Ի - » » ս թ ս - ւ ս ֊ս " » ^ * * * " * ■ ը յ »խ™ ա սդս™ » 4 > ^ " " ան№ավ 1 1 - ^ " ^ Է а р ш аքա րի^էրից

ո ւ հ եո ա ց ն ո ւմ Ա ս տ ծ ո կամքից:Դատավորը. սակայն, երկար ժամանակ չէր ցանկանում այրիի դատը տեսնել, որովհե­

տև նույն ինքը֊ դատավոր միտքը, մարմնական հաճույքներից թմրած ննջում էր և չէր կ կամենում զգաստանալ: Եվ քանի որ Արարիչ Աստված մարդու մեջ խիղճ է դրկ ' վեր­ջինիս անաչաո և անդուլ ձևով կշտամբելու, մշտապես անհանգստացնելու իր զանազան սխալների համար, ապա մարդը, իր իսկ գործած մեղքերի հիշողութւուններից զօրուգիշեր տանջվելով, խղճի խայթոցներից ազատվելու համար օրերից մի օր որոշում է տեսնել

հոգու դատը:Ինչպես տեսնում ենք, միտքը, որ այնքան էր մարմնի հետ մեղքեր գործել, սկզբում չի

կամենում լսել հոգուն և նրա արդար դատը տեսնել: Ահա սա է պատճաոը, որ միտքն անի­րավ դատավոր է կոչվում: Այնուհետև երբ միտքն ուշքի է գալիս, սկսում է խորհել հետևյալը- «Թեև Աստծուց չեմ վախենում և մարդկանցից չեմ ամաչում, բայց այն բանի համար, որ այրի կինն ինձ հոգնեցնում է, նրա դատը պիտի տեսնեմ, որպեսզի անընդհատ

չգա և ինձ չանհանգստացնի» (Ղուկ- ԺԸ 4-5):Այսինքն' այս պահին խղճմտանքն է, որ աոաջ է գալիս' դատելու միտքը, երբ վերջինս

վարձում է անիրավություն գործել, ինչն էլ ստիպում է, որպեսզի միտքը զղջա, սթափվի իր կատարած անիրավության համար և արդար դատաստան տեսնի: Միտքն այլ կերպ չի

կարող իր հանցանքների համար խղճմտանքից ազատվել և հանգիստ գտնել, եթե ոչ' ապաշխարությամբ և զղջումով: Անիրավ դատավորը երբ զղջում և ապաշխարում է իր գործած անիրավությունների համար, այլևս չի կարող անիրավ կոչվել, նա արդեն իսկ

բարիք գործող և արդար դատավոր է:Աոակի ավարտին Քրիստոս դիմում է աշակերտներին և բոլոր այնտեղ հավաքվածնե­

րին' ասելով. «Իսկ Աստված արդարություն չի* անի իր այն ծաոաներին, որոնք գիշեր-ցե-

րեկ աղաղակում են» (Ղուկ. Ժ Ը 7): Այստեղ Տաթևացին, անդրադաոնաւով Տերունական այս վերջին խոսքերին, հիմնական շեշտը դնում է հենց այդ մտքի վրա' ցանկանաւով բոլո­

րի ուշադրությունը հրավիրել հետևյալ հարցադրման վրա. ովքե՞ր են նրանք, որ աղաղա­կում են աո Աստված, և Տերը դուրս է գալիս նրանց փոխարեն վրեժխնդիր լինելու: Աոա­ջին հերթին, ըստ եոամեծ վարդապետի, մարդու բարի գործերն են, իսկ հետո' պահապան

հրեշտակները, որ իրենց ձայնն են բարձրացնում աո Աստված' բողոքելով մարդկանց բազմաթիվ չարիքների համար, ինչպես նաև բոլոր այն զրկվածներն ու աղքատները, ով­քեր աղաղակում են աո Աստված' մարդկանց կողմից իրենց կրած բազմաթիվ զրկանքնե­

2 0 0 3 ՆՈՐԱ ՊԵՏՐՈՍՑԱՆ Գ-Դ 95

րի պատճառով, ինչպես Հակոբոս առաքյալն է ասում. «Ձեր կողմից զրկվածն աղաղակում է, և հնձվորների բողոքը հասավ Ամենակալ Տիրոջ ակսւնշին» (Հակոբոս Ե 4):

Վերևում թվարկված բոլոր վկաներն էլ կա'մ այստեղ, կա՜մ հանդերձյալ կյանքում

հայտնվելու և Ահեղ Դատավորի Երկրորդ գալստյանը՝ Ահեղ դատաստանի ժամանակ, վեր են հանելու բոլոր մեղավորների հանցանքները:

Առակում Տաթևացին ընդգծում է երկու շատ կարևոր հանգամանք' երկյուղ Աստծո հանդեպ և ամոթ մարդու նկատմամբ, քանզի սրանք արդեն իսկ մեծ սանձ են յուրաքանչ­

յուր մարդու համար, սանձ, որ ցանկացած մեկին սթափեցնում և սանձում է մեղք գործելու մտքից: Իսկ այնտեղ, ուր տեղ չունեն Աստծո հանդեպ երկյուղը և մարդու նկատմամբ ամո­թը, մարդը, ինչպես անսանձ ձին, ճանապարհից շեղվելով գնում և խորխորատը' չարի որոգայթն է ընկնում, որովհետև հանդուգն ու անամոթ մարդը բոլոր չարիքներն ընդունող

մի շտեմարան է:Տաթևացին առանձնահատուկ նշում և պատգամում է, որ Քրիստոս Աստված այս ա-

ոակով սովորեցնում է անձանձրույթ աղոթել աո Աստված: Քանզի եթե անիրավ դատա­

վորը, որ ո'չ Աստծուց էր վախենում և ո'չ էլ մարդկանցից ամաչում, այրու տևապես դիմե­

լու և թախանձելու համար նրա դատը տեսավ, որչափ ևս առավել Հիսուս Քրիստոս՝ Ար­դար Դատավորը, Ով անդադար լսում Է մարդկանց աղաչանքներն ու պաղատանքները,

կլսի և բոլոր նրանց, ովքեր ամենայն ժամ իրենց աղաչանքը, խնդրանքը և աղոթքը կբարձրացնեն աո Ամենասուրբ Երրորդություն:

96 Գ-ԴԶԱՏԻԿԸ Ь 4 ԲԱՈ.ԱՐ21№ Ր Ա 8 ՏՈ Ն Ը 2 0 0 3

Բ. ՀՌ ԻԼԱՌ ՍԴԱՄ

ցԱՏիԿԸ ԵՎ ԲԱՂԱՐՏււԿԵՐԱՑ ՏՈ՜ՆԸ

ձիսսւկան

ՕՓրվւսՏ ЦЛЦ Л 8 է Ա' Տձ Տամար, ПЦиЩи մի Ш Ц тиП Щ Ц Ш

„ 2 2 2 5 5 2 2 -ь» ֊ 1ծ2 լ 7 ”,:(Ելք 2.48 Սաս ). պ ը Ա լմ Է «անցնել վրայով., այսինքն՝ «խնայել» (Դ.ևսւ.

.Զատիկ. թաՐԳմա ^Յ ^եսո ւ 5-11 և այլն): Եբրայերեն այլ տերմիններ են' «Ջատկի տոնը.

Ցոթանասնից թարգմանության մեջ և Նորկտակարանյան տերմինը *ա *« -ն է:Եոոաւեոենում «Զատիկ* կամ « М » (Раяюуег) անվանումն օգտագործվում էր տարվա

աւո վանակին կատարվող տոների ամբողջ շարքի «ամար: Այս անվանումը Լայն տարա­ծում է գտել մոտավորապես երկրորդ դարից: Միշնայում «Պեշահիմ. (РезаЫ т) տրակտա­տում («Պեշահի» (РезаЬ-Ь ձևի) հոգնակին հավանաբար վերաբերում է անհատական զո­հաբերության գաոներին, համեմատի՜ր Բ Մնացորդաց 35:7-ի հետ, և' որպես օրինակ է բերված, և' որպես այս սովորության հիմք է ծաոայում: Միակ տերմինը, որն ընդհանուր անվանում է բոլոր տոների համար՝ ներաոյալ այն արարողությունները, որոնք վերաբե­րում են Բաղարշակերացին, որին, իսկապես, նվիրված են տրակտատի աոաջին երեք գլուխները: Հովսեպիոսն անդրադառնում է «Բաղսւրջակերաց տոնին», որպես բնորոշ ան­վանում այդ բոլոր տոների համար, սակայն երկու տեղ նա մի կետ է ավելացնում, «որը կոչվում է Զատիկ»' կարծես թե մատնանշելով լայն օգտագործումը (Հովսեպ. Հրեից Պա­տերազմ Попу-З; У1.1Х.З; Եբրայական Հնախոսություն. ХУП .к.3; ХХ.у.3):

Զատիկը, որպես ընդհանուր մի անվանում, մատնանշում է Միշնան, ինչպես Հովսե- պիոսը բոլոր արարողությունները համարելով մեկ ամբողջական տոնի մասեր: Սակայն սա միշտ այսպես չէր: Ավելի վաղ, Հին Կտակարանում, ինչպես նաև Նոր Կտակարանում, «Զատիկը» Ա «Բաղարշակերաց տոնը» (Մարկոս 14:1) օգտագործվում էին ծեսերի աոըն- չությամբ: Երբեմն մեկը և երբեմն մյուսը կիրաովում էր ամբողշ շարքի համար: Բայց Զա­տիկը հիմնականում վերաբերում էր աոաջին օրվա նախօրյակին' ամսվա տասնչորսե­րորդ օրվան (Դ,ևտ. 23:5), երբ տեղի էր ունենում զատկական գաոի զոհաբերությունը, մինչդեո Բաղարշակերաց տոնը նշվում էր յոթ օր շարունակ (Ղետ. 23:6): Սա հիշեցնում է, որ արարողությունների մի համակարգում գոյություն ունեին երկու աոանձին միավորներ կամ տոներ: Բայց այս տարբերակումը միշտ չէ, որ հետևողականորեն պահպանվում էր (համեմատի՜ր Ղուկաս 22:7-ի հետ):

Քանի որ այդ երկու արարողությունների ժամանակները համընկնում էին, ինչպես նաև այն պատճառով, որ Զատիկը տևում էր միայն մեկ գիշեր, սա համարյա անհնար էր: Օրի­նակ' թթխմորից անջատումը պետք է ավարտվեր մինչև զատկական գաոի զոհաբերումը (Երկրորդ Օրենք 16:4; Պեշահիմ 1.1-4), հեւոևաբւսր Ջատկի կերակուրը նաև Բաղարջակե-

2003 Բ. Հ. Ո-ԻԼԱՈ-ՍԴԱՄ Գ-Դ 97

րսւցի կերակուր էր (Ելք 12:8), և Զատիկ տերմինն օգտագործվում էր բոլոր տոն օրերի հա­մար (Երկրորդ Օրենք 16:2-3; Եզեկ. 45:21-25):

Ելք 23:15-ում, որի մի մասը հավանաբար Իսրայելի պահպանված ամենահին ծիսա­կան օրացույցի մի օրինակ է, խոսվում է Բաղարջւսկերաց տոնի մասին (համեմատի՛ր Երկրորդ Օրենք 16:16-ի հետ): Հետազոտոդների համար վիճելի է եղել այն հարցը, թե արդյո՞ք յահվեական խմբագրությանը վերագրվող Ա միապետության վաղ ժամանակա­շրջանին վերաբերվող այս օրացույցի կազմության ժամանակ Ջատկի զոհաբերությունն ընդհանուր աոմամբ արդեն Իսրայելի համայնքի պաշտամունքի մի մասն էր:

Ուելհաուզենից սկսած մեծապես ընդունված տեսակետն այն է, որ մինչև. Հոսիասի բա­րեփոխումները-և Երկրորդ Օրենքում դրան աոնչվող օրենքները, Զատիկը, որպես Բսւ- ղարջակերացից աոանձին տոն, ընտանեկան տոնակատարություն էր, ոչ թե Իսրայելի ազգային կյանքին վերաբերվող աոանձին մի ծես: Թագավորաց Բ 21-23-ից երևում է, որ Զատիկն ազգովին չէր տոնվում միապետության շրջանում և հարցականի տակ է դրվում այն ենթադրության պատմական հավաստիությունը, որ Դատավորսւց շրջանում կային այդպիսի ազգային տոնակատարություններ:

Բոլորի կողմից ընդունված տեսակետով այս տոնը կազմված է սկզբնապես աոանձին կատարված երկու տարբեր բաղադրիչներից և դրանք երկուսն էլ ունեն նախւսիսրայելա- կան պատմություն' Զատիկը, որպես նոմադիական հովիվների ծես, իսկ Բաղարջսւկերա- ցը' քանանական, որպես սպասվող բերքի հետ կապվող տոն: Ինչպես Սուրբ Գրքում է ասվում, Մովսեսը խնդրեց փարավոնին, որ նա ազատ արձակի իսրայելի զավակներին, որպեսզի նրանք կարողանան Տիրոջ տոնը նշել անապատում (Ելք 5:1, 10:9 ): Այստեղից կարելի է ենթադրել, թե այս «տոնը» Ջատկի նախաիսրայելական ձևն էր, հավանաբար' հովիվների տոնը: Այստեղից էլ Ուելհաուզենը պնդում է, թե «ելքը տոնի աոիթը չէ, այլ տոնն է ելքի աոիթը»:

2. Նորկ տակ արա նյան ժամանակաշրջանում. Մինչև Երուսաղեմի տաճարի կործա­նումը' մ. թ. 70 թվականին. Զատիկն ուխտի տոն էր: Այն ուներ Շաբաթների և Տաղավա- րահարաց տոներին բնորոշ առանձնահատկություններ: ժողովրդականությամբ և հրեա­կան սփյուռքի բոլոր երկրներից եկող ուխտավորների թվով այն համեմատվում էր միայն վերջինի հետ: Հաշվումները ցույց են տալիս, որ յուրաքանչյուր տարի, տոնի համար, Երու- սաղեմ կարող էին գալ ավելի քան հարյուր հազար ուխտավորներ: Հովսեպիոսի հաղոր­դած թվերն անհավանական են թվում (Հրեից Պատերազմ. Н.зпу.З; У1.1Х.З), սակայն նրա մատնանշումը, որ ընդվզումները, որոնց միջամտում էր տիրապետող ուժը, Նորկտակա- րանյան նմանօրինակ անդրադարձներից ելնելով, հավանական է թվում, որ պետք է տեղի ունեցած լինեին (Մարկոս 15:6 և 15):

Տաղավարահարաց տոնի հետ համեմատած' Զատիկն ավելի հանդիսավոր տոն էր: Ջատկի նախօրեի արարողությունները բաղկացած էին երկու պատշաճ մասերից' տաճա­րում գաոների և այծերի ծիսական զոհաբերումից' զոհասեղանին խորհրդակատարական արյուն ցանելով և ընտանեկան ճաշկերույթից ու դրա համախմբվածությունը շեշտող դե­րից, և պատմական հիշատակումից: ժամանելիս քաղաքում կացարան չունեցող ուխտա­

վորների բազմական համար աոաջին կարևոր նախապատրաստություններն էին' «սեն­

յակ. ձեռք բերելը (Մարկոս 14:15) Ս զոհա բերուին գաո գնելը:Տոնի ժամանակ սուրբ քաղաքում աշխուժանում Էր առևտուրը: Տոնի համար հարկա­

վոր Էին գինի Ս համեմունքներ ու շատերը, ովքեր գալիս Էին դրսից. Իըենց հեւո վաճառքի համար բերում Էին արւոերկրյա ապրանքներ' տոնի ժամանակ քաղաքում աոաջացնէղով «առևտրային եոուզեո. (Մաթ- 21:12): Ս ^ ա կ ը ^ գաոը ձեռք Էին բերվում «ընկերության* կամ ընտանեկան խմբերի գւխավորի կողմից: խմբի համար թույլատրէղի նվազագույն թի­վը տասն Էր (Պեշ. 7.13). հաճախ ընկերությունները շատ ավելի մեծ Էին: Քանի որ գաոը պետք Է ճաշակվեր ամբողջությամբ, նրա չափը կախված Էր խմբի անդամների թվից: Մեծ խմբերի դեպքում, յուրաքանչյուր անդամ զոհաբերության գաոից նախ ստանում Էր խոր­հրդանշանական մի կտոր: Ցուրաքանչյուրը պետք Է ուտեր ձիթապտղի մեծության միս: Դրանից հետո մատուցվում Էին ոչ ծիսական կերակուրներ:

Տոնի ժամանակ տաճար Էին գալիս քահանաների բոլոր քսանչորս խմբերը, չնայած սովորաբար միայն մեկն Էր լինում: Աոաշին ծիսական գործողությունը թթխմորի հեռա­ցումն Էր: Սա կատարվում Էր առավոտյան, Ս դրա ավարտը մատնանշվում Էր քահանա­ների կողմից թթխմորի ծիսական այրումով: Աշխատանքը դադարում Էր կեսօրին: Տաճա­րում ամենօրյա կեսօրվա զոհաբերությունը մատուցվում Էր սովորականից մեկ ժամ շուտ (Պեշ. 5.1): Մոտավորապես ցերեկվա ժամը 3-ին սկսվում Էր Ջատկի գաոների զենումը: ՂԱտացիները եոափող շեփորների ձայներով ազդարարում Էին արարողության սկիզբը:

Մինչ ղևտացիները երգում Էին Ալելուան, մյուսները զոհաբերում Էին անասունններն ու արյունը հեղում քահանաների ձեռքերում բռնած ոսկե կամ արծաթե պնակների մեջ: Հե­տո մաշկում ե համեմում Էին կենդանիներին: Քահանաները միևնույն ժամանակ ցողում Էին արյունը մեծ զոհասեղանին և այրում Էին ճարպի կտորները զոհասեղանի վրա (Պեշ. 5.5-10): Արյան ցանումը զոհաբերության գործողության գլխավոր մասն Էր, հավանաբար սկզբնապես այն մի ծես Էր' պաշտպանելու կամ փոխարինելու անդրանիկներին: Բայց այժմ այն միջոց Էր հռչակելու կամ իրականացնելու Աստծո փրկագործությունն իր ամ­բողջ ժողովրդի համար:

Համեմված կենդանիները, չկոտրատված ոտքերով, գլուխները կպած մսեղիքներին, յուրաքանչյուրը փաթաթված իր կաշվի մեջ, վերադարձվում Էին երկրպագողներին: Յու­րաքանչյուր ընկերություն գնում Էր իր տուն կամ սենյակ: Կենդանին շամփրված Էր լինում նոան փայտին և խորովվում Էր դյուրակիր կավե հնոցում:

Կերակուրը մատուցվում Էր ցածր սեղանիկների վրա, որոնց շուրջ, բարձերի վրա, նստում Էին մասնակիցները (համեմատեր Մտթ. 26:20-ի հետ), ինչպես հանդիսավոր խըն- ջույքին, և բոլորի հագին տոնական սպիտակ զգեստներ Էին լինում: Աղոթքից հետո' գինու աոաջին բաժակով, ազդարարվում Էր ճաշակման սկիզբը: Դրանից հետո սկսում Էին ու­տել պնակներում դրված գաոը' պատրաստված համեմունքներով, տրորած մրգերի և ըն­կույզների մածուկով: Հաջորդող երկրորդ գինու բաժակով ընտանիքի «որդին» ծիսական մի հարց Էր տալիս.

֊Ինչո՞ւ Է այս գիշերը տարբերվում մնացած գիշերներից: Սա ներկայացվում Էր Եգիպ­տոսի գերությունից իսրայելացիների ազատման պատմության երգով, ապա' Իսրայելի

98 Գ -Դ ԶԱՏԻԿԸ ԵՎ ԲԱՂԱՐՋԱԿԵՐԱՅ ՏՈՆԸ 2 0 0 3

ա­

2003 Բ. Հ. ՈՓԼԱՌՍԴԱՄ Գ-Դ 99

զատման Ա հետագա փորձությունների պատմությամբ ու ավարտվում' հռոմեական տիրա­պետությունից երկրի ազատման համար աղոթքով: Այս աղոթքից հետո, որը հետագայում փոխվել է Երուսաղեմ վերադառնալու համար աղոթքի, ավարտվում էր պաշտոնական հիշատակումը: Հավաքույթները կարող էին շարունակվել ոչ պաշտոնական ձևով, կամ մի խմբի անդամները կարող էին գնալ ե ողջունել մյուս խմբի անդամներին, բայց մինչ այս պահը, ծիսական ընթացքը պահպանվում էր խստորեն (Պեշ. 9.10):

Տաճարի ավերումով Զատիկը դադարեց զոհաբերության ծես լինելուց, այն շարունա­կեց լինել Աստծո փրկագործության սուրբ հիշատակություն: Զոհաբերությունը դեռ գո­յություն ունի Հորդանանում՜ Նաբլուսում, սամարացիների նվազող համայնքում: Այս ա- ղանդավոր հրեաների խումբը մոտավորապես մ. թ. ա. Դ դարում Երուսաղեմում բա­ժանվել է տաճարից: Նրա Ա' զոհաբերության, ե' համայնական ճաշկերույթի արարողութ­յունն ամենայն հավանականությամբ պահպանում է այնպիսի ձևեր, որոնք ավելի վաղ են թվագրվում, քան վերևում նկարագրվածները: Կենդանիներին մորթում էին Գերասիմ լե- ռան ստորոտին, ճիշտ արևամտին, ոչ թե ավելի ուշ (Ելք 12:6): Սաղմոսներ երգելու փո­խարեն այն ուղեկցվում էր Ելք 12-ի ընթերցմամբ: Զոհաբերությունը ճաշակում էին մինչև կեսգիշեր (Ելք 12:11,29): Օգտագործում էին բաղարջ հաց և համեմունքներ: Սակայն չէին խմում գինի և չէին երգում:

Շատ դեպքերում, կատարման ընթացքն ավելի շատ համապատասխանում է սուրբ- գրային կարգադրություններին, օրինակ՝ Ելք 12-ին, քան Հիսուսի օրոք Երուսաղեմի արա- րողություներին. մի հավաստում, ի թիվս այլ վկայությունների, որ անցնող երեք հազար տարիների կամ ավելի երկար պատմության ընթացքում, որպես իսրայելական արարողու­թյուն' Զատիկը, թեև աննշան կերպով, սակայն չի դադարել փոփոխվելուց: Նորկտակա- րանյան ժամանակներում, տոնի կապը սպասվող բերքի հետ, մասնավորապես ինչպես նկարագրված է խրձի արարողության մեջ, թվում է, թե աննշան դեր է խաղացել: Դա տո­նի մի մասն է, որ վերջին ժամանակներս վերակենդանացել է Իսրայելի պետության մեջ:

Տաճարի ավերումը, վերացնելով զոհաբերության խորհրդակատարական գործառ­նությունը, անխուսափելիորեն ազդեց տոնի վրա' այն դարձնելով Իսրայելի անցյալում Աստծո կատարած մեծագույն գործերի զուտ պատմական հիշատակում: Այն դարձավ Իս­րայելի տոնն ազատության համար: Այն երբևէ չի դադարել Իսրայելի հույսն ապագայի նկատմամբ արթնացնելուց, սա մատնանշվում է Ջատկի սեղանի շուրջ օրհնության բաշխմամբ, որն ունի դարերի հնություն և մինչ օրս ասվում է. «Գալ տարին Երուսաղե- մում»: Եվ մինչ Զատիկը հիմնականում պատմական հիշատակություն է, նրա հավատար­մորեն կատարումը պարտադիր է աղոթքի իրականացման համար: Մյուս կողմից,Նոր Կտակարանն ընդգծում է Ջատկի' որպես զոհաբերության խորհուրդը: Քրիստոս' Տիրոջ ճշմարիտ Զատիկն է. փրկագործությունը: Այն սկսվել է խորհրդակատարական գործո­ղությամբ, որը պատմականորեն իրականացվում է Քրիստոսի խաչելությամբ:

3. Հինկտակարանյան հղումներ. Պաշտամունքային սովորությունների և ավանդույթ­ների հետ կապված պատմական քննադատության այժմյան մեթոդները համոզիչ կերպով ցույց են տվել, որ համեմատաբար հին բնագրերը կազմում են ավելի հին ձևեր կամ վերա- մեկնում են ավելի հին սովորություններ: Երկրորդ, այն բնագրերում, ուր վկայակոչվում է

100 Գ-Դ ԶԱՏԻԿԸ ԵՎ ԲԱՂԱՐՋԱԿԵՐԱՑ ՏՈ ՆԸ

Ջատկի պատմությունը. «տոների» մասին մի շարք հղումներ կան (Թագսւվորսւց Ա 8:2. Ե- հ 29-Г 30:29, Օվսե 2:11, 9:5. 12:19. Ամովս 5:21.8:10), որոնց մեծամասնությունն ինչ-пр

Իմա նա ն զուգակցվել է Ջասւկի հետ: Սա հատկապես ճիշտ է Եսայի 30:29-ի համար: Այ­նուամենայնիվ, չի կարելի ասել, որ այս վիճելի հարցը վերջնականորեն լուծված է. ավելի հավանական է թվում, որ այս ամբողջը պետք է կապված լիներ Տւալավարահարաց տոնի

՞ց ա տ կ ի ն Ս Բաղարջակերացին վերաբերող Հինկտակարանյան նյութի ամենամեծ մա- սո գտնվում է Ելք 12 :1-13 :16-ում: Այն կազմում է եգիպտացիների անդրանիկների կոտոր­ման ս դրան հաջորդող իսրայելացիների մեկնման պատմության մասը' նպատակ ունենա­լով զուգակցել երկու արարողությունները Իսրայելի պատմական ազատման հետ: Շեշտ­վում է, որ երկուսն էւ հաստատվել էին Եգիպտոսում ե տոնվում էին հենց տասներորդ պատժ՛ի Ս իսրայելացիների մեկնման ժամանակ «այդ գիշեր» (Ելք 12:12, համեմատի՜ր Ա

Կորնթ. 11:23-ի հետ) ու «հենց այդ օրը» (Ելք 12:17,13:3-4):էդ ի ց 12-րդ գլխի սկզբում ասվում է, որ Ջատկի սահմանումը հաստատում է իր արարո­

ղության ամիսը, որպես «տարվա աոաջին ամիս» (համար 2): Այլուր այս ամիսը հայտնի է որպես Աբիբ (Ելք 13:4; 23:15; 34:18, Երկրորդ Օրենք 16:1)' նշանակելով հասկեր, ավելի ճիշտ գարու խրձեր: Ամենայն հավանականությամբ իսրայելի տարին սկզբնապես սկըս- վում էր աշնանը (համեմատի՞ր Տաղավարահարաց տոնի հետ): Բաբելոնյան գերության շրջանում ընդունվեց նվաճողի օրացույցը: Բայց սա ընդունելի դարձվեց' օգտագործելով այն որպես Իսրայելի պաշտամունքի օրինակի լուսաբանում: Սկզբից չէին օգտագործվում բաբելոնյան ամսանունները: Ջատկի ամիսը կոչվում էր «աոաջին ամիս», ոչ թե Նիսան, ինչպես ավելի ուշ: Բացի այդ, սա աոաջին ամիսն է' շնորհիվ այն փաստի, որ տոնը տեղի է ունենում այդ ժամանակ: Ծիսական օրացույցի այս վերականգնումը հավանաբար կա­տարվել է Գերության ժամանակ, Ա դա քահանայական դպրոցի աշխատանքն էր:

Այստեղ ծեսը նկարագրելու համար օգտագործված ճշգրիտ բաոերն են. «Դա Տիրոջ զատիկն է» (... Ելք 12:11,27): Նույն ձևը երկու անգամ հանդիպում է սերտորեն կապված այլ հատվածներում (Ղևտ. 23:5, Թուեր 28:16): Այսօրինակ օգտագործման բնորոշ առանձ­նահատկությունն այն է, որ չկա գործողություն ցույց տվող բայ, ինչպես շատ հատվածնե­րում, ուր ասվում է, որ Զատիկը «կատարվում է» (Թուեր 9:2 ե այլն), «մորթվում է» (Երկ­րորդ Օրէնք 16:2 ե այլն), «զոհվում է» (Բ Մնաց. 35:6 ե այլն) կամ «ուտվում է» (Բ Մնաց. 30:18 Ա այլն): Թվում է, թե անունն անմիջականորեն վերաբերում է Աստծո փրկագործութ­յանը' Նրա անցնելուն Ա Եգիպտոսի անդրանիկներին պատուհասելուն (Ելք. 12:12), կամ մյուս կողմից' վրայով անցնելուն և «իսրայելացիների տները» խնայելուն (Ելք. 12:27):

Նորկտակարանյան ժամանակաշրջանի Ջատկի հետ հարաբերած' այս հատվածը երևան է հանում և' նմանությունները, և' տարբերությունները: Տոնի ընտանեկան նախա­պատրաստության համար միևնույն պահանջներն են դրված, չնայած՝ «ընտանիքը պետք է բաղկ՛ացած լինի աոնվազն տասը հոգուց» ասելու փոխարեն, այն պնդում է, որ ընտա­նիքի գլխավորը պետք է միանա իր «հարևանին» (Ելք 12:4), որպեսզի իր խումբն այնքան մեծ լինի, որ կարողանա գաոը լիովին ճաշակել: Կարգադրությունը թվում է, թե կատար­վել է բնական ընտանեկան միությունների հիման վրա և ոչ թե Մի շնայի դարաշրջանի

2003 Р. Հ. ՌԻԼԱՌՍԴԱՄ Գ-Դ 101

«ընկերությունների»: Դեո ավելին, այստեղ անգամ ակնարկ չկա, որ Զատիկն ուխտի տոն է ե ոչ էլ նույնիսկ' մի քանի ընտանիքների համար որևէ ընդհանուր սրբավայրի մասին:

Ինչպես Նորկտակարանյան ժամանակաշրջանում, զոհը պետք է լիներ արու, գաո կամ ուլ Ա անարատ, երկու դեպքում էլ ծեսը տեղի է ունենում 14-ին, չնայած ավելի ուշ շըր- ջւսնի շարադրանքներում բաց է թողնված ամսվա տասներորդ օրը զոհն ընտրելու մասին կարգադրությունը: Անգամ պարզ հղում չկա զոհաբերության ժամանակ քահանաների ու ղետացիների ներկայության մասին. Մի շնան ակնհայտորեն փոխում է «Իսրայելի ամբողջ համայնքի հավաքույթ» (Ելք 12:6) արտահայտության իմաստը' ընդունելով այն որպես ե- րեք ընթացուղիների երաշխիք, որոնք անհրաժեշտ էին տաճարում զոհաբերություն մա­տուցելու համար (Պեշ. 5.5):

Գաոներին երեկոյան զենելու խորհուրդն ավելի ճշգրիտ է կատարվում սամւսրացինե- րի ծեսում. եբրայերենը ճշգրիտ թարգմանվում է որպես մթնշաղ և չի կարող ամբողջովին համընկնել ավելի ուշ շրջանի երեկոյան զոհաբերություն կատարելու հետ, նաև հավանա­կան է թվում, ինչպես սամարացիների դեպքում էր, որ համայնական ընթրիքը մոտավո­րապես կեսգիշերին էր, ոչ թե երեկոյան, ինչպես ավելի ուշ' Երուսաղեմում:

Այնուամենայնիվ, քահանայական այս շարադրանքի ե ավելի ուշ շրջանի փորձառութ­յան միջև ւսմենացայտուն տարբերությունն այն է, որ արարողությունը չնայած ակնհայտո­րեն ուներ զոհաբերության բնույթ, սակայն այն ամբողջապես ընտանեկան արարողութ­յուն էր: Սրբավայրի մասին որևէ հստակ հղում չկա, և զոհասեղանին մոտենալու փոխա­րեն «մի քիչ արյուն» էր քսվում (Ելք 12:7, համեմատի՛ր 22-ի հետ) դոան սեմին և դուսն շրջանակի վերևը այն տան, ուր նշվում էր տոնը:

Ելք 12:21-23-ը համապատասխանում է 6-7, 12-13 համարների հետ, սակայն կարող է ներկայացնել խնդրի ավելի հին տարբերակը: «Ավազան» բաոը թարգմանաբար նաև նշա­նակում է «շեմք» կամ «սեմ»: Սա հանգեցնում է շատ հավանական այն եզրակացությանը, որ զենումը կատարվում էր տան դոան շեմին, և որ արյունը միջոց էր, որով տունն ուխտ էր կնքում Տիրոջ հետ և ծաոայում էր որպես չարից հեոու լինելու միջոց: 21-23 համարների կարգադրությունները հատկապես սարսափազդու բնույթ են կրում, նախապատրաստութ­յունը սարսափելի գիշերվա համար է, ոչ ոք «մինչև աոավոտ իր տան դոնից դուրս չգա», արյունը տեսնելով' Տեր Աստվածն անցնելիս կազատի նշված տները և ետ կպահի ոչըն- չացնողին:

Թվում է, թե ծեսը ծաոայում է և' որպես նշան Տիրոջ համար, և' որպես պաշտպան գի­շերային դևից: Սա պարզ ընտանեկան տոնակատարություն չէ, այլ՝ ամենահանդիսավոր արարողությունը: Նաև, ընդհանրապես, համարվում է, որ Ջատկի այս ձևն արյան միջո­ցով միացված է ինչ-որ չարխափան ծեսի' հավանաբար սկզբնապես գործադրված հովիվ քոչվորների կողմից և կիրառված վտանգավոր եղանակին կամ չարքի գիշերը:

6-7, 12-13 համարներում երկյուղը որոշ չափով նվազեցված է. նշված չեն ավազանը և դոան վերևի շրջանակը և ոչ էլ ոչնչացնողը: Ինչևէ, կաոուցվածքն ու մոտիվը նույնն են. Տեր Աստված կանցնի Եգիպտոսի միջով «բոլոր անդրանիկներին պատուհասելու» (հա­մար 12) կամ պարզապես «եգիպտացիներին կոտորելու համար» (համար 23): Զատիկն

№ աս.-.Կո1«-ԱԿ Л “ И* » ■ - Կ Գ յ « " ™ է Ամ„2ոց լ . „-

- г а :аг г ; ~ ; г а г ; г: ; :

5 Լ — “ “ Е * * * ■ “ ■“ " “ մ“ " ’ ,11տ,! |տ" " '” 1են ա" ա ! , г ՜

Շ ^ ա „ ш ^ а и р п т ^ щ п * р^ * * ь * " » « " * * ‘ " Г 7 Г ,

0շաՀ * - • * » * > • № " ” ’" 4" ’ ն ւ Г Щ' Г Г ? ,Т “̂ !и ս ա 2 » ւ = ո и 4Чь »» 14ւ֊4«Վ“ ь » № » « " * «""»М п է «ԻՐ»»»-կէդ„ ծես: Այսւոեղ կա бЬщ. Л я ф Щ " * ” " " “ Ո"լ "1՝“ ',ան: Եվ Ш'“ 1™“ “ Р“ °Ч "” ' է Ч“ - վակների հարցին ուղղված պատասխանով:

Հիշատակելի ծեսը նաև վերաբերում Է Բաղարշակերաց տոնին (12:14-20), որը թվամ Է. թե երկրորդական դեր Է կատարում հատվածում: Քանի որ Զատիկը հիշատակում Է անդրանիկների կոտորումը, իսկ Բաղարշակերացը շեշտում Է հենց Ե№Ը (համար 17): Յոթնօրյա տոնն, աոաշին և յոթերորդ օրերի սուրբ հավաքույթով հանդերձ, սերտորեն համընկնում Է ՂԱտական 23-ի հրահանգների հետ: Շարադրանքն ունի քահանայական ծագում: Այն նախադասությունը, որ հավաքույթի օրերին (որոնք շաբաթվա հանգստյան օ- րերն են) կարելի Էր պատրաստել միայն «ինչ պետք Է ճաշակի յուրաքանչյուր մարդ» (Ելք 12:16), այսինքն՝ բաղարջ հաց, կարող Է ակնարկել' ըստ սամարացիների արարողության ամբողջ բաղարջ հացի, ինչպես նաև մսի' Ջատկի գիշերը ճաշակել վերջացնելը' լրացու­

ցիչ քանակ թխելով հաջորդ օրերին:Յոթնօրյա տոնը, որպես Ելքի հիշատակություն, պահպանելու կարևորությունը նաև

շեշտված Է որդու հարցին պատասխանի ծնողական նշանաբանով (Ելք 13:9): 13:1-16 ամ­բողջ հատվածը ցույց Է տալիս Երկրորդ Օրենքի ուժեղ ազդեցությունը: Ենթադրվում Է, որ ամեն սւոումով տոնն անդրանիկներին նվիրաբերելու աոիթ Է: Աոաջին պտղի ընծայումն սկսվում Էր Շաբաթների տոնին (шЬ'и Շաբաթների տոն) և ավարտվում Էր Տաղավարա- հարացին: Բերքի և բերքի եղանակի օրհնությունը, նոր հնձված գարու խրձի ընծայման միջոցով (Ղևտ. 23:9-11), Բաղսւրջակերաց տոնի գլխավոր մոտիվն Էր, որն այստեղ նշված չէ: Դա մեզ հիշեցնում է, որ այն սկզբնապես բերքի հետ կապված արարողություն էր: Նոր բերքը կարող էր օգտագործվել որպես սնունդ միայն խրձի օրհնությունից հետո, բայց ոչ մինչև հիսուներորդ օրը (Ղևտ. 23:17)՝ Շաբաթների տոնին թթխմորով հացերի ներկայա­ցումը, երբ ավարտվում էր հացահատկի բերքահավաքը:

Հավանական է թվում, որ այս ամբողջ ժամանակաշրջանին առանձնահատուկ սրբութ­յուն էր հաղորդվում՜ արտահայտված թթխմորի արգելմամբ: Այս ընթացքում, բացի խրձի օրհնությունից, որևէ աղ առանձնահատուկ ծիսական արարողություններ չկային: Չնայած ավելի ուշ այն դարձավ անհատական խնդիր, հավանական է, որ Ջատկի նախնական բա­ղադրիչներից մեկն Իսրայելի կիսանոմադիական նախահայրերի կողմից անդրանիկների համայնական նվիրաբերումը կամ փրկությունն էր: Սա կօգնի բացատրելու այն փաստը, որ Եգիպտոսի համար ամենամեծ պատիժն իր անդրանիկների կործանումն էր և նաև այդ

ա յստ եղ սահմանված է իբրև զ ո հ ա բ ե ր ո ւ է - որր սՐՃ

2 0 0 3 Բ. Հ. ՌԻԼԱՌՍԴԱՄ Գ-Դ 103

աոիթով Ջատկի սահմանումը: ՛Անդրանիկների փրկման կամ նվիրաբերման պահանջի գոյությունը Բաղարշակերւսցի քննարկման համատեքստում թվում է, թե ցույց է տալիս, որ դրա' Երկրորդ Օրենքի այս մեկնությունը խորապես կրում է նոմադիական և Ջատկի ա- վանդույթների ազդեցությունը:

Երբ մենք կարդում ենք Հեսոփ 4:19-23 Ա հատկապես 5:10-12 հատվածները, որպես Ջատկի ավանդույթը Գեբադում, տեսնում ենք, որ այն տոնում էր ե' իսրայելացիների՝ Ե- գիպտոսից դուրս գալը, ե' Ավետյաց Երկրի ժւսոանգումը, ինչպես ցույց է տալիս Հորդա- նանն անցնելու զուգորդությունը Ծովն անցնելու հետ: Այն տեղի է ունենում տասներորդ օրը, այն օրը, երբ Ելք 12:3-ում ընտրվում է Ջատկի գաոը: Դեո ավելին, Բաղարշակերւսց տոնը համարվում է իսրայելացիների՝ անապատում գտնվելու հիշատակություն' որոշ չա­փով փոխելով սպասվող բերքի հետ կապվելու իր բնույթը: Այն խորհրդանշում է անապա­տային մանանայից անցումը Քանանի երկրում պտուղ ուտելուն: Բաղարշակերւսց ծեսի սահմանումը Ելք 12:13-ում համընկնում է Ջատկի սահմանման հետ, որտեղ այն նախոր­դում է երկրի ժառանգմանը, որի գրավականն է հանդիսանում: Աղանձի' Ավետյաց Երկ- րում աոաշին ուտելիքի ուտելը, ենթադրվում է գարու խրձեր հնձելը (Ղևտ. 23:14)' նոր բեր­քը պիտանի դարձնելով ուտելու համար: Տոնի մեջ, ինչպես այստեղ նկարագրված է, Բա- ղարշակերացի արարողությունը խորապես վերակողմնորոշված է ինչպես ոչ մի այլ տեղ' նշելու Իսրայելի սուրբ պատմությունը նրա մեծ իրադարձություններից մեկի հիման վրա:

Թարգամությունն ըստ Աստվածաշնչի Մեկնությունների Հանրագիտարանի, հրատ' 1981 թ. ԱՄՆ.

Անգլերենից թա րգմանեց'ՍՈՒՍԱՆՆԱ ԱՐԶԱ-ՔԱՆՅԱՆԸ

պ ա տ մ ա - բ ա ն ա ս ի ր ա կ ա ն

ԻԳԻԹ Ղ Ա Լ Յ Ա ՆՊատմական գիտությունների դոկտոր

ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ՍՈՒՐԲ ԳԵՂԱՐԳՐ

,Ա Ո զինվորներից մեկը տեգով խ ոցեց նրա կողը, և իսկույն արյուն և ջուր էղավ»:

(Հովհ. Ժ Թ 34)

էջմիածնի Մայր Տաճարի թանգարանում պահվում է երկաթից պատրաստված կրկնակի խաչաձև տեգի ծայր' իր արծաթե դրվագված պահարանով հանդերձ, որը մեր մատենագրության մեջ և հոգևոր գործիչների ու ժողովրդի կողմից անվանվում է Սուրբ Գեղարդ; Պահարանի թիկունքին եղած արձանագրության հավաստմամբ, այն վերջին անգամ նորոգման է ենթարկվել 1687 թվականին: Փորձենք հայ և օտար մատենագիրների հաղորդած տեղեկություններով հետամուտ լինել Ս. Գեղարդի անցած ոսլուն և նրա հետ

կապված պատմություններին:Համաձայն ավանդության, այս գեղարդով է հռոմեացի զինվորներից մեկը խոցել խաչ­

ված Հիսուսի կողը: Նույնպես համաձայն ավանդության, Քրիստոսի ավագ աշակերտնե­րից Թադեոս աոաքյալը, Հիսուսի համբաոնալուց հետո, փշե պսակի հետ միասին Գե­ղարդը Երուսաղեմից բերում է Եդեսիա' Աբգար թագավորին բուժելու համար, ինչպես որ

կանխավ պատվիրել էր Հիսուս Քրիստոս:Պատմահայր 1սորենացին այդ մասին գրում է, որ Եդեսիայի Աբգար թագավորը, որը

ժամանակակից էր Քրիստոսին, տարիներ շարունակ տաոապում էր անբուժելի հիվան­դությամբ, և լսելով Հիսուսի' հիվանդների0 բուժելու հրաշագործությունների մասին* նա­մակով դիմում է Տիրոջը և խնդրում է գալ Եդեսիա ու բուժել իրեն: խորենացիՕ այնուհետև շարունակում է. «Իսկ ինքն Փրկիչն մեր յայնմ ժամանակի յորում կոչեացն զնա Աբգար' ոչ աո յւսնձն. բայց թղթոյ արժանի արար զնա, որ ունի օրինակ զ ա յս .... «և յորում համբար- ձայց' առաքեցից զմի յաշակերտաց աստի իմոց, զի զցաւս քո բժշկեսցէ, և կեանս քեզ և Ո-

րոց ընդ քեզ են շնորհեսցէ»1:Նույն ավանդության համաձայն, Հիսուսի պատվերով Թադեոս աոաքյալը գալով Եդե­

սիա' բերում է Ս. Գեղարդը և Փշե պսակը ու նրանց զորությամբ բուժում Աբգար թագավո­րին ւսնբուժէղի համարվող հիվանդությունից, որով վերջինս տաոապում Էր տասներկու տարի:

Աբգար թագավորը բուժվելով «մկրտեցաւ ինքն Աբգար և ամենայն քաղաքն, և զդուրս տաճարաց կոոցն փակեցին, և որ ի վերայ բագնին և սեանն կային պատկերքն4 ծածկեալ պատեցին եղեգամբ. և ոչ զոք ածէր բոնութեամբ ի հաւատս, բայց օր ըստ օրէ յաւելեալ ի

՛•՛ Մովսհս հորենացի, Հ ա յո ց Պա տ մութէուս, գ ի ր ք Р , գ լ . Լ Ա -Լք»:

ՍՈԻՐԲ ԳԵՂԱ ՐԴՆ ԻՐ ՊԱՀԱՐԱՆՈՎ . ք ^ ՜ -V

ՍՈՒՐԲ ԳեՂԱՐԴԱՎԱՆՔԸ

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲՑԱՆ Գ-Դ 105

հաւատացեսւլսն բազմանային»2: Ասվում է, թե ւսհա այդ ժամանակներից ի վեր Գեղարդը պահվում է Հայաստանում:

Նույն կերպ «8սւյսմավուրք»-ի' Թադեոս առաքյալի քարոզության պատմությունում, ո- րը բերված է դեկտեմբերի 23-ի ներքո, կա հետևյալ վկայությունը. «Ցորժամ եկն աո նա (Սանատրուկ թագավորի մոտ - ծան. Ի. Ղ-) սուրբ առաքեալն Թադէոս ունելով ընդ ին- քեան զԳեղարդն Աստուածամուխ' որով աոնէր նշանս մեծամեծս և փարատէր զամե- նայն չար ախտ հիւանդութեանց. վասն որոյ և բազումք հաւատացին ի Քրիստոս, նաև դուստր թագաւորին Սանդուխտ»:

Ագաթանգեղոսին վերագրվող, իսկ հետագա բանասերների կողմից անվավեր հա­մարվող «Դաշանց թղթի» մեջ Ս. Գեղարդի մասին կարդում ենք. «Անդ (Հայաստանում - Ի. դ .) կայ և գեղարդն Ղունկիանոսի հարիւրապետին' որով խոցեցաւ կող Փրկչին' և բըղ- խեաց ջուր և արիւն, նշանակ մկրտութեան և հաղորդութեան»3:

Լքեր մատենագրության մեջ հիշատակվում է նաև «Պատմութիւն Ս. Կենսաբերին և սոս­կալի Ս. Նշանին, թէ որպէս բերաւ յաշխարհն Արշարունեաց ի Կամրջաձորոյ»4 գործում, որի մասին Ալիշանը գրում է. «... յաջողեւսց բաղդիւ գտա նեղ մեզ ի նորաստաց մատենի»: Ալիշանն ասում է, որ կա երկու Կամրջաձոր. «... աոաջին ի Լիկանդոն գաւաոի Փոքուն Հայոց, ընդ մէջ երկոցուն աշխարհացն Բ (II) և Գ (III) Հայոց, որք են Կեսարիա և Մելիտի- նէ. ուր ի վաղեմի դարուց հաստատեալ վկայի վանք և անդ պատուեալ և պահեալ և սքան- չելեօք հոչակեալ կենսաբեր Ս. Նշանին: Նշանս այս, ըստ պատմութեանս' մասն էր Խա- չին Քրիստոսի' հատեալ ի նմին իսկ ի Պետրոսէ աոաքելոյ, ըստ խնդրոյ Ղունկիանոսի Հարիւրապետի և տուեալ սմա, ագուցանելով յակն էսւսչին մասունս յայլոց ևս տէրու­նական սրբութեանց. զոր աոեալ Ղունկիանոսի ընդ աստուածամուխ Գեղւսրդանն' գայ ի հայրենիս իւր ի Գամիրս...»5, իսկ երկրորդը, բնականաբար, Արշարունիքի Կւսմրջաձորն է:

վերոհիշյալ «Պատմութեան» հավաստմամբ, Ո,ունկիանոսը «Գայ ի գաւաոն Գամրաց' Երկրորդն կոչեցեալ Հայք, և բնակէ ի լերինս, քսան և ութ ամս յանապատին: Եւ զօրու- թեամբ սուրբ Կենսաբերին հանէր ի մարդկանէ զդեւս, և բժշկութիւնս բազումս կատարէր: ... Եւ իբրեւ լուաւ զհամբաւ Ս. Կենսաբերին դատաւորն Գամրաց, որում անուն էր Ոկտա- լիոս, հրամայեաց կոչել զՂունկիանոս»: Քննության ենթարկելով' ի վերջո գլխատում է նրան ապա և թաղել տալիս «... ի պատուաւոր տեղւոջ, և ինքն հաւատացեալ ի Քրիստոս մկրտեցաւ ամենայն տոհմիւ և տամբ իւրով. սպասաւորէր աստուածամուխ Գեղարդին և Կենսաբեր Ս. Խաչին, մեծաւ երկիւղիս Եւ ահա անցին ազգք զկնի ազանց' մինչև յամս 9606. և աստուածընկալ Գեղարդն և Կենսաբեր |սսւչն սպասաւորէր այլ յայլմէ, ընկալեալ

2 Ա ն դ , գ լ . Լ Գ :

3 Ա գ ա թ ս ւն գ հ ղ ո ս , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Հ ա յո ց , Կ . Պ ո լի ս , 1824 , է յ 347 :

4 Ղ Ա ո ն դ Ա լի շ ա ն , Ա յրս ւրա տ , Ս . Ղ ա զ ա ր , 1 8 9 0 թ ., է շ 5 4 7 : Ն ո ւ յն ը , տ ե ս ն ա և Գ . Հ ո վ ս ե փ յա ն , Հ ի շ ա տ ա կ ա ­

ր ա ն ք Տ ե ո ա գ ր ա ց , Я. Ա , Ա ն թ ի լի ա ս , 1951 թ ., է շ 169-178 :

^ Ա ւիշա Օ , նույն տ Խ լո ւմ :

6 Մ ե կ ա յլ բ ն ա գ ր ի հա մ ա ձա յն , թ վ ա կ ա ն ը ն շվ ո ւմ է 939 :

ի » Փ . ս ь • — * о * " ■ - " " " “ “ “ ՞ 8'"1

րազ, աց- Ի « • * * * - . • * " Т 5 Г ^ * — > * - " * ■ "Աւնուհետև պատմության հեղինակը գրում С. Ր

Ոանգրվանհլ էիՕ Ակա1եո.,0ի « Р , — < « 4 * “ “ » >էր Հլպր ՀովՈաՕՕելղ!. «Բաւց զօրութիւն Ա »ա 1բա ւ«.ш Щ Ц Ь ш д Ս- « Л и ф Ь р Ь ՚ Ч » էՈ X կ ո ւ լ մ ա ն ս аш Яш ВДа ա ^ ր ի կ . ս , ш * С .шЛШ ш.а ց » Ա Д О * * . Ца-

Տ ի փ ախաիցն' հոգւոց Ա « ա ր ա , : Եւ ի ք Ր * գիաւսց * ■ ■ ■ « 4 * թ ™ . * ֊Լ1 ո ձ Լ . ч ^ , = ,»ш ,В Д Л ֊Р П № = ա ղ է ֊ աՈ - գ վ ա ^ ա ւ . խորհեցաւ փախչել

Հ խ ս Փ * * Ցո ւնա ց. Ա Л и а ш .ш Ш , երկեա ւ իււկ 4 * Կ » Փ * « « » ■Նշա Օ Տ. Ա կ ե ա լ „ . , « * ! րսշխ ս 4 1« № Ա ւկա Օ ւոոՏա ցա ց' Л ш = , , М Ս . ԿեՕլլարերիւՕ ս

„ш п и ш п Ш մարփւվՕ, փ ա խ սա եա , լիՕէիՕ, ե ,ш ,Ю Я ш и ш Щ Ш ւա շխ սփ !1ս Հ ա ,ո „ . ի ս ա «-

ւ!ա նս Ա յւյա րունԷա ց նա ^ա նկին, որ է ք ըն դ ա էր ութ եա մ ր Ա րսա սււ թ ա գ ա ւո ր ի ո ր գ լպ

Սմբատայ Տիեզերակալի»8:Աբաս թագավորը ուրախությամբ ընդունում է փախստական հոգևորականներին, հյու­

րասիրում, ապա տեղեկանալով փախուստի պատճառներին՝ Հայր Հովհաննեսին հուսա­դրում և առաջարկում է. «Ահա առաջի ձեր են ամենայն աշխարհս իմ. ուր և հաճոյ իցէ ձեզ բնակել' լիցի ձեզ տեղին այն, եթէ գիւղ լինի և եթէ բերդ»9: Հայր Հովհաննեսը շրջելով Ար- շարունիքում' ընտրում է մի տեղ, որն «ունի զնմանութիւն Կամրշաց ձորոյ, զոր ունէաք մեք յաշխարհին Լիկանտոնոյ. եկայք եղբւսրք, շինեսցուք զայս տեղիս:

Եւ ապա սկսան ի գործ շինութեանն, և կատարեցին ի պակաս աւուրս, և հաստատեցին եկեղեցի, և բազմեցաւ Ս. Կենսաբերն յաոագաստի խորանին, և անուանեցին զանուն վա- նացն Կամրջաց ձոր. և էր թուականն յայնժամ 8 Տ Ը (939): Իսկ բարեպաշտ արքայն Հայոց Աբաս յառաջ քան զՑայտնութեան պահքն գայր ի վանքն բազում ընծայիւք, հանդերձ ա- զատօքն իւրովք և մեծաւ ամբոխիւ. և արարին նաւակատիս Ս. Նշանին, և յայնմ ասոր բա­զում բժշկութիւնք կատարեցան ի ձեոն սրբոյ Խաչին ի վերայ այսահարաց և գօսացելոց և ամենայն ցաւագնելոց. և տեսեալ զսքանչելիսն ամենայն Հայկազանց' տային փաոս Աս­տուծոյ»10:

Ասողիկ պատմիչը շարադրելով Աբաս Բագրատունու (928-953) գործունեությունը, այլևայլ դեպքերի հետ հավաստելով հիշյալ պատմության հավաստիությունը' գրում է. «Ցայսմ ժամանակի ծաղկեալ պայծառանայր կարգ կրօնատրական հանդիսից յաշխար- հիս Հայոց: Եւ ի յոլով տեղիս շինեցան եղբայրանոցք, և ժողովեցան միաբանակեացք սի­րովն Քրիստոսի:

106 Գ-Դ ՀՐԱռԱԳա՚Մ ЦИ1Ч Ւ - -

7 Ա լիշա նը ա վելա ցնում է .զա նՈ ա լա նս Ք ա ղ կ ե դ ո ն ի ժ ո ղ ո վ ո ւն » : Բ յո ւգա ն դ ա կ ա ն Ռ ո մ ա նո ս I Ա I I կ ա յսր ե րը

գա հա կ ա լե լ եՕ հա մա պ ա տ ա սխ ա նա բա ր 9 2 0 - 94 4 Ա 9 5 9 - 9 6 3 փ ա կ ա ն ն ե ր ի ն :

8 Ա յրսւրա տ , է յ 547 :

9 Ն ո ւյն տ եղում, է յ 548:

10 Ն ո ւյն տ եղում:

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲ8ԱՆ Գ-Դ 107

Նախ աոաջին' մեծահռչակ- ուխտն Կամրջւսձորոյ ի գաւառին Արշսւրունեաց, որոյ ա- ոաջնորդ հայր Ցովհաննէս, որ հալածեալ յարԱմտեայ աշխարհէն յեգերացւոց11 գաւառէն, ի քաղկեդոնական մարդադաւան աղանդիցն, բերեալ ընդ իւր զհրազէն նշանն12 տէրու­նական: Եւ ընդ որ անցանէր' բազում սքանչելիք Ա նշանք Ա բժշկութիւնք լինէին ի ձեռն պատուական Խսւչին, որպէս ե ի մերում ժամանակիս աչօք մերովք տեսանեմք, զի բազում հիւանդք Ա ախտաժէտք բժշկեցան: Եւ հանապազ կայ Ա կատարէ զիւր հրաշագործու­թիւնն»13:

Այնուհետև Ս. Նշանի պատմության հեղինակը շարունակում է մեկ առ մեկ հիշատւս­կել Կւսմրջաձորի վանքի առաջնորդներին մինչև Ստեփաննոս վարդապետը, «զոր Ասղ- նիկն կոչեն»14, նաև Դվինի երկրաշարժը, վանքի փլվելը ե վերաշինումը: 11-րդ դարի սել­ջուկյան արշավանքների ժամանակ «իբրեւ գիտացին եղբարքն' եթէ Տաճիկքն անխնայ կոտորեն զքրիստոնեայս, և աւարի առնուն զստացուածս, ամփոփեալ պահեցին զարդս եկեղեցտյն, զգիրք և զխաչ. Իսկ զԿենսաբեր Ս. Նշանն' եդին ի նոր պուտկի (հավանաբար նաև Գեղարդը - Ի. Ղ-) և ծածկեցին զերկրւսւ. և է տեղի պահստեան Ս. Կենսաբերին' հւսն- դէպ վանացն, ի տեղի Գողգոթայ, յարեւելից հիւսիսոյ. որ մինչեւ զայսօր լեռնակն այն ան­ուանեալ կոչի խաչգիւտ: Եւ եկաց նա անդ ամս 177, սպասատրեալ ի հրեշտակաց. քանզի ուր խաչն է' անդ է և խաչեցեալն ի նմա: Եւ իբրեւ շշուկն շատացաւ և ահն հասաւ, ցրուե- ցան միաբւսնքն յայլ գաւառս, և վանքն անմարդ և ամայի մնաց»15:

Վանքի տարածքում բնակություն են հաստատում այլազգիները, որոնցից Սամսամի կինը երազ է տեսնում, և կարգադրում է փորել իրեն ցույց տրված տեղը. «Ցայնժամ զար- հուրեալ տիկնոջն առնու ընդ իւր աղջիկ մի առանց առն փորձոյ, և գայ ի գագաթն բոկ և հետիոտս. և հրամայեաց կոտին առնուլ զՍ. Խաչն' հանդերձ անօթովն, և բերեալ ի վանքն' և եդ յեկեղեցւոջն. և կացոյց զԿոյսն սպասաւոր, լոյս վառել և խունկս արկանել...», ապա հիշվում են մի քանի վանականներ, որ սպասավորել են Ս. Գեղարդին16:

11 « յէ գ ե ր ա ց տ ց գա ւա ո», մեր կ ա ր ծ ի ք ո վ ա յս տ ե ղ կա ա ն վ ա ն բ ն ա գ ր ա կ ա ն ա ղ ա վ ա ղ ո ւմ , դ ե ո ե ս X I I I դ . ը ն դ ­

օ ր ի ն ա կ վ ա ծ ձեռա գրո ւմ , ո ր ն ա յս բ ն ա գ ի ր ն ո ւն ե ց ո ղ ա մ ե նա հ ի ն մ ա տ յա ն ն է (տ ե ն Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձ ե ո . 2825 ,

է շ 19 7 ա ): Ն ա խ է գ ե ր ա ց ա շխ ա ր հը (ՍԱ ծո վ ի ա ր և ե լյա ն ա ոա վ<ը Ա ս ո ղ ի կ ի կ ո ղ մ ի ց չէ ր կ ա ր ո ղ գ ա վ ա ռ կ ո չվ ե լ,

ե ր կ ր ո ր դ ' է գ ե ր ա ց ի ն ե ր ը հ ա յե ր ի ս հա մա ր հ յո ւս իս ա բն ա կ ե ն Ա ո չ թ ե ա ր և մ տ յա ն : Ո ւստ ի, նկա տ ի ո ւն ե ն ա լո վ , որ

կ ա պ ւս դ ո վ կ ի ա յի տ ա ր ա ծքո ւմ կ ա «է ր գ ի ա ս լե ո - , ո ր ը շա ր ա դ ր ա ն քո ւմ կ տ ա ր «է ր գ ի ա ց տ ց > տ ե ղ ա ն ո ւն ը , կ ա րող

էր ա ր տ ա գ ր ո ղ գ ր չի կող մ ի ց հ ա ս կ ա ցվ ե ր •յե գ ե ր ա ց ւո ց գա ւա ո»; Մ ե գ զա ր մ ա ն ք է պ ա տ ճ ա ռո ւմ , որ ո չ Մ . է մ ի ն ը և

ո՞չ է լ Ս տ . Մ ա լխ ա ս յա ն ն ուշա դրութ յուն չե ն դսւրձրեւ ա յդ հ ա ն գա մ ա նք ի ն :

12 «Հ ր ա զ է ն » բ ա ո ը Մ . է մ ի ն ը բ ն ա գ ր ա կ ա ն վ ր ի պ ա կ է հա մա րում , ք ա ն ի որ ա յն ո ր և է իմ ա ս տ տ վ յա լ ժ ա մ ա ­

նա կ չէ ր կ ա ր ո ղ ո ւն ե ն ա լ (հ ր ա զ ե ն , հ ր ա ցա ն ) և ուղղում է <հր ա շա զէն> ձ և ո վ : Ս տ . Մ ա ւխ ա ս յա նը հ ա մ ա ձ ա յն վ ո ւմ է

նրա հետ : Հ ե տ և ա բ ա ր , խ ո սքը հ ր ա շա զ ե ն Գ ե ղ ա ր դ ի մ ա սի ն է : Տ ե ն ա ն դ , ծ ա ն ր . 109 , է շ 3 7 9 :

13 Ս տ ե փ ա ն ն ո ս ի Տ ա ր օ ն ե ց ւո յ Ա ս ո ղ կ ա ն , Պ ա տ մ ութ իւն տ ի ե զ ե ր ա կ ա ն , Ս . Պ ե տ ե ր բ ո ւր գ , 1885 , գ ի ր ք I I I , գ լ .

V I I , է շ 173-174:

14 Ա յր ա ր ա տ , է շ 5 4 8 : Ա լի շա ն ի կ ա ր ծի ք ո վ , Ս տ ե փ ա ն ն ո ս Ա ս ղ ն ի կ ը պ ա տ մ ի չ Ս տ ե փ ա ն ն ո ս Ա ս ո ղ ի կ ն է , որ

մ ա հ ա ց ե լ է Գ ա գ ի կ թ ա գ ա վ ո ր ի Բ յո ւզա ն դ ի ա գ ն ա լո ւց հե տ ո : Գ ա գ ի կ Բ ա գր ա տ ո ւն ի ն կ ա ր ո ղ է Գ ա գ ի կ I I լի ն ե լ,

կ ա մ Գ ա գ ի կ Ա բ ա ս յա ն ը , ուստ ի Ա ս ող իկ ի մա հը պ ե տ ք է դ ն ե լ 1 0 4 5 -1 0 6 0 թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն :

15 Ա յր ա ր ա տ , է շ 549 :

16 Ա վ ա ր տ վ ո ւմ է Ս . Խ ա չի և Գ ե ղ ա ր դ ի պ ա տ մ ութ յունը , ա ո ա ն ց ա յլ թ վ ա կ ա ն հ ի շե լո վ , բ ա ց ի ա յն որ պ ուտ ու­

կ ի մ ե շ , հո ղի տ ա կ , պ ա հ վ ե լ է 177 տ ա ր ի : Ե թ ե ընդո ւնում ե ն ք , որ ս ե լշա կ -թ ո ւր ք ե ր ի ս պ ա ռ ն ա լի ք ի հ ե տ և ա ն ք ո վ են

108 Գ - Դ ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ԱՈԻՐԲ Գ Ե Ղ Ա Ր Դ Ը2003

1ՍՕ -р- П — ՜ ____ -----------------------------------------------------------

Բացի այս պատմությունից, Գեղարդի կա /հկԼհցա կա ն

շատակության չենք հան^ " 1 ֊ ^ թվականին գրված «Օրհնութեան նամա-գործիչների աշիաոոությոա^ում^ւ^ա ն ւ թ4 հանդէպ բ1փդին յարեւե-կում» կա հետ1«ալ վկայությունը. «Օինեայ է - Ի ^ ^

լից կուսէ, ի գիրկս լհրի ար““լ ’ ն և զԳեղարդն աստուածամուխ Ա զբեւեոսն աստ- աոաքելոյն ... որ եբեր ի Հա յս... զշիշ Ի Դ 4.ուածահեղուս և զքօղն Տիրամայր սուրբ Աստուածածին...:

Գրեալ էր օրհնութեան նամակն օրինակիս ի թուականութեանս Հայոց ԵսԿԸ ( - 1119)ա մ ի ն ՛ե ր ի ս Վասպուրական, ի մայրաքաղաքս Վան, ԸնԴ հովանեաւ Կարմրաւոր սուրբ

ԱԱքա1սաուն^տարի անց նորից է հիշատակվում Ս. Գեղարդը' 1159 թվականին: Այդ մա­սին 1768 թվականին Պոլսում տպագրված Շարակնոցի Թադեոս առաքյալին Ա ԳԱորգ զո­րավարին նվիրված կանոնների ծանոթագրության մեջ հրատարակիչը բերում է այս հե- Լ ք ր ք ի ր ծանոթագրությունը. «Երկոքին շարականքս այսոքիկ ... այսինքն, սուրբ առաքե­լ ն Թադէոսի և սրբոյն Գէորքեայ եղեն գտանեցեալ ի հին Ա եղծեալ շարակնոցէ ումէքէ, որ է գրեալ ի թուին հայոց ի: ՈԸ: (1159), Ա վասն այնր եղաք աստ»: Այստեղ «Կանոն Թա­

դէոսի աոաքելոյն» շարականում ասվում է.

Այսաւր զգեղարդն պատուական Ետ մեզ նշան պահպանութեան'Ներկեալ արեամբ կենարարին.Որով փրկիմք Ա ամրանամք Ցորոգայթից կրկին որսողաց.Վասն որոյ մաղթանաւք սորա Կեցո զմեզ մարդասէր Փրկիչ18:

Բանասերներից ոմանք Թադեոս առաքյալին նվիրված այս ստեղծագործությունը վե­րագրում են X II դարի կեսերի եկեղեցական և մշակութային խոշոր գործիչ Ներսես Օնոր-

հալուն:

թ ա ք ց վ ե լ սրբութ յունները' 1050-60-ա կա ն թ վ ա կա ն ն ե ր ի ն , 177 գում ա ր ե լով , ա պ ա կ ս տ ա ն ա ն ք , 1 2 2 5 - 1235-ա կա ն

թ վ ա կա նները, որ նորից հա յտ նա բերվում է ա յն : Ա յդ հա շվա րկ ը մ ի ա ն գա մ ա յն ա ր դ ա ր ա ց վ ո ւմ է , ի ն չպ ե ս կ տ ե ս ­

նե նք , Ս. Գ ե ղ ա ր դ ը 1 2 6 0 - ա կ ա ն թ վ ա կա ններին ա ր դ ե ն հ ա ն գ ր վ ա ն ե լ է ր Ա յր ի վ ս ւն ք ո ւմ , ժ ա մ ա ն ա կ ի ռ ա զմ ա կ ա ն

Ա պ ետ ա կա ն ն շա նա վոր գոր& իչ Պ ո ո շ Խ ա ղբա կյսւնի ջա ն քերո վ:

17 Գ ա ր ե գ ի ն Կ թ դ. Ց ո վ ս էվ ւե ա ն , Ց ի շա տ ա կ ա ր ա նք ձ ե ոա գրւսց , Ա ն թ ի լի ա ս , 1 9 5 1 , հտ . Ա , է { 3 3 1 - 3 3 2 : Ա յս

վկա յութ յունը հա կա սություն հա մ ա րյա չունի նա խ որդի տ եղ եկո ւթ յո ւններ ի հ ե տ , ո ր ո վ հ ե տ և ս ր ա ն ո վ մի ա ն գ ա մ

Աս շեշտ վում է , որ Ս . Գ ե ղ ա ր դ ը Հա յա ս տ ա ն է բ ե ր ե լ թ ա դ ե ո ս ա ռա ք յա լը : Ի ս կ ն ա խ ո ր դ պ ա տ մ ո ւթ յա ն հա մ ա ձա յն,

ա յն մ ի ն չև X դա րի ս կ ի զ բ ը պ ա հվում էր Կ ա մրշւսձորի վա ն ք ում , ո ր ը նույն պ ե ս Հ ա յա ս տ ա ն է ր , սւվ1ղի

ս տ ո ւյգ ՜Ե րկ րոր դ Հա լքում:

լ8 Ս ա հա կ վ ր դ . Ա մսւտ ունի, Հ ի ն և նոր պ ա րա կա նոն կ ա մ ա նվա ւեր շա ր ա կ ա ն ն ե ր , վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ , 1911 , է շ

3 1 -3 2 :

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲ8ԱՆ Գ-Դ 109

Միքայել Ասորի պատմիչը (XII դ.) վկայում է հետևյալը. «Եւ Գեղարդն աստուսւծա- մուխ պսակաւն փշեւսյ ի Թադէոսէ բերեալ, և կայ անդէն ի Հայս ի պարծանս ազգին ե ի փաոս Աստուծոյ»19, բայց թե որ վանքում է պահվել տվյալ սրբությունը, պատմիչը լոում է: Միայն Վարդւսն Արեելցին է (Х1П դ.), որ Իո «Աշխարհացոյց»-ում որոշակիություն է մտցնում այդ հարցում4 գրելով. «Իսկ ի կողմն Գաոնոյ Գարունից մեծ եկեղեցին է, որ է Հայոց Թաո ... եւ Այրի վանքն, ուր կայ գեղարդն սուրբ աստուածամուխ' ներկեալ ա- րեամբ(ն) կենարարին, եւ տախտակն սուրբ տապանին Նոյայ նահապետին, եւ նա է տուն հաւատոյ Հայաստանեայցս' հաստատեալ ի սուրբ Լուսաւորչէն»20:

Պարզվում է. որ խնդրո աոարկա Գեղարդը ոչ միայն նշանավոր անցյալ ունեցող սրբություն է համարվել, այլև տարբեր մասունքների հետ պահվել է Այրի Վանքում, որը այդ պատճառով էլ սկսած XIII դարի կեսերից, ի պատիվ Գեղարդի, կոչվել է նաև Գե- ղարդավանք: Երջանկահիշատակ Գարեգին Հովսեփյան կաթողիկոսի խոսքերով ասած. «Գեղարդը արեւելեան Հայոց ամենամեծ սրբութիւններից մէկն է եղել Նոյան տապանի կտորի եւ Հաւուց Թաոի փրկչական պատկերի հետ»21:

Միաժամանակ հարկ է նկատել, որ Վարդւսն Արևելցու' Այրի Վանքին տրված բնորո­շումը վկայում է նրա վայելած մեծ հոչակն ու հեղինակությունը մյուս վանքերի շարքում: Պատահական չէ, որ մինչ այժմ Այրիվանք տարին երկու անգամ ուխտագնացություն է կատարվում՜ Համբարձման տոնին մատաղ անելով և աշնանամուտին:

Իրոք, որ հենց XIII դարն է Այրի Վանք - Գեղարդավանքի պատմության ամենափա- ոավոր շրջանը: Դրան նպաստեց Խաղբակյան Պոոշ մեծ իշխանը, երբ Այրի Վանքն իր շրջակա լեոներով ու դաշտերով գնեց Ջաքարյաններից: Այդ մասին Գեղարդի մեծ եկեղե­ցու խորանի աջ կողմի պատին իշխանը թողել է ընդարձակ մի արձանագրություն, ուր մասնավորապես ասվում է. «Օնորհիւն Աստուծոյ, ես Պոոշ իշխան որդի Վասակ այ յազգէ Հաղբակայ, գանձայգին արարի ի տ նրանց աշխարհիս սուրբ ուխտս Այրիվանք լերամբ եւ դաշտաւ եւ ամենայն կազմութեամբ որ կայր ի սմա... եւ շինեցի եկեղեցիք եւ կանկնեցի սուրբ նշանաւք եւ յարդարեցի գերեզմանայտուն ինձ եւ ազգի իմո յաւիտեան եւ ետու սպասաւորութիւն սրբոցս զիմ հալալ գանձայգին գեղն զՈղջայբեր, զԲերդաղն»22 և այլն: Վիմագիրը փորագրված է 1283 թվականին: Կարծեք թե Պոոշ ]սաղբակյսւնն այս վիմա­գրով հանրագումարի է բերել իր գործունեությունը և նվիրատվություններն Այրի Վանք =

Գեղարդավանքի ն:Պոոշ իշխանի կողմից վիմագրում հիշատակված ոսկե և արծաթե խաչերի, մասունքի

պահարանների, բուրվաոների և քշոցների Այրիվանքին նվիրելու իրական լինելու օգտին վկայում է 1268 թվականով հիշատակագրված, Պոոշ իշխանի անունից պատրաստված Ս. Գեղարդի պահարանը, որ հասել է մեզ, ճիշտ է, ոչ իր նախնական անաղարտ տեսքով,

19 Տ ե ս ա ն Մ ի խ ւպ է լի Ա ս ո ր ւո ց պ ա տ ր ի ա ր ք ի , ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ ի ւն , յԵ ր ո ւս ա ղ է մ , 1 8 7 0 , է յ 6 0 0 :

20 Ա շխ ա ր հ ա ց ո յց Վ ա րդա նւսւ վ ա ր դ ա պ ե տ ի , ք ն ն ա կ ա ն հրա տ ա րա կ ութ իւն Հ ա յկ Պ է ր պ է ր ե ա ն ի , հա մ եմ ա -

տ ութ եա մ ր 2 4 Յեոսւգրի եւ տ պ ա գ ր ի , Ռ ա րիզ, 1 9 6 0 , տ ո ղ 71 - 7 8 ( է յ 3 0 ):

21 Գ ա ր ե գ ի ն Կթդ. 6 ո վ ս է փ ե ա ն , Խ ա դ ր ա կ ե ա ն ք կ ա մ Պ ո ո շե ա ն ք հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն մ է շ , Ա ն թ ի լի ա ս -

Լ ի բ ա ն ա ն , 1969 , է շ 201 :

22 Ա ն դ , է յ 3 0 5 :

Н ^ Т ^ а чшЯч- № ^ — 0 »,ԳաոէգԻմ Կաթողիկոս Հովսեփյանը կաղԽէմ է. ող ЦшЯшршЩ, ա ղՏա Տա ^պ զա Օ Ш,-

ղ ի ն ս Հ X » է "Ո Վաղղանղ լի ճ ի ' «իմնա վո^ով. ող ա ,« =ման Ո ^ Հ Հ Հ Հ սո­վորական արձանագրություն էէ աղ ա1Դ սղրաթղսն ե ր ա ն է ի Ա ս^շաամունղի րանաս- „ ь З ш а արսւաՏաղոութւուն Է իղ սկղղնամասով: Ող Պոոշ իշ|սա=ղ !էղ կարող ղղա «1- ղինակղ լԻՕել, ШЦ նրա մ լա վ ո ղ Ա ծա նցի» մ1կՈ. ! * < * « է ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ղ ն նաԼ վկրշ-

նամասից:Այս տեսակետը կարելի Է հիմնավոր համարել, քանի որ միջին դարերում սովորություն

կար ճաոեր և շարականներ գրել և երգել սրբերի ու տաճարների նավակատիկների, մաս­նավորապես այս դեպքում Սուրբ Գեղարդի փաոավորության' պահարանի պատրաստ­ման աոիթով: Իսկ որ վարդանը բարեկամական կապեր պիտի ունենար Պոոշ իւաղբակ- յանի հետ, որևէ կասկածից վեր է: Ձէ որ Վարդանը 1268 թ. ավարտում է իր' Դանիելի մեկնությունը Աղշոց Ս. Ստեփաննոս վանքում, որը հեոու չէր Այրիվանքից Ա Խաղբակ- յանների հեղինակավոր հոգևոր կենտրոններից մեկն էր: Կամ 1270 թվականին գումար­ված Զագավանի Ժողովի ղեկավարը Վարդանն էր, իսկ նրա հովանավորը' Պոոշ իշխանը: Ավելին, Ս. Գեղարդին նվիրված շարականը ևս, ըստ Սարգիս երեցի, նույնպես Վարդա- նինն է. «Եւ զգեղարդեանն իսկ դու պարծանքդ պարծանաց ... Սուրբ Վարդապետին Վար-

դանայ է ասացեալ»24:Ամենայն հավանականությամբ այս շարականը Վարդան Վարդապետը հորինել է

1260-ական թվականների վերջին, Պոոշի կողմից Ս. Գեղարդի համար արծաթյա պահա­րան պատվիրելու աոիթով: Մատենադարանում պահվող ձեոագրերի մեջ կան Ս. Գեղար­դի նկարագրությանը նվիրված աոանձին հիշատակություններ, որոնցից մեկը դեոևս 1898 թ. հրատարակել է Մեսրոպ Մագիստրոսը «Արարատ» ամսագրում, «Պատմութիւն Ս. Գե- ղարդեանն եւ այլ տնօրինականացն Քրիստոսի» վերնագրով, իսկ մյուսը' «Քաոեակ գիրք» կոչվող ձեոագրի հիշատակարանը, թվագրված 1221 թվականով, հրատարակել է Գարե­գին Հովսեփյանը25: Սրանք համարյա նույն բովանդակությունն ունեն' աոանձին հավե­լումներով.

«Սուրբ Վարդապետն հայոց Վարդան յարեւելից աոաքեաց ի Հոոմկլայն զայս գիր26: Վասն սուրբ և փրկական տնօրինական սրբութեանցն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ այս գտաւ ի գրոց, զի ոսկի գրով կայր ի գրի գրեալ ի քաղաքն Կոստանդնուպօլիս, որ կոչի թա- գաւորութիւն: Եւայսպէս պատմեցաւ: (Ցորժամ աոին զթագաւորութեան քաղաքն4 մեծ

ա ղ վ6ղղամ„ղոԳվա Տ Պ™ 21ա 0 տոհմի շաոսւվիղնէղիտ * № 1,ողմի8 « * 7 , . , որի մաԱի0

23 Ա նդ. է շ 304 :

24 Սա հա կ վ ր դ . Ա մսւտ ունի, Օշվ. ա շխ ., է շ 130 - 131:

25 Գ ա ր ե գ ի ն կ թ ղ . Ց ո վ ս է փ ե ա ն , Ցիշսւտ ա կա րա Օ ք Յեոսսգրա ց, է շ 8 1 5 - 816 :

26 ՛Ա ր ա ր ա տ ո ւմ ֊ ա յս նա խ ա դա սությունը բա ցա կ ա յո ւմ է , է շ 226:

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲ9ԱՆ Գ-Դ 111

թագաւորն Ֆոանկւսց)27 եւ բացեալ զմեծ եկեղեցին Սուրբ Սոփի Ա մեծաւ պարսաւանօք կոչեր զամենւսյն քաղաքն ե զպաստիարգն և զմեծամեծս քաղաքին և զժաոանգաւորս ե- կեղեցւոյն ե խնդրէին զփրկական սրբութիւնս, զփրկականն ե զաոաքելականն Ա զմարտի- րոսականն: Եւ նոքա, զոր ունէին, ցուցին, Ա ապա բերին զմեծ գզրոցին պատմաբանն Ա էր այսպես գբեալ... ( մի աո մի հիշվում են, թե որ սրբությունները որտեղ են գտնվում)... Այլ կենաց գեղարդն, որ ի կողահոս փրկական աղբեւր արեանն հոսաւ, աոեալ Ղունգիանոս, որ կոյբն էր ի ծնէ ե տիգախոց կողէն լուսաւորեցաւ (կա ի Գեղարդ)28:

Աստուածարեան ներկեալ սուրբ գեղարդն և պսակ փշոցն Ա Ցովսէփայ Արեմաթացոյն աջն և զսուրբ շիշ իւղոյն ազնուի ե զԱստուածամօրն պատկերն սուրբ առաքեալն Թադէոս ի Հայք տարաւ: Եւ այս է նշան սուրբ Գեղարդեանն Քրիստոսի, որ տեսանէք ե ճանաչէք և. բերէք, որ ոչ խաբեն զձեզ նենգաժոտ ազգն Հայոց29: Որ թագաւորք սուրբք և. աստուածա- սէրք բերեալ զ երկ նային պսակն սուրբ հաւատոցն Քրիստոսի Ա ամենայն սուրբ եկեղե- ցեացն հռոմայեցոց: Այլ սուրբ գեղարդն Քրիստոսի երկնային գանձն լուսոյ կայ ի յւսշ- խարհն Հայոց և որք տեսանեն զնա' ոչ տեսանեն զմահն յաւիտենից և [ոչ յամօթ կրեն ւս- ւոլրն աներեկի]30 Ա ոչ տեսանեն զՆեոն: Եւ յոր թագաւորութիւն կայ իմացեալ ե պատ- ուեալ, նա ոչ անցանէ թագաւորութիւն այնմ աշխարհի: Եւ նմանութիւն սուրբ ե աստուա- ծակիր գեղարդեանն այս է31.

Գմբեթաձեւ ի վեր քաշեալ գլուխ նորա, որպէս նիզակի սուր աոեալ ե Դ (4) մատին չափ է լայնութիւն մէջ նորա և հրեշտակաց ձևեալ, նման խաչի փորեալ Ա զփորեալ հատ­ուածն անդէն ի յերկուս կողմ երեսաց սուրբ խաչին բեւեռեալ Դ (4) բեւեռօք, որպէս զտէրն ի խաչին: Եւ խնծորւսթոո խաչին աղիւսանման վեցկուսի և ի վայրի կողմն փող նիզակին ոչ այլ ինչ քանդակմամբ նախշեալ, այլ ամենեւին անարատ: Այս է (նշան) սուրբ Գեղար­դեանն Քրիստոսի:

Այլ Աստուածամօրն պատկերն ի Հոգե[ա]ց32 վանքն կա' յԱղբակայ33 գաւաոին: Եւ շիշ յիւղոյն յերկիրն Տարօնոյ ի վանքն Եղրդի34: Արեմաթացոյն աջն ի յԱոբենեան35 գաւառին' ի գեղն, որ Թադէոսի Առաքելոյ անուանի: Եւ պսակ փշոցն իւր վէմն36 կա, ուր նահատա- կեցաւ առաքեալն սուրբ ի Ջարեւանդ գաւառի: Եւ արդ այսպէս օրինակեցաւ տնօրինա-

27 Հի շա տ ա կ ա ր ա ն ո ւմ բա ց ա կ ա յո ւմ է : Ի ն չպ ե ս հա յտ նի է , 1 2 0 4 р . խ ա չա կ ի ր ն ե ր ը տ ի ր ե ց ի ն Կ ոս տ ա ն դն ուպ ո -

լս ի ն մ ի ն չև 1261 р . : Ա յդ նկա տ ի ունի հե ղ ին ա կ ը :

28 Հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ո ւմ բա ց ա կ ա յո ւմ է : Ա վ ե լա ց վ ա ծ է «Ա ր ա ր ա տ ո ւմ », է շ 227 :

29 «Ա ր ա ր ա տ ն », ունի «6ո ւն ա ց > , է շ 228 :

-, 0 «Ա ր ա ր ա տ ո ւմ » բա ց ա կ ա յո ւմ է ա յս բ ա ռ ա կ ա պ ա կ ցո ւթ յո ւն ը , է շ 228 :

3 ' Գ ե ղ ա ր դ ի ա յս ն կ ա ր ա գրութ յունն ա ո ա շի ն ա ն գ ա մ է հա նդիպ ում մ ա տ ե ն ա գր ո ւթ յա ն մ ե շ և լի ո վ ի ն հ ա մ ա ­

պ ա տ ա ս խ ա նո ւմ է ա յժմ Մ ա յր Տ ա ճ ա ր ի թ ա ն գ ա ր ա ն ո ւմ պ ա հ վ ո ղ օր ի նա կ ի ն : Ն ա խ օ ր ի ն ա կ ա յս ն կ ա ր ա գր ո ւթ յո ւ­

նը մի շա րյշ ա ն գ ա մ ն ե ր կ րկ ն վո ւմ է տ ա ր բ ե ր հե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց հա մ ա րյա ն ույն ութ յա մ բ՜ ս կ ս ա ծ X V I դ ա ր ի ց

ըն դհ ուպ X I X դա րը :

՜*2 «Ա ր ա ր ա տ », 1898 թ ., ունի «Հ ո գ ո ց » , է շ 228 :

33 «Ա ր ա ր ա տ », ունի «Ի Թ ո ղ կ ա ց » , ա նդ:

՜'՜* «Ա ր ա ր ա տ », ունի «Ե ղ ե գ ն ի » , ա նդ:

35 «Ա ր ա ր ա տ », ունի «Ի Ա ռ բ ե ր ա ն », ա նդ:

3® «Ա ր ա ր ա տ », ունի «վ ա ն ք ն » , ա նդ:

ՀՐԱԾՍ. Ч-Ш-и щ и -՛ г- — %— -112 Գ-Դ

и ч Ф П ш Ч » Ի * " ՝ 9 հ իթՎԻ0 Ո ձ а Й 1 )3 ’

ամէն: Հայր մեր»3®: тш п п ш Վարդապետի հրատարակած ձեոագիրը նա-

ինչպհսս Ч Ф П Եկեղեցիների միջև

վեճ ^ սկսվԼ ում մոտ է պահվում իրական Գեղարդը: Հետևաբար Հայաստանում գտնվող խնդրո առարկա Գեղարդը չպհ-Ք է շփոթել Վատիկանում պահվող նմանատիպ մեկ աս Գեղարդի հետ: Դեռևս ХП-ХП1 դարերի հայ Ա օտարազգի պատմիչները գիտեին նրա գաոաան մասին և մանրամասն անդրադառնում են տվյալ խնդրին' բացատրելով, թե ինչպես Է առաջացել կրկնօրինակ Գեղարդը: Մասնավորապես, Միքայէղ Ասորի Պատրիարքը վկայում Է, որ երբ Ջանգի ամիրան պատերազմում հաղթեց Արթուխին Ա տեր դարձավ սուրբ վայրերին, այդ ժամանակ (XII դար) Հռոմի Պապն այցելում Է Երուսա- ղեմ, իսկ այնտեղից' Անտիոք: Տեղի հոգևոր հայրերը նրան ցույց են տալիս Քրիստոսի ա- նունով Գեղարդը, Պապը սակայն ասում Է. «Ջբուն Գեղարդն Քրիստոսի գիտեմ, եթէ Թա- դէոս առաքեալն ի Հայք տարաւ, այս այլ է. և գտաւ պատմութիւն զնմանէ որ գրեալ էր, թէ ազգն Հրէից որ բնակեալ էր ի Տիբերիա' յւսւուր ուրբաթու խաչելութեանս Տեառն գողա­ցան մանուկ մի և տարան յանապատ, և խաչեցին զնա և փշով պսակեցին և ծիրանի և կարմիր զգեցուցին, և գեղարդեամբ խոցեցին զնա. և զամենայն որպիսութիւն կատակա- նաց Տեառն արարին նմա. նոյնպէս և հրաշք Տեառն մերոյ կատարեցան ի վերայ ման­կանն զի խաւարեցաւ արեգակն և շարժեցաւ երկիր և պատառեցան վէմք և արիւն և շուր բղխեաց ի տիգախոց կողէն...և այս է գեղարդն այն, ուստի լինի ի սմանէ մեծամեծ սքան­չելիք. և լուեալ պապուն զգրեալն հաւատաց, և փառատրեաց զԱստուած և երկրպագեաց նմա»39: Հավանաբար նման կարգի զրույցի մեկ այլ տարբերակ է, որ 1702 թ. հրատարակ­վել է «Հայելի վարուց» կոչվող ժողովածուում40:

Քրիստոսի պատկերի մասին է հիշատակում նաև Մատթէոս Ուոհւսյեցի պատմիչը' մեջբերելով Զմշկիկ կայսեր (969-976 թթ.)' Աշոտ Բագրատունի Ողորմածին գրած նամա­կը: Բյուգանդական կայսրը Պաղեստինում հագարացիների դեմ տարած հաղթանակների

37 «Ա րա րա տ », ունի «Ա բեր ա ւ ի Հ ա յս , յո ր ա մ է ր թիսւ 0 Հ Զ ( - 7 2 6 ) Ք ր ի ս տ ո ս ի փ ա ռ ք յա ւիտ եա նս »:

Հր ա տ ա ր ա կ ո ղ Մ եսրոպ վա ր դա պ ե տ ն ա վելա ցնո ւմ է , որ «Ձ ե ո ա գր ի ս տ սւրեթիւը յս ւյտ նի չ է » :

38 Գ ա րե գին Հո վ ս ե փ յա ն ը տ ա լիս է ն ա և ա յս ծա ն ոթ ա գր ութ յուն ը . «Ձ ե ո ա գի ր ը ս տ ա ց ե լ է ո մ ն Մ ա հ դ ա ս ի Կ ա ­

րա պ ե տ ' ի յիշա տ սւկ իւր կողա կից Թ օ վ ի ն , որ «Թ վ ի ն Ռ Հ Է ( - 1 6 2 8 ) ա մ ի ն փ ո խ ե ց ա ւ ա ո Ք ր ի ս տ ո ս » : Կ ա ն ուրիշ

Ց իշա տ ա կա ր ա ններ « 0 8 ( - 1 6 3 1 ) , ГЬОР ( - 1 6 3 3 ) եւ Ռ Ղ Է ( - 1 6 4 8 ) թ ո ւա կ ա ն ն ե ր ո վ , ն ո յն Կ ա րա պ ե տ Մ ա հդ ա ս ո ւ

ա նձի Ա ընտ ա նիքի հետ կա պ ուա ծ» (ե ր , 3 3 0 “ - 3 3 1 ') :

39 Մ ի ք ա յե լ Ա ս ո ր ի , ժ ա մ ա ն ա կա գր ո ւթ ի ւն , է շ 4 2 2 - 423 :

40 Ա յս նույնը տե՞ս ն ա և «Հա յե լի վ ա ր ո ւց » , ա շխ ա տ ա ս իրո ւթ յա մ բ Ք ն ա ր ի կ Տ ե ր -Գ ա վ թ յա ն ի , ԵրԱսւն, 1994 , է շ

3 1 9 - 3 2 0 : Ա յդ գրքի ծա նոթ ա գր ութ յուններից իմա նում ե ն ք , որ «Հ ա յե լի վ ա ր ո ւց » զ ր ո ւյց ն ե ր ի ժ ո ղ ո վ ա ծո ւն գ ր վ ա ծ

է ե ղե լ լե հ եր ե ն, որից է լ X V II դ . կ եսեր ին հա յերենի է թ ա ր գ մ ա ն ե լ Ս իմ եոն Լ ե հ ա ց ի ն և մ ե գ է հ ա ս ե լ բ ա զ մ ա թ ի վ

ձեոա գիր Ա տ պ ա գիր օրի նա կներով :

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲՑԱՆ Գ-Դ 113

առիթով այսպես է գրում. «Այժմ բովանդակ Փյունիկեն, ՊաղեստիՕն ու Ասորիքը ազա­տագրվել են տաճկաց հպատակությունից ե ընդունել հոոոմոց գերիշխանությունը: Ահա, իմացիր, որ Աստված քրիստոնյաներին այսպիսի հաղթանակներ պարգևեց, որոնց նմանը դեռ չէր եղել երբեք: Գաբավոն քաղաքում մենք գտանք մեր Քրիստոս Աստծո հողաթսւ- վւերը, որոնցով Նա շրջեց երկրի վրա, նմանապես ե. մեր Փրկչի պատկերը, որն անցյալում հրեաները խոցել էին, ե որից իսկույն արյուն և ջուր էր հոսել, մենք գտանք նաև գեղարդը: Ա յդ քաղաքում մենք գտանք նաև Կարապետի'Հովհաննես Մկրտչի գլխի պատվական

մազերը»41:Նույն պատմիչը մեկ այլ առիթով, արդեն 1098 թվականի դեպքերի շարադրանքում,

գրում է. «Ֆրանկներն սկսեցին տառապել սովից (խոսքը խաչակրաց արշավանքի մաս­նակիցների մասին է - Н.ПД որովհետև քաղաքում հացն արդեն վերջացել էր: Ծայրաս­տիճան ճարահատյալ, որոշեցին, Կերպողայից անձեռնմխելիության մասին երդում ստա­նալով, քաղաքը հանձնեն նրան, իսկ իրենք գնան Ֆրանկների երկիրը: Բայց Աստված, տեսնելով նրանց տագնապալի վիճակը, գթաց: Գիշերը նրանց մի սարսափելի տեսիլք երևաց, մի աստվածապաշտ ֆրանկ երազում սուրբ առաքյալ Պետրոսին տեսավ, որն ա- սաց նրան. «Եկեղեցու ձախ կողմում պահված է այն զենքը, որով անաստված հրեաները Քրիստոսի անարատ կողը խոցեցին, այն գտնվում է խորանի առջև: Հանեք այն և, նրանով մարտի դուրս գալով, կհաղթեք ձեր թշնամիներին, ինչպես Քրիստոսը հաղթեց սատանա­յին»: Նույն տեսիլքը երևաց երկրորդ և երրորդ անգամ: Այդ մասին պատմեցին Կոնդոփ- րեին, Պեմունդին և բոլոր իշխաններին: Սկսեցին աղոթել և սուրբ Պետրոս կոչվող եկեղե­ցու նշված տեղում գտան Քրիստոսի զենքը: ... Այլազգիների զորքերը ողողել էին լայնա­տարած դաշտը' տասնհինգակաՕ հոգուց բաղկացած շարքերով: Ջնճիլը Քրիստոսի զեն­քը բարձրացրեց Կերպողայի դրոշների դեմ:... Նրանք մեկ մարդու պես երկնքում ցոլացող և լեռներ ն այրող կրակի պես թափվեցին այլազգիների վրա և ողջ բանակը գլխովին փա­խուստի մատնեցին: ... Ֆրանկների զորքը անթիվ ավարով ու բազում գերիներով մեծ ու- րախութեամբ վերադարձավ Անտիոք քաղաքը»42:

Հաջորդ' 1099 թվականի դեպքերի առիթով պատմիչը շարունակում է. «Այդ տարին կոմս Ջնճիլը Անտիոքում հայտնաբերված Քրիստոսի զենքը տարավ-տվեց հոռոմոց կայսր Ալեքսին (1081-1118 թթ.), իսկ ինքը վերադարձավ, գնաց Ֆրանկների (երկիրը)»43:

Այս դեպքերի առիթով է, որ X III դ. պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին մասնավորապես գրում է. «Բայց յաւուրս հաւուն նորա Ալէքսի (Խոսքը Մանվել կայսրին է վերաբերում* 1143-1180 թթ.) կոմս ոմն եկն յԵրուսաղէմէ յԱնտիոք: Եւ իբրև հմուտ ի տաճար սրբոյն Պետրոսի առաքհլոլ և հաղորդ եղև պաշտամանն, երևեցաւ նմա սուրբ առաքեալն Պետ­րոս և ասէ. «Ի պատուհանին եկեղեցւոյդ թաղեալ կայ գեղարդն, որով խոցեցին զՓրկիչն մեր, աոեալ տսւրցես յաշխարհն քո»: Եւ Նորա աոեալ խնդութեամբ, եկն ի Կոստանդնու-

41 Մ ա տ թ ե ո ս Ո ւոՈ ա յն ցի , ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն , Ե ր և ա ն , 1973 , է շ 17-18:

42 Ա ն դ . է * 1 7 4 - 1 7 5 :

43 Ա ն դ , է ? 177:

պօլիս: Եւլուեալ Ալէքսի կայսեր֊ "խնդրեաց ի նմանէ զգեղսւրդն, և եթող աո նմա կ * Գ м է վԱրաբ1տոլմ վար.

Ա մենա յն հ- Վ ա նա Կա ° Ո̂ ամԲ; լննՈ4^ ^ ուր քա ռ ա ս ո ւն յո թ (1 0 9 8 р . ) թ վա կ ա նի ն

» П т«ш а: ԵՎ « ա * ™ »ա րին Ч » Р « * ֊Ф № կիա-

1 3 գ ն ™ է Անւոիո.. ւիոանգի Վո֊ս. ар-նցից կոտորում է մոաավորսլլգեմ ութ „ուր I ™ Ц որ սոլրր Պեարոլլի (եկեղեցու) М ֊ կոպում „ւոնոլմ Էն սղն գեղարդը, որո4 5 Х * ա ! կ ո Վ խ ոցեին լիրկ1ի ս ն կ ե ր ը . Ա ա ^ ե ղ ի » ղուրս ելաՎ “ П-Ш "ւ ր . . որււ,ես Տի ր "! Կ ™ ** ЬЧ աւդ „ м м 4 » » Փ է Щ *Ш Ы Ш ո ր .^ ա „ տ Վա ^ մ ո ,խ (Աստ­ծ ո ւ ն միւՎա5' խոցաՏ) ,ե ն », որը գւոնվամ Է ՈսղԷրի Դ ր ^ ո վ «գոյանալովՖրանկները կոտորում М իրենց խնամիներին և ա4 ա այն ուղարկում Ա լե ր ի ն .» :

Մխիթարյան միաբանության հայրերից Մկրտիչ Ավգերյանը գրում Է. «Իսկ յաղագս աստուածամուխ Գեղարդեանն, գորմէ աւանդութիւն է ազգիս ի Հայաստան լինել՝ բերեալ ի Բարդուղիմեայ (իրականում Թադեոս պիտի լինի - Ի. Ղ-) աոաքելոյն, բերեն Բոլլան- դեանք զաւանդութիւնս արեմտեայց՝ որպէս թէ աո նոսա իցէ, գրելով այսպէս. «Ցաղագս Գեղարդեան'որով խոցեցաւ կող Փրկչին, որ ոք կամի քաջ խելամուտ լինել ամենայնի, ըն- թերցցի զՑակոբ Բոսիոս. գիրք Ա (I), 9 Ղ (390). յաղթական խաչի. գլ. 17, ուր ճոխագոյն բացատրէ, թէ զիարդ ընդ սուրբ խաչափայտի ե ընդ այլ գործեաց չարչարանաց Տեաոն յերկիր թաղեցաւ այն ի հրէից, և ընդ նոսին գտաւ ի Հեղինեայ դշխոյէ ի մօրէն մեծին Կոս- տանդիանոսի: Եւ թէ սովոր էր պահիլ այն յայնմհետէ ի գաւթի տաճարի սուրբ գերեզմա­նին, ուսուցանէ հեղինակ գրոցն' որ յաղագս սուրբ տեղեաց, համաոօտեալ' որպէս կարծի, ի պատուականն Բեթսւյէ: Անդանօր աո նմին Բոսիոսի մարթ է վերծանել, թէ որպէս նոյն սուրբ Գեղարդն յամի 1118 կամ 1098, սքանչելեօք գտեալ յԱնտիոք' սքանչելապէս ազա- տեաց զայն քաղաք ի սաստիկ պաշարմանէ: Եւ թէ որպէս նոյնն անկաւ ի ձեոս կայսերն Կոստանդնուպօլսոյ' որոյ զսայր նորա խարտոցէոսլ'զաոաջինն ետ ի պարգևի մասի «Հենէ- տիկեցւոց, և ապա յղեաց ընծայ աո սուրբն Լուդովիկոս արքայ Գաղղիացւոց46: Իսկ մնա­ցեալ երկաթն' որ մնաց ի թագաւորական քաղաքին, յաոման անդ նորա անկաւ ընդ ձե­ոամբ կայսերն թուրքաց Մահմէտի երկրորդի, յամի Տեսան 1453: Եւ անդ էր մինչև որդի նորա Պայազիտ կամեցեալ ուղերձ ինչ մատուցանել մեծի զօրավարի գնդին Երուսաղէ- մացւոց, և զգուշացեալ' զի մի թողացուսցէ նա, կամ յանձին կալցէ դարձուցանել յետս զեղբայր իւր զվանեալն յիւրմէ պատերազմաւ, զայն սուրբ երկաթն յղեաց աո պապն Ին- նովկենտիոս Ը (8-րդ), յամի 1492, զոր մեծաշուք փաոօք ընկալեալ' պատուով մեծաւ բե­րին ի տաճարն վատիկանու' ուր և ցարդ պահի: Ջայս ամենայն ասեմ, զորոց ճոխ և ան­վրէպ ճաոէ Բոսիոս, մարթ է ընթեռնուլ աո նմա: Այլ յայսպիսի աւանդութիւնս իւրաքան­չիւր ազգ զիւր միտս հաճի»47:

ՀՐԱՕԱԳՈՐԾԱՈԻՐԲ ԳԵՂԱՐԴԸ_

44 Կիրսւկոս Գ ա ն ձ ա կ ե ցի , Պ ա տ մություն Հ ա յո ց , Ե ր և ա ն , 1961, է շ 150:

45 Վ ա ր դ ա ն Ա ր և ե լց ի , Տ ի ե զ ե ր ա կ ա ն պ ա տ մություն, Ե րև ա ն , 2 0 0 1 , է շ 1 5 5 :,

Լյուղովիկոս ա րքա ն Ս ուրբ Գ ե ղ ա ր դ ի ՜ իրեն ո ւղա րկ ա ծ մա սի հա մա ր պ ա տ վ ի ր ո ւմ է ո ս կ ե զ օ ծ ա ր ծա թ ե պ ա հա րա ն և կ ա խ ե լ տ ա լիս Ն յո տ ե մ բ ե ր գ քա ղ ա քի Ս ուրբ Հ ո գ ո ւն ն վ ի ր վ ա ծ տ ա ճա ր ում :

47 Մ կ ր տ ի չ Ա ւգ ե ր ե ա ն ց , է շ 3 5 8 , տ ե ս նա և 6 ո վ . ե պ ս . Շ ա հ խ ա թ ո ւն ե ա ն ց , Ս տ ո րա գրութ իւն կ ա թ ո ղ ի կ է է շ -

միա ծնի և հի ն գ գա ւա ոա ցն Ա ր ա ր ա տ ա յ, հ. Ս,, է շմ ի ա ծ ի ն , 1842 , է շ 5 7 - 5 8 :

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲ8ԱՆ Գ-Դ 115

Միանգամայն հասկանալի են նման ավանդազրույցի առաջանալու հիմնական դրդա­պատճառները, աոավել ևս, որ հայ ե օտար պատմիչներ նույնպես անդրադարձել են դրանց ե տվել նման պատմությունների ծագման իրենց վարկածը: Ինչևէ, վերոշարա­դրյալից միանգամայն պարզ է, որ հայկական ավանդությունն աոավել հին և հիմնավոր­ված է Սուրբ Գեղարդի մասին, քան կաթոլիկ Եկեղեցունն է:

Հայերն իրենց ավանդությունը սկսում են Թադեոս աոաքյալից և շարունակական ըն­թացքով հասցնում են մինչև նոր շրջան, իսկ եվրոպացիներն առավելագույնս 1098 կամ 1118 թվականից, երբ այն իբր գտան Անտիոք քաղաքում և տարան Կոստանդնուպոլիս Ա- լեքսիոս կայսերը նվեր: Իսկ Բյուզանդիայի անկումից հետո, 1492 թվականին, նվեր ու­ղարկվեց Հոոմ, որով աոավել ևս հաստատվում է պատմիչների վկայությունը, որ Հոոմ տարված գեղարդն այն է, որով հրեաները կատակով խոցեցին փրկչական պատկերը Բյուրիտոն քաղաքում, ինչպես որ վկայում են միջնադարյան հայ և օտար պատմիչներ Միքայել Ասորին, Մատթեոս Ուոհայեցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին և ուրիշներ:

Այսպիսով, ի մի բերելով պատմիչների բոլոր վկայությունները, մասնավորապես նկա­տի առնելով XIII դարի հեղինակ Վարդան Արևելցու արժեքավոր վկայությունը, պարզ­վում է, որ այն Գեղարդը, որով հրեաները կատակով խոցել են Փրկչի պատկերը Բյուրի- տոն քաղաքում, պատվի է արժանանում ժամանակակիցների կողմից ու տարվում Ան- տիոք, պահ տրվում սուրբ Պետրոս առաքյալի անվան տաճարին: Իսկ տարիներ անց, երբ խաչակիրների զորքերը շատ նեղն են ընկնում հագարացիների (արաբներ) կողմից, Գե­ղարդը հանվում է զորքի առաջ, և նրանով ոգևորված խաչակիրները փայլուն հաղթանակ են տանում:

Հաղթանակը վերագրվում է Ս. Գեղարդի հրաշագործությանը: Այնուհետև խաչակիր կոմսերից Ջնջիլն այն տանում է Կոստանդնուպոլիս և ընծայում Ալեքսիոս Կոմնենոս կայսրին (1081-1118 թթ.): Վերջինս այդ գեղարդը բաժանում է երեք մասի, մեկը'ուղարկում Վենետիկ, մյուսը' Լյուդովիկոս կայսրին, իսկ երրորդ' ամենամեծ մասը' պահում իրենց: Բյուգանդական կայսրության անկման պատճառով' 1453 թվականին, այն քրիստոնեա­կան այլ մասունքների հետ միասին անցնում է թուրքերին, որոնք 1492 թվականին այն օգ­տագործում են դիվանագիտական հաջողություններ ապահովելու նպատակով և ուղար­կում Հոոմի Պապին, ուր մինչ այժմ այն պահվում է Վատիկանի թանգարանում Քրիստո­սին վերագրվող բազմաթիվ այլ մասունքների հետ միասին:

Հետաքրքրական է, որ ողջ XIV դարի ընթացքում ոչ մի անգամ չի հիշատակվում Ս. Գեղարդը ոչ մի առիթով: Պատճառը հավանաբար դժնդակ ժամանակներն էին, որի հե­տևանքով անկում էր ապրում Պռոշյան Ֆեոդալական երբեմնի հզոր տունը, որի հովանա­վորության տակ էր գտնվում Այրիվանք-Գեղարդավանքը: Հատկանշական է, որ XIV դա­րի ընթացքում գրված հայկական ձեոագրերի շուրջ 850 հիշատակարների մեջ գեթ մեկ անգամ չի հիշատակվում Գեղարդավանքը, այնտեղ չի գրվել (կամ մեզ չի հասել) ոչ մի ձեոագիր: Ուստի որևէ տեղեկություն չունենք Գեղարդի մասին:

Միայն XV դարի սկզբին նորից հիշատակություն կա Գեղարդի մասին: Մասնավորա­պես 1429 թվականին գրիչ Գրիգորի կողմից Գաոնո գավաոի Մանվելի կոչվող անապա-

2003

14^9 ւ». հիշատակարանում կարդում ենք. -Արդ. տում ընդօրինակված «Մա րուս ո տետր, ի գաւաոս Գաոնոյ, ի1անգ ելեալ աւարտեցաւ հոգիաբուխ ա րուս • Ա.րիվաօՈւցք ւորում բազմեսւլ կայս ա ս ա լ ս , лр կոչի ՄաՕակի, "Ի է ի «Իւ™ Ա "Ի Վ “ “ « լ1

Հ ա ^ ղ Ո ի շ ա ^ ա կ " ^ шч№лш1|ш11 Ա ^ պ , Է շյի ա ծ 0 ~ յ վեիաՈասսաոուզոլ

° " 1 “ Г ж ! Г Հ Հ ^ ^ ՚^ վ ի 0 ' » ■ * ” ՞ ” * 4 1 , ա լ " վ I "1

X Վ Ի Ի ա Կ - ւ ատոի л л л п ч и ч я ч и »» « " « Ч М - Р П ^ ("ГЧ ս » ո Ի Վ - շ - » > է » -

„ ղ ) Ա ս կ զ բ 0աւււի4 Պ ^ կ Կ ի ի Մ ա ի Դ ^ Կ ա Օ Օ « М п ш т ф Л Я ա պ ա 4 — Կ ս .լԴիս,Կ-ց ա ^ Տ վ ա ո Դ ^ ի ^ ^ ^ ա ^ հ կ ա է ի Գ ^ ա է ^ ն Ե ի է ա Օ . :

Ղեոնդ Ալիշանը Այրարատում բերում Է 1441 թվականին գրված Շարակնոցի գրիչ Մատթեոսի հիշատակարանը, ուր ասվում Է. «...Ի սուրբ Ա Ի գերահոչակ յականաւոր Ա ի մեծահանդէս սուրբ Ուխտս Այրիվանքս, ի սկիզբն Ա Ի Սայրն ամենայն վանորայից, ընդ հովանեաւ սքանչելագործ Տիգին և արեամբ ներկեալ անմահին Ցիսուսի սուրբ Գեղար- դեանն, և այլ բազմութեան Սրբոցս, Ա սրբասէր եդբարցս», այնուհետև թվարկում է ութ

անձանց անուններ, որ ի բարին հիշեն նրանց49:Երեք տարի անց ընդօրինակված Հայսմավուրքի հիշատակարանում ասվում է, որ այն

գրվել է «ի մենաստան Այրիվան, ընդ հովանեաւ հրաշափաո սուրբ լուսոյ մօր կաթուղիկէ սուրբ ԱստուածածնիՕ, ներկեալ արեամբ կենարարին սոտբ Գեղարդեանն, և ամենայն սրբոցն, որ անդ հաւաքեալ կան»: Ապա հիշատակում է Սիմեոն րաբունապետին, որը «մե- ծաւ յուսով և եոափափագ սիրով սկսաւ նորոգել և զարդարել զվանորայս Արարատեան նահանգիս, որ խախտեալ կային ի սահմանաց և ի կրօնից յաոաջին հարցն: ...դարձեալ եկն բնակեցաւ ի մեծափառ սուրբ ուխտն յԱյրիվանս...»50:

Հետևաբար, XV դարի աոաջին կեսին Այրիվանք-Գեղարդավանքը Արևելյան Հայաս­տանի վանքերի շարքում դեոևս շարունակում էր պահպանել իր ուրույն տեղը, նույնիսկ համարվում էր մնացյալ բոլոր վանքերի «սկիզբն ի մայրն ամենայն Վանորայից», ուր իր համար ժամանակավոր բնակության վայր էր ընտրում այնպիսի հոչակավոր ուսուցչա­պետ, ինչպիսին էր տվյալ դարաշրջանում նշանավոր Սիմեոն րաբունապետն իր աշա­կերտների հետ:

1452 թվականին Այրիվանքում Մատթեոս գրչի ընդօրինակած Շարակնոցում ասվում է, որ այն գրվել է «ընդ հովանեաւ լուսոյ մաւր սուրբ Աստուածածնիս, և արեամբ ներկեալ անմահին Քրիստոսի սուրբ Գեղարդեանս, և այլ սրբոցս, որ աստ հաւաքեալ կան»51:

48 Ժ Ե դա րի հա յերեն ձեոա գրերի հիշա տ ա կա րա ններ , կ ա զ մ ե ց Լ . Ս . Խ ա չի կ յա ն , մ ա ս ն Ա , Ե ր և ա ն , 1955 , էշ391 :

49 Ղ և ո ն դ Ա լի շ ա ն , Ա յրա ր ա տ , է շ 346 :

50 Ժ Ե դա րի հա յերեն ձեոա գրերի հի շա տ ա կա րա ններ, մա սն Ա , է շ 5 6 0 -5 6 1 :

51 Ժ Ե դա րի հա յերեն Տեո ա գր ե ր ի հի շա տ ա կա րա ններ, մ ա սն ե ր կ ր ո ր դ , կ ա զ մ ե ց Լ . Ս . Խ ա չի կ յա ն , Ե ր և ա ն ,1958, է շ 15:

] !6 Գ - Դ հ ր ա շ ա գ ո ր ծ ււոԻ Ր Բ գ ե ղ ա ր դ ը

2003 ԻԴԻԹ ՂԱՐԻԲ8ԱՆ Գ-Դ 117

Վեց տարի անց, նույն Այրիվանքում ընդօրինակված Մաշտոցի գրիչ Ա ծաղկող Հով­հաննեսը համարյա նույն խոսքերով է բնութագրում վանքը Ա նրա սրբությունները, «ի վանքս որ կոչի Ցայրիվանս, .. սուրբ տիգիս' աստուածամուխ սուրբ Գեղարդեանս, և այլ բազմագումար սրբոցս, որ աստ կան հաւաքեալ... »52:

Հաշորդ տարի Մատթեոս գրիչն Այրիվանքում ընդօրինակում է մի ճաշոց, իսկ Ստե- փաննոսը ծաղկազարդում է այն. «ընդ հովանեաւ մատս լուսոլ սուրբ Աստուածածնիս, ե հրաշափառ և երկնանման Կաթուղիկէիս, Ա աստուածընկալ սուրբ Նշանացս, ե արեամբ ներկեալ անմահին Ցիսուսի սուրբ Գեղարդեանս, ե սուրբ աջերոյս' Ցովհաննու Մկըրտ- չին' ձեռնադրողին Քրիստոսի ե սուրբ աջոյն Բարդողիմէոսի առաքելոյն, և համաւրէն ամենայն սրբոցս, որ աստ կան հաւաքեալ աւժանդակութեամբ Հոգալն Սրբոյ Ա կամակ-

ցութեամբ սուրբ եղբարցս»ՏՅ:Հետաքրքիր է, որ մինչ այդ եթե որպես նշանավոր սրբություն հիշատակվում էր միայն

Գեղարդը, իսկ մյուս սրբությունները' հավաքական կերպով, ապա այս դեպքում հիշա­տակվում են նաև նշանավոր նոր սրբություններ, որ մինչ այդ չեն հիշվում: Կնշանակի, թեև Հայաստանն ապրում էր քոչվոր անասնապահ Աղ-Կոյունլու և Կարա-Կոյունլու ցեղերի անընդհատ կրկնվող ավարառությունների ժամանակաշրջան, այնուամենայնիվ, Այրի- վանք-Գեղարդավանքի միաբանությունը ծաղկում էր թե'տնտեսապես և թե'վանքում հա­վաքված նշանավոր սրբություններով:

1476 թ. ընդօրինակված Ավետարանի գրիչ Ստեփաննոսը գրում է. «...սկսա գծագրել ի վանս հրաշալի Այրիվանս, ընդ հովանեաւ սուրբ և հրաշափառ Կաթուղիկէիս, և ներկեալ արեամբն Քրիստոսի սուրբ Գեղարդեանս, եւ շնորհաբաշխ սուրբ սւջոյս Ցովհաննու Մկրտչի, և այլ բազում և անթիւ սուրբ նշանացս, որ աստ կան հաւաքեալ»54:

Հաշորդ տասնամյակում շարունակվում է նոր սրբությունների հավաքումը, ինչպես տեղեկանում ենք 1488 թ. գրված Հայսմավուրքի հիշատակարանից՝ «...Ի սուրբ և ի գերա­հռչակ ուխտս որ կոչի Այրիվանս, որ և հիմնարկեալ է ի սուրբ Լուսաւորչէն Գրիգորի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, և արեամբ ներկեալ Քրիստոսի սուրբ Գեղարդեանս, և սուրբ աշոյս Ցովաննու, և Խոտակերաց սուրբ Նշանիս, և տապանակի սուրբ Ցակոբին և այլ բազմահաւաք սրբութեանցս»55: Ինչպես նկատելի է, Այրիվանք-Գեղարդավանքում պահվող սրբությունների շարքին ավելանում է Պռոշյան տոհմին պատկանող հեղինակա­վոր սրբություններից մյուսը' էսոտակերսւց սուրբ նշանը, որի համար արծաթե հիանալի պահարան Էր պատվիրել Պռոշի թոռ Ամիր Հասանի որդի Էաչեն դեռևս 1300 թվականին:

Հով. Օահխաթունյանցը X IX դ. առաջին կեսին իր հանրահայտ աշխատությունում այս­պես է գրում. «Այլ զի երբեմն երբեմն պահէին կաթողիկոսունք Աթոռոյ էջմիածնի զալս սուրբ Գեղարդ ի Տաճարիս այսմիկ մեծի Կաթուղիկէի առ ինքեանս...: Քանզի յինչ ինչ կոնդակս Կաթուղիկոսաց յիշատակի ընդ այլ սրբութեանց եղելոց յԱթոռ այսր և Գեղարդն

52 Ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , է ջ 99 :

53 Ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ , է ջ 120 :

34 Ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ , է ջ 3 9 7 :

55 Ժ Ե դ ա ր ի հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ե ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր , մ ա ս ն ե ր ր ո ր դ , կ ա զ մ ե ց Լ . Ս . Խ ա չի կ յա ն , Ե ր և ա ն ,

1967 , է ջ 109:

? Г д а ^ Г г з ) м Г ш п * М в - л Р ■ « " " Ч * " ' * 1 Ь т .д а и И « հ « լ յ р щ лԼ ա ? Տ Ղ (-1541) Ի Գրիգորէ ԺԱ կաթողիկոսէ: Եւ Ի խ ո ր դ ո ւմ ն գրեալ ի թոփն «սղոց 5 ? ( Տ » ) Ի Միքայէլ կաթուղիկոսէ Սեբաստացւոյ: Ի ս Կ -Կ -° « Դ * * * ® « « № Կ " * X I գտանին ընդ աս հնութեանց ի վանս Ստեփաննոսի նախավկա1ի որ ի ձորն Հին

" Х Г а Г а Г : - - - ; է վավերական ասվածը, նշենք, որ ինչպես ձեռագրերնեն վկայում, 15-րդ դարումՍ. Գեղա րդը գ տ ն վ ե լ է Ա յր ի վ ա ն ք ո ւմ :

Հետագա՝ XVI դարի վկայությունները հնարավորություն չունենք ստուգելու, քանի որ դեոԱս չեն հրատարակվել ԺՋ դարի հիշատակարանները: Բայց փաստն այն Է. որ XVIIդարի ընթացքում Գեղարդը գտնվում Էր Այրիվանքում: ^ ,

Շահ Աբասի բռնագաղթի ժամանակ տեղահանման Է ենթարկվում նաև Գաոնո ձորի բնակչությունը, այդ թվում՝ Գեղարդավանքի միաբանները: Ինչպես գրում Է Առաքել Գավրիժեցին, բոլորին կա'մ սպանեցին. կա'մ գերի տարան: Բայց հետագա վկայություն­ներից պարզվում Է. որ Այրիվանք-Գեղարդավանքի միաբաններից, այնուամենայնիվ, ո- մանք փրկվել են Ա շարունակել բնակվել վերոհիշյալ մենաստանում: Այդ Է վկայում 1610 թ. Մելքիսեդեկ Կաթողիկոսի կոնդակում Գեղարդավանքի առաջնորդ Աստվածատուր ե- պիսկոպոսի անվան հիշատակումը: Վանքի սրբությունները հավանաբար հասցրել Էին թաքցնել շրջակա այրերից մեկում, քանի որ հետագայում դրանք բոլորն Էլ նորից հիշվում են որպես Այրիվանքի սեփականություն:

Հետաքրքիր Է այն իրողությունը, որ այս շրջանում վանքում արտագրված ձեռագրերի գրիչներն իրենց հիշատակարաններում կարծեք թե մոռացության են տալիս նախորդ դա­րերում ձևավորված այն ավանդույթը, երբ մեկ առ մեկ թվարկվում Էին այս կամ այն հոգևոր կենտրոնում պահվող մասունքները: Այժմ հավաքական իմաստով են օգտագոր­ծում «և այլ բազմահաւաք սրբոցս» դարձվածքը: Այդ Է պատճառը, որ կարծեք մոռացութ­յան շղարշով Է պատվում այն հարցը, թե որտեղ Էր պահվում Արևելահայոց ամենամեծ սրբություններից մեկը՝ Ս. Գեղարդը: Նույնիսկ տվյալ դարի նշանավոր պատմիչներ Առա­քել Գավրիժեցին և Ջաքարիա Քանսւքեոցին ոչ մի առիթով չեն հիշում խնդրո առարկա Գեղարդի գտնվելու վայրը:

Այսուհետ միայն Հայաստան այցելող օտար ճանապարհորդներն են ուշադրություն դարձնում աոանձին մասունքների ուր գտնվելուն: Մասնավորապես 1655 թվականին եվ­րոպացի ճանապարհորդներից ֆրանսիացի Տավեոնիեն լինելով Երևանում' այցելում Է Գեղարդավանք: Այդ մասին գրում Է. «Այս մենաստաններից մեկն ամբողջովին փորված Է ժայռի մեջ' իր եկեղեցիով հանդերձ, որն իր հերթին գտնվում Է մի ամուր ժայռի վրա: Հա­յերն այս եկեղեցին իրենց լեզվով կոչում են Գեղարդ Ահա հենց այդ եկեղեցում Է, որ պահվում Է հայերի մասունքն' երկաթե նիզակը, որով խոցվել Է Հիսուս Քրիստոսը, և այն

118 դ . դ _____________ ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ԱՈԻՐԲ ԳԵՂԱՐԴԸ 2 0 0 3

56 0 ո վ « . Է պ ս. Շ ա հ խ ա թ ո ւն ե ա ն ց, Ս տ որա գրութիւն..., է յ 5 3 -5 4 :

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲՑԱՆ Գ-Դ 119

ցույց հն տալիս բոլոր նրանց, ովքեր այցելում են այդ եկեղեցին»57: Հեղինակը նույնիսկ Գեղարդի գծագրությունն է զետեղել իր աշխատության մեջ:

1679 թ. երկրաշարժին ականատես Սուքիաս քահանան իր ընդօրինակած «Հւսյսմա- վուրք»-ի հիշատակարանում գրում է, որ երկրաշարժից «Գեղարդի վանքն եւ Աղջոց վանքն եւ Ամենափրկչի վանքն (Հավուց Թաո), եւ Տրդատայ թախտն (Գաոնիի տաճարը), եւ Խոր վիրապա Աստուածածնա եկեղեցին հիմնայատակ աւերեցան»58:

Երկրաշարժից երեք տարի անց, 1682 թ., Եղիազար Կաթողիկոսի կողմից Գեղարդա- վանքի առաջնորդությունը Ա վարդապետական գավազան է ստանում նույն վանքի նախ­կին առաջնորդներ մեծ Դավթի և. Ստեփաննոսի եղբորորդի կրտսեր Գավիթը: վերջինս, իր տոհմին բնորոշ ջանասիրությամբ, շատ կարճ ժամանակում փակում է իր նախորդի ու­նեցած 50 թուման պարտքը, այնուհետև ձեռնարկում Գեղարդավանքի նորոգման գործին, որը ականատես Երեմիա քահանան, որն, ի դեպ, իր կրթությունը ստացել էր մինչ երկրա­շարժը Այրիվանքում գործող դպրոցում՜ տեր Ջաքարիայի մոտ, 1684 թ. Նորագավթում արտագրած Հայսմավուրքում գրում է. «...եմուտ ի խախարխեալ եւ ի փլեալ տանս նորոգ­ման. արար եւ սկսեալ շրջապատ բարձրաբերձ պարիսպ տաշեալ քարով, հաստատուն եւ ամրապինդ, նաեւ շինուածք բոլորակի, թանապայք, քօշք, ապարանք, սենեակք, խոհա- րանոցք եւ այլ ամենայն շտեմարանք, տաշեալ քարով, կրով եւ թաղով, մինչ տեսողացն հիացեալք: Շինեաց զւոուփ ղութի արծաթէ, պահարանս աստուածամուխ Գեղարդին նշանի, եւ ակամբք պսւտաականօք յօրինել ետ, եւ ոսկւով ջրեաց. բազում ծախս գնաց, մինչ ԻԵ. (=25) թուման, աւելի եւ ոչ պակաս.»59:

Այս վկայությունը միանգամայն համապատասխանում է իրականությանը, և ոչ մի գու­նազարդում չկա: Հավանաբար ավերիչ երկրաշարժի ժամանակ վնասվել էր նաև Պռոշ իշխանի կողմից 1268 թ. պատվիրված Ս. Գեղարդի մասնատուփը, որի մասին արդեն հի­շատւսկել ենք: Այդ էր պատճառը, որ վանքի առաջնորդ Գավիթ Բ-ն, որը, ինչպես նկատե­ցինք, նույնպես Պռոշյան տոհմի շառավիղներից մեկի' Ինանիկի որդին էր, 1687 թվակա­նին նորոգել է տալիս այդ պահարանը, որի թիկունքին նույնությամբ պահպանելով Պռոշի կողմից թողած արձանագրությունը, ավելացնում է մեկ այլ արձանագրություն' որպես շա­

րունակությունը նախորդի60:Գավիթ Բ-ի կողմից պատրաստված կամ նորոգված Գեղարդի պահարանն է, որ այժմ

պահվում է Ս. էջմիածնի Մայր Տաճարի թանգարանում և է. «Ի կերպ աղիւսակի, ունելով դրունս երկբացիկս», ինչպես նման պահարանները նկարագրում է Ստեփաննոս Օրբելյա- նը' նկատի ունենալով նաև իր կողմից Տաթևի վանքին նվիրած ոսկե պահարանը և էաչեի կողմից Խոտակերաց վանքին տրվածը:

Պահարանի երկարությունն է 56 սմ, լայնությունը' 24 սմ, իսկ հաստությունը' 5,5 սմ: Այն երկփեղկ դռնակով է, ներքևի մասում ուղիղ, իսկ վերևը' երկկենտրոն, սուր կամարով:

57 Ֆ ր ա ն ս ե ր ե ն բն ա գ ի ր ը տ ե ս Ա յր ա ր ա տ , 3 4 6 , ծա ն ո թ .:

Մ ա ն ր ա մ ա ս ն տ ե ս Ջ ա ք ս ւր ի ա Ք ս ւն ա ք ե ո ց ի , ժ ա մ ա ն ա կա գր ութ իւն , հ. 2 , է շ 1 0 4 - 1 0 7 :

5 9 Ղ ե ո ն դ Ա լի շ ա ն , Ա յր ա ր ա տ , է շ 3 4 8 , Հ ո վ ս ե փ յա ն , Խ ա ղ բ ա կ ե ա ն ք ..., հ ա վ ե լվ ա ծ , է շ 39 :

Տ ե ՞ս Հ ո վ ս ե փ յա ն , Խ ա ղ բ ա կ ե ա ն ք ..., հ ա վ ե լվ ա ծ, Ա 15:

« ր ա . * № ֊ոՈ ա ւէ™ »» է ^ " “ Կ“ ն ^ ^ " ^ ո ^ ւ ^ ՚ւ ՜Ըէոի վ, տ զարդարանքից զ ™ ЦшС 4 աՍ,կսրա,րակաՕ 1№п1фЧ դրվագՕէրը « Ч ՝ » ™ *

Л 1 ч > » Գարհդիօ « и з д ш а а 1 1 М * » * Ա ™ - * * * ч ш »Щ ьրո՝ սւշ ձեռքում՜ խաչ, իսկ ձախում4 հովվական գավազան:

Հաստատելու համար, որ վերջինս Լուսավորիչն է. նա զուգահեռ է անցկացնում Խո- տակերաց Ս. Նշանի պահարանի վրա պատկերված Գրիգոր Լոաավորչի անվանագիր պատկերագրության հետ: Պահարանի նորոգող Սարգիս և Գրիգոր ոսկերիչները Գեղար­դի մասնատուփի վրա դրվագած անձանց պ ա տ կ ե ր ա գ ր ո ղ ը չեն կարողացել տալ ան­հրաժեշտ կենդանություն: Պատկերների դեմքերը նիհար են, աշխարհիկ կյանքից զուրկ դիմագծերով, սակայն շարժումները դինամիկ են, կեցվածքները բնական: Հագուստները ծալքավոր են, մինչև ծնկները հասնող: Բացի Գրիգոր Լուսավորչից, բոլորը ոտաբոբիկ

են:Պահարանի դռնակներն ամուր ծղխնիով ամրացված են իրանին, իսկ կենտրոնում բա­

վականին կոպիտ փական կա, մեր կարծիքով՝ հետագա դարերում ավելացրած, որով­հետև այն իր պատրաստման վարպետությամբ խիստ զիջում Է ոսկերչական նմանատիպ

նուրբ աշխատանքներին:Գոսակների բաց վիճակում պահարանի կենտրոնում4 երկաթե նիզակը կամ գեղարդն

Է, հատուկ իրեն համար պատրաստված փոսորակի մեջ: Պահարանի ներսի դաշտը և դըո- նակների երեսները դրվագված են նույնատիպ բուսական զարդերով: Նմանատիպ զար­դերով են դրվագված նաև պահարանի կողերը: Դրվագման տեխնիկան և բուսական զար­դերը բնորոշ են XVI - XVII դարերի համանման զարդերին:

Գեղարդի համար նոր պահարան պատրաստելուց կամ նորոգելուց ընդամենը հինգ տարի անց, Նոր Ջուղսւյում 1692 թ. Ազարիա Ջոսլայեցին մի ձեոագիր Է գրում, որտեղ տարբեր մասունքների մասին խոսելիս՝ անդրադառնում Է նաև Գեղարդին' մասնավորա­պես գրելով. «Եւ արդ' սուրբ Գեղարդն Քրիստոսի երկնային գանձն լուսոյ կայ™ յաշխար- հին Հայոց և որք տեսանեն զնա, մի'տեսցեն զմահ յափտենից: Եւ նմանութիւն Աստուա- ծակիր Գեղարդին այսպէս է. Գմբեթաձև ի վեր քարշեալ զգլուխ նորա որպէս նիզակին սուր թաոփաւոր, և ձևեալ որպէս զխաչ. և փորեալ հատուածին երկու կողմանց երեսաց սուրբ խաչին բևեոեալ. և վայր կողմն նիզակին, չորս մատնիչափով, բայց ոչինչ քանդա- կեալ՝ այլ անարատ և հաւասար: Այս է նշան սոտբ Գեղարդին»61:

Համանման նկարագրության հանդիպում ենք նաև Ոսկեփորիկ ժողովածուում, որը Գե­ղարդի նկարագրության համարյա բաոացի կրկնությունն է: Այս նկարագրությունը մեզ հիշեցնում է XIII դարով թվագրվող ձեոագրի հիշատակարանում Ս. Գեղարդի արդեն հիշված պատմության նկարագրությունը: Հավանաբար դրանք մեկը մյուսից են վերցված: Բոլոր դեպքերում Ազարիա Ջոսլայեցին չի ճշտում, թե որ վանքում է գտնվում իր կողմից նկարագրված Գեղարդը: Իսկ որ այն դեոևս գտնվում էր ԱյրիվաՕք-Գեղարդավանքոս1, ի- մանում ենք իտալացի ճանապարհորդ Ջեմելլիի վկայությունից; Նա 1694 թ. հունիսի 2-ին

ՀՐԱԾՍ.4-1 И Ա щ и*» ՞ ^ 4"'~ ՚ -

61 6 ո վ « . եսւս. ՕաՈխաթուՕեաՕց, Ս տ ո ր ա գ ր ո ւթ ի ւն -, է յ ՏՕ, ն ա և ' Ա յր ա ր ա տ , 3 4 8 ծաՕ.:

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲՏԱՆ Գ-Դ 121

այցելում է Երևան, ապա նշում է, որ ույ» ժամ ձիսւվարելով հասնում է Գեղւսրդավանք, ուր տեսել է նաև Ս. Գեղարդը62:

վերջապես XVIII դ. սկզբի0 Աբրահամ Կաթողիկոսը, լինելով ԱյրիվսւՕքում, գրում է. «Ի Սուրբ Գեղարդն, որպէս ասէ, մնալով անդ երկու գիշեր»63: Նադիր Շահի տիրապե­տության ժամանակ Ս. Գեղարդը հավանաբար դեո Այրիվանք-Գեղարդավանքում էր, քանի որ վանքը շեն էր ե միաբաններով Լեցուն, հետևաբար, նրանք իրենց այդքան մեծ հեղինակություն ունեցող մասունքից անհնար էր, որ հրաժարվեին:

Սիմեոն Երևանցի Կաթողիկոսն իր «Ջամբո»-ում, որն ավարտել է 1765 թ., Գեղարդա­վանքի մասին հաղորդում է, որ այն բազմաթիվ գյուղերի, այգիների, ձիթհւսնքերի և ջրա­ղացների սեփականատեր էր, հետևաբար ուներ բազմանդամ միաբանություն, և պետք է ենթադրել, որ վանքին պատկանող սրբություններն էլ դեոևս այնտեղ էին:

Նույն դարի 70-ական թվականներին, օգտվելով Պարսկաստանում տեղի ունեցող գա­հակալական կռիվներից, Կովկասի լեզգիները մի շարք ավարառու արշավանքներ են ձեռնարկում Անդրկովկաս, մասնավորապես'Հայաստան: Դրա հետևանքով մի շարք բնակավայրեր և վանք-մենաստաններ թալանվում ու ամայանում են, այդ թվում4 նաև Այ- րիվանքը: Այս մասին է վկայում 1813 թ. Հայաստան այցելած անգւիացի դիվանագետ Ջեյմս Մորիերը, որը ճանապարհորդելով Արևելքում, այցելում է Երևան, ապա, հարկա­դրական դադարից օգտվելով, ուղեվորվում է Այրիվանք-Գեղարդավանք' այս մասին գրե­լով իր ուղեգրությունում64:

Մորիերի հաղորդած տեղեկություններից երևում է, որ Ս. Գեղարդը, Այրիվանք-Գե- ղարդավանքի կործանումից ու լքվելուց հետո, XVIII դ. վերջին փոխադրվում է էջմիածին: Թե որոշակի երբ է տեղի ունեցել այն, հայտնի չէ:

Ս. Գեղարդի հրաշագործությունների նկատմամբ մեծ հավատ են ունեցել ոչ միայն կովկասի հայերը, այլև օտարազգիները' վրացիներ, մահմեդականներ և այլն, ու մեծամեծ դժբախտությունների ժամանակ (ժանտախտ, համաճարակներ և այլն) միշտ դիմել են նրա հրաշագործ զորության օգնությանը: Օրինակ, 1797 թվականին, երբ Թիֆլիսում սկսում է մոլեգնել ժանտախտը, վրաց Գեորգի թագավորը խնդրանքով դիմում է ժամանակի Հայոց Կաթողիկոսին' Գեղարդը Թիֆլիս տանելու թույլտվությամբ:

էջմիածնից երբ Գեղարդը երկու եպիսկոպոսի ուղեկցությամբ տարվում է Թիֆլիս, ա- կանատեսների վկայությամբ համաճարակը շուտով վերանում է: Հավատալով այդ սրբության հրաշագործ զորությանը, ջերմեռանդ վրաց թագավորը կամենում է ընդմիշտ պահել Գեղարդը իր մայրաքաղաքում և տարիներ շարունակ չէր շտապում վերադարձնել էջմիածին: Նույնիսկ նա առիթը բաց չէր թողնում' հիմնավորելու իր այդօրինակ վարմուն- քը:

Այսպես, 1799 թ. կաթողիկոսական ընտրության շրջանում էջմիածին են գսղիս վրաց թագավորի և Թիֆլիսի հայոց պատվիրակներն ու պահանջում միաբանությունից, որ Հով-

62 Ա լի շ ա ն . Ա յրա ր սւտ , է յ 348 :

“ Ա ն դ .:

64 Հ ո վ հ . Հ ա կ ո բ յա ն , Ո ւղեգր ութ յուն ն եր , Я ш . Ջ , Ե ր և ա ն , 1 9 3 4 թ ., է յ 3 4 9 - 3 5 0 :

« » Ա ողությսւնին " Г — » * " Г « * — I 1 —

•Ս. ф щ ш р т ‘ ա № 7 ա՞ Ղ Աճ , ա = = ™ « шпшгш№Щ միաբանության մ>,2: Ч *Г-

* ի ^ — Լ ա > Ю - Ч * ^ ե 4“ ^ “ ” Ы Ի ^ Ի ս

Դանիւղ ՊասփիարյիՕ, այնպես և է Փ 4 ար»Խ4|™կո4"“ № 1™ մ“ ">’ 0 * " “ “ 1 " “ ֊п„“ п П и Հ Տ փ « ч и и » * ՜ т « * " Ч =ги.«» ЧШВД1՜ Ո «"ք 4 “ *= ■ "> *“

' “ Г ^ И . и « п , В ш Ч , « " փ ” * ” 1 ս л п ч и л а д . » Ы * ^ ! Г ш и ,6 “ ™ 4 -

կ ա կ ո ս ի ո ն ւ ո ո ո ւ ^ ն м а м * М Ч 4Ш . ւ « ■ * * * " * " վ ^ յ 0 ^Լ ն կասկաՏի սւակ: Այդժամ ԹիՓւիսի նստ ա կա ններից մեկը ՀովՈաՕՕհս Խկիսկո-

ա „ ս „ ս տ ի պ վ ա ծ Թ ի Փ լի ս ի Տ գ Ի2&Ո "Վ Ш Л ." * » ™ ' է Ա ' Գէ” " “ ™ Ա Գ՝“ Ոտ 0Ի- ™ Х ^ Г П . р - , - , Ոո դ . . | հ ա ս ցն ո ւմ Է ^ ա Տ ի Օ , ո ր ի Я ш Л ш р ա բժս ւՕ ա ն ո ւմ է .Հ ո վ Տ ա ն Օ Ա ս Գ հ յա յւ դ ա կ ի ,, ե -

պիսկոպոս» պատվանունին:Գեղարդը մնաց էջմիածնում մինչև 1805 թվականը, երբ իշխան Ցիցիանովն անհաջող

փորձ կատարեց Երևանը պարսիկներից գրավելու, բայց վերահաս ձմեռը, զորքի մեջ տա­րածված հիվանդությունները և սննդամթերքի պակասը ստիպեցին նրան դադարեցնել պաշարումը և վերադառնալ Թիֆլիս: Վերադարձի ճանապարհին Ցիցիանովի հրամանով էջմիածնի վանքից, մի շարք հարստությունների թվում, Թիֆլիս է տարվում նաև Ս. Գե­ղարդը պատճառաբանելով, թե իրենց հեոանալուց հետո պարսիկները կթալանեն Մայր

Աթոոի սրբությունները:Այս մասին տեղեկություն է հայտնում նաև Նապոլեոնի դեսպան գեներալ Գարդանը:

1807-08 թթ. իր ճանապարհորդության նկարագրությունում Արարատի մասին գրելիս ա- սում է. «Այս լեոան ստորոտումն է գտնվում էջմիածնի վանքը, թուրքերն անվանում են Ուչ-Քիլիսա: Ռուսները երբ 1805-ին գրավեցին էջմիածինը, թալանեցին եկեղեցին, գան­ձարանը և մատենադարանը: Ավելի ուշ, երբ պարսիկները վերագրավեցին, գրքերից փամփուշտներ պատրաստեցին և տպարանի տառերը հալեցնելով գնդակներ շինեցին»65:

Գեղարդը մնաց Թիֆլիսում մինչև 1810 թվականը: Այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանի հայոց թեմի առաջնորդ Եփրեմը կաթողիկոս ընտրվեց, էջմիածին մեկնելիս Թիֆլիսից իր հետ տարավ նաև Մայր Աթոռին պատկանող սրբությունները, որոնց թվում և՝ Ս. Գեղար­դը: Բայց հաջորդ' 1811 թվականին նորից ժանտախտ է բռնկվում Թիֆլիսում, և տեղի հա­յերի ու գեներալ Տորմասովի միջնորդությամբ Գեղարդը նորից է տարվում Թիֆլիս ու այնտեղ պահվում մինչև համաճարակի ավարտը:

Բոլոր դեպքերում 1813 թ. Ս. Գեղարդն արդեն էջմիածնում էր, որովհետև այդ թվակա­նին անգփացի դիվանագետ Ջեյմս Մորիերը Երևանում եղած ժամանակ այցելում է է ջ ­միածին հանդիպելու Եփրեմ Կաթողիկոսին ու, նկարագրելով Մայր Տաճարում իրեն ցույց տրված ընդունելության մանրամասները, մասնավորապես գրում է. «Ապա նրանք մեծ ա- րսւրողոէթյամբ մեզ ցույց տվին եկեղեցու թանկագին մասունքները; Աոաջինը և ամենա- Գւխավորը ասում Էին, թե գլուխն Էր այն նիզակի, որով հռովմեացի զինվորը ծակեց մեր

65 Ն ո ւյն տ եղում. Է յ 101:

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲՑԱՆ Գ-Դ 123

Տիրոջ կողքը: Երբ բհրին այն ու դրին խորանի վրա, բոլոր հայերը խոր խոնարհեցրին ի- րենց-գլուխը: Նրա ձևը այսպես էր (հեղինակը զետեղել է Գեղարդի պատկերը), մոտ մեկ ոտք երկար: Այս մասունքը, որի վրա նրանք նայում են որպես իրենց ունեցածներից ամե- նաաոաջինի վրա, բացի ուրիշ հրաշքներից, ասում են, թե կարող է կասեցնել ժանտախտի տարածումը, նոր էր այնտեղ բհրված, որովհետև հիշատակված չէ այն բաների մեջ, որ Շարդենը տեսավ (Հեղինակը տալիս է հետևյալ ծանոթագրությունը.- Նախապես պահում էին դա Գեղարդի եկեղեցում, ասում են, թե շինված հատկապես դրա համար, բայց [վանքը], լքված լինելով, նիզակի գլուխը փոխադրված է էջմիածին»66:

Այնուհետև հաջորդ' 1814 թ. կրկին Թիֆլիսում ժանտախտ է տարածվում: Թիֆլիսի կառավարիչ գեներալ Ռ-տիշչևի խնդրանքով Եփրեմ Կաթողիկոսը Գեղարդն ուղարկեց այնտեղ, որտեղից միայն 1815 թվականին ետ վերադարձվեց էջմիածին: Այդ մասին տե­ղեկանում ենք ծագումով անգլիացի, նկարիչ և հնագետ ՐՒոբերտ Քեր Փորտերի 1817 թ. նոյեմբերին Թիֆլիսից էջմիածին կատարած իր ճամփորդության գրառումներից67:

Ուղեգրության հեղինակը մանրամասն խոսում է Գեղարդի մասին, պատմում է, թե որ երկրներում կան գեղարդներ, հիշատակում է միջնադարյան աղբյուրները և ենթադրում, թե այս գեղարդը Կոստանդնուպոլսից է բերվել էջմիածին, և այլն: Հաջորդ այցելության ժամանակ, որ նա կատարել է 1819 թ. հոկտեմբերի վերջին, գրում է. «Նրա գանգը (Ս. Հոիփսիմեի) Ս. Գրիգորի աջի հետ պահվում է մի արծաթյա տուփոսք էջմիածնի ամենա- նվիրական մասունքների հետ, Գողգոթայի Գեղարդի գլուխը, որ ավելի է հարգվում, քան սրանք, բոլորը միասին դուրս են բերվում ժողովրդի առաջ հանրային մեծ աղետների առթիվ: Այսպիսի մի պատճառով, ես նորից չկարողացա տեսնել Գեղարդը, որովհետև մի քանի օր առաջ ուղարկված էր Երևան' ամոքելու համար Երևանի բնակչության մեջ ավեր գործող մի սոսկալի ջերմ»68:

1828 թ. ոուս-թուրքական վերահաս պատերազմի ժամանակ, երբ ռուսական զորքերը գրավում են Բայազետը, սեպտեմբերի կեսերին քաղաքում սկսում է մոլեգնել ժանտախ­տը, որը սպաոնում էր ոչ միայն տեղի բնակչությանը, այլև զորքին: «Լավ ճանաչելով տե­ղացի բնակչության բնավորությունը,- գրում է մի ռուս հեղինակ,- իշխան ճավճավւսձեն աշխատեց ներգործել նախ և առաջ ժողովրդի բարոյական և հոգեկան ուժի վրա և դրա­նով ավելի լավ հասավ իր նպատակին, քան թե կարանտինական խիստ հսկողությամբ: Նրա հրամանով բհրեցին էջմիածնից Ս. Գեղարդը, և ականատեսները պատմում հն, որ ամենուրեք, ուր որ տանում էին այդ սրբությունը' թե' հիվանդանոցներում, թե'մասնավոր տներում, և թե'քաղաքիս վարակված թաղերում4 ցավն անմիջապես դադարում էր: ժողո­վուրդը սրտանց հավատում էր այդ սրբության փրկարար զորությանը: Եվ ժողովրդի հա­վատը փրկում էր նրան»:

Իրոք որ արդեն հոկտեմբերի վերջերին Բայւսզետում և Օրա շրջակա գյուղերում դա­դարում է ժանտախտը, իսկ Ս. Գեղարդը հազիվ էր վերադարձվել էջմիածին, երբ լուր

Ն ո ւյն տ եղ ո ւմ , է ջ 3 2 8 -2 9 :

67 Ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ , է շ 7 5 6 -5 7 :

68 Ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ , է շ 815 :

_______ օօ*,1ւոհՐՕԳ.հՂԱՐԴԸ 2003

™ Ա կարանա ի նական զգուշությունը, որպեսզի դադարի այդ վնասակար ցավը Ա չտա­րածվի ուրիշ «եղերում: Այժմ «Հայոց աշխարհի, վարչությունը տեղեկացնում է ինձ, որ հիշյսղ գյուղն են գնացել էշմիածնից մի եպիսկոպոս, վարդապետ ու նրանց հետ եղած մարդիկ, որոնք տարել են իրենց հետ Գեղարդը, որով, ըստ ավանդության, խոցված Է եղել Հիսուս Քրիստոսը: Նրանք հայտնել են, թե ուղարկված են Տեր վեհափառության կողմից ժանտախտը դադարացնւղու համար: Նրանց ներկայության միջոցին անդադար խռնվում Էր ամբողջ գյուղի ժողովուրդը, բոլոր այն գերդաստանները, որոնք արդեն վարակված Էին ցավից, խառն պտտվում Էին ամբոխում այնպիսիների հետ, որոնց առողջությունը կասկա-. . . . . „ „ »__ ________ Н1МЯ1Йծելի Էր, ս ընդհանուր անկարգություն առաջացավ»**:

Հավանաբար այս պատճառով Է, որ 1830 թ. ամռանը Թիֆլիսում նորեն բռնկված ժանտախտի համաճարակի ժամանակ, երբ թիֆլիսահայությունը թախանձագին դիմում Է հղում Եփրեմ Կաթողիկոսին, ժանտախտի դեմ պայքարելու արդեն մի քանի անգամ փորձված միջոցը, այն Է' Ս. Գեղարդն այնտեղ ուղարկելու համար, ստանում Է կաթողիկո­սի մերժողական պատասխանը: Պարզվում Է, կաթողիկոսը թիֆլիսեցիների խնդրանքը հաղորդել Էր կոմս Պասկևիչին, բայց վերջինս անդրդվելի Էր մնացել իր որոշման մեջ: Բո­լոր դեպքերում 1830-40-ակւսն թվականներին Ս. Գեղարդը Էջմիածնի մասունքների թվում էր, որի մասին մանրամասն հաղորդում է վանքի միաբանության անդամ Հով. Օահխա- թունյանցն իր վերոհիշյալ աշխատության մեջ:

Սակայն երբ 1846-47 թվականներին ժանտախտի համաճարակը նորից կրկնվեց Անդրկովկասում, ցարական պաշտոնյանները ոչ միայն թույլատրեցին, այլև իրենք եղան խնդրողը, որ Ս. Գեղարդը էշմիածնից դուրս բերվեց: Դրա ապացույցը Անդրկովկասի քա­ղաքական վարչության պետ, գեներալ Լադինսկու 1846 թ. մարտի 2-ին գրած նամակ-

69 Ա . ե ր ի ց յս ւն , Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց Կ ա թողիկոսութ յունը և կ ո վ կ ա ս ի հ ա յք X I X դա րո ւմ , Թ ի ֆ լի զ , 1 8 9 4 թ .,

է ք 41 1 -4 1 2 :

2003 ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲ6ԱՆ Գ-Դ 125

խնդրանքն է Ներսես Աշտարսւկեցի Կաթողիկոսին' հետևյալ բովանդակությամբ. «Տերդ Վեհափառութիւն, ողորմած հովուապետ: Ձեր Վեհութեանը յայտնի է, որ խօլերան շարդ անելով Պարսկաստանում, այժմ մերձենում է մեր սահմաններին: 2 եր Սրբութեանը նմա- նապէս յայտնի է, որ գեներալ Ռտիշչէվի Վրաստանը կառավարած միջոցին երկրիս մէջ սաստկացած էր ժանտախտը և այդ ցաւը վարակում էր' հիւանդներին կամ նոցա իրերին դիպչելովը: Այսուամենայնիւ, Ռտիշչէվը, հակառակ բոլոր բժշկական դատողութեանց, կատարեալ հաւատով թոյլատրեց բերել էջմիածնից Գեղարդը...: Չնայելով որ ահագին բազմութիւն էր դիզուել և մարդիկ ակամայից միմեանց շփվում էին, ցաւը ոչ միայն չտա- րածուեց. այլև վերջացաւ: Իսկ խօլերան չէ վարակում՜ հիւանդին մերձեցողին կամ հետը բնակոտղին, այլ օդի մէջ լինելով անտեսանելի կերպիւ է հարուածում...:

Ես դառնում եմ Ձեր Վեհափաոութեանը ոչ իբրև պետ երկրիս քաղաքական վարչու­թեան, այլ որպէս Ձեր ծանօթ Պետր Անտօնովիչը և խոնարհաբար խնդրում եմ4 արդեօք Նախիջևանի և Երևանի գաււսոներում խօլերա երևցած միջոցին յարմար և կարելի չէ* В համարիլ Դուք, որ Ս. Գեղարդը պատշաճաւոր բարեշքութեամբ պտտցնուի այն հայ գիւ­ղերուն, ուր կլինի ցաւը: Ես բոլորովին հաւատացած եմ, որ հիւանդութիւնը ոչ միայն կը քչանայ, այլ և բոլորովին կը կտրուի: Ա յդ կարող են տեսնել նաև մահմեդականք, և հաւա­տալ: Երանի և նոցա, որոնք չհաւատացողներին հաւատքի կը բերեն: Իսկ եթէ որևիցէ պատճառով այդ կը համարէք անկարելի կամ հակառակ եկեղեցական կանո նաց, այն ժա­մանակ խնդրում եմ Ձեր Սրբութիւնից թողնէք այս միայն ի գիտութիւն Ձեր և նամակս ամ­բողջապէս այրէք: Այլ ես կը մնամ հաստատ հաւատով և յուսամ փրկութեան...: Խոնարհա-

գոյն ծաոայ Պետր Լադինսկի»70:Այս նամակ-խնդրագրին որպես պատասխան Ներսես Աշտարակեցու թույլտվությամբ

Ս. Գեղարդը եպիսկոպոսների ու վարդապետների ուղեկցությամբ 1846 թ. պտտեցնում են Նախիջևանի և Երևանի գավառների համապատասխան գյուղերում, ապա 1847 թ. այն տարվում է Թիֆլիս ու նույն տարում էլ վերադարձվում էջմիածին: Սա վերջին դեպքն էր, որ Ս. Գեղարդը դուրս տարվեց էջմիածնից և, որքան մեզ հայտնի է, նույնիսկ 1915-20 թթ. Երևանում բռնկված ժանտախտի ժամանակ Ս. Գեղարդը Մայր Աթոռի գանձատնից չհանվեց: Այսօր էլ Ս. Գեղարդը, իր պահարանով հանդերձ, պահվում է Մայր Տաճարի թանգարանում և համարվում Ս. Աթոռի ամենահեղինակավոր մասունքներից մեկը:

7 0 Ա . Ե ր ի ց յա ն , Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ո ւթ յո ւն ը ..., է ? 41 1 -1 2 :

ԱՆԱՀԻՏ ՋԱ ՔԱ ՐՅԼ1Ն-ԲՈԵՀՆԵՆՍԻԵԿԵՐ

ՄԽԻԹԱՐՑՍ՜Ն ԲՆԱԳԻՏՈՒԹ-ՏՈՒՆՔԵՎ «ԲԱԶՄԱՎԵՊԻ» ШКПЯКЬ ՇՐՋԱ՜ՆԸ

Шф մատ հնագրությունում Ոսկեդարյան ջրշանից եկող Ա «Արտաքին, անվանվող բնական գիտությունների նոր վերածնունդը հայ իրականությունում պայմանավորված է

Մխիթարյանների գործունեությամբ:Մխիթար Սեբաստացին, մեծապես կարևորելով բնական գիտությունները, ինքը դար­

ձավ այդ առարկաների ծրագրերի աոաջին կազմողն ու դասավաՕդողը նորաստեղծ միա­

բանությունում:Բնական գիտությունների ուսուցանումը և ձեռնարկների, գրքերի ու հոդվածների մխի-

թարյան հրատարակությունների նպատակը բնականաբար ոչ թե գիտական այդ ուղղութ­յունների զարգացումն ու նրանցով զբաղվելն էր հայկական միջավայրում, այլ այդ գի­տությունները հանրամատչելի ներկայացնելը:

Այս բնագավառում Մխիթարն ինքը կատարելով առաջին քայլը, որպես մաթեմատի­կայի և ընդհանրապես բնագիտության դասագիրք' վերաշարադրում է Ժ Ը դարի առաջին քառորդի հայ իրականության հանրագիտակ ընդգրկուն գիտելիքների տեր անձնավո­րության' խաչատուր էրզրումեցու 1711 թ. վենետիկում հրատարակած երկհատոր «Հսւ- մաոօտական իմաստասիրութիւն» չափածո գործի համապատասխան բաժինները1:

Մխիթարի հաջորդները, հետևելով իրենց ուսուցչի և միաբանության հիմնադրի օրի­նակին, հայագիտական ուսումնասիրություններին զուգահեռ, ժողովրդի մեջ եվրոպական գիտությունը տարածելու համար, հայկական միջավայրի յուրահատկությունների հաշ- վաոմամբ մատչելի լեզվով ու ոճով վերաշարադրեցին բնագիտությանն ու ժամանակի կի­րառական նշանակություն ունեցող գյուտերին ու հայտնագործություններին վերաբերվող մի շարք գործեր2: Թե ինչ խնդիրներ էին դնում Մխիթարյաններն իրենց առջև նման հրա­տարակություններով, երևում է այդ գրքերի աոաջաբաններից և հեղինակային խոսքերից: Ասվածը հավաստելու համար անդրադառնանք դրանցից մի քանիսին:

1878 թ. վենետիկում լույս է տեսնում մխիթարյան հայրերից Սուքիաս Աղամալյանի «Թուաբանութիւնը», որում ներկայացվում են պարզ ու միջին բարդություն ունեցող թվա­բանական և մաթեմատիկական գործողություններն ու հաշվումները: Գրքի աոաջաբա- նում հեղինակն ասում է, որ Մխիթարյաններն իրենց առջև խնդիր են դրել արտաքին գի­

1 Ա յս մա սին ա հ ն Հ . Պ . Հ ա մ ե լյա ն , Մ խ ի թ ա ր Ա բ բ ա հ ո ր - 8 ա ղ ա գ ս մ ա թ ե մ ա տ ի ք ա յի » դ ա ս ա գ ի ր ք ը Ա ա նոր նշա նա կութիւնը, «Բ ա զ մ ա վ է պ *, 1949 թ ., էք 222:

2 Մ խ իթա րյա նների բն ա գի տ ա կ ա ն բնո ւյթ ի ա շխ ա տ ա նք ն ե րի մ ա սի ն տ ե ն Ա. Փ ա շ ա յա Օ , Մ խ ի թ ա ր յա ն նե ր ի

բնա գի տ ա կ ա ն հրա տ ա րա կութ յունները Ժ Ը - Ժ Թ դա րերում, «Բ ա զմ ա վ ե պ », 2001 թ „ է շ 3 3 3 -3 5 0 :

2003 Ա ՆԱ ՀԻՏ ՋԱՔԱՐ8ԱՆ-ՌՈԵՀՆԵՆՍԻԵԿԵՐ Գ-Դ 127

տությունների վերաբերյալ գրքեր հրատարակել, սակայն չեն սկսում բարդերից, այլ այն- պիսիներից, որոնք դեպ նման բարդերն են տանում3:

Այնուհետև յոթ տարի անց, դարձյալ մխիթարյան հայրերից Խաչատուր Սյուրմեյանի աշխատասիրությամբ լույս է տեսնում թվաբանության աոավել համառոտ և աշխարհա­բար մի տարբերակը: Այս գրքի աոաշաբանում հեղինակը, ակնարկելով Աղամսղյանի գործը, գրում է. «Թէպէտ մեր ազգին մէջ տպած գրաբաո թուաբանութիւն մը ելաւ, որ եր­կար ու տեղն ի տեղը թուաբանական արհեստին վրայ լաւապէս գրուած է, բայց գրաբաո ըլլալով» շատերը չեն կարողանում հասկանալ կամ ճիշտ ընբոնել, և ինքը թվաբանության մի նոր ձեոնարկ է գրում աշխարհաբարով4:

Այսպիսով, բնական գիտությունների պարագայում իսկ Մխիթարյանները հետա­պնդում են լեզվական միևնույն քաղաքականությունը' քաղաքացիության իրավունք տալ աշխարհաբարին, այն դարձնելով միջոց գրաբարին հասու լինելու:

Մխիթարյան բնագիտությունը, որ ուղղված էր այս գիտությունների ոչ թե հետազոտու­թյանը, այլ ճանաչողությանը, երևում է նաև 1794 թվականին Հ. Սահակ Պրոնյանի «Երկ- րաչափութիւնից»: Գրքի աոաջաբանում, խոսելով երկրաչափության կիրառական նշանա­կության մասին թե'ճանապարհորդելու և նավագնացության ընթացքում, և թե'տեղագրա­կան ու շինարարական աշխատանքներում, հեղինակը շեշտում է, որ «առաջին բան մեր և դիտաւորութիւն յընծայել ի լոյս զայս, ոչ է նորանոր դիտիւ կամ յաւելուածով ճոխացու- ցանել զգիտութիւնս»: Այսինքն, իր նպատակը չի եղել այս բնագավառում նոր խոսք ասե- լը, այլ «հեշտընկալ բացատրութեամբ աւանդել զայս», որպեսզի անհրաժեշտության դեպ­քում ընթերցողը կարողանա կիրառել այն5:

Մխիթարյան ուսումնական և հանրագիտարանային այս հրատարակությունները տևե­ցին շուրջ մեկ դար՝ մինչև 19-րդ դարի վերջը: Ազգային առաջադիմության և ժամանակին համաքայլ ընթանալու գործում բնական գիտություններին ընծայված այս կարևորությունն իր անդրադարձն ունեցավ նաև «Բազմավեպում»:

Այստեղ անհրաժեշտ է նշել մի էական հանգամանքի մասին, որը բնորոշ էր ընդհան­րապես այդ շրջանի հայ մամուլին: Թեև լրագրության գլխավոր նպատակը լրատվության հաղորդումն է, սակայն մինչև 19-րդ դարի վերջին քառորդը լույս տեսած պարբերական­ների մատենագրական նկարագրությունն իսկ վկայում է, որ այդ շրջանի հայ մամուլի հա­մար առաջնայինն այն չի եղել, որը, կարծում ենք, բացատրվում է երկու պատճառով: Նախ, որ մինչև 1878 թ. ռուս-թուրքական պատերազմը, երբ հայկական հարցը միջազգայ­նացվեց, հայ կյանքում շեշտված ազգային-քաղաքական հոսանքներ և ուղղություններ չկային, և հայությունն ավելի շատ ներքին համայնքային ամփոփ կյանքով էր ապրում, ուստի աշխարհի քաղաքական իրադարձություններին անմիջական արձագանքն այնքան էլ էական չէր:

3 Հ . Ս - Ա դ ա մ ա լե ա ն ց , Թ ուա բա նո ւթ ի ւն , 1781 թ ., է շ 4 :

4Հ . հ ւ . Ս ի ւր մ էլե ս ւն , Հս ւմ ա ոօտ թ ուա բա նութ իւն ա շխ ա ր հ ա բ ա ռ , վ ե ն ե տ ի կ , 1 8 8 8 թ . :Տ ե ս Հ ա յ գ ի ր ք ը 1512-

1800 թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն , է շ 606 :

5 Հ ա յ գ ի ր ք ը 1512 -1 8 0 0 թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն , է շ 692 :

Երկրորդ' հատկապես մինչև քանիՀենտ11ոնն^ում, և թե' նրանց

լո4 ս էին տ ^ ն ո ^ ս ա ա վ ^ ա ^ գ ւ ս ^ ա կանու^ունն էր փ ո ք ր և թե'մինչ արևմտահայ հրատարակության պարբեբակ հասնում, արդեն բավականին ժամանակ էրու արևելահայ իրենց բա որդ ^ „„„ն ե ր ը պետք է տեղեկանային կատարվածա նցա ծ լինում, և հայ մ ա մ ո ւլո վ չէ, որ ընթերց ղ

իրադարձությունների մասին: . Խն ի_ չէր դնոլմ անմիջապես հաղորդն-Որ ЛЙШОШЧ, -Щ, մամուխ ի,и ш * . ™ Լ

տ տ տ г " ^ յ .

~ վ: — —

а,,̂ Г ч — '

մաԱձ Լ ծ այս պատճաոներով Մխիթարյանները լրագրությունում սկսում են կարևորել ոչ թե տեղի ունեցած իրադարձությունները ներկայացնելը, այլ տեղեկությունները եվրոպա­

կան կյանքի մասին:Ամսագրի անվանաթերթի ամբողջական անվանումից իսկ' «Բազմավէպ, օրագիր

բնական, տնտեսական և բանասիրական գիտելեաց., երևում է, որ այն աոաջին հերթին նվիրված է ժամանակի գիտություններին և կյանքում դրանց կիրառության լուսաբանմա­

նը, որը շեշտվում է նաև ամսագրի աոաջին համարի խմբագրականում:«Բազմավեպի, կարևոր նպատակներից մեկը համարելով եվրոպական կյանքի առա­

ջադիմությանը հայությանը ծանոթացնելը, այնուհետև ամսագրի խմբագիր Հ . Գաբրիել Այվազովսկին ասում է, որ եվրոպացիների օրինակով արևեԱան ազգերն էլ են ձգտում ա- ոաջադիմության նույն ճանապարհով ընթանալ, այդ թվում նաև հայերը:

Այվազովսկին գրում է, որ ամսագրի նպատակն է «համառօտ' պարզ ու զուարճալի ո- ճով հասկցնէ մեր ազգին, թէ հիմա Եւրոպային մէջ որչափ կամ ինչ կերպով առաջ կեր- թան ամեն տեսակ ուսմունքը, ինչ նոր գիւտերով ծաղկած են արհեստները, ինչ օգտակար տեղեկութիւներ կան աշխարհքիս այլևայլ տեղերուն բնակիչներուն վրայ», ուստի «բնա­կան, տնտեսական և բանասիրական գիտելեաց վրայ կը խօսինք»: Ապա ըստ այս բաժան­ման թվարկվում են այն գիտակարգերը, որոնց շրջանակում տարբեր հանրամատչելի հոդվածներ պետք է ներկայացվեն ընթերցողին:

«Բազմավեպի, առաջին իսկ համարի հրատարակությանը հաջորդած արձագանքները վկայում են, որ ընթերցողները ես այն համարում են ժողովրդի համար անհրաժեշտ գիտա­կան նորությունների և ոչ թե հասարակական գաղափարների տարածող ու կարևորում են ամսագրի հենց այս ուղղությունը:

Մխիթարյան հայրերից Վարդան Հովսեփյանը, Իտալիայի Նայսոց քաղաքում ստա­նալով «Բազմավեպի, աոաջին համարը, Սոմւպյսւն աբբահորը գրում է. «Ոչ նուազ խնդամ

, л о ո Ո ւՈսԻԹԱՐՑԱՆ ԲՆԱԳԻՏ Ո Ի Թ 6Ո Ի Ն Ը - 2 0 0 3

2003 ԱՆԱՀԻՏ ՋԱՔԱՐՑԱՆ-ԲՈԵՀՆԵՆՍԻԵԿԵՐ Գ-Դ 129

ընդ այն, զի վաստակասէր երիտասարդ հւսրքն մեր վաոեալ են ի նախանձ ծաւալելու զլոյս գիտութեանց ե կենցաղօգուտ հմտութեանց ի մէջ ազգիս ըստ բարգաւաճեալ ա- զանց Եւրոպիո»6:

Այս տողերում միանգամայն ճիշտ է ըմբոնված ե. բնորոշված «Բազմավեպի» բուն նպատակը' ոչ թե ընդհանրապես գիտության և տեխնիկայի զարգացումը ներկայացնել, այլ «կենցաղօգուտ», այսինքն նրանք, որոնք կիրաոական նշանակություն կարող էին ու­նենալ հայկական կյանքում, և կամ էլ նման գիտելիքներ հաղորդել նրանց, ովքեր շփվում էին Եվրոպայի հետ:

Միաբանության անդամները եթե անգամ դիտողություններ էլ են անում, ապա դրանք վերաբերվում են ոչ թե ամսագրի ուղղությունը փոխելուն, այլ պայմանավորված են այդ ուղղության մեջ այն ավելի կատարյալ Ա գեղեցիկ տեսնելու ձգտմամբ: Այսպես' Պոլսի Մխիթարյան վարժարանի տեսուչ Հ. Անանիա ճելւսլյանը Եվրոպայում գտնվող իր միա- բանակից եղբայրներին ասում է, որ նրանք ամսագրի հրատարակությանը պետք է օժան­դակեն իրենց գտնված քաղաքներից «ճոխ գրութեամբ հրաշալէոսցն զոր տեսանէք յայսմ պանդխտութեան ձերում ի Գերմանիա, ի Գաղիա և յԱնգղիա, որպէս զդամբարան Նաբօ- լէոնի, զջրասուզակ ճանապարհն Լօնտրայու, զշոգեթոիչս անգղիացւոյ ճարտարին, զար- դարեալ պատկերօք փորագրելովք ի կապար կամ ի փայտ»7: Եվ շուտով, իսկապես, «Բազմավեպի» յուրաքանչյուր համարում սկսում են տպագրվել նյութեր Եվրոպայի նորօր­յա հրաշալիքների մասին' համապատասխան նրբին փորագրանկարներով, որոնք ոչ միայն հիացնում են իրենց գեղեցկությամբ, այլև նման մանրամասն դետալային գծագըր- մամբ ընթերցողին օգնում ճիշտ հասկանալու պատմվող շինության կամ սարքի ներքին կաոուցվածքը Ա մեխանիզմը:

«Բազմավեպի» աոաջին շրջանի շեշտված բնագիտական ուղղվածության մասին է վկայում և այն հանգամանքը, որ, ինչպես գրում է Ասատուր Փաշայանը, 1843-1880-ական թթ. ամսագրերում «Ֆիզիկային, քիմիային, աստղագիտությանը, հանքաբանությանը նվիրված հոդվածների թիվն անցնում է երեք հարյուրից»8:

«Բազմավեպի» աոաջին շրջանի այս հոդվածներին սակայն բնորոշ է երկու էական ա- ոանձնահատկություն: Աոաջին, նախ որ բնական գիտությունների և տեխնիկայի զար­գացման ժամանակի վիճակին ժողովրդին ծանոթացնելը Մխիթարյանները կարևորում են ոչ միայն գործնական աոումով, ազգային կյանքի զարգացման ու ժողովրդի վիճակի բա­րելավման տեսանկյունից, այլև այդ հոդվածներին հոգևոր դաստիարակչական խորհուրդ հաղորդում՜ գտնելով, որ բնական գիտությունների միջոցով մարդն աոավել է հասու դաո­նում աստվածային Արարչագործությանը: Եվ երկրորդ' այս հոդվածներն իսկ սերտորեն կապված էին հայ միջնադարյան մատենագրությանը, ինչ-որ տեղ լինելով նաև շարունա­կությունը հայ հին գրականության և բնագիտական մտքի դասական ավանդների:

Պարզից դեպի բարդը, սկզբնական գիտելիքից դեպ իմացականությունն ու գիտակա­նությունն ընթացքը լավագույնս արտացոլվել է հատկապես «Բազմավեպի»' Ալիշանի

6 < Բ ա զ մ ա վ է պ *. 1 8 8 4 թ ., է ջ 61 :

7 Ն ո ւ յն տ եղ ում :

8 Ա . Փ ա շ ա յւս ն , Լքխ իթ ա րյա նների բ ն ա գ ի տ ա կ ա ն հր ա տ ա րա կ ութ յուն ն ե րը , •Բ ա զ մ ա վ ե պ », 2001 թ ., է շ 3 3 8 :

2003

-------------------------- ~ 7 1 ~ , Ու1հու1ած հն բնական տարբեր երևույթներին: Այսաոաջին շրջանի հոդվածներում, որ Е! ՎԻ վ1տածվում է բանաստեղծական

* * * * * " Г ! Г Л г " = 9 Д Ъ - " * - * * * * » * ,թոիչքի. Գիտակա գյուտերը մարդու աոջև մի նոր աշխարհ բացելով,

^ ո ^ ^ Р - “Ьр. հոդվածում է ասվում, շնորհիվ խոշորացող-

„ I ™ ГпР մռն “ I>ա ■>“" * ““ «■ *“" * * » 7 „ ^ կ“ ՜: տ ч ч 1 т յարԳա „ ^ յը № * « ա , . , ք»Կ լոմ ՛ -4— ղի գազան մ ,... ,р ш „ «ազաՏ т

« - Л * - ™ * М и ЙфЧш>ш8а дդրոլթյանը Ա աոաշանալոլ ^ « .զ Ի կ ա կ ա Օ ш.СшГШши նա գրական Օիանցո" կ ա տ ա ն ո վ ղհս, ր ա ն ա ա ո հ զ ^ ա ն ա շ խ ս *» , զ ^ ա ^ ա կ ա ն Ա ի ^ ա յ յ վ 2ա-

յ Ա ս ս ւ է. «Բանաստեղծի * ա4 Ա ան ազի կ ս ^ Ի լՈ *!! * Ч » 1 » « И * » » » ^ ա * Л .-В Д ազնիւ « Փ ^ ի տ Օ * Ա Ա Ի<Կ4 Էս «Ա Ո էն ա զնխ զարղն Է. Щ ф М Ы Щ ! »ա ն գ ա մ աչքին ւսզնւութիւնը կաւելցնէ»' .

Արցունքի նաև բանաստեղծական աշխարհին պատկանելն ասես ավելի շհշտելու հա­մար այս հոդվածից հետո Ալիշանը զետեղում է Լամարթինի «Արցունք, բանաստեղծութ­

յունը:Հատկանշական է, որ «Բազմավեպի» նման հոդվածների լեզուն աոավել վեհ և հանդի­

սավոր է դաոնում, երբ ասելիքը վերաբերվում է երկնայինին, որով և աստվածայինի հետ հարաբերվող հասկացություններին' տիեզերքին, աստղագիտությանը և հատկապես տո­մարագիտությանը: Ալիշանը ևս նշում է, որ այս թեմայով գրված նյութերի լեզուն պետք է ավելի բարձր լինի և տարբերվի մյուսներից: «Երկինք և աստեղք» հոդվածում Ալիշանը շեշտում է, որ «Երկինքն է մեր երկրաւոր կենաց պատճաոը ու յաւիտենական կենաց բնա­կարանը», որի նկարագրությանը չէր պատշաճի մյուս հոդվածների հասարակ և պարզ լե­

զուն:«Բազմավեպի» աոաջին շրջանում բնական գիտություններին տրված աոաջնայնութ-

յունը երևում է անգամ ամսագրի կաոուցվածքից: Ինչպես որ անվանաթերթում այն ան­վանվում է «Բազմավէպ, օրագիր բնական, տնտեսական և բանասիրական գիտելեաց», այնպես էլ ամսագրի յուրաքանչյուր համար սկսվում է «Բնական գիտութիւն» խորագրի ներքո ներկայացվող և տարբեր գիտակարգերի և ուղղությունների վերաբերվող հոդված­ներով: Ամսագրի աոաջին համարում «Բնական գիտութիւն» բաժնի ներքո ներկայացվում են երեք հոդված: Նրանցից աոաջինը' «Աստղաբաշխութիւն», նվիրված է արեգակի խա­վարմանը: Նրան հաջորդում է «Երկրաբանութիւն» խորագրի ներքո երկրաշարժին նվիր­ված «Գետնաշարժ» հոդվածը: Այս բաժինը եզրափակվում է «Բնական պատմութիւն» խո­րագրի ներքո տպագրված «Մշկաբեր այծյամ» հոդվածով:

Անհրաժեշտ է նշել, որ ընդհանուր բնագիտական հասկացություններին վերաբերվող հոդվածներն իրենց բնույթով եթե հոգևոր-բանաստհղծական խորհրդածությունների նյութ էին տալիս, ապա կենդանական ու բուսական աշխարհին, երկ՛րաբանական ու աշխար հա-

9 «Բազմավէպ*. 1843 էշ 82:10 Ն ո ւյն տ եղում, է շ 176:

2003 ԱՆԱՀԻՏ ՋԱՔԱՐՑԱՆ-ԲՈԵՀՆԵՆՍԻԵԿԵՐ Գ-Դ 131

գրական կոնկրետ հասկացություններին նվիրված հոդվածներն էլ արդեն անմիջականո­րեն կապվում էին հայոց աշխարհին ե վկայակոչվում այդ թեմաներին նվիրված մատենա­գրական հիշատակությունները: Ասվածը լավագույնս արտահայտվել է հիշյալ «Բնական պատմութիւն» շարքում, որի հեղինակը Աս Ալիշանն է: Կենդանիների Ա բույսերի նրա այս նկարագրություններն ու բնորոշումները, իհարկե, անհամեմատ ավելի ընտիր լեզվով Ա շարադրանքի գեղարվեստականությամբ ու խորությամբ գտնում ենք նրա տեղագրական հատորներում:

«Մշկաբեր այծյամ» հոդվածում նկարագրելով, թե ինչ կարգաբանական դասակարգ­ման է պատկանում այս կենդանին, որտեղ է այն տարածված ե մուշկն ընդհանրապես ինչ բուժիչ հատկություններ ունի, այնուհետև խոսքը տեղայնացնելով և ուղղելով հայկական միջավայրին, հոդվածագիրը գրում է. «Հայաստանի Մշկունիք ըսուած լեոը ատենով կայ եղեր աս կենդանին ու լեոանը անունն ալ անկէց առնուած կերևնայ, վասնզի էսորենւսցին Հռիփսիմեանց պատմութեան մէջ կը գրէ թէ ելանեն Հայաստան գաւառ ի խորին խորշ լե- րինն Մշկունեաց, ի սմա ասի այծեմունս մշկապորտս լինել»11: Այնուհետև ասում է, թե «շատ փափագելի էր իմանալ, թէ արդեօք Հայաստանում այժմ ևս կա այդ կենդանուց, թէ ոչ»:

Այս շարքի հոդվածներից մեկը նվիրված է Որդան կարմիրին, որը ոչ միայն առավելա­պես Հայաստանում էր տարածված և հռչակված, այլև նրանից ստացվում էր հայկական ձեռագրերի ամենաշքեղ և ընտիր գույներից մեկը: Ահա այս պատճառով հոդվածի բուն կենդանաբանական քննությունը շատ ավելի արագ է ավարտվում, քան մյուս դեպքերում, և հեղինակը որոշակի կարգաբանական դասակարգմամբ ներկայացվող միջատի փոխա­րեն գեղարվեստական մեծ ներշնչանքով և պատկերավորությամբ անդրադառնում է հա­յոց Որդան կարմիրին: Ինչպես հոդվածում է ասվում, «Թէ որ հայրենասէր մարդու համար քաղցր է իր հայրենեաց վրա լսած ինչ և իցէ տեղեկութիւնը, շատ աւելի քաղցր պէտք է ըլ­լայ իրեն լսել ու խօսիլ նոյն հայրենեացը ան յատկութիւները, որ օտարաց առջև ալ մեծ համարում ունին»12:

Հայաստանում այս որդի լինելու մասին որպես հնագույն վկայություն բերում է Պատ­մահորը վերագրվող «Աշխարհացույցի» այն տողը, որում ասվում է. «Ունի Այրարատ... և որդն յարմատոյ սիզոյ», որից հետո բերում է Փարպեցու Արարատյան դաշտի նկարա­գրությանը նվիրված նշանավոր հատվածը:

Արագիլը և կռունկը գաղթաշխարհի հայության համար եղել են նաև հայրենիքի պատ­գամաբերները: Նույն այս ձևով արագիլն Ալիշանի համար ավելին է, քան սովորական թռչունը, ուստի վերջինիս նվիրված հոդվածում արագիլին բնորոշ հատկանիշները թվար­կելուց և արտաքին նկարագրությունը ներկայացնելուց հետո նախ բարոյական տեսանկ­յունից է արժեվորում ու գնահատում՛ ասելով, թե ինչպես որ այս թռչուններն են իրենց ձա­գերին խնամում, այնպես էլ հետո ձագերն են նրանց պահում: Արագիլի այս հատկության վերաբերյալ վկայակոչում է Փիլոն Եբրայեցու մեկ տողը, իսկ շարադրանքի վերջում էլ ա-

11 Ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ , է չ 10:

12 Ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ , է շ 56 :

132 Գ ֊Դ ՄԽԻԹԱՐՑԱՆ ԲՆԱԳ-ԻՏՈԻԹ6ՈԻՆԸ. 2003

« ո ս 1 1 , թե ար. թոչոլնը *ատ սիրվա» է նաե 4 ш,шшлшап,Л որլլ երԱո»!1 Վանա Կ„ ղ ա ,-

Р" 1 Х Т ^ ш и а ш № ^ р я т ш щ р Գ"4=«Փ"Վ «աակաօիշօերաւ է պատկերվելքրիստոնեական դ ր ա կ ա ն ո վ ն ™ * Քրիստոնեական ւսորնրդարանոլթլամր դադանեո էանցկացվել Քրիստոսի »ետ, իՕ ^ես որ Փիլոն Երրալեցա, սկսս* կենդանիների րնական _ Ոաականիշնեի են Տոդեոր վերաիմաստավորումների ենթարկվել: Հավալոանի Սա­սին ասվում Է, թե նա կտուցով Տակում է իր կողլ Ա I *™ » արրսմր կհրակրամ Յադերին: Այս ավանդության հիման վրա ասվում Է, որ ինչպես Քրիստոսի խոցված կողից թափված արյամբ հիմնվեց ու սնվեց քրիստոնեական Եկեղեցին, այնպես կ այս թոչունն Է իր ար­յամբ սնում իր ձագերին: Ընդհանուր քրիստոնեական խորթաբանությունում տարած­ված այս ըմբոնման հնագույն արտահայտություններից մեկը հայ արվեստում գտնում ենք «Էջմիածնի Ավետարանի» մկրտության մանրանկարներում14:

Միջնադարից եկած այս պատկերացումը շարքի հավալուսնին նվիրված հոդվածում ներկայացվում Է վարդան Արեելցու «ժղլանքի» որոշակի վերամեկնաբանմամբ, թե ինչ­պես Է հավալուսնը իր կտուցի պարկում պահում իր մահացած ձագին, ապա նրա վրա ար­յուն ցողելով կենդանություն պարգևում:

Վերջում, սակայն, հոդվածագիրն ասում Է, թե գիտությունն ապացուցել Է, որ այդպիսի

բան գոյություն չունի15:«Նապաստակ և ճագար» հոդվածում Էլ բնական հատկությունների նկարագրությունից

հետո բերվում Է նաև նապաստակի վախկոտության մասին Ոլիմպիանոսի աոակը գրա­բար թարգմանությամբ' նշելով, որ հողն առակագրի այս փոքրիկ ստեղծագործությանը «թարգմանութեանը գեղեցկութիւնն ալ նոր աղուորութիւն մը տուած Է» և պատմվում Է այն աոակը, թե ինչպես նապաստակներն իրենց վախկոտությունից ամաչելով որոշում են ջու­րը նետվել, և երբ մոտենում են ջրին, ափին եղող գորտերը ջուրն են նետվում, և այդ տես­նելով, նապաստակներից մեկն ասում Է, թե սպասեք' գորտերը մեզանից վախկոտ են16:

Բնական և «կենցաղօգուտ» տարբեր գիտություններին նվիրված հոդվածները երբեմն ամենաանսպասելի, սակայն և վարպետ անցումներով են կապվում Հայաստանի հետ հայ մատենագրությունից կատարված զուգահեռներով և վկայակոչումներով:

Այսպես' երկրագործության պատմությանը նվիրված մի հոդվածում ասվում Է, թե հա­յերը ծաղկեցրել են իրենց երկիրը, և որպես ասվածի հավաստում վկայակոչվում Է Սա- նատրուկի որդի Արտաշեսի մասին Պատմահոր խոսքերը, թե նրա ժամանակ «ոչ գտանել երկիր անգործ յաշխարհիս Հայոց, ոչ լեռնային և ոչ դաշտային»17: Հայաստանում երկրա­գործական մշակույթի բարձր զարգացման արտահայտությունն Է համարվում նաև «Վաս- տակոց գրքի» հայերեն թարգմանությունը:

13 Ն ո ւյն տ եղ ում . Է յ 111-112;

14 Ա յս մա սի ն տ ե ՛ս Ս . Տ հ ր -Ն ե ր ս ե ս յա ն . Հ ա յ ա րվ ես տ ը միջնա դա րո ւմ . Ե ր և ա ն , 1975 р . , Է յ 6 1 :

15 Տե՞ս «Բ ա զմ ա վ ե պ », 1843 թ ., Է յ 27-28:

16 Տե ՛ս նույն տ եղ ում , Է յ 66:

17 Ն ո ւյն տ եղ ում , Է յ 60 :

2003 ԱՆԱՀԻՏ ՋԱՔԱՐՑԱՆ-ԲՈԵՀՆԵՆՍԻԵԿԵՐ Գ-Դ 133

Եթե նկատի ունենանք հայ հին գրականության ուսումնասիրման ե բնագրերի հրատա­րակության վիճակը 1840-ական թվականներին, ապա այս հոդվածների նման վկայակո­չումները կարելի է համարել այս բնագավառում կատարված աոաջին քայլերից մեկը:

Ի տարբերություն, սակայն, բնագիտական հոդվածների, «կենցաղօգուտ» նշանակութ­յուն ունեցող կիրառական հոդվածներն արդեն գրված են պարզ և հասարակ ոճով, որով­հետև բնագիտությունը և բնական գիտությունները միջնադարից եկող ավանդույթով կապվում էին արարչագործության ու հոգևոր խորհուրդների հետ, իսկ կիրառական գյու­տերն արդեն մարդկային մտքի արգասիքն էին և ծառայում էին առօրյա կյանքին: «Բազ­մավեպի» աոաջին շրջանի նման բազմաշերտ և լայն ընդգրկման մասին ամսագրի երկ- րորդ շրջանի խմբագիրներից Մխիթարյան միաբանության հնի և նորի սահմանագծին գտնվող հանրագիտակ հայագետներից Հ. Սիմեոն Երեմյանի բնորոշմամբ, հանդեսի մեջ «ամփոփուած էր գիտութիւնն իր ամէն ճիւղերով, արհեստները, գիւղական և տնտեսական ուսմունքը, տիեզերական ծանօթութիւնք, հայ և օտարազգի պատմութիւն և գրականու­թիւն, աշխարհագրական և քաղաքական տեղեկութիւներ, մանրալուրք և վէպեր»18:

«Բազմավեպում» գիտության և տեխնիկայի մասին «կենցաղօգուտ» գիտելիքները, ըստ Երեմյանի, ներկայացրել են Հ. Մանվել Քաջունին, Հ. Օքսենտիոս Գուրգենյանը և Հ. Տի- մոթեոս Թնկրյւսնը: Մանվել Քաջունու այս հոդվածները դարձել են ատաղձը նրա հռչա­կավոր և հայ իրականությունում մինչև այսօր անգերազանցելի եոահատոր բառարանի19:

Նաև ոչ միայն «Բազմավեպում» տպագրված հոդվածներն են դառնում ատաղձները մխիթարյան հեղինակների հետագա հիմնարար հրատարակությունների, այլև ամսագրի հրատարակությանը նախորդող շրջանի համաբնույթ տպագրություններն են օգտագործ­վում պարզեցված և համառոտված հանրամատչելի շարադրանքով, որի ընթացքում բեր­վում են այդ հրատարակությունների փորագրանկարները ևս:

Այսպես, 18-րդ դարի վերջին քառորդում, երբ Մոնգոլիֆերի եղբայրները ստեղծեցին օդապարիկ գունդը, Մխիթարյաններն իսկույն արձագանքեցին 1785 թ. Հ. Եղիա էնտազ- յանի հրատարակած «Համառօտ պատմութիւն օդապարիկ գնտոյ» փոքրիկ գրքույկով, ո- րում նկարագրվում է այն և բացատրվում թռչելու և գործածության եղանակը: Այնուհետև երբ սկսվում է հրատարակվել «Բազմավեպը», ամսագրում այս գրքույկի հիման վրա մի փոքրիկ հոդված է նվիրվում օդապարիկին:

Հովհաննես ամիրա Տատյանը մի որոշակի գումար էր հատկացրել երեք տարի «Բազ­մավեպը» հրատարակելու համար, որով էլ այն սկսում է լույս տեսնել: Ահա այս պատճա­ռով էլ 1843-45 թթ. համարվում է ամսագրի աոաջին շրջանի առաջին ենթաշրջանը: Երբ այն լրանում է, միաբանությունը որոշում է շարունակել ամսագրի հրատարակությունը: Այս մասին 1845 թ. վերջին համարում լույս տեսած խմբագրականում ասվում է, որ թեև եռամյա այդ շրջանի համար էր նախատեսված «Բազմավեպը», սակայն ամսագրի գտած

18 Հ . Ս . Ե ր ե մ յս ւն , «Բ ա զ մ ա վ է պ » և իւր խ մ բ ա գ ի ր ն ե ր ն , «Բ ա զ մ ա վ է պ », 1 9 0 2 р . , է շ 203 :

19 Տ ե ս Հ . (Г . Ք ա շ ո ւն ի , Բ ա ռ գ ի ր ք ս ւրա ես տ ի ց Ա գիտ ութ եւս ն ց ե գ ե ղ ե ց ի կ դ պ ր ո ւթ ե ա ն ց, հ ա ս ա ր Ս .-Գ ,

վ ե ն ե տ ի կ , 1891 -1 8 9 3 թ թ ., 2 3 2 5 է շ :

. _ . . _հք5_ _п|ЛП սպասելիքները. Ա որոշեցին շարունակելընդունելությունը գերազանցեց իրենց բոլոր սպա ս *

* п ' ա ո ա ա ց ո ^ո ւյ Է л ш д ш = ч ш а ш ^ ^ ы . - „ ո վ щ а է ա Օվա Օվկ =

ոպ ակաՕ, .Լ ւա ս ի ր ա կ ա Օ , տ նտ եսա կա ն Ա ր ն ա կ ա ն ., Ն ա ւ » ՏԱ ով. ա « « 4 | Փ « ա ^ ն

ա րդնն սկսվում հ ն » է թէ. ֊Բ ն ա կ ա ն գ ի տ ո ւ ի լ ն . , ա ,լ .Բ ա ր ձ ա կ ա ն . ընդքհսնո,,, Ь р ш в д ф

նԿրՔո զ 6 » ե ղ վ « Տ և ա զ գ ա յի ն կ ր ծ ա ն ն т ո ա ա ո ի ա ր ա կո փ ւա ն ը ն վ ի ր վ ա Տ Ирт^шМ И,-

„ ո վ , որրնց հա ջորդում Ш բա րորււ-իրա ա ա կա ն Д О п е Ա « р и Л т д а и Ш Ы щ , ա պ ա վկր-

ջում նոր՝ բնական գիտությունները:Ամսագիրը սակայն, միայն կառուցվածքային փոփոխություն չէ. որ կրում է: Աոաշին

եռամյան համարելով մտավոր կաթը «ջամբելու, նախապատրաստական շրշան, հաջոր­դող տարիներին բոլոր բաժինների նյութերը զրուցախաոն պարզ նկարագրություններից աստիճանաբար դաոնում են բացատրական, ապա ե տեսական ու քննական:

Այս ընթացքը բավականին յուրօրինակ ձևով է արտահայտվել հատկապես բնագիտա­կան հոդվածներում: Աոաջին տարիներին եթե Մխիթարյանները գրում էին, թե ինչ զար­մանալի գյուտեր են տեղի ունենում ե ինչեր են պատրաստվում Եվրոպայում, ապա հա­ջորդող տարիներին բացատրում են, թե այդ ամենն ինչպես է տեղի ունենում, ֆիզիկամա- թեմատիկական և քիմիական ինչ օրենքներով: Ընդհանուր գիտելիքներից դեպ երևույթնե­րի բացատրությունը տանող այս ճանապարհով 1860-80-ական թթ. «Բազմավեպն» արդեն մասնագիտական բնույթի հոդվածներ էր տպագրելու անգամ տարրական մասնիկների և պարբերական էլեմենտների մասին' այդ ամենը ներկայացնելով համապատասխան գծա­պատկերներով:

Զարգացման նույն այս ընթացքն էին ունենալու և հայ հին գրականությանը նվիրված հոդվածները և ուսումնասիրությունները, որոնցում մեր մատենագրությունից բերված օրի­նակները սկզբնապես ծառայեցվելու էին դաստիարակչական նպատակներին և անգամ նույն «կենցաղօգուտ խրատներին», ապա և ազգային ինքնագիտակցությանն ու ինքնա­ճանաչմանը' 1870-ական թվականներից դաոնալով հայագիտական հետազոտություններ Մխիթարյան ավանդական բանասիրության շրջանակում:

]3 4 Գ-Դ Մ1սԻԹԱՐ8ԱՆ ԲՆԱԳԻՏՈԻԹ6ՈԻՆԸ...______________ 2003

20 «Բ ա զ մ ա վ ե պ ., 1845 թ ., Տ ա ո ա յս ւր ա Օ , է յ 3-4:

2003 ԱՍՏՂԻԿ ԳԵ4ՈՐԳ8ԱՆ Գ-Դ 135

Ա Ր Վ Ե Ս Տ Ա Գ Ի Տ Ա Կ Ա Ն

ԱՍՏՂԻԿ ԳԵՎՈՐԳՑԱՆ Արվեստագիտության, թեկնածու

ՄԱ՜ՆՐԱ՜ՆԿԱՐՉԱԿԱ՜Ն ԵԶԱԿԻ ՊԱՏԿԵՐ՛ՆԵՐ

Հայ միջնադարյան մանրանկարչության մեջ բավականին հետաքրքրական Ա ուշա­դրության արժանի են Հին ե Նոր Կտակարանների զուգահեռների վրա խարսխված ոչ կանոնական պատկերները: Դրանք նկարչի ստեղծագործական մտահղացման բացառիկ օրինակներ են, որոնց մեկնաբանումը հնարավորություն է տալիս բացահայտելու պատ­կերի աստվածաշնչական որոշ ակունքներ: Նկարների ճիշտ մեկնաբանումը պահանջում է սուրբգրային համապատասխան իմացության հետ մեկտեղ նաև քաջածանոթություն մեկնողական գրականությանը1:

Ստորև ներկայացնում ենք մի շարք եզակի հորինվածքներ, որոնց թեման թեև վերց­ված է Հին Կտակարանից, սակայն նրանք գտնվում են Նոր Կտակարանում:

14-15-րդ դարերի մանրանկարիչ Անանուն Սյունեցու նկարազարդած Ավետարանում2 պատկերված են Ադամն ու Եվան դրախտում,Կենաց ծառի մոտ, թագավորական հանդերձնե­րով ու թագերով: Ներկայացված է այն պահը, երբ Աստված, հաստատելով Ադամի ու Եվայի ամուսնությունը, Ադամին տվեց իրավունք' իշ­խելու երկրի վրա ստեղծված բոլոր արարածնե­րին (տես նկ. 1): Նկարիչը Ադամին ու Եվային պատկերելով Կենաց ծառի մոտ' ցանկացել է ցույց տալ նրանց դրախտային անմահությունը:Մինչդեռ նկարը մեկնաբանելիս, ենթադրաբար, ներկայացվել է իբրև Բյուգանդական կայսր Կոստանդինը և նրա մայրը' Հեղինեն3:

Առանձնապես ուշագրավ են Բասենի ]սւսզ- լու գյուղի դպիր Թորոսի ընդօրինակած 1602 թ. Ավետարանի մանրանկարները: Ձեոա­գիրն ունի 26 նկար4: Սկզբում գտնվում են Հին Կտակարանին վերաբերող չորս հորին­վածք.

1 Տ ե ս Հ . Ք յո ս ե յա ն , Դ ր վ ա գ ն ե ր հա յ մ ի ջն ա դ ա ր յա ն ա րվ ես տ ի ա ս տ վ ա ծ ա բ ա ն ո ւթ յա ն , Ս . Է ջմ ի ա ծ ի ն , 1995:

2 Մ Մ . Տ ե ո . 6305 :

3 Ա . Ս ՜ի րզո յս ւն , Գ ր ի գ ո ր Տ ա թ և ա ց ի և Ա ն ա նո ւն Ս յուն եցի , Ա լբ ո մ , Ե ր և ա ն , 1987 , ն կ . 34 :

4 Մ Մ . Տ ե ո . 7895:

136 Գ-Դ մ ա ն ր ա ն կ ա ր չ ա կ ա ն ե զա կ ի պ ա տկ ե ր ն ե ր2003

յ-ք օ,Տ■*՝-4 У՝ РЧ1Л|Л зд-<г

- է.„ լ

յ - Հ յ ֊* > է - , յ

նկար 2

1. Մեղսագործություն

2. Արտաքսումն դրախտից3. Զոհաբերումն Աբրահսւմի4. Մովսես մարգարե և Նավեի որդի ՀեսոսԶեոագրի 1բ Էշի Մեղսագործության պատկե­

րում Ադամն ու Եվան դրախտում են, արգելված պտուղը ճաշւսկելիս: Նկարի ներքևում գրված Է.«Ադամ և Եւա ի մէջ դրախտին»: Հաջորդ՝ 2ա է- ջում ներկայացված է «Արտաքսումն դրախտից»-ի կանոնական մի պատկեր (տեն նկ. 2): Հորինված­քի վերին մասում Տիրոջ Աջն է' ուղղված թզենու ետևում թաքնված Ադամին ու Եվային, որոնք ի- րենց վախ ու զղջում արտահայտող հայացքներն ուղղել են Աստծո կողմը: Նկարի կենտրոնում ողջ հասակով կանգնած է Քրիստոս և Իր հայացքը հաոել է մեղսագործներին, իսկ ձեոքը, կարծես թողություն շնորհելով, մեկնել նրանց: Նկարի ներքևում կա նկար չի հետևյալ մակագրությունը.«Ցորժամ փախան Ադամ եւ Եւա եւ մտան ի թզե­նին, յայնժամ ելեալ ՔՍ.»:

Դրախտից արտաքսվելու պահը պատկերագրությունում ունի իր հայտնի տարբերակ­ները' հեուսցնում է կւսմ Աստված և կսւ'մ՜ Տիրոջ կողմից Միքայել հրեշտակապետը: Աստ­վածաշնչական պատկերներում Հայր Աստված ներկայացվում է Քրիստոսի կերպարան­քով: Դա միջնադարում ընդունված ձև էր, որովհետև երկար ժամանակ Եկեղեցին արգե­լում էր Հայր Աստծուն պատկերել մարմնավորված, քանի որ մարդեղացավ միայն Քրիս­տոս: Ինչպես Հովհաննու Ավետարանում է ասվում* «Եւ Բանն մարմին եղեւ» (Հովհ. Ա 14):

Մարմնավորյալ Բանը Միածին Քրիստոսն էր: Ուրեմն ի*0չ մեկնություն կարելի է տալ Աստծու կողմից Ադամին ու Եվային դրախտից արտաքսելու պահին մարդեղացած Քրիս­տոսի հանդես գալուն: Թերևս կարելի է մտածել, որ նկարիչը ցանկացել է ցույց տալ Քրիստոսին որպես Աստծու թե'երկնային և թե'երկրային Որդի: Ուրեմն մարմնավորված Քրիստոս հայտնվեց դրախտում Աստծո կողմից՝ մեղսագործ Ադամի ու Եվայի մեղքերը քավելու նպատակով: Նկարի մեկնաբանմանը, կարծում ենք, օգնում է Պետրոս աուսքւալի «Աոաջին թուղթը կորնթացիներին», որում ասվում է. «Քրիստոս մեոավ մեր մեղքերի հա­մար և թե հարություն աոավ երրորդ օրը... ինչպես Ադամով բոլորը մեռնում են, նույնպես և Քրիստոսով ամենքը պիտի կենդանանան» (Ա ԿորՕթ. ԺԵ 3-4, 22):

Մեղսագործության հետ կապված դարձյալ ոչ կանոնական մի պատկեր է հանդիպում 1619 թ. Արցախում ընդօրինակված Հայսմավուրքում (ՄՄ. Զեո. 8812, թ. 399): Զեոագրի լուսանցքում պատկերված է Ադամը Եդեմական ծսւոի տակ, ի՛սկ ծսւոի վերևում Քրիստո­սի դիմապատկերն է: Թվում է, նկարիչը ցանկացել է Քրիստոսի ներկայությամբ զգուշաց­նել Ադամին, որ նա չգայթակղվի և կատարի Տիրոջ պատվերը: Մեղսագործության հետ

2 0 0 3 ԱՍՏՂԻԿ ԳԵվՈՐԳՑԱՆ Գ-Դ 137

կապված կան նաև այլ տարբերակներ, որոնք հանդիպում են շարակնոցներում: 13-րդ դա- ՐԻ շարակնոցներից մեկում պատկերված Ադամն ու Եվան արդեն մերկացած են, բայց Ա- դամի գլխին դեոևս պահպանվել է թագը (Ձեո. 2478): Նույն տարբերակը պահպանվել է նկարիչ Սարգիս Խիզանցու 1604 թ. Ավետարանում (ՄՄ. Ձեո. 6420): Հավանաբար նրանք դեոևս չէին արտաքսվել դրախտից, այլ նոր ճաշակել էին իմացության պտուղը:

Հին և Նոր Կտակարանների կապը հաստատող պատկերագրական ուշագրավ տար­բերակներ հանդիպում են Նոր Կտակարանի «Քրիստոսի ծնունդը» ներկայացնող հորին­վածքներում: Հիսուսի ծննդյան պատկերման համար հիմք են հանդիսացել Մատթեոսի և Ղուկասի Ավետարանները: Սակայն մանուկ Հիսուսի լոգանքի պահը Ավետարանում չի հիշատակվում: Դա հայտնի է պարականոն պատմություններից5: Ֆրանսիացի գիտնա­կաններ Թիերի ամուսինները պարգել են, որ հայկական արվեստում այս տեսարանի ամե­նահին օրինակը հանդիպում է Տաթևի Սուրբ Պողոս և Պետրոս եկեղեցու (10-րդ դար) որմ­նանկարում6: Հայկական ձեռագրերում լոգանքի ամենավաղ օրինակը հանդիպում է 11-րդ դարի «Մուղնու Ավետարան»-ում7, ուր Եվան պատկերված է որպես մանկաբարձուհի:

Հայ միջնադարյան գրականության մեշ Եվան հիշվում է որպես Տիրամոր ցավերը բու­ժող: Գրիգոր Նարեկացին իր «Մատյան ողբերգության» մեշ Աստվածածնին կոչում է Ե- վայի ցավերը բուժող. «Ողշեցուցիչ երկանցն Եւայի»: Պարականոն մի շարականում աս­վում է. «Ցնծեցաւ մայրն Եւայ, կուսին ծննդեամբն»: Այսինքն' ծնվել է իրեն անեծքի ցավից ազատող մանուկը: 15-րդ դարի նշանավոր բանաստեղծ Առաքել Սյունեցին իր «Ադամ- գրքում» գրում է.

«Ցայրին ծընաւ կոյսըն որդին, էր մանկաբարձ Եւայ նմին»8:

Հետագա դարերում Եվային դարձյալ հանդիպում ենք «Ծնունդ» հորինվածքում, բայց ոչ թե որպես մանկաբարձուհի, այլ պատկերված է միայն նրա գծագրված դիմապատկերը, և նրա ներկայությունը մեկնաբանվում է որպես Աստվածամոր ցավերն իր վրա կրող: Նման օրինակներ հանդիպում են հատկապես Վասպուրւսկանի և Արցախի 13-14-րդ դա­րերի Ավետարաններում9:

Եզակի հետաքրքրություն է ներկայացնում Մատենադարանի վերը նշված թիվ 7895 Ավետարանի մեկ այլ մանրանկարը: Ձեռագրի 4ա էշում պատկերված են Մովսես մար­գարեն և Նավեի որդի Հեսուն:

Ձեռագրում նկարիչը նրանց պատկերել է միասին: Մովսես մարգարեն նստած է աշ կողմում և ձեռքին պահած ունի գավազան: Նա իր տիրական հայացքը հառել է դիմացը կանգնած Հեսուին, որը խոնարհաբար, ձեռքերը խաչաձև կրծքին դրած, հայացքը ուղղել է

5 Տ ե ս Գ . Ա բ գ ա ր յա ն ի ա ոա շա բւս ն ը ' Վ.. էսեչումյւսնի «Գ ի ր ք գ ր ո ց » գր ք ո ւմ , Ե ր և ա ս , 1 9 7 9 թ ., է շ 11:

6 Ն ո ւյն տ եղ ում , է շ 11:

7 Մ Մ . Я Ь п 7736 :

8 Ա . Մ ա դ ո յա ն , Ա ռ ա ք ե լ Ս յո լն ե ց ի , Ա դ ա մ գ ի ր ք , գ լ . Ժ Ր , 165 , Ե ր և ա ն , 1989:

9 Հ . Հ ա կ ո բ յա ն , Ա ր ցա խ -Ո ւտ ի քի մ ա նր ա նկ ա րչո ւթ յո ւն ը 13-14-րդ դդ ., Տ ե ո . 3 1 6 ,4 8 2 0 , Ե ր և ա ն , 1 9 8 9 , է շ 88-89 :

138 Գ - Դ 1141 տ .ո , 1 Տ .էւ1ւՐՉ11.ԿԱՆ ԵԶԱԿԻ ՊԱՏԿԵՐՆԵՐ2003

, V Ишп&та ստացած նրա պատվիրանները ե պատրաս- դեպի Մովսեսը Ա կարծես լսում Է Ասածուց ստաց

սւակամ Է դրանք կա տ ա րելու մւոհոսոինեց Մովսեսին ե մեծ դեր կա տա րեցԱ ս տ վ ա ծ ա ն ո ւմ ասվում է , որ Հ ա ն վ ո ւ մ Է. . Հեսուն ա սաց ժո-

ժողովրդի միաստվա^ւ^ա “ “ ն ոլ ան01,ենութւունները, երբ թողնեք Տիրոջը ե օ-ղովրդին. Աստված չի ШцФ լ ՝ աԱաց Հէաուին. Աւդպհս չէ, մենք Տիրոջն ենք

տար աստվածներ պ ա շ տ Յհզանից օտար աստվածներին և ձեր սիրտն Իսրաւելի

տ * ա —

ս դհ,'ո ժ" ղովրդի0 " ավա" ,քի р1" 'ь -

« Կ 4 » « ւ > 4 ” 1“ * ВДилшршщ,

,ш Л рь 1 0 8 » 4ш>. шии.ЧшбшршОшЦша р о щ * ЛШ< ա>1 " « ա վ 1հ,իՕ-վսւծքի, ո րը վերա բերում է Զրհեղեղին:

Հետաքրքրական է նկարիչ Իսրայելի ստեղծած հորինվածքի բովանդակությունը: Նոյը Բոնել է ավանակի ականջներից Ա ձգում է դեպի տապան, իսկ հրեշտակաթև սատանան, որ կանգնած է տապանի ներքևում, ունի ծոսւ ոտքեր ու պոչ, բոնել է ավանակի պոչից ու քաշում է ներքև: Հավանաբար նկարիչը ցանկացել է արտահայտել ալն միտքը, թե Նոյը Ջրհեղեղից փրկում է նաև ավանակին, որը պետք է ծաոայեր Քրիստոսին Երուսաղեմ մտնելիս, մի բան, որ դուր չէր գալու սատանային, և նա ցանկանում էր աշխարհից վերաց­

նել այդ կենդանուն:Կրոնադավանաբանական հարցերին վերաբերող մեկ այլ եզակի օրինակ կարելի է

տեսնել 1273 թվականին Պազարում (Պարսկաստան) ընդօրինակված Ավետարանում10: Այստեղ Հովհաննես ավետարանիչը ներկայացված է ոչ թե իր աշակերտ Պրոխորոնի հետ, այլ Գաբրիել հրեշտակի: Հովհաննես ավետարանիչը ճանաչված է որպես աստվա- ծւսբան և իր բարձրաթռիչ մտքերի համար նրա խորհրդանիշը արծիվն է: Եվ ահա, նկա­րիչը ավետարանչի կողքին պատկերել է Գաբրիել հրեշտակին, որը ձեոքը մոտեցրել է Հովհաննեսի բերանին, որ խոսի՝ ցանկանալով ազդարարել նրա խոսքի կարևորությունը:

Այսպիսով. միջնադարյան հոգևոր մատյանների նկարազարդումներում տեղ գտած այս բացաոիկ հորինվածքները նկարիչների ստեղծագործական մտքի արտահայտութ­յուններն են՝ խարսխված ժամանակի ըմբռնումների վրա, որոնք մեզ հնարավորություն են տալիս հոգևոր կյանքին վերաբերող հետաքրքիր և կարևոր մեկնությունների բացահայտ­

մանը:

10 Մ Մ . Ш т . 5 5 5 9 , 150р : 8 Ան ն ա և Ա . Գ և ո ր գ յա ն , Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ա վ ե տ ա ր ա ն չի պ ա ր ա կ ա ն ո ն մի պ ա տ կ ե ր,

Արարեր Հ Գ , 1981, թ ի վ 4 , է շ 61 :

2 0 0 3 ՎԱՐՈԻԺԱՆ ՊՈՂՈՍ8ԱՆ Գ ֊Դ 139

ՆՎԻՐՎՈՒՄ է ՀԱՅՈՑ ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ԶՈՀԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ

ՎԱՐՈՒԺԱՆ ՊՈՂՈՍՅԱՆ Պատմական գիտությունների թեկնածու

ՀԱՄԻԴՅԱ՜Ն ԿՈՏՈՐԱԾ՜ՆԵՐԸ ԵՎ ԱԲԲԱ ՊԻԶԱԿԻ՜Ն

X IX դարի 90-ական թթ. Օսմանյան կայսրությունում ծրագրավորված ե իրականաց­ված հայկական զանգվածային կոտորածները Ֆրանսիայում նշավակել են ոչ միայն ան­վանի քաղաքական, այլև կրոնական գործիչները: Հայերի ցեղասպանության հավաստի պատկերը բացահայտելու, համիդյան ջարդերին եվրոպական հասարակայնությանն իրա­զեկելու, ինչպես նաև արևմտահայությանն օգնության ձեռք մեկնելու ասպարեզում մեծ ա- վանդ է ներդրել հայր Ֆելիքս Օարմետանը (1844-1921): Նա սակայն կաթոլիկ Եկեղեցու միակ նվիրյալը չէր, որը ջանքեր է գործադրել ի պաշտպանություն հայ ժողովրդի: Բացի նրանից, արևմտահայության իրավունքների պաշտպանությամբ 90-ական թթ. հանդես է եկել նաև պատմաբաններին նվազ հայտնի մեկ այլ կրոնական գործիչ' աբբա ՊիզանիՕ, որի հայանպաստ, սակայն շատ ավելի համեստ, քան նախորդի1 ջանադրությունը, չի ար­ժանացել մասնագետների ուշադրությանը:

Ի դեպ, անկախ քաղաքական կողմնորոշման և իրադարձություններին տված' երբեմն ւսնընդունէղի գնահատականների հանգամանքներից, Պիզանին ժամանակի ֆրանսիացի այն գործիչներից Է (Ֆ . դը Պրեսանսե և ուրիշներ), որոնք կործանման դատապարտված արևմտահայության ճակատագրի հանդեպ ի սկզբանե դրսևորել են անթաքույց մտահո­գություն, մասնակցել Ֆրանսիայում Հայ դատին նվիրված հրապարակային դասախո- սություններին2, համիդյան կոտորածներին առնչվող առաջին իսկ, դեռևս ոչ լիարժեք տե­ղեկություններն ստանալուն պես արձագանքել Օսմանյան կայսրությունում ծավալվող անցքերին:

Արևմտահայության ճակատագրին նվիրված աբբա Պիզանիի աոաջին հոդվածը հրա­տարակվել Է 1895 թ.3, երբ Եվրոպայում դեոևս որևէ հստակ պատկերացում չունեին Արև­մտյան Հայաստանի երկնակամարը շառագունած իրադարձությունների մասին: Հենվելով մատչելի, սակայն հաճախ անստույգ և նույնիսկ հակասական տեղեկությունների վրա, Պիզանին վարձում է ներկայացնել օսմանյան լծի ներքո հեծող արևմտահայերի ծանր կա­ցությունը X IX դ-, վեր հանել դրա պատճառները և հպանցիկ ձևով ուրվագծել 1894-1895 թթ. տեղի ունեցածի համառոտ պատկերը:

Ինչպես ինքն է գրում, «հենց նոր բողոքի մի ալիք սահեց Եվրոպայի վրայով, և քաղա­քակիրթ ազգերն իրազեկ դարձան բարբարոսական, վայրագ արարքների: Հազարավոր

1 Տ ե ՜ս Е . К Ь а у а с ф а п , А хсЬа^ Т с Ь о Ь а ш а п сс 1с т о и у с т с п с а г т п л о р Ь И е с п Р г а п с с , А Н огЫ И с, 2 0 0 1 , р . 78- 8 3 : Վ . 4 ո ղ ո ս յա ն , Հ ա մ ի դ յա ն կ ո տ ո ր ա ծն ե ր ը և հա յր Օ ա ր մ ե տ ա ն ը , ■ էջմ ի ա ծի ն », 2 0 0 2 , թ ի վ Դ , է ջ 72-80:

2 Լշտ А г т й ш е п з е( 1а գսշտէւօո а т г ё ш е п п е . С о п й г е п с е քաէշ р а г М . А паю 1е Ьегоу-ВеаиП еи , т е т Ь г е ճշ Ոոտուսէ & ГН0се1 ժշտ Տ օ շ ճ է ճ за у а ш е з 1е 9 յա ո 1 8 9 6 , Բատ , 1 8 9 6 , р . 2 .

3 Р . Р к а Ы , Լշտ аЯ а !ге з й ’ А п п ё ш е , Р а п а , 1895.

140 Գ-Դ. . ,տհ նէաօո: կքված հարկերից, ամենասարսափելի

քրիստոնյաներ հեծում են գարշելի Ի դատարաններին, ոտ նիստերթշվառության եզրին հասած- նրա ք ա պ ա ր ^ ո * ^ Է ^ ^

են գումարում նրանց ամենաոխերի թշ ^ ճանապարհը. որը նշմարվում է այննախնիների հողը և բռնել ^ ա գ ր « վերաբերմունքից կնքում են իրենց մահ-մարդկանց դիակներով, ովքեր սովից ու վատթար Բ

Կ ա ն ա ց ո ւ ն » 4 : , . . ն է հ ա մ ա ր ո ւ մ « հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ո ւ մ

Պ ի զ ա ն ի ն ի ր ՒI ա կ բ ա ց ա հ ա ւ ւ ո ո ւ Ա ը ա ա յ դ հ ա ր ց ի կ ա ր և ո ր ո ւ թ յ ա ն ա ր ժ ե վ ո -

ճ շ մ ա ր տ ո ւ թ յա ն ա ռ վ զ Յ ո լ մ է ն ե ր կ ա յա ց ն ե լ հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ա ն ց ա ծ պ ա տ մ ա -

ր ո լմ ը հ ա վ ո տ պ ա տ շ ա ճ ի » . . . 1 8 7 8 _ . Պ ի զ ա ն ի ն ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը գ լ խ ա վ ո -

կան մ ի ն > ս Ч В Д * * * Փ

է նրա' իրրԱ « ո ճ ր ա կ ա ն ԳրրՏւԻ ա շխ ա րհընկա լմա ն ,ո տ ա-

" ' Т Т ^ р и Щ ^ ш Л ш р . а д . р р л а » И»лЛЧ1 Ч Ш Р « * М մա նրա զնին „ ն ն ր ^ ա ն ш - ոաոեա առանձնացնենք մասնավորապես ժողովրդագրական գործոնը: Այս հարցում, ցա­վոք սահմանափակվելով սոսկ ֆրանսիացի պատմաբան վիտալ Քինեի' կայսրության տարածքում բնակվող ժողովուրդներ թվին վերաբերվող անստույգ տվյալներով, նա հանգում Է իրականությանն ամենևին չաղերսվող եզրակացությունների: Հղելով վերջի­նիս հաշվարկները, որն իր հերթին այդ տվյալները քաղել Էր թուրքական սկզբնաղբյուր­ներից (սալնամեներ), Պիզանին պնդում Է, որ Փոքր Ասիայում հայերը կազմում Էին բնակ­չության նվազագույն մասը, քանզի նրանց թիվը' 13.5 միլիոնի հասնող բնակչության ընդ­հանուր թվից հասնում Էր 1.250.000-ի: «Ոչ մի տեղ,- գրում Է նա,- քրիստոնյաների մեծա­մասնության չենք հանդիպում: վանի վիլայեթի հյուսիսում, ինչպես նաև Ադանայի վիլայե­թի որոշ շրջաններում նրանց և մահմեդականների թվաքանակը հավասար Է: Ինչ վերա­բերում Է հայերին, ապա Բիթլիսի վիլայեթում նրանք կազմում են բնակչության մեկ երրոր­դը, իսկ Ադանայի վիլայեթում1 մեկ քառորդը»6: Դեռ ավելին, ըստ հեղինակի, 1865-1878 թթ. հայկական բոլոր տարածքներում ապրող 2.5 միլիոն բնակիչներից միայն 0.5 միլիոնն

Էին հայեր7:

4 Ն ո ւյն տ եղ ո ւմ . Է յ 5:

5 Ն ա ւն տ եղ ում . Է յ &

6 Ն ո ւյն տ եղ ում . Է յ 19:

7 Ն ո ւյն տ եղ ում : Ա յս ա ռ ի թ ո վ հա րկ Է ն շե լ, որ հա մա ձա յն պ ր ո ֆ . Ա . Հա մ բ ա ր յւս ն ի հա վ ա ս տ ի հա շվ ա ր կ ն ե ր ի , 1860-1870-ա կա ն թ թ . Օ սմ ա ն յա ն կա յսրութ յունում կա ր շուրշ ե ր ե ց մ ի լի ո ն հա յ, ո ր ի ց 2 .5 մ ի լի ո ն ը րն ա կ վում Էին Ա ր ևմտ յա ն Հա յա ստ ա ն ում : Տ ե ՞ս Ա . Հ ա մ ր ա ր յա ն , Ա գ ր ա ր ա յի ն հ ա ր ա բե րութ յուն նե րը Ա ր և մ տ յա ն Հա յա ս տ ա ն ո ւմ (1856-1914), Ե ր և ա ն , 1965 , Էշ 4 5 ; (ծոյէփ Ա ր ևմտ ա հա յե րի թ վ ա քա ն ա կի հա րցի շ ո լր շ ը , «Բ ա ն բե ր Ե ր և ա ն ի հա մ ա լ­

ս ա րա նի », 1969 , թ ի վ 2 , Էշ 110: Ք ի ն ե ի տ վ յա լն ե ր ն ա նընդունելի Է հա մա րում ն ա և ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց ա մ ե ր ի կ ա հ ա յ պ ա տ մ ա բա ն Ս . Ա . Ք ա ր ա յա ն ը , ո ր ն Ա ր ևմտ յա ն Հա յա ս տ ա ն ի տ ա ր բե ր ն ա հ ա ն գնե ր ի բ ն ա կ չո ւթ յա ն թ վ ա քա ն ա կ ի

շուրշ կ ա տ ա րե լո վ ա ն հրա ժ ե շտ ճշգրտ ում ն ե ր , մ ա սն ա վո րա պ ես նշո ւմ Է . «Ք ի ն ե ի ք ա ռ ա հ ա տ ո ր «Ա սիա կա ն Թ ուրքիա ն» ա շխ ա տ ությունը չի կ ա ր ո ղ դ ի տ վ ե լ ի բ ր և ա րժ ա նա հ ա վ ա տ տ ե ղ ե կ ա տ վ ա կ ա ն ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ' Ա ս ի ա ­կ ա ն Թ ուրքիա յի կենտ րո նա կ ա ն և ա ր և ե լյա ն վի լա յե թ ն ե րում ե ղ ա ծ հ ա յ բ ն ա կ չո ւթ յա ն հա մ ա ր: Ա յն չի կ ա ր ո ղ

դի տ վ ե լ նա և ի բ ր և ' ընդհա նուր տ եղ եկ ա տ վ ա կ ա ն բ նո ւյթ ի ա ր ժ ա նա հ ա վ ա տ ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր Ա ր և ե լյա ն Թ ուր քի ա յի հա յերի հա մա ր 1880-ա կա ն թ թ .»: Տ ե ՜ս Տ . А . К агауап , \Ոէտ1 С ш п Ы 'а Լռ Тищше ժ՚ձտԱ: А С гШ са! Еуа1иайоп օք С ш п е Г з 1ոքօաաԱօո аЬои! А гтеги ап ь , 1 о и т а1 օք И>е в о а и у № А г т е ш а п Տէսժւշտ (М к Ы ^ а п ) , 2 0 0 0 , уо1. 11 , р . 6 2 .

2 0 0 3 ՎԱՐՈԻԺԱՆ ՊՈԴ.ՈՍ8ԱՆ Գ ֊Դ 141

Հենվելով այս թյուր տեղեկությունների վրա, աբբա Պիզանին իր համոզմունքն է հայտ­նում, որ հայերը կազմում էին «վտքրամասնություն Օսմանյան կայսրությունում, փոքրա­մասնություն քրիստոնյա ժողովուրդների թվում, փոքրամասնություն բոլոր վիլայեթներում ե գրեթե բոլոր մարզերում»: «Անհանգստություններ պատճառող» այս փոքրամասնությու­նը, սակայն, ինչպես նա նշում է, «ձգտում է անկախության, իսկ այդ ձգտումները սպառնա­լից են որքան մահմեդականների, նույնքան էլ քրիստոնյաների համար»8:

Ինչ վերաբերում է հայկական պատմական տարածքներում բնակվող քրիստոնյանե­րին սպառնացող' հայերից ելնող կարծեցյալ վտանգին, Պիզանին առանց պարզաբա­նումներ տալու առ այդ' վերացականորեն հիշատակում է այն տարաձայնությունների մա­սին, որոնք կյանքի էին կոչվել Լևանտի քրիստոնյաների (մասնավորապես հայերի ու հույ­ների) միշԱ առկա դավանական տարբերությունների հետևանքով: Հայտարարում՜ խնդրո առարկա հարցի մանրամասների վերլուծությունից ձեռնպահ մնացող հեղինակի' քրիս­տոնյաների համար սպառնալիք ներկայացնող' հայերի ձգտումներին վերաբերող հայտա­րարությունը մնում է ձայն բարբառո անապատի: Փոխարենը' նա մանրամասնորեն քըն- նարկում է (և դա նրա մոտեցման առավելությունն է) օսմանյան կառավարության քաղա­քականության այլևայլ ելևէշներն ազգային փոխհարաբերությունների կարգավորման ասպարեզում, բացահայտում մասնավորապես նրա անվճռական դիրքորոշումը ծայր ա- ռած խռովությունները ճնշելու, վայրագությունները կանխելու և դրանց մեղավորներին պատժելու հարցում:

Պիզանիի համոզմամբ, թուրքն անփույթ է և «գերադասում է հանդուրժել անկարգութ­յունները, քան դրանք կանխել, ժխտում է վտանգի առկայությունը, որպեսզի այն վերաց­նելու հարկը չունենա... Նա անտարբեր է այն ամենի հանդեպ, ինչ տեղի է ունենում իր շուրշը»9: Ըստ նրա' թուրքերի թույլ տված զանցանքը հանգում է նախ և առաշ թող­տվության. «Նրանց թողտվությամբ, որը հետևանք է կա՜մ անտարբերության, կա՜մ արհա­մարհանքի, կա'մ անուշիմության, տեղի են ունեցել մեծ ապօրինություններ: Նրանք գրեթե ոչինչ չեն արել դրանք վերացնելու համար, իսկ այս իրավիճակը մէկ օրվա պատմություն չէ, որ ունի»10:

Օրշանցելով 1878 թ. դիվանագիտության քառուղիները մխրճված Հայկական հարցի իրողությունը, Պիզանին այնուամենայնիվ անուղղակիորեն անդրադառնում է թե'դրա նա­խապատմության հիմնական դրվագներին, թե' ծագման փուլերին: Թերևս հստակ պատ­կերացում իսկ չունենալով այդ հարցի բուն էության, անգամ գոյության մասին, նա դրան առնչվող հանգամանքների պարզաբանման խնդրում ցուցաբերում է հախուռն մոտեցում: Հայկական հարցի վերհանման համատեքստում կարելի է տեղադրել, օրինակ, սուլթան Աբդուլ Մեշիդի՝ 1839 և 1856 թթ. հայերին շնորհած հրովարտակների քննությունը, թեպետ հեղինակը դրանք չի դիտում իբրև հարցի ծագման նախադրյալներ: 1839 թ. Գյուլխանեի հաթթը-շերիֆով «Դռան ազդարարած' անկախ կրոնական զանազանությունից' բոլոր հպատակների' օրենքի աոշև հավասարության սկզբունքը» Պիզանին իրավամբ համա­րում է ձևական: 1856 թ. հաթթը-հումայունին տված նրա գնահատականը ևս ընդունելի է:

8 Р . Р1$ап1, Օշվ. ա շխ ., է շ 19:

9 Ն ո ւ յն տ հ ղ ո ւմ , է շ 20 :

10 Ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , է շ 2 1 :

142 Գ -Դ ՀԱՄԻԴՅԱՆ ԿՈՏՈՐԱԾՆԵՐԸ ԵՎ ԱԲՐԱ ՊԻՋԱՆԻՆ

Ա1Ա հրովարտակը «պարունակում էր միայն սին խոստումներ: Դրանումկրոնա կձ հավ!արություն^ մնալով թղթի Վ Ո - * Р - 0 Կ ^ Ի ոարտը.1* ,

■ " " С ш а д * » ա Գա гш щ ш пш л» - и - и » . ЧМ ™ - է- т ^ Հ ^

.п и ш й ь л г п о "■ » Г ՝ 7 ° ГԼ „ 7 ^ Ի «^иш^ч. ш т м »ч * * “й“ Ч“ а -р»№ 4пч«ч. ՈԻ«"«. ишо- № 1*Ա ||< и РЬп» фйш**.»!]. им^шщЛрК ԱրԱմտւան ̂ սատա^Օ սորվողИ т р ^ Ш а д , նա, լւոքաՕ լ ո ւ ս ա կ Է, ш ВиЛш т! է п р ֊ . » , ™ . է« - կ ա Տ . « . а и ч ш о щ , ^ , ПРИ ЦшкпДО Է արևմտահայության ՏանդԿս, Вшрар Դոանը պարտադրվող պ ա ր տ ա վ ո ր ո ւ մ ի Ի կատար աՕման «արցում վերտինիււ ստաՕձնաՏ պատասխանատվության հետ (եթե աոաջինը նախատեսում Էր Դոան հաշվետվությունը միայն Ռուսաստանի առջև, ապա երկրորդը֊ բարենորոգումների իրականացման հարցումսահմանում էր մեծ տերությունների վերահսկողությունը):

Նման պայմաններում, աոավել Աս եթե նկատի ունենանք իրադարձությունների լուսա­բանման նրա որդեգրած մեկնակետը, միանգամայն օրինաչափ է, որ Պիգասին Դոան ստանձնած պարտավորությունների չկատարելը մեկնաբանում է սոսկ կրոնական հողի վրա խարսխված շարժառիթներով. «Մահմեդականների և քրիստոնյաների իրավահավա­սարությունն անհամատեղելի է մահմեդական կրոնական օրենքի հետ, որի վրա բարձրա­նում է Թուրքիայի ողջ սոցիալական կառույցը»,- եզրակացնում է նա12:

Այս իրողությունը, ըստ Պիզանիի, վերջնականապես հուսախաբում է հայերին և դրդում նրանց ապստամբական գործողությունների: 1890-ական թթ. սկզբների հայ-թուր- քական ընդհարումներն էրզրումում ե Կոստանդնուպոլսում նա քննարկում է Փոքր Ասիա- յում սփռված հայկական «տեղական կոմիտեների» գործունեության հենքի վրա: Այս իրա­դարձությունների շուրջ ունենալով, սակայն, հակասական տեղեկություններ, նա ցավով արձանագրում է. «Ո*վ երբևէ կիմանա ճշմարտությունը, երբ այդչափ մարդիկ շահագըր- գըոված են այն շղարշելու հարցում»13:

1894 թ. հուլիսին Սասանում տեղի ունեցած «նշանավոր կոտորածներին», վերստին ստույգ տեղեկությունների սակավության պատճառով, Պիզանիի տված մեկնաբանութ- յուններն աղոտ են ու մակերեսային: Անտեսելով հայերի ըմբոստության բուն պատճառնե­րը, նա նրանց ընդվզումը պայմանավորում է սոսկ «ոմն Համբարձումի» ծավսղած նախա­պատրաստական աշխատանքով: Ինչ վերաբերում է կոտորածներին հաջորդած՝ եվրո­պական տերությունների լիազոր ներկայացուցիչներից բաղկացած հանձնաժողովի հե­տաքննությանը, ապա Պիզանին դրա արդյունքները որակում է իբրև «մշուշապատ» և այդ իրողությունը պայմանավորում թե1 հանձնաժողովի անդամների մոտեցումների զանազա­նությամբ, թե' «որոշ թուրք պաշտոնյաների մոտ անկեղծության բացակայությամբ»14:

Նշենք նաև, որ Պիզանիի հաճախ մակերեսային, անգամ իրականությանը չհամապա­տասխանող մեկնաբանությունները Ֆրանսիայում չեն վրիպել ժամանակակիցների ուշա­

11 Ն ո ւյն տ եղում, է շ 24:

12 Ն ո ւյն տ եղում:

13 Ն ո ւյն տ եղ ում , է շ 26 :

14 Ն ո ւյն տ եղ ում , է շ 28 :

2 0 0 3 ՎԱՐՈԻԺԱՆ ՊՈՂՈՍՑԱՆ Գ -Դ 143

դրությունից: Մեկ տարի անց բ՛արոն Կարա դը վոն, համիդյան կոտորածներին նվիրված իր հրապարակային դասախոսության ընթացքում, տվել է ՊիզսւՕիի հոդվածի հետևյալ դիպուկ գնահատականը. «Պխւրոն] Պիզանին Հայաստանի գործերի մասին խոսում է խո­րին իմացությամբ: Սակայն նրա հոդվածի ընդհանուր տոնը, որը ներծծված էր այն ժամա­նակ դեոևս տիրապետող կասկածամտությամբ, հանրահայտ ճշմարտության աոշև այսօր թվում է դժնի»15:

Այս հարցի կապակցությամբ որոշ պարզաբանումներ է տվել նաև Պիզանին 1896 թ. մայիսի 3-ին, Փարիզի Կաթոլիկական ինստիտուտում կայացած' հայկական կոտորածնե­րին նվիրված իր հրապարակային դասախոսության ընթացքում. «Իրադարձությունները... ինչպես ինձ թվում է, ես ներկայացրել եմ անկողմնակալորեն, Արևելքի գործերին' իմ իրա­զեկությունից բխող թերահավատությամբ: Ինձ հանդիմանել են պարտվածների նկատ­մամբ դժնի, զոհերի հանդեպ անողոք լինելու մեշ, սակայն մոռացել են, որ այն պահին, երբ ես գրում էի, զոհերը միայն այն անզգույշ անձինք էին, ովքեր հրահրել էին դաժան բռնութ­յունները: Ես կանխազգում էի, որ ամեն ինչ չէ, որ ավարտին է հասցված, որ գրգոէղով քնած վագրին, նրան կմղենք սարսափազդու արթնացման (ընդգծումը մերն է - վ . Պ.), բայց ոչ մեկն այդ ժամանակաշրջանում չէր կարող ենթադրել քրիստոնյա ազգաբնակ­չության դեմ հյուսված զազրելի դավադրության մասին»16: Հեղինակի այս խոստովանութ­յան լույսի ներքո կարելի է ենթադրել, որ նա գիտակցաբար լռություն է պահպանել իրեն արդեն հայտնի արյունալի անցքերի շուրշ' դրանց սաստկացմանը չնպաստելու դիտավո­րությամբ:

Իրադարձությունների սրընթաց զարգացումը, հայկական կոտորածների ծավալումն ու դրանց արձագանքները Ֆրանսիայում զարկ են տվել Հայ դատի հանդեպ աբբա Պիզա- նիի հետաքրքրության աճին, իսկ շարդերի անկողմնակալ պատկերն արտացոլող փաս­տաթղթերի որոշ հրապարակումներն օժանդակել են նրա իրազեկության ընդլայնմանը և նրան մղել համիդյան կոտորածների անսքող պատկերը, մատչելի սկզբնաղբյուրների ըն­ձեռած հնարավորության շրջանակներում, ներկայացնելու իր ամբողջության մեջ: Այդ մա­սին է վկայում արդեն հիշատակված նրա հրապարակային դասախոսությունը, որը զգա­լիորեն տարբերվում է նախորդ ելույթից, քանզի ծանոթությունը 1896 թ. հայր Օարմետանի կողմից հրատարակված «Հայկական նահատակություն» խորագիրը կրող փաստաթղթերի ժողովածուում17 զետեղված, ֆրանսիական և հայկական ծագում ունեցող վավերագրերի հետ, մեծապես նպաստել է կոտորածների ծավալի ու զոհերի թվի շուրջ նրա պատ­կերացումների հստակեցմանը:

Աբբա Պիզանին Հայկական հարցը, որի գոյությունն արդեն ընդունում է, քննարկում է Օսմանյան կայսրության տարածքում և նրա սահմաններից դուրս տեղի ունեցած զանա­զան անցքերի լայն հետնախորքի վրա, բազմիցս մատնանշում Հունաստանում, Լիբանա-

15 Լօտ ոատտշռտ сГ А гш ёш е. С о п й г е п с е Ш е аи տ յ!օ ո В 1Ы |08гарЫ ци е 1с 9 т а г е 1 8 9 6 . Р аг М [опБ1еиг] 1е Ьагоп

О и т а Йе У а и х , Р ап е . 1 8 9 6 , р . 4 .

16 Ь ’аЬ Ъ с Р . Р к а ш . Լշտ աօտտսօւօտ (Г А г т ё ш е . С опГбгспсе քա№ ծ Ոոտսէսէ С а ( Ь о ^ и е 6е Р ап е 1е 3 пкй 1896 ,

Р ап е , 1896 . р . 15.

17 Р [ё г е ] Р[е11]х С Ь а г т е и т , М аП угоМ ^е а г т ё т е п . Т аЫ еаи о ГС ае1 Йю ոտտտՅւ;ո:տ с Г А г т ё ш с ժոտտճ аргйз

շոգսՏէշտ р аг 1շտ Б1Х а т Ь а х з а Л » ( к С о п 5 1 атш о р 1 е е1 տաօտսգսշ дгевзбе р аг ձշտ է«տօատ о Ы а н г я , Р ап е , տ. Ժ.

144 Գ-Դ ՀԱՄԻԴ9ԱՆ ԿՈՏՈՐԱԾՆԵՐԸ ԵՎ ԱԲԲԱ ՊԻՏԱՆԻՆ 2 0 0 3

Շ Տ Տ Տ 1? л ч » » р ш « а М» ™ П Ш“Х ՜նից ^ՈւսմււզԱունք Լ ^ . "Р « « • < * » “ » * Ц Р ^ ш И — ■

^“ օսմանւանի^սանութււււնների կողմիտ и Ч п м п Ч »

р ^ ч ц т ш ш р ц . տնտեսական կ ե ղ ե ^ ո . Ч » И » Ч Ч « Л Гь “ Г "

^ Ա Լ ա Լ » * ! „ш рдЦ щ г.Ч ЧтИ П - И " “ Ь ն“օ 7 ի Ս մ ա կ ա կ ս » « « и » " Ч “ ч - и ц ш О л э д ш а . „„ի ս տ ո գ ա Ո փ ի ն ա ս լես , վեր-

^ „ и ш ш и и а ^ ^ а п ц ч ш а * ч - » Л > Т Г '; 1 Г նահատակության պ ա տ ր ո ւ ն է , որի ը ն թ ա ն ա . ш р ,тШ п л Ш

շա ղկա պվել ա ,ն рщ лр „րիստ ոնրս ^ ղ ո վ ^ ն ե ր ի шОтШ ПфБ, П т О » 1 « Վ ֊* 8 են

ոականների տիրապետության ներքո»,- գրում Է նա1 :Ի շարս օսմանյան լծի ներքո գտնվող քրիստոնյաների, աբբա Պիզանին առանձնաց­

նում Է հայերին, որոնց Ա այլ ժողովուրղների ճակատագրերի միշև համեմատության իսկ եզրեր չի տեսնում. «Դեոևս ստրկության մեշ գտնվող քրիստոնյա ազգությունների թվում չկա այնպիսինը, որի ճակատագիրը համեմատելի լինի հայերի ճակատագրի հետ.,- նշում

Է նա19:Հպանցիկ հայացք նետելով հայ ժողովրդի պատմական զարգացման առանձնահատ­

կությունների վրա, նա մատնանշում Է մասնավորապես վաղուց ի վեր Հայաստանի ան­կախության կորուստը և փորձում վերլուծել այն պատճառները, որոնք X IX դ. վերջերին խոչընդոտում Էին հայերին ձեռք բերելու բաղձալի ազատագրումն օսմանյան լծից: Այս հարցում ևս աբբա Պիզանին գերադասում Է նախապատվությունն անվերապահորեն տալ կրոնական գործոնին, ըստ Օրա, դեռևս V դ. հայերը խզել են կրոնական բոլոր առնչութ­յունները կաթոլիկություն դավանող ժողովուրղների հետ և հենց «այդ կրոնական մեկուսա­ցումը մեծապես նպաստել Է քրիստոնեական տերությունների միջամտության հետա­ձգմանը»20:

Պիզանին շեշտում Է հայերի վիճակը ծանրացնող ևս մեկ կարևոր հանգամանք. Արև- մըտյան Հայաստանի տարածքում բնակվող տարբեր մահմեդական ժողովուրղների և ա- ռաշին հերթին անհնազանդ քրդական ցեղերի հետ նրանց անմիջական հարևանությունը: Այս առիթով, հարկ Է նշել, որ Պիզանին, ի տարբերություն նախորդ ելույթի, անդրադառ­նում Է համիդիե զորամիավորումների կազմավորմանը և տալիս նրանց գործողություննե­րի համառոտ, բայց ընդգրկան գնահատականը, այն Է՝ «անհամար գողություններ, ան­հնազանդություն, անարգանքներ քրիստոնյաների հանդեպ, բռնի արարքներ, սպանութ­յուններ»21:

Այսպիսով, «հայերը,- ինչպես նա նշում Է,- շարունակում Էին ենթարկվել զազրելի բռնությունների, չնայած այն հստակ երաշխիքներին, որոնք արձանագրվել Էին Բեոլինի

18 Ь’аЬЬё Р. Р1*ап1. Լօտ таиасги մ՛ Аллсте, р. Տ.19 Ն ո ւյն տ եղ ում , Է յ 8:

20 Ն ո ւյն տ եղ ում , Է յ 9 :

21 Ն ո ւյն տ եղ ում . Է յ 12:

2003 ՎԱՐՈԻԺԱՆ ՊՈՂՈՍ8ԱՆ Գ-Դ 145

դաշնագրում»22: Ստեղծված իրավիճակում, ըստ աբբա Պիզանիի, հայերին վիճակված էր ընտրէղ փակուղուց ելնելու միակ հնարավոր միշոցը դիմել զենքի: Ուստի, տարբեր երկրներում նրանք հիմնում են կոմիտեներ և ձեոնամուխ լինում քարոզչական աշխատան­քի, սակաւն, նրա կարծիքով, «որքան նրանց կուսակցության ղեկավարները նման ծրա­գրեր Էին կազմում, նույնքան ազգի հիմնական զանգվածը նվազ հակում ուներ զենք կրե­լու»: Միակ նշանակալից ըմբոստությունը, որն այս անգամ ես արժանացել Է նրա ուշա­դրությանը, 1894 թ. Սասանում բոնկված ապստամբությունն Է, որի ճնշումը հանգեցրել Է

«շարդի»23:1895 թ. հայերի կողմից բողոքի ցույցի կազմակերպումը Կոստանդնուպոլսում աբբա

Պիզանին համարում Է «վտանգավոր ուղու» ընտրություն, որն այդուհանդերձ որդեգրվել Է, չնայած այն բանին, որ «հոգևորականությունը, որի շարքերում կային շատ մեծ հայրենա- սերներ, բայց նաև զգույշ ու փորձաոու անձինք, նման նախագծին վերաբերվում Էր ան­հանգստությամբ»24: Ցույցին հաշորդած մի քանի օրերի ընթացքում, ինչպես նա նշում Է, «հայերը հետապնդվել են, կալանավորվել, կոտորվել... վայրագ ամբոխի և ոչ պակաս վայրագ ոստիկանության կողմից»25:

Հենվելով հայր Օարմետանի հրատարակած' վերը հիշված փաստաթղթերի ժողովա­ծուում ամփոփված վավերագրերի վրա, աբբա Պիզանին վկայակոչում Է Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում տեղի ունեցած հայկական շարդերը, թվարկում տարբեր վիլա­յեթներում զանգվածային կրոնափոխությանը, կանանց առևանգմանը, հոգևորականների նկատմամբ գործադրված կտտանքներին, վանքերի և եկեղեցիների կողոպտմանը վերա­բերող փաստեր, ընդգծում եղեոնի իրականացման հարցում մահմեդական մոլեռանդ բնակչության, ոստիկանության և կանոնավոր բանակի զինվորների համագործակցությու­

նը:Աբբա Պիզանին ընդունում Է շարդերի կանխամտածված բնույթը. «Հույներին,- նշում Է

նա,- ամենուր խնայել են: Մեր առշև կուրացած ամբոխի վայրագությունները չեն հառնում. ո'չ, կատարածուները գործել են ոչ թե տարերայնորեն, այլ նախօրոք ընտրել են և մատնա­ցույց արել մահվան դատապարտվածներին»26: Կոտորածների իրականացման հարցում նա ընդգծում Է թուրք փաշաների դերը, որոնք «քաջալերում Էին վայրագություններ գոր­ծող մոլեռանդներին»: Դեռ ավելին, Պիզանին համիդյան կոտորածները դիտում Է իբրև պետական մակարդակով տեղի ունեցող իրադարձություն. «Կարելի Է կարծել,- գրում Է նա,- որ մի գաղտնագրված բանագնաց կտրել-անցել Է երկիրը՝ հաղորդելով այս հրամա­նը (կոտորածներին վերաբերող - վ . Պ.), որին յուրաքանչյուրն իր պարտքն Է համարում ենթարկվել: Նշմարելի Է նաև, որ կոտորածները հաճախ սկսվել են ուրբաթ օրը, այնժամ, երբ մահմեդականները' սրբազան պատերազմի մի քանի մոլեգին կոչերով ոգեշնչված դուրս Էին գալիս մզկիթից»27:

2 2 Ն ո ւ յն տ եղ ում :

23 Ն ույՕ տ եղ ո ւմ , Էշ 13:

24 Ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ Էշ 13-14:

25 Ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ Էշ 14:

26 Ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ , Էշ 17-18:

27 Ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ . Էշ 17 :

Այնուամենայնիվ. ս,ատասխանատ^ՐԻն մերկացնելու «-ոտ՛™1 մեկնսփանո,*- յուններր խիսս, մակերեսային են: Արձա նա գրով. "Г ԴԻ“ °Ի9 մեկ տարի աոաշ ոչ Աէկը էր կ ա ^ .ենյ-ագրե, քրիստոնյա ագգության նկատմամր նման նողկալի դավագրոլթ. ան. մ ձ ի ն , նա շանոլմ է րացւս հայտել նա, մս„ովր„Ի ողրեր,ո4 ,,ան чш и,6шп0^ . Ա .

Ա են, գրե, են, որ հայերի րՕաշնշումը. որԸ Հայկական հարցի ^ « ա ն ա ^ն ի ց արմա­տական միշոցն է, նախապատրաստում է սուլթանի կաոավարոլթյոլն,,: Ьи վարանում եմ ընդունեյ այԴ կարՏիՔը: ...Ըստ իս. քնաշնշման հրաման,, կայսրական !Ի - Ո ֊Տակվել. դա հավանաբար տրվել Է ավեյի րարձրից: Սուսանից վեր գտնվում են կրոնա- կան եղբայրությունները, որոնք իսլամում ամենազոր են»

Այսպես, իրա կութ յունների քննարկումը պարփակէղով սոսկ կրոնական աոճա- կատման շրջանակում, նա, ցավոք, չնայած այղ ժամանակաշրջանում հրապարակված փաստաթղթերի ընձեոած հնարավորությանը, անկարող Է գտնվել այդուհանդերձ հաղ- թահարէղու իր իսկ հայացքների սահմանափակվածությունը ե ցուցաբերելու համակող­մանի մոտեցում: Հայտարարում- դեոևս ամբողջությամբ չընկալելով Հայկական հարցին լուծում տալու' Աբդուլ Համիդի նախընտրած տարբերակի Էությունը, նա սուլթանին ամ­բողջությամբ զերծ Է պահել կոտորածների հարցում նվազագույն իսկ պատասխանատ­

վությունից:Պիզանին անդրադառնում Է նաև այն նյութական աջակցությանը, որը հայր Օարմե-

տանի ջանքերի շնորհիվ Ֆրանսիայում կազմակերպվել Էր եղեոնից մազապուրծ եղած հայերի օգտին29: Ձեռնպահ մնալով եվրոպական տերությունների կողմից արևմտահայու­թյան ճակատագրի հանդեպ դրսևորված անկարեկից վերաբերմունքի համար նրանց հասցեին քննադատական խոսքեր ուղղելուց, նա կոչ Է անում իր հայրենակիցներին' այ- դուհետև ևս հայերին տրամադրել նյութական օգնություն:

Ինչպես տեսանք, աբբա Պիզանիի ելույթների միջև կան Էական զանազանություններ, որոնք պայմանավորված են մեր կողմից վերն արդեն նշված հանգամանքներով: Դրանց թվում, անկասկած, կարևորագույնը' նրա ելույթների միջանկյալ շրջանում համիդյան ջար­դերի սաստկացումն Է, որի առիթով նա իր հրապարակային դասախոսության եզրափա­կիչ մասում հայտարարել Է. «Այսպիսիք են այն ողբերգությունները, որոնք հենց նոր արյու­նաներկ են արել քրիստոնեական տարածքը: Նման դժբախտություններին ի տես, հարկ չկա խորհրդածելու, թե արդյոք զոհերն անզգույշ են եղել' գրգռելով իրենց կլանած հրե­շին»30: Մեր համոզմամբ, հենց այս հանգամանքն Է դրդել աբբա Պիզանիին հայկական ջարդերի շուրջ հանդես գւպու շատ ավելի արմատական դիրքերից:

Անտարակուսելի Է, որ աբբա Պիզանիի' Հայ դատին նվիրված ելույթները նպաստել են օսմանյան լ6ի ներքո տառապող հայ ժողովրդի ողբերգական կացության շուրջ Ֆրան- սիայում հավաստի պատկերացման ձևավորմանը և հայանպաստ շարժման ընդլայնմա­նը:

146 Գ-Դ Հ Ա Մ Ի Դ Յ Ա Ն Կ Ո Տ Ո Ր Ա Ծ Ն Ե Ր Ը ԵՎ Ա Բ Բ Ա Պ Ի Տ Ա Ն Ի Ն 2003

28 Ն ո ւյն տ եղ ում , Է յ 16:

29 Տ ե ՞ս Վ . Պ ո ղ ո ս յա ն , Օշվ. ա շխ ., Է յ 79:

30 Ь ’ аЬ Ь е Р . Р Ь а т 1 . Լտտ ւատտսա-տ (Г А г т ё ш е , р . 2 2 .

2003 ԱՇՈՏ ՀԱ0ՐՈԻՆԻ Գ-Դ 147

ԱՇՈՏ ՀԱՅՐՈՒՆԻ Բանասիրա կա ն գիտությունների ՜թեկնածու

ԴՈԿՏՈՐ ՑՈՀԱ՜Ն՜ՆԵԱ ԼԵՓՍԻՈՒՍԻ ՀԱՑԱ՜ՆՎԵՐ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍԱԿԱՆ ԵՎ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԱԿԱՆ

ԳՈՐԾՈՒ՜ՆԵՈՒԹ-ՑՈՒ՜ՆՆ ԱՌԱՋԻ՜Ն ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏԻ ՏԱՐԻ՜ՆԵՐԻ՛Ն

Արևմտահայության ծրագրված տեղահանման և աքսորի վերաբերյալ աոաջին ահա­զանգը, որ ստացան դր. Ցոհ. Լեվաիուսը և հայ ժողովրդի մյուս գերմանացի բարեկամնե­րը, 1915 թ. մայիսի 31-ին էր, Կ. Պոլսի գերմանական դեսպան Վանգենհայմի կողմից ԱԳՆ-ին ուղղված հետևյալ հեռագիրը (որի պատճենը ԱԳՆ-ն ուղարկել էր նաև Լեփ- սիուսին). «Հայկական լրտեսության դեմն առնելու և նոր հայկական զանգվածային ապս­տամբությունների կանխման նպատակով է նվեր փաշան նպատակադրվել է պատերազ­մական դրությունն օգտագործելով հայկական դպրոցների մի զգայի մասը փակել, հայերի փոստային հաղորդակցությունն ընդհատել, հայկական թերթերը փակել և այժմ ապստամ­բած հայկական կենտրոններից բոլոր' ոչ միանգամայն անբասիր ընտանիքներին վերա­բնակեցնել Միջագետքում: Նա թախանձագին խնդրում է, որ մենք այդ հարցում նրան չխանգարենք: Թուրքերի այդ միջոցառումներն, իհարկե, մեզ թշնամի ողջ աշխարհում դարձյալ մեծ հուզումների տեղիք կտան և նաև կշահարկվեն մեր դեմ: Դրանք անշուշտ մեծ խստություն են նաև հայ բնակչության համար: Սակայն ես այն կարծիքին եմ, որ մենք իրավունք ունենք դրանք իրենց ձևի մեջ մեղմել, սակայն ոչ հիմնովին արգելել: Ռուսաս­տանից սնվող հայկական սադրանքները մեծ չափերի են հասել' սպառնալով Թուրքիայի գոյությանը: Խնդրում եմ դր. Լեփսիուսին և գերմանա-հայկական կոմիտեներին համապա­տասխանաբար հայտնեք, որ Թուրքիայի քաղաքական և ռազմական իրավիճակում ցա­վոք նշված միջոցառումներից խուսափել հնարավոր չէ ...»1:

Հեռագրին ծանոթանալուց հետո Լեփսիուսի նախաձեռնությամբ նրա' «Գերմանական առաքելություն Արևելքում» ընկերության և Գերմանա-հայկական ընկերության կողմից անմիջապես մի գրություն ուղարկվեց դեսպանին, որտեղ նրան կոչ էր արվում «զսպել հա­յերի դեմ ձեռնարկվող գործողությունները»: Ինչ վերաբերում էր հետագա քայլերին, ապա դրանք հնարավոր էր որոշակիացնել միայն իրադարձություններին ստույգ իրազեկ դառ­նալուց հետո, ուստի պատահական չէ, որ Լեփսիուսն իր հաջորդ պարտականությունը համարեց մեկնել Թուրքիա' անձամբ իրազեկվելու այնտեղ տեղի ունեցող իրադարձութ­յուններին: Նրա ցանկությունն ԱԳՆ-ում գտավ անհրաժեշտ աջակցություն, և պետքար- տուղարի տեղակալ Ցիմերմանը դեսպանին հրահանգեց Թուրքիայի Ն Գ նախարար Թա- լեաթից թույլտվություն ստանալ Լեփսիուսի ճանապարհորդության համար2: Դա, այնու-

1 նօսէտօհ1աւժ սոժ Аплешел 1914-1918. Տւաւա1սո8 (1ւբ1օաՅՈտօհօ՜ АктиШске, Րօէտժաո, 1919, Էջ 79:2 Լշբտւստ յ „ Мет ВезисЬ т КогиитПпоре! յսԱ/Аив. 1915, „Оег Օոշոէ", 1919, էջ 22:

148 Գ - Դ ____________ԴՐ. ՑՈՀ.

----- --------------— — հն>սւես տեղեկացվում էր Վսւնգենհայմի հեոա-

" Г п Т ш , ' Л Г м կ ատամ ա» « ա ր ց ո .^ Л л *™ ! Ьр ս ™ , * : 0 *«ч »Ш 1

1 կ 1 Հ « т С ш г ш ^ Ч ш * в * “ »™ Г ^ Г 1.

ւ Տ հ Փ ա * . 1 \ ш , а , «— Р-а շա ^ օ ւս կ տ յ щ, И Ы Ы ք * Հ ա * * ® ւ ™ « * « " г » -աո վսաւակուկով Հ 6 Դ Սոֆիաւի ц м » р л 1 М |» » « - к * # | Իր ™ ֊. « ш а

Վ4 ի ^ Ա ^ - “ 1“ համոզումն 1р ш риш «ш 1» т , , 1. РР « * » ч й .

2 , Г 1 р Հ իրականութւսւՕ * ֊» * « Ч " " ™ " * “ “ » » Կ— նք , ; ! й" “ )Ш, ! Г ? պարզ չէ էնվեր փաշայի որոշման նշանակությունը,- նշում էր նա ԱԴՆ-ում> Զանգվա­ծային ապստամբություններ կանխելու համար աքսորում են ոչ թե ընտանիքների, որոնք .միանգամայն անբասիր, չեն, այլ զանգվածների: Իսկ զանգվածների աքսորումը նշանա­կում է զանգվածային կոտորածներ: Այդ գխոի ամեն ոք, ով ծանոթ է Թուրքիայի պայման­ներին, որոնց ներքո տեղի են ունենում նման աքսորումները.... :

Ցիմերմանի միջնորդությամբ դեսպանին ուղղված երկրորդ հարցապնդումն ի վերջո պսակվեց հաջողությամբ, ե հունիսի վերջին Լեփսիոաը ստացավ մեկնման թույլտվությու­նը: Չնայած Թուրքիայի Ն Գ նախարար Թալեաթի կողմից նրան արգելվում էր այցի ըն­թացքում Կ. Պոլսից դուրս գալ, այնուամենայնիվ իրադրությանն իրազեկ դաոնալու հա­

մար այդ էլ բավական էր:Նա սկզբում այցելեց Ռազել Ա ժնև' հայերի շվեյցարացի բարեկամներին տեղեկացնե­

լով իր մտադրության մասին, այնուհետև Բուխարեստով մեկնեց Սոֆիա, որտեղ Հ Ց Դ ղե­կավարները նրան տեղեկություններ տրամադրեցին Թուրքիայում կատարվող իրադար­ձությունների վերաբերյալ: Այդ ամենին ծանոթանալուց հետո Լեփսիուսի համար արդեն պարզ դարձավ, որ սկսվել էր հայ ժողովրդի ծրագրված բնաջնջումը, և որ այլևս անհնար էր շաբաթներ ի վեր կատարվածը ետ շրջել: Նա միայն հույս էր փայփայում, որ իրեն տրված տեղեկությունները կարող էին չափազանցված լինել, և որ գոնե արևմտյան ու կենտրոնական վիլայեթների հայությանը հնարավոր կլիներ աքսորից ետ պահել:

Լեփսիուսը հուլիսի 24-ին հասավ Կ. Պոլիս և այնտեղ մնալով երեք շաբաթ' փորձեց մանրամասն տեղեկություններ հայթայթել աքսորի ընթացքի և հետևանքների վերաբեր­յալ: Չնայած գերմանական դեսպանությունում նրան հյուպատոսական տեղեկագրերին ծանոթանալու հնարավորություն չտրվեց, այնուամենայնիվ դեսպանության աշխատա­կիցների բանավոր տեղեկությունների, գավառներից եկած օտարերկրացիների, երկրի ներսում գործող օտարերկրյա կազմակերպությունների և քարոզիչների տրամադրած նյու­թերի շնորհիվ նա կարողացավ հստակ պատկերացում կազմել իրադարձությունների վե- րաբերյալ: Այդ աոումով մեծ նշանակություն ունեցան նաև նրա հանդիպումները հայոց Ջավեն Պատրիարքի և այլ տեղացի հայերի հետ, որոնք, հակաոակ իրենց սպառնացող վտանգին, չվարանեցին կապ հաստատել Լեփսիուսի հետ5: Մեծ ծառայություն մատուցեց նաև Հ. Մորգենթաուն, որը, շրջանցելով իր իրավունքները, Լեփսիուսին հնարավորություն

3 Т г и т р е п с г Ս ., С е г т а п у աւճ էհշ О П о т а п Е т р |г е 1 9 1 4 -1 9 1 8 , Р п п с ею п , 1 9 6 8 , Էջ 2 1 1 :

4 Լօբտէստ յ , Е>ег Т о с к з§ ап 8 ժշտ Агтпсш геЬеп Уо1кс5, Р о1м 1ат 1 9 1 9 , է ջ V :

5 Լեփ սիուսը մշտ ա պ ես գտ նվ ում Էր ոս տ իկ ա նների հսկողութ յա ն տ ա կ : Ա ն դ , Է յ 2 4 :

2003 ԱՕՈՏ ՀԱՅՐՈՒՆԻ Գ-Դ 149

տվեց աչքի անցկացնել ամերիկյան հյուպատոսներից ստացված տեղեկագրերը, այն, ինչ գերմանական դեսպանությունը հրաժարվել էր անել:

Լեփսիուսը փորձեց հանդիպում ունենալ նաև ռազմական նախարար էնվերի հետ, ին­չը նրան հաջողվեց օգոստոսի 10-ին: էնվերի վրա մարդկայնորեն ներգործելու անհնարի­նությունը գիտակցելով հանդերձ' նա այնուամենայնիվ նախարարի հետ մեկժամյա զրույ­ցի ընթացքում գործադրեց իր բոլոր ջանքերը' բնաջնջվող ժողովրդին փրկելու համար: Ի պատասխան Թուրքիայի բարոյական վարկի կործանման վերաբերյալ Լեփսիուսի նախա­զգուշացմանը' նախարարը երկարաշունչ ճաոերով փորձում էր հիմնավորել «պատերազ­մական իրավիճակի թելադրանքով հեղափոխական տարրերի դեմ» միջոցառումների ձեռ­նարկման անհրաժեշտությունը:

Այն հարցին, թե արդյոք ապացույցներ կա՞ն Կ. Պոլսի ձերբակալված հայ մտավորա­կանների հակապետական գործունեության վերաբերյալ, հետևեց խուսափողական մի պատասխան. «Դրա կարիքը մենք չունենք: Մենք ինքներս հեղափոխությամբ ենք եկել այստեղ և գիտենք, թե նման բաներն ինչպես են արվում»: Նմանապես անարղյունք էր նաև տնտեսության ապագայի վերաբերյալ արտահայտված մտահոգությունը: «Ողջ Անա- տոլիայում մեծ և փոքր առևտուրը գրեթե բացառապես հայերի ձեռքում է,- ընդգծում էր Լեփսիուսը: ֊Ն րա նք արևելյան մարզերում լավագույն հողագործներն են և ողջ Անատո- լիայում արհեստավորների դասը բաղկացած է գրեթե միայն նրանցից: Հայերը պետութ­յան ստամոքսն են: Դուք այն այժմ հանում եք և կարծում, թե մյուս անդամները' թուրքմեն­ները, քրդերը, լազերը և չերքեզները, կստանձնեն նրա գործառույթները: Դա մոլորություն

է»:էնվերն այդ անշուշտ չէր կարող չընդունել, սակայն այդ նրան չէր անհանգստացնում.

«Կարող է' այդպես է,- պատասխանեց նա:- Մենք պատերազմից հետո թույլ ստամոքս կունենանք: Մենք կկազդուրվենք»:

Ի վերջո նորից անդրադառնալով աքսորյալ կանանց և երեխաների դրությանը' Լեփ- սիուսը խնդրեց իրեն թույլ տալ մարդասիրական օգնություն կազմակերպելու նպատակով մեկնել գավառները: էնվերն իհարկե նրա խնդրանքը մերժեց' իր հերթին կատարելով մի այլ առաջարկ, դրամը հանձնել իրեն և իրեն էլ վստահել այդ գործի կազմակերպումը. «Եթե ես թույլ տամ, որ օտարները հայերին օգնություն ցուցաբերեն,- նշում էր նա,- ապա նրանք չեն դադարի հույսը դնել օտարների միջամտության վրա,- ... Հայերը պետք է ի- րենց բարեգործներին տեսնեն միայն մեր մեջ»6:

Լեփսիուսն անշուշտ դրան համաձայնել չէր կարող' համոզված լինելով, որ դրամն այդ դեպքում հոսելու էր թուրք պաշտոնյաների գրպանը: Իր առաքելությունը տեսնելով ձա­խողված' նա փորձեց փրկել մահվան դատապարտվածներից գոնե մեկին' Գերմանա-հայ- կական ընկերության հիմնադիր անդամ, բժշկագիտության և փիլիսոփայության դոկտոր Հայրանյանին, որը պատերազմից փոքր-ինչ առաջ Բեոլինից մեկնել էր Հայաստան և աք­սորի օրերին ձերբակալվել: էնվերը խոստացավ Հայրանյանի «գործին» ծանոթանալ և նրա դեմ ծանրակշիռ փաստարկների բացակայության դեպքում կատարել Լեփսիուսի

6 Լտրտէստ յ.. М е т В еви сЬ ւո К опзШ пЦ поре!..., է շ 2 6 :

խնդրանքը. այն է' Հ ա գ ա ն ի ն ազատել Ա ո ւ ղ ^ Կ * Գերմանիա: Վերջինս. սակայն. ինչ-

աես շուտով պարզվեց, արդեն բանտում սպանվել էր:Ի չ և է . էնվերի հետ հանդիպումից հետո Լեփսիուսն այլԱս Կ. Պոլսում անելիքներ չու­

ներ և վերադարձավ' ճանապարհին Սոֆիայում դարձյալ հանդիպելով ՀՑ Դ առկայացու­ցիչներին! որոնք նրան տրամադրեցին նոր տեղեկություններ վերջին իրադարձություննե­րի մասին: Սեպտեմբերի 18-ին հասնելով Բեոլին' նա համոզվեց որ ԱԳՆ-ն արդեն բա­վականաչափ տեղյակ էր հայ ժողովրդի բնաջնջման' Թուրքիայում իրականացվող քաղա­քականությանը, սակայն դիվանագիտական հորդորներից զատ այլ, ավելի կոշտ միջա­մտություն կատարելու մտադրություն չուներ: Աքսորը կասեցնելու համար Թուրքիայի Արա ուժգին ճնշում գործադրելու Լեփսիուսի պահանջը նույնպես դրական արձագանք .գտավ- «ի՞նչ պետք է մենք անենք,- ի պատասխան նշում էր Տիմերմանը:- Թուրքիայի հետ մեր միությունը պահպանվում է Թալեաթի, էնվերի Ա խալիլի վեց ձեոքերի մեջ: Եթե այդ երեքը խելքի չեն գալիս, մեզ մնում է միայն հրաժարվել դաշինքից: Իսկ այդ մենք չենք

կարող անել»7:Լեփսիուսին այլ բան չէր մնում անել, քան Գերմանիայում, որտեղ «մամուլն արտա­

տպում էր միայն թուրքական ստահոդ տեղեկությունները», ստեղծել ճիշտ հասարակա­կան կարծիք և փորձել նրա օգնությամբ ճնշում գործադրել քաղաքագետների վրա: Նա սեպտեմբերի կեսին մեկնեց Ռւսզել ու ժնե Ա շվեյցարացի բարեկամներին տեղեկացնելով իր հետազոտությունների արդյունքների մասին' նրանց տրամադրեց նաև իր մոտ գտնվող փաստաթղթերի մի մասը8: Բացի այդ, «Ваз1ег ЫасЬпсЬгеп» օրաթերթում նա հրատարա­կեց նաև մի անստորագիր հոդված, որտեղ ամփոփ կերպով ներկայացնելով իր դիտար­կումների արդյունքները, միաժամանակ տեղեկացնում էր, որ գերմանական կառավա­րությունն այդ ամենին քաջատեղյակ էր, մերժում էր ոճրագործությունը, սակայն անզոր էր դրանք արգելելու:

Ինչպես տեղեկացվում էր այդ աոթիվ Բւսզելի գերմանական հյուպատոսի' Բեոլին ու­ղարկած հաղորդագրության մեջ, Լեփսիուսի հոդվածն այնտեղ «ահոելի սենսացիա» էր առաջացրել: Ավելին, քանի որ շվեյցարական թերթերը ստացվում էին նաև Գերմանիա­յում, հոդվածն այնտեղ նույնպես ընթերցողներ գտավ, և երբ գերմանական զանգվածային մամուլի հրատարակիչների կողմից կառավարությանը նշված հրապարակման վերաբեր­յալ դիրքորոշում ցուցաբերելու պահանջներ ուղղվեցին, վերջինիս համար ստեղծվեց բա­վականին աննպաստ կացություն:

Բեռլինն այդ իրավիճակում հարկադրված էր ընդառաջել առաջատար մամուլի ղեկա­վարների հետ հանդիպում ունենալու Լեփսիուսի ցանկությանը, և հոկտեմբերի 5-ին նա ռայխստագի շենքում զանգվածային մամուլի ներկայացուցիչների առջև հանդես եկավ մի ընդարձակ զեկույցով:9 Ներկայացնելով արևմտահայության դրությունը' հռետորն իր ե- լույթում մեկ անգամ ևս սուր քննադատության ենթարկեց գերմանական կառավարության անվճռականությունը' նշելով, որ հայ բնակչության բնաջնջմամբ վերանում էր նաև Գեր­մանիայի տնտեսաքաղաքական և մշակութային ազդեցությունը Թուրքիայի վրա, և այդ-

լ50 Գ-Դ ԴՐ. ՑՈՀ. ԼԵՓԱԻՈԻՍԻ ՀԱՑԱՆՎԵՐ..• 2003

7 Ա բտ էո* յ . , ն օ - Т о Л й в а п в .... է շ X X I I :

8 Լզտտհս յ.. Мап В м и с Ь տ КопШпИпоре!..., էշ 3 1 :

9 Ա սդ, է շ X X I V : Հմմսւ. Р е Д О Ս .. ն ա еуол ^еИ асЬ е..., է շ 214 :

2003 ԱՕՈՏ ՀԱ8ՐՈԻՆԻ Գ-Դ 151

պիսով Գերմանիան իր իսկ մեղքով դաոնում էր ոչ թե Թուրքիայի «պարոնը», ինչին նա ի- րականում արժանի էր, այլ «ծաոան»:

Հետևաբար, ըստ Լեփսիուսի, Գերմանիան իր իսկ շահերից ելնելով' պետք է վճռակա­նորեն հանդես գար ի պաշտպանություն հայ ժողովրդի: Լեփսիուսը կոչ արեց նաև ձեոնպահ մնալ Թուրքիայի իրադրության վերաբերյալ «կեղծ և գունազարդված տեղեկա­տվություն» հրապարակելուց, ինչը նրա համոզմամբ էապես կվնասեր Գերմանիայի վարկն աշխարհում: Չնայած ելույթը կրքոտ բանավեճերի տեղիք տվեց և ընդհանուր աո- մամբ հակասական գնահատանքների արժանացավ, այնուամենայնիվ այն կառավարութ­յանն այնքան էր անհանգստացրել, որ հաշորդ օրը նույն շենքում կազմակերպվեց մի մեծ մամլո համաժողով, որտեղ ԱԳՆ-ի հռետորը Լեփսիուսի տեսակետները որակում էր որ­պես «չափազանցված», և միսիոներական ընկերություններին կոչ էր անում՜ Հայկական հարցի հովանավորչության գործիք չդառնալ: Լեփսիուսը, սակայն, որոշակիորեն իր նպատակին հասել էր, քանի որ նրա ելույթից հետո մամուլը Թուրքիայի ներքին իրա­դրության վերաբերյալ իր գնահատականներում դրսևորում էր նկատելի զսպվածութ­յուն10:

Ինչևէ, Լեփսիուսը վճռել էր կառավարությանը երիտթուրքական հայաշինշ քաղաքա­կանության դեմ ակտիվ քայլերի դրդելու և աքսորյալներին օգնություն ցուցաբերելու հա­մար կազմակերպել նաև Գերմանիայի ավետարանական Եկեղեցուն: Այդ նպատակով նա հոկտեմբերի 15-ին Արևելքում գործող բոլոր միսիոներական ընկերություններին հրավի- րեց Ռեոլին' նրանց իրազեկելով իր ճանապարհորդության արդյունքների և ձեռք բերած նյութերի վերաբերյալ: Արդյունքում հավաքի մասնակիցները 50 ստորագրությամբ մի ըն­դարձակ ուղերձ հղեցին կանցլեր Р. Հոլվեգին, որտեղ ներկայացնելով Հայաստանում տի­րող իրադրությունը և իրենց մտահոգությունն արտահայտելով հայ ժողովրդի դրության ու հայկական հարցի առնչությամբ' նրանք կոչ էին անում ոչ թե «երևութային», այլ «իսկական և ազդեցիկ միշոցւսոումներ» ձեռնարկել Միշագետքի անապատներում գտնվող հարյուր հազարավոր կանանց և երեխաներին սովամահությունից կամ սպանդից փրկելու և դեռ չաքսորված հայերի տեղահանությունը կանխելու նպատակով:

Միաժամանակ կոչի հեղինակները խնդրում էին այլ երկրների քրիստոնյաներին ևս աղետյալներին օգնություն ցուցաբերելու հնարավորություն ընձեռել: «Մեր ժողովրդի դիմադրունակության ուժը խիղճն է,- նշվում էր ուղերձում,- որով մենք բոլորս դիմում ենք Աստծուն մեր զենքի հաղթանակի համար: Այդ համերաշխությունը և բերկրանքը Ապառ­նում է սասանվել, երբ հայտնի է դառնում, որ մեր այլահավատ դաշնակցի կողմից մեր հարյուր-հազարավոր հավատակիցներ անհիմն կերպով հետապնդվում են, և մեր կողմից հնարավորը չի արվում նրանց փրկության համար»11:

Լեփսիուսի դրդմամբ հոկտեմբերի 29-ին Գերմանիայի կաթոլիկների համաժողովի կենտրոնական կոմիտեի' միսիաների հանձնաժողովի կողմից նույնպես մի համանման ու­ղերձ հղվեց Р. Հոլվեգին: Վերջինիս' նոյեմբերի 12-ին հաջորդած պատասխանը, սակայն, իր ընդհանուր հավաստիացումներով առավել դիվանագիտական ժեստի տպավորություն էր թողնում. «Կայսերական կառավարությունն ինչպես մինչև այժմ, այդպես նաև ապագա-

10 Տես այդ մասին իր' Լեփսիուսի վկայությունը: Լփբտէստ յ., 1Эег ՜քօժշտջՅոյ;..., է յ XXIV:11 ОеиКсМалс! սոճ Агтешеп .... է յ 187:

,ում մ հ ,ա իր աոաջՕսւգույն պարտականություններից Սեկը կհամարի Իո ^ ց ո ւ թ յ ո ւ ն ըԱ ^ հ լ лр քրիստոնյա ժողովուրդներն К М «ավատի պատճառով չհետապնդվեն: Գերմանացի քրիստոնյաները կարոՈ են վստահ լինէղ, որ ես այդ սկզբունքով աոաջնորդ- մ ե Լ կանես ինձնից կախված ամեն բան' ձեր արտահայտած մտահոգություններն ու բաղձանքները նկատի աոնելու համար: Կ. Պոլսի դեսպանությանը ես տեղեկացրել եմ ձեր

ԴԻմՁ 2ա 7կա նց^հրի պատասխանը նշված հարցերի շուրշ կաոավարության դիրքորոշ­ման որևէ փոփոխություն չէր արձանագրում, այնուամենայնիվ Լեփսիուսը տեղի տալու միտք չուներ, ընդհակաոակը, նա իր պարտքն էր համարում ըստ հնարավորին մեծացնէղ հասարակական ճնշումը' այդ համարելով իշխանություններին ակտիվ քայլերի մղելու միակ գրավականը: Իսկ դա հնարավոր էր միայն Հայաստանում կատարվող իրադար­ձությունները հասարակական լայն շրջաններին մատչելի դարձնելու ճանապարհով, որի միջոցով Լեփսիուսը հույս ուներ նաև հակազդի թուրքական լրատվությանը և, բացի այդ, ավետարանական համայնքներին մղել հայ աքսորյալներին օգնելու նպատակով կատա­

րել մեծաքանակ հանգանակություններ:Լեփսիուսը ջանում էր այդ խնդիրն իրագործել թե'ընդհատակյա ճանապարհներով և

թե" բացահայտ լրատվության՝ աոկա հնարավորությունների օգտագործման միջոցով: Նախ անդրադառնանք նրա բացահայտ տեղեկատվությանը, որ իրագործվում էր իր իսկ կողմից խմբագրվող' «Бег СЫвШсНе Օոօոէ» ամսագրի միջոցով: Պարբերականի' 1915 թ. սեպտեմբեր ֊հոկտեմբեր համարում Լեփսիուսի և ԳԱԱ-ի տնօրենի ստորագրությամբ հրապարակվեց մի' օգնության կոչ, որտեղ բավականին թափանցիկ վկայություն Էր կա­տարվում Հայաստանի իրադրության վերաբերյալ. «Մեր բարեկամներն այնտեղ մեծ մի­ջոցների կարիք ունեն' տասնյակ հազարավոր աքսորվող կանանց և երեխաներին օգնելու համար, որոնք անցնում են Ուոհայով: Մեր առաջադրանքները, նույնիսկ եթե դրանք ամե- նածայրահեղ կարիքի մեղմացմանն են վերաբերվում, տասնապատիկ ավելի են, քան Հա- միդի մեծ կոտորածից հետո: Արդյոք հնարավոր կլինի* դեո կենդանի հայերի կյանքը փրկել, գիտի միայն Աստված: Մեր պարտքն Է, սակայն, անել, ինչ կարող ենք»13:

Այդ հրապարակումը, որտեղ բարեկամներին կոչ Էր արվում «մեծագույն ջանքեր գոր­ծադրել» օգնության միջոցների հայթայթման համար, դարձավ աոաջին ահազանգը «Оег СНгаШсЬе ОпепЬ-ում: Լեփսիուսը, բնականաբար, հարկադրված Էր պարբերականը հրւս- տարակելիս ցուցաբերել մեծ զգոնություն գրաքննության կողմից նրա արգելումը բացա­ռելու համար, քանի որ այդ դեպքում կվնասվեր նաև օգնության աշխատանքների պրո­պագանդումը:

Ամենամեծ խոչընդոտը, սակայն, այն Էր, որ Լեփսիուսի' Ուոհայի աշխատակիցներից ուղարկվող թղթակցությունները ճանապարհին գրաքննության կողմից ստուգման և «սրբագրման» ենթարկվելով' տեղ Էին հասնում հիմնովին կամ մեծ մասամբ անընթեռնելի (կտրատված կամ ջնջված) վիճակում: Դրա ցայտուն վկայություններից մեկն, օրինակ, 0 . Կյունցլերի' 1915 թ. դեկտեմբերի 4-ի հետևյալ նամակն Էր. «Հոսպիտալի համար այս ան­գամ ամառային արձակուրդներ չեղան: Այնուհետև եկավ նոյեմբեր չար ամիսը, որի մա-

լ5 2 Գ -Դ Դ.Ր. 8ՈՀ-ԼԵՓՍԻՈԻՍԻ ՀԱՑԱՆՎԵՐ»._______________2 0 0 ^

12 Օշսւտօհետժ սոժ А л п е ш е л Էջ 198:

13 Լշբտ1ստ յ . ; К оейепЬ еск, Н Ш егаП , .Л е г С Ьпм И сЬ е О п е п Г , 1915 , Էջ 73 :

2 0 0 3 ԱՕՈՏ ՀԱՑՐՈԻՆԻ Գ-Դ 153

սին ես այստեղ հակիրճ ուզում եմ տեղեկացնել (Հետևող տեղեկությունը գրաքննության կողմից հանվել է: Երկրորդ էջը շարունակվում է նախադասության կեսից)... հիվանդներ: Ո՞վ պետք է բժիշկների բացակայության պարագայում աղքատներին հոգ տանի: Ո*վ, եթե ոչ Ձեր եղբայր Ցակոբը...»14:

Եվ, այնուհանդերձ, նույնիսկ այն նվազագույնը, որ հասնում էր տեղ, որոշակի պատկե­րացում էր տալիս մեծ ողբերգության մասին: Զորօրինակ, «...վերջին աոաքումից ես երկու օր 50 մարկի հաց եմ բաժանել անհայրենիքներին: Սովահարներն ինձ գրեթե կտոր-կտոր էին անում, այնպես որ ստիպված էի պաշտպանվել: 8ա'վ կույրերի կույր ուղեկցողներին, որոնք հազարներին նետեցին դժբախտության մեջ...»: Եվ կամ՜ «... Իմ կյանքի ամենածանր ամիսն է, որ իմ ետևում է գտնվում: Այստեղի ամերիկացի միսիոների համար չափազանց ծանր էր, և Օրա նյարդերը դավաճանեցին ...»,Տ:

Ուշագրավ է, որ գրաքննությունից հնարավորինս խուսափելու համար Ուոհայի աշխա­տակիցները փորձում էին իրողությունները ներկայացնել ակնարկներով, հաճախ կիրառե­լով նաև գաղտնալեզվի մեթոդը: Օրինակ, գրելով՝ «Հարյուրավոր քաղցածներ փախչում էին միսիայի հաստատությունը, ամենաաղքատների մեջ մեր բժշկական գործունեությունն ահռելի չափեր է ընդունում» նախադասությունը' հեղինակը նախապես հարկ էր համա­րում ընդգծել, որ Գերմանիայում ընթերցողները գիտեն, թե ովքեր են «քաղցածները» և «ա- մենաաղքատները»: Այդ և նման թղթակցությունների հրապարակման ժամանակ խմբսւ- գրությունն իր հերթին ընթերցողներին խորհուրդ էր տալիս ճշմարտությունը որոնել «տո­ղերի արանքում»16:

Այնուամենայնիվ, պետք է ասել, որ թղթակիցների տեղեկությունների աղճատմամբ պայմանավորված լրատվական պակասը Լեփսիուսի կողմից պարբերաբար կատարվող պարզաբանումներով հասցվում էր նվազագույնի, չնայած, իհարկե, դրանք ևս հիմնակա­նում պետք է փաստագրական բնույթ ունենային: Օրինակ, Կյունցլերի' նոյեմբերի 19-ի հիշյալ թղթակցությունը հրապարակելիս նա կից գրությամբ տեղեկացնում էր, որ Ուոհսւյի հայկական թաղամասը ավերված, իսկ քրիստոնյա բնակչության մեծագույն մասը սպան­ված կամ աքսորված էր: «Մեր ընթերցողները,- նշում էր խմբագրականը մեկ այլ անգամ,- այս կցկտուր տեղեկություններից կարող են նկատել, որ հիմնական խնդիրը գրաքննութ­յան պատճառով միշտ հարկադրված շրջանցվում է: Չնայած մեր տեղեկություններն ավե­լի քան բավական են' իրադարձությունների վերաբերյալ ամբողջական պատկերացում ու- նենալու համար, սակայն քանի որ գրաքննությունը թույլ չի տալիս դրանք հրապարակել, մեր բարեկամները ստիպված են համբերել, մինչև մենք այդ մասին ավելին կկարողա­նանք ասել: Մեր ընթերցողները կարող են համոզված լինել, որ եթե մենք ևս ստիպված ենք լռել, ապա անգործ չենք, և որ իրենց նվիրատվությունները երբեք այնքան անհրա­ժեշտ չեն եղել, որքան այժմ»17:

^ с Ь Н с Ы е п , „О е г ՕւոտէԱօհշ Օ ոշոէ“ , 1916 , Է յ 3 : Ա յդ մ ի ջա ն կ յա լ պ ա ր զ ա բա ն ո ւմ ը կ ա տ ա ր վ ա ծ Է

խ մ բա գր ո ւթ յա ն կ ո ղ մ ի ց :

15 Д )е г С Ь п зШ сЬ е О п е п Г , 1 9 1 6 , Է յ 3 :

16 № с Ь г 1 с М е п . ,Х>ег С Ь п зШ сЬ е О п е п г" , 1916 , Է յ 3 :

17 Ա ն դ , Է յ 4 :

ш о т ш л а ч и н . Ч * ч и Ф Р ^ Ч ” " » «■ “ • “ " 'И ” 0 ч ™ « ш " " Ч էէո Կաո„ո „ ы » -

բնօրրանում» արդեն ոչ մի «Ш, л ш р . տեղեկացնում Կ- Ա^իսիոաԸ: Ո № այլևս ճանա- պա^Տին չէին. գտնվում էին Դեր էր Զորի Ա ՄոսոԱի միջև ընկած տափաստանն^ում. «Բացարձակապես ունեզուրկ մի քանի հարյուր հազար մարդկանց մի մուրացիկ ժողո­վուրդ, որի չորս հինգերորդը երեխաներ Լ կանայք են, ճամբարել է Միջագետքի անապա­տի եզրին, աոանց իմանալու, թե ինչպես Է ձմոանը գոյատևելու: Թուրքիայի հայ ժողո­

վուրդը դարձել Է պատերազմի զոհը»18:Փաստագրական տեղեկատվությունը շարունակվեց նաև հետագայում: Եթե անգամ

ընդունվեր, որ Թուրքիայի հայ բնակչության առավելագույնը մեկ երրորդը մահմեդակա­նացման ե փախուստի միջոցով կարողացել Էր աքսորից խուսափել, նշվում Էր ԳԱԱ-ի վարչության' 1916 թ. սկզբի ն հրապարակված կոչում, ապա շուրջ 1 200 ООО մարդ աքսոր­վել Էր: Նրանց մի մասը դեո գտնվում Էր ճանապարհներին, իսկ մոտ 600 ՕՕՕ-ը, որոնք պետք Է հասած լինեին Միշագետքի անապատները, դատապարտված Էին այնտեղ քաղ­ցից Ա հիվանդություններից մահանալու:

Ընդգծելով, որ արևելյան գավառների բնակիչներից «աքսորավայր են հասել միայն կանայք և երեխաները», և այդպիսով նաև համապատասխան կռահումների հնարավո­րություն ընձեռելով' վարչությունը կոչ Էր անում համախմբել ջանքերը' «աննկարագրելի զրկանքների» ենթարկված աքսորյալներին օգնելու համար: Լեփսիուսն այնուամենայնիվ ձգտում Էր ոչ միայն փաստերն արձանագրել, այլև պարզաբանել դրանց ներքին շարժա­ռիթները. հանգամանք, որ, նրա համոզմամբ, ի վերջո հանգեցնում Էր թուրք դաշնակցի վերաբերյալ առկա տեսակետ ների վերանայման անհրաժեշտությանը:

Եթե Թուրքիան, նշում Էր նա, մինչև պատերազմն «ազգային» պետություն Էր, ապա այժմ ձգտում Էր «իսլամի հիմքի վրա» վերակազմավորվել որպես մի միասնական մահմե­դական պետության: Այդ բնականորեն հանգեցնում Էր քրիստոնյաների մեկուսացմանը, ո- րոնք այնտեղ եվրոպական մշակույթի կրողն Էին: Առավել վտանգված քրիստոնյա տար­րի' հայերի պարագայում նշված մեկուսացումը կատարվեց համատարած տեղահանման և աքսորի ճանապարհով: Հետևաբար աքսորի կազմակերպումն ուներ ոչ թե «ստրատե­գիական» դրդապատճառներ, ինչպես ներկայացվում Էր թուրքական լրատվության կող- մից, այլ «ներքին քաղաքական»: Լեփսիուսի համոզմամբ, այդպիսով մեծ պատասխանա­տվություն Էր ծանրանում Թուրքիայի դաշնակցի' քրիստոնյա Գերմանիայի վրա, որի պատվո պարտքն Էր ամեն ջանք գործադրել' «աքսորի անմեղ զոհերին» փրկելու հա­մար'^:

Լեփսիուսը մեծ հետևողականությամբ Էր հերքում աքսորը «ստրատեգիական» շարժա­ռիթներով պայմանավորող տեսակէտները, քանի որ Թուրքիայի հակահայկական քարոզ­չությունը հենվում էր այդ կեղծիքի վրա: Նա անլուրջ էր համարում աքսորի հարցում Օա-

154 Գ-Դ________ դր. 6пс ______ __

18 Տե՛ս „ОегСЬшШсЬе ОпелГ, 1915, էյ 90-91:19 Լօբտէստ յ., Ие У/сяШЬгипв пасН Аиупеп, „Оег СЬпяШсЬе ОпепГ, 1916, էյ 91:

2 0 0 3 ԱՕՈՏ ՀԱՑՐՈԻՆԻ Գ-Դ 155

պին Գարահիսարի Ա Վանի դիմադրության շահարկումները, քանի որ երկու դեպքում էլ հայերի պայքարը զուտ ինքնապաշտպանական նպատակներ ուներ, և բացի այդ' աոաջի­նը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ աքսորն արդեն սկսվել էր: Նմանապես անհիմն էին նաե հայերի դասալքության Ա դավաճանության վերաբերյալ տարածում գտած տեսա­կէտները: «Լրտեսության կամ դասալքության աոանձին դեպքերը,- նշում էր նա,- որոնք բնականաբար ի հայտ են գալիս պատերազմի բոլոր օջախներում, իսկ Թուրքիայում ինչ­պես հայերի, նմանապես նաև արաբների, քրդերի Ա թուրքերի մեջ ունեն մասնավոր և տե­ղական նշանակություն, որոնց պատճառով չի կարելի ողջ ազգին պատասխանատվութ­յուն վերագրել»: Բացի այդ, նշում էր Լեվւսիուսը, փաստերը ցույց են տալիս, որ «հայերն ընդհանուր աոմամբ արիաբար և հավատարմորեն են ծառայել թուրքական բանակում, ին­չը 1915 թ. փետրվարին վկայել է նաև էնվեր փաշան»20:

Աքսորի ստրատեգիական անհրաժեշտությունը վկայակոչող թուրքական տեսակետ- ների հերքմանը զուգահեռ' Լեփսիուսը սուր քննադատության էր ենթարկում այն գերմա­նական լրատվամիջոցներին, որոնք դրանց կապկելով' նպաստում էին հասարակության ապակողմնորոշմանը: Օրինակ, Շերիֆ փաշայի Ա նրա թուրք կուսակիցների կողմից կա­ռավարության դեմ դեռևս պատերազմից առաջ կազմակերպված հեղաշրջման փորձն, ըստ մի շարք գերմանական օրաթերթերի, կապված էր մի «մեծ հայկական դավա­դրության» հետ: «ТОепег пеие 1тае Ргеке», «Ի1շաշտ вШИваИет ТагевЫаП», «Ье1рг12ег ТадоЫаП» և մյուս օրաթերթերում ազատ շրջանառություն էր կատարում նաև Կ. Պոլսից 1915 թ. հունիսին ստացված այն ստահոդ տեղեկությունն, ըստ որի հայերը Վանի վիլայե­թում «կոտորել էին» 150000 մահմեդականների: Գերմանական մամուլի հրապարակումնե­րում այդ «փաստն» օգտագործվում էր նույնիսկ որպես հիմնավորում հայկական կոտո­րածների արդարացման համար. «Ովքեր հայկական կոտորածներից բողոքում են,- նշված էր, օրինակ, հրապարակումներից մեկում,- մոռանում են, որ դրանից առաջ, ինչպես ապա­ցուցված է, 150000 մահմեդականներ դարձել են հայերի զոհը»:

Լեփսիուսը սուր քննադատությամբ էր անդրադառնում իրականությունը խեղաթյուրող այդ հրապարակումներին. «Մամուլում հաճույքով են ասում՜ «ինչպես ապացուցված է», երբ այդ մասին փաստեր չունեն,- հայտարարում էր նա: - Այդ 150000 կոտորվածների ար­ձագանքը շարունակ հնչում է գերմանական մամուլում: Ով նման կոտորածներ է հորի­նում, դրանք վերագրում է դժբախտ հայերին, «ինչպես ապացուցվածից» է խոսում, երբ ո- չինչ ապացուցված չէ, ստանձնում է նույն մեղքը, որը մենք վերագրում ենք Անտանտի մամուլին: Եթե որևէ մեկն ավելի լավ իրազեկված չէ, քան մեր մամուլը, ավելի լավ է' լռի»21:

Հատկանշական է, որ Գերմանիայում նրա հրապարակումներից ալեկոծված հասարա­կական կարծիքը հանդարտեցնելու նպատակով թուրքական կառավարությունը 1916 թ. հրատարակեց մի «Կարմիր գիրք», այսպես կոչված' հայկական ապստամբությունների մասին, որն անշուշտ իր նպատակին կհասներ, եթե արժանի հակահարված չստանար: Եվ այն չուշացավ. Լեփսիուսն այդ առթիվ հրատարակեց և առաքեց մի գաղտնի թռուցիկ, ո-

20 Ա ն դ , է յ 90 :

21 Ա ն դ , է յ 92 -93 :

156 Գ-Դ ԴՐ. 8ՈՀ. ԼԵՓՍԻՈԻՍԻ ՀԱ6ԱՆՎԵՐ-_______________2 0 0 3

РПնոուԱ էք պարզաբանումն հայերի կարծեցյալ ապստամբությունն^» վ ե ր ն ա կ ը . Ա

„ ո ա է Հ^ա ցվուԱ էին թուրքական հրապարակման կեղծիքներն ու նենգ միտումները: կարճ ժա սնա կ անց. 1916 թ. նոյեմբերին, նա որպես գաղտնի թռուցիկ վերահրատա­

րակեց Ա առաքեց նաև փոքր-ինչ ավելի վաղ' սեպտեմբեր ամսին «Оег СЬтШсИе Опеп.»- Լ հրատարակված իր «Թուրքիսւյում օգնության Գործի մասին* հողվածը, որը մանրա- Լ ս ն տեղեկություններ հաղորդելով կատարված ոճրագործությունների Ա ա ք ս ո ր ն ե ր ի ծանո դրության մասին' օրգանապես յրացնում Էր նախորդին: Թռուցիկները մեծ տպաքա­նակով առաքվելով հասարակայնությանը' հնարավորություն ընձեռեցին կանխել այն թյուրիմացությունները, որ կարող Էին առաջանալ թուրքական հրապարակման հետևան-

“ ՈՎՀակահայկական քարոզչության դեմ Լեփսիուսի պայքարն ուղեկցվում Էր նաև հայ ժո- ոովրդի պատմական առաքեւության, նրա մշակութային արժեքների և ազգային առանձ­նահատկությունների արժեվորմամբ ու վերագնահատմամբ' այդպիսով ստանալով նաև կրոնա-մշակութային և տՕտեսա-քաղաքակաՕ հիմնավորում: Այդ առումով առանձնակի հիշատակության Է արժանի Հ. Խրիստի «Հայերի տնտեսական և մշակութային նշանա­կությունը» հոդվածը, որը տպագրվեց «Бег СЬпзШсЬе Опепи պարբերականի' 1916 թ. 7-9-րդ համարներում22: Հեղինակը, որ երկար տարիներ գործել Էր Ուոհայում և շփումներ ունեցել Արևելքի քրիստոնյա և մահմեդական ժողովուրդների հետ, սույն հոդվածով նպա­տակ Էր հետապնդում փաստել հայության անփոխարինելի նշանակությունը Արևելքի տնտեսական և մշակութային զարգացման խնդրում, մի խնդիր, որ համարվում Էր Գերմա­նիայի հետպատերազմյան արևելյան քաղաքականության գլխավոր նպատակներից մե­կը: Մանրազնին հիմնավորելով, որ Արևելքի զարգացման առաքելությունը կարող Էին իրագործել միայն հայերը' Խրիստն ահազանգ Էր հնչեցնում մեծ ողբերգության առնչութ­յամբ, որ ապրել Էր արևմտահայությունը, և որը դեռ շարունակվում Էր' սպառնալով բնսւ- շնշել նաև անապատներում կուտակված' դեռ կենդանի հարյուր-հազարավորներին: Մի ողբերգություն, որի համար, ինչպես ցույց Էր տալիս Հայկական հարցի պատմությունը, ա- ռւսշին հերթին մեղավոր Էր Եվրոպան... Քանի որ, ըստ հոդվածագրի, այն ոչ шц ինչ Էր, քան Հայկական հարցի ամոզ զարգացումների պատճառը: Այնուամենայնիվ, Իւրիստի համոզմամբ, դեռ ուշ չէր սխալն ուղղելու և հայ ժողովրդի բնաջնջումը կասեցնելու հա­մար, այլապես ոչ միայն Գերմանիայի տնտեսական ծրագրերը կձախողվեին, այլև Առա­ջավոր Ասիայի բոլոր երկրները «կդատապարտվեին կործանման»23:

«Бег СЬшШсЬе Опепи-ը, սակայն, գրաքննության ճնշման պայմաններում հասարա­կության իրազեկման' նախանշված նպատակին ըստ հարկի ծառայել չէր կարող, ուստի պատահական չէ, որ Լեփսիուսը վճոեց դիմել նաև ստեղծված իրավիճակում ա մենահա­մար ձակ և ազդու միջոցին, այն է' իր հավաքած տեղեկություններն աոանձին գրքով հրա­տարակել և առաքել Գերմանիայի հասարակական շրջանակներին: Առաքումը պետք է կատարվեր գաղտնի, քանի որ այլապես կձախողվեր: 1916 թ. գարնանը գիրքը' «Տեղեկա­գիր Թուրքիսւյում հայ ժողովրդի դրության մասին» վերնագրով, 20500 օրինակով արդեն

72 СЬг1М Н ., Ю е В «1еи (и п 8 йсг А л п еш ег. „О ег С Ь пзШ сЬ е О п е п Г , 1916 , է յ 35-44:

23 Ա ն դ , է յ 4 4 :

2003 ԱՇՈՏ ՀԱՑՐՈԻՆԻ Գ-Դ 157

պատրաստ էր առաքման, և Լեփսիուսը տենդագին փութկոտությամբ ձեռնամուխ եղավ այդ գործին:

Նա այնպես էր հաշվարկել, որ Գերմանիայի բոլոր ավետարանական քահանայութ­յունները ստանային աշխատությունը: Գրքի օրինակները փոստային փաթեթավորմամբ որպես փակ, գաղտնի աոաքում ուղարկվում էին վստահված անձանց, որոնք իրենց հեր­թին դրանք տարածում էին համայնքներում: Միայն Ռայխստագի և. Վյուրտեմբերգի 191 պատգամավորների համար կատարված առաքումը, թերևս, անհաշողությամբ պսակվեց, քանի որ ուղարկված օրինակները տեղ չհասնելով' բռնագրավվեցին: Բարեբախտաբար այդ դեպքը միակն էր, և նա ըստ էության հասցրեց իրականացնել իր հանդուգն ձեռնար­կը24:

Երբ գրքի առաքումն ավարտվել էր, Լեփսիուսը, տարբեր կողմերից նախազգուշա­ցումներ ստանալով և միաժամանակ իր շաքարախտը բուժելու նպատակով, հուլիսի 15-ին մեկնեց Հոլանդիա25: Նա այդ քայլին դիմեց' նաև քաշ գիտակցելով, որ հայրենիքում այլևս չէր կարող հայ ժողովրդի համար ազատ գործել: «Իհարկե,- այդ առթիվ նշում էր Շեֆերը,- գրաքննությունն այնքան խիստ էր, որ Լեփսիուսին հարկադրաբար կլռեցնեինև այդ կերպ կկարողանային նրան արգելել ժամանակին հանդես գալ ի պաշտպանություն հայ ժողովրդի: Այդ կանխելը և միաժամանակ հայրենիքին ծառայել կարողանալը անվի­ճելի հիմքեր էին նրա' Հոլանդիա մեկնելու համար»26:

Ինչևէ, գիրքն արդեն առաքված, իսկ հեղինակը արտերկրում էր, երբ Թուրքիայի դես­պանն այդ մասին տեղեկանալով' սեպտեմբերի 9-ին հանդես եկավ ԱԳՆ-ին ուղղված բո­ղոքով: Իր դժգոհությունը հայտնելով այն առթիվ, որ «Հայկական հարցին վերաբերվող ա- մենաստոր բրոշյուրներից մեկը»' «լի կեղծ զրպարտություններով», հնարավոր է եղել Գեր- մանիայում տարածել, նա պահանջեց դրա դեմ միջոցառումներ ձեռնարկել և կասեցնել Լեփսիուսի հայանպաստ «ագիտացիան»: Ցիմերմանն ի պատասխան նրան տեղեկացրեց, որ գիրքն օգոստոսի 7-ին բռնագրավվել էր: Նա հավանաբար նկատի ուներ պատգամա­վորներին ուղարկված օրինակների բռնագրավումը, որի մասին Լեփսիուսը տեղյակ չէր: Սակայն այն, որ նա և իր մերձավորները տեղյակ չէին նաև բռնագրավման որոշմանը, թույլ է տալիս ենթադրել, որ կառավարությունը դրանով հետևողականորեն զբաղվելու մտադրություն չի դրսևորել: Այսպես թե այնպես, գիրքը հրատարակող «սշւօհտհօէօ-ի հրատարակչությանը ևս գրքի բռնագրավման մասին երբևէ պաշտոնական տեղեկություն

չուղարկվեց27:Լեփսիուսը Հոլանդիայում շարունակեց իր հայանպաստ գործունեությունը: Նա կարո­

ղացավ կապեր հաստատել այդ երկրի ազդեցիկ գործիչների հետ' ստանալով նաև նրանց աջակցությունը: Շուտով այնտեղ հիմնվեց մի կազմակերպություն' Հայաստանի օգնութ­յան նիդեռլանդական կոմիտեն, որը հոլանդերեն հրատարակեց Լեփսիուսի տեղեկագիրը և շարունակաբար մեծաքանակ գումարներ էր հավաքում և ուղարկում Հայաստան' դեռ կենդանի մնացած հայ որբերին և կանանց օգնելու համար: Լեփսիուսը կարողացավ այն­

24 Լ6թտ1ա յ„ Наг шап ժշո Агтпешет շշէՅՈ?. Ж ПеПипрт..1918, Էյ 115:25 Լ^բտւստ յ „ Р е п в п П с Ь м . ,Х>ег О п е М “ , 1925 , Է յ 104:

26 в с Ь а Г с г К ., С е зсЫ с Ы е ..., Է յ 9 2 :

27 Ь е р а ш з Л., 1п с щ с п с г Н асЬс, _М |П С11ип('сп...“ , 1 9 1 8 , Է յ 136:

158 Գ-Դ ԴՐ. 8ՈՀ. ԼԵՓՍԻՈԻՍԻ ՀԱ8ԱՆՎԵՐ. 2 0 0 3

տեղից կապ հաստատէ նաԱ Եվրոպայում գտնվող հայ գործիչների. մասնավորապես Պողոս Նուբար փաշայի Ա նրա աշխատակիցների, ինչպես Ա անգլիացի հայանվեր գործիչ Ջ. Բրայսի հետ: վերջինս, ի ղեպ. արղեն հրատարակել էբ իր .Կապույտ, գիրքը, որ վերա­բերում էր հայ ժողովրդի տեղահանությանը. Ա երկու երախտավոր այրերը կարողացաննաե նյութերի փոխանակություն կատարել:

Լեփսիուսը Հոլանդիւսյում գործում էր նաև կառավարության համար' ԱԳՆ-ի ցուցու­մով պարբերաբար հավաքելով և Բեոլին ուղարկելով պատերազմական իրադարձութ­յունների վերաբերյալ անգլիական և հոլանդական մամուլի հրապարակումները և միաժա­մանակ Շեֆերի միջոցով կազմակերպում օգնության գործը նաև Գերմանիայում: Ընդ ո- րում, ԱԳՆ-ի համար կատարվող ծառայությունն էապես նպաստում էր այն բանին, որ նա կարողանար բավականաչափ ազատություն վայելել պատերազմի ընթացքում իր հայա­նպաստ գործունեությունը Գերմանիայում ևս շարունակելու համար28:

Ինչևէ, եթե անգամ Լեփսիուսի ջանքերն անկարող էին փոխել մեծ տերությունների քաղաքականությունն, այնուամենայնիվ դրանք ունեցան խիստ կարևոր նշանակություն: Իրավամբ պետք է ասել, որ Լեփսիուսը կարողացավ ճեղքել թուրքական գործակալութ­յունների և նրանց կապկող գերմանական լրատվամիջոցների կազմակերպած լրատվա­կան շրջափակումը Հայաստանում կատարվող իրադարձությունների վերաբերյալ: Նրա շուրջ համախմբվեցին բազում բարեկամներ, որոնց աջակցությամբ նա Ուոհայի' իր աշ­խատակիցների միջոցով ձեռնամուխ եղավ եղեռնից մազապուրծ, 1916 թ. վերջից Թուր­քիայի մեծ քաղաքներում հանգրվանած հազարավոր որբերի և այրիների փրկությանը: Բավական է նշել, որ 1916 թ. հուլիսից մինչև դեկտեմբեր նրա' «անհատական օգնության գործով» հավաքվեց 46 835,65, 1917 թ.' 202542,30, իսկ 1918 թ.' 494448,49 մարկ, որի մեծա­գույն մասն առաքվեց Ուոհա և մասամբ նաև Ռակա' տրամադրվելով սովահար հայերի կարիքներին: Բացի այդ, Լեփսիուսը կարողացավ 1918 թ. դեկտեմբերին նաև 50000 մարկ արժողությամբ դեղորայք և բուժսարքավորումներ ուղարկել Հայաստանի Հանրապե­տություն, որտեղ կուտակվել էին բազմահազար որբեր29:

Այդ ամենը Լեփսիուսի տեղեկատվության արդյունքն էր, որի շնորհիվ հասարակութ­յունն իրազեկ դարձավ հայության դրությանը: Ինչպես վկայում էր Ռ. Շեֆերը, նվիրատու­ները հիմնականում այն շրջաններից էին, որտեղ առաքվել էր նրա «Տեղեկագիրը»:30 Մեծ դեր խաղացին, անշուշտ, նաև հիշյալ մյուս հրապարակումները: Իսկ, որ ոչ պակաս ուշա­գրավ է, այդ ջանքերի միջոցով նախադրյալներ ստեղծվեցին նաև հետպատերազմյան շրջանում լայնածավալ օգնության աշխատանքներ իրականացնելու համար, որոնք ան­ընդմեջ շարունակվեցին մինչև երկրորդ աշխարհամարտի սկիզբը և իրենց հարկադիր ա- վարտին հասան միայն 1943 թ.:

28 Լօլսմստ յ . , О п е м - М ш 1о п , „Г)ег О пепГ*, 1924 , է յ 33 :

29 Ь е р я ш յ., N01 սոժ ШИв, „Г)сг О п е п Г , 1919, է յ 134:

30 ЗсЬйГег К ., С е к Ы с Ы е .. . , է յ 99 :

2003 ԱՐԹՈԻՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿՑԱՆ Գ-Դ 159

ԱՐՌՈՒՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿՑԱՆ

ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՀՈԳՈՒ ՍԱՐՍՈՒՌ՜ՆԵՐԻ ՏԱՐԵԳԻՐՔ(Նվիրվում է Զապել Եսայանի ծննդյան 125-ամյակին)

Արևմտահայ գրականության ամենեն կատարյալ գրագէտներէն մեկն է Ջ■ Եսայան, եթե ոչ ամենեն կատարյալը: Իբրև տաղանդ և իբրև գործունեության, մանավանդ իբրև վաստակ Լիովին արժանի է գրագետի իր տիտղոսին:

Ջ■ Եսայանի մեջ նայ գրականության ամենեն սխրայի շնորսները, կանացի զգայնութ­յան ամենեն սրտահույզ և իր ժողովուրդին հոգիին ամենեն խորունկ սարսուռները իրարու կմիանան: Անիկա խղճմտանք մըն է, սիրտ մը, միտք մըն է, հավասար ամբողջությամբ ու արդարությամբ... Եսայանի գործը ամբողջ մըն է: Անոր երկու մեծ բևեռները' անհատներու հոգին ու ժողովուրդներուն հավաքական զգայնությունը ընդմիշտ նվաճված կմնան անխորտակելի գործերու մեջ:

ՀԱԿՈԲՕՇԱԿԱՆ

ճակատագիրը որքան շոայլ, նույնքան էլ անողոք գտնվեց հայ գրականության փւսո- քերից մեկի' Ջապել Եսայանի (Հովհաննիսյան) հանդեպ: Անողոք, քանզի նրա կենսա­գրության վերջին, ամենամռայլ էջը գոցվում է գրեթե ոչինչ չասող, պարզ, սահմռկեցուցիչ բնութագրումով' տրված կենսագիրների կողմից. «Կը մեռնի Սիպերիո մեջ տեղ մը, 1948 թվականին»: 60 տարի առաջ եղերաբախտ գրողը, զտարյուն հայ մտավորականը, հասա­րակական ազգային գործիչը, որի համար կյանքը հայի «հոգեկան ապրումներու պատկե- րացմամբ» (Ն. Աղբալյան) էր միայն դրսեորելի, ուժերի ներածին չափով, բովանդակ ողջ կյանքը ապրեց իբրև, ստեղծագործական սխրանք, անհայտորեն հանգչում է իր ժողովրդի այն սուրբ մեոյսղների պես, որոնց չարչարանքի ու մահվան ականատեսն է եղել տակա­վին 1909 թվականին, երբ Պոլսից մի հանձնախմբի հետ մեկնել է Ադանա աղետյալներին օգնություն ցուցաբերելու համար: Ջ- Եսայանի տպավորությունների մատյանը տպա­գրվեց երկու տարի անց («Ավերակներուն մեջ», Կ. Պոլիս, 1911 թ.), այն թերևս առաջին, ուղղակի արձագանքն էր մի ողջ ժողովրդի ցեղասպանության, առաջին ՇքԻՉԸ, որ մարդ­կությանը տեղյակ էր պահում առաջիկա արհավիրքի' 1915 թվականի մասին: Այն, ինչ ան­լսելի եղավ:

Ջապել Եսայանի «Ավերակներուն մեջ» ուղեգրությունը ամենևին էլ ողբերգության սոս­կական գրառում կամ արձանագրում չէ, ուրիշ բառով' ողբապատում, այլ ամբարված տա­ռապանքի պոռթկման, վերաժայթքման կենսապատում, երբեմն հայ հոգու ալեկոծումի ճշմարտւսճիչ բողոքի արտահայտում. «Երկինքը սևցավ ինծի... ըսի թուրք կնոջը երեսն ի վար լալով. Աստծո բոլոր կայծակները ձեր ոճիրները չպիտի կրնան պատժել, որ օրը և որ ժամուն ձեր քավության ժամանակը հասած պիտի ըլլա, այրիին, որբին ու մոր արցունք­ներուն մեջ պիտի խեղդվիք...»: Դժվարին, չափազանց դժվարին է տալ ժամանակի սահմռկեցուցիչ իրականության պատկերը' ժամանակի «ինչպես որ է»-ի շեշտադրումնե­րով: Եսայանը, լինելով ուղղակի ականատեսը դարասկզբյան ծավալվող իրադարձութ-

160 Գ-Դ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՀՈԳՈԻ ՍԱՐՍՈՒՌՆԵՐԻ ՏԱՐԵԳԻՐԸ

- о * * —ցա վի Ш.2 . ш а о ш Я ш Ш էր < փ 1 < Ի 4 * М ! ф ч « т ա Ո յո ո -

րումքհսվատը: Հուսաբեկությունն ու ջլատումը տեղի էո «աԱա «ճառագայթող ճշմար- г „ ь Ա „ եեոա' անհնարին Էր, նաև անհավատալի և ազգավնաս. «Իրենց պարզ

г х г :^ Г — 5 ^ - «ավաար ա, ^ «ճ,տվեր իրենց դերին մեծությունը, ու այն մարդիկը. որ շղթա կանցնեին իրենց ոսպերուն, օէ մ ! թերևս իրենց կուրծքը պիտի զարդարեին պատվանշաններով: Մեզի կարելի չէր եր­կար խոսիլ իրենց հետ, բայց յուրաքանչյուրին դեմքը տպավորված էր անջնջելի կերպով աւր միտքերուն մեջ: Բան մը կար, որ կներդաշնակվեր մեր մտածումներուն հետ, և ատ ալտառապանքին հպարտությունն էր».

Տապել Եսայան գրողի, ազգային գործչի (ինչ, որ մեզանում քիչ է շրջանաովում, պարզ չիմացությա՞ն, թե* ինչ-ինչ պատճառներով, Ա. Ա.) առաքելությունն այսպես և այսչափ չի ավարտվում: Ադանայում, ականատեսը լինելով վաղօրոք ծրագրված հայաջինջ քաղա­քականության, նա արդեն պարզորոշ տեսնում էր «սարսափի արտահայտության» հետա­

գա ողջ ընթացքն ու զարգացումը:1915 թվականի նախօրեին Ջ. Եսայանը, մի կերպ փրկվելով, ծպտյալ անցնում է Բուլ­

ղարիս», այնտեղից' Կովկաս: Նրան շարունակ տանջում է արևմտահայոց գաղթակա­նության օրհասական վիճակը, հարյուր հազարավոր այն զանգվածների, որոնք ապաս­տանել էին կովկասյան տարբեր քաղաքներում, բնակավայրերում: Մինչև 1919 թվականը Ջ. Եսայանն իր գործուն դերակատարությունն է ունենում ազգային և հանրային կյանքում' աշխատելով տարբեր խնամակալ մարմիններում:

Այսպիսի ն էր նրա մարդկային, ազգային, գրողական էությունը, իսկ ինքը չափազանց անկոտրում* մնացորդաց ճակատագրին ապավինաբար նեցուկ լինելուն պարտ:

1920 թ. Ջ. Եսայանը մեկնում է Եվրոպա, մասը կազմում Ավետիս Ահարոնյանի գլխա­վորած Հայաստանի պատվիրակության' շարունակաբար զբաղվելով գաղութահայութ­յան և որբերի ճակատագրով: Ջ. Եսայանն ազգային-հասարակական գործունեությանը զուգահեռ ստեղծագործում է, 1935 թ. վերջապես Երևանում հաստատվելուց հետո (Հա­յաստանի Կառավարության հրավերով, դասավանդում է պետական համալսարանում արևմտյան երկրների գրականության պատմություն, Ա. Ա.) գրում է «Սիլիհտարի պար­տեզներ», «Կրակե շապիկը», «Պրոմեթևս ազատագրված», «Պարպա Խաչիկ» չափազանց ուշագրավ ստեղծագործությունները, որոնց այսօր հանրությունն այնքան էլ ծանոթ չէ, այդպիսով վերահրատարակման անհրաժեշտությունը խիստ շահեկան' մեծանուն գրողի գրական ժառանգությունն ամբողջականացնելու առումով: Մանավանդ, որ գեղարվես­տական այն աշխարհը, որ ստեղծել է Ջ- Եսայանը, մեր գրականության պատմության մեջ տակավին դեռ արժեվորված և ըստ ամենայնի ուսումնասիրված չէ, և հոբելյանական բա­րեպատեհ առիթը կարելի է (և պարտավոր ենք) նպատակամիտել նրա ստեղծագործութ­յան վերարժեվորմանը, քանզի Ջ- Եսայանի գրողական կենսադիրքորոշումը և գեղագի­տական ըմբռնումները, վիպային-հոգեբանական թափանցումներն անխամրելի են նաև մեր ժամանակներում:

2003 ՋԱՊԵԼ ԵՍԱ8ԱՆ Գ-Դ 161

ԶԱՊԵԼ ԵՍԱՅԱՆ

ԱՎԵՐԱԿ՜ՆԵՐՈՎ ՄԵՏ

Պատարագը

Աոաջին Կիրակին էր, որ պիտի անցնեինք Ադանայի մեջ. հազիվ թե լուսցած' արկած- յալներու բազմությունը խոնված էր եկեղեցիի բակին մեջ: Գլխիկոր ու հուսաբեկ, ձեոքեր- նին ծալած կուրծքերնին վրա' այրիներու շարքը, դանդաղորեն ու երկչոտ քայլերով կդի­մեր դեպի եկեղեցին, որովհետև Պատրիարքական պատվիրակ Գնել ծ. վարդապետ խոս- տացեր էր Պատարագ կատարել մեոյալներու հոգեհանգստին ու սգավորներու մխիթա­րությանը համար: Մեծ հուզում մը կսավաոներ դժբախտ ժողովուրդին վրա, որովհետև ըն­դարմացած ցավը աոաջին օրերու ուժգնությամբ արթնցեր էր իրենց Արտերուն մեջ և ամեն մեկ գլուխ քանի մը մեոել ուներ լալիք: Խարխափող գավազաններու աղմուկը կտնտնար բակին քարերուն վրա և պաոավ կույրերը, ճակատնին երկնքին դարձուցւսծ, ականջնին սրած ամենափոքրիկ շշուկին' կէրթային դեպի խոստացված մխիթարությունը:

Ավերված ու քանդված քաղաքին մեջ միայն կանգուն մնացած Հայոց առաջնորդական եկեղեցիին բարձր աշտարակը կարծես կնայեր իր շուրջի ավերակներուն. ու զանգակը համրացած' կկախվեր հոն անդամալույծ լեզվի մը պես, որովհետև աղետի օրեն ի վեր ա- նոր տխրագին կամ ցնծուն ղողանջները լռեցուցեր էին սուգի համար: Երբ մենք մտանք ե- կեղեցի, Պատարագը սկսած էր արդեն: Խուռն բազմություն մը, գրեթե բոլորովին կազմ­ված ւսյրիներե և որբուհիներէ, կլեցներ տաճարը, գավիթներն ու վերնատունը: էքերմւսկ քողերու ու լաչակներու ներքև ծածկված էր այդ սգավոր գլուխներու անվերջ տողանցումը, որը փոթորկալի վետվետում մը ուներ: Ցնցոտիներով ծածկված, խղճալի և թշվաո կանա­ցի ամբոխին մեջ' այրիները ցանցաո բացառություն մը կկազմեին: Մեծ մասով անդամա­հատ ու խեղանդամ, այս վերջինները սեղմված էին դասին ետևը, իրենց ամեն մեկ շարժու­մին հականեխականներու բարկ հոտը կը սպրդեր վիրակապներու ներքևեն ու կհիշեցներ դեռ չբուժված վերքերը ու այն օրերուն, այն սև օրերուն թափված արյունը... դժգույն ու դո- ղահար, անարյունցած իրենց ստացած վերքերեն ու անկե ի վեր կրած չարչարանքներէն, անոնք ավելի տխուր ու հուսաբեկ քան այրիացածները, լռին ու չոր ու տենդոտ աչքերով կհետևեին արարողության:

Անսահմանելի խռովք մը կթրթռար մթնոլորտին մեջ: Խունկի թանձր ծվեններ կբարձ­րանային ու հետզհետե անոսրանալով կծածանեին ու կքողարկեին եկեղեցիին ձեղունը, երկու կողմերեն պատուհաններէն եկող լույսը սարսափի տմույն ցոլք մը կստանար խառն­վելով այդ բուրումնավետ ամպերուն, և երբեմն ժողովուրդը կծածկվեր խորհրդավոր կես մութի մեջ ու պատարագվորին ձայնը դողդոջուն ու կրոնական հրայրքով մը լեցուն' կբարձրանար համրորեն հույլ ու նվիրական ելևէջումներով այդ արկածյալներու ամբոխին վրա, որ հազիվ կխեղդեր իր հեծկլտանքը:

162 Գ-Դ ա վ ե ր ա կ ն ե ր ո ի ն մ ե ջ 2 0 0 3

Կանգնած էին խստադեմ т տխուր քահանաներ, ամենքն ալ մեյ մեկ աղետյալ* հրաշ­քով ազատված ու ապաստանած հող: Անոնց արևակեզ ղեկերը շրջանակված էին ճեր­մակ մորուքներով և անոնց մթին աչքերը ղեո պահած էին արհավիրքի և սարսափի ար­տահայտությունը' երբ բազկատարած կհետևեին աղոթքներուն: Հոն էր Ատանայի փոխ- աոաջնորղ Տեր Արսեն քահանան իր փղձկաց ղեմքով և ցավոտ աչքերով, պատրաստ ա- մեն րոպե արտասվելու, հոն էր Տեր Սահակ քահանան, արի ու վես կանգնած, իր սակա­վապետ ու խորհրդավոր երևույթովը և որուն բազուկները դժկամակէղով աղոթքներու հա­մար բարձրանալու.- սքեմի սև ծալքերու ներքևեն կարծես ղեո ինքնապաշտպանության օ- րԷրուն հրամանները կուրվագծեին: Հոն Էին նաև տարբեր եկեղեցիներու պատկանող եկե­ղեցականէդ, ամենքն ալ հավաքված Լուսավորչի բազմաչարչար եկեղեցիի մեջ, վերջին մարտիրոսներու հոգիներու հանգստյան համար իրենց աղոթքը ըսելու և եղբայրանալու այն մեծ և անսահման վշտի արտահայտության մեջ: Այդ պատկերը կհիշեցներ քրիստո­նեության աոաջին դարերը, ուխտվածներու ու զոհվածներու թափած արյունի հետքերը դեո խոնավ Էին ու անոնց հոգին Էր, որ կարծես կծփար ծածանող խունկի ալիքներու մեջ:

Որչափ ատեն որ ժողովուրդը ինքըզինքը բոնեց, որքան ատեն որ հեծեծմունքներն ու հառաչանքները խեղդված մնացին իրենց կուրծքերուն մեջ, կարելի եղավ հետևիլ կրոնա­կան արարողության... երբեմն ցավի ու վերհիշումի սարսուո մը կալեկոծեր սգավոր ամ­բոխը... երբեմն ալ մոլեռանդ տենչանքը խաղաղության ու հանգստի, կփայլատակեր աչ- քերուն մեջ...: Այդ բյուրավոր նայվածքներու մոգությունը հետզհետե ցավագին զգայնութ­յուններով կտանջեր մեզ. այդ պահուն Էր, որ պատարագավորը ժողովուրդին դարձած խաչակնքելու միջոցին մեջ ըսավ:

- Խաղաղություն ամենեցուն...Օհ այն տենչալի հառաչանքը, որով այդ սփոփարար խոսքերը ընդունվեցան. ժողո­

վուրդին զանգվածը իր հիմեն դղրդեցավ ու արցունքները հոսեցան մեղմորեն այտերու վրա. ու այդ խաղաղության բաղձանքը ոչ թե միայն այդ րոպեին համար Էր, ոչ թե այդ ո- րոշ մարդկային բեկորին համար' այլ անիկա կհնչեր բարձր ու անդիմադրելի, դարավոր տառապանքին տակ կքած ու հալածանքի ուրվականերեն մոլորված 8 եղին համար:

Պատարագը կհառաջանար. աղոթքներու և շարականներու մեղեդիներեն օրորված մտածումս կսլանար դեպի հեոուները, դեպի ապրված անցյալի սև օրերը, ինքզինքս լքած ցավի ալքերուն, կզգայի անհատականությանս աստիճանաբար նվազիլը հավաքական տառապանքին մեջ. նոր ձայն մը կհնչեր հոգիիս մեշ ու տաժանելիորեն կզարթնեի նորա­տեսակ գիտակցության մը... ու այդ պահուն Էր, որ հաղորդվեցա իմ Ցեղի ճշմարիտ ճա­կատագրին հետ... այդ պահուն Էր, որ վերապրեցա բոլոր այն դժոխային տագնապները' ո- րոնք պատմեր Էին ինծի և որոնցմե հեռու և օտար մնացեր Էի այն օրերուն: Նույն այդ եկե­ղեցիին մեջ... սարսափահար ու հալածական ժողովուրդը հավաքված Էր նույն այդ տաճա­րին մեջ: Այն օրն ալ կիները մեծամասնություն կկազմեին և ամեն անգամ որ հրացանի ձայները կթափանցեր պատերը, չէին գիտեր, թե իրենցմէ ո՞րն էր, որ այդ րոպեին կայ­րիանար... դուրսը կզարնեին, կզարնեին. աղջիկներ ու կիներ իրենց ճերմակ քողերուն մեջ պատանքված մեռելներու երևույթովը, մեկ րոպեեն մյուսը: գույժերու կսպասեին... արյունը կհոսեր: վերքերնին բաց, միսերնին պատառոտուն թշնամիի գնդակներէն, քաղաքը

2003 ՋԱՊԵԼ ԵՍԱ8ԱՆ Գ-Դ 163

պաշտպանողներն ոմանք կուգային կոիվեն ու եկեղեցիի սեմին վրա հոգին կավանդեին, հոն.ապաստանած իրենց սիրելիները փնտրելով խելահեղ և վերշին նայվածքով: Մեկ րո- պեեն մյուսը սև խուժանին դիմադրող բազուկները կպակսեին, ուրիշներ կդաոնային հև ի հև, խեղանդամված ու պայքարելու անկարող, և պետք չկար, որ տեսածնին պատմեին, որովհետև իրենց վաոոդե սևցած դեմքերուն վրա գրված էր ամբողշ արհավիրքը հուսա­հատության...

Այդ նույն տաճարին մեջ էր... հրացաններ կորոտային ավելի մերձավոր, ավելի հա­ճախ... ոգևարներուն հռնդյունները խաոն էին անեծքներով... կիները դողդոշուն կսեղմ­վեին' տեղ տալու վերադարձողներուն և իրենց պաղատող նայվածքները իզուր կկաոչեին սուրբերու և սրբուհիներու պատկերներուն...

Ինչո՞ւ անոնք, որոնց զորությանը հավատացեր էին միշտ, անկարեկիր ու ցուրտ կմնա­յին իրենց տառապանքին, ի՞նչ անեծք ու ի՞նչ պատիժ տնօրինված էր իրենց համար... ո՞ր կուտակված մեղքերու քավությանը համար էր... Հանկարծ լուսավոր շառագույն հայտ­նություն մը երևաց պատերուն վրա... կրակի տվին, քաղաքը կայրեր, ամեն բան կորսված էր: Հետզհետե ավելի մոտ հրացանները կզարնեին ու գնդակները սուլելով կանցնեին ե- կեղեցիին պատերու վրայեն: Օգնություն, օգնություն, ով Աստված... Բոցերը կպատեն ա- մեն կողմ, օճախները կքանդվին, հրացանները կորոտան ու հաղթական թշնամիին ամբո­խը մոտ է ու ամեն կյանք պլպլացող լույսին մը պես անոր չարագուշակ շունչը կզգա իր վրա:

Այդ րոպեին սպիտակահեր ու ծերունի քահանա մը, տարիքեն դողդոշուն սրունքները ամրացնելով կերևա ժողովուրդին, ձեռքերը կբարձրացնե... «Մտիկ ըրեք, մեռնելու ժամը հասած է, Տերն Մեր Հիսուս Քրիստոս... սուրերը սուրցած են մեր պարանոցներուն համար և դահիճները ոգևորված են նախճիրի արբեցութենեն, ու արյունը պահ մը ետքը ձեր երակ­ներուն մեշ չպիտի մնա... խոնարհեցեք ձեր գլուխները և արձակում խնդրեցեք ձեր մեղքե­րուն համար... վերշին ժամը հնչած է ու Աստծո ողորմությունը անսահման...»:

Հրացաններուն խլացուցիչ աղմուկին և դուշմանի մոլեգին աղաղակներուն մեշ, պահ մը ծերունի քահանայի ձայնը կմարի, բայց անիկա կերկերաձայն կշարունակե թողություն արտասանել խոնարհած ժողովուրդին վրա:

Բոցավառված երևակայությանս մեշ կշփոթվի այն օրը և այս օրը, որովհետև դարձյալ ժողովուրդը խոնարհած է և ինկած է գետնին, հնձված հասկերու նման, խորանին մեշ, պատարագավորին ձայնը սլացավ. «Խոնարհեալ երկիւղիւ երկիրպագանեմ»:

ճակատնին գետնի քարերուն զարնելով, քամակը կորացուցած ժողովուրդը, կրոնա­կան սարսուոե մը թրթռուն' իր ցավը մոոցավ... ու մխիթարությունը ճերմակ աղավնիի մը պես րոպե մը սավաոնեցավ իրենց արցունքե աղոտցած աչքերուն աոշև... Բուրվառները կճոճեին ծեքծեքալով և խունկի ծվենները կթանձրանային ու երբ գլուխնին բարձրացու­ցին' արցունքը ավելի առատ կհոսեր տանշված դեմքերուվրա:

Բայց երբ ետքը պատարագիչը արտասանեց գերագույն մաղթանքը.- «Հանգիստ ոս­կորներուն Կիլիկիո նահատակաց, արանց ու կանանց, ծերոց և տղայոց, երիտասարդաց և կուսանաց». սգավոր ժողովուրդին հուզմունքը այնպիսի աստիճանի հասավ, որ բարձրա­ձայն հեծկլտանքներու մեշ խեղդվեցան աղոթքի ձայները... Անսահման վշտեն ալեկոծ-

164 Գ-Դ ա վ ե ր ա կ ն ե ր ո ի ն մ ե ջ 2 0 0 3

վաՏ ամբոխը սկսավ ичшчшкы- Ы П *» ЧТЧ1> Л ш ,а ^ ш р р Ч * » « * » -Щ ^ьогтм , - г 1.аЕ а „ а Яш » ч Ч ^ г и " Р Г Г Г ь

Հ ո վ ֊ զայն կամբո^ացմեբ. ч шЯ մո ̂ ш ,а լսվեցսվ ™№ "> I ™ - * . « 4 ™ « հ » “ *-М Ь А р т а իւոպոսւ т „ա վ 1ш|И! Чиг— ЦтСТф Ц П 9-վա ,իՕ աղաղս,կ0լ „ „ լ0.«նա մեն)1 « ч л и * * » Տ վ ի բ ա գ ո բ յվ ա Տ բ ա մ ա ք Ա ^ ո վ т В Д т «ա մ ա բ պ դ ш ,т 6 ա 4 ը .

որ ամեն մէկուն սիրտը կբզկտեր:Այդ Ահկ օրվան, մեկ տարվան, մեկ դարու ցավ չէր, որ կարտահայտվեր, կարծես գեր­

բնական ու հազվադեպ ճիգին մեջ Ցեղին տառապանքը կբաբախեր ուժգնությամբ... ամեն մեկ հառաչանքով ծամածռած շրթունքե կհայտնվեր հավաքական ու անձնական սուգը,

անմխիթարելի ու անդարմանելի սուգը Ազգին...Պատարագեն ետքը ժողովուրդը գԱսիկոր և Կրած հուզմունքեն խոնջած' ցրվեցավ, բա­

կին մեշ դանդաղելով ու խումբեր կազմելով, շատեր լուռ կմնային, կզակնին լաչակով կա­պած դրսեցիներ ու ճերմակ քողի տակ ծածկված Կիլիկեցինէր, ցնցոտիներու մեջ հազիվ սքողած իրենց վտիտ անդամներու մերկությունը, մտազբաղ կհետևեին իրենց արյունոտ

Հիշատակներում-

2003 ՍԱՆԴՐՈ ՌԵՀԲՈԻԴՑԱՆ Գ-Դ 165

Վ Կ Ա Յ Ո Ւ Մ ԵՆ Վ Ա Վ Ե Ր Ա Գ Ր Ե Ր Ը

ՍԱՆԴՐՈ ԲԵՀԲՈՒԴՑԱՆ

Ի՜ՆՉՊԵՍ ԵՎ Ե՞ՐԲ ՀԱՍՏԱՏՎԵՑ ԱՊՐԻԼԻ 24-С ՄԵԾ ԵՂԵՌ՜ՆԻ ՜ՆԱՀԱՏԱԿԱՑ ՀԻՇԱՏԱԿԻ ՕՐ

1920 թ. մարտի 25-ին Վրթանհս Փսւփազյանը դիմում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գևորգ Ե Սոտենյանցին և Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանին' ապրիլի 24-ը հայտարարելու «Համազգային սուգի օր», իբրհ «Յիշատակ հարիւրաւոր հայ մտաւորակսւհ նահատակների, որոնք ընկան համաշխարհային մեծ պատերազմի օրերին' թիւրքական վայրագ սրից»: Սրան հետևում է կաթողիկոսական դիվանի 26 մարտի 1920 թ. շրջաբերա­կանը, որ հրահանգում է «առաջիկա Զատկի երկուշաբթի մեռելոցին, մարտի 30/ապրիլի 1 2 -ին'հանդիսաւոր հոգեհանգիստ կատարեն ի յիշատակ 1915 թ. ապրիլի 11-ին Կ. Պոլսի ե Հայաստանի բոլոր գաւառնհրում նսւհատակուած թիւով մօտ 760 մտաւորակսւննհրի և հոգհորականների»1:

Հաջորդ տարվա սեպտեմբերի 24-ին Կ. Պոլսի Պատրիարք Զավեն արքեպիսկոպոսը, արտահայտելով «Մեր ազգայինների ցանկությունը», առաջարկում է «յսսլագս յաւերժա- ցուցանելոյ զյիշատակ բիտաւոր նահատակաց մերոց ե զոհից կորստեան համաշխարհա­յին պատերազմին, սահմանելով առ այն յատուկ օր, այն է ի 11/24 ամսեանն ապրիլի»:

Ամենայն Հայոց Վշտալի Կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրհնյանցը ապրիլի 24-ը հռչակում է իբրև «Տօն Ազգային-յիշատակ բիւրասւր նահատակաց մերոց համաշխարհային պատե­

րազմին»:

Ստորե ներկայացնում ենք ապրիլի 24-ը Հայոց Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օր հռչակելուն վերաբերող հետևյալ հրեք փաստաթղթերը:

ԳՐՈՂ ՎՐԹԱՆԵՍ ՓԱՓԱԶ6ԱՆԻ ԱՌԱՋԱՐԿԷ' ՈՒՂՂՎԱԾ ԳԵՎՈՐԳ Ե ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ, ԱՊՐԻԼԻ 24-С ՀԱ ՅՈ Ց ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ

ՆԱՀԱՏԱԿ՜ՆԵՐԻ ՕՐ ՀՌՉԱԿԵԼՈՒ ՄԱՄԻՆ

ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ Տ. ԳԷՈՐԳ Ե ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՑՈՑ

ՎԵՀԱՓԱՌ ՏԷՐ.Անշուշտ յիշում էք, որ 1915 թիւ, ապրիլ 11-ի գիշերը, Կ. Պօլիս ե Հայաստանի բոլոր գա-

ւառներում, նախապէս ծրագրուած դիւային մի մտածութիւնով, թիւրք կառավարութիւնը,

1 ՀՀ ՊԿՊԱ, ֆ. 57, ց. 5, 9-217, р. 3, ձեոագիր. րնազիր:

166 Գ-Դ ы ■О'ПЬЧ] ԵՎ Ե՞ՐԲ ՀԱՍՏԱՏՎԵՑ ԱՊՐԻԼԻ 24-Ը. 2003

հայ ազգի Բնաջնջմանը իԲՐ ազդարար. խմբովին ձհրբակւպեց հաբխրաոր հայ մտւաորա- կաններխ տանջեց նրանց բանՓից-բանՓ Ա աքսորների ^անապարհնհրի . յետոյ զազանօ- էն մորթոտելտւաւ Ա անյայտնութեան մատնեց նրանց Փ լ ա ն ն ե ր ն անգամ:

п Л ասես որ չը կային այդ նահատակների մէջ: Հայ բանասփհղծ т լրսպրող. բժիշկ ու փաստաբան, հայ ուսուցիչ, եպիսկոպոս, վարդապետ ու քահանայ. ԱմԷնքին. ամէնքին տարան ոչինչ չը խնայեցին: Հայ միտքն ուզեցին մի հարուածով մեոցնէղ ա ոչնչացեեւ. ու­

զեցին ջնջել Հայ գիրքը. Հայ երգն ու Հայ աղօթքը...Գաղափար կազմելու համար կորուստի ահաւորութեան մասին, բաւական Է յիշատւս-

կել որ սպանեցին ու մորթոտեցին մօտ 760 մտաւորականների:Եօթը հարիտ ե վաթսուն կեանքեր, որոնք այնքան ոզևորաթեամբ մշակում Էին հայ

միտքը և որոնց ջ ն ջ ե լ ո վ 'իրաւամբ մտածում Էին թէ հայ ազգը պիտի կորցնի իր ամենալաւ

մասը - իր սիրտը. ԻՐ կուլտուրան:Եօթ հարիտ ն վաթսուն նահատակներ, որոնք ընկան մեր ազատութեան արիւնալից ու­

ղիների վրայ' պատւանդան դաոնալով մեր այժմեան փոքրիկ, վտիտ անկախութեան հա­մար, որ պիտի մեծանայ անշուշտ և իր լաւ օրերի մէջ հիացումով պիտի յիշէ իր 760 |սոա-

զոյն մտաար ոյժհրին:Մհր պատմութեան մէջ չենք ունեցել նման նահատակներ, այդպէս խմբովին, սրի զոհ

գնացած և վայրագութեան շնորհիւ ոչնչացած: 1915, ապրիլ տասնևմէկներ' մեր անցեալի արիւնոտ էջերը չունին արձանագրած իրենց վրայ: Եօթը հարիտ և վաթսուն ւուսաւոր մտքեր միահամուռ ժողոված ե անապատների մէջ մորթոտած - լեեկթէմոտեսւն շրջանում

անգամ տեղի չի ունեցել:Մենք այդ աննախընթաց սոսկումի օրերը ապրել ենք ահա և նրա կսկիծը դեռ մեր

սրտերումն ունինք դսանօրէն: Լայնատարած նախճիրների մէջ խորունկ վշտով է, որ մտա­բերում ենք 760 նահատակների անփոխարինելի կորուստը...

Այդ ամէնը. Վեհափառ Տէր, գիտեմ, որ Ձեր հոգու մէջ ես յարուցանում է կսկծալից յուշեր և մորմոք: Դաք ևս, մեզ'հայ գրողներիս պէս, զզում էք վշտի խորութիւնը, երբ պահ մի աչքի առաջ էք բհրում թէ ովքեր կորան այդ անիծեալ օրերում և ինչպիսի կեանքեր հնձւեցին:

Դուք ևս անշուշտ կսկիծով համակւում էք, երբ ապրիլ 11-ի օրը յիշում էք Զոհրապի, վ ա ­րուժանի, Սիամանթօի, Սևակի, Կիւրճեանի - այդ հայ գրողներից յայտնիների դաժան մա­հը, երբ մտաբերում էք բժ. Տաղաւարեանի, Փաշայեանի, մեր լաւագոյն յեղափոխականներ' Վարդգէսի, Մուրատի և այլոց կորուստը, ապա և մեր արժանաարազոյն կրօնաւորների - Սաատաթեան եպիսկոպոսի, Օրաբալեան, Պսակ, Շաւարշ վարդապետների և այլ շատ- շատերի ոչնչացումը:

Ու մտաբերելով, կսկիծը Ձեր հոգա մէջ անշուշտ Դաք, ես յոյս անեմ, որ չէք մոռանալ յի- շեցնհլու բոլոր Հայ եկեղեցիներին ու ամբողջ Հայ ազգին, թէ ինչպիսի կսկծալի սգոյ օր է ապրիլ 11-ի օրը և ինչպէս պիտի այդ օրը դառնայ Հայ Եկեղեցւոյ սգոյ տօեհրից մեկը այն- պէս, ինչպէս դարերից ի վեր դարձել է Մ. վարդանանց սգոյ տօնը:

Թոյլ տուէք ինձ ուրեմն, վեհափսա Տէր, խոնարհաբար անել Ձեզ հետևեսղ առաջարկ­ները' քաջ գիտենալով, որ Դուք նրանց պիտի քաջալերէք ըստ ամենայնի և պատփրէք ի- րսւզործելու վսւղօրօք:

2003 ՍԱՆԴՐՈ ԲԵՀԲՈԻԴՅԱՆ Գ-Դ 167

1) Պատւէր ուղարկել բոլոր Հայ եկեղեցիներին' սգոյ տօն ե օր հռչակելու ապրիլի 11-ի օ- րը; հ հետեապէս հանդիսատր հոգեհանգիստներ կատարել ամէն տհղ:

2) Մտցնել մեր Տօնացոյցի մէջ իբր մշտական սգոյ տօնի օր' ապրիլ 11-ի օրը - «Յիշսւ- տակ 760 հայ նահատակ մտաւորականների, որոնք ընկան համաշխարհային մեծ պատե­րազմի օրերին'թրքական վայրագ սրից»:

Մեծայոյս լինելով որ Ձերղ Վեհափառութիւնը կատարելապես իր սրտին ե զգացմունք­ներին համապատասխան գտնելով իմ այդ առաջարկները' կանի իր պատշաճ տնօրինու­թիւները վաղօրոք - ես այսօր իսկ նման մի դիմումն ուղարկում եմ Հայաստանի Պստլա- մենտին ե հանրային կրթութեան ու արուեստի պ. մինիստրին:

Ամենայն յարգանօք'Հայ գրողՎՐՌԱՆԷՍ ՓԱՓԱԶԵԱՆ

3 . Գ. Ապրիւ 11-ը այս տարի ընկնում է Զատկական օրը: Ինձ թւամ է, որ յարմար կը լի- նէր տօնել 12-իե, որ արդէն «յիշատակ մեռելոց»-ի օրն է:

Հ Հ ՊԿՊԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 217, թ. 1-2, ձեռագիր, բնագիր:

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ի Դ Ի Վ Ա ՜ Ն Ա Պ Ե Տ Կ Ո Ր Յ Ո Ւ Ն Ե Պ Ի Ս Կ Ո Պ Ո Ս Ի Ծ Ա Ն Ո Ւ Ց Ո Ւ Մ Ը

Խ Ո Ր Ե Ն Ա Ր Ք Ե Պ Ի Ս Կ Ո Պ Ո Ս Մ Ո Ւ Ր Ա Դ Բ Ե Կ Յ Ա Ն Ի Ն

ԴԻՒԱՆՎԵՀԱՓԱՌ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍԻԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑԹ-.4358 ՆՈՅԵՄԲԵՐ 1921 ԱՄԻ

Ի Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԵՐԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ԱՌԱՋՆՈՐԴ

ԳԵՐԱՇՆՈՐՀ Տ. ԽՈՐԷՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻՆ

Նորին Ս. Օծութիւն ազգիս Վեհափառ Հայրապետը, ըստ խնդրանաց Կ. Պօլսոյ Ամե- նապատիւ Պատրիարքի, տարայս սեպտեմբեր 4 թ. 63 գրութեամբ յանուն Նորին Վեհա­փառութեան, բարեհաճեց Հայրապետական Կոնդակաւ հոկտեմբեր 30 թ. 416 յարգել վեր­ջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում հայկական տարագրութեան, կոտորածի զոհերի հ բիտաւոր նահատակների յիշատակը, սահմանելով առ այն յատուկ օր ապրիլ ամսի 11/24-ը համապատասխան մեր արևմտահայ ժողովրդեան բոան փափագին:

168 Գ-Դ ԻՆՁՊԵ՚Ս ԵՎ Ե՞ՐԲ ՀԱՍՏԱՏՎԵՑ ԱՊՐԻԼԻ^4-Ը» 2003

Նոյն օրը ապրիլ 11/24 կոփելու է «Տօն Ա զԳա յի ն -յի շ ա Փ ա կ բիւրաար Ն ս *ա Փակաց մե- րոց համաշխարհային պատերազմին»: Նոյն օՐԸ Հայաստանեայց բոլոր եկեղեցիներում աէաո է մաւրուցուին հանդիսաւոր Պատարագ ե կատարուին հոգեհանգիստ:

Հայրապետական Դիւանս Նորին Արբութեան պատուէրի համասայն յայտնհլով Ձերդ Գերազանցութեան, յանձնարարում է շրջաբհրականաւ ծանուցանել թեմիզ հկհղեցական

պաշտօնէութեան ե հայ ժողովրդին ի գիտութիւն:

Դիւանապետ'Կ ո բխ և Եւցիսկոս/ոս

Հ Հ Պ ԿՊԱ ֆ. 57, ց. 3, զ. 329, թ. 1, ձեոագիր, բնագիր:

ԳԵՎՈՐԳ Ե ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈ՜ՆԴԱԿԸ ԱՊՐԻԼԻ 24-С ՀԱՅՈՑ ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ՆԱՀԱՏԱԿՆԵՐԻ

ՀԻՇԱՏԱԿԻ ՕՐ ՀՌՉԱԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

ԳԷՈՐԳ ԾԱՌԱՅ ՅԻՍՈՒՍԻ ՔՐԻՍՏՈՍԻ...Ա Մ Ե Ն Ա Պ Ա Տ Ի Ւ Պ Ա Տ Ր Ի Ա Ր Ք Ի Հ Ա Յ Ո Ց Կ . Պ Ո 1 Ս Ո Յ Տ . Զ Ա Ւ է Ն Ա Ր Ք Ե Պ Ի Ս Կ Ո Պ Ո Ս Ի ,

Հ Ո Ր Ա Տ Ա Տ Ո Ր Դ Ւ Ո Ց Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Յ Ա Ո Ղ Ջ Ո Յ Ն Ե Ի Օ Ր Հ Ն Ո Ւ Թ Ի Ւ Ն

Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ա Ն

Զզիր Ամենապատոտւթեան Ձերոյ արձակեալն ի 24 ամսեանն սեպտեմբեր տարւոյս ընդ համստսո 63. ընկալաք ե ընթերցեալ հասու եղաք փափագանաց Ազգայնոց մերոց սի- րելեաց, յսւղագս յաւերժացուցանեւոյ զյիշատակ բիտաւոր Նահատակաց մերոց ե զոհից կորստեան համաշխարհային պատերազմին, սահմանելով աո այն յատուկ օր, այն է ի 11/24 ամսեանն ապրիլի:

Մեծաւ զոհունակութեամբ ե մխիթարաթեսւմբ վշտացեալ սրտի Մերոյ ե հոզւոյ ընկա­լեալ զայդ սաաջարկ Ձեր ընդ միսւհամոա ցանկութեան սիրեցեւոցդ առ ի Մէնջ հարազա­տից կողմսւնցդ, արժանի յափտենական յիշատակաց համարելով զնսւհատակս զորոց է խնդիրն, Մեք սովին Հայրապետական Կոնդակաւ հաստատեմք զտօն 11/24 ամսեանն ապրիլի անուանելով զօրն «Տօն Ազգսւյին-յիշատակ բիտաար նահատակաց մերոց համաշ­խարհային պատերազմին»:

Օրհնելով հանդերձ զյիշատակ Նսւհատակացն վճարհլոյ զկեանս ի սէր ազգի, Եկեղեց- այ սրբոյ ե ժողովրդեան սրով, հրով Ա զանազան դառն տանջանօք, պատուէր Հայրապե­տական տամք կարգադրել հրատարակել զայս կարգադրութենէ Մերմէ ամհնուրէք, տալով

2003 ՍԱՆԴՐՈ ՌԵՀԲՈԻԴ8ԱՆ Գ-Դ 169

տպագրել նաե յօրացոյցս ի մշտնջենական յիշատակ ապագայի, որպէս ե Մհբ պատոփրհ- ցաք տպագրել յետ այսու յէջս օրացոյցի Մայր Աթոոոյ Ս. էջմիածնի:

Ողջ լերուք գօրացեալ ի շնորհս Ամենասուրբ Հոգւոյ Աստուծոյ: Ամէն:

վշտ ա լի Գ էոյւգ ԵԿա թողիկոս ԱսեևայԱ Հա յոց

յՅՕ հոկտեմբեր 1921 թ.

Թ. 416

Հ Հ ՊԿՊԱ, ֆ. 57, ց. 329, թ. 2, ձեոագիր, բնագիր:

ԳԵՎՈՐԳ Ե ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ...

ԱԼՎԱՐԴ ՂԱ ՋԻՅԱ ՆԲ ա ևա սիյւա կա և գխրություԱԱեբի թեկնածու

ԳԵՎՈՐԳ Ь ԿԱԹ-ՈՂԻԿՈՍԻ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒԹՅՈՒՆԴ Ա՛Ն ԱՏՈԼ ՖՐԱՆՍԻՆ

Հայ ժողովրդի սակավաթիվ անձնվեր ու անկեղծ բարեկամների շարքում իր պատվա­վոր տեղն ունի Ֆրանսիայի ականավոր զավակ, զրոդ, հասարակական-քադաքական գործիչ, Ֆրանսիայի ակադեմիայի անդամ Անատոլ Ֆրանսը (1844-1924):

Նրա հայասիրական գործունեությանն սկսվել է 19-րդ դարի 90-ական թվականներից ե ավելի քան հրեք տասնամյակ, մինչև կյանքի վերջը, նա եռանդով, անձանձիր ծառայեց հայ

ժողովրդի դատի արդարացի լուծմանը:Ամենայն Հայոց Գևորգ Ե Կաթողիկոսը հայ ժողովրդի հբախտագիտություհը մեծանուն

հայասերի հանդհպ արտահայտել է 7 հունիսի 1917 թ. N 1018 հատուկ կոնդակով: Կոնդա­կը Պողոս Նուբարի միջոցով հանձնվել է Ա Ֆրանսին 1919 թ. մարտին, երբ արդեն հայ ժո­ղովուրդը ծանրագույն պայմաններում իր անկախ պետականությունն էր կերտում:

Հայ ժողովրդի մեծ բարեկամը, ի պատասխան իրեն շնորհված կոնդակի, Գևորգ Ե Կա­թողիկոսին է հղում մի նամակ, որն այսօր կ չի կորցրել իր խորհուրդը:

Թեև ժամանակին կատարված այս երկու նամակների հայերեն թարգմանությանը տհդ- տհղ շատ բառացի հ անհարթ է, սակայն քանի որ նրանք հս մի բնագիր հ վավերագիր են

դարձել, աստի բհրում հեք անփովտխ:Ստորև ներկայացնում հեք N 1018 կոնդակը, Ա. Ֆրանսի ինքնագիր նամակը հայերեն

թարգմանությամբ հանդերձ, հ Պողոս Նուբարին ուղղված շնորհակալական նամակի հայե­րեն թարգմանությանը: Վավերագրերը պահվում հն Հ Հ ՊԱ, ֆոնդ 57, ցուցակ 5, գ. 170:

Հայոց Ազգային Պատուիրակութեան նախագահ Պօղոո ՜Նուբար Փաշային

Ականաւոր հ սիրելի բարեկամ,Կատարհլապէս շնորհապարտ եմ Ձհզ Ն . Սրբութեան, Գէորգ Ե-ի Կոնդակը ինձ հասց­

նելու համար, որ մեծագոյն պատիւն է ինձ համար: Խնդրում հմ հասցնել Նորին Սրբութեան իմ յարգալից պատասխանը, որ լաւագոյն ընդունելութիւն կը գտնէ, հաւաստի եմ, եթէ Ձեր կողմից ներկայացնոփ:

Ձեզ հհտ միասին հս հս հաւաստի հմ ջերմապէս որ խաղաղութեան Կաճառը կեանք պիտի շնորհէ վերածելով հորան ազատ հ անկախ Պետութեան:

2003 ԱԼՎԱՐԴ ՂԱԶԻ ՅԱՆ Գ-Դ 171

Հաւատացէք, թանգագին և ականատը բարեկամ իմ ամենւսանկեղծ զգացմունքս որ ու­նեմ ղէպի ձեր դատը Ա ամենաջերմ յարգանօքս որ ունեմ անձնապէս ստ Ձեզ:

Ստորագրած'Անատօլ Ֆրանս

Սէն-Սիր Լուարի վհրայ մարտ 29, 1919.

Հ Հ Պ Կ Պ Ա ֆ. 57, ց. 5, գ. 170, թ. 7-ի շրջ.: Օ-արգմ. ֆրանսերենից: Ձեոագիր:

Նորին Սրբութեան Գէորգ Ած-Քահանայապետի ե. Կաթողիկոսի Ամենայն Հայոց, Ծայրագոյն Պատրիարքի Արարատեան Ազգային

Աթոօոյ' Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ

Մեծ Քահանայապետ և ծայրագոյն Պատրիարք,

Այն Կոնդակը, որ Ձերդ Սրբութիւնը պատիւ էր արել ուղղելու ինձ' լցրեց իմ սիրտն ոտա- խութեամբ ե հրճուանօք: Նա' այս Կոնդակը, իմ սրտիցս էր խօսում. նա զգում էր, որ մի մեծ նախանձախնդրութիւն էր ոգևորում ինձ մարտիրոսացած Հայաստանի սրբազան խնդրի պատճառով և նա հաճել էր տալ ինձ ի տրիտուր իտ բարձր հաւանութիւնը այն կոչին, որ բարձրացրեց Ֆրանսիայում շատ-շատերի մէջ և մի թոյլ ձայն, այն ահռելի ոճրագործու­թեան դէմ, որ կրկնուել էր բազմիցս և որ աւելի քան մի միլիոն ժողովրդի կորստեան պատ­ճառ դարձաւ:

Վերջապէս, այսքան տարիների վիշտ ու արցունքներից յետոյ, որ ահա ծագում է փրկու­թեան օրը, ահա իրականանում են ազատագրութեան և անկախութեան այն իղձերը, որ պսւհպանեցին մեծ փորձութեան շրջանում, այն մեծ ազգը, որի հոգևոր Հայրն էք Դուք, ид- հա Հա յ ժողովուրդը վերջապէս պէտք է հաստատուի ինքնիշխանաբար այն հողի վերայ, որը փառաւորեցին իրենց հանճարով և որ ոռոգեց իւր հերոսական արիւնով:

Թոյլ տուէք ինձ. Մեծ Քահանայապետ, հոգով հրճուել այս սաթիւ Ձերդ Մրբութեան հետ և մինչև իտ Գահոյքն հասցնեւ իմ երախտագիտութիւնս, մեծարանացս և ազատ Հա ­յաստանի նկատմամբ ունեցած ըղձերիս հետ:

Անատօլ ՖրանսՍէն-Սիր Լուարի վերայ 29 մարտ 1919

Հ Հ ՊԿՊԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ 170, թ. 7 ն շրջ.: Թարգմ. ֆրանսերենից: Ձեռագիր:

172 Գ-Դ ԳԵՎՈՐԳ Ե ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ.»

Գ Ե Վ Ո Ր Գ Ե Կ Ա Թ ՛Ո Ղ ԻԿ Ո Ս Ի Կ Ո ՜Ն Դ Ա Կ Ը ' Ո Ւ Ղ Ղ Վ Ա Ծ

Ա ՜ՆԱ ՏՈ Լ Ֆ ՐԱ ՜Ն Ս Ի՜Ն

Գէորգ ծաոայ Յիսուսի -Քրիստոսի •••

Պատուական կաճաոորդի ճեմարանին Գաղղիական, որ ի Փարէզ, մեծարգո, Աեատօ- լայ Ֆրանս, ողջոյն ի Հայրապետական Աթոոոյս Ս. էջմիածնի ե ի մէնջ աոատացհալ'

խնդալ ի Տէր.Ծանեաք-֊զՁեզ, Սրտիդ Մուզայից և Քերթողդ մեծի ազգինն Գաղղիական, զի

զանսկգբնական զԲանն ի Ձեզ մարմնաարեալ, հնչմսւմբ քնարին ձօնելոյ յերկեուարհոտ ի սիրտս մարդկան արծիւ մաքուր, սա ի ւինել նոցա սիրտս տուընջեան, ե արագաթռիչս մտօք, իբրե զարծուիս ճեմել ազատս ի վերայ երկրի, վայելեալ զբարիս Ամենակալին:

Զյարազուարճ Սէր ազատութեան ոգւոյ Ձերոյ ի գիրս երկանց Ձերոց և յսւրդխնս վաս- տակոց Ձերոց ի հրապարակի մրցութեան ազանց համայնից, իբրե զի բոյր անուշահօտ ծսւղկանց հօտոտեցաք, ե քմացս ե մտացս ճաշակաց ծսւղկաեց գտհալ ախորժ, ըղձխք լցաք խոստովանիլ զմեծութխն ոգտյ ե հանճարոյ Ձերոյ, ոգւոյ գիտութեան ե իմաստու­թեան արուեստի, առաջի ամենեցուեց, որոց արժէք ի սպաս որդւոց մարդկան, որ ի սփիւռս աշխարհի, ի գեղեցկէն յաշխարհաց ի Գաղղիոյ ցհեոատր ծագս երկրի, յօտեալ զամեեե- սեան զօտիւք ազատութեան, եղբայրութեան, սիրոյ և հաւասարութեան ազգաց ի հանրա­կան կհանս խրհանց, զոր և ուսաք մեք ամեեեքեան ընդ Ձեզ և ընկալաք իբրև զաւանդ ան­երկբայ ի Տեսանէ Քրիստոսէ:

Ծսւնհաք զՁեզ, յաջորդ և պահապանդ արթուն'մաքուր աւանդից և խոհից Պրեսանսեսւյ և այլոց մհծաց որդտց մեծի Հայրենեագէտ, զոգի որոց և Ձեր իբրև զփայլակն ծագեալ զերկնի և տարածեալ զլոյս զտիչ ճառագայթից իտեանց ցլերենս Այրարատայ, ոչ անխայե­ցեք ջանս առ ի դնել սպեղանիս ի վերայ վիրաց' յաւուրս տաոապանաց մերոց, գրով և բա- նիւ յարդարեցեք զճաեապարհս արդար հատուցմանց Հայոցս զկնի աշխարհասասան պա­տերազմիս այսորիկ, զի եղիցի մեզ և համայն որդտց մերոց Հայկազնեայց ի սահմանս Հայ- րենեաց մերոց փրկութիւն ի տաոապանաց, անդորրութիւն ի հալածանաց և ազատութիւն ի լծոյ ծառայութեանց, զի և մենք և համայն որդիք մեր, զձեռս ի գործ արկցուք, առ ի շինել զաշխարհս մեր աւերած և լեցցուք ի նմին խաղսւղութեամբ ընդ ամենայն ազինս' յազատու- թխն, յհդբայրութիւն և ի հաւասարութիւն, յորմէ հետէ մեք և վերելք մեր առ գետս Բաբելաց- ւոց աոցուք զսսպմոսս հեծութեանց մերոց և երգեսցուք ընդ Ձեզ և ընդ բարեկամս ազգին ի- մոյ զօրհնութիւն Տեառն:

Աո այս ամենայն ըղ&խք ն բսսլ&անօք աոաքեալք սա Ձեզ զգոհութիւնս բազումս ի տրի­տուր առատաշնորհ երախտեաց Ձերոց ի մեծի ազինն Ֆրանսիոյ առ ամենայն ազգս Հայոց և մսսլթեմք առ Ամենսւկւպն Աստուած, զի կեցջիք և աչօք իսկ ձերովք տհսջիք զփրկութիւն Հսւյրենեաց ձերոց պաշտելտյ և ամենայն ազգաց, որ ը՛նդ Ձեզ, սասանելոց ի բռնութիւնէ թշնամեաց:

2003 ԱԼՎԱՐԴ ՂԱԶԻ ՑԱՆ Գ-Դ 173

Եղիցի ձեռն Ամենակալին յօգնականութխն Դաշնակից Պետութեանց Գաղդիոյ և զօրսւ- վիզն գէնու զօրութեան նոցա:

Օրհնեալբ ի Տեառնէ և եղիցի խաղաղութիւն ընդ Ձեզ: Ողջոյն Ցիսուսաւանդ ե օրհնու­թիւն Մեր ի գլուխ Ձեր: Ամէն:

Հ Հ ՊԿՊԱ, Ֆ. 57, ց. 5, զ. 170, թ. 2 և շրջ.: Ձեռագիր: Պատճեն:

174 Գ-Դ ԱՆՑՑԱԼԻ ԱՆՄԱՐ Ա6ՐՈՂ ՀՈԻՇԵՐԸ 2 0 0 3

Վ Ե Ր Ա Պ Ր Ո Ղ Ի ՀՈ ՒՇ Ե Ր Ի Ց

ԱՆՑՅԱԼԻ ԱՆՄԱՐ ԱՅՐՈՂ ՀՈՒՇԵՐՐ

Երկար եմ ապրում, 95 տարի: Կանգնած եմ ապրածս դարի գագաթին ե հիշում եմ կյան­քիս անցյալ օրերի այրող դեպքերը, սիրտս լափս է, տնքում է ցավից.

Ծնվել եմ Արևմտյան Հայաստանում, Վանա լճի հարավային լեոնաստանում՜ Ոշտունի- քի Հայոց ձորի Տշող գյուղում, ոտ հին դարերում քաջաբազուկ մեր Հայկ նահապետը նե­

տահարեց Բելին:Երբ մանուկ էի, 7-8 տարեկան, մեր հայրական օջախի գառնուկների նման անհոգ ու

զվարթ, ընկերներիս հետ խաղում էի գյուղին մոտակա կանաչ հանդերում, հոսող առվակի

զուլալ ջրերում:1915 թվականի գարնանամուտին երկինքը ծածկվեց սև, մութ ամպերով, մեծ կարկուտ

տեղաց մեր Վասպոտական աշխարհի վրա:Այդ ահեղ օրերին սիրելի հայրս Հովհաննես Մուրադյանը, և Ադթամարի վանքի վանա­

հայր Դանիել Զադոյաեը, 80 քաջերով կռվի ելան ընդդեմ ջարդարարների մի մեծ խմբի: Կյանքի ու մահվան կռիվ մղեցին և պաշտպանեցին Հիրիճի լեռնանցքը, Շատախ գավառի Փեսանդաշտ տանող միակ ճանապարհը, կոտորածներից փրկեցին տասնյակ գյուղերի հայ բնակչությանը: Այդ անհավասար կռվում 18 այլոց հետ զոհվեց իմ հայրը հրամանա­տարը: Նրա դիակը, արյամբ շաղախված, մեր գյոսլը բերին մթին գիշերով, թուրքերից թա­քուն իսկույն թաղեցին:

Ապա գինյալ թուրքերը մտան մեր գյուղը: Մեր տանը սպանեցին հիվանդ պառկած իմ ծեր պապին, տանը մնացած հղի հարսին, իսկ տատիս գլխին խփեցին, կոտացրհցին: Մեր շեն տունը կրակ տվին ու հեռացան: Ես որբացա, անբախտ դարձա: Վաղ լուսաբացին սար­սափահար, լալով, ողբալով փախա մեր տանից, հասա ծովափը, Փշավանց գյոսլը, սև բոթը տարա քեռուս Գարեգինին:

1915 թվականի հուլիս-օգոստոս ամիսներին անամպ երկնքից արեգակը կրակ էր թա­փում հայ գաղթականների վրա: Սաներից պոկված հեղեղի նման Արևմտյան Հայաստանի բոլոր կողմերից տեղահան եղան հայերը:

Գաղթեց նաև մեր գյուղը: Սիրելի մայրս, վաքրիկ եղբորս իր շալակն ստած, իմ ձեռքը բռնած, քայլում էր հոգնած ու դանդաղ, քարոտ ու փշոտ, արյունով ներկված ճանապարհ­ներով: Երբ բազմահազար մարդկանց քարավանը հասավ Բսւնդու Մահ գետի փայտյա կամրջին, իսկույն կանգ առավ: Գետի երկու կողմերի ժայռոտ ափերից մեզ վրա եկան ան­թիվ, անհամար զինված ու անզեն քրդեր ու թուրքեր: Կրակոցներով, սպառնալիքներով կո­ղոպտում էին անզեն հայերին, խլում նրանցից ոսկի, արծաթ, թանկարժեք զարդեր:

Այնուհետև սկսվեց փախուստը, սագն ու վայնասունը: Թոհ ու բոհի մեջ ես կորցրեցի մորս, եղբորս և հարազատներիս: Շատ փնտրեցի նրանց, բայց չգտա, լացով, ողբալով նստեցի ճամփի մի քարին ու դիտում էի անցնողներին: Ականատես եղա մի ահավոր տե­սարանի. երկու թարքեր ճիպոտսւհար էին անում մի ծհրունու, խլելով նրանից ծոցում պահ­

2003 ԱԶԱՏ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ՌՕՏՈԻՆԻ Գ-Դ 175

ված ոսկիներն ա զարդերը, ապա կտրեցին կոկորդը և զցեցին ճամփին ե անտարբեր հե­ռացան: Սարսափից կույ էի եկել, չգիտեի'ոտ զնալ ե ինչ անել:

■Քիչ հետո տեսա, որ երեք զինյալներ 5 աղջկների ձեռքերը կապած քշում էին դեպի կա­մուրջը: Ադջիկհերը փախան, գետի բարձրադիր ափից իրենց զցեցին վարարած գետը:

Հոգնած, սարսափած տեսածս ահավոր տեսարաններից, քաղցից թուլացած կուչ եկա հսկա քարի հետեում: Լսեցի փոքրիկ երեխայի լացի ձայն, շուռ եկա և զարհուրեցի: Փոքրիկ մանկիկը մորը գրկած յացով խնդրում էր. «Մամա, սոված եմ, ծիծ տուր, որ ուտեմ»: Մայրը թեք պառկած, արյամբ շաղախված, վաղուց սպանված, կապույտ աչքերը երկնքին հառած, լուռ էր տխրագին: Հոգիս խռովվեց, մոտեցա վախով ու սարսափով, գրկեցի վտքրիկին, մի քիչ հեռացա: Աստված մեզ փրկեց, գթաց որբերիս: ճանապարհով անցնող երեք հեծյալներ հայ կամավորհեր, մոտհցահ մեզ, գրկեցին, դրեցին իրենց ձիերի վրա ու տարան Իգդիր: Նրանք մեզ հանձնեցին որբահավաքի անդամներին հ իրենք հեռացան:

Այդ օրվանից կրեցի որբության բոլոր տառապանքները: Ամբողջ 10 տարի տարբեր որ­բանոցներում հս հասակ առա, սակայն տեսածս ահավոր պատկերները հանգիստ չեն տա­լիս ե ինձ ուղեկցում են ողջ կյանքումս:

Հետագայում կրթություն ստացա: 1940 թ. աոաջիններից մեկն էի, որ արժանացա հան­րապետության վաստակավոր ուսուցչի պատվավոր կոչմանը հ այսպիսով հետեղեռնյան ողջ գիտակցական կյանքս եվիրեցի մատաղ սերնդի կրթության ու դաստիարակության ազգանվեր գործին:

ԱԶԱՏ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ՌՇՏՈՒՆԻ

р П к Ш Ш М Н Ш Н

ԳՆԵԼ Գ ՐԻԳ Ո Ր ՅԱ ՆՊ ա տ մա կա ն գիտությունների, թեկնածու

ՆՎԻՐՎԱԾ ՀԱՑ-ԲՑՈՒԶԱՆԴԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐա*Թ-Յա-՜Ն՜ՆԵՐԻՆ

Երևանի պետական համալսարանի հրա­տարակչությունը «Աճհմյան մատենաշար»-ի երրորդ հատորի երկու գրքերով գիտական հանրությանն է ներկայացրել Հայաստանի ԳԱՍ պատմության ինստիտուտի միջին դա­րերի պատմության բաժնի վարիչ, Հ Հ ԳԱՍ ա- կադհմիկոս Հրաչ Միքայելի Բարթիկյանի «Հսւյ-բյուզանդական հետազոտություններ» վհրնագրով երկհատորյակը, որի մեջ ամվւոփ- վել են ականավոր գիտնականի շուրջ կես­դարյա գիտական աշխատանքների զգալի մասը' 131 տարաբնույթ հոդվածներ, հրապա­րակումներ, գրախոսություններ' տպագրված հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն հ հունարեն' Հայաստանի ու արտասահմանյան մի շարք գիտական ժողովածուներում ու պար­բերականներում:

Հ. Բարթիկյանի ժողովածուն բացվում է հեղինակի հսւյ-բյուզանդական հարաբերութ­յունների հազարամյա պատմությանը նվիրված սեղմ, բայց ընդզրկուն ակնարկով, որտեղ նա առանձնացնում է Հայաստանի կյանքում Բյուզանդիայի խաղացած երկակի' դրակահ հ բացասական դերերը: Աոաջինը հայոց մշակույթի վրա բյուգանդական քաղաքակրթութ­

ՀՐԱՉ Մ. ԲԱՐԹԻԿՑԱՆ

ՀԱՑ- ԲՑՌՒԶԱ՜ՆԴ-ԱԿՄՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆ՛ՆԵՐ

2 0 0 3 ՆՎԻՐՎԱԾ ՀԱ8-Բ8ՈԻՋԱՆԴԱԿԱՆ... Գ -Դ 177

յան դրական ազդեցությունն էր, իսկ երկրորդը' Հայաստանը զրավերս ու բյուգանդական նահանգի վերածելու կայսրության ձգտումը:

Հ. Բարթիկյանը հայ-բյուզանդական բագմադարյա հարաբերությունների պատմությու­նը բաժանում է մի քանի փուլերի, շեշտում սրանցից յուրաքանչյուրի բնորոշ առանձնա­հատկությունը, արժեվոբում հայ-բյուզանդական հարաբերությունների հայտեի հետազո- տողներ Ն . Ադոնցի, Ա Գրհգուարի, Ս. Տեր-Նհրսեսյանի, Կ. Թումսւնովի ե Ա. Կաժդանի աշխատանքները, գնահատանքի ջերմ խոսքեր ուղղում իր ժողովածուի հրատարակության հովանավոր Շսւհե արքեպիսկոպոս Աճեմյանին:

Լայն ու ընդգրկուն է ժողովածուում արծարծված հարցերի շրջանակը: -Քննվում են շուրջ երեք տասնյակ գիտական թեմաներ, գիտության տարբեր բնագավառներ ու ուղղություն­ներ:

Խորությամբ ու մանրակրկիտ լուսաբանվում են աղանդավորական շարժումների. Հայ և Բյուգանդական Եկեղեցիների ու նրանց կապերի, երկու երկրնհրի հասստակական-տնտհ- սսւկան հարաբերությունների, հայկական, բյուգանդական, քրդական էպոսների, հայկա­կան գսպթագնացության ու գաղթօջախների, կայսրության մեջ և այլ երկրեերում հայ տարրի խաղացած դերի, սրբախոսակաե գրականության, բնագրագիտության, աղբյուրա­գիտության, պատմական աշխարհագրության և գիտության այլ բնագավառների հարցեր:

Ակադեմիկոս Հ. Բարթիկյանի վաղ շրջանի ուսումնասիրությունները նվիրված են պավ­լիկյան շարժմանը: Նա հանգամանալից ներկայացնում է այդ շարժման աղբյուրները, ճըշ- գըրտում նրա սկզբնավորման ժամանակաշրջանը, անդրադառնում պավլիկյանների ա- կունքներին, նրանց համայնքի կազմակերպությանը, գաղափարական ու ռազմական ա- ռաջնորդներիե, վերջիններիս և համայնքի այլ ղեկավարների գործառույթներին: ֊Քննութ­յան են առնվում նաև պավլիկյան շարժման վերընթացն ու վայրէջքը, աղերսները պատմա­կան բազմաբնույթ իրողություններին: Նմանատիպ խնդիրների առաջադրումն ու քննար­կումը հայ պատմագրության մեջ միանգամայն նորույթ են: Աղբյուրագիտական անգնահա­տելի արժեք ունեն պավլիկյան շարժմանը նվիրված բյուգանդական 11 հեղինակներից կա­տարված հայերեն թարգմանություններն ու դրանց կցված ծանոթագրությունները:

Պավլիկյան շարժումը Հ. Բարթիկյանը քննության է սաել այնպիսի խորությամբ ու ման­րակրկիտությամբ, որ թվում էր, թե հարցը սպառված է հիմնավորապես և դրան անդրա­դառնալու հարկ չկա: Սակայն նա վերջերս, հենվելով Վատիկանի Առաքելական գրադա­րանի 17-րդ դարի Անանունի և 19-րդ դարի 50-ական թվականներին Ֆիլիպուպոլսում Ռու­սաստանի հյուպատոս Ն. Գերովի տեղեկությունների վրա, երևան հանեց ուշագրավ ու կարևոր փաստեր, որոնք դարձյալ առնչվում են այդ շարժմանը, բայց արդեն նոր ժամա­

նակներում:Ակադեմիկոսի գիտական գործունեության մեջ Բագրատուեյաց ե հետբագրատուեյաց

դարաշրջանների Հայաստանի ու Բյուզանդիայի բազմաբնույթ կապերի մանրազնին քննությունն առանձնահատուկ տեղ է գրավում: Այս ասպարեզում նրա դերն առավել ակն­առու է, որովհետև Հ. Բաթիկյաեը շեշտակիորեն ընդլայնեց հիմնահարցի աղբյուրագիտա­կան հենքը' մեկը մյուսի հետևից երևան հանելով բյուգանդական աղբյուրների մի ամբողջ շարք, որոնց տվյալները համադրելով հայ աղբյուրների տվյալներին' տեսական խոր ընդ-

178 Գ-Դ ԳՆԵԼ ԳՐԻԳՈՐՑԱՆ 2 0 0 3

հանրացումնհրով ստեղծեց հայ-բյուզաեդական առնչակցությունների սեփական հայեցւս-

^Հայ-բյոպաՕդական հարաբերությունների պատմության պատկերը խիստ աղոտ ու թե­րի կլիներ, եթե երևան չհանվեին երկու երկրների տնտեսական կյանքի որոշ մանրամաս­ներ: վերջիններս արտացոլվել են բովանդակությամբ տարբեր աղբյուրներում և ,այս են սվաում նաև քաղաքական պատմաթյան հիմնահարցերի վրա: Իբրև օրինակ մատնանշենք Եվստաթիոս Բոյիլասի կտակը, որն ուսումնասիրել ու թարգմանել Է Հ. Բարթիկրսեը: Այս հուշարձանը, բացի Հայաստանի և Բյազանդիայի տնտեսական պատկերը ոտվւսգծելուց. երևան Է հանում մեկ ա յլ'ոչ պակաս կարևոր մանրամաս, ընթերցողը հասա Է լինամ, թե ինչպես իր նվաճումներն իրականացնող Բյուզանդիան կիրառում Էր մի գործելաոճ, որով բռնությամբ բնիկ ժողովուրդը տեղահան Էր արվում հայրենիքից և նրա փոխարեն հաստա­տում եկվոր բյուզաեդացինհրին: Ահա այսպես բյուզանդացի հարուստ ավատատեր Եվս­տաթիոս Բոյիլասը հաստատվել Էր Տայքում և 1059 թ. գրել իր նշանավոր կտակը:

Հ Բարթիկյանի ուշադրությանը բևեովել Է նաև խնդրո առարկա ժամանակաշրջանի վիմագիր արձանագրություններին, որոնց մաթ ու առեղծվածային թվացող տերմինները նա վերծանել Է ու մեկնաբանել հավաստիորեն: Ի դեպ, նշենք, որ վիմագրությունը և ընդհան­րապես հնագրությունը վաղուց են եղել նրա հետաքրքրությունների կենտրոնում: Ակադե­միկոս Հ. Բարթիկյանն աոաջինն Է ընթերցել Գառնիի բաղնիքի հունարեն հայտնի արձա­նագրությունը, վերծանել և իմաստավորել Գառնիում Տրդատ Ա արքայի հունարեն արձա­նագրությունը և հավաստհլ Մովսես Խորենացա տեղեկությունների արժանահավատ լի­

նելը:Կիլիկյան Հայաստանի և Բյուզանդիայի կապերի լուսաբանությանը Հ. Բարթիկյանի

ուսումնասիրություններում առանձնահատուկ տեղ են գրավում: Հեղինակն, անդրադառնա­լով Հայ և Բյուգանդական Եկեղեցիների կապերին, ցույց Է տալիս, որ բյուզանդացի աշ­խարհիկ ու հոգևոր գործիչները հայոց թագավորներին ու կաթողիկոսներին իրենց հղած նամակներում թեև շոշավւում Էին երկու Եկեղեցիների միավորման հարցերը, սակայն դրանց ծալքերում արծարծվում Էին քաղաքական խնդիրներ:

Հայկական աղբյուրներում թեև չեն պահպանվել այդ նամակների հասցեատերերի պա­տասխանները, սակայն Հ. Բարթիկյանը բյուզանդացի նամակագիրների գրելաոճից բխեց­նում Է տվյալ ժամանակաշրջանի քաղաքական իրավիճակն ինչպես Բյուզանդիայում, այն­պես Էլ' Հայաստանում: Ըստ այդմ, եթե նամակները գրվել են կոպիտ, հայերի արժանա­պատվությունը վիրավորող ոճով, ապա այդ պահին Կիլիկյան պետության դրությանը ծանր Է եղել, նա կայսրության օգնության կարիքն Է զգացել, իսկ եթե բյուզանդացինհրը գրել են բարեկամական ու սիրալիր շեշտով, ապա նրանք վարձել են Կիլիկիայի հետ հա­րաբերությունները սերտացնել' նրան դաշնակից ունենալու միտումով:

Հեղինակը վերոհիշյալ նամակներից կռահում Է, թե հայ գործիչները երբեմն իրենք են Բյուգանդական Եկեղեցու հետ միավորվելու նախաձեռնողները եղել, բայց այդ վարձերը բոլոր դեպքերում սոսկ դիվանագիտական քայլեր են եղել, խուսանավելով' երանք վերջի­վերջո մեբժել են այդ միությունը:

2003 ՆՎԻՐՎԱԾ ՀԱ0-Բ8ՈԻՋԱՆԴԱԿԱՆ. Գ-Դ 179

Հեղինակը նաև հիմնավորու՛մ է միջնադարի ականավոր մտածող Անանիա Շիրակսւցու դրական ժառանգության ուսումնասիրության կարևորություեը՚սաաեձնացնելով հավաստի գործերը հանիրավի նրան վերագրվածներից: Այնուհետև մեկ ամբողջ հոդվածաշարով Հ. Բարթիկյանը հայտեագործեց մեզանում Անանիա Շիրակացուն վերագրված մի քանի աշ­խատությունների հավաստի հեղինակներին: Իր փաստարկներն ու եզրահանգումները նա ամրապնդեց հունարեն և հին հայերեն բնագրերի զուգադրություններով ու քննական վեր­լուծություններով:

Հ. Բարթիկյանը, ինչպես հայտնի է, աշակերտել է նշանավոր արևհլագետ-հայագհտ Հովսեփ Օրրելուն, բայց նա իր գիտական հետաքրքրություններով ավելի շուտ կանգնած է Նիկողայոս Ադոնցի կողքին և նրա գործի շարունակողն ու զարգացնողն է: Բովանդակային ստումով Ադոնցի'Փարիզում հայերեն տպագրված «Պատմական ուսումնասիրությունները» և Լիսւսբոնում ֆրանսերեն հրատարակված «Հայ-բյուգաեդական ուսումնասիրություննե­րը» սկզբունքորեն քիչ են տարբերվում Հ. Բարթիկյանի ներկա ժողովածուից, սակայն վեր­ջինս նախորդների համեմատ ունի մի քանի առավելություն: Եթե Ն. Աղոեցը մի շարք դեպ­քերում ստանձին հիմնախնդիրներ էր ստաջ քաշում կամ նախաձեռնում դրանց ուսումնա­սիրությունը, ապա Հ. Բարթիկյանը, շարունակելով նրա գործը, դառնում է ոչ միայն նոր գաղափարների նախաձեռնող, այլև' արծարծված հարցերը նորովի քննող ա աղբյուրագի­տական նորագյուտ տվյալներով հիմնավորող:

Հիշատւսկենք թեկուզ մեկ-երկու փաստ: Եթե Նիկողայոս Ադոնցն ընդհանուր գծերով անդրադարձավ բյուգանդական էպոս «Դիգենիս Ակրիտասին», ցույց տվեց նրա կապը հայկական միջավայրի հետ, ապա Հ. Բարթիկյանը հիմնավորապես ուսումնասիրեց էպո­սը՛ նրան նվիրելով իր դոկտորական ատենախոսությունը: Կամ' եթե Ն . Ադոնցն, անդրա­դառնալով Բյուգանդական կայսրության մեջ հայերի խաղացած դերին, գտնում էր, որ բյու­գանդական աղբյուրներում նրանց տոհմանունները չեն պահպանվել, ապա Բարթիկյաեն այդ նույն աղբյուրներում հայտնաբերեց Գնանիների, Մամիկոեյանների և նույնիսկ Մաշ- տոցյանների տոհմանունները: Նման կերպով նա ուսումնասիրություն նվիրեց Բյուզան­դիայով շուրջ յոթ հարյուրամյակ կարևոր դեր խաղացած հայկական ծագում ունեցող Ղավրասնհրի տոհմին:

Կարևոր է նաև ագաթանգեղագիտության բնագավառում Հ. Բարթիկյանի ներդրումը: Նա իրականացրել է Ագաթանգեղոսի Պատմության հունարեն նորագյուտ երկու խմբա­գրությունների հայերեն թարգմանությունները:

Այլ առիթով’ Հունաստանում դասախոսություններ կարդալու հրավիրված գիտնականի ուշադրությունից չեն վրիպել հունական գիտական ժողովածուներում հայ գաղթօջախների մասին իրազեկող զանազան նյութերը, որոնց մի մասը քաղված է հունարեն հրապարա­կումներից, իսկ մյուսները բնագրային քննություններ ու մեկնաբանություններ են: Այս նյու­թերը լույս են սվտում Փոքր Ասիայի արևմուտքում և հունական կղզիներում հաստատված հայության տեղաշարժերի, զբաղմունքի, սովորույթների, հոգևոր, մշակութային կյանքի, տեղաբնիկների հետ ունեցած բազմաբնույթ կապերի վերաբերյալ: Նշված նյութերը ժամա­նակագրորեն սկսվում են միջնադարից ու ձգվում մինչև անցյալ դարի սկիզբը:

ա^սպ ա հեա լով Գրիտտ տոգիարրոսի քաղաքական կ^մԽտոշմաԿ հարցիկ. Հ. Բար- „ի կ յա ^ վկայաբհւաւմ է Կիա ր ա ե ա ա ր հ ^ յա ա փ ի ց մհկր որի Л * բն ա վ ո ր քաԴա- քակաի Հ է — " « Ի Կ«-Կ,ԿԿլ ». Կ=վեւ Տյա,ա4-այԻ Տ ա վ ա ^պ ա ^ա” Ա յ ™ հ1«վ ա մ է գ ա տ մ ա Փ Ի ^ ա է . մեջ արմատացած այն տեսա ետր. „Ь Լ ^ Լ ի ս տ ր ո ս ր հհրկայացեամ էր րյո^ակտահրեերի կամ „ ոպակ,ամ„,կիրի կա-^„աԿրԱսաոայկէկայսրր^աԿԿվա^սկաԿՏադատակաէաւրյաԿո:

Նույն ելակետով Հ. Բա№ իԿ,աԻե աօաջ է էաշո.մ Պետրոս ԳհտագարՏի գորսաեեոտ- յա[ւ գնահատման հարց,, <ет>4* որր „ կ ^ ա փ ^ ե ր ա մ կհրկայացվել է խիար հակա­սական կերպով: ՜Սա. [ար « ս ի ներքո քննելով Մատրեա Ոահայեցո, հրկի տվյալներս, կարծում Է, թե իրոք Պետրոս Գետադարձը Հայ ե Բյուգանդական Եկեղեցիների մխսթյան հարցում նախապես տվել Էր իր համաձայնությունը, իսկ 1042 թ. երկրորդ կեսին կամ 1043 թ սկզբին մեկնել Էր Կոստանդնուպպիս ու դրա վերաբերյալ ստորագրել պայմանագիր: Կաթողիկոսի այդ քայլի դրդապատճառն իրավացիորեն փաստարկվում Է հայոց պետա­կանության համար ստեղծված աննախադեպ ծանր պայմաններով, երբ բյուգանդական կայսր Միքայել Կալափատեսի արշավանքը թեհ հայկական ուժերը հետ Էին մղհլ, Բայց այն հրկրի համար թանկ Էր արժեցել: Սպասվում Էր նոր կայսեր' Կոստահդին Մոհոմախի կողմից ռազմական գործողությունների վերսկսումը, որի հետհանքնհրհ անհրհակայհլի կարող Էին լինել: Հ . Բաթիկյանի կարծիքով'Պետրոս Գետադարձը հարկադրված Էր քաղ­կեդոնականություն ընդունել, որը, սակայն, սոսկ դիվանագիտական մի քայլ Էր:

Հաջորդ գործիչը, որին նույն հայեցակետով անդրադառնում Է հեղինակը. Կիլիկիայի հայոց գահին տիրացած Գվիդոն Լուսինյանն Է (1342-1344 թթ.): Նա հերքում Է Գվիդոնի կաթոլիկ լինելու վարկածը, ցույց Է տալիս, որ Գվիդոնին հրավիրհլով, Կիլիկիայի աշխար­հիկ ու հոգհորական բարձրաստիճան այրերը վարձել են նրա միջոցով' Արհմուտքին առե­րես դավաբանական ու ծիսական զիջումներ կատարելով, պետությունը փրկել մոտալուտ կործանումից: Հեղինակը Գվիդոն Լուսինյանի սպանությունը համարում Է քաղաքականու­թյունից և դիվանագիտությունից հեռու կանգնած «մասսաների» գործ:

«Հսւյ-բյուզանդական հետազոտություններում» տեղ Է գտել Հ. Բարթիկյանի ծավալուն ու կարևոր մի ուսումնասիրություն, որտհղ անդրադարձ Է կատարվում Փոքր Հայքում քրիս­տոնեության արմատներ ձգելուն: Իր իսկ' հեղինակի նկատումով այդ թեման բազմիցս ար­ծարծվել Է սկզբնաղբյուրներում հ ուսումնասիրողների կողմից, բայց վերջիններիս ուշա­դրությունը գամվել Է միայն Մեծ Հայքի վրա, այնինչ Փոքր Հայքը մնացել Է ստվերում:

Հենվելով մի քանի վկայաբանությունների, հատկապես Սրբոց Եվստրատիոսյանց մա­սին պատմող տվյալներին, Հ. Բարթիկյանը հակված Է այհ համարելու IV դ. կեսերի հունա­րեն գրություն, որտհղ արտահայտվել հն Փոքր Հայքում ե Կապադովկիայում քրիստո­նեության տարածման շատ իրողություններ: Նրա ասելով. Փոքր Հայքում նոր կրոնով տո­գորված Էին հասարակության բոլոր շերտերը, այն սոցիալական բնույթ չի կրել, այլ առա­ջին հհրթին եղհլ Է հայերի ազգային ինքնության պահպանմանն ուղղված շարժում:

Սրբոց Եվստրատիոսյանց վկայաբանության մհջ նկարագրված իրադարձությունները տհղի հն ունեցել Փոքր Հայքի Արավրակա, Սատսսլ, Նիկոպոլիս և Սեբաստիա քաղաքնե­րում: Փոքր Հայքի և Կապսւղովկիայի բնակիչները մինչհ Դիոկղետիանոս կայսեր (284-305

180 Գ -Դ ԳՆԵԼ ԳՐԻԳՈՐ6ԱՆ

2003 ՆՎԻՐՎԱԾ ՀԱ6-Բ8ՈԻՋԱՆԴԱԿԱՆ... Գ-Դ 181

թթ.) բարեփոխությունները եղել են քրիստոնյաներ ե այդ նահանգները կառավարվել են ի- րենց բնիկ, այսինքն հայ և կապադովկացի պաշտոնյաների կողմից: Սրանք ընդդիմանա­լով Հոոմի համաձուլարար քաղաքականությանը, քրիստոնեության ընդունումով փորձել են պահպանել իրենց իշխանության ներքո գտնվող բնակչության ազգային դիմագիծը: Սա­կայն Հոոմը նրանց դեմ պայքարն իրականացրել է քրիստոնյաներին հալածելու քողի տակ, ինչպես նաե նշված նսւհանգապետհրի պաշտոնազրկումով:

Սրբոց Եվստրատիոսյանց վկաները հինգն են' Եվստրատիոսը, Ավքսենտիոսը, Եվգե- նիոսը, Օրեստեսը և Մարդարիոսը: Հեղինակի դիտարկումով, նրանք հայեր հն, այդ է ցույց տափս Եվստրատիոսի հայկական անունը' Հուսիկ, իսկ վկաներից մեկ ուրիշը' Մարդա- րիոսը, իր կնոջ հետ խոսում է հայերեն:

Իրենց հակառակորդների հետ բանավիճելիս, վկաները հայտնում հն' մանկուց քրիս­տոնյա ընտանիքներում մեծանալու մասին: Այս փաստն աչքի սաաջ ունենալով' Հ. Բւսր- թիկյանը հանգում է այն կարևոր եզրակացությանը, որ քրիստոնեությունը Փոքր Հայքում տարածված է եղել III դարի կեսերից:

Հ. Բարթիկյանը հին հունարենից հայերեն է թարգմանել Հայ Եկեղեցու պատմության և հայ-բյուզանդական եկեղեցական կապերին նվիրված խիստ ուշագրավ ու եզակի մի սկզբնաղբյուր, որն ունեցել է ուրույն ճակատագիր: Այն գրվել է հայերեն' քադքհդոնական հայերի համար, ապա թարգմանվել հին հունարեն: Պահպանվել է այս սկզբնաղբյուրի միայն հունարեն բնագիրը, որի գիտական տեքստն անհրաժեշտ ծանոթագրություններով կազմել է բելգիացի հայագետ ժ . Գարիտը: Հիշյալ սկզբնաղբյուրը հայտնի է «Маггайо с!е геЬив Агшешае» («Պատմություն հայոց հարցի մասին») խորագրով: Ыаггайо-п^ շարադըր- վում են Հա յ Եկեղեցու պատմությունը և հայ բյուգանդական եկեղեցական կապերը 325 թ. Նիկիայի առաջին տիեզերական ժողովից մինչև 700 թվականը:

Գրախոսվող ժողովածուում թարգմանվել ու հակիրճ առաջաբանով տեղ են գտել բյու­գանդական սրբախոսական գրականության մի քանի նմուշներ: Դրանք հարստացնում են հայ միջնադարի աղբյուրագիտական հենքը, հաստատում կամ լրացնում հայ և բյուզանդա- ցի մատենագիրների' արդեն հայտնի տեղեկությունները:

IX դարում գրված Սուրբ Նորավկայի վարքից պարզ է դառնում, թե ինչպես բյուզանդա- ցիները Մհլիտինեից ու Թեոդոսուպոլսից պավլիկյաններին գաղթեցրել են Ռրակիա և նրանց զինական ուժն օգտագործել իրենց հակառակորդների դեմ: Սուրբ Նորավկայի վարքն այսպիսով հաստատում է Թեոփանեսի, ինչպես նաև ասորի ու հայ մատենագիրնե­րի խնդրո առարկա հարցի վերաբերյալ պահպանված գրավոր վկայությունները:

XIV դարի 60-ական թթ. Տրապիգոնի նախկին մետրոպոլիտ Լազարապուլոսի կողմից գրված Սուրբ Եվգենիոսի հրաշապատումների նյութերը ցույց են տափս Բաբերդի հայկա­կան վանքերից մեկի կալվածքը Տրապիգոնի Սուրբ Եվգենիոսի վանքին վաճսաելու իրո­ղությունը: Հայտնի են դառնում նաև կալվածքը մշակողների անունները, որոնք քաղաքի մերձակա գյուղերի հայերն են եղել: Նույն հեղինակը հաղորդում է Բասենում ապակու ար­տադրության մասին:

Հ. Բարթիկյանն ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրում է մեկ այլ վավերագրի վրա, որը ներկայացնում է Կիլիկիսւյի հայոց թագավորության և Նիկիայի բյուգանդական կայսրութ­

182 Գ-Դ ԳՆԵԼ ԳՐԻԳՈՐՑԱՆ 2003

յան միջև հաստատված կապերի դրվագներից մեկը: Թեև XII դ. երկրորդ կեսից Կիլիկիայի և Բյուզանդիայի միջև սկսված դավանաբանական վեճերն ավարտվեւ էին ապարդյուն, սակայն վտխադարձաբստ կարևոր նշանակության ունեցող դաշինքի կնքումը մնամ էր

հրատապ խնդիր: . г սսՍովորաբար գիտնականի ոաումնասիրության ոլորտը, նրա գիտական հհտաքրքրւսթ-

յաններն ընդլայնվում են աստիճանաբար, ժամանակի ընթացքում, սակայն մհր հեղինակն այս առումով բացառության է: Նրա գիտական առաջին քայլերը նշանավորվեցին ավան­դական ուղղություններից գատ նորերի ընտրությամբ ու զարգացմամբ: Հ. Բարթիկյանի ու­սումնասիրությունների մի մասը վերաբերում է այնպիսի բնագավսաների. որոնցով Հայաս­տանում կսւ'մ բնավ չէին զբաղվել, կա'մ էլ զբաղվել էին խիստ հպանցիկ:

Ակադեմիկոս Հ. Բաթիկյանի խնդրո առարկա ուսումնասիրությունները միջազգային հնչողություն ունեն: Դրանք առնչվում են ոչ միայն Հայաստանի ն Բյուզանդիայի պատ­մության ամենատարբեր կողմերին, այլև հարևան ու հեռավոր շատ երկրների ու ժողո­վուրդներ կյանքի հանգուցային խնդիրներին: Պատահական չէ, որ դրանցից մի քանիսը դարձել են միջազգային գիտաժողովնհրի զեկուցումների նյութեր, իսկ դրանց հեղինակն արժանիորեն ներկայացրել է իր ժողովրդին, ինքն էլ ձեռք բհրել համընդհանուր ճանաչում:

Լայն ու ծավալուն է Հ. Բարթիկյանի աշխատությունների տպագրության աշխարհա­գրությունը՛ Ս. էջմիածին, Լոնդոն, Փարիզ, Լիսաբոն, Աթհեք, Թեսալոեիկ, Նիկոզիա, Մոսկվա, Երևան, Սանկտ Պետհրբոտգ, Սոֆիա, Բուխարեստ, Սվերդլովսկ և այլ վայրեր:

Վերջում նշենք, որ գրախոսվող ժողովածուում տեղ են գտել Հ. Բարթիկյանի մի քանի գրախոսություններն ու ընդդիմախոսներին ուղղված պատասխանները, որոնցում աչքի է զարնում հեղինակի բանավիճելու բարձր կուլտուրան, փաստական նյութի խոր ու հիմնա­վոր իրազեկությունը, ընդդիմախոսների դրույթների ու տեսակետների հաճախ խիստ, բայց արդարացի քննադատությունը:

Ամվտփհլով ասենք, որ Հ. Բարթիկյանի «Հսւյ-բյուզահդական հետազոտություններ» երկհատորյակը նշանակալից իրադարձություն է հայ միջնադարագիտաթյան բնագավա­ռում և երկար տարիներ կմնա մի քանի սերունդների սեղանի գիրքը: Շնորհավորելով Հ. Բաթիկյանիե ու նրա գործերի հրատարակող Գերաշնորհ Տ. Շսւհե արքեպիսկոպոս Աճեմ- յանին, հուսանք, որ նրանց համագործակցությունը կշարունակվի երկար տարիներ:

2003 ՀԱԿՈԲ Ք8ՈՍԵՑԱՆ Գ-Դ 183

ՀԱԿՈԲ ՔՅՈ Ս ԵՅԱ ՆԲանասի՛րական գիտությունների թեկնածու

ՂՕՒԿԱՍ ԿԱՐ՜ՆԵՑԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԴԻՎԱ՜ՆԻ ԵՐԿՐՈՐԴ- ՀԱՏՈՐԸ

Հայաստանի Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի «Գիտություն» հրատարակչութ­յունը լույս է ընծայել «Դիվան հայոց պատմության» նոր շարքի երկրորդ գիրքը, որ բովան­դակում է Ղուկաս Կարնեցի Ամենայն Հայոց Հայրապետի 1786-1792 թթ. ընթացքում շա­րադրած նամակները (թվով 1823), կոնդակները, առաքված գրությունների վերաբերյալ կազմված համառոտագրությունները: Ինչպես Դիվանի նախորդ' Առաջին գիրքը, որն ընդ­գրկում էր 1780-1785 թթ. գրված 1178 կոնզակներն ու նամակները (տպ. երևան, 1984), այս գիրքը ևս (որի վրա տպագրիչների մեղքով թյուրիմացաբար արձանագրված է «Գիրք Առա­ջին») հրատարակության է պատրաստված վաստակաշատ գիտնական, պատմական գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր Վստդան Գրիգորյսւնի աշխատասիրությամբ:

Հատորիս պատասխանատու խմբագիրն է պատմական գիտ. թեկնածու Պավել Չոբան- յանը: Հարկ է նշել, որ գիրքը հրատարակության պատրաստ էր տակավին 1990 թ., և ահա, հատորիս հրատարակության ծանր ու պատվաբեր գործը հանձն առավ Երևանի Պետա­կան Համալսարանի Աստվածաբանության ֆակուլտետի դեկան, դոկտոր, պրոֆեսոր Շահե արքեպս. Աճհմյանը, որի եռանդուն ջանքերով, «արդհամբք և ծախիւք» լույս աշխարհ եկավ 804 մեծադիր էջերից բաղկացած այս գիրքը:

Կաթողիկոսական Դիվանը հրատարակության պատրաստելը կապված է մի շարք դժվարությունների հետ, որոնց հաղթահարումը պահանջում է թե' ձեռագրագիտական և թե' պատմաբանասիրական հմտություններ: Խնդիրն ստավել բարդանում է հատկապես Ժ Ը-Ժ Թ դդ. ձեռագրերում, դիվանական վավերագրերում գտնվող նյութը հրատարակութ­յան պատրաստելիս: Բանն այն է, որ այդ շրջանում շղագրով հապճեպ գրառված ձեռա­գրերը մեծավ մասամբ անընթեռնելի կամ դժվարընթեռնելի են: Ուստի մեծ համառություն և մասնագիտական աչք է անհրաժեշտ վերծանելու համար այդ ձեռագրերը: Ահա այսօրի­նակ համառությամբ և մասնագիտական աչքով զինված Վ . Գրիգորյաեը հաղթահարել է բոլոր կարգի դժվարությունները ու, վերծանելով նաև ջնջված հատվածները, բնագրերը դարձրել հրապստակհլի:

Ներկայացվող բնագրերն օժտված են նյութը լուսաբանող մասնագիտական կարևոր ու պատշաճ ծանոթագրություններով, գրքից օգտվողների գործը դյուրացնելու նպատակով աշխատասիրողը վերջում կցել է օտար բառերի բառարան: Ցավոք, դարձյալ տեխնիկական սխալանքի պատճառով գրքում բացակայում են մասնագիտորեն այնքան անհրաժեշտ աե- վանացանկերը, որոնք կզետեղվեն Դիվանի հաջորդ հատորում:

Բնագրերին նախորդող ընդարձակ Ներածությունը կազմված է հետևյալ բաժիններից. Ա. Տեղեկություններ Արևելյան Հայաստանի ու շրջակա վայրերի քաղաքական կացության

լ 8 4 Գ - Դ ԴՈԻԿԱՍ ԿԱՐՆԵ8Ի ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԴԻՎԱՆԻ...

վերաբերյալ (У///-ХХЛО. Բ. Տնտեսական և մշակութային կյանքի արտացոլումը նամակա­նու մեջ (ХХ/У -ХШ ). Գ. Նամակագրության Քարթլ-Կախեթի թագավորի, նրա ընտանիքի անդամների ու շրջակա վայրերի տիրակալների հետ (Х Ш - 1У П Դ.^Նամակագրություն Շսւհամիր Շսւհամիրյանի, Ղարաբաղի մելիքների ն Լագարյանների հետ (ԼՐ /֊ԼՃ /Ճ ). Ե. Նյութեր էջմիածնի տպարանի մասին (ЬХ/Х-ЬХХХ). Զ- Նյութեր «Թուղթ կանոնականի». «Բանալի ճշմարտութեան» երկերի հեղինակ Հովհաննես երեցի Ա համքարությունների մասին (ЬХХХ-ХС), է. Նամակագրական կապեր ասորիների կաթողիկոս Մատթեոսի հետ (ХС-ХС///), П. Այլ նյութեր Ա նամակագրության հարցեր (ХС/У-СУ):

Լավագույնս օգտագործելով բնագրերում սակա փաստական նյութը աշխատասիրողը Ներածության մեջ տվյալ ժամանակի լայն հտնախորքի վրա վերհանում է պատմաքսւղա- քական, սոցիալ-տնտհսական, մշակութային հարաբերությունների ընդհանուր պատկերը: Ներածության մաս կազմող այդ բաժիններում երևույթները ներկայացվում են խոշոր վ ր ձ ­նահարվածներով: Դրանք ըստ էության ուրվագիծն են ապագայում իրականացվելիք ըն­դարձակ հետախուզումների: Տարբեր բնագավառների մասնագետներ հարուստ նյութ կա­րող են հայթայթել նամակներից: Քաղաքական, տնտեսական, մշակությաին կյանքի վե­րաբերյալ տեղեկությունները կարող են մեծապես նպաստել Ժ Զ դարի վերջին քառորդի պատմության համար մաթ մսացած շատ հարցերի լուսաբանմանը:

Հայ ազատագրական մտքի պատմության հետազոտման համար մասնավոր շահեկա­նություն ունեն Ղուկաս Կարնեցու նամակները ուղղված Շսւհամիր Շահամիրյաեին, Ղա­րաբաղի մելիքներին և Լազարյաննհրին: Նամակներում ուղղակի թե անուղղակի կերպով դրսևորվում է Ղուկաս Կարնեցու քաղաքական սթափ մտածողությունը. «Նա գտնում էր, որ միայն հյուսիսի քրիստոնյա մեծ տերությունը Ռուսական կայսրությունը կարող է ազա­տություն և փրկություն բերել օտար, բարբարոս տիրապետության տակ տառապող հայ ժողովրդին (Լճ//):

Ազատագրական գաղափարներն ու տրամադրությունները նաև վրաց արքունիքում տարածելու նպատակով Ղուկաս Կարնհցին պատվիրում է Շ. Շսւհամիրյանի առաքած գրքերից մի-մի օրինակ ուղարկել Հերակլ արքային (էջ 225): Այսուհանդերձ, գիտակցելով հայ ժողովրդի գլխին դամոկլյան սրի նման կախված ոչնչացման մշտակա վտանգը Ղուկաս Կարնեցին, խորքում չդավեւով իր համոզումներին, հաճախ նամակներ էր հղում շրջակա վայրերի' Երևանի, Նախիջևանի, Ղարաբաղի, Խոյի խսւներին, Կարսի, Կստինի, Մուշի, Բայազետի, Ախլցխայի փաշաներին, Շորագյափ, Մաղսաբերդի, Դիադինի, Թոփրակղալեի բեկերին, դիվանագիտորեն սիրաշահում նրանց, որպեսզի նրանց իսկ աջակցությամբ քիչ թե շատ ապահովություն երաշխավորի այդ տարածքներում ապրող հայ բնակչության համար:

Դիվանի ներկա հատորում նվազ շահեկան չէ կաթողիկոսական ընտրության հետ կապ­ված «Թուղթ կանոնականի» հրապարակումը (հավելված'787-793): Դրա կազմումն ու շա­րադրումը պայմանավորված էր ներքաղաքական, հկեղհցավպրչսւկան այն դժվարին կա­ցությամբ, որ ստեղծվել էր Սիմեոն Երևանցի Կաթողիկոսի մահից հետո (1780 Հափս 24): Բանն այն էր, որ նոր կաթողիկոսի ընտրության համար, ըստ ընդունված կարգի, անհրա­ժեշտ էր դրա մասին տեղյակ պահել գաղթաշխարհի համայնքներին, ինչը սակայն կարող

2003 ՀԱԿՈԲ Ք0ՈՍԵ9ԱՆ Գ-Դ 185

էր ամիսներ պահանջել: Մինչդեռ այդօրինակ «հապաղումը չափազանց թանկ կնստեր ոչ միայն վանական տնտեսության, այլե բուն եկեղեցական կենտրոնի վրա, քանզի հիանալի առիթ կդաոնար շրջակա գիշատիչ» (ЬХХХ/) տիրողների համար իրականացնելու եկեղե­ցապատկան գույքի հափշտակության իրենց վաղեմի մտադրությունը:

Քա ջ գիտակցելով այս վտանգն ու միաժամանակ պատկերացնելով շուտափույթ «ընտ­րության հետ կապված բոլոր կարգի դժվարությունները»' Ղուկաս Կաթողիկոսն իր և հե­տագայում նման դժվարին իրավիճակներում կայանալիք կաթողիկոսական ընտրություն­ներն օրինական դարձնելու նպատակով գրում է խնդրո առարկա «Թուղթը»: Իրավական բովանդակություն ունեցող այս վավերագիրը, «հենվելով կաթողիկոսական ընտրություննե­րի կապակցությամբ նախորդ կաթողիկոսների կատարածի վրա», սահմանում է կաթողի­կոսի ընտրության կարգը*:

Ժ Ը դարի 80-ական թվականների արվեստի պատմության, հատկապես մեծանուն նկա- րիչ Հովնաթան Հովնաթանյանի կյանքի, գործունեության ուսումնասիրման համար ան­տարակույս իրենց օգտակար ծառայությունը կարող են բերել Ղուկաս Կարնեցու Կ. Պոլսի նվիրակ Իսսւհակ վարդապետին, Թիֆլիսի հայոց առաջնորդ Մարտիրոս վարդապետին ե գործակալ տեր Ղազարին, Հովնաթանին, Զմյուռնիայի առաջնորդ Գալուստ վարդապե­տին հղած նամակները (էջ 118,139. 161,219,381,533):

Հրատարակված նամակներում ուշագրավ տեղեկություններ կան էջմիածնի դպրոցի վերաբերյալ: Այստեղ դասավանդվել են աստվածաբանություն, հոգևոր երաժշտություն, քերականություն, պատմություն: Առավել շատ են տեղեկությունները դպրոցի նյութական կացության վերաբերյալ:

Ղուկաս Կարնեցու նամակների մեջ բավականին նյութ կա ամբարված էջմիածնի Ս. Գրիգոր Լուսավորչի անվան տպարանի մասին: Ինչպես նկատում է աշխատասիրողը, նա­մակներից երևում է, որ կաթողիկոսը մշտապես իր ուշադրության կենտրոնում է ունեցել տպարանը, որը «Նամակների մեջ անվանված է "գործարան” , ե ձգտել է ապսւհովեւ այն տպագրական թղթով, ներկերով, զանազան անհրաժեշտ գործիքներով և ավարտի հասց­նել հրատարակման վերցված գրքերը: Հետո արդեն նա զբաղվել է նրանց վաճառքի և տա­րածման գործով: Ղուկասը քաջ հասկանում էր գրքի նշանակությունը ժողովրդի լուսավո­րության գործում և այս ասպարեզում նրա ծավալած գործունեությունը արժանի է ամենա­բարձր գնահատականի» (ЬХ/Х):

«Դիվան Հայոց պատմության» հերթական այս հատորն իր մեջ պարուհակած փաստա­կան հարուստ նյութով հնարավորություն կտա մասնագետներին առավել խորությամբ և ըստ էության վեր հանելու տվյալ պատմական ժամանարաշրջանի շատ իրողություններ:

* Տ ե՛ս Հ . Գ ր ի գ ո ր վ ր ղ . Մ ս ւգ ս ո ւտ ե ա ն , Ը ն տ ր ե ա լդ Ա ստ ուծոյ, Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ընտ րութ յունը ,

թ ր գմ . սւնգ|. Ն . Բ ս տ ա թ յա ն , Մ ա յր Ա թ ոռ Ա. է ջ մ ի ա ծ ի ն , 1995 , նա ն Մ ա գ ա ր ի ս ւ ս ւր բ ե պ ս . Օ ր մ ս ւն ե ս ւե , Տեղ ե կո ւ-

թ խ ն բ ի վ ե ր ա յ հ ա մ ա զ գ ա յի ն ե կ եղ ե ցա կ ա ն ըն տ ր ո ղ ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ո յ վա ս ն ր ն տ րութ նա ն Հ ա յր ա պ ե տ ի ն Ա մենա յն

Հ ա յո ց , Ս տ սւնպ ա ւ, 1995 :

ՊԱՐՈԻՅՐ ՄԱՄԲՐԵԻ ՄՈԻՐԱԴ8ԱՆ

Հ Ո Բ Ե Լ Յ Ա Ն

ԱԶԱՏԲՈԶՈՅԱՆՊսւտմւսկաԱ գխբոտյուևևեբի դոկտոբ

ՊԱՐՈՒՅՐ ՄԱՄԲՐԵԻ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ(Ծննդյան 70-ամյակի աոիթով)

Գիտության համար կարևոր են իր մշակների կյանքի ու գործի, անցած աղու ամփոփումն ու գնա­հատումը, քանի որ յուրաքանչյուր վաստակած սպա- սսւվոր կրում է իր ապրած դարաշրջանի գիտության ճշմարիտ լույսը:

Լրացավ պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Պարույր Մամբրեի Մուրադյանի ծննդյան 70 հ գիտական գործունեության 45-ամյակնհրը: Հայ­րենական հայագիտության այսօրվա ամենահայտնի անուններից է Պարույր Մուրադյանը: Նա ծնվել է Ջավաիւքի Ղադո (հայ. Փապար) գյուղում, արհես­տագործի ընտանիքում: Ավարտել է Ագավրեթի միջ­նակարգ դպրոցը հ կարճ ժամանակով գրադարանա­վար աշխատել Տոտցխ գյուղում: Բագմագգ ե տար­բեր դավանությունների միջավայրում պատանեկութ­

յան տարիներին նա հավանաբար բազմիցս մտածել է ազգային մշակույթի հ նրա տարո­ղության խնդիրների մասին: Այս հարցերի մի նշանակալի մասն էլ պիտի դաոնային Պա­րույր Մուրադյան գիտնականի հետազոտությունների առարկան:

1953 թ. մեր հոբելյարը ըհղունվել է ԵՊՀ-ի բանասիրական ֆակուլտետի պարսկակահ բաժին հ իբրև Հր. Աճաոյանի անվան թոշակառու'ավարտել Մայր ԲՈՒՀ-ը: Ջավախքի որ­դու գիտական ուղին սկիզբ է աոել 1958 թվականից, իսկ կենսագրությունը կապված է հա­յագիտական այնպիսի նշանավոր կենտրոնների հետ, ինչպիսիք են Մաշտոցի անվան Մա­տենադարանը, Երհանի Պետական Համալսարանը, Հ Հ ԳԱՍ Գրականության ե Արևելա­գիտության ինստիտուտները, ուր նա մատհնագետ֊գրադստանավարից հասել է բաժնի վարիչի ն գլխավոր մասնագետի պաշտոնների, պաշտպանել է թեկնածուական հ դոկտո­րական դիսերտացիաներ: Հայաստանի տարբեր հիմնարկների գիտական խորհուրդներով իր գիտելիքներն ի սպաս է դրել միջնադարագիտության, հայագիտության և կովկասագի­տության զարգացման գործին, իսկ իր գիտամանկավարժական վաստակի համար 1989 թ. արժանացել է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան մրցանակի:

2003 ԱԶԱՏ ԲՈՋՈՑԱՆ Գ-Դ 187

Ի դարի 50-ական թթ. նոր կազմավորվող Հ Հ ԳԱ Ակադեմիան իր աոջև խեղիր էր դրել Հայաստանում ավելի համակողմանի դարձնել հայագիտական հետազոտությունները: Խորհրդային Միության տարբեր քաղաքներում (հատկապես Լեեինգրագում և Մոսկվա- յում) պատրաստվում էին բանասեր, հնագետ ու պատմաբան մասնագետներ, որոեք հմտա­նում Լին Հայաստանի ե հարևան երկրների պատմության հետազոտության խնդիրներում, տիրապետում օտար լեզուների, դաոնում արևելագհտ-միջեադարագհտհեր, բանասերներ ու պատմաբաններ: Նրանք էին, որ Ի դարի երկրորդ կեսին զարկ տվեցին դասական հայա­գիտության զարգացմանը հայրենիքում և մասնավորապես Երևանում, Հ Հ ԳԱՍ տարբեր ինստիտուտներում և ԲՈՒՀ-երում ստեղծեցին գիտական նորանոր կենտրոններ:

1958/9 թթ., Հայաստանի հայագիտության ժամանակի առաջատարներ Սուրեն Երեմ- յանի և Լևոե Խաչիկյանի քսւջալհրմամբ, հայագիտության ասպարեզում իր առաջին քայլե­րը կատարող երիտասարդ Պարայր Մուրադյանն ընդունվում է Հ Հ ԳԱՍ Գրականության ինստիտուտի ասպիրանտուրա և սկսում մասնագիտանալ վրաց դասական բանասիրութ­յան բնագավառում: 1960-1962 թթ. ասպիրանտական ուսումնառությունն անցկացնելով Թբիլիսիի պետական համալսարանի պրոֆեսոր, Վ Հ ԳԱ ակադեմիկոս Կոոեելի Կեկե|իձեի ղեկավարության ներքո. Պարույր Մուրադյանը Թբիլիսիում ի մոտո շփվում է վրաց մտա­վորականության և վրացագիտական դպրոցների հետ, ծանոթանում դասական բանասի­րության վրացական դպրոցի գործունեությանն ու ձեռագրին: Ստացած վրացագիտական հիմնավոր կրթությունը Պ. Մուրադյանը հետագայում լայնորեն օգտագործեց հայագիտա­կան հետազոտություններում' նոր ու թարմ երակ բերելով հայ միջնադարագիտության ան­դաստան:

Առաջնորդվելով հայագիտության և կովկասագիտության լավագույն ավանդույթներով. Պարույր Մուրադյանը Նիկողայոս Մաոից և Լ. Մելիքսեթ-Բեկից հետո նոր թաւիով ձեռնա­մուխ եղավ վրացագիտական հետազոտությունների խորացմանը 1963 թ. Թբիլիսիում պաշտպանելով թեկնածուական ավարտաճառ: Պաշտպանությունից առաջ և հետո լույս տեսած հոդվածների հրապարակումն իսկ վկայում է, թե որքան լայն է հայագետ-կովկա- սագետի հետաքրքրությունների շրջանակը: Հետագա հետազոտություններում էլ ավելի ընդլայնվեց գիտնականի հետազոտությունների սահմանը:

Պ. Մուրադյանն իր ուժերը փորձելով հայ-վրացական գրական կապերի բնագավառում, իր նպաստն է բերում սայաթնովագիտաթյաե, ռուսթավելիագիտությաե ե ագաթաեգեղա- գիտության հսկա շտեմարանին, ուժերը վարձում հայ և վրաց վիմագրության ասպարեզում, քննության նյութ դարձնում միջնադարյան ճարտարապետության և մշակույթի հիմնահար­ցերը, շարունակում կովկասյան Եկեղեցիների միության և քաղկեդոնական հայերի խնդրի վերաբերյալ պահպանված միջնադարյան սկզբնաղբյուրների ուսումնասիրությունը, ձեռա­գրագիտության խնդիրների արծարծումը:

Ն րա հետազոտությունների ոլորտը ներառում է ողջ միջնադարը, որը սկսնակ հետսւզո-

տողի համար կարող է դառնալ Կովկասի ժողովուրղների այսօրվա մշակույթն ու պատ­մությունը հասկանալու իսկական ոսկե բանալի: Հայագետ-վրացագետի աշխատություն­

ները լույս են տեսել հայերեն, ռուսերեն, վրացերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն և

թուրքերեն: Նրա վաստակը, մանավանդ վերջերս հրատարակված իր մատենագիտությու­

նից հետո. դարձել է հայագիտության այսօրվա սերնդի սեփականությանը' ուսումնասի­րության նոր հորիզոններ բա ցելով երիտասարդության առջև:

Պ Մուրադյանի անսպառ գիտական եռանդի մասին են խոսում նրա հրատարակած 277 հետազոտությունները (շուրջ 10 մենագրություն): Գիտական ոաումնասիրություններին զուգահեռ, նա հետամուտ է հղել նաե հայագիտության նոր սերնդի պատրաստմանը, խմբագրել նրանց կողմից հայագիտության դատին հանձնված բազմաթիվ աշխատությու- ներ: Նա անհանդուրժող կեցվածք է ընդունել գիտություն թափանցած պղտոր հոսանքների նկատմամբ, բարձր պահել կովկասագետ-հայագետի կոչումը:

1966 թ Պ. Մուրադյանը հրապարակեց «Հայ-վրացական գրական կապերը ԺԸ դա­րում» ռուսերեն մենագրությունը: Այստեղ հեղինակը բացահայտեց Ժ Ը դարի վրացական լուսավորական շարժման զարգացման հիմնական ուղղությունները, նոր ուղիներ բացեց հայ-վրացական մշակութային կապերի, երկու ժողովուրդների մատենագրական առնչութ­

յունների ուսումնասիրության բնագավառում:Այնուհետև հաջորդեցին հետազոտությունների բազմաթիվ շարքեր' նվիրված հայ-վրա­

ցական բառարանագրության պատմությանը, Շոթա Ռուսթավելու «Ընձենավորին», Հա ­յաստանի և Վրաստանի ԺԲ-ԺԳ դդ. պատմության խնդիրներին, Կովկաս աշխարհի մշա­կութային ամբողջությանը. Տոմարական տարբեր համակարգերի հետազոտությանը և վարքագրության դեռևս չլուծված մի շարք խնդիրների լուսաբանմանը: Հեղինակի համար թե՜ վրաց և թե' հայ բանասիրության հարցերի մեկնաբանությունը ինքնանպատակ չէր: Անդրադառնալով հայ-վրաց գրական-մշակութային փոխհարաբերություններին, Պ. Մու­րադյանը, հետևելով Նիկողայոս Մառի և նրա դպրոցի հետազոտական սկզբունքներին, մեծ տեղ է հատկացրել Սուրբ Գրքի թարգմանության պատմությանը: Երկու ժողովուրդ- նհրի մշակութային վւոխհստաբհրություեների հետազոտությունը Պ. Մուրադյանը խորաց­րեց՝ հետևելով այն դրույթին, ըստ որի հայ-վրացական եկեղեցական բաժանումից հետո էլ հայկական բնակչության մի ստվար զանգված հավատարիմ է մնացել -Քաղկեդոնի ժողո- վին և իր դավանանքով հեռացել Հայ Եկեղեցուց: Այս միջավայրի մշակութային գործու­նեության բազմաթիվ խնդիրներ նա հոդվածներում քննության նյութ է դարձրել' անդրա­դառնալով Գրիգոր Բակոտյաեի «Սսւհմանքին», Եվթիմիոս Զիղաբենոսի «РапорНа йоешайкев^й և Գավիթ Կյուրոպաղատի դարաշրջանի Տայքի գրական գործունեությանը: Այս խնդիրների ծիրում է գտնվում նաև դավանական հանդուրժողականության պրոբլեմը: Իր մի շարք հոդվածներով ավեփ խորացնելով Հ. Անասյանի հետազոտությունները, Պ. Մուրադյանը կարողացավ ի մի բհրել Մխիթար Գոշի և Վարդան Այգեկցու դարաշրջանի դավանական հանդուրժողականության պատկերը' կազմելով նաև Գոշի «Թղթի» գիտա­կան բնագիրը: Հայագետները սպասում են, որ հարգարժան հոբելյարը պիտի հրապարակի նաե այդ բնագրի աղբյուրագիտական քննությունը:

Պ Մուրադյանն իր հետազոտություններով անդրադարձել է նաև հայ-վրացական վի­մագրության, հայկական հնագրության, բնագրագիտության .հարցերին: Նա է ձեռնարկել Հայաստանում սակա վրացերեն և Վրաստանում' հայերեն արձանագրությունների հավաք­ման ու հրապարակման աշխատանքները: Այս բնագավառում հեղինակը հետապնդել է եր­կու նպատակ, նախ' բացատրել վրացական միջավայրում հայկական վիմագիր արձանա­

188 Գ-Դ ՊԱՐՈԻՑՐ ՄԱՄԲՐԵԻ ՄՈԻՐԱԳՑԱՆ________________2 0 0 3

2003 ԱԶԱՏ ԲՈՋՈՑԱՆ Գ-Դ 189

գրությունների գոյության փաստը, ապա' պատմա-աղբյուրագիտական խոր ուսումնասի­րության միջոցով վեր հանել այդ վիմագիր արձանագրությունների ստեղծման պատմա- մշակութային միջավայրը: Այս առումով գիտության համար չափազանց կարևոր էին Պ. Մուրադյանի հետազոտությունները, որոնք նվիրված են Ջվարիի, Պղնձահանքի, Ատեհի Սիոնի, Անիի, Թբիլիսիի վիմագրական ժառանգությանն ու դրա մեկնաբանությանը:

Հետհելով Լևոն Մելիքսեթ-Բեկի աշխատանքային սկզբունքներին. Պարույր Մուրադ­յանը հարստացրեց հայ թարգմանական գրականությունը վրաց հին գրականությունից կա­տարված փոխագրություններով' իր ավանդը բերելով Շոթա Ռուսթավելու «Ընձենավորի» թարգմանության բնագավառում: Հետագայում նա ձեռնամուխ եղավ նաե «վրա ց ժամա­նակագրության» բնագրի հայացման գործին' այդ բնագրին կցելով չափազանց կարհոր ծանոթագրություններ, առանձին հետազոտության նյութ դարձնելով ԺԲ դարի վերջի վրաստանի ե Հայաստանի պատմության ժամանակագրության հարցերը: Այս աշխա­տանքն իր պատվավոր տեղն ունի Լ. Մելիքսեթ-Բեկի «վրա ց աղբյուրները Հայաստանի հ հայերի մասին» եռհատորյակի և Հ Հ ԳԱԱ-ի հրատարակած «Օտար աղբյուրները հայերի և Հայաստանի մասին» բազմահատոր շարքի կողքին:

Պարույր Մուրադյանը շրջանառության մեջ է դրել նան Ագաթանգեղոսի Պատմության և Շուշանիկի վարքի միջնադարյան վրացերեն խմբագրությունները, Հայաստանի վրացե­րեն արձանագրությունները, անդրադարձել է «Պատմութիւն Պղնձէ քաղաքի» միջնադար­յան զրույցի հայերեն և վրացերեն տարբերակներին, վրաց մատենագրության ե ուղեգիրհե- րի հայաբնակ տարբեր շրջանների վերաբերյալ հաղորդած վկայություններին:

Պ. Մուրադյանն իր հետաքրքրությունների ոլորտում է միշտ պահել հայ-վրացական բանասիրության մստյան սկզբունքների վերարծարծումը, անդրադարձել է մինչև է դարը հայ-վրացական եկեղեցական վտխհարաբհրություններին' գիտական բանավեճի մհջ ա- պացուցելով Ջվարիի Ս. Խաչ եկեղեցու հայերեն արձանագրության և Աբրսւհամ Գ Ադրա- թանեցի Կաթողիկոսի Թղթի հավաստիությունը: Հետազոտելով միջհսպարում հայցական հոլովաձհի օգտագործման փաստերը տեղանուններում, եկել է այն համոզման, որ վրացե­րենը հաճախ պահպանել է հայկական այդ հոլովաձհը ուղղականում (անվանական):

Հետազոտողի հետաքրքրությունների կենտրոնում են եղել հայ միջնադարյան մատե­նագրության այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Ագաթանգեղոսի հ Ղազար Փարպեցու Պատմությունները, Տոմարական բնագրերը, Սանահինի քյոթուկը և բազմաթիվ այլ հու­շարձաններ: Պ . Մուրադյանն անդրադարձել է նաե վարքերի ուսումնասիրության խնդիր­ներին: Հիշարժան են նրա հետազոտությունները' նվիրված Ս. Թեոդորոս Զորավարի, Շու- շաեիկի, Դավթի ու Տիրիջանի, Ս. Նիկողայոս Սքանչելագործի վարքագրական հուշար­ձաններին:

Իր կյանքի ընթացքում Պարույր Մուրադյանը երիտասարդության մեջ սեր է սերմանել դեպի հայագիտության նվիրյալները' առանձին հոդվածներ նվիրհլով Մարի Բրոսեիհ, Լհոն Մելիքսեթ-Բեկին, Հովսեփ Օրրելուն, Սուրեն Երեմյաեին, Հակոբ Անասյանին, Ակակի Շա- նիձեիե, Լեոն Խաչիկյանին, Հայկ Պերպերյանին, Կոռնելի Կեկելիձեին, Մկրտիչ Նհրսիս- յանին, Գսւգիկ Սարգսյանին, Գևորգ Աբգարյանին, էմանուել Պիվազյանին հ մի շարք այլ հայագետների:

լ 90 Գ -Դ ՊԱՐՈԻՑՐ ՄԱՄԲՐԵԻ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ 2003

Պ Մուրադյանը երկար տարիներ ուսումնասիրել է Ն . Մաոի և Հ. Օրրելու արխիվները և այնտեղից լույս աշխարհ բերած բազմաթիվ նյութեր շրջանառության մեջ դրել: Վեր­ջապես. նրա անմնացորդ նվիրվածության շնորհիվ հրատարակվեցին Նիկոդայոս Մաոի. Լևոն Խաչիկյանի ու Հովսեփ Օրբելու աշխատությունների հատորները: Պարույր Մուրադ­յանի անսահման աշխատասիրության արդյունք է նաև այն հսկայական խմբագրական աշ­խատանքը. որ նա կատարել է իբրև գիտության մի մեծ բնագավառի ղեկավար: Նրա խմբագրող գրչի ներքո են ձևավորվել «Ն. Մառը ե հայագիտության հարցերը» (1968). «Հայագիտական հետազոտություններ, պր. Ա» (1974), «Շողակաթ» (1995), «Հայաստանը և Քրիստոնյա Արևելքը» (2002) ժողովածուները, հրատարակվել Վ . Բդոյանի, Հ. Մարգար- յանի, Պ Չոբանյանի. Ս. Ավագյանի, Ա Կոզմոյանի. Ա Հակոբյանի. Ա Բոզոյանի և այլոց աշխատությունները: Պարույր Մուրադյանը նաև մեզանում ընթերցող հեղինակ է, որը բազմիցս հայագիտության հարցերին է անդրադարձել' գրախոսելով այս կամ այն նոր լույս տեսած մենագրությունը: Նրա գրախոսություններն ունեն կառուցողական բնույթ:

Պարույր Մուրադյանը գիտությանն անսահմանորոն նվիրված գործիչ է: Առանձնապես բուռն է հղել նրա գործունեությունը Հ Հ ԳԱՍ Արևելագիտության ինստիտուտում, ուր նա 1976 թ. կազմակերպել և վարել է Կովկասագիտության և բյուզաեդագիտության բաժինը, որն այժմ անվանվում է Քրիստոնյա Արևելքի բաժին: Այն ժամանակ դեռևս նոր ձևավորվող Արևելագիտության ինստիտուտում, ակադեմիկոս Գագիկ Խորհեի Սարգսյանի և մյուս բա­ժինների աշխատակիցների աջակցությամբ, ստեղծվեց մի բաժին, որը շուրջ 30 տարի փոր­ձաքարի դեր է կատարում Հայաստանի գիտական միջավայրում՜ միջնադարյան քրիստոն­յա Արևելքը և Կովկասն ուսումնասիրելու իր հետևողականությամբ: Բաժնի գիտական հա­ջողությունների խոսավւողն է եղել «Кавказ и Византия» (1979-1988) պարբերականը, որը Պարույր Մուրադյանի խմբագրությամբ դարձավ Խորհրդային Միության մեջ գիտաճյուղի առաջատար պարբերականներից մեկը: Այս հանդեսի բոլոր համարներն իրեեց պատվա­վոր տեղն ունեն աշխարհի տարբեր ծագերի արևելագիտական, կովկասագիտական ու բյուզանդագիտական կենտրոնների գրադարաններում:

Մեր հոբելյարն իր գիտական գործունեության ընթացքում կարողացել է ստեղծել հա­մախոհների ու աշակերտների մի սերունդ, որը բարձր է գնահատում նրա վաստակը և գոր­ծունեությունը:

ԾԱՂԿԱԶԱՐԴԻ ՏՈՆԻ՜Ն Ն .Ս .Օ .Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ

ՕՐՀՆԵՑ ՄԱՆՈՒԿՆԵՐԻՆ

Ապրիլի 13-ին Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում հանդիսավորապես նշվեց Ծաղկազարդը'հի­շատակը Հիսուս Քրիստոսի Երուսաղհմ մուտք գործելու: Այս առթիվ Մայրավանքում Ս. Պատարագ մատուցվեց: Պատարագիչն էր Գերաշնորհ Տ. Հուսիկ արքեպս. Սանթոտյանը:

Նախքան սրբազան արարողությունը, հանդիսապետությամբ Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի, զանգակատան դիմաց կատարվեց Անդաստան, որի ընթացքում օրհնվեցին աշխարհի չորս կողմերն ու արմավենու և ուռենու ճյուղերը:

Հավարտ Ս. Պատստազի վեհափառ Հայրապետն օրհնեց ներկա բոլոր մանուկներին' իր հայրական պատգամը վւոխաեցելով հրանց. «Այս երեխաները պիտի կրթվեն Աստծո պատգամներով ու պատվիրաններով, որպեսզի ճանաչեն բարին մեր կյահքում և կարողա­նան իրենց ընթացքը պահել բարու ճանապարհների վրա: Աղոթքով հայցում ենք Երկնա­վոր մեր Տիրոջից, որ Իր ամենախնամ հայացքի ներքո աճ հ հասակ պարգեի սիրասուն մեր զավակներին, որպեսզի երանք լինեն հավատավոր, նախանձախնդիր անձեր մեր հայրերի սուրբ հավատքի, ինչպես եաե արժանավոր քաղաքացիներ մեր ազատ ու անկախ հայրենի երկրի»,- պատգամեց Նորին Սրբությունը:

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

192 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

ԳՍՐԵԳԻ՜ե բ վեհա փ ա ռ հա յրա պ ետ դ հ ա ն դ ի պ ե ց ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹ-Ցա՜՜Ն՜ՆԵՐԻ

՜եԵՐԿԱՅՍՑՈՒՑԻՉ՚ՆԵՐԻՆ

Մարտի 10-ին Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրղի Հայաստանյան Կլոր Սեղանի հրավերով Մայր Աթոո Ս. էջմիածնում տեղի ունեցավ գրասենյակի գործընկեր հասարա­կական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների համատեղ ժողով:

Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու նախաձեռնությամբ ստեղծված Կլոր Սեղանն արղեն 6 տարի համագործակցում է հայաստանյան թհմհրի, ինչպես նաե հասարակական ավելի քան 20 կազմակերպությունների հետ: Կլոր Սեղանի դրամաշնորհներով բոլոր այս կազմակերպություններն իրականացնում հն սոցիալական, կրթական և գյուղատնտեսա­

կան ծրագրեր'նպաստելով երկրի զարգացմանը:ժողովի ընթացքում ԵՀԽ ԿՍ գրասենյակի տնօրեն Կստեն Նազարյանը ներկայացրեց

Կլոր Սեղանի կատարած աշխատանքները ե առաջիկայում իրականացվելիք ծրագրերը, ապա անդրադարձավ այն արդյունավետ փոխհամագործակցությսւնը, որ իրականացվում է Հայաստանյայց Եկեղեցու, Կլոր Սեղանի, Հայաստանի ե արտերկրի այլ հասարակա­կան կազմակերպությունների միջև: ՀԿ-ների ներկայացուցիչները միմյանց ներկայացրհ- ցին գործունեության իրենց ծրագրերը և քննհցին համագործակցության հետագա հեռա­նկարներն ու ակնկալիքները:

ժողովականներին հանդիպեց ե իր օրհևությունը տվեց Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամե­նայն Հայոց Կաթողիկոսը: Շնորհավորելով արձանագրված հաջողությունների համար' Վհհափսա Հայրապետը բարձր գնահատեց ԵՀԽ ԿՍ աշխատակիցների գործունեությունը, նվիրումն ու նախանձախնդիր ծառայությունը: Հայոց Հայրապետն անդրադարձավ նաև հասարակական կազմակերպությունների առաքելությանը' նշելով. «Բարեգործություն կա­տարելով' մեր ժողովրդի հոգում բարեգործության ոգի եք սերմանում»:

Հանդիպման ավարտին Նորին Սրբությունը ներկայացրեց Հայաստանյայց Առաքելա­կան Ս. Եկեղեցու գործունեությունը կրթական, մշակութային և սոցիալական ոլորտներում, ապա պատասխանեց ներկաների հարցերին:

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ Մ. ԷՏՍԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 193

ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ ՈՒԽՏԻ ՊԱՏԱՐԱԳ ՄԱՏՈՒՑԵՑ ԱՐԱԳԱԾՈՏ՜ՆԻ Օ-ԵՄԻ ԱՌԱՋ՜ՆՈՐԴԱԿԱ՜Ն ՏԵՂԱՊԱՀ

Տ. ԲԱԳՐԱՏ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԳԱԼՍՏԱ՜ՆՅԱ՜ՆՐ

Կիրակի, ապրիլի 27-ին, Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հանղիսապեւրաթյամբ, մատուցվեց հերթական Ուխտի Պատարագը: Մայր Տաճարի օծման 1700-ամյակի տոնակատարությունների ծիրից ներս այս անգամ եկեղհցականաց դասի առաջնորդությամբ Սուրբ էջմիածին էր եկել Հայաստահյայց Առա­քելական Եկեղեցու Արագածոտնի թեմի ուխտապահ ժողովուրդը: Օրվա պատարագիչն էր թեմի առաջնորդական տեղապահ Հոգեշնորհ Տ. Բագրատ վրղ. Գալստանյանը:

«Մենք եկել հեք, Վեհափա՜ռ Տեր, օշականաբնակ մեծ սուրբի' Մեսրոպ Մաշտոցի խորհրդով, Արագածի կանթեղի խորհրդով, Սուրբ Լուսավորչի քայլած վայրերի խորհրդով տհսհհլու մեր հայելին այս տաճարի միջից, հ մեր սիրտը, միտքը, հոգին դրոշմելու Իջման Ս. Սեղանի իոսչի վրա' որպես պատրաստսւկամություհ գործելու հ ապրելու հայոց այս մեծ տան հոգևոր վերելքի և մեր հայրենիքի ու ազգի պայծառության և լուսավոր գալիքի հա­մար»,- ասաց Հայր Սուրբը (տեն էջ 84):

Հանուե Նորին Սրբության հ Մայր Աթոռի միաբանության ուխտավորներին ոդջուհեց նաև Մայր Աթոռի դիվանապետ Հոգեշնորհ Տ. Արշսւկ վրդ. Խաչատրյանը:

Սրբագան արարողությանը ներկա էին բարձրաստիճան հոգևորականներ, Արագածոտ- նի մարգպետ Հրայր Կարապետյանը, մարգային և քաղաքային իշխանությունների ներկա­

յացուցիչներ:Հավարտ Ս. Պատարագի ուխտավորների բազմությանը Վհհարահում, հանդիսություն­

ների սրահում, ընդունեց Վեհափառ Հայրապետը:

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՍՈՒՐԲ ՀԱՐՈՒԹ՛ՅԱ՛Ն ԿԱ՜ՆԹԵՂԱԼՈՒՑՍՈՎ ՀՈԳ-Ե՜եՈՐՈԳ-ՎԱՄ

« Դ ա ւ բ ա վ ճ ի ո է կանթեղի վառումը, որ Քրիստոսի գերեզմանի վրա է Նրա մասիս ասում հև, որ հայոց լուսավորիչ Գրիգորի խնդրանքով. առանց մարդու

ձե՛ռքերի ու ւրեսաևեւի կրակի'Սսւրծու հրամանով վառվում է ամեն Զատկին, որմինչև այսօր փնում է»:

(Կ իրա կոս Գ ա նձա կեցի)

Քրիստոսի լուսահորդ գերեզմանի վրա վսավող կանթեղալույսով հոգեհորոգվհլու ուխ­տով Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Երկրորդ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի բարձր տնօրինությամբ ու օրհնությամբ զատկական տոներին Երուսաղեմ մեկնեցին Արարատյան Հայրապետա­կան թեմի առաջնորդական վտխանորդ Գերաշնորհ Տ. Նավասարդ եպիսկոպոս Կճոյաեը. Գուգարաց թհմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Սեպուհ եպիսկոպոս Չուլջյաեը, Գեղարքունյաց թեմի առաջնորդական տեղապահ Հոգեշնորհ Տ. Դերենիկ վարդապետ Դավթյանը, Վեհա­փառ Հայրապետի օգնական Հոգեշնորհ Տ. Թորգոմ աբեղա Տոնիկյանը և Հ Հ վարչապետի' կրոնի գործերով խորհրդական պարոն Ռազմիկ Մարկոսյանը:

Աստվածակոխ Սուրբ Տհղեր ուխտի գնալը մշտավառ երազանք է յուրաքանչյուր հայի համար: Երուսաղեմի ուխտավոր է հղել Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, որը 7 տարի ճգնելուց հետո' Ջատկի ճրագալույցին մոտեցել է Տիրոջ Սուրբ Գերեզմանին: Այդ պահին Տիրոջ հրամանով վառվել են այնտեղ կախված բոլոր կանթեղները, ե մեր հավատքի հայրը երգել է «Լոյս զուարթ»-ը, որը մինչև օրս հնչում է մհր եկեղեցիներում: Տնօրինական սուրբ վայրե­րից զորություն են ստացել մեր թարգմանիչ վարդապետները, Եկեղեցու հայրերը, հայոց արքաներն ու իշխանները և բազմաբյուր հայտնի ու անհայտ հայ քրիստոնյաներ:

Երուսաղեմի հայոց Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկ­յանի կողմից քրիստոնեական սրբավայրին վայել ասպնջականությամբ ընդունվեցին մեր միաբան եղբայրները: Սուրբ Հակոբյաեց միաբանության վանական հյուրընկալը բարեհա­ճորեն դիմավորեց ուխտավորներին: Ապա նրանց առաջնորդեց Սրբոց Հակոբյաեց Մայր Տաճարի շուրջը գտնվող ինը մատուռներ'Ս. էջմիածնի, Գլխադիրի Ս. Հակոբոս, Ս. Մինաս, Ս. Մակար, Ս. Ստեփաննոս, Ս. Նշան, Ս. Առաքհլոց, Ս. Համբարձման, Ս. Պողոս և Ս. Պետրոս սրբարաններ:

Ավագ շաբաթը աղոթքներով ու սաղմոսասացությամբ բացվեց մեր ուխտադիր միաբան­ների համար:

Ավագ հինգշաբթի, վաղ առավոտյան, նրանք այցելեցին Սողոմոնի տաճար, իսկ ժամը 9-ին հասան Սրբոց Հակոբյանց վանք' միջօրեին մասնակցելու ընթրյաց Ս. Պատարագին, որ մատուցվեց ձեռամբ Գերաշնորհ Տ. Սեպուհ եպիսկոպոս Չուսանի: Այնուհետև կատար­վեց Ոտնլվայի հանդիսավոր արարողությունը, որի ընթացքում Ամենապատիվ Տ. Թորգոմ

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 195

արքեպիսկոպոս Մանուկյանը, ի նշան քրիստոնեական խոնարհության, լվաց նաե ուխտա­վոր եղբայրների ոտքերը:

Նույն օրը, ժամը 17.00-ին, ուխտավորները հավաքվեցին Աննա քահանայապետի տան տեղում կառուցված Ս. Հրեշտակապետաց եկեղեցում, որը Քրիստոսի աոաջին բանտն էր, ե աղոթեցին այն ձիթենու մոտ, որին կապեցին և ծաղկեցին Հիսուսին' նախքան քահանա­յապետի մոտ տանելը: Այնուհետև ուխտավորները ետ դարձան Ս. Հակոբյանց եկեղեցի, որտեղ ժամը 19.00-ին սկսվեց Խավարման սրբազան արարողությունը:

Ավազ շաբաթ օրը մեր միաբան եղբայրները մասնակիցը դարձան սուրբ գերեզմանի լույսը հանելու հանդիսության:

Ավագ ուրբաթ, գիշերը, Ս. Հարության տաճարի փակված դուռը չբացվեց մինչև Ավագ շաբաթվա առավոտյան ժամը 8.00: Առավոտյան ժամը 7.30-ին Ս. Հարության տաճարի եր­կու դռնապաններ բերեցին բանալիները Հայոց Վանք և հանձնեցին Ավագ թարգմանին: Տարբեր ազգի ուխտավորների խռնված բազմության առջև մի քանի վարդապետներ և սարկավագներ Ավագ թարգմանի գլխավորությամբ և տաճարի դռնապանների ընկերակ­ցությամբ գնացին Ս. Հարության տաճար և բացեցին փակ դուռը:

ժամը 11-ին Ս. Հարության տաճարի հու նաց տեսուչը վառվող մի լապտեր բհրեց և զե­տեղեց Ս. Գերեզմանի վրա, ապա դուռը կնքվեց մեղրամոմով ու ժապավենով:

Այնուհետև սկսվեց հույների եռադարձ թավտրը Ս. Գերեզմանի շուրջ: Երբ երկրորդ ան­գամ հունաց թավտրապհւրը հասավ հայոց տեսչարանի դիմաց գտնվող սյուներին, հայոց լուսսւհան վարդապետը, ձեռքին մի փունջ մոմ, ընթերակա սարկավագների հետ միացավ հունաց հանդիսապետին և միասին կտրեցին Ս. Գերեզմանի կնքված ժապավենը և մտան գերեզմանաայր: Սուրբ Գերեզմանի առջև աղոթելուց հետո այնտեղ վառվող կանթեղից վառեցին իրենց մոմերը և հրեշտակի վեմի մոտ գտնվող երկու բոլորաձև բացվածքներից զանգերի ղողանջների ներքո լույսը փոխանցեցին Հայոց Վերնատուն, որտեղից Ս. Գերեզ­մանին նայող առաջին պատուհանից Հայոց հանդիսապետն իր ստացած մոմերի լույսով օրհնեց ժողովրդին: Այնուհետև նա իր ձեռքի մոմերով վառեց Ղպտի և Ասորի Եկեղեցիների հոգևորականաց մոմերը և առաջնորդեց նրանց Հայոց տեսչարան: Սուրբ Գերեզմանի լույ­սով վառվեցին նաև տաճարի նախապես շիջված բոլոր կանթեղները:

Հոգեպարար այս արարողությունից հետո հայ հոգևորականության դասը, ղպտի և ա- սորի հոգևորականության հետ երգեցիկ թափոր կազմած, հրեք անգամ պտտվեց Քրիստո­սի Սուրբ Գերեզմանի շուրջ: ժողովուրդը հոգևոր դասի հետ երգում էր «Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց» ժամամուտը և «Ընդ արշալոյսն առաւօտուն» շարականը: Լուսաբուխ Ս. Գերեզ­մանը խնկարկելուց հետո'բոլորը նույն հանդիսությամբ վերադարձան վանք:

Զատկի առավոտյան, Վերնատնից իջնելով, միաբանության թավտրը ղպտիների և ա- սորիների մասնակցությամբ ուղղվեց ՄԳերեզմաե, որի շուրջ երեք անգամ դառնալուց հե­տո շարունակեց ժամերգությունը: Քրիտոսի Հրաշափառ Հարության տոնին Սուրբ Հա ­րության տաճարում Ս. Պատարագ մատուցեց Գերաշնորհ Տ. Նավասարդ եպիսկոպոս Կճոյանը:

Հընթացս Ս. Պատարագի հնչեց Սրբազան Հոր' օրվա հանդիսությանը պատշաճ սրտա­ռուչ խոսքը, որում ի մասնավորի ասաց. «Փաոք եմ Հրալիս հարուցյալ Փրկչիև, որ գե-

« ե ր կ ր ^ Փ լա հարության այս սրբսւզ-

ն ա ս Լ բՏ ն Հ ի ն . որտեղ Դասս, խորտակելով մահը, Խանք Ч Г - М - Л մա րդկութ յսԼ Ահավասիկ. կամոք, երջանկություն ունեմ խոնարհվելուկենսապարգև սրբարանում և Սուրբ Պատարագ մատուցելու. ինչպես նաև պա֊տարագվելու հասաս մեր հավատքի վկայության:

Լաիւտապարտ ենՔ Հայոց Հայրապետին մեգ այարեղ Առաքելուև մեր ուի.տո նորոԳե,ու համար: ՇնորԽսկալություն Ամենապատիվ Տ. թ որգոմ Պատրիար֊ Ա նսուրբ տեղերը երկրպսւգելաբագաոիկ աոիթն ընծայելու համար:

Սող, մենք գտնվում ենք մի քարի աոջև, որն ունի իր հատուկ լեզուն: Այն խ ո ֊ սում է հավատքի, սիրո և հայսի մասին: Երկրպագելի այս քա րը Քրիստոսի ան­ստվեր ներկայությունն է և Նրա կենդանի շունչը: Այս քարն անի Բարձրյալի ար- յա ն գիծն ա գույնը: Այդ հավատքով սպաոազինված աոաքյալները Քրիստոսի Հարության մշտաբարբաո քարոզիչներ դարձան և աշխարհով մեկ տարածեցին Քրիստոսի կենսաբեր ւայսը: Քրիստոսի Հարությունը նրանց համար շոշափելի դարձրեց Տիրոջ քարոզած վարդապետությունը: Քրիստոսի Հարությամբ զորե­ղացած աոաքյալները, հավատքի ներգործուն առաջնորդությամբ մարտիրոսվի ւով, դարձան ամենավավերական վկաները Տիրոջ հարության:

Ի՜նչ աժով քրիստոնեությունը վերափոխեց աշխարհը, և ի ն չ ուժով նվաճվեցին հեթանոս սրտերը Հարության ոգով ու Հարության շնչով: «Եթէ Քրիստոս չիցէ յ ւ * րուցեալ, ընդունայն է քարոզութիւնն մեր, ընդունայն են և հաւատքն ձեր: Եւ գտւս- նիցիմք սատ վկայք Աստուծոյ» («Եվ եթե Քրիստոս հարաթյուն չի աոե/, իզուր է մեր քարոզությունը, իզուր է և ձեր հավատը: Եվ Աստծու սատ վկաները եղած կւի- նենք ») (Ա Կորնթ Ժ Ե 14-15):

Այսօր Հարաթյան այս կենսապարգև տոնին, թափուր գերեզմանից երսծ հա­րուցյալ Քրիստոս շրջում է մեր մեջ և Իր խաղաղությունն ա սերն է ավետամ մեզ: Նրա ձայնը հասա է մեզ, քանզի հավատում ենք Նրան զգամ Նրան մեր սրտե- րամ, ապրում ու զորեղանամ աստվածային սիրով:

«Եւ մեք այսօր զաարճացեա/ք, պայծաասսցոլք տօնխս ընդ հաշտաթեանն Աս- տածոյ միմեանց արկցուք գիրկս սիրով և միաբան գոչեսցուք «Քրիստոս յարեսս ի մեոելոց»: Հարաթյան հրաշքը Քրիստոսի մարդեղության խորհրդի գագաթն ա պսակն է քրիստոնեական վարդապետության սիրտը: Հիսասի մահվսւմբ և հա- րաթյամբ է պայմանավորվում մեր փրկությանն ա անմահությունը: Հիսուսի հա­րությունը դաոնամ է մեր վերակենդանաթյան անաոայւկելի առհավատչյան՛ Մենք վերագտնում ենք մեր անմահությունը Հիսաս Քրիստոսի հարությամբ:

«Խաղաղութիւն ընդ ձեզ, ես եմ, մի' երկնչիք» («Խաղաղութի՜ւն ձեգ ես եվ մի' վախեցէք») (Ղակ. ԻԴ 36): Այս ձայնը այսօր ևս հնչամ է ամենուր: Այսօր Քրիստո­սով մարմնավորված ճշմարտությունը նվաճել է երկիր մոլորակը: Չխոտորվենք ա չշեղվենք այդ ճշմարտաթյունից, որպեսզի դյուրին լինի մեր ընթացքը այս մո­լորակի վրա, որպեսզի ընթանանք Տիրոջն ընդառաջ, սիրով պատասխանենք Նրա սիրան, որպեսզի Հարաթյան տոնի օրը գերեզմանվի չարիքը, և հարաթյան

196 Գ-Դ

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 197

աոնեն հայսն ու սերը: Միայն այս կերպ հաղթանակած կլինենք սահին և կարող ենք վստահորեն ասեր «Ընկւաւ սահ ի յաղթութիւն Ո՞տ է ման, յաղթութիւն քո. Ո՞ւր Լ, դժո՜խք, խայթոց քո» («Մահը կուլ գնսւց յաղթութեան: Ո՜ւր է, ման, քո յա ղ­թութիւնը, ո՜ւր է, գերեզման, քո խայթոցը») (Ա Կորնթ. ԺԵ 55):

Աստվածապատկեր մարդը երկու ծնունդ ունի'մորից և սուրբ ավազանից: Մեր մայրերից ստացած 1լյանքը նման է թարշսւմող խոտի, միայն Հիսուսով տրված կյանքն է անմահագին: Մեր ազգը դեգերեց և հարյավ: Այսօր Քրիստոսատուր իր կյանքով հայությունը պիտի տոնի Ա էջմխսծնի Մայր Տաճարի 1700-ամյակը: Սխ րով սպասում ենք ամենքիդ Միածնաէջ սրբավայրում' ազգովի տոնելու մեր պատմության այդ լուսապարգև էջը: Ինչպես Քրիստոս, հայերը ևս մահ տեսան, սւսկւսյն Հայաստանը մահ չտեսավ, մնաց անմւսհ, քանզի հարություն աոավ, ինչ­պես Տերը: Մենք մեր մսւքւսոման պատմությամբ քրիստոսյան Հարության հրա­շազան արտացոլքը եղանք: Մեր պատմությունը քանի՜ Ավագ Ուրբաթ ունեցավ, անհամար սորեր Գեթսեմանիներ դարձան, հայոց լեոները Գողգոթա, սակայն չգերեզմանվեց հավատքը մեր քրիստոսյան և հայրենիք-հողակտորը մեր աստ- վածատար:

Մենք, որպես Գողգոթայով անցած ժողովուրդ, այսօր աոավել ևս պարտա­վորված ենք հարությամբ սւպրե/Ոկ հարությամբ կերտելու մեր կյանքի միաշաբ- թին: Հարությունը հայի համար հույսի տոն է, որովհետև հարությունը երկրորդ անգամ ւրեղի ունեցավ հայոց հողի վրա: Այսօր Հայաստան երկիր ուխտավայրը կանչում է ձեզ: Եկե՛ք էջմիածին, որպեսզի նորեն տոնենք մեր հարությունը, քան­զի «Ի վերայ աջոյն և Սրբոյ էջմնիածեի ամենայն ազգս հայոց կապեալ կայ. քան­զի Արարատեան գաւաոին բղխեսցին Հայոց շնորհք պատուիրանսւցն Աստուծոյ»:

Աշխարհով մեկ սփոված մեր եկեղեցիների զանգերի ղողանջյունն այսօր եր­կիր մպորակով մեկ ավետում է «Քրիստոս յարեալ ի մեոելոց: Փա՜ոք յարութեան Քո, Տէր»: Եվ այս ձայնը, արձագանքվեւով մեր հոգիներում, հնչում է որպես պա­տասխան «Ես ոչ դադարեցայց օրհնել զՔեզ, Տէ՜ր զամենայն աւարս կենաց ի ֊ մոց»:

Ուրեմն եկեք այսօր միաբերան ու միակամ ասենք «Նորացուցէք զօրհնութիւն յարուցեւոյն ի մեոեւոց, որ նորոգեացն զտիեզերս: Եկայք ժողովուրդք, նոր օրհ­նութիւնս երգեսցուք, երգեսցուք երգ նոր Աստուծոյ Փրկչին մերոյ»:

Պատարագի ավարտին ուխտավորներր հավաքվեցին Պատրիարքարանի դահլիճում հ ստացան Սրբազան Պատրիարքի օրհնությունը: Նույն օրը Սրբոց Հակոբյանց վանքի բա­կում տեղի ունեցավ Երուսաղեմի մեծ անդաստանի արարողությունը:

Ջատկի երկուշաբթի, առավոտյան ժամերգությունից հետո, մեր ուխտավոր միաբաննե­րը ներկա եղան ՄՀսւկոբյանց Մայր Տաճարում Ամենապատիվ Սրբազան Հոր մատուցած Ս. Պատարագին, հընթացս որի հնչեց Ամենապատիվ Պատրիարքի քարոզը: Պատարագի ավարտին դպիրները և միաբանությունը, ձեռքներին ունենալով մասնատուփերի մեջ պահ­վող սրբոց մասունքներ, թավւոր կազմեցին' ուղղվելով դեպի Պատրիարքարան: Այստեղ

198 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2003

Մայր Աթոռի միաբաններն ստացան Պատրիարք Հոր բարհմաղթաեքեերհ ու օրհնված

է ա կ ա կ ա ն տոներից հետո մեր ուխտավորները շրջեցին Տնօրինական սրբավայրե­րում֊ Ուխտավորաբար այցելեցին Հորդանան գետ. Եդիսհի աղբյուրից ջուր խմեցիե. բարձ- ոաօաե Փորձության լեռ և տեսան Մեռյալ ծովը, անցան Գալիլիայով, բարձրացան Թաբոր հո. որտեղ Հիսուս ասաց «Լհռան քարոզը»: Շրջեցին Տիբհրիա լճի ափերին, մտան ափա­

մերձ մատառ, որտեղ Հիսուս բանալիները հաեձնեց Պետրոս Սոսկալին հովվելու համար հավատացելոց: Տեսան Աստվածածնի հղության վայրը. Կանայի հարսանքատունը, եղան

Ս Պետրոս և Ս. Բարդուղիմհոս առաքյալների տներում:Նրանք այցելեցին նաև տերունական սրբատեղիներ Բեթղեհեմ, որտեղ Դհրհեիկ ե

Թորգոմ Հայր Սուրբերը Պատարագներ մատուցեցին Աստվածածնի գերեզմանին'ննջման վայրում: Հետո նրանք բարձրացան Համբարձման լեռ. իջան Գհթսեմաեիի ձորի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի և Հայոց պարտեզ, տեսան Պրոբատիկեի ավազանը և անցան Խա-

չի ճանապարհով:Ուխտավորները շաբաթվա մյուս օրերին'կիրակիից սկսած հաջորդաբար ծնրադրեցին

և իրենց հոգեմրմունջ աղոթքներն առաքեցին առ Աստված Ս. Հակոբյաեց վանքի Ավագ խորանում՜ նախանձի ախտից մաքրվելու համար. Սուրբ Հրհշտակապետաց տաճարում բարկությունից զերծ մնալու համար, Ս. Հակոբյաեց վանքի շրջափակում գտնվող Ս. էջ­միածին եկեղեցում, որտեղ մատուցվեց Պատարագ' ընդդեմ հպարտության, Գեթսեմա- նիում Տիրամոր գերեզմանին' ընդդեմ բղջախոհության, Ս. Փրկիչ եկեղեցում ընդդեմ ագա­հության, Ս. Հովհաննես եկեղեցում ընդդեմ որկրամոլության. Սուրբ Գփադիրի եկեղեցում ընդդեմ ծուլության: Երկյուղածությամբ մտան Խաչգյուտի քարայր:

Նրանք ուխտավորաբար այցելեցին նաև Աննա քահանայապետի տան գավթի տեղում կառուցված Սրբոց Հրհշտակապետաց վանք, որի մուր են գտնվում ձիթենին, որին կապե­ցին Հիսուսին, առաջին բանտը, ոտ տարան Հիսոաին դատասլարտելուց առաջ, տեսան Օվսաննայի քարը: Աղոթք առաքեցին առ Աստված Կայիափայի տան տեղում կառուցված Ս. Փրկչի վանքում, որ կոչվում է Երկրորդ բանտ: Նրանք աղոթամրմունջ ու գլխսւհակ կանգնեցին Զաղանաց պան և Չարչարաեաց սեղանի մոտ:

Մեր միաբան եղբայրներն այդ վայրերում «մոռանային զամեեայն վիշտս և զտրտմու- թխն աշխարհիս» և «սրբէին զմհղս խրեանց ի ձեռն ապաշխարութեան, պահոց և ողորմու­թեան, տքնութեամբ զտիւ և զգիշհր անհանգիստ ուղհգեացւսթեամբ» (Ահբհոս):

Այսօր ևս շատերիս բաղձանքն է «ուխզվս գնալ յաստուածակոխ քաղաքն, մեր Ե- րուսաղէմ' յերկրպագութխն լուսաբուխ սուրր գերեզմանին ֊Քրիստոսի և այլոց սուրբ щնօրինականացն, որ անղ» (Սիմեոե Լեհացի):

ՀԱՑԿԱՆՈՒՇ ՄԵՍՐՈՊՅԱՆ

Ը ՆԳՈԻ ՆԵԼՈՒԹՏՈԻ Ն ՆեՐ ՄԱՅՐ. ԱԹԹՌ֊ՈԻՄ

ԳԱՐԵԳԻ՜Ն Բ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏՆ Ր՜ՆԴ-ՈՒ՜ՆԵՑ ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՆՈՐԱ՜ՆՇԱՆ ԱԿ ԴԵՍՊԱՆԻՆ

Մարտի 3-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց Հայաս­տանում Մեծ Բրիտանիայի ե Հյուսիսային Իոլանդիայի Միացյալ Թագավորության նորա- նշանակ դեսպան Թորդա Էբոթ-Ուայթին և իր բարեմաղթանքն ու շնորհավորանքը հայտ­նեց նշանակման ստիթով:

Զրույցի ընթացքում իտսվեց երկու հրկրների միջև առկա բարեկամական հարաբերութ­յունների, Հայ Առաքելական ու Անգլիկան Եկեղեցիների միջև եղբայրական կապերի մա­սին: Տիկ. դեսպանի խնդրանքով Վեհափառ Հայրապետն անդրադարձավ նաև Հայ Եկե­ղեցու խորհրդային տարիներին կրած դժվարություններին, ինչպես նաև Մայր Աթոռ Ս. էջ- միածնի ներկայիս կացությանն ու առաքելությանը:

Հանդիպման ավարտին Նորին Սրբությունը վստահություն հայտնեց, որ նորանշանակ դեսպանն իր գործունեությամբ առավել կարդյունավորի հայ-անգփական ջերմ կապերը:

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏՆ ՐՆԴՈՒՆԵՑ ԳԵՐՄԱՆԻԱՅԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆ

ԵՎ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԳԱՇՆԱՅԻՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹ-ՅԱՆՐ

Մարտի 31-ին Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց Գերմանիայի տնտեսական համագործակցության և զարգացման դաշնային նա­խարարության պատվիրակությանը' գլխավորությամբ երկկողմ համագործակցության գծով գլխավոր տնօրենի պաշտոնակատար դր. Ռեյներ Գորդելհրի:

200 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

Նորին Սրբությունը ոդջաեհց պատվիրակության անդամների այցը Մայր Աթոռ Ս. էջ­միածին'մաղթելով. որ նրանց բոլոր ձեռնարկներն ու մտածումները հաջողությամբ պսսւկ-

Վե1Դր. Ռեյներ Գորդհլհրը պատվիրակության անունից իր խորին շնորհակալությունը

հայտնեց Վ եհա փսա Հա յրա պ ետ ին ջերմ ընդունելության համար ե վստահեցրեց, որ երկու

երկրեերի համագործակցությունն արդյունավետ ե շահավետ կլինի հրկու երկրհհրի և ժո-

ղովուրդների համար:Հանդիպմանը ներկա էին Հայաստանում Գերմանիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան

Հանս Վուլֆ Բարթհլսը և պաշտոնատար այլ անձինք:

՜Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻ՚Ն Բ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏ՛Ն Ը՜ՆԴՈՒ՜ՆԵՑ «ՎԱՍՊՌՒՐԱԿԱ՜Ն» ՀԱՅՐԵ՜ՆԱԿՑԱԿԱ՜Ն

Ս՜ԻՈՒԹՅԱՆ Ա՜ՆԴԱՍ՛՜ՆԵՐԻ՜Ն

Ապրիլի 4-ին Խրիմյան Հայրիկի գերեզմանի մոտ. հանդիսապետությամբ Փստեհ հպս. Ավետիքյանի. կատարվեց հոգհհաեգստյան կարգ երջանկահիշատակ Հայրապետի

ծննդյան օրվա սաիթով:Արարողությանը մասնակցում էին Մայր Աթոռի միաբաններ, «Վասպոտական» հայրե­

նակցական միության անդամներ և հավատացյալներ:Այնուհետև «Վասպոտական» հայրենակցական միության անդամներին ընդունեց Գա­

րեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը: Նորին Սրբությունը ողջանեց նրանց այցը Մայր Ա- թոռ Մ. էջմիածին'անդրադառնալով Խրիմյան Հայրիկի ազգանվեր և եկեղեցաշեն գործու­նեությանը: «Մենք անկեղծ ուրախության և մխիթարություն ենք ապրում՜ տեսնելով մեր ժո­ղովրդի զավակաց հավատավոր ա նախանձախնդիր ոգին'հանդեպ Հա յ Առաքելական Ե- կհղհցիե ա նրա սպասավորնհրը»,- իր խոսքում նշեց Վեհափառ Հայրապետը:

ԳԱՐԵԳԻ՜Ն Բ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏ՜Ն Ը՜ՆԴՈՒ՜ՆԵՑ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՜ՆԳ՜Ն ՓՈԽ՛ՆԱԽԱՐԱՐԻՆ

Ապրիլի 16-ին Ն.Մ.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց Ռուսաս­տանի ներքին գործերի վւոխնախստար, գհներալ-մայոր Վիտալի Մազյակովիե' Հ Հ ոստի­կանապետ Հայկ Հարությունյանի ուղեկցաթյամբ:

Զրույցի ընթացքում խոսվեց հայ-ռուսական ջերմ բարեկամության մասին: Վեհափսա Հայրապետն ուրախության հայտնեց, որ դարավոր այդ բարեկամությանը շարունակում է զարգանալ ու ամրապնդվել պետական մակարդակներով' ի շահ երկու երկրեերի ա ժողո- վուրդների բարօրության:

Որպես ասվածի վկայություն փոխնախարարը փաստհց հրկա երկրեերի իրավապսւհ մարմինների միջև սակա սերտ համագործակցության մասին:

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 201

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ ԼԻՏՎԱՑԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻՆ

Ապրիլի 23-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց Լիտվայի Հանրապետության պաշտպանության նախարար Լինաս Լինկևիչուսի գլխավորած պատ­վիրակությանը' Հ Հ պաշտպանության փոխնախարար Միքայել Գրիգորյանի ուղեկցութ­յամբ:

Վեհափառ Հայրապետը, ուրախություն հայտնելով հսւյ-լիտվական զարգացող հարա­բերությունների առնչությամբ, վստահություն հայտնեց, որ պետական մակարդակով փոխ­այցելությունները կամրապնղեն ու սաավհլ արդյունավետ կդարձնեն նաև երկու ժողո- վուրդեերի բարեկամությունը:

Հանդիպման ընթացքում խոսվեց գինված ուժերում հոգևոր ծառայության կարևորութ­յան մասին և այս ասպարեզում փոխհամագործակցությաե հնարավորության շուրջ: Վե­հափառ Հայրապետն ուրախությամբ փաստեց, որ այսօր Հայոց բանակում հոգևոր ծառա­յություն են իրականացնում շուրջ 30 հոգևորականներ' նպաստելով քրիստոնեակսւն-բարո- յական սկզբունքների ամրապնդմանը զինծառայողների շրջանում:

Հանդիպմանը ներկա էին Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի դիվանապետ Տ. Արշակ վրդ. Խա­չատրյանը և Հ Հ զինված ուժերում Հոգևոր ծառայության առաջնորդ Տ. Արշեն աբղ. Սանոս- յանը:

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ «ՖՐԱՆԱԻԱ-ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԲՈՂՈՔԱԿԱՆՆԵՐԻ

ՀԱՄԵՐԱՇԽՈՒԹՅՈՒՆ» ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹ՜ՅԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆԸ

Նույն օրը Վեհափառ Հայրապետն ընդունեց նաև «Ֆրաևսիա-Հայաստան բողոքական­ների համերաշխություն» կազմակերպության նախաձեռնությամբ Հայաստան ժամանած Ֆրանսիայի ավետարանական, կաթոփկ, ինչպես նաև Հայ Առաքելական Եկեղեցիների ներկայացուցիչների էկումենիկ պատվիրակությանը:

Վեհափառ Հայրապետն իր գնահատանքը հայտնեց կազմակերպությանը վերջին տասնամյակում Հայաստանում իրականացրած բարեգործական աշխատանքների համար' նկատելով, որ կազմակերպությունն իր գործունեությամբ նպաստում է քույր Եկեղեցիների միջև հարաբերությունների զարգացմանը:

Օգտվելով առիթից, որ պատվիրակության այցը Հայաստան համընկնում է այն օրերին, երբ հայ ժողովուրդը նշում է Հիսուս -Քրիստոսի Ս. Հարության տոնը, ինչպես նաև Հայոց ցեղասպանության գոհերի հիշատակը, Նորին Սրբությունն իր զատկական բարեմաղ­թանքն ուղղեց հյուրերին, ապա'իր գնահատանքը հայտնեց Ֆրանսիայի ժողովրդին ու պե­

202 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

տությանը, որ օրենքով ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը, իսկ ժամանակին նաև ա- պաստան տվել ցեղասպանությունից մազապուրծ հայ գաղթականների:

«Լիահույս ենք. որ աշխարհի այլ պետություններ ևս. հետևելով Ֆրանսիայի օրինակին, կճանաչեն Հայոց ցեղասպանությունը, որպեսզի մարդկությունը զերծ մնա նման ողբերգու­

թյուններից»,- ասաց Հայոց Հայրապետը:

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ Ա ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 203

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԲԵՄ. ԼՈՒՐԵՐ

Մարտի 2-ին, կիրակի.- Բուն Բարեկենդան:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Մ. Սեղանի վրա, Ա. Պատարագ մատուցեց Տ. Արշեե

աբղ. Մաեոսյաեը: «Հայր մեր»-ից առաջ Տ. Ներսես արքեպս. Պոգապալյաեը «-Քանզի գԱստուած տեսանէր միշտ խոեարհեալ ի դրախտին» (Շարակնոց) բեաբանով քարոզ խո­սեց (տեՆ էջ 70):

Մարտի 9-ին, կիրակի.- Բ. կիրակի Քառասնորդական Պահոց (ԱրտաքսմանԱյսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Մ. Մեղաեի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Գնել աբղ.

Սողոմոնյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ Տ. Աղան արքեպս. Պալիոզյաեը «Մի' համարիք եթէ եկի լուծանել զօրէես կամ գմարգարէս, ոյ եկի լուծանել, այլ լնուլ» (Մատթ. Ե 17) բնաբա­նով քարոզ խոսեց (տեն էջ 72):

Հավարտ Սուրբ ե անմահ Պատարագի Վեհափառ Հայրապետի հաեդիսապետութ- յամբ կատարվեց Հոգեհանգստյան պաշտոն՝ Կոստանդնուպոլսի Երանաշնորհ Պատ­րիարք Տ. Շնորհք արքեպս. Տերտերյաեի հոգու խաղաղության համար:

Մարտի 16-ին, կիրակի.- Գ. կիրակի Քէսռասնորդսւկան Պահոց (Անառակին):Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Գեղարդ

աբղ. Վսւհուեիե: «Հայր մհր»-ից առաջ Տ. Արսեն արքեպս. Բերբերյանը հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց (տեն էջ 75):

Հավարտ Սուրբ ե ահմսւհ Պատարագի կատարվեց Հոգեհանգստյան պաշտոն:

Մարտի 23-ին, կիրակի.- Դ. կիրակի Քառասնորդական Պահոց (Տնտեսին):Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Արտակ

վրդ. Տիգրաեյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ Տ. Փսաեե եպս. Ավետիքյանը «Զի շնորհօք նորսւ էք վտկեալք ի ձեոե հաւատոցն...» (Եփես. Բ 8) բնաբանով քարոզ խոսեց:

Մարտի 30-ին, կիրակի.- Ե. կիրակի Քառասնորդական Պահոց (Դատաւո­րին):

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ա. Սեղանի վրա Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Թորգոմ աբղ. Տոնիկյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ Տ. Տաթե արքեպս. Մարզպանը հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց (տեն էջ 78):

Ս. Պատարագի ավարտին Վեհափառ Հայրապետի հանդիսապետությամբ կատարվեց Հոգեհանգստյան պաշտոն:

Օ Ո /է о ո _ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2003

Այսօր Ս ա յր «սաստուս, ւ-չ-սաս — ւ- ֊ս ■ - .............................................................վրդ. Տիգրանյանը: «Հայր մեր»-ից աոաջ պատարագիչ Հայր Սուրբը հավուր պատշաճի

քարոզ խոսեց:

Ապբիէի 6փն, կիրակի.-Ջ ԿԻՐԱԿԻ -Քաոէսսսորդակաս Պէսհոց (Գ ա լա րես*): Այսօր Մայր Տաճարում. Ավագ Ս. Սեղանի վրա. Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Ղևոևդ

աբղ. Ղեոնղյանը: «Հայր մեր»-ից աոաջ Տ. Մեսրոպ արքհպս. Աշճյանը « Ո'վ մեր հայրը ե Լուսավորիչը մեր հոգիներու)» բնաբանով քարոգ խոսեց (տեն Էջ 81):

Ասլրիւի 7-իԱ, երկուշաբթի- ԱՒԵՏՈՒՄՆ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ:Այսօր Մայր Տաճարում. Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Խորեն

աբղ. Զաքարյանը: «Հայր մեր»-ից սաաջ պատարագիչ Հայր Սուրբը «Փաոք Քեզ. Աստ­ուած. փաոք Քեզ, յ աղագս ամենայնի, Տէր, փսաք Քեզ» (ժամագիրք) բնաբանով քարոզ

խոսեց (տե՜ս էջ 87):

Ասլրիլի 12-ին, շաբաթ.- ԽԱ. օր Մեծի Պահոց: Յիշւստակ Յարութեան Ղա-

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Եղիշե աբղ. Ավհտիսյանը: «Հայր մեր»-ից աոաջ պատարագիչ Հայր Սուրբը հավուր պատշաճի

քարոզ խոսեց:

Ապրիւի 13-իև, կիրակի.- Ծաղկազարդ: Պահք:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Հուսիկ

արքեպս. Սանթոտյանը: «Հայր մեր»-ից աոաջ պատարագիչ Սրբազան Հայրը «...Ովսաննա, օրհնհալ որ գասղ յանուն Տեսան' թագաւորդ Իսրայելի» (Հովհ. ԺԲ 13) բնա­բանով քարոզ խոսեց:

Հավարտ Ս. Պատարագի վեհափառ Հայրապետի հանդիսապետությամբ կատարվեց մանուկների օրհնություն:

Ապրիլի 17-ին, Աւագ հինգշաբթի.- Պահք: Յիշատակ ընթրեսւց Տեաոն Վերոյ Յիսուսի -Քրիստոսի:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Կորյուն աբղ. Առաքելյանը: «Հայր մհր»-ից առաջ պատարագիչ Հայր Սուրբն ընթերցեց Ս. Բարսհղ Կեսարացու ճսաը ի լուր հավատացյալ ժողովրդի:

Ս. Պատարագին ներկա էր Վեհափառ Հայրապետը:

զարու:

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 205

Ապրիլի 19-ին, Աւսւզ շաբաթ.- Պահք: ճրագալոյց Ջատկի:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ա. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Արսեն

արքեպս. Բերբերյաեը: «Հայր մեր»-ից աոաջ պատարագիչ Սրբազան Հայրը «Գոհություն և փաոք Ք եզ, հարուցյալ Տեր» բնաբանով քարոզ խոսեց:

Ս. Պատարագին ներկա էր Վեհափսա Հայրապետը:

Ծպրիւի 20-ին, կիրակի.-ԶԱՏԻԿ: Յարութիւն Տեաոն մերոյ Յիսուսի Քրիստո­սի:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Մ. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը: «Հայր մեր»-ից աոաջ Վեհափառ Հայրապետը «Հաւատովք ճանաչել գնա, եւ զզօրութիւե յարութեան նորա» (Փիլիպ. Գ 10) բնաբանով քարոզ խոսեց (տեն էջ 3):

Ապրիւի 21-ին, երկուշաբթի.-Բ. օր Ջատկի: ՑԻՇԱՏԱԿ ՄԵՌԵԼՈՑ:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Տաճատ

աբղ. Ծատոտյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Հայր Սուրբը հավուր պատշաճի

քարոզ խոսեց:Ա. Պատարագից հետո կատարվեց Հոգեհանգստյան պաշտոն' վասն համորեն ենջեցե-

ւոց:

Ապրիլի 24-ին, հինգշաբթի.- Ե. օր Ջատկի:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Վարդահ

աբղ. Նավասարդյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Հայր Սուրբը քարոզ խոսեց

Մեծ Եղեռնի 88-րդ տարելիցի առիթով (տե՛ս էջ 89):Հավարտ Աուրբ ե անմահ Պատարագի Վեհափառ Հայրապետի հանդիսապետութ­

յամբ կատարվեց Հոգեհանգստյան պաշտոն' ի հիշատակ Մեծ եղեռնի բյուրավոր նահա­

տակների:

Ապրիլի 27-ին, կիրակի,-Ք. օր Ջատկի: Կրկնսւզատիկ (Նոր կխրակէ):Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ա. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Բագրատ

վրդ. Գալստաեյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Հայր Սուրբը «Եւ Բահն մարմին եղեւ, եւ բեակեաց ի մեզ» (Հովհ. Ա 14) բնաբանով քարոզ խոսեց (տեն էջ 84):

Ս. Պատարագին ներկա էր Վեհափառ Հայրապետը:

206 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

“ ЭЧМИАДЗИН”ОФИЦИАЛЬНЫЙ ЖУРНАЛ

э ч м и а д з и н с к о г о к а т о л и к о с а т а(Март-апрель 2003 г.)

1. Послание Его Святейшества Гарегина П, Католикоса всех армян, по случаю праздника Святого Воскресения, 20 апреля 2003 г. (с. 3-5).

2. Поздравительные письма и телеграммы, которыми обменялись Его Святейшество Гарегин II, Католикос всех армян, с главами церквей сестёр, с предстоятелями патриарших Престолов Армянской церкви и с официальными лицами по случаю Святого и Чудесного Воскресения Спасителя (с. 6-9).

3. Слово Его Святейшества Гарегина П, Католикоса всех армян/ на церемонии приведения к присяге Президента Республики Армения г-на Роберта Кочаряна, 9

апреля 2003 г. (с. 10-11).

ПАТРИАРШИЕ ЭНЦИКЛИКИ И БЛАГОСЛОВЕНИЯ

4. Энциклика Его Святейшества Гарегина П, Католикоса всех армян, Его Высоко­преосвященству архиепископу Ваче Овсепяну по случаю его награждения орденом «Св. Нерсес Шнорали», 2 апреля 2003 г., № 133 (с. 12-13).

5. Энциклика Его Святейшества Г арегина П, Католикоса всех армян, г-ну Джорджу Тунаянцу по случаю его награждения орденом «Св. Григория Просветителя», 30 марта 2003 г., № 155 (с. 14-15).

6. Энциклика Его Святейшества Гарегина П, Католикоса всех армян, г-ну Джэку Галайджяну по случаю его награждения орденом «Св. Григория Просветителя», 30 марта 2003 г., № 152 (с. 16-17).

7. Энциклика Его Святейшества Гарегина П, Католикоса всех армян, г-ну Армену Гамбару по случаю его награждения орденом «Св. Григория Просветителя», 30 марта 2003 г., № 153 (с. 18-19).

8. Энциклика Его Святейшества Г арегина П, Католикоса всех армян, г-ну Джорджу Норояну по случаю его награждения орденом «Св. Григория Просветителя», 22 апреля 2003 г., № 156 (с. 20-21).

9. Энциклика Его Святейшества Гарегина П, Католикоса всех армян, г-ну Перчу Бояджяну по случаю его награждения орденом «Св. Григория Просветителя», 22 апреля 2003 г., № 157 (с. 22-23).

10. Энциклика Его Святейшества Г арегина П, Католикоса верх армян, г-же Элианоре Тигранян по случаю ей награждения орденом «Св. Григория Просветителя», 23 апреля 2003 г., № 158 (с. 24-25).

11. Энциклика Его Святейшества Гарегина П, Католикоса всех армян, г-ну Саркису

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 207

Мурадяну по случаю его награждения орденом «Св. Григория Просветителя», 23 апреля 2003 г .,№ 1 49 (с. 26-27).

12. Энциклика Его Святейшества Гарегина II, Католикоса всех армян, г-ну Джану Нагашяну по случаю его награждения орденом «Св. Григория Просветителя», 23 апреля 2003 г., № 159 (с. 28-29).

13. Патриаршие награды (пожалование в марте-апреле 2003 г. энциклик и благословений Его Святейшества Гарегина И, Католикоса всех армян, духовным и светским лицам, оказавшим неоценимые услуги Армянской церкви) - (с. 30-31).

14. ЭГИНЕ М КРТЧЯН - Страстная Неделя в Первопрестольном Святом Эчмиадзине, 14-19 апреля 2003 г. (с. 32-34).

15. Специальное послание Его Святейшества Г арегина П, Католикоса всех армян, армянам Ирака по случаю Святого Воскресения (с. 35).

16. Поздравления Его Святейшества Гарегина II, Католикоса всех армян, по случаю междупародпого Женского дня, 8 марта 2003 г. (с. 36).

17. Поздравления Его Святейшества Г арегина П, Католикоса всех армян, по случаю Праздника Благовещения и Дня благословения матерей, 7 апреля 2003 г. (с. 37).

18. Заседание Верховного Духовного совета в Первопрестольном Святом Эчмиадзине, 6 марта 2003 г. (с. 38).

19. Доклад Его Святейшества Гарегина П, Католикоса всех армян, о деятельности Первопрестольного Святого Эчмиадзина в 2002 г. (с. 39-64).

20. Посещение Мемориала Цицернакаберда Его Святейшеством Гарегином I I 24 апреля (с. 65).

21. Его Святейшеству Гарегину И, Католикосу всех армян, был пожалован титул Почетного члена Национальной Академии наук Республики Армения, 30 апреля 2003 г. (с. 66).

22. Панихида по случаю 90-летия со дня рождения константинопольского армянского патриарха Его Высокопреосвященства архиепископа Шнорка Галустяна под председательством Его Святейшества Гарегина II, Католикоса всех армян, 9 марта 2003 г. (с. 67).

23. Иеромонах Гарегин Арутюнян назначен ректором Севанской Духовной семинарии Вазгенян, 1 апреля 2003 г. (помещена краткая биография отца Г арегина) - (с. 68).

24. Первый визит главы Армянской епархии Грузии Президенту страны, 4 апреля 2003 г. (с. 69).

ПРОПОВЕДИ

25. Проповедь Его Высокопреосвященства архиепископа Нерсеса Позапаляна в Кафедральном соборе Святого Эчмиадзина на Масленицу, 2 марта 2003 г. (с. 70-

71).

208 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

26 Проповедь Его Высокопреосвященства архиепископа Агана Палнозяна в Кафедральном соборе Святого Эчмиадзина в Воскресенье Изгнания. 9 марта 2003

27 Проповедь Его Высокопреосвященства архиепископа Арсена Бероеряна в Кафедральном соборе Святого Эчмиадзина в Воскресенье Блудного сына. 16 марта

2003 г. (с. 75-77).28. Проповедь Его Высокопреосвященства архиепископа Татева Саргсяна в

Кафедральном соборе Святого Эчмиадзина в Воскресенье Судьи. 30 марта 2003 г.

(с. 78-80).29. Проповедь Его Высокопреосвященства архиепископа Месропа Ашчяна в

Кафедральном соборе Святого Эчмиадзина в воскресенье Пришествия, 6 апреля

2003 г. (с. 81-83).30. Проповедь архимандрита Баграта Галстаняна в Кафедральном соборе Святого

Эчмиадзина на Литургии Обета в Новое Воскресенье, 27 апреля 2003 г. (с. 84-86).31. Первая проповедь иеромонаха Хорена Закаряна в Кафедральном соборе Святого

Эчмиадзина на Праздник Благовещения, 7 апреля 2003 г. (с. 87-88).32. Проповедь иеромонаха Вардана Навасардяна в Кафедральном соборе Святого

Эчмиадзина по случаю 88-ой годовщини геноцида Армян, 24 апреля 2003 г. (с. 89-

90).

РЕЛИГИОЗНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ

33. НОРА ПЕТРОСЯН - Таинство Воскресенья Судьи по Григору Татеваци (научное исследование) - (с. 91-95).

34. Б.Х. РИЛАХСДАМ - Пасха и праздник Агнца (научное исследование, перевод с английского Сусанны Арзаканян) - (с. 96-103).

ИСТОРИКО-ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ

35. ИГИТ ГАРИБЯН - Чудодейственное святое Копье (научное исследование) - (с. 104-125).

36. АНАИТ ЗАКАРЯН-БОЕХНЕНСИЕКЕР - Естествознание у Мхитаристов и первый период «Базмавепа» (научное исследование) - (с. 126-134).

ИСКУССТВОВЕДЕНИЕ

37. АСТГИК ГЕВО РКЯН - Уникальные миниатюрные изображения (научное исследование)-(с. 135-138).

2 0 0 3 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 209

Посвящается памяти жертв геноцида Армян

38. ВАРУЖАН ПОГОСЯН - Резни, учинённые султаном Гамидом, и аббат Пизани (научное исследование) - (с. 139-146).

39. АШ О Т АЙРУНИ - Публицистика и организационная деятельность доктора Иоганеса Лепсиуса в годы Первой мировой войны (научное исследование) ֊ (с. 147-158).

40. АРТУР АНДРАНИКЯН - Летописец трепетов души народа (посвящается 125-ой годовщине со дня рождения Забела Есаяна) - (научное исследование)-(с. 159-160).

41. ЗАБЕЛ ЕСАЯН - Литургия среди развалин (мемуары о резне 1909 г. в г. Адане) - (с. 161-164).

Свидетельствуют документы42. САНДРО БЕХ БУ Д Я Н -К огда и как 24 апреля стало Днем памяти жертв

геноцида (с. 165-169).43. АЛВАРД ГАЗИЯН - Патриаршая оценка Католикоса Геворка V Анатолю Франсу

(с. 170-173).

Из воспоминаний выжившего44. АЗАТ ОГАНИСЯН РШ ТУНИ - Жгучие и незабываемые воспоминания

прошлого (с. 174-175).

РЕЦЕНЗИИ

45. ГН ЕЛ ГРИ ГО РЯН - Посвящается армяно-византийским отношениям (о книге «Армяно-византийские исследования» Грача Бартикяна) - (с. 176-182).

46. АКОП К ЁС ЕЯ Н - Второй том архива Католикоса Гукаса Карнеци (о втором томе новой серии «Архивы истории Армении», опубликованном Варданом Григоряном) - ( с . 183-185).

Юбилей47. АЗАТ БОЗОЯН - Паруйр Мамбреевич Мурадян (к 70-летию со дня рождения) -

(с. 186-190).

В СВЯТОМ ПРЕСТОЛЕ И В ЕПАРХИЯХ

48. Благословение детей Его Святейшеством Гарегином П, Католикосом всех армян, в Вербное Воскресенье, 13 апреля 2003 г. (с. 191).

49. Его Святейшество Гарегин П встретился с представителями общественных организаций, 10 марта 2003 г. (с. 192).

210 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2003

50 Липургию Обета прослужил в Первопрестольном Святом Эчмиадаине местоблюститель главы Арапшотнской епархии архимандрит Баграт Галстанян. 27

апреля 2003 г. (с. 193).51 АЙКАНУШ МЕСРОПЯН - Души озаренные светом Святого Воскресения (о

визите в Иерусалим на пасхальные праздники Его Преосвященства епископа Навасарда Кчояна, Его Преосвященства епископа Сепуха Чулджяна, архимандрита Дереника Давтяна, иеромонаха Торгома Тоникяна и советника по делам религии премьер-министра Республики Армения г-на Размика Маркосяна) - (с. 194-198).

АУДИЕНЦИИ В ПЕРВОПРЕСТОЛЬНОМ СВЯТОМ ЭЧМИАДЗИНЕ

52. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина П новоназначенного посла Великобритании г-на Торды Эбота-Уайта, 3 марта 2003 г. (с. 199).

53. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина П делегации Федерального министерства экономического сотрудничества и развития Германии, 31 марта 2003 г. (с.199-200).

54. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина П членов земляческого союза «Васпуракан», 4 апреля 2003 г. (с. 200).

55. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина П заместителя министра Внутренних дел России генерала-майора Виталия Мазякова, 16 апреля 2003 г. (с. 200).

56. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина П министра Обороны Литвы г-на Линаса

Линкевичуса, 23 апреля 2003 г. (с. 201).57. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина П делегации Организации «Франко­

армянской солидарности протестантов», 23 апреля 2003 г. (с. 201-202).

58. Краткие церковные новости. Информация о Святой Службе, проповедях и других церемониях в Кафедральном соборе и Святом Первопрестоле Эчмиадзина в течение марта-апреля 2003 г. (с. 203-205).

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 211

“ Е т с н м ъ ш г ш ”

ОГИС1АЬ МСЖТНЬУ КЕУ1Е\У ОР НОЬУ ЕТСНМ 1АБ2Ш

(МагсЬ-Арп12003)

1. МеБваее օք Ւ1ւտ НоНпдо Кагскш П, СайюНсов օք АН А гтетапв, օո էհշ оссааюп օք էհշ РеаБ1 օք էհշ Но1у Кеэштесиоп (р. 3-5).

2 . Ьепеге օք Огееип§ апё Тек^гашв оп էհշ о с с э б ю п օք էհշ Но1у апй 01օոօստ Ксэиггесиоп օք էհշ Бауюг, ехсЬап^её հշէ^շշո №տ Но1ше8$ Кагскш II, СаЛоНсоз օք АН Агтсшапв, апё НеасЬ օք ՏԱէշք ՕսՄօհշտ, 1ոշսահշոէտ օք Ра1пагсЬа1 Տշշտ օք էհշ Агтсшап СЬигсЬ апс1 ՏէՅէշ ОШс1а1Б (р. 6-9).

3. Ксшагкв օք №տ НоЦпею Кагскш П, СаЛоНсоБ օք АН А гтетапв, օո էհշ оссапоп օք էհշ 1паидигаиоп Ссгстошсв օք РгеБШет օք էհշ КсриЬНс օք А гтста , КоЬеП КосЬапап, Арп1 9,2003 (р. 10-11).

РОШТШСАЬ ЕNСVСԼIСАԼՏ АМ ) ЬЕТТЕКБ ОР ВЬЕввШ С

4. ЕпсусНса1 օք №տ НоНпевв Кагскш II, СаЛоНсоя օք А11 Алпсшапв, էօ №տ Епйпспсе А г с Ь Ы б Ь о р УаюЬё Ноузер1ап, օո էհշ оссавюп օք հւտ ёесогайоп адШ էհշ Огс1сг օք “Տ8ւոէ Ысгесв էհշ СгасеМ ”, АргИ2, 2003, по. 133 (р. 12-13).

5. ЕпсусНса! օք №տ №>1ւոշտտ К агект П, СаЛоПсов օք А11 АгтсшапБ, էօ Мг. Осог^с ЭипауапБ, օո էհշ оссаБюп օք հւտ Йесогайоп ад էհ էհշ Огйсг օք “Տ8ւոէ Огс^огу էհշ Шипйпаюг” , МагсЬ 30,2003, по. 155 (р. 14-15).

6. ЕпсусНса1 օք №տ ՒԽհոշտտ Кагсйп П, СаЛоНсов օք АН АгтетапБ, էօ Мг. 1аск Какурап, օո էհշ о с с э б ю п օք հւտ ճշշօաճօո ад էհ էհշ Огёсг օք “ՏՅւոէ Сге^огу էհշ Шипйпаюг”, МагсЬ 30, 2003, по. 152 (р. 16-17).

7. ЕпсусИса1 օք №տ Но1шсм Кагект П, СаЙюИсов օք АН А гтетапв, էօ Мг. Аггпеп Нашраг, օո էհշ оссавюп օք հւտ йесогаиоп ад& էհշ Огйег օք “Տ8տէ Огс^огу էհշ ШипйпаЮг” , МагсЬ 30,2003, по. 153 (р. 18-19).

8. ЕпсусНса1 օք №տ НоНпеза Кагект П, СаЛоНсоз օք А11 А п л етам , էօ Мг. Осог^с Мого1ап, օո էհշ оссааюп օք հւտ ёесогаиоп адЛ էհշ Огйсг օք “ՏՅւոէ Сгс^огу էհշ Шипйпаюг” , Арп1 22, 2003, по. 156 (р. 20-21).

9. ЕпсусНса1 օք №տ НоНпева К агект П, СаЛоНсов օք АН Агтсшапз, էօ Мг. Вед Воуарап, օո էհշ оссавюп օք հւտ с1есогайоп адЛ էհշ Огёег օք “ՏՅւոէ Сге^огу էհշ

Шипйпаюг", Арп122,2003, по. 157 (р. 22-23).10. ЕпсусНса1 օք №տ НоИпевв К агект П, СаЛоНсоэ օք А11 А п летам , էօ Мге. Е1сапог

М скгатап, օո էհշ оссаяюп օք Ьег йесогайоп ад էհ էհշ Огйсг օք “БалШ Огс^огу էհշ

212 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2003

Шшшпаюг", Арп123. 2003, по. 158 (р. 24-25).11. ЕпсусНса! օք №տ НоШ к» Кагект П. СаЛоНсов օք АН Агтешапз. էօ Мг. БагИв

МоогасНап, оп էհշ оссапоп օքհե йесогайоп «ճէհ Ле Огйег օք ՚Տա ու СгеЕогу Ле Шшшпаюг", Арп123,2003, по. 149 (р. 26-27).

12. ЕпсусНса] օք №տ НоНпе» Кагект П, СаЛоНсов օք А11 А п л етам , էօ Мг. յօհո ЫаккаБЫап, оп Ле оссаяюп օք հւտ йесогайоп \« Л (Ье Огйег օէ "ՏՅւոէ Сге^огу Ле ШшшпаЮг”, Арп123, 2003, по. 159 (р. 28-29).

13. Ропййса! Ачуалк (ЕпсусНсак апс1 Ьеиеге օք В 1еитя §гаШес1 т МагсЬ апс! Арп12003 Ьу ատ НоНповб Кагект П, СаЛоНсов օք АП А плетам , էօ с1ег^утеп апй 1аушеп (1еУ01ес1 էօ Ле А гтетап СЬигсЬ) — (р. 30-31).

14. Н ЕСН Ш Е М ККТСНЬШ - Но1у \Уеек ш Ле МоЛег Бее օք Но1у ЕкЬпйаДОп, АргН

14-19, 2003 (р. 32-34).15. 5реаа1 Меввайе օք №տ НоКпею Кагект П, СаЛоНсов օք АН А п летам , էօ Ле

А плетам օք Խպ оп Ле оссаыоп օք Ле Но1у Кезиггесйоп (р. 35).16. Мевваее օք №տ НоНпе» Кагекш П, СаЛоИсоз օք АН А п летам , оп Ле оссююп օք

'Л'отеп'Б Бау, МагсЬ 7, 2003 (р. 36).17. Мезваве օք №տ НоНпем Кагект П, СаЛоНсоэ օք АН Агтешапз, оп Ле Реаз! օք Ле

Аппипшайоп апй Ле Бау օք МоЛегЬоос! апй ВеаШу, АргН 7, 2003 (р. 37).18. Биргете 8ртШа1 СоипсН տօտտւօո ւո Ле МоЛег Бее օք Но1у ЕЮЬпладгт, МагсЬ 6,

2003 (р. 38).19. КероП օք №տ НоНпевБ Кагект П, СаЛоПсов օք АН А п летам , оп асЙуШея օք Ле

МоЛег Бее օք Но1у ЕкЬпиасЫп ժսոոջ 2002 (р. 39-64).20. \̂ ւտւէ օք ատ НоНпеБв Кагект П էօ Ле А гтетап СепосМе М етопа! օք ТзМетакаЬегс!,

Арп1 24, 2002 (р. 65).21. ատ НоНпею Кагект П, СаЛоНсов օք АН Агтетапэ, \уаз шасЗе ап Нопогагу МсшЬег

апй Асас)ет1с1ап օք Ле №йопа1 Асайету օք Баепсез օք Ле КериЬНс օք А гтета ,АргН 30, 2003 (р. 66).

22. Шв НоНпе» Кагект П, СаЛоНак օք АН А плетам , ргез1Йез ժսոոջ Керозе օք Տօս1տ Б е т с е Яэг А гтетап РатагсЬ օք Сом1апйпор1е, АгсЬЫзЬор БЬпогк Ка1омйап, оп Ле ЭО"՝ Аптуегеагу օք հւտ ЫгЛ, МагсЬ 9, 2003 (р. 67).

23. Кеу. Рг. Кагект Нагийитап арроЫей ав БкесЮг օք Ле Уазкетап Б еттагу օք Беуап, АргН 1,2003 (ВпеГ Ыо^гарЬу օք Рг. Кагект) - (р. 68).

24. ԲՄՏէ т а к օք Ле РппШе օք Ле А гтетап Оюсеве օք Сеоцра էօ (Ье Ргез1с1еп1 օք Сеог^а, АргН4, 2003 (р. 69).

в Е К М О Г О

25. 8егтоп аеНуегеё Ьу ատ Е тте п се АгсЬЫзЬор Мегеев ВотаЬаНап т Ле СаЛеЛ*1 օք Но1у ЕюЬпйайап оп Ле оссазюп օք Сгеа1 Вагекепйап, МагсЬ 2 ,2003 (р. 70-71).

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 213

26. Տշոոօո йеНуегес! Ьу №տ Епнпспсс АгсЬЫзЬор А§Ьап ВаНо/лап տ էհշ Са1Ьес1га1 օք Но1у ЕюЬпйаёгт օո էհշ Зипйау օք ЕхриЫоп, МагсЬ 9, 2003 (р. 72-74).

27. Տշոոօո йсПуегссЗ Ьу №տ Епнпспсс АгсЬЫвЬор Агесп ВсгЬепап т էհշ СаШс<1га1 օք Но1у ЕкЬпйасЬйп օո էհշ Бипйау օք էհշ РгоЙ1§а1 Տօո, МагсЬ 16, 2003 (р. 75-77).

28. Տշոոօո йсПуегеё Ьу №տ Е тте п се АгсЬЫвЬор ЭайУ ՏՅքէօտտւՅո т էհշ Са1Ьеёга1 օք Но1у ЕйЬпйасЫп օո էհշ Бипйау օք էհշ յսժքշ, МагсЬ 30,2003 (р. 78-80).

29. Տշոոօո ձշհусгсс! Ьу №տ Е тте п се АгсЬЫбЬор МевгоЬ АяЬрап ւո էհշ СаШеёга! օք Но1у ЕюЬпйайгт оп Ле 5ипс)ау օք АЙуепЪ Арп1 6, 2003 (р. 81-83).

30. Տշաւօո с)еНуегсс! Ьу Уегу Кеу. Рг. Ва§га1 ОаЫашап ւո էհշ Са1Ьсйга1 օք Но1у ЕкЬпиайгт ձսոոջ а Эгуте Ьииг§у օք Оа1Ь оп Ие\у Бипйау, Арп127,2003 (р. 84-86).

31. Տշոոօո йсНуегеё Ьу Кеу. Рг. КЬогеп Такапап ւո էհշ Са1Ьес1га1 օք Но1у ЕюЬпйайгш ճսոոջ հւտ 1паи§ига1 Ш уте Ы1иг§у օո էհշ Реав! օք էհշ АппипааПоп, Арп1 7, 2003 (р. 87-88).

32. Տշոոօո ճշհусгсй Ьу Ксу. Рг. Уагйап ЫауазагЛап ւո էհշ Са1Ьсс1га1 օք Но1у ЕюЬпйайгт օո էհշ 88й1 Аптусгеагу օք էհշ А гтетап СепосМе, АргИ 24,2003 (р. 89-90).

К Е Ы С Ю Ш Б Т Ш У

33. В . Н. КТТ.АНЗПАМ - Тгапз1а110п ծօա ՔոջԱտհ Ьу Биваппа АгтакЬашап / Ап туев^аЦ оп օք Еаэ^г апй էհշ РаБсЬа1 Րշ8տէ- (р. 91-95).

34. N ЕԼԼV РЕТКОՏIАN - Ап туевйдеИюп օք էհշ տթւոէա1 տւջուքւշ8ոշշ օք էհշ Бипйау օք էհշ յսճջշ ассогЛпв էօ Տւ Огс^огу օք Б а ^ у - (р. 96-103).

н г е т о м с А Ь а ж > р ш ш ш с г с а ь տ ւ ՚ա ա տ

35. 16ГГ СН АШ ВIАN - ТЬс пйгасЫоив Но1у Сенате! - (նտշտէւյթճօո) - (р. 104-125).36. А ^ Н Г Г 2АКАК1А1Ч-ВОЕ1ВЧЕ^1ЕКЕК - ТЬс риЬНсайопБ օք էհշ МекЫ(ап8&

апс1 էհշ քետէ сга օք “Вагшауер” (ЬгоевЦзаЦоп) - (р. 126-134).

А к т г е п с

37. А Б Т С Ш К СЕV О ККIАN - ЬкЦуйиа] ргсШга օք Шштипагсё ա8ոստշոթէտ

(նոփ տ ճ^օո) - (р. 135-138).

Б Е В 1 С А Т Е Б Т О Т Н Е М Е М О К У О Р Т Н Е У 1 С П М 8 О Р Т Н Е А К М Е Г Ш Ш С Е Ш С Г О Е

38. УАКО Щ ДО РО СН О вШ Ч - ТЬс НапйсНал Мазвасгсз апс! АЬЬа Ркашп (1пуе8й§айоп) - (р. 139-146).

39. АБНОТ Н А У К Ш 1 - 1)г. Խքաոոշտ Լշբտատ апс! հւտ Агтсшапч1суо1сс1 риЬНсаНош апй

ог8ашгапопа1 аст-шез ժսոոՏ ւհշ уеаге օք Ле Րետէ ТУогЫ \Уаг (Ьуезйгайоп) - Ա). 147-

158).40. А К Т Ш А М Ж А М К Ь Ш - ТЬе иешЫ тк Օք էհշ տօս1 օք էհշ реорк / ԾշճւշՅէշձ էօ էհշ

125'“ Апшуегеагу օք էհշ В п ± օք 2аЬс1 Уевауап (ն^շտճտօԱօո) - (р. 159-160).41 2А ВЕЬ VЕՏАVАN — Ышгду ա էհշ ոււոտ / шсшо1ге օք էհշ 1898 шаввасгсв օք Айапа -

(р. 161-164).

ТНЕ БОСЦМЕШ ^ ВЕАК ՝ա ’1’№5ՏՏ

42. вАРГОКО В Е Н В Ш Ь Ш - Н о» апй \уЬсп Арп1 24 адя շտէՅհհտհշճ ая էհշ тсш опа! <1ау օք էհշ А гтетап Օշոօշւժշ (р. 165-169).

43. АЬУАЫ ) СНАИГУАЛ - ТЬе арргеаэиоп օք ՕՅէհօհշօտ Сеуогк V էօ Апа1о1у Ргапг

(р. 170-173).

МЕМОШЕЗ РКОМ ТНЕ БШУГУОКБ

44. АХАТ Н О У Н А Ш В Ш Ч КБНТХЛЧ! - ТЬе ейтаН у հսաւոջ աշաօոշտ օք էհշ թՅտէ (р. 174-175).

КЕУШХУв

45. СN ЕԼ СК1СОКШ Ч - նշՀհշՅէշճ էօ Агтешап-Вугапйпе КскйопБ / НгаЮЬ М. ВагШйап'з Ьоок օք “Агтешап-ВугапИпе КсзсагсЬ" - (р. 176-182).

46. НАКОВ КЕОՏЕУАN - ТЬе տշշօոճ уо1ите օք էհշ 01Уап օք СаШоНсов СЬикаБ 08ուշէտւ ճշճւշ8էշճ էօ էհշ տշշօոճ Уо1шпе օք էհշ пе\у տշոշտ օք Уагёап ՕոջօոՅո’տ բսեհտհշճ ‘тауап օք А гтетап ШзЮгу” (р. 183-185).

Щ В1ЬЕЕ

47. А 2А Т В 0 2 0 V А N - Օո էհշ оссавюп օք էհշ 70л Аптусгеагу օք էհշ հււ՜էհ օք Рагиуг МатЬгс МигасПзп - (р. 186-190).

Ш ТНЕ МОТНЕК БЕЕ АМ ) ТНЕ БЮ СЕЗЕв

214 Գ-Դ __________________

48. №տ НоИпевв Кагект П, СаЛоНсов օք АН Агтешапз, հ1շտտշճ сЫЫгеп օո էհշ Реав1 օք Ра1ш Бипбау, Арп1 13,2003, (р. 191).

49. СайюПсоБ Кагект П աշէ ад էհ N 0 0 КсргезетаПуев, МагсЬ 10, 2003 (р. 192).50. Уегу Ксу. Рг. Ва§га1 О аЫ атап, У1саг օք էհշ նւօշշտշ օք Ага§а1зо1п, секЬпМей Э^уте

ГлШгву օք О ай т էհշ Са1Ь«1га1 օք Но1у Е й Ь п ^ г т ; Арп127, 2003 - (р. 193).51. НАПСАМШН М ЕБКОРЬШ - К.епе\уес1 ад էհ էհշ 1ւջհէ հ՜օա էհշ 1атр օք էհշ Но1у

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ-Դ 215

КеБштесНоп / ТЬе У18к օք Ւ1ւտ Сгасе 13ւտհօթ МауаБагй Круап, №տ Сгасе Տւտհօթ Տշթօսհ СЬоифап, Уегу Кеу. Рг. Е>егегик ЭауШап, Кеу. Рг. Тог^от ТопПаап, апс! Мг. Кагпйк Магко51ап էօ 1еги5а1сш ճսոոջ Но1у У/еек - (р. 194-198).

АЦОПШСЕв ИМ ТНЕ МОТНЕК вЕЕ

52. Ւ1ւտ НоНпезд Кагект И, СаЛоИсоз օք АП А плетам , гесе1Уес! Ле пе\у1у аррот(ес1 АтЬаяза^ог օք էհշ ՍոԱշճ Кш^йот, Мб. ТЬогс1а АЬЬо(-У/аП, МагсЬ 3, 2003, (р. 199).

53. №տ НоПпеБв Кагект II, СаЛоНсоБ օք АН АгтешапБ, гесе1Усё Ле йе1с8а(юп օք Ле Сегтап РескгаиопЧ есопотю соорегаНоп апс1 ргодгеББ сотгтиее, МагсЬ 31, 2003 (р. 199-200).

54. №տ ՒԽհոշտտ Кагект П, СаЛоПсов օք АН Агтетапв, гесе^уей (Ье тетЬеге օք Ле “УаБроигакап" раГпоПс итоп, АргН 4,2003, (р. 200).

55. Н|Б НоНпеББ Кагект II, СаЛоПсов օք АН Агтешагю, гесе1Уеё Бери(у М1гш(ег օք 1п(ета1 А1Га1ге Йэг Лс К ^ а п РейегаНоп, Ма]ог-Сепега1 У1(а1у Маг1акоу, АргН 16,

2003, (р. 200).56. №տ НоНпсзб Кагект П, СаЛоНсоБ օք А11 Агтеш аш , гесе1Уес1 Բշքշոտշ М 11Ш(ег օք Ле

КериЬНс օք ЫЛиаша, Упав ипкеугспк, АргН 23, 2003, (р. 201).57. №տ НоНпевБ Кагект П, СаЛоНсов օք АП Агтетапя, гесе1уес1 ап еситетса1 ёе1е{>айоп

й-от Ргапсе, АргН 23,2003, (р. 202).

58. ВпеГСЬигсЬ Ыеуув. Ы огтаНоп аЬои( Ле 01Уте ԼԱւՄջւշտ, вегтопБ апй оЛег БетсеБ ойегей Յէ Ле МоЛег Бее апй Ле СаЛейга1 օք Но1у ЕкЬпйа^гт ճսոոջ МагсЬ апй

АргН 2003 (р. 203-205).

216 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

“ЕТСНМШЭЯЕ^Е”ОКСА1ЧЕ ОБПСШЬ ԲՍ БАШТ-БШСЕ

В ’ЕТСНМЬШХПЧЕ (Маге-Ауп! 2003)

1. Ме55а8е йе Ба Տսոէօէճ Сагё^шп П, СаЛоНсов йе էօստ 1е5 Агшёшепз, ձ Госсавюп йе 1а Рб1е йе 1а Байне Кёвигтесйоп, 20 ауп1 2003, (р. 3-5).

2. ЬеИгев е1 ^ёдгашшев с!е ք61ւշւաճօոտ ёсЬапёёез еШге Ба Տաոէօէձ Сагё^шп П. СаЛоНсоз с!е էօստ 1շտ Аппёшек. е! 1ев ЯппшВ йез В Д ае* зсеиге, 1ев օհօքտ Йез Рагпагса1з йе ГВДис агтёшеппе շէ 1շտ регеоппаШёв оЯсюПев ե Госсавюп с!е 1а Տաոէօ е1 Мяаси1еше Кёвиггесйоп Йи Баиуеиг (р. 6-9).

3. Ьиегуепйоп йе Ба Б ат1е1ё Оагё8шп П. СаШоИсов йе էօստ 1շտ Агтёшепв, ե 1а сёгётоше йе 1а рге51аиоп йе зеппеМ йи РгёайеШ с1е 1а КёриЬПяие й'Агтёшс М. КоЬеП КоКЖапап, 9 ауп12003 (р. 10-11).

Е1ЧСУС1Л(2иЕ8 РОNТШ САԼЕՏ ЕТ МЕББАСЕв Р Е ВЕМШ1СТ1СЖ

4. ЕпсусИяие ձշ Ба Տաոէշէճ Сагё^шп П, СаЙюИсов ձշ էօստ 1շտ Аппёмего, ս Տօո Епйпепсе ГагсЬеувяие УаЮЬё Ноувёр1ап ձ Госсавюп Йе ва ճւտէւոշէւօո ձշ ГОгйге « Байи №геев СЬпогЬаН », 2 ауп12003, по. 133 (р. 12-13).

5. ЕпсусИяие с!е Ба БаЬиегё Оагё^шп П, СаЙюИсов ձշ էօստ 1е5 А гтё тею , ե М. Сеог§е ТоипауаШв ձ Госсавюп с1е ва (Ատէաշճօո Йе ГОгйге « Տաոէ Сгёдоге ГШигшпаЮиг », 30 таге 2003, по.155 (р. 14-15).

6. ЕпсусИяие с!е Ба Байиегё Оагё§шп П, СаЙюИсов Йе էօստ 1շտ А гтётепв, к М. 1аск Са1ауйрап ծ Госсавюп йе Ба ժւտեոշԱօո Йе ГОгйге « Տ8ւոէ О гё ^ ге ГШигтгШеиг », 30 таге 2003, по. 152 (р. 16-17).

7. ЕпсусИяие Йе Ба БайНегё Сагёртт П, СаЙюИсов йе էօստ 1օտ А гтётепв, ձ М. Аппеп НатЬаг к Госсавюп ձշ ва ժւտԱոշեօո йе ГОгсИе « Ба1Ш Огё§01ге ГШитта1еиг », 30 таге 2003, по.153 (р. 18-19).

8. ЕпсусИяие Йе Ба Бат1егё Сагё§шп П, СаЙюИсов Йе էօստ 1ев А гтётепв, ձ М. Сеог^е 1^огауап ձ Госсавюп с!е ва ժւտճոշճօո йе ГОгйге « БаЫ Сгёё01ге ГШиттаЮиг », 22 а\гп12003, по. 156 (р. 20-21).

9. ЕпсусИяие (1е Ба Байие1ё Сагё^шп П, СаЙюИсов йе էօստ 1ев А гтётепв, а М. Рег&Ь Роуайрап ձ Госсавюп йе ва Й1вИпсЙ0 п йе ГОгйге « Տաոէ Сгё§01ге ГШштпа1еиг », 22 ауп12003, по. 157 (р. 22-23).

10. ЕпсусИяие йе Ба БаиШё Сагё§шп П, СаЙюИсов йе էօստ 1ев А гтётепв, ե М те Е1ёопоге Тдоатап ձ Госсавюп йе ва ճւտՈոօէաո йе ГОгйге « Տաոէ Огё§01ге Г111ит1па1еиг », 23 ауп1 2003, по.158 (р. 24-25).

11. ЕпсусИяие йе Ба БахШеЙ Сагёеи1п П, СаЛоИсок йе էօստ 1ев Агтёп^епв, ծ М. Баг&в

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Դ-Դ 217

МоигаЛап ձ Г о с с э б ю п йе эа ժւտճոշճօո йе ГОгйге « Տաոէ Сгб^оке ГШигшпа1еиг » , 23 а у л !2003, по. 149 (р. 26-27).

12. ЕпсусНяис с1е Ба Баш1е1ё Сагёдшп II, С зИ ю Н с о б с1е էօստ 1ев Агтёшепв, ե М. նյՅո Ыа^асЫзп ե Госсдоюп с!с ва ճւտէւոօէւօո Йе ГОгйге « Б аш Стб^о'кс Г111итта1еиг», 23 ауп1 2003, по. 159 (р. 28-29).

13. Օւտեոշեօոտ ропЦйсаЗев (ЕпсусНяисБ ропИйсакБ е1 աշտտՅջշտ Йе Ьёпёйюйоп Йе Ба Баш!егё Сагё§ит И, СаЛоПсоБ йе էօստ 1շտ Лгавшею , зссогйёв ձ йев регеоппзШёБ геНдеизев շէ 1ագսշտ ауаШ гепйи й'ётшепК вепасев ծ ГЕ&Ц8е агтёшеппе аих աօւտ йе шаге е1 й’эугП 2003) - (р. 30-31).

14. НЕСНПЧЕ М ЕК ЕК ТСН Ш Ч - Ьа Б е т а т е Бат1е аи Տտտէ-Տւծքթ й’ЕюЬпйзйгте, 14- 19 аугП 2003 (р. 32-34).

15. Мсввабе 5рёс1а1 с1е Ба Ба^егё Оагё^шп II, ՇտէհօԱշօտ йе էօստ 1շտ А гтётспэ, аих Агшсшепв й'1гзя ե Госсазюп Йе 1а Ր6էշ йе 1а Б а т 1е Кё5иггес1юп (р. 35).

16. Мсббз^с <1е ГёПс^НопБ Йе Ба Баш1е1ё Оагё§шп П, СаИюНсоБ с1е էօստ 1еБ АгтёшепБ, ծ ГоссаБюп <1с 1а Բշէշ йев Р еттеэ , 7 таге 2003 (р. 36).

17. Мевзаве йе ГёНс11айоп5 Йе Ба Ба1п1е1ё Сагё§ит П, СаЛоНсоэ (1е էօստ 1շտ АгтётепБ, Ճ Госсазюп с!е 1а Рё(е йе ГАппопааиоп շէ йи 1оиг йе 1а Ьёпёйюиоп ճշտ Мёгеэ, 7 ауп1 2003 (р. 37).

18. Бёапсе с1и Շօոտշւ1 есс^аБицие Биргёте аи Б а т ^ ё ^ е й’ЕкЬпйайгте, 6 таге 2003

(р. 38).19. ЯарроП йе Ба Ба1т е 1ё Оагё^ит П, СаЛоНсов Йе էօստ 1ев АгтёшепБ, տա՜ 1շտ асиуиёз ճս

Б з т 1-Б1ё8 е й’ЕиЖпнзйгте аи соиге Йе Гаппёе 2002 (р. 39-64).20. \^տւէշ с1е Бз Б а т 1е1ё аи Мётопз1 йе ТггиетакаЬегй 1е 24 ауп1 (р. 65).21. Լշ էւԵ՜շ йе МетЬге й’Ьоппеиг с)е Г Асайёгшс №էւօւա1օ йев Տշւշոշշտ с1е 1а ЯёриЬПяие

й’Агтёше сопГёгё Ճ Ба Ба1те1ё Саге^ит П, СаИюНсоБ йе էօստ 1շտ А гтётепв, 30 зуп1 2003 (р. 66).

22. О Яке ժշտ М о т տօստ 1а ргёБ1Йепсе Йе Бэ Бат1е1ё Оагё^ит II, ՕՅէհօԱշօտ йе էօստ 1շտ АгтёшепБ, ե Г о с с з б ю п йи 90е апшуегеаке йе 1а гшввапсе йе տօո Е тте п се ГагсЬеуёяие СЬпогЬк СаЬивНзп, РзипзгсЬе йсб АгтётепБ йе СоШ аШ торк, 9 таге 2003 (р. 67).

23. Иопйпаиоп йи Яёуёгепй Рёге (Затё^ит НагоиШшап аи բօտէշ йе Й1гес1еиг йи Б ё т т а к е Уаг^иётап йе Бёузп, 1" аугП 2003 (Вгёуе Ыо^гарЫе йи Кёуёгепй Рёге Сзгёйшп) -

(р. 68).24. Ргепйёге տտւէօ йи Բաոտէ йи ОюеёБС агтёп1еп Йе Оёог^е аи Ргё51Йеп1 йе 1а Сёог^е, 4

зуп1 2003 (р. 69).

Б Е К М С Ш Б

25. Бегшоп йе Տօո Епйпепсе ГагсЬеуёяие Nегееտ РогараПап ձ 1а СаЛёйгз1е йе Տտւոէ

218 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 3

ЕкЬпйайгхпе ձ 1а уеШе ճս Сатеше, 2 шаге 2003 (р. 70-71).26 Эетюп ձշ Տօո Епйпепсе ГагсЬеуёЧие А8Ьап РаШшап ձ 1а С а й г а к йе Տաոէ

ВсЬпшхЬше 1с МтапсЬе ձշ ГЕхй ճս Рага^з, 9 таге 2003 (р. 72-74).27. Տշաւօո ձշ Տօո Епйпепсе ГалЛеу^ис Агеёпе ВегЬёпап ե 1а СмЬЫгак с!е Տաոէ

ВсЬпйаДдпс 1е ЕИтапсЬе ճս ?Ատ РпхКвие, 16 таге 2003 (р. 75-77).28. Տշաւօո Йе Տօո Епйпепсе ГвсЬвУбф» ТаШеу вагрш п ե 1а СаЛёс1га1е Йе Տաոէ

ЕюЬпйабипе 1е Ծււաոշհշ ճս 1иве, 30 шаге 2003 (р. 78-80).29. 8егтоп с!е Տօո Епйпепсе ГагсЬеу&рм Мевгор АсЫ1рап ե 1а СаЛёйга1е ձշ Տաոէ

ЕкЬпйайипе 1е ИшапсЬе <3е 1а Уепие ճս Коуаише, 6 ауп12003 (р. 81-83).30. Տշոոօո ձշ ГагсЬшташЬгке Вавпй СЗакЙап ձ 1а Са1Ьёс1га1е ձշ Տաոէ ЕюЬпйаагте ե

Госсамоп ձշ 1а Мемж ճս Усей веппе 1е №иуеаи О тапсЬе, 27 ауп1 2003 (р. 84-86).31 Ргепйег вегтоп ճս Кёуёгеш! Рёге КЬогеп 2акапап ե 1а СаЛёс1га1е ճշ Տ8աէ

ЕкЬпйайипе к 1а ?Տէշ ճշ ГАппопаайоп, 7 эуп1 2003 (р. 87-88).32. 8егтоп ճս Кёуёгепё Рёге Уагйап ^уазБалНап ձ 1а Саէհёճга1е ձշ Տաոէ ՏէօհաւՅճշւոօ ձ

Госсааоп ճս 88е апшуегеапе ճս вёпосМе ճշտ Алпёшепз, 24 ауп1 2003 (р. 89-90).

ЕТГОЕБ КЕЫ СШ ивЕв

33. В.Н. яп.А Н ЯПАМ - ԲՏզսշտ շէ 1а ?6էշ ճշ ГАдоеаи ճշ նւշս (гесЬегсЬе տշւշոէւքւզսշ, էուճաէ6 ճշ Гап^Мз раг Տօստտ8ոո8 АЬ^апап) - (р. 91-95).

34. ГВДХУ РЕТКОвБЬШ - 1л тузГёге ճս ОйпапсЬе ճս 1иве ё ’аргёв Сп^ог ТаШёуа1з! (гесЬегсЬе заепййдие) - (р. 96-103).

ЕТШ ЕБ НКТОМ СО-РШ Ш ЬОСЩ ЦЕв

35. 1СШ Т СН А Ю ВйШ - Ьа БаШе е1 М1гаси1еизе Ьапсе (гесЬегсЬе տաշոէւքպսշ) - (р. 104-125).

36. АГСАНГГ ՃАКАКIАN-ВОЕНNЕNՏIЕКЕК - Լշտ տօւշոօշտ паШгеНез ճշտ ^Թճսէտոտէշտ е1 1а ргепйёге рёпойе ճշ 1а геуие « Вахтауер » (гесЬегсЬе տօւշոճքւգսշ) - (р. 126-134).

СКТПОЦЕ Б ’АКТ

37. АБТОНШ С Ц Е У О К Ю ^ ! - 1ռաջշտ սուգսշտ ճշ Геп1ипйпиге (гесЬегсЬе տօւշոէւքւգսշ) - (р . 135-138).

1Ш |ё ծ 1а тётснге Дее укйтев ճս ^ёпосМе Лее А гтётепя

38. УАКОЩ АК ՐՕՕՏւՕՏՏԼա - Ьев таввасгез ճս տս1է8Ո НатШ е1 ГаЬЬё Բւտ8ու (гесЬегсЬе 8С1епйбдие) - (р. 139-146).

2003 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Գ ֊Դ 219

39. АСНОТ Н АУКО иМ ֊ Ьев риЬНсайопБ сопвасгёеБ аих А гтётепв ճս О ос1ш 1оЬаппев Լշբտւստ е1 տշտ ас[|У11ё5 аих аппёев с!е 1а Ргетгёге Сиегге шопё1а1с (гесЬегсЬе ваепиПяие) - (р. 147-158).

40. АКТ1Ш К АМ иКАМ КШ Ч - Ьа сЬгошяие йев քոտտօոտ <3е Г а т е с!и реир1е (Оёй^ё аи 125е аптуегеате ճշ 1а ւտւտտՅոօշ йе 2аЬе1 Еввауап) - (гесЬегсЬе ваепййяие) -(р. 159-160).

41. ХАВЕЬ ЕАՏՏАVАN - ипе Менее аи шШеи ճշտ гитев (Боиуетге ճօտ таввасгев йе 1909 сГАс1апа) - (р. 161-164).

Тётсп^па^ез доситепЫгев42. вА М Ж О ВЕНВОՍТIАN - Оиапй е1 соттеШ 1е 24 ауп1 а-է-ււ ёшЬП с о т т е 1оиг йе

соттётогаи оп ճօտ той тев ճս §ёпос1с1е ճշտ А гтётепв ? (р. 165-169).43. АЬУАМ ) С Н А 2 П ^ ^ - Ь'арргёаайоп ропййса1е ճս СаЛоНсов Сиёуогк V ձ

Апаю1е Ргапсе (р. 170-173).

Боиуетге йе гевсарё44. А 2А Т НОУНАММВБШЧ К ЕС Н ТО Ш 1 - Լ̂ տ тоиЬНаЫев е1 ЬгШаШв воиуетге ճս

раввё (р. 174-175).

СМ ТЩ ЦЕ ЫТТЕКА1КЕ

45. 0№ ՏԼ СК1СОКШ Ч - Ои\та§е сопвасгё аих геЫюпв агтёпо-ЬугагИтеБ (Տա՛ 1е 1 т е « КесЬегсЬев алпёпо-Ьугапйпев » ճշ НгаЮЬ Вап11аап) - (р. 176-182).

46. НАСОВ КЕՍՏՏЕУАN - Ье Йеих1ётс Юте Ճ6Տ агсЫуез ճս СаЛоНсов СЬоикав К атёЫ (виг 1е ճеиx^ёте Ю те ճօ 1а поиуеИе вёпе ճօտ « АгсЫуев Ճ6 ГЫвКйге ճ,Агтёп^е », риЬНё раг Уагйап Сп§опап) ֊ (р. 183-185).

1иЬЦё47. А 2А Т В02Ю УАN - Рагоиуг М. Моигас^ап (й Госсавюп ճս 70е апшуегеадо ճօ Ба

па1ввапсе) - (р. 186-190).

ՃՍ вАШ Т- БШ СЕ ЕТ БАТО ԼՏՏ Ш ОСЕвЕв

48. Вёпёճ^сէ^оп ճ՚օոքծոէտ 1е ЭйпапсЬе ճօտ Ра1тев раг Ба Бат1е1ё Сагё^шп П, СаШоНсов ճօ էօստ 1ев А гтётепв, 13 ауп1 2003 (р. 191).

49. КепсоШге <1е За 5ат(е1ё Сагё^шп II ауес 1ев гергёветаШв ճշտ ог^атваиопв риЬНяиев, 10 таге 2003 (р. 192).

50. Мевве ճս Уоеи в е т е ե 1а Саէհёճга1е Л’ЕюЬпйасЫпе раг Г а г с Ы т а ^ т е Ва§га1 Са1вйап, Ьосит Тепепв ճս Բոոաէ ճս նւօշձտշ ճօ ГАгаДОгой!, 27 ауп1 2003 (р 193).

220 Գ-Դ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2003

51. НАУКАРч'ОиСНЕ М Е Б К О Р Ь ^ - А тез гспоиуеЫев ե 1а 1ипйёге йе 1а Батю Кёзиггесйоп (տա֊ 1а уш№ ե 1ёгша1ет Йе Տօո Епйпепсе ГО Д и е ^уагвагй КюЬоуап, Տօո Епйпепсе ГёуеЧие БёроиЬ ТсЬоикШап. ГагсЬйпапйгке Э ёгётк Эауйап. 1е КёуёгепЙ Рёге Тогеот Тошйап е! М. Кагпйк Магко5*1ап. соп8сП1сг роиг 1օտ ай аш * йе 1а геН^оп Йи Ргет]ег-тЫ 51ге Йе 1а КёриЫ1Чие Й’Аппёше. ե Госса.моп йе5 քՏէօտ йе

ՐՏզսօտ) ֊ (р. 194-198).

АШШГЧСЕв Аи вАШТ-вЕЕСЕ

52. АиЛепсе ассогйёе раг 5а 5 а1Ше1ё Сагёеиш П ծ М. Тогйа АЬо1-\УЬне, АпЛаББайеиг йе 1а Сгапйе֊Вге1а§пе поиуеИетеШ пошгпё еп Агтёшс, 3 шаге 2003 (р. 199).

53. АиЛепсе ассогйёе раг 5а 5 аш1е!ё Оагё^шп II ե 1а Йё1ё§а1юп йи \1ւատէծռ: Кйёга! йе 1а Соорёгапоп ёсопот1яие е1 йи йёуе1орретеп! йе ГАИеша^пе, 31 шаге 2003

(р. 199-200).54. АиЛепсе ассогйёе раг Տյ Տաոէճէճ Оагё{;шп П аих тетЬгев Йе 1 Սուօո

« Уавроигакап », 4 ауп !2003 (р. 200).55. АиЛепсе ассогйёе раг Ба 8 ашГе1ё (Затё^ит II аи та]ог §ёпёга1 Уиа!у Ма21акоу, У1се-

пишво-е Йе П тёпеиг йе 1а ГёйёгаПоп йе սստտւշ, 16 аул! 2003 (р. 200).56. АиЛепсе ассогйёе раг 5а 5а]Ме1ё Сагё^ит I IՃ М. Ппаэ ЬшкёуксЬиз, Мш151ге Йе 1а

1ЖепБе йе 1а Ы таш е, 23 ауп1 2003 (р. 201).57. АиЛепсе ассогйёе раг Ба 5 а1т е 1ё Сагё^шп II ձ 1а йё1ё§аПоп йе Гог^ашБаПоп йе 1а

« БоНйагкё Ргапсе-Агтёте йев թո>էշտ13ոէտ », 23 ауп1 2003 (р. 202).

59. Вгёуев поиуеНеБ 6շշ^տւ8տեգս0տ. ւոքօաաէւօո տա՛ 1ез ՏՅւոէշտ Мезвея, 1շտ տշաւօոտ с! 1еБ аи^ея Б етсез ассотрПБ аи Б а т ^ ё ^ е е1 ծ 1а СаЛёйга1е й’ЕюЬпйайгте аих աօւտ йе таге е1 й’ауп! 2003 (р. 203-205).

գ լխ ա վ ո ր խ մ բ ա գ ի ր ՝ վարդ-н՜ь դ-եվրիկցան

ԽՄԲԱԳ-ՐՈՒԹ-ՅԱՆ ՀԱՍՑԵ՛Ն ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ ՆԻ ՀԱ Ն ՐԱ Պ Ե ՏՈ Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն . ԷՋՄ ԻԱԾԻՆ

«ԷՋ Մ ԻԱ Ծ ԻՆ » ԱՄՍԱԳՐԻ Խ Մ ԲԱ Գ ՐՈ ՒԹ ՅՈ ՒՆ

Р е с п у б л и к а А р м е н и я , Э ч м и а д з и н . Р е д а к ц и я ж у р н а л а" Э ч м и а д з и н "

Кёйасйоп йе 1а геуие "Е ^Ь пй асЫ пе", Е^ЬгшасЫ пе, А гтё ш е

ԴԱ Ս ԻՉ' 77764

Մ Ա ՅՐ ԱԹ-ՈՌ Ս. ԷԶՄ ԻԱ Ծ Ն Ի ՏՊ Ա Ր Ա Ն