ЕРЕВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

I

Я. А. МАНАНДЯН

Т и г р а н в т о р о й И Р И М

В Н О ВО М О С В ЕЩ ЕН И И НО П ЕРВО И С Т О Ч Н И К А М

(П ереиздание)

ИЗДАТЕЛЬСТВО ЕРЕВАНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА

Е Р Е В А Н - 1 9 7 2

Ե Ր Ե Վ Ա Ն Ի Պ Ե Տ Ա Կ Ա Ն Հ Ա Մ Ա Լ Ս Ա Ր Ա Ն

Հ Շ Կ Ո ք * Ս1 Շ * ե Շ 1 » ' Ի Յ Շ ն

^ Ի Գ Ր Ա Ն Ե Ր Կ Ր Ո Ր Դ Ը տ Ե Վ < 1М11Г С

ՆՈՐ ԼՈԻՍԱՐԱՆՈԻԹՅԱՄՐ ԸՍՏ ՍԿՏՕՆԱՂՐՅՈԻՐնէՐԻ

(Վերահրատարակություն)

' . ‘ - V .■У . ‘ ւ. ՜Հ.„

;■! ' - < - . ' \'Հ Հ ֊ 4 « Ь П

ч . յ’■'՛.՛}.. I: . ,-դ՛ •-՛ 1՚ ' ՜՛

ԵՐԵՎԱՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱ՛ՆԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՁՈԻԹ6ՈԻՆ

Ե Ր Ե Վ Ա ն - 1 9 7 2

ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱ՞Ն Ո Ւ Ա Ո Ի Մ ա Ի Ր Ո Ի Թ ՅՈ Ի Ա ե Ր Ի ՄԱՏԵՆԱՇԱՐ

Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն Հ Ա Ն Ձ Ն Ա Ժ Ո Ղ Ո Վ

Մ. Գ. ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ, է . Ռ. ԱՂԱՑԱՆ, Մ. Մ. ՄԿՐՅԱՆ, ԷՄ. Ա. ՊԻՎԱԶՅԱՆ

ԱԿԱԴԵՄԻԿՈՍ Հ . Մ Ա Ն Ա Ն Դ Յ Ա Ն Ը ԵՎ Ն Ր Ա «Տ Ի Գ Ր Ա Ն Р ԵՎ ՀՌ Ո Մ Ը» Ա Շ Խ Ա ՏՈ Ի Թ ՑՈ Ի Ն Ը

Ակադ. Լ. Մանանդյանը ^սսյ ժողովրդի *փն к միջնա դա րյան պատմության, ^ւսյ բանասիրության խոշոր <1ետազոտողներից ու երախտավորներից մեկն է: Նրա անունը հայտնի է ո չ միայն Սովե­տական Հայաստանի, այլև Սովետական Միության և արտասահմանի հայագետների ու արևելագետների լայն շրջաններում:

ճակոբ ձամազասպի Մանանդյանը ծնվել է 1873 թ. նոյեմբերի 22-ին (քփն տոմարով' 10-ին), Ախալցխա քաղաքում, անտաոապետի ընտանիքում1: Նրա ծնողները բոլոր հնարավորությունները ստեո- ծում են իրենց անդրանիկ որդուն միմնավոր ու փայլուն կրթություն տալու ^ամար:

Նախնական կրթությունը ստանում է իր Վայրենի քաղաքում, ա- 1կա 18 8 3 — 1893 թթ. սովորում է Թիֆլիսի աոաջին գիմնազիայում և հաջողությամբ ավարտում այն:

1893 թ. աշնանը Լ. Մանանդյանը մեկնում է Գերմանիա և ըն­դունվում Ենայի համալսարանի պատմա-բանասիրական ֆակուլ­տետը: Գերմանիայում բարձրագույն կրթություն ստացողներից շա­տերի նման նա ևս սովորում է ո չ թե մի, այլ մի քանի համալսա­րաններում: Բացի Ենայի համալսարանից, նա համեմատական լեզ­վաբանության, պատմության, բանասիրության, տնտեսության պատ­մության և այլ հասարակական գիտությունների գծով դասընթացներ է լսում նաև Լայպցիգի ու Ստրասբուրգի համալսարաններում:

* Ակադ. Հ. Մանանդյանի կյանքի և դիտական գործունեության մասին տե՞ս՛

Б. М. Г р е к о в , Выдающ ийся советский историк, А. А р зу м ан ян , Д руж ­ба, Е реван , 1960, КН. 2, ԿՀ 27Ь—281 կամ ն ո ՛ յն ի Հա յերեն Հր и/ տարա կո լ - թ յո լ.ն շ , էր եա ն, 1958, էջ 774—7Я2), ր . X . С арки сян , Яков А м азаспови 'г Манаидян, Ереван, 1959, Վ . ՀսւկոբյսւԱ* Համալսարանի աոաջին ռեկտ որը (տե՛ս Срш նրեր Երևանի Հա մա լսա րա նի}, ^ 3 , 1070 , 57— 74} «

&

1897 թ. Լ. Մանանդյանը ավարտում է ուսումնառությունը, Ենայի համալսարանում պաշտպանում Մովսէս Կաղանկատվացու «Պատ­մութիւն Աղուանից աշխարհի» երկին նվիրված իր պատմա-բանասի- րական դիսերտացիան2 և ստանում փիլիսոփայության դոկտորի աստիճան: 1898 թ. նա էքստերն կարգով ավարտում է նաև Պետեր- բուրգի կայսերական համալսարանի արևելագիտական ֆակուլտետը (պարսից լեզվի, պատմության ու բանասիրության մասնագիտու­թյամբ) և ստանում աոաջին աստիճանի դիպլոմ:

Ուսանելու ընթացքում Լ. Մանանդյանը ո չ միայն ձեռք է բերում բազմակողմանի, խոր ու հարուստ գիտելիքներ, այլև սովորում բ ա զ ­մաթիվ լեզուներ: Բացի մայրենի լեզվից (աշխարհաբար և գր ա բա ր ), նա գիտեր նաև ռուսերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, քփն հունարեն, լատիներեն, պարսկերեն և սանսկրիտ:

Գիտական ու լեզվական հարուստ գիտելիքներով զինված, իրեն գիտությանը նվիրելու եռանդով Լ. Մանանդյանը 1899 թ. վերջին գալիս է ձայաստան: Սակայն այստեղ, զուտ գիտական աշխատան­քով զբաղվելու հնարավորություններ չլինելու պատճառով, հայագի­տության մեր մյուս մեծ երախտավորների' Լ. Աճաոյանի, Մ. Աբեղյա- նի, Ստ. Մալխասյանցի, Ա. Տերտերյանի և այլոց նման, Մանանդյանը ևս ստիպված է լինում զբաղվել ուսուցչությամբ: Նա 190 0— 1905 թթ. էջմիւսծնի Գևորգյան ճեմարանի բարձր դասարաններում ու լսա­րաններում դասավանդում է քփն հունարեն, գերմաներեն, քփն Յունա­կան գրականություն և փիլիսոփայության պատմություն, անգլիական գրականություն: Միաժամանակ, կաթողիկոսի կարգադրությամբ,190 2 թ. հունվարից Լ Մանանդյանը նշանակվում է «Արարատ» հա­յագիտական հանդեսի խմբագրի օգնական, իսկ 19 0 3 — 1904 թթ. պրոֆ. ֆ . Ֆինկի և Գյանջեցյանի 6ետ խմբագրում „й е К э с Ь г Ш Шг а г т е ш з с Ь е р Ы 1о1о§1е“ հանդեսը3:

Մանկավարժական աշխատանքի ^ետ միասին Լ. Մանանդյանը վ եր ո յի շ յա լ տարիներին եռանդուն կերպով ուսումնասիրում է է ջ ­միածնի մատենադարանի պատմական ու իմաստասիրական ձեռա­գրերը: ձատկանշական է, որ Լ. Մանանդյանը հայագիտության մեջ մուտք է գործում ո չ թե իբրև պատմաբան, այլև իբրև բանասեր, աղբյուրագետ և բնագրագետ: Իր ստեղծագործության այս շրջանում նա նախ' Լ. Աճաոյանի 6ետ ժամատեղ կատարում է «ձա յոց նոր վկաները» աշխատության ժողովրդական և գիտական քւրատարա-

2 А ^ор МапапсМап, В а(сга*е гиг аШап1зсЬеп О евсЫ сЫ е, Ьс1рг1ц, 1897.3 Տե՜ս Վ. Հակոբյանի նշված հողվածը, էշ 58 ։

6

կությունները4, ապա գիտական բարձր մակարդակով, փաւլուն բա­

նասիրական ուսումնասիրություններ է գրում Դավիթ Անհաղթի և հունաբան դպրոցի առանձին գրական հուշարձանների մասին, Ինչ­պես և հրատարակության պատրաստում մի քանի արժեքավոր բնւս-

Գրեր5:1Ց05 թ. ամռանը Ն Մանանդյանը տեղափոխվում է Թիֆլիս,

որտեղ առաջին, երկրորդ արական գիմնազիաներում և Ներսիսյան դպրոցում երկու տարի, առանց հիմնական դրույքի, ժամավճարով դասավանդում է հայերեն, գերմաներեն և ^այոց գրականություն: Նա միաժամանակ աշխատակցում է «Արշալույս» օրաթերթին, իսկ 1906 թ. մարտից նույնիսկ դառնում նրա ժամանակավոր խմբագիրը: Նա այդ թերթում գրում է արևմտահայ առաջին մասսայական կոտո­րածների 10-ամյակի, ճնշված ազգերի, ցարական կառավարության ռեակցիոն քաղաքականության մասին մի քանի ուշսպրավ առաջ­նորդողներ:

Սակայն էջմիածնում շատ ^աջող կերպով սկսված' Լ. Մանանդ- յանի գիտական գործունեությունը ավելի քան տասնհինգ տարով ընդհատվում է, նրա անունը ժամանակավորապես անհետանում է հայագիտության երկնակամարից, եթե ^աշվի չա ռ նե նք 1911 թ. նրա հրատարակած «Մեկնութիւն ստորագրութեացն Արիստոտելի, ընծայեալ էլիասի իմաստասերի» աշխատությունը6: Պատճառն այն էր. որ նախասովետական շրջանում պետական հովանավորությունից և նյութական օժանդակությունից զուրկ, ժողովրդական զանգվածների անգրագիտության պատճառով ընթերցողների նեղ շրջանակ ունե­ցող հայագիտությունը նույնիսկ իր տաղանդավոր ու բեղմնավոր մը- շակներին չէր ապւսհովում ապրուստի նվազագույն պայմաններ: Գիտական, այդ թվում և հայագիտական աշխատությունները ո չ մի­այն չէի ն սպառվում, այլև նրանց ^րւստարակութունն իսկ կապված էր նյութական մեծ դժվարությունների ^ետ:

1907 թ. կեսերին Լ. Մանանդյանը որոշում է և նախապատրաստ-

4 «Հա յոց նոր վկաները», ժողովրդական հրատարակություն, հատոր Ա և Ր, Վաղարշապատ, 1902, է ՚Հայոց նոր վկաները», ղիտական հրատարակություն, Վաղարշապատ, 1903։

® Հունաբան դպրոցի երկերին նվիրված Հ. Մ ան անդ յան Էг այս շրշանի ուսում­

ն ա ս ի րո ւթ յուն ն եր ն Էին, ա) ի10ՈՈ0Տ, (Ив БсИоНЭП 2Ա քսոք КвДвП ЙвБ О г в - &ог уоп Ы аг1 ап 2 , М а г Ь и г ^ , 1903, բ ) Գավիթ Ա նՀա ղթի /"նգի ր ը Նոր լուսա —ր ա ն ո ս թ յ ա մ ր , Վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ 4 1 9 0 4 , ղ ) ք ա ղ վ ա ծ ՛ ք ն ե ր Ե վ ս ե ր ի ո ս կ ե ս ա ր ա ց ո ւ .

'Ր ր ո Ն ի կ ո ն ի ց մ ի Հ ի ն ձ ե ո ա ղ ր ո ւ մ , « Հ ա ն դ է ս ա մ ս օ ր ե ա յ , 1 9 0 5 ք № 1 , ԷՀ 1 6 ----1 9 »

® Ս. Պ ե տ ե ր բ ո ւ ր գ , 1 9 1 1 ։

7

վում մանկավարժական աշխատանքից ու բանասիրությունից անցնել դեպի նյութապես ավելի ապահով իրավագիտության գործնական բնագավառը: Նա 1909 թ. էքսաերն կարգով քննություններ է տալիս ■Ցուրևի (Դորպատ— Տարտու) համալսարանի իրավաբանական ֆ ա ­կուլտետում Ա Քաշողությամբ ավարտում այն: Դրանից Քետո նատասը տարի (1 9 0 9 — 1919 թթ.) աշխատում է Բաքվի օկրուգային դատարանում նախ' իբրև երդվյալ հավատարմատարի օգնական, իսկ ապա՜ երդվյալ հավատարմատար: Բազմակողմանի զարգացում, խորաթափանց միտք Լւ մեծ էրուդիցիա ունեցող Լ. Մանանդյանի նման մի գիտնականի, այն է լ հետազոտական աշխատանքի Քամար ամենաարդյունավետ տարիքում, ժամանակավորապես գիտությունից հեռանալը ափսոսանքի արժանի մի կորուստ էր հայագիտության *ա մա ր:

Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումը հնարավորու­թյուններ է ստեղծում Հ. Մանանդյանի գիտական լայն ու բեղմնավոր գոոծունեության ձամւսր:

1920 թ. գալով Երևան, Հ. Մանանդյանը Սովետական Հայաստա­նի լուսավորության ժողովրդական կոմիսարի' 1921 թ. հունվարի 7-ի հրւսմանով նշանակվում է նորաստեղծ ձամալսարանհ ռեկտոր, ինչպես և Քայ ժողովրդի պատմության ւսմբիոԸր վա րիչ ու դասա­խոս, իսկ ապա' արևելագիտական-պատմագրւսկան ֆակուլտետի դեկան (1921 — 1924 թ թ . ) :

1 9 2 1 — 193 0 թթ. նա սկզբում արևելագիտական, իսկ ապա պատ­մագրական ֆակուլտետում կարդում է Քայ ժողովրդի *փն և միջնա­դարյան պատմության դասընթացը, դառնալով ա յդ առարկայի հա­մալսարանական գիտական դասընթացի հիմնադիրը: Ուսանողները ՛միշտ մեծ սիրով 1ւ լարված ուշադրությամբ են լսել խնամքով պատ­րաստված, պատմական հարուստ փաստերով ծագեցված, կուռ տրա­՛մաբանությամբ կառուցված նրա դասախոսությունները: Մսսնանդյա- ՚նը դաստիարակել և. պատրաստել է պատմաբանների մր քանի սե­րունդներ, նրանց մեշ արմատավորելով սեր Վայրենի պատմության նկատմամբ, գիտական աշխատանքի ճաշակ, պատմա՜քննական ու­նակություններ, աշխատասիրություն և սկզբունքայնություն: Նա ա- վելի ուշ (1 9 4 6 — 1950 թթ .) եղել է նաև Քայ ժողովրդի պատմու­թյան գծով մասնագիտացող' համալսարանի մի քանի ասպիրանտնե­րի գիտական ղեկավարը: Ներկայումս Սովետական Հայաստանի գի­տական հիմնարկներում և բարձրագույն ուսումնական հաստատու­թյուններում աշխատող պատմաբանների, հնագետների և բանա­

8

սերների շարքերում ք ի չ չեն նրա սաները, որոնց մեջ կան Հայկա­կան ՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոսներ, թղթւս- կից-անդամներ, դոկտորներ, պրոֆեսորներ:

1926 թ. Հ. Մանանդյանին շնորհվում է պրոֆեսորի, 1935 թ . ' Հայկական ՍՍՀ գիտության վաստակավոր գո ր ծչի կոչում, իսկ 1938 թ., առանց դիսերտացիայի պաշտպանության' պատմական գի- թյունների դոկտորի գիտական աստիաճան:

Իր կյանքի նոր շրջադարձի հենց սկզբից նա մ եծ եռանդով լծվում է նաև ստեղծագործական, գիտահետազոտական աշխատան­քի: Նա նախ վերսկսում ու ավարտում է հունաբան դպրոցին նվիր­ված իր ուսումնասիրությունները, որոնց արդյունքներն ու եզրակա­ցություններն ամփոփում է 1 9 2 5 — 1928 թթ- «Հա նդէս ամսօրեա» ամ­սագրում, իսկ 1928 թ. նաև առանձին գրքով լույս տեսած «Հ ո ւնա ­բան դպրոցը և նրա զարգացման շրջա նները» վերնագրով մենա­գրության մեջ7, որը նրա բանասիրական ուսումնասիրության պսակն է, մի արժեքավոր ներդրում հայ դասական բանասիրության մեջ: Սակայն սրանով նա իր հաշիվները չի փակում հունաբան դպրոցի հետ: Հետագայում ևս հրատարակում է այս դպրոցին պատկանող երկու արժեքավոր բնագրեր8:

Սակայն սովետական շրջանում է, որ Հ. Մանանդյանը, չհրաժար­վելով հանդերձ բանասիրությունից, իր գիտական ստեղծագործական աշխատանքների հիմնական առանցքը դարձնում է հայ ժողովրդի հին և միջնադարյան պատմության հանգուցային հարցերի ուսում­նասիրումը, որով և նա ձևավորվում ու հանդես է գալիս իբրև ակա­նավոր պատմաբան: «Հայաստանի պատմությունը թուրք-թաթարա- կան արշավանքների շրջանում» վերնագրով համալսարանում կար­դացա ծ իր դասախոսությունները հրաւոարակելուց հետո (1 9 2 2 թ . ) , նա ձեռնամուխ է լինում ո չ միայն իր համար նոր, այլև հայ պատմա­գրության մեջ շատ ք ի չ ուսումնասիրված հին և միջնադարյան Հա­յաստանի սոցիալ-տնտեսական կյանքի հետազոտմանը: 192 5 թ.լույս է տեսնում նրա «Դիտողություններ հին Հայաստանի շինական­ների դրության մասին մարզպանության շրջա նում»9 հոդվածը, որին հետևում են նաև «Հայաստանի արքունի հարկերը մարզպանության

1 Վիեննա, 1928,* ա) Թեովնեայ յաղագս ճարտասանական կրթութեանց (Հանդերձ յո յն բնա ­

գրաւ) , Երևան, 1938, բ ) Հերմեայ Եռամեծի առ Ասկղեպիոս ՍաՀմանք, а Բանբեր Մատենադարանի» , Л’ 3 , Երևան, 1958, Էշ 287— 314։

® Տե՞ս «ՀՍԽՀ պետական Համալսարանի գիտական տեղեկագիրи, 1925, Л? 1, Էշ 3—45, նույնը աոանձին Հրատ., Երևան, 1925г

շր ջա ն ում »10, «Նյութեր Զին Հայաստանի տնտեսական կյանքի պատ­

մության» 1-ին Ա 2-րդ մասեր1'1, «Заметки о феода и феодальном войске Парфии и Аршакидской Армении» 12 Զոդվածները: Գի­տական բարձր մակարդակով գրված այս աշխատանքներում նա վեր է Զանում ֆեոդալական հասարակարգում նյութական բարիքներ ար­տադրող հիմնական դասակարգի՝ գյուղացիության (շինականների) սոցիալական, տնտեսական ու իրավական դրությունը, գյուղական համայնքում գոյություն ունեցող հողաբաժանման ճևը, պարզաբա­նում է մարզպանության և Զետւսգա շրշանում գոյություն ունեցող Զարկերի տեսակները, նրանց բնույթը Ա լափերը, մեկնում է «խոս­տակ» տերմինի իմաստը և նրա համապատասխան լինելը «ֆ եոդ- ավատին» և այլն:

ձետւ ՚յզոտելով սոցիալ-տնտեսական Զարցերը, բնական է, որ Լ. Մանանդյանը պետք է պարզաբաներ նաև Զին ձայաստանում գոր­ծա ծված կշիռներն ու չափերը: Դա շատ անԶրաժեշտ ու օգտակար, բայց և դժվար ու բարդ մի աշխատանք էր, որը Զաշողությաւ!բ կա­տարում է անվանի գիտնականը: Չափագրությանն են նվիրված նրա «Կշիռները և չափերը Զնագույն Զայ աղբյուրներում»13, «էր ա - տոսթենեսի ստադիոնը և պարսից ա սպ ա րեզը»14, «О градусных измерениях меридиана и земной поверхности по древне­армянским источникам» 18 աշխատությունները: Նշվա ծ Զետազո- տությունները, որոնք կատարված են Հայաստանի Զարևան երկրնեւփ Զամեմատական նյութի լայն ընդգրկումով, իրենց նշանակությամբ դուրս են գալիս Զայագիտության շրջանակներից:

ձայաստանի տնտեսական կյանքին նվիրված՝ Լ Մանանդյաևր առաջին ընդԶանրացնող աշխատանքը դառնում է 1930 թ. լույս տե­սա ծ «О торговле и городах Армении в связи с мировой тор­говлей древних времен (V в. до н.э.—XIV в .н .э .)» մենագրու­

'0 Տե'ս « Տեղեկադիր ՀՍԽՀ գիտության և արվեստի ինստիտուտի», 1Տ%6,Л? 1, էջ 3 —44 , նույնը առանձին հրատ., Երևան, 1926։

1-ին մասը տե'ս «Տեղեկագիր ՀՍԽՀ գիտության և արվեստի ինստիտուտի» , 1927, № 2 , էջ 2 9 — 42, նույնը աոանձին հրատ., Երևան, 1927, 2-րգ մասր տև'ս « Պետական համալսարանի գիտական տեղեկագիրя, 1928, № 4 , էշ 43— 82, նույնը առանձին հրատ,, Երևան, 1928 ։

12 Тифлис, 1932:*3 Երևան, 1930է^ Երևան, 1934։15 Տե՛՛ս «Вестник Древней истории», 1950, № 2 (32, էւ 202—219:

10

թյունը, որի վերամշակված և լրացված հրատարակությունը կատար­վում է 19 54 թ., համալսարանի հրատարակչության կողմից: Դա, հայ պատմագրության մեշ Հայաստանի քաղաքներին նվիրված առաջին ուսումնասիրությունը լինելով, ինքնին մեծ արժեք ու հետաքրքրու­թյուն է ներկայացնում: Հեղինակը այստեղ հայկական, հունական, հռոմեական, արաբական, պարսկական և այլ սկզբնաղբյուրներից բերված և քննարկված փաստական հարուստ նյութերի հիման վրա ցույց է տալիս տարբեր դարաշրջաններում Հայաստանի քաղաքնե­րի, առևտրի ու արհեստների զարգացումը, Հայաստանի վրայով կա­տարվող միջազգային տարանցիկ առևտուրը, առևտրական ճանա­պարհները, միջնադարյան քաղաքների ներքին կառուցվածքը, արտահանվող և ներմուծվող ապրանքները և այլն: Այս աշխատու­թյան հիմնական սխալն այն է, որ Հայաստանի քաղաքների առաջա­ցումը, զարգացումն ու անկումը առաջին հերթին բացատրված է ո չ թե երկրի ներքին կյանքում տեղի ունեցած սոցիալական տեղա­շարժերով և արտադրողական ուժերի զարգացման մակարդակով, այլ տարանցիկ առևտրով և մասամբ նաև երկրի քաղաքական իրա­վիճակով: Չնա յա ծ դրան, այս գիրքը, ինչպես ճիշտ կերպով նկա ­տել է Գ. Սարգսյանը, մ ի նչև այժմ հանդիսացել է և դեռ երկար ժա­մանակ կմնա իբրև անհրաժեշտ մի ուղեցույց Հայաստանի քա ղա ք­ների պատմությունն ուսումնասիրողների համար16:

Նախապատրաստական բնույթ ունեցող իր ուսումնասիրություն­ներից հետո Հ. Մանանդյանը հին Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական կյանքի ավելի խոր, ամբողջական և ընդհանրացնող հետազոտու­թյունը տալիս է 19 3 4 թ. հրատարակված «Ֆ եոդա լիզմը հին Հայաս­տանում» (Արշակունիների ու մարզպանության շրջան) դասական

աշխատության մեջ: Եթե Ն. Ադոնցը իր «Армения В эпоху Юс- тиниана» նշանավոր գրքում քննարկել ու պարզել էր հայկական նախարարությունների ծագումը, նրանց մոտավոր Զանակը և տոհ­մային կալվածքների կամ իշխանությունների աշխարհագրական տե­ղադրությունը, իսկ նրանց էությանը և առանձնահատկություններին անդրադարձել էր համառոտ կերպով, ապա Լ Մանանդյանը այս աշ­խատության մեջ, ընդհակառակն, մանրամասն վերլուծում ու պար­զաբանում է նախարարական (ֆեոդալական) կարգի ներքին բո­վանդակությունը և նրա էական բոլոր առանձնահատկությունները: Աշխատության մեջ հա մոզիչ փաստերով ցույց է տրված հայկական

16 Տե՜ս Г. X. С а р к и с я н , Яков Амазаспович Манандян, էշ 26:

11

ֆեոդալական (նախարարական) հասարակության դասակարգային, դասային Ա հիերարխիկ բնույթը, նախարարությունների և նրանց տիրույթների ներքին կառուցվածքը, հողատիրության ձևերը, վասա­լական հարաբերությունները, մանր ազնվականության' «ազատների» ու «ոստանիկների», ինչպես և հոգևորականության իրավւսկան-տըն- տեսական դ՛րությունը: Այստեղ ավելի հանգամանորեն, քան իր ա- ռսւջին հոդվածներում, քննարկելով գյուղացիության' շինականների սոցիալական, իրվական ու տնտեսական դրությունը, Հ. Մանանդ­յանը գալիս է այն եզրակացության, որ Արշակունիների և մարզ­պանության շրջանում գյուղացիները թեև ամրացված են եղել հողին և կախման մեջ են գտնվել հողատերերից, հարկեր են վճարել և պարհակներ կատարել, բայց լրիվ կերպով ճորտացված չեն եղել և կոռային աշխատանք չեն կատարել, որովհետև նախարարները իրենց կողմից վարվող սեփական խոշոր տնտեսություններ չեն ու­նեցել, այլ նրանք եղել են սոսկ հողատերեր: Մատենագրական վկա­յություններով ցույց է տրված նաև, որ Մերձավոր Արևելքի երկրների նման Հայաստանում ևս գոյություն են ունեցել գերեվարված և պարտ­քի դիմաց ստրկացված զգալի թվով ստրուկներ, որոնց աշխատանքը կիրառվել է տնային ծառայության ու գյուղատնտեսության մեջ: Սույն ուսումնասիրության խոշոր արժանիքներից մեկն էլ այն է, որ այնտեղ վերլուծված և ճշտված են սոցիալ-տնտեսական բազմաթիվ տերմինների ծագումը, նրանց իմաստային զարգացումը և հայկական ֆեոդալական միջավայրում նրանց ունեցած իրական նշանակու­թյունը:

Բացառիկ նշանակություն տալով տարանցիկ առևտրին, հասկա­նալի է, որ Հ. Մանանդյանը ձեռնամուխ պետք է լիներ նաև Հայաստա­նի առևտրական, ուստի և ռազմական ճանապարհների ուսումնասիր­մանը: Նախ' նրա ուսումնասիրման առարկան է դաոնում 4-րդ դա­րում կազմված հռոմեական ճանապարհացույց-քարտեզի կամ «Պ և- տինգերյան քա րտ եզի» Հայաստանին վերաբերող մասը: 1 9 3 ! —19 3 2 թթ. այս թեմային նվիրված երկու հոդվածներ17 գրելուց հետո,

նա ավելի ուշ' 1936 թ., հրատարակում է իր «Հ ի ն Հայաստանի գլխա­վոր ճանապարհները ըստ Պևտինգերյան քա րտեզի» արժեքավոր մե­նագրությունը: Այստեղ պատմական ու ժամանակակից մեծ թվով տե­ղանունների համադրությամբ և բանասիրական հմտալից աշխատան-

Հայաստանի հին ճանապարհները• — Տտէտ1&& — Тицт-

ТаПОСегЧа՛ ըստ Պևտինգերյան քարտեզի, <ГՏեղեկագիր գիտության և արվեստի ինստիտուտի» , 1931, Н 5 ։ Մանր հետազոտություններ, Պևտինգերյան քարտեզի Н аП га կայարանը, երևան, 1932 1

12

քով որոշված և Հայաստանի քարտեզի վրա տեղադրված են Արտա-

շատից դուրս Եկող ու դեպի Սատաղ, Տիգրանակերտ, Սեբաստապո- ւիս, Պարսկաստան գնա ցող ճանապարհները, ճշտված ու ւլերականգ- նըված են այդ ճանապարհների վրա «Պևտինգերյա ն քարտեզում» նշված, բայց Զետագւս արտագրողների կողմից խիստ կերպով աղա­վաղված կայարանների անունները, տրված է կայարանների միջև եղած Զեոավորությունը և այլն: Գրքի հավելվածում հետազոտված ու ճշտված է նաև Դվին— Պարտավ ճանաւցարԶի երթուղին: ճետագա տարիներին Լ. Մանանդյանը պատմակւսն-աշխարԶագրական ուշա­գրավ մանր հետազոտություններ է գրում նաև ձայասա, Նաիրի, Ուրու- ատրի երկրների և ԴւսրեԶ 1-ի արձանագրության մեջ հիշատակվող Արմինա երկրի տեղադրության, ինչպես և Ասորեստանի Սալմանա- սար 3-րդ ու Սարգոն 2-րդ թագաւխրների դեպի Ուրարտու, Պոմպեո- սի դեպի Անդրկովկաս և ձերակլ կայսեր դեպի Պարսկաստան կա­տարած արշավանքների երթուղիների մասին18:

Լ. Մանանդյանին մեծ չա փով Զետաքրքրել և Զուգել է նաև Մով­սէս խորենացու ժամանակի Զւսրցը: Նա ա յդ խնդրին անդրադարձել է մի քանի անգամ և նրան է նվիրել իր «Խորենա ցու առեղծվածի

լուծումը» (Երևան, 1 9 3 4 ) , „Когда и кем была составлена „А р­мянская география", приписываемая Монсею Хоренскому“19 և «Նոր դիտողություններ խորենացու պատմության բառապաշարի մա սին»20 բանասիրական ուսումնասիրությունները:

Մեծ մասամբ Զենվելով Խորենացուն վերա գրված «Աշխարհա­ցույցի» տվյալների վրա, պատմաԶոր նախորդ քննադատներից շա­տերը այն սխալ կարծիքն էին Զայտնել, որ Մովսես խորենացին ո չ թե 5-րդ դարի, այլ 7-րդ դարի պ ատմիչ է: Ընթանալով այս նույն ճա­նապարհով և իր կողմից բերելով մի շա րք չհիմնավորված փաս­տարկումներ ու Զամեմատություններ, ձ. Մանանդյանը գալիս է այն եզրակացության, որ Մովսես Խորենացին 9-րդ դարի պ ատմիչ է: ձակառակ իր այս սա յթ ա քի չ սխալին, ձ . Մանանդյանը շատ բարձր

Պատմական աշխարհագրական մանր Հետազոտություններ, Երևան, 1945, Հին Հայաստանի և Անդրկովկասի մի քանի պրոր^եմների մասին, Երե-

վա ն, 1944, Круговой путь П омпея в З ак авк азь я , .В естн и к древ, и сто ­рии ", 1939, № 4. М ар ш р у та персидских походов им ператора И раклия, „ВизантиГ<скнй временник*, т. III, 1950:

18 «Византийский временник», т. I, 1947.ոէղմիաձին», 1955, Л?5 ։

13

կարծիք է ունեցել Մ. Խորենացու և նրա կոթողային ձայոց պատ­մության մասին: Դրա լավագույն ապացույցն այն է, որ նա իր պատ­մագիտական գրեթե բոլոր աշխատություններում լայնորեն օգտա ­գործել է պատմահոր տվյալները հայոց հին պատմության դժվարին ու մութ հարցերը լուսաբանելու համար: Մ. Խորենացու ձայոց պատ­մության կարևորագույն աղբյուրներից մեկին է վերաբերում նաև

ձ. Մանանդյանի „Начальная история Армении Л\ар-Абаса“'-1 հետմահու հրատարակված հոդվածը: Պատմահայրը ինքն է հայտ­նում, որ իր երկի աոաջին և երկրորդ գրքերի շարադրման համար իբրև հիմնական աղբյուր օգտա գործել է ասորի գիտնական Մար- Աբաս Կատինայի «ձա յոց նախնական պատմություն» աշխատու­

թյունը: Կասկածանքով մոտենալով ու ժխտելով այն ամենը, ինտ կապ­

վա ծ է խորենւսցու անվան հետ, «գերքննւսդատներից» ոմանք հան­գել էին այն եզրակացության, որ Մար-Աբաս Կատինան և նրա աշխա­տությունը իրականության մեջ գոյություն չեն ունեցել, և դրանք

մտացածին կերպով հնարվել են Մովսես խորենւսցու կողմից: ձակւս-

ռակ այդ կարծիքին, ձ. Մանանդյանը իր հոդվածում ապացուցում է,

որ Մար-Աբաս Կատինան ասորի իրական հեղինակ է եղել, որը ապ­

րել է 4-րդ դարում Հայաստանի Մծուրն քաղաքում (դրա համար էլ

կոչվել է նաև Մծուրնա ցի), և որ նրա «ձայոց նախնական պատմու­

թյունից» օգտվել են Մովսես խորենացին, Սեբեոսը և Պրոկոպիոս

Կեսարացին:

ձ. Մանանդյանի հետաքրքրությունների շրջանակը շատ ւէեծ էր: Իր

ձիմնական մենագրություններին զուգընթաց նա գրում է նաև պատմա­

կան առանձին դեպքերի ժամանակագրության ճշտման22, Արմավիրում

ու Գաոնիում հայտնաբերված հունարեն արձանագրություններին23

21 Տե՜ս «Паластинский сборник», вып. 2 (64—65), 1956:22 Տե'ս ա) Մանր հետազոտություններ, 3 . քԱրաբական արշավանթներր Հա­

յաստանում (ժամանակագրական դիտողություններ), Եր Սան, 1032, ր) Новыеданные о времени разруш ения Ганджи монголами, И зв. А зерб. фил. АН С С С Р , 1934, № 7, էշ 7 9 - 8 0 :

я Տե'ս ա ) Արմավիրի հունարեն արձանագրությունները նոր լուսաբանու­թ յա մբ, Երևան, 1946, բ ) Գաոնիի հունարեն արձանագրությունը և Գաոնիի հե­թանոսական տաճարի կառուցման ժամանակը, Երևան, 1946, գ ) НОВЫб 33-

метки о греческой надписи и язы ческом храм е Гарии, աՏեղեկադէրз ՀՍՍՀԳԱ, Հաս, գ է տ ,, 1951 , յ\Տ 4, ԷՀ 9— 35»

14

*է

և Զայ ժողովրդի պատմության հարցերին24 նվիրված զգալի թվով արժեքավոր ուսումնասիրություններ:

Հ. Մանանդյանի աշխատությունները մեծ հեղինակություն են ըս- տեղծում նրա Զամար ո չ միայն Սովետական Հայաստանի, այլև Սո­վետական Միության գիտական լայն շրջաններում: 1Ց39 թ. նաընտրվում Է ՍՍՃՄ գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս: Դա ականավոր գիտնականի աշխատությունների արժեքավորումը, նրւս վաստակի գնաԶատումն Էր: Երբ 1943 թ. Զիմնւսդրվում Է Հայկական ՍՍՀ գիտությունների ակադեմիան, Հ. Մանանդյանը Զաստատվում Է ակադեմիկոսների աոաջին կազմում:

Կրկնվող հիվանդության (ջերմախտ) և ա ռաջացած տարիքի պատճառով թեև Հ. Մանանդյանը, Զատկապես թոշակի անցնելուց Զետո (1931 թ . ) , զգալի չափով կտրված Էր հասարակական կյան­քից և խուսափում Էր ամեն տեսակի ժողովներից, բայց Զայ ժողո- վըրդի քաղաքական ու մշակութային կյանքի նշանակալից հոբելյան­ներին միշտ մասնակցում Էր գիտական զեկուցումներով:

«Սասունցի Դավիթ» Էպոսի 1000-ամյակի առթիվ նա կարդում Է «ժողովրդական ապստամբությունները արաբական տիրապետության

դ եմ » (Երևան, 1 9 3 9 ) , Սովետական Հայաստանի 20-ամյակի առթիվ'

«Месроп Маштоц и борьб» армянского народа за культур­ную самобытность» (Ереван, 1 9 4 1 ) , Երևանի պետականԶամալսարանի 20-ամյակի ա ռթիվ' «Հայաստանի քաղաքները 10— 11-րդ դարերում» (Երևան, 1 9 4 0 ) , իսկ 25-ամյակի առթիվ' «Արմա- վիրի Զունարէն արձանագրությունները նոր լուսաբանությամբ» (Երե- վան, 1946) արժեքավոր գիտական զեկուցումները:

1940 թ. Հ. Մանանդյանը ընտրվում Է Երևանի քաղաքային սո­վետի դեպուտատ: ՍՍՀՄ Գերագույն սովետի նախագահության 1945 թ. Զունիսի 13-ի Զրամանագրով նա պարգևատրվում՛ Է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով: 19 48 թ. դեկտեմբերի 2-ին Սու[ետական Հայաստանի գիտական Զասարակության կողմից Զանդիսավոր կեր­պով նշվում Է ակադ. Հ. Մանանդյանի ծննդյան 75-ամյակը:

Իր կյանքի վերջին տարիներին ակադ. Հ. Մանանդյանը գրում Է «Քննական տեսություն Զւսյ ժողովրդի պատմության» բազմահա­տոր կապիտալ աշխատությունը: Առաջին Զատորն ընդգրկում Է Զայ

շ* Տե'ս ա ) Возрож денная Армения (ист. очерк), «С оветская наука»,1939, № 12, է{ 141— 145, р) Актуальные вопросы историография древнейАрмении, «Историк М арксист.», КН. 6 , էշ 3 — 8 , ղ) Համառոտ տ ե ւ ։ո լթ /„ լ.ն

Հին Հայաստանի ւզաամո լթյաՆ, Հ էջմիածին9 , 1956, Л5Л5 6Պ 7, 8ք 9, 11, 12, 19Տ7, Л5 1։

15

ժողովրդի ծագումից մ ի նչև Արշակունյաց թագավորության հաս­տատումը (66 թ . ) : Երկրորդ հատորի առաջին մասը նվիրված է Արշակունյաց թագավորությանը, իսկ երրորդ հատորը' 11— 15-րդ դարերի պատմությանը25: Երկրորդ հատորի երկրորդ մասը, որը նը- վիրված պետք է լիներ մարզպանության, արաբական խալիֆայության և Բագրատունյաց թագավորության տիրապետության շրջաններին, դժբախտաբար անվանի գիտնականը չհասցրեց գրել վերահաս մահվան պատճառով, թեև ա յդ մասի նյութերը ևս մեծ մասամբ պատ­րաստ էին:

Մանրազնին կերպով քննարկելով և հաճախ վերաարժեքավորե­լով սկզբնաղբյուրների հաղորդած տեղեկությունները, Լ Մանանդ­յանը «Քննական տեսության» բոլոր հատորներում ո չ միայն տվել է հայ ժողովրդի հին և միջնադարյան պատմության ընդարձակ, սիս­տեմատիկ գիտական շարադրանքը, բացահայտե| պատմական դեպ­քերի ներքին փոխադարձ պատճառական կապը, կատարել տեղա­գրական ու ժամանակագրական ճշտումներ, այլև նոր խոսք է ասել հանգուցային բա զմաթիվ հարցերի կապակցությամբ: Թեև աշխա­տությունը մեծ մասամբ նվիրված է Հայաստանի քաղաքական պւստ- մությանը, բայց դա, միաժամանակ, անվանի գիտնականի պատմագի­տական նախորդ աշխատությունների փայլուն ընդհանրացումն ու հանրագումարն է: «Աշխատության հիմքը,— գրում է Լ. Մանանդյանը առաջին հատորի աոաջաբանում,— կազմում են իմ' Երևանի պե­տական համալսարանում 19 2 0 — 1930 թթ. կարդացած դասախոսու- թյունները, որոնք հիմնովին վերամշակված են ու խիստ ընդարձակ­վա ծ համաձայն պատմագիտական հետագա իմ երկասիրություննե­րի նոր տվյալների ու եզրակացությունների»26: Լ. Մանանդյանը «Քննական տեսության» մեջ, չնա յա ծ այստեղ ևս գոյություն ունեցող առանձին սխալներին, թերություններին ու վիճելի հարցերին, հայ ժողովրդի հին և միջնադարյան պատմության գիտական ուսումնա­սիրությունը հասցրել է մի նոր, բարձր աստիճանի:

ձ. Մանանդյանը գիտության մեջ չի ընթացել տրորված ճանա­պարհներով: ձին և ժամանակակից բա զմաթիվ լեզուներին տիրա­պեւոելը, բանասիրական, պատմագիտական, իրավագիտական ոէ տնտեսագիտական փայլուն գիտելիքները, կուռ տրամաբանությունը, խորաթափանց ու որոնող միտքը նրան միշտ հնարավորություններ են տվել նոր խոսք ասելու իր գրա ծ բոլոր երկասիրություններում:

25 Երևանտ Ա հատոր, 1945, Բ հատոր, աա՝յշին մաս, 1957, Գ հատոր, 1952ք28 Ա հատոր, էշ 5 ։

16

ճայ պատմագրության և բանասիրության մեծ երախտավոր ա ֊ կսւդ. Հ. Մանանդյանը վախճանվեց 1952 թ. փետրվարի 4-ին, 7 9 տա­րեկան հասակում: Սովետական Հայաստանի կառավարության որո­շումով նա թաղված է Երևանի պետական համալսարանի շենքի բակում:

Մեծ է և անգնահատելի ակադ. Հ. Մանանդյանի թողած գիտական ժառանգության արժեքը: ճիշտ է նկատել սովետական ականավոր, պատմաբան, ակադ. Բ. Գրեկովը, որ Հ. Մանանդյանը «իր Վայրենի երկրի պատմության ^ւսմար արել է ավելին, քան նրա շատ նախորդ­ն երը»37:

* **

95 թ. մ. թ. ա. հայկական գա^ն է բարձրանում 6ին Հայաստանի ամենանշանավոր պատմական դեմքերից մեկը' Տիգրան 2-րդը, որին պատմագրության մեջ քւաճախ անվանում են նաև Տիգրան Սեծ (9 5— 5 6 ) : Նրա ժամանակ Հայաստանը հասնում է իր քաղաքական հզո­րության ամենաբարձր կետին և դառնում Առաջավոր Ասիայի ուժե՝ ղագույն տերություններից մեկը: Մ. Խորենացին, խոսելով Տիգրան 2-րդի մասին, բայց շփոթելով նրան Կյուրոս Մեծի ժամանակվա Տիգրան Երվանդյանի ^ետ, գրում է. «.. .Սա մեր թագավորներից ա- մենա^զորը և ամենախոհեմն էր և նրանց բոլորից քաջը: Նա Կյուրո- սին աջակից եղավ Մարաց իշխանությունը տապալելու, նույներին էլ ո չ ք ի չ ժամանակ նվաճելով իրեն հնազանդեցրեց... Նա տղա­մարդկանց գլուխ կանգնեց և ցույց տալով քաջություն' մեր ազգը բարձրացրեց, և մեզ, որ լծի տակ էինք, դարձրեց շատերին լուծ դնողներ և հարկապահանջներ, ոսկու, արծաթի, պատվական քարե­

րի, զգեստների և զանազան գույների գործվա ծքների' հարստու­

թյուններ... առհասարակ բա զ մ ա ց ր եց »28:

Տիգրա ն 2-րդի ժամանակաշրջանը միաժամանակ քաղաքական բուռն ու փոթորկահույզ իրադարձությունների, փառավոր հաղթա­

նակների ու դառն պարտությունների, Արևելքում Հռոմի նվաճողա­

կան քաղաքականության դեմ մղվող հերոսական պայքարի մի ժա­

մանակաշրջան էր:

^ Տե՜ս «Բարեկամությունս, ժողովածու, գիրք Р, կազմեց Ա. Արղումանյանը, երևան, 19601 Էյ 471 1

Մ. Խորենացի, Պատմություն Հա յոց, Երևան, 1968, Էշ 110— 111։

2-72517

ճայ ժողովրդի պատմության այս շատ նշանակալից, հանգուցւս- կետային ժամանակահատվածի ուսումնասիրմանն է նվիրված ակաո. ձ. Մանանդյանի' 1940 թ. լույս տեսած «Տիգրա ն Р և ձռոմը» մենա­գրությունը, որը հետագայում թարգմանվել է նաև ռուսերեն՛-’9 ու ֆրանսերեն30:

Նախքան այս աշխատությունը. Տիգրան 2-րդի գահակալության ժամանակաշրջանի պատմությունը սեղմ և միջանկյալ կերպով ու­սումնասիրվել է արևմտաեվրոպական պատմաբանների, հատկապես Թ. Մոմզենի, Թ. Ռեյնւսքի և Գ. Ֆեռեոոյի ' ձռոմի կամ Պոնտոսի պատ­մությանը նվիրւխ ծ երկերում: Սրանք, անտեսելով փոքրասիակւսն- հելլենիստական չե զ ո ք աղբյուրներում պահպանված վկայություն­ները և մեծ մասամբ հիմնվելով ձռոմի սպասարկու ու ջատագով, իսկ ձայաստանի ու Պոնտոսի նկատմաւէբ թշնամաբար տրամադրվաօ հռոմեական պատմիչների հաղորդած կասկածելի, միտումնավոր, չարամիտ և գունավորված տեղեկությունների վրա, աշխատել են անտեսել հայկական պետության դերն ու նշանակությունը այդ ժս> մանակվա Առաջավոր Ասիայի քաղաքական կյանքում, Տիգրան Մե­ծին համարել են պատմական մի աննշան դեմք, որը լոկ գործիք Է

եղել իր դաշնակցի' Միհրդատ Պոնտացու ձեռքին և գործել Է նրա թելադրանքով: Սրանք պաշտպանել են նաև այն տեսակետը, որ Միհրդատ Պոնտացու և Տիգրանի պատերազմները ձռոմի դեմ հան­դիսացել են բարբարոս, հետադեմ Արևելքի ընդվզումները քաոաքա- կըրթող ու առաջադեմ հռոմեական Էքսպանսիայի դեմ:

ձ. Մանանդյանը իր աշխատության մեջ հանդես Է գալիււ վերո­հիշյալ գիտնականների հակապատմական կոնցեպցիայի դեմ:

ձ. Մանանդյանը առաջին պատմագետներից մեկս Է, որ այս մենագրության մեջ նախ գիտական քննության և վերագնահատման Է ենթարկում հռոմեական սկզբնաղբյուրները, ցույց տալիս Տիգ­րան Մեծի և ձայաստանի մասին նրանց հաղորդած տեղեկություն­ների միակողմանի, միտումնավոր, հաճախ նաև ստահոդ լինելը: Ի ն չ­պես իր բոլոր երկերում, նույնպես և այստեղ նա ո չ մի սկզբնաղ­բյուրի վկայություն չի օգտագործում, եթե չի պարզում դրա արժա­նահավատությունը, իրական կամ հավանական լինելը: Այդ նպատա­կով նա շատ հաճախ մեջ Է բերում միևնույն պատմական ոեպօի կամ հարցի մասին տարբեր սկզբնաղբյուրներում պահպանւ[ած բոլոր

29 Я. А. М а н а н д я н , Тигран Второй и Рим, псрев. А. А. Паповя- на, Ереван, 1943.

30 Н ацор МапапсИап, Т1§гап II օէ Коше, էուժ. раг Н. ТЬоговкМп, Լ1տ- Ьоппе, 1903.

.18

վկայությունները, համեմատում է դրանք իրար ձետ, քննարկում, ապա նոր միայն տալիս իր եզրակացությունը: Սկզբնաղբյուր­ների ու գիտական գրականության նկատմամբ քննական մոտեցում ունենալու, դրանք քննադատաբար օգտա գործելու և պատմական, իրադարձությունները նոր լուսաբանությամբ շարադրելու տեսակե­տից Հ. Մանանդյանի այս գիրքը դասական մի օրինակ է, որից շատ բան ունի սովորելու սովետահայ պատմաբանների նոր սերունդը՛

Թ. Մոմզենի, Թ. Ռեյնաքի, Գ. Ֆեռեռոյի և եվրոպական մ ;ուս պատմաբանների մոտեցման արատավոր կողմն այն է, որ նրանք Տիգրան 2-րդի գործունեությունը ուսումնասիրել են ձայ ժողովրդի նախորդ դարաշրջանի պատմությունից բոլորովին կտրված, իբրև մի միջադեպ կամ ձւսվելուկ Հռոմի կամ Պոնտոսի պատմության: Պատմագիտության մեջ Հ. Մանանդյանի սույն աշխատությունը ա- ռաջինն է, որտեղ Տիգրան 2-րդի դարաշրջանը տրված է ո չ միայն միջազգային հարաբերությունների լայն ֆոնի վրա, այլև ^այ ժողո- վըրդի նախորդ ժամանակաշրջանի պատմության, Հայաստանի տըն- տեսության, քաղաքների ու մշակույթի զարգացման ձետ ունեցած սերտ ու փոխադարձ կապի մեշ՛

Տալով Արտաշեսյան դինաստիայի ձիմնւսդիր Արտաշես 1-ի ժա­մանակաշրջանի պատմության սեղմ, գիտական շարադրանքը, Հ. Մա­նանդյանը միանգամայն ճիշտ կերպով նկատում է, որ ձայկակւսն ձողերի աոաջին միավորողը, ձայկական պետության ձզորության սկզբնավորողը ձանդիսացել է Արտաշես 1-ը, և որ արդեն նրա ժա­մանակ Հայաստանը «դա ռել էր Առաջավոր Ասիայի ձզոր պետություն­ներից մեկը»31: Գրքում բերվա ծ փաստերից դժվար չ է եզրակացնել, որ Տիգրան Մեծի խոշոր նվաճումները, Հայաստանը Առաջավոր Ասիայի մեծ ու ձզոր տերության վերածվելը ո չ միայն արտաքին նպաստավոր պայմանների, ո չ միայն Տիգրան Մեծի վարչական, ռազմական ու դիվանագիտական ընդունակությունների, այլև նա­խորդ դարաշրջաններում Հայաստանում կուտակված տնտեսական միջոցների, երկրի արտադրողական ուժերի, քաղաքների ու ար- ձեստագործության զարգացման ձետևանք էին: Տիգրան 2-րդը փաս­տորեն ձանդիսանում էր իր պապի՝ Արտաշես 1-ի վարած ներքին ու արտաքին քաղաքականության շարունակողը, սակայն այն տարբե­րությամբ, որ նա նոր պայմաններում այդ քաղաքականությունը զա­րում էր ավելի եռանդուն և ավելի մեծ մասշտաբներով: Պատ­մական փաստերին և տարրական տրամաբանությանն իսկ ձակա-

3* Տիգրան Р և Հռոմը։ Էշ 24 ։

1 »

սում են և լոկ հերյուրանքներ են արևմտւսեվրոպական պատմաբան­ների այն պնդումները, որ, իբր թե, Տիգրան 2-րդի նվաճումները և նրա ընդարձակ տերության առաջացումը միայն պատահականու­թյան արդյունք էին:

Գրքում նոր և ավելի ընդունելի լուսաբանություն է տրված մ. թ. ա. 93 թ. կնքված հայ-պոնտական դաշնագրին: Ըււտ ձ. Մանանդյա­նի' այս դաշնագիրը ուղղված էր միայն Կապադովկիայի դեմ: Սա­կայն դժվար չ է նկատել, որ այն ուղղված էր նաև այդ երկրռւմ գո­յություն ունեցող հռոմեական ազդեցության, հետևաբար և 1 ռոմի դեմ: Կապադովկիան գրավելով և այն Պոնտոսին միացնելով, Միհըր- դատ Պոնտացին և Տիգրան Մեծը, անշուշտ, ձգտում էին նաև հա­րևան այդ երկրում վերացնել հռոմեական ազդեցությունը և դւսզ- մա-ստրատեգիական ավելի նպաստավոր դիրք գրավել ձռոմի դեմ ապագա հնարավոր պատերազմի ճամւսնակ: ճիշտ է նկատել ձ. Մա­նանդյանը, որ այս դաշնագիրը չ է ր վերաբերում հոոմեական-պոն- տական հետագա պատերազմներին, ուստի սխալ է Թ- Մոմզենի, ժ . Մորգանի և ուրիշների' Տիգրանի դեմ ուղղված այն մեղադրանքը, ըստ որի այդ պատերազմների ժամանակ Տիգրանը, չօգն ելո վ Միհըր- դաւոին, խախտել է նրա հետ կնքա ծ դա շինքը*2:

Մենագրության տարբեր էջերում հաջող կերպով ցույց է տրված, որ հռոմեացիների Փոքր Ասիա ներխուժելուց դեռևս շատ առաջ ձա- յաստանում, առավել ևս Պոնտոսում և Մերձավոր Արևելքի մյուս եր- կըրներում զարգա ցա ծ ու տարածված էին հելլենիստական մշակույ­թը և քաղաքակրթությունը, ա յդ երկրներում գոյություն ունեին բազմամարդ, վաճառաշահ, հարուստ ու փարթամ բա զմաթիվ քա­ղաքներ, ճարտարապետական ու արվեստի հոյակապ հուշարձան­ներ: Այստեղից հետևում է, որ Մերձավոր Արևելքի ժողովուրդները հետադեմ բարբարոսներ չէի ն , ուստի և հռոմեական նվաճումները այստեղ ո չ մի առաջադիմական ու քաղաքակրթական նշանակու­թյուն չէ ի ն կարող ունենալ: ձ. Մանանդյանը իրավացիորեն գրում է. վերջին շրջանի հռոմեական-պոնտական, ինչպես և ^ոոմեական- հայկական «կռիվները, որ սկսել էին հանրապեւոական ձռոմի զորա­վարներն արևելյան երկրների ավազակային կողոպտման և ֆինա ն­սական շահագործման նպատակով, մղվում էին ո չ թե բարբարոս միացյալ Արևելքի, այլ երկու կիրթ ու առաջադեմ միապետների դեմ, որոնք թե իրենց երկրներում և թե ա մբողջ Մերձավոր Արևել­քում աշխատում էին զարկ տալ հելլենիստական քաղաքային կեն­ցա ղի ու կուլտուրայի և առևտրի ու արդյունաբերության նոր բար-

® Տիգրան Բ և Հռոմըք Էշ 35 ։

.20

գավաճման ու բուռն զա րգա ցմա ն»33: Պետ ք է ավելացնել նաև, որ այդ պատերազմները Հայաստանի և Պոնտոսի կողմից արդարացի պատերազմներ էին, այնքանով, որքանով որ ձռոմեւսցիները ո չ թե կռվում էին այդ երկրների ժողովուրդների ազատագրության, այլ նրանց նվաճման, ստրկացման և դաժան շահագործման, նրանց պետական անկախության վերացման ձամւսր:

Թ. Մոմզենը և Թ. Ռեյնաքը Տիգրանակերտ մայրաքաղաքի կառու­ցումը միայն Տիգրան 2-րդի մեծամիտ ու քւեսձաճ հրւսմանի ար­դյունքն են ձամւսրել: Այս կապակացությամբ նրանք Տիգրանին ան­վանել են նոր Սալմանասար կամ սուլթան, իսկ Տիվրանակերտը հա­մեմատել են Բաբելոնի ու Նինվեի ձետ34: Հ. Մանանդյանը շատ ձեշ- տությամբ ձերքում և ապացուցում է, որ Տիգրանակերտը ո չ թե ձին արևելյան, այլ ձելլենիստական տիպի քա ղա ք էր: Կրքում բերված բա զմաթիվ փաստերից ընթերցողը ինքը ևս ^եշւոությւսմբ կւսրրղ է ձամոզվել, որ Տիգրան Բ-ն ո չ թե արևելյան տիպի բռնապետ էր, այլ ձելլենիստական տիպի միապետ, որը մեծապես գնաձատում ու ձովա- նավորում էր ձելլենիստական մշակույթը, սատարում քաղաքների զարգացմանը: Բացի գրքում բերվա ծ փաստերից, շատ ուշագրավ է նաև Լ. Մանանդյանին անձայտ մնացա ծ այն փաստը, որ Ասորիքի Լ ա ֊ դոիկեա, Բերիտ, Ապամեա և այլ քաղաքներ իրենց ինքնավարական ազատությունն ու դրամ կտրելու իրավունքը վերստացել են Տիգրան Մեծից, որոնցից նրանք առաջներում զրկված են եղել35: Հայտնի է, որ Սելևկյանների մայրաքաղաք Անտիոքը և Ասորիքի մի շա րք քա ­ղաքներ իրենք էին ձրավիրել Տիգրան 2-րդին և ձոժարակամ ընդունել նրա տիրապետությունը: Այս երևույթը, բացի գրքում նշված պատճառ­ներից, անշուշտ, պետք է բացատրել նաև նրանով, որ Տիգրա ն 2-րդը բարյացակամ վերաբերմունք է ունեցել Ասորիքի ձելլենիստական քա ­ղաքների նկատմամբ:

Տիգրան 2-րդի կողմից Կապադովկիայի Մաժաք մայրաքաղաքից և իր տիրապետության տակ գտնվող երկրների ձելլենիստական բա զմա թիվ քաղաքներից մոտ 5 0 0 0 0 0 բնա կիչների բռնի ուժով Հա­յաստան տեղափոխելը և նրանց Տիգրանակերտում ու Հայաստանի մյուս քաղաքներում վերաբնակեցնելը Թ. Մոմզենը ձամեմատել է Սալմանասարի ու Նաբուգոդոնոսորի կողմից դեպի Նինվե ու Բա- բելոն տարված ձրեական մ եծ գերեվարությունների ձետ36: Այս ձա-

33 Նույն տեղում, էշ 11>34 Т. М о м м з е н , История Рима, т. III, М., 1941, էշ 44; ТЬ. К е т а с Ь ,

МКЬП<1а1е ЕираЮ г, Р ап е , 1890, է լ 345:3® Տե'ս Գ. Սարդսյան, Հելլենիստական դարաշրջանի Հայաստանը և Մովսես

Խորենացին, Երևան, 1966, էշ 50 ։38 Т. М О М М 3 е Н, "սույ՛ն տ ե ղ ո ւմ ։

21

մեմատությունը ևս հակապատմական է և սխալ: Եթե Նինվե կսւմ Բա- բելոն տարված կրեաները ազատազրկված ու ստրկացված գերիներ էին, ապա Հայաստան բերվա ծ նույները, կրեաները, սս ՚ոոիները և այլն, մեծ մասամբ ո չ թե գերեվարված ստրուկներ, այլ իրենց ընտւս- նիքներով ու շարժական ունեցվածքով փոխադրված, իրենց նախկին գործերով զբաղվող, իրենց բնակության նոր քաղաքներում Տիգրան Մեծից *տղ, արտոնություններ, գուցե և բնակարաններ ստացած, անձնապես ազատ, բայց և իրենց նախկին բնակավայրերը վերա­դառնալու իրավունքից զրկված արհեստավորներ, առևտրականներ և քաղաքային բնակիչներ էին: Բացի այս, Ս. Կրկյաշարյանը արդեն ճիշտ կերպով ցույց է տվել, որ հելլենիստական երկրներում միա­պետների կողմից քփն քաղաքների ու բնակավայրերի բնակչու­թյունը բռնի կերպով կամ զանազան արտոնություններ տալու միջո­ցով իրենց հիմնադրած նոր քաղաքները տեղափոխելը տւսրածված ու սովորական մի երևույթ է եղել, որը հունարեն կոչվել է «սինոլ- կիսմոս», այսինքն' «քւամաբնակեցում»37: Դժվար չ է նկատել, որ Հայաստանում քաղաքային կյանքը զարգացնելու և իր հիմնադրած մայրաքաղաքը որակյալ բնակիչներով ապահովելու նպատակով Տիգրան Մեծը գուցե մի ք ի չ ավելի խիստ ու դաժան ձևերով կա­տարել է այն, ի ն չ որ գոյություն ուներ Արևելքի հելլենիստական մյուս երկրներում իրենից աոաշ և իր ժամանակ:

Պատմական իրադարձությունների անկողմնակալ շարադրանքով Հ. Մանանդյանը հա մոզեցուցիչ կերպով ցույց է տվել նաև, որ Տ ի գ ­րան Մեծը ո չ թե քղու մի գործիք է եղել Միհրդատ Պոնտացու քաղա­քական նպատակների իրագործման ^ամար, այլ վարել է միանգա­մայն ինքնուրույն, Հա\ իշխող դասակարգի և հայկական պետության շահերից բխող արտաքին քաղաքականություն:

Սկզբնաղբյուրների հաղորդած տեղեկությունների ^ամեմատա- կան քննությամբ գրքում ավելի ճիշտ և նոր լուսաբանությամբ են շարադրված քւայ-^ռոմեական պատերազմների, մղած ճակատա­մարտերի ընթացքն ու արդյունքները, ճշտված են ՛կողմերի ունեցած ուժերը, բացա^այտված են Տիգրանակերտի ճակատամարտում հայ­կական, իսկ Արածանիի ճակատամարտում հռոմեական բանակի

պարտության ու նահանջի պատճառները, հանգամանորեն վերլուծ­վա ծ է <ւայ-ք1ռոմեական հաշտության դաշնագիրը և նրա ունեցած բացասական նշանակությունը Հայաստանի ^ամար և այլն: Հաջող կերպով ճշտված են նաև ինչպես Լուկուլլոսի դեպի Հայաստան,

37 Ս. Մ. Կրկյա շսւրյա ս, Հին Հայաստանի և Փոքր Ասիայի քաղաքների պատ­մության դր՛վագներ, Երևան, 1970, էշ 169 — 1921

նույնպես Պոմպեոսի դեպի Հայաստան, Իբերիւս և Սղվանք կատա­րած ռազմական արշավանքների երթուղիները:

Միանգամայն ճիշտ քննադատության ենթարկելով Թ. Մոմ- զենի, Թ. Ռեյնւսքի և Գ. Ֆեռեոոյի հակագիտական տեսակետնե- րը, ինքը' Հ. Մանանդյանը սակայն, երբեմն իդեալականացնում է Տիգրան Մեծին և Միձրդւստ Պոնտացուն, գերագնահատում նրանց պատմական դերը: Գրքում որոշ չափով մռայլ ու խտացված գույ­ներով են տրված Հռոմի նվաճումները Արևելքում և դրանց '՜ւետևանք- ները, չափա զա նցվա ծ է Հռոմի բացասական դերը Մերձավոր Արևել­քի երկրներում ձելլենիստական քաղաքակրթության ու ւ1շակույթր ոչնչա ցմա ն բնագավառում: Նշվա ծ այս չափազանցությունները, ան­կասկած, մասամբ աշխատության շարաղրանքի բանավիճւ ՚յյին բնույ­թի ձետևւսնք են:

Հ. Մանանդյանի կարևոր երախտիքներից մեկն այն է, որ նա իր ւսյս և մյուս աշխատություններում հիմնավորապես ցույց տվեց, որ դեռևս մ. թ. ա. 3-րդ դարից հելլենիզմը մուտք էր գործել և իր ոլորտի մեջ էր առել նաև Հայաստանը, ձայ իշխող դասակարգի ու քաղաքային բնակչության շրջանում զգալի չա փով տարածված էր ձունարեն լեզուն, ձունական դասական գրականությունը, դիցա բա ­նությունը, ձելլենիստական մշակույթը ու արվեստը, ձայկական ար­քունիքում էին ապրում և Տիգրան Մեծի կողմից ձովանավորվում է ի ն

ձելլենիստական մշակույթի մի շա րք խոշոր ներկայացուցիչներ, Ար- տաշատում ու Տիգրանակերտում գոյություն ունեին ձելլենիստական թատրոններ, որտեղ բեմադրվում էին ձույն դասական դրամատուրգ­ների, ձավանաբար նաև Սրտավազդ 2-րդի գրա ծ ողբերգություն­ները, ձայկական ձեթանոսական պանթեոնը ստացել էր ձել|ենիստւս- կան տեսք, ձայկական պանթեոնի աստվածները նույնացվել է ի ն

ձունական ձամապատասխան ֆունկցիա ունեցող աստվածների ձետ և անվանվում էին նրանց անունով, ինչպես, օրինակ, Արամազդը նույնացված էր Զևսի, Անաձիտը՝ Արտեմիսի, Աստղիկը' Աֆրոդիտեի, Տիրը' Ապոլլոնի, Վաձագնը' Հերակլեսի ձետ: Հ. Մանանդյանը ցույց տվեց նաև, որ ձելլենիզմի դարաշրջանում Մերձավոր Արևելքի եր- կըրներում տեղի ունեցող քաղաքաշինարարության բուռս ու աննախ­ընթաց զարգացումը այս կամ այն չա փ ով ձատուկ է եղել նաև Հա­յաստանին, և որ Հայաստանում այս ժամանակաշրջանում առաջացել էին Արմավիր, Երվանդաշատ, Արտաշատ, Արշամաշատ, Արկաթիո- կերտ, Տիգրանակերտ, Զարիշատ, Զարեձավան, Վան, Նախճավան, Մծուրն, Վաղարշապատ խոշոր քաղաքներն ու մոտ երկու տասնյակ քաղաքատիպ ավաններ:

23

Որ իրոք հելլենիստական մշակույթը և արվեստը տարածված են եղել Հայաստանում4 հաստատում են ո չ միայն այդ ժամանակա­շրջանից մեզ հասած ճարտարապետական հուշարձանները, այլև Արմավիրի, Արտաշատի, Գառնիի, հին Վաղարշապատի և այլ վայ­րերի պեղումների ընթացքում հայտնաբերված հնագիտական իրերը.

Սովետահայ պատմաբանների նոր սերնդի ներկայացուցիչները հելլենիստական դարաշրջանի Հայաստանի հասարակական-դասա- կարգային, պետական, տնտեսական, տաճարական միավորումների կամ համայնքների կառուցվածքում, իշխող դինաստիայի պաշտա­մունքի և այլ բնագավառներում բացահայտեցին հարանման այնպի­սի երևույթներ, որոնք հատուկ են եղել Առաջավոր Ասիայի հելլենիս­տական երկրներին: Նրանք ապացուցեցին նաև, որ հին Հայաստանհ քաղաքները իրենց հիմնադրման ձևերով, ներքին կառուցվածքով, սոցիալ-դասակարգային բնույթով եղել են ո չ թե արևելյան կամ ֆեո­դալական, այլ հելլենիստական տիպի քաղաքներ33: Արդեն այժմ կարելի է ասել, որ թեև ավելի թույլ զարգացած ձևով և տեղական առանձնահատկություններով հանդերձ, Արտաշեսյան թագավորու­թյան շրջանում Հայաստանում գոյություն են ունեցել հասարակա­կան ու պետական նույն կարգերը, ի ն չ որ Առաջավոր Ասիայի հելլե­նիստական երկրներում:

Հետևելով արևմտաեվրոպական պատմագրությանը, Հ. Մանանդ­յանը հելլենիզմը համարում է լոկ մշակութային և քաղաքակրթա­կան երևույթ, իսկ քաղաքները' արհեստագործության, առևտրի ու լուսավորության կենտրոններ, առանց հաշվի առնելու նրանց սոցիա­լական բովանդակությունը: Թեև նա ընդունում է հելլենիզմի ու

38 Տե՛ս С. Т. Е р е и я н, Основные черты общественного строя Арме­нии эллинистический период, Գ Ա էՏեղև կա դ իր *, 1В4Ч, Д» л , ՛սույ՛նի О рабстве и рабовладении в древней Армении, «Вестник древней истории», 1950, Л К նո4 նի Развитие городов и городской жизни в древней Ар­мении, «Вестннк древней истории», 1953. X 3 , г. X. С а р к и с я н , Гра- досторительство в Армении при Тигране II и вопрос о переселении чу­жестранцев, ԳԱ էՏեղեկա ղիրէ, 1833, № 2 , ն ո ւ յն ի И з ИСТОрИИ ГОрОДСКОЙ

общины в Армении, «Вестник древней истории», 1955, Л® 3, ն ո ւ յն ի Тиг- ранакерт, М., 1960. ՛!■• !о- Սսւրգսյւս(!, Լին Հայաստանի սո/յիա լ-տ նտ եսա -կան ղարգացմս/ն ուղիների մա սին, Երևան, 1962 , ն ո ւ յն ի Հելլենիստ ա կա ն ղարաշր^անի Հայէսստանլէ և Մ ովսես էԱորենացին, Երևանք 1 9 6 6 , Д . Г. Ո 6-р и х а н я н, Х рам овы объединения в Малой Азии и Армении, М., 1959,Ս, Ս*. կրկյա^սւրյւսքւ, թա գա վորա կա ն իշ/ս ա ն ո ւթ յո ւն լլ /էին Հա յա ստ ա նում, «Բանբեր Երևանի Հա մա լսա րա նի}, 1969 , И6 3 , ն ո ւ յն ի Հին Հայաստանի և Փոքր Ա սիա յի քա ղա քների պ ա տ մ ութ յա ն գրվա դներ, Երևան, 1 9 7 0 1

24

ստրուկների առկայությունը, բայց և մերժում է ստրկատիրական հա­սարակարգի գոյությունը հին Հայաստանում: Նա այս աշխատության մեշ Արատաշեսյան թագավորության, ուստի և Տիգրան 2-րդի ժա ­մանակաշրջանը համարում է ֆեոդալական, իսկ «Քննական տեսու­թյուն հայ ժողովրդի պատմության» մեջ' «ռազմական դեմոկրատիա­յի շրջա ն», այսինքն' տոհմատիրական կարգերից դեպի դասակար­գային հասարակության (իմա' ֆեոդալական հասարակարգի) անց­ման ժամանակաշրջան: Անվանի գիտնականի վերոհիշյալ տեսակէտ­ները գիտականորեն հիմնավորված չեն , ուստի և անընդունելի են:

Մարքսիստական պատմագրությունը հելլենիզմը համարում է ստրկատիրական հասա՛րակարգի նոր և ավելի բարձր աստիճանը Արևելքում, որն առաջացել էր հին հունական և արևելյան սոցիւսլ- տնտեսական նույնատիպ, բայց առանձնահատուկ, ինքնուրույն գծեր ունեցող հարաբերություների համաձուլումից: Ելնելով մեզ հասած տվյալներից, կարելի է եզրակացնել, որ Արտաշեսյան թագավորու­թյան ժամանակաշրջանում Հայաստանում տիրում էին հելլենիստա­կան տիպի, բայց համեմատաբար ավելի թույլ զա րգա ցա ծ ստրկատի­րական կարգեր: Զանց առնելով մյուս փաստերը, միայն կարելի է նը- շել, որ հին Հայաստանում մեծ թվով քաղաքների առաջացումն ու զարգացումը ո չ թե «ռազմական դեմոկրատիայի» կամ վաղ ֆ եոդա ­լիզմի ժամանակաշրջաններին, այլ ստրկատիրական կարգերին հա­տուկ ու բնորոշ երևույթ էր: Թ ե ' «ռազմական դեմոկրատիայի շ ր ջ ա ­նը» և թե ' վաղ ֆեոդալիզմը, լինելով բնամթերային, փակ ու մեծ մա­

սա մբ ինքնաբավ տնտեսության ժամանակաշրջաններ, հասկանալի է, որ նրանցում սոցիալ-տնտեսական անհրաժեշտ պայմաններ չկային մեծ թվով քաղաքների առաջացման համար: Հելլենիզմի դարաշրջա­նում Հայաստանում քաղաքների առաջացումն ու զարգացումը հա­սարակական աշխատանքի բաժանման և ստրկատիրական հարաբե­րությունների հետագա խորացման, արտադրողական ուժերի ընդհա­նուր վերելքի, առևտրի ու դրամական շրջանառության զարգացման բնական հետևանքն էին: Քաղաքները հանդիսանում էին ո չ միայն արհեստագործության, առևտրի և հայկական հելլենիստական մշա­՛կույթի, այլև ստրկատիրության հիմնական կենտրոններ: «Կլասիկ հնու թյան պատմությունը,— ասում է Կ. Մարքսը,— դա քաղաքների պատ­մությունս է, բայց քաղաքների պատմություն հիմնված հողային սե­փականության և երկրագործության վ ր ա »39:

39 К. М а р к с, Формы предшествующие капиталистическому про­и зводств/, М., 1940, ст. 13.

25

Սակաւն վերևում նշված մասնակի թերությունները երբեք չեն նը-

սեմացնում գրքի գիտական խոշոր արժեքը: Թեև «Տիգրա ն Բ և ձռոմը» աշխատության աոաշին հրատարակությունից ա ն ց ե լ է սւվե-

լի քան 30 տարի, սակայն այն մ ի նչև այժմ էլ մնում է Տիգրան Մեծի և նրա դարաշրջանի մասին գրված լավագույն մենագրությունը: Դա ակադ. Լ. Մանանդյանի գրա ծ կոթողային ու դասական Ա շ խ ա տ ո ւ­

թյուններից, սովետահայ պատմագրության ոսկյա ֆոնդում նրա ներ­մուծած մնայուն արժեքներից մեկն է:

Լ. Գ. ԺԱՄԿՈՉՅԱՆ

է,

1. Ա Ռ Ա Ջ Ա Բ Ա Ն

Հի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը Տի գ ր ա ն Ե րկրորդի շր ջա ­՛նում ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր վ ա ծ է ս ե ղ մ ու մ ի ջ ա ն կ յա լ կ ե ր ս /ո վ , գ լխ ա վ ո ր ա ­

պ ես եվր ո պ ա կա ն գի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ա յն ե ր կ ե ր ո ւմ , ո ր ո ն ց մեջ ք ն ն ո ւթ յա ն է ա ռ ն վ ա ծ ո 'չ թ ե հա տ կա ս/ես Հ ա յս ւս տ ա ն ի , ա յլ հ ո . : ։ ֊

մ ե ա կա ն հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն և կ ա մ պ ո նտ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն

պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը ։ Պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն ա յդ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ա մ ե ­

նից կ ա րև որ ներն են — գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն , ֆ ր ա նս ի ա կ ա ն և ի տ ա լա կա ն

երեք խ ո շո ր ա գ ո ւյն գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ' Մ ո մ զ ե ն ի , Ռ ե յն ա ք ի և Ֆ ե -

ռ ե ռ ո յի ' հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ե ր կ ե ր ը Բ ա ց ի ա յդ , Լ ո լկ ո լլլո ս ի հ ա յ­

կա կա ն ա ր շա վ ա ն քնե ր ը մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր վ ա ծ են նա և

Լ ե մ ա ն -Հ ա ո լպ տ ի ա շա կերտ Կուրտ էք հ ա ր դ ի ըն դ ա ր ձ ա կ ա շխ ա տ ո ւ­թ յա ն մ ե ջ , որը տ պ ա գ ր վ ա ծ է գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն « Կլիո 1> հ ա յտ ն ի

հ ա ն դ ե ս ո ւմ (հ ա տ . I X , 1 9 0 9 թ . և հ ա տ . X , 1 9 1 0 թ . ) 2։

Պ ա տ մ ա կա ն և բա ն ա ս ի ր ա կ ա ն գ ր ե թ ե բ ո լո ր հ ա յկ ա կ ա ն ե ր ­կ ե ր ո ւմ , ի ն չպ ե ս և հին Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն ը ն վ ի ր վ ա ծԴ ո լե ն ս ֊Խ ա չի , Տ ո ւր ն ե բ ի զ ի , Գ ևորգ Ա րսլա նի, Մ որ դ ա նի և Խ ա -

լա թ յա ն ց ի ֆ ր ա ն ս ե ր ե ն ու ռ ո ւս ե ր ե ն ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , Տ ի գ ­

րա ն Բ -ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը ք ա ղ վ ա ծ է հ ա մ ա ր յա ա ն փ ո փ ո խ , մ ե ծ

մ ա ս ա մ բ կ ա մ Մ ո մ զ ե ն ի և կ ա մ Ռ ե յն ա ք ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ ե ր կ ե ր ի ց ։

Բ ա ցա ռ ո ւթ յո ւն են կ ա զ մ ո ւմ Չ ա մ չ յա ն ը և դ ոկ տ . Ա ս տ ո լր յա ն ը , ո -

ր ո նք օ գ տ վ ե լ են նա և հունա կա ն ու լա տ ի ն ա կ ա ն հին ա ղ բ յո ւր ն ե ­ր ի ց և ց ո ւ յց են տ վ ե լ տ եղ տ ե ղ ն ր ա ն ց թ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։

Ի նչպ ես շա տ ճիշտ դ ի տ ե լ և շե շտ ե լ են ի ր ե ն ք 'ե վ ր ո պ ա կ ա ն

գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ը , հ ի մ ն ա կ ա ն ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը , որ ո ն ք գ ր վ ա ծ

1 М о м м с е н , Римская история, т. II— III, М осква, 1887,1 հ . К е 1- п а с հ, Ми11Н(1а1е Енрагог, го1 йе Բօոէ, Раг1в, 1890, Г. Ф е р р е р о , Вели­чие и падение Ри ла, т. I, М оскиа, 1915.

2 Գերմաներեն այս աշխատությունը լույս Լ տեսել նաև Հայերեն թարգմա­նությա մբ' կ ո ւ ր տ է թ Հ ա ր դ, Տիգրան Р և Հայ-լուկոււչյան պատերազմները։ Աշխատասիրեց Հ . Գ. Գ ա ր ա ն ֆ ի լ յ ա ն , Վիեննա, 1923, Ազգային մատե- նաղ. ՃԺԳ։

27

են Տ ի գ ր ա ն ֊Մ ի հ ր դ ա տ ի ժ ա մ ա նա կա շր ջա ն ից մ եկ կ ա մ մի ք ա ն ի դա ր

հ ե տ ո , մ ե ծ մ ա ս ա մ բ ա ն վս տ ա հելի են և կ ա ս կ ա ծե լի , որովհետ և նրա նք պ ա տ մ ա կ ա ն ա ն ցք ե ր ր նկ ա ր ա գր ել են կ ո ղ մ ն ա պ ա հ ո ւթ յա մ բ և հ ռ ո մ ա յե ց ի ն երի օ գ տ ի ն ։ Հ ա յտ ն ի է ա ր դեն , թ ե ի ՜ն չպ ի ս ի մ ե ծ վ ա ր պ ե տ ո ւթ յա մ բ Հ ռ ո մ ը կ ա ր ո ղ ա ց ե լ էր ս տ ե ղ ծե լ իրեն ս պ ա սա ր ­

կող նե ր բո ղ ա կ ա ն պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ յո ւն , որը լռ ո ւթ յա ն էր մ ա տ ն ո ւմ հա կա ռա կ պ ա տ մ ա կա ն ճ շմ ա ր տ ո ւթ յա ն Հ ռ ո մ ի հա մա ր ա ննպ ա ստ

փ ա ս տ ե ր ը Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ մ ա գի րն երի ա ն ա րժա նա հ ա վ ա տ լի~

ն ե լն ը ն դ գ ծ ե լ է դ ե ռ ա ռա ջին դա րում (մ ե ր թ վ . հ . ) հռ չա կ ա վ ո ր

Հին մ ա տ ե ն ա գ ի ր Հ ո վ ս ե փ ո ս Փ լա վ ի ո ս ը ։ Սա հրեա կա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի իր պ ա տ մ ո ւթ յա ն ա ռ ա ծա բա ն ո ւմ ա ռա նձնա պ ես մ ա տ ն ա նշել է , որ մ ին չև ի սկ ա կա նա տ ես հ ռ ո մ ե ա կա ն հե ղ ի նա կ նե րը մ ե ծ չա փ ո վ ա ղ ա ­

վ ա ղ ե լ են փ ա ստ երի ի ս կ ո ւթ յո ւն ը և , խ ե ղ ա թ յո ւր ե լո վ պ ա տ մա կա ն ճ շմ ա ր տ ո ւթ յո ւն ը , կ ա մ ն ե ր բո ղ ն ե ր են գրել ի հ ա ձ ո լյս Հ ռ ո մ ի և

կ ա մ չա ր ա խ ո ս ո ւթ յո ւն ն ե ր սրա թշնա մին.երի մ ա ս ի ն ։Պ ետ ք է ա ս ե լ, որ հա կա ռա կ կ ո ղ մ ը և ս , նա և Հ ա յա ս տ ա ն ն

ու Պ ո ն տ ո ս ը , ո ւն ե ց ե լ են ա յս ժա մ ա նա կա շր ջա ն ո ւմ ի ր ե ն ց ուրույն

պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը I Հի ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի մեջ հի շա տ ա կ վ ա ծ է , օ ր ի ­ն ա կ, հ ռ ո մ ե ա ա տ յա ց ('М150Г0ГПаси5>) Մ ետ ր ոդ ո ր ո и Ս կեփ սա ցո ւ ը ն ­

դա րձա կ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը Տ ի գ ր ա ն Ե րկրորդի մ ա ս ի ն , որը հ ա ­

մ ա ր վ ե լ է փ ա յլո ւն ու տ ա ղ ա նդ ա վո ր ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ։ Հ ի շա տ ա կ ­

վ ա ծ են ն ո ւյն պ ե ս պ ա տ մ ա կ ա ն կա րևոր երկերը Հ Լ ր ա կ լի դ ե ս ի ,

Տ և կ ր ո ս ի , Ա պ ո լլո ն ի դ ե ս ի , Դ իո փ ա նտ ես ի և ուրիշ շա տ շա տ եր ի , ո ր ո ն ք ե ղ ե լ են Մ իհր դա տ ին կուսա կի ց հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ։ Ս ա կա յն

Հ ա յա ս տ ա ն ի ու Պ ոնտ ոսի պ ա ր տ ո ւթ յո ւն ի ց և հելլե ն ի ս տ ա կ ա ն

կ ուլտ ո ւր ա յի ք ա յք ա յո ւ մ ի ց հետ ո ա յս ե րկ ր նե րո ւմ պ ա հպ ա նվ ել

ե ն , բն ա կ ա ն ա բ ա ր , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ա յն եր կ ե ր ը , որոնք հա ճելի

էին հա ղթ ա կա ն Հ ռ ո մ ի ն ։ Տ ի գ ր ա ն -Մ ի հ ր դ ա տ յա ն դա րա շրջա նի

պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը կա րող էր , ի հ ա ր կ ե , շա տ կ ե տ ե ր ո ւմ բ ո լո ր ո վ ի ն ա յլ

ւո լս ա բ ա ն ո լթ յո լն ս տ ա նա լ, եթ ե պ ա հպ ա ն վ ա ծ լի ն ե ի ն նա և վ ե ր ո -

հիշ յա լ հա կա ռա կ կ ո ւս ա կ ց ո ւթ յա ն գ ր վ ա ծ ք ն ե ր ը ։Չ ն ա յա ծ բո ւն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի վ ե ր և մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ

թ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն , որ ք ն ն ո ւթ յա ն են ա ռ ն վ ա ծ ու ը ն դ գ ծ վ ա ծ

նա և ի ր ե ն ց 1 եվրո պ ա կա ն պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի ու բա ն ա ս ե ր ն ե ր ի գ ը ր ֊ վ ա ծ ք ն ե ր ո լմ , այ դ ա ղ բ յո լր ն ե լւը , ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , մ ի ա կ ու գ ը լ-

խ ա վ ո ր հ ի մ քն են կ ա զ մ ե լ Մ ո մ զ ե ն ի , Ռ ե յն ա ք ի ու մ յո ւս պ ա տ մ ա ֊

գետ ների ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ։ Ս րա նք ա նվերա պ ա հ կ ե ր -

3 Տե ՛ս С I с е г о. Ое Ш регЮ Сп. Р о т р , IX , 25:

28

պ ո վ օ գ տ վ ե լ են մ ի ն չև իսկ Պ լո լտ ա ր ք ո ս ի կ ե ն ս ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի կ ա ս կա ծե լի ու ա ն վս տ ա հե լի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , որ ո ն ց մ ե ջ , ի ն չ­

պ ես կ տ ե ս ն ե ն ք , չա ր ա մ տ ո ր ե ն տ ր վ ա ծ են Տի գ ր ա ն р -ի ու նրա

պ ե տ ո ւթ յա ն ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն ա յլա ն դ ա կ ծ ա ղ ր ա ­

ն կ ա ր ն ե ր ը ։ Ե վրոպ ա կա ն պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը րա վա ր ա րա չա փ ուշա ­

դ ր ո ւթ յա ն չե ն ա ռ ե լ, դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , որ Պլո ւտ ա ր ք ո ս ի և հ ռ ո մ ե ­

ա կա ն մ յո ւս հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի ստ ա հո դ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը հ ե ր ք վ ո ւմ

են հա ճա խ փ ոքրա ս ի ա կ ա ն -հ ե լլե ն իստ ա կա ն չե զ ո ք ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ

պ ա հպ ա նվ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի օ գ ն ո ւթ յա մ բ , ո ր ո ն ք . պ ա րզ կ ե ր ­

պ ո վ ց ո ւ յց են տ ա լիս ա յդ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ա ն հ ա վ ա ս տ ի ո ւ-

թ յո ւ ն ը ։

Մ եր ա յս ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ն ու դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը հա ր ­

կ ա դ ր ելո ւ էի ն մ ե ղ , բն ա կ ա ն ա բ ա ր , նոր ք ն ն ո ւթ յա ն ու վ ե ր ա գ ն ա ­

հ ա տ մ ա ն ե ն թ ա ր կ ե լո ւ բ ո լո ր կ ա ր և ո ր ա գ ո ւյն ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը г Ինչպ ես մ ե ր ա յս ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն ը ն թ ա ց ք ո ւմ կ տ ե ս ն ե ն ք , օ գ ­

տ ա գ ո ր ծ ե լո վ ա յդ ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը ք ն ն ա դ ա տ ո ր ե ն ու մ ե ծ զ գ ո ւշա վ ո ­

ր ո ւ թ յա մ բ ' Տի գ ր ա ն Բ -ի ու նրա դա րա շրջա նի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը

մ ի ա ն գ ա մ ա յն հ ն ա ր ա վո ր է պ ա ր զ ե լ ու լո ւս ա բա ն ե լ ա վ ե լի ճշգրի տ

ու ա վ ե լի հ ի մ ն ա վ ո ր կ ե ր պ ո վ , ք ա ն ա յդ ա ր վ ա ծ է ն ա խ կ ի ն ա շխ ա ­

տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։

Ե վրոպ ա կա ն պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ ե ր կ ե ր ո ւմ Մ իհ ըր-

գ ա տ -Տ ի գ ր ա ն յա ն շրջա նի պ ա տ մ ո ւթ յա ն լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յո ւն ն ունի

նա և մ ի ուրիշ մ ե ծ թ ե ր ո ւթ յո ւն ։

Ա յս պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը , բ ա ց ի ա յն , որ ի ր ե ն ց լո ւս ա բ ա ն ո ւ­

թ յա ն հի մ ք են ը ն դ ո ւն ե լ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի մ ի տ ո ւմ ն ա վ ո ր

ու գո ւն ա վ ո ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ի ր ե ն ք ևս դեպ ի Ա րև ելքն ու

ա ր և ե լյա ն ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ն ո ւն ե ց ե լ են ա չա ռ ո ւ ու ա ն բ ա ր յա ց ա կ ա մ

վ ե ր ա բ ե ր մ ո ւն ք ։ Նրա նց հ ա մ ա կ ր ա ն քը ո 'չ թ ե Մ իհրդա տ ի կա մ Տ ի գ ­

ր ա ն ի , ա յլ պ ա րզ կ ե ր պ ո վ Հ ռ ո մ ի ու նրա զ ո ր ա վ ա ր ն ե ր ի կ ո ղ մ ն է ,

ո ր ո ն ց նր ա նք ա շխ ա տ ել են հ ե ր ո ս ա ց ն ե լ ու ի դ ե ա լա կ ա ն ա ց ն ե լ։

Ի տ ա լա կա ն գիտ նա կա ն Ֆ ե ռ ե ռ ո ն , օր ի ն ա կ , որը խ ո շո ր պատ ­

մ ա բա ն ի հռչա կ ո ւնի , Լ ուկոլլլո ս զ ո ր ա վ ա ր ի ն , որն ա վ ե ր ո ղ ն ու գ ե ­

ր ե զ մ ա ն ա փ ո ր ը ե ղ ա վ Պ ոնտ ոսի հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն փ ա ր թ ա մ կ ո ւլ­

տ ո ւր ա յի և շք ե ղ ու հ ո յա կ ա պ հ ե լլե ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի , ա ն վ ա ն ո ւմ

է հ ե լլե ն ի զ մ ի պ ա շտ պ ա ն ու ե ր կ ր պ ա գ ո ւ։ « Ա մ են տ ե ղ , — ա ս ո ւմ է

Ֆ ե ռ ե ռ ո ն , — Լուկուլլոսը կ ո ղ ո պ տ ո ւմ էր մ ե ծ ա մ ե ծ հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ­

ները և կ ա տ ա ր ո ւմ էր հ ր ճ վ ա ն ք ո վ հ ե լլե ն ի զ մ ի մ ե ծ հ ո վ ա ն ա վ ո ր ի

իր դ ե ր ը ո *։ Մ ո մ զ ե ն ը և Ռ ե յն ա ք ը ո 'չ մ ի ա յն ո ւշա դ ր ո ւթ յա ն չե ն

* Տե՛ս .Величие и падение Рима", т. 1, Москва, 1915, էչ 184»29

ա ռել Տի գ ր ա ն Բ -ի կուլտ ուրա կա ն ու բա ր ե ն ո ր ո գչա կ ա ն ձ ե ռ ն ա ր ­

կ ում ներ ը հ ե տ ա մ ն ա ց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ա յլ նրա նք մ ի նչև իսկ Տ ի դ -

րա նա կերտ ք ա ղ ա ք ի հ ի մ ն ո ւմ ը , որը կենտ րոն ու նեցուկ Էր լի ն ե լո ւ

Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ե լլե ն ա կ ա ն ա ց մ ա ն ու ք ա ղ ա ք ս ։կ ր թ մ ա ն' վ ե ր ա գրո ւմ

են բռ ն ա կ ա լ Տի գ ր ա ն ի գ ո ռ ո զ ու քմ ա հ ա ճ կ ա մ ա կ ո ր ո ւթ յա ն ։ Մ ո մ ֊

զեն ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե ջ ա ռա նձն ա պ ես նկա տ ելի Է, բ ա ց ի ա յգ , նրա

շ ե շտ վ ա ծ հա կա կր ա նքը դեպ ի Ա րևելքն ու ա ս ի ա ց ի ն ե ր ը ։ Նա մ ա տ ­

ն ա նշո ւմ Է, օրի ն ա կ , որ Ա ր և ելքո ւմ ա մ են մի հպ ա տ ա կ {[հա վա ­

տ ա ր ի մ Է ու կ ե ղ ծ , ի ն չպ ե ս շո ւնը յ>5* նրա կ ա ր ծի քո վ (էԱ սի ա ցի ների

հ ա տ կ ո ւթ յո ւն ն Է ն ր ա ն ց պ ա տ րա ս տ ա կա մ ութ յո ւն ր ս տ ա նձնելու

դա հճի դեր ի հ ա ճ ո ւյս ս ո ւլթ ա ն ի »6։ Ո ւշա գրա վ Է հե նց ա յն , որ Մ ո մ ­

զ ե ն ը Մ իհրդա տ ին ու Տ ի գ ր ա ն ի ն , որոնք հ ե լլե նի ս տ ա կ ա ն տ իպ ի ա -

ււա ջա դեմ մ ի ա պ ե տ ն ե ր Էին, հնա րա վոր Է հ ա մ ա ր ում ա նվսւնհ/

ս ո ւլթ ա ն ն ե ր ։Հ ռ ո մ ի ի դ ե ա լա կ ա ն ա ցո ւմ ը և , ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , Ա րևելքի ստ որա -

ց ո ւմ ը , որ որոշա կի նշմ ա ր ե լի են եվրո պ ա կա ն պ ա տ մ ա գետ ներ ի

վ ե ր ո հ ի շ յա լ երկերում '' հ ա կա գի տ ա կ ա ն ա կ ն բա խ մ ի տ ե ն դ ե ն ց ե ն ,

որ չէ ի ն կ ա ր ո ղ , ի հ ա ր կ ե , նր ա նց կ ռվ ա ն ծ ա ռ ա յե լ Տ ի դրա ն - Մ ի հ ը ր ֊

դ ա տ յա ն դա րա շրջա նի ճշգրիտ գ ն ա հ ա տ մ ա ն ։

Կ տ րա կա նա պ ես պ ետ ք է մ ե ր ժ ե լ եվրոպ ա կա ն պ ա տ մ ա գ ի տ ո ւ­

թ յա ն մ ե ջ գե ր ի շխ ո ղ ն ա և ա յն կ ա ր ծ ի ք ը , որ ի բ ր թ ե ' ի ն չպ ե ս վերջին

շրջա նի պ ո ն տ ա կ ա ն -հ ռ ո մ ե ա կ ա ն , ն ո ւյն պ ե ս և հ ա յկ ա կ ա ն -հ ռ ո մ է ա ­

կա ն կ ռ ի վ ն ե ր ը կա ր ելի է բն ո ր ո շ ե լ ի բ ր և բա ր բա ր ո ս ու մ ի ա ց յա լ

Ա րևելքի ը ն դ վ զ ո ւմ ը ն դ դ ե մ ք ա ղ ա ք ա կ ր թ վ ա ծ Ա ր և մ ուտ քի ։ Մ ո մ զ ե ­

նը պ ա րզ կ ե ր պ ո վ շե շտ ո ւմ է , որ ա յդ կ ռի վ նե ր ը ս կ ի զ բն էին ա ս իա -

ց ի ն ե ր ի ա զ գ ա յի ն ռ ե ա կ ց ի ա յի ու ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն ը ն դ դ ե մ հ ո ր ֊

մ ա յե ց ի ն ե ր ի և ա ր և մ տ յա ն ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն ե ր է ւ ն մ ա ն ա պ ե ս և Ռ ե յն ա քր

մ ա տ ն ա ն շո ւմ է , որ ա յդ կ ռ ի վ ն ե ր ը վ ե ր ա կ ե ն դ ա ն ա ց ո ւմ ն էին

(ГԱ ս ի ա յի ու Ե վր ոպ ա յի հ ա կ ա մ ա ր տ ո ւթ յա ն »8։

Ս ա կ ա յն , ի ր ա պ ե ս , ա յդ կ ռ ի վ ն ե ր ը , որ ս կս ել էին հա նր ա ­

պ ետ ա կա ն Հ ռ ո մ ի զո ր ա վ ա ր նե ր ն ա ր և ե լյա ն երկ րներ ի ա վ ա զ ա կ ա ­

յի ն կ ո ղ ո պ տ մ ա ն ու ֆ ի ն ա ն ս ա կ ա ն շա հ ա գ ո ր ծմ ա ն ն պ ա տ ա կ ո վ մ ր ղ ֊

վ ո ւմ էին ո 'չ թ ե բ ա ր բա ր ո ս մ ի ա ց յա լ Ա րև ե լքի , ա յլ երկու կի ր թ

ու ա ռ ա ջա դ ե մ մ ի ա պ ե տ ն ե ր ի դ ե մ , որոնք թ ե ի ր ե ն ց ե րկ ր նե րո ւմ

5 Տե՛ս „Римская и стори я ', т . II, М осква, 1887, էչ 271»• Տե՛ս նույ՛նը, էշ 39С,1Տե'ս նույնր, ԷՀ 273г в Տե՛ս МИЬг1сЫе Еираи>г, էչ XI»

30

և թ ե ա մ բո ղ ջ Մ երձա վոր Ա ր և ե լք ո ւմ ա շխ ա տ ո ւմ էին ղա րկ տ ա լ հելլե նի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ե ն ցա ղ ի ու կ ո ւլտ ո ւր ա յի և ա ռևտ րի

ու ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն նոր բ ա ր գ ա վ ա ճ մ ա ն ու բ ո ւռ ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ւ Ա յս տ ե ս ա կ ե տ ի ց մ ի ա ն գ ա մ ա յն ճիշտ պ ետ ք է հ ա մ ա ր ե լ

ֆ րա նս ի ա կա ն գի տ նա կա ն Մ որգա նի հ ե տ և յա լ դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ը .

«Ջ ա խ ջա խ ե լո վ Մ իհրդա տ ին և Տ ի գ ր ա ն ի ն , — ա ս ո ւմ է Մ ո ր գ ա ն ը , — հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը Հեր ջ էին դ ն ո ւմ մ ա կ ե դ ո ն ա կ ա ն կ ո ւլտ ո ւր ա յի ն

Ա ս ի ա յո ւմ , ուր բ ո լո ր ա յն պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ո ր ոն ք ս տ ե ղ ծվ ե լ

էին Ա ղեքսա նդրի ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ի ց հ ե տ ո , մ ն ա ց ե լ էին մ ի մ ի ա յն փ լա ­

տ ա կներ ու մ ի մ ի ա յն թ ա գ ա վ ո ր ի կ ն ե ր , որոնք ա ն կա ր ո ղ էին ղ ո րա -

վ ի գ լի ն ե լ հ ե լլե ն ա կ ա ն ւիա ռքի ն ։ Պ ոնտ ոսի և Հ ա յա ս տ ա ն ի ե ր կ ո ՛

մ ե ծ թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը վե ր ջի նն ե ր ն է ի ն , ո ր ոն ք կ կ ա ր ո ղ ա ն ա յի ն վ ե ­

ր ա ն ո ր ո գ ե լ ի ր ե ն ց պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ Հ ե լլա դ ա յի գ ե ղ ե ց ի կ ք ա ղ ա ­

ք ա կ ր թ ո ւթ յո ւն ը .»9:Ա ռա ջա վոր Ա ս ի ա յի հետ ա գա կ ուլտ ուրա կա ն հ ե տ ա դ ի մ ո ւթ յա ն

հա մա ր ա մ ե ն ա մ ե ծ պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւթ յո ւն ն ը ն կ ն ո ւմ է պ ա ր ­

զա պ ես Հ ռ ո մ ի /Լրա։ Սա ո 'լ մ ի ա յն կ ո ղ ո պ տ ե լ ու ա վ ե ր ե լ էր Ա րե-

վ ե լք ը ռ ա զ մ ա կ ա ն ա ր շա վ ա ն քն ե ր ի , ա յլև ֆ ի ն ա ն ս ա կ ա ն ու վ ա շխ ա ­

ռուա կա ն շ ա հ ա գ ո ր ծմ ա ն մ ի ջ ո ց ո վ ։ Ա ր և ե լք ի ց գ ր ե թ ե ա նընդհա ս

Ի տ ա լիա ու Հ ռ ո մ էին ո ւղ ա ր կ վ ո ւմ ի բ ր և ա վա ր ու շ ա հ ո ւյթ երկրի

հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և ի բ ր և ս տ րո ւկ ' ա շխ ա տ ա ն ք ա յի ն ո ր ա կ յա լ ո ւ­

ժ ե ր ը ։ Դ ժվա ր լէ հ ե տ և ա բա ր ե ն թ ա դ ր ե լ, որ ա տ ե լո ւթ յա ն ու հա ­

կ ա մ ա ր տ ո ւթ յա ն ա յն մ ե ծ վիհըւ որ հա ջորդ դ ա ր ե ր ո ւմ գ ո յո ւթ յո ւն

ուներ ի րա նա կա ն Ա րևելքի և հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Ա րև մ ուտ քի մ ի ջ և ' մ ե ­

ծա պ ես խ ո ր ա ցր ե լ էր հ ե ն ց ի ն ք ը Հ ռ ո մ ը Տ ի գ ր ա ն -Մ ի հ ր դ ա տ յա ն

շր ջա ն ո ւմ ։

Մ եր ա յս ը նդ հ ա ն ո ւր ա ռա ջա բ ա ն ի վ ե ր ջո ւմ ա ն հ ր ա ժ ե շտ է

նա և մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ա ն ե լ, որ Տ ի գ ր ա ն Р -ի ս /ա տ մ ո ւթ յո ւն ը , որը

Մ ո մ զ ե ն ի , Ռ ե յն ա ք ի և Ֆ ե ռ ե ռ ո յի վ ե ր ո հ ի շ յա լ ե ր կ ե ր ո ւմ ք ն ն ա ր կ ­

վ ա ծ է ի բ ր և մի մ ի ջա դ ե պ ու հ ա վ ե լո ւկ Հ ո ո մ ի կ ա մ Պ ոնտ ո ս ի պ ա տ ­

մ ո ւթ յա ն ' ս ո ւյն մ ե ն ա գ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ա ռա ջին ա ն գ ա մ ո ւս ո ւմ ն ա -

ս ի ը վ ա ծ է Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն շրջա նա կ ի մ ե ջ , որը բ ա վ ա ­

կա նա չա փ ծ ա ն ո թ չէ ե ղ ե լ օտ ա ր պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի ն ։

Սոր է մ ե ր ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , բ ա ց ի ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ­

ների վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ք ն ն ա կ ա ն ու հ ա մ ե մ ա տ ա կ ա ն լո ւս ա բ ա ­

նո ւմ ն ե ր ի ց , նա և ա յն , որ մ ե զ հ ա ջո ղ վ ե լ է , շն ո ր հ ի վ պ ա տ մ ա կ ա ն -

ա շխ ա րհա գրա կա ն ն ա խ ո ր դ մ ե ր ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ' ճ շտ ե լ ա յժ մ

° յ. с1е М о г °; а ո, Н1з1о1ге ճս реир1е агтбп 1еп . Рапы, 1919, р. 80,31

Լոլկուլլոսի ու Պ ոմ պ եոսի ա ր շա վա նքներ ի ճա նա պ ա րհները և լո ւ­

ս ա բա նե լ տ եղա գր ա կա ն ա յն վ ի ճ ե լի ու մ ո ւթ խ ն դ ի ր ն ե ր ը , որոնք

դ ե ռ մ ի ն չև ա յժ մ պ ա ր զ վ ա ծ չե ն ա ղ բյո ւր ն ե ր ի բ ա ց ա կ ա յո ւթ յա ն

պ ա տ ճա ռովէ Հ ի ն ա յդ ռ ա զ մ ո ւղ ի ն ե ր ի պ ա րզորոշ բա ց ա տ ր ո ւթ յա ն

հա մ ա ր ա յս ա շխ ա տ ո ւթ յա ն ը կ ց վ ա ծ են մ ա ն ր ա մ ա ս ն ու հա տ ուկ

ք ա ր տ ե զ ն ե ր ։

Միհրդաս1 Պոն տաղ ի

2. ԱՌԱՋԱՎՈՐ Ա Ս ԻԱ ՅԻ Ք Ա Ղ Ա Ք Ա Կ Ա Ն ՈԻ ՏՆ ՏԵ Ս Ա Կ Ա Ն Դ Ր Ո Ի Թ ՅՈ ԻՆ Ը ՏԻ Գ Ր Ա Ն Р -Ի Ց Ա Օ Ա Զ

Ա ռա ջա վոր Ա ս ի ա յի պ ա տ մ ո ւթ յա ն հա մ ա ր Ա ղեքսա նդր Մ ա ­

կ ե դ ո ն ա ցո ւ և Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն ը ս կ ի զ բն եղա վ ււ'չ մ ի ա յն ն ր ա տ նտ ես ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ու ա ր ա գ վ ե ր ե լք ի , ա յլ

մ ա ս ա մ բ ն ա և նրա ս ո ցի ա լա կ ա ն կերպ ա ւի ո խ մ ա ն ։

Մ ա կեդ ո նա կ ա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ա ր տ ա կ ա ր գ մ ի շրջա ն դ ա ռա վ ա յս տ ե ղ ա ռ և տ ր ի , ա ր հես տ ներ ի ու ա ր դ յո ւն ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն

բո ւռ ն բ ա ր գ ա վ ա ճ մ ա ն , բ ա զ մ ա թ ի վ հունա կա ն գ ա ղ ո ւթ ն ե ր ի ու ք ա ֊

զա քների հ ի մ ն ա ր կ մ ա ն և հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ո ւլտ ո ւ­ր ա յի ա ռ ա ջա ցմ ա ն , ո ր ով մ ի ա ն գ ա մ ա յն նոր ը ն թ ա ց ք տ ր վ ե ց Մ ե ր ­

ձա վոր Ա րևելքի հե տ ա գա զա ր գա ցմ ա նէՀ ե լլե ն ա կ ա ն Ա ր և մ ուտ քը , ն վ ա ճ ե լո վ 3 3 4 — 3 3 0 թ վ ե ր ի ն ( մ ե ր

թ վ . ա ռ ա ջ) ա մ բո ղ ջ Մ երձա վոր Ա րև ե լքը և հ ի մ ն ե լո վ ա յս տ ե ղ ա շ­խ ա րհա կա լ մ ի մ ե ծ պ ե տ ո ւթ յո ւն , որը տ ա ր ա ծ վ ո ւմ Էր մ ի ն չև

Հնդ կ ա կ ա ն օվկիւսնււսը և Իրա նի հ յո ւս ի ս -ա ր և ե լյա ն շր ջա ն ն ե ր ը ,

հա րուստ ա յս ե րկիրը դա րձել Էր հ ե լլե ն ա կ ա ն գ ա ղ թ ա վ ա յր և իրեն նպ ա տ ա կ Էր դ ր ե լ, կ ե ր պ ա ր ա ն ա փ ո խ ե լո վ Ա ր և ե լք ը , հ ե լլե ն ի ս ­

տ ա կա ն ի ն ք ն ա վ ա ր ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ու գ ա ղ ո ւթ նե ր ի մ ի ջո ցո վ [' մ ի ա - ձո լլե լ նրա ն իր հ ե տ ։ Ա ղեքս ա նդր Մ ա կ ե դ ո ն ա ց ո լց և նրա հ ա ­

ջո րդ ներ ի ց հետ ո Ա րև ելքի հ ե լլե ն ա կ ա ն ա ց մ ա ն ն ո ւյն ք ա ղ ա ք ա կ ա ­

ն ո ւթ յո ւն ը վ ա ր ե ց ի ն ն ա և Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ը , մ ա ն ա վ ա ն դ ի ր ե ն ց տ ի ­

ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ա ռա ջին շր ջա ն ո ւմ է

Ս ա կա յն հ ե լլե ն ա կ ա ն ա ց մ ա ն ա յդ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ի ն չ­

պ ես և լա յն ա տ ա ր ա ծ Ա ր և ե լքի տ և ա կ ա ն մ ի ա ց ո ւմ ը , չա փ ա զ ա ն ց դ ը ժ -

վա ր ձ ե ռ ն ա ր կ ո ւթ յո ւն ն ե ր Էին, որ վ ե ր Էին ի շխ ո ղ հ ե լլե ն ն ե ր ի

Հ ա մ ե մ ա տ ա բ ա ր ա ն հ ա մ ա չա փ ու փ ո ք ր ո ւժ ե ր ի ց ։

Ա րդեն Ա ե լև կ յա ն ա մ ե ն ա զ ո ր թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ը ս -

կ ը ս վ ե ց հ ե տ զ հ ե տ ե ն ր ա ն ց մ ե ծ ու ա շխ ա ր հ ա կ ա լ պ ե տ ո ւթ յա ն ա ն ­դ ա մ ա տ ո ւմ ը և ք ա յք ա յո ւ մ ը ։ Մ ո տ ա վոր ա պ ե ս 3 0 5 թ վ Հ ն Ս ե լև կ յա ն -

նե ր ը կ ո րցր ի ն ն ա խ և ա ռա ջ ի ր ե ն ց հ ն դ կ ա կ ա ն գ ա վ ա ռ ն ե ր ը ։ Ա յն ո ւ­

հետ և մ ո տ 2 5 5 թ վ ի ն Ս ե լև կ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ի ց ա ն ջա տ վ ե ցի ն

333 -7 2 5

Բ ա կտ րիա ն և Ս ո գդի ա ն ե ն : Ն ույն ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ կ ա ր ո ղ ա ­ց ա ն պ ա հպ ա նել ի ր ե ն ց ա ն կ ա խ ո ւթ յո ւն ը կ ա մ ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ո ւթ յո ւ­նը Կ ա պ ա դովկիա ն , Պ ո նտ ո ս ը , Հ ա յա ս տ ա ն ը և Ա տ րպ ա տ ա կա նր;

Ա յն ո ւհ ե տ և երրորդ ու ե ր կ ր ո ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ( մ ե ր թ վ . ա ռա շ ) . Ս ելև- կ յա ն ն ե ր ի դ ե մ հա նդես եկա ն նր ա նց նոր ա խ ո յա ն ն ե ր ը ' Պ ա րթև

Ա րշա կոլնի ն երը և Հ ռ ո մ ը ։ Ա յս երկու հզոր պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ժ ա ­

ռ ա նգ ե լո ւ էին հ ե տ զ հ ե տ ե նր ա ն ց ա մ բո ղ ջ թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ։Պ ա րթ ևա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն հիմ նա դ ի ր ն է հ ա մ ա ր վ ո ւմ Ար-

շա կ Ա -ն , ծ ա գ ո ւմ ո վ պ ա ր թ և ներ ի ն ա զ գ ա կ ի ց Ա պարն կ ա մ Պարն

թ ա փ ա ռ ա կ ա ն ց ե ղ ի ց ։ Մ ոտ ա վորա պ ես 2 5 0 թ վ ի ն (մ ե ր թ վ . ա - ո ա ջ) սա ա պ ս տ ա մ բ ե լ էր իր ց ե ղ ա կ ի ց ն ե ր ի հետ Ս ելևկյա նների

դ ե մ և ս պ ա ն ե լ էր նր ա նց ս ա տ ր ա պ ի ն ։ Արշա կ Ա -ի ց հ ե տ ո ' նրա ե ղ բ ա յր ը և հա ջոր դը, Տր դ ա տ ը կ ա մ Արշակ Բ -ն , հ ա ղ թ ե լո վ Ս ե­

լև կ ո ս Բ Կ ա լլինիկոսին ( 2 4 8 — 2 1 0 թ վ ե ր ջ ն ա կ ա ն ա պ ե ս հ ա ս ­

տ ա տ վ ե ց Պ ա ր թ և ստ ա նո ւմ և ն վ ա ճ ե ց շո ւտ ով նա և հա րևա ն Վ րկա - ն ը , որի կ ե նտ րո նն էր Զ ա դրա կա րտ ա ք ա ղ ա ք ը ' ա յժ մ յա ն Ա սգը-

ր ա պ ա տ ը։Պ ա րթ ևա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը , որ կ ա զ մ վ ե ց Ս ե լև կ յա ն մ եծ

պ ե տ ո ւթ յա ն հ յո ւս ի ս -ա ր և ե լ յա ն ս ա հ մ ա ն ո ւմ , ս կ զ բ ո ւմ , ինչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , մ ե ծ չէ ր ։ Նրա ա շխ ա րհա կա լա կա ն ր ն դ ա ր ձ ա կ ո ւմ ր ,

ո ր ո վ վ ե րջ դ ր վ ե ց Ս ե լև կ յա ն նե ր ի ի շխ ա ն ո ւթ յա ն ու հ ե լլե ն ի զ մ ի տ ա ր ա ծմ ա ն ն ի րա նա կա ն ա ր և ե լք ո ւմ ' ս կ ս վ ե ց Մ իհրդա տ Ա -ի ժ ա ­մ ա նա կ (1 7 1 — 1 3 8 մ ե ր թ վ . ш ,)ц Սա օգ տ վ ե ց Ս ե լև կ յա ն նե ր ի ն ե ր ­

ք ի ն ե ր կ պ ա ռ ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց և ն վ ա ճ ե ց նր ա նց ա ր և ե լյա ն ե ր կ ր ր ֊ ն ե ր ը ' հ նդ կա կա ն Կ ովկա սից մ ի ն չև Եփ րա տ գետ ը և Կ ա պ ա դով-

կ ի ա յի ս ա հ մ ա ն ն ե ր ը 1։ Ա ր և մ տ յա ն հ ե լլե կ ի զ մ ը հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ եղա վ

ա յս պ ի ս ո վ ք ա ղ ա քա կ ա ն ու կուլտ ուրա կա ն իր դիր քեր ը զիջե լու

ա ր և ե լյա ն ի ր ա ն ի զ մ ի ն , և ա յն ո ւհ ե տ և Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի իշխ ա ն ո ւթ յա ն տակ ա ռ ժ ա մ ա ն ա կ ա պ ե ս մ ն ա ց ի ն մ ի ա յն հ յո ւս ի ս ա յի ն Ա սորիքր և

ԿիլիկիանէՀ ե ն ց ն ո ւյն ա յս ե ր կ ր ո ր դ դ ա ր ո ւմ , ե ր բ պ ա ր թ և ն եր ը տ եր Էին

դ ա ռ ն ո ւմ Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի ա ր և ե լյա ն ե ր կ ր ն ե ր ի ն , ա ր և մ ո ւտ քո ւմ ևս

հ ե լլե ն ա կ ա ն մ ա ն ր պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի և Ս ե լև կ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն

ւ;ե մ հա նդ ես ե կ ա վ Հ ռ ո մ ը ։Նրա ծ ա վ ա լո ւմ ը Մ իջերկր ա կա ն ծո վ ի ա ր և ե լյա ն ե ր կ ր նե ր ո ւմ

ս կ ս վ ե լ Էր ա ր դեն փ յո ւն ի կ յա ն ե ր կ ր ո րդ պ ա տ երսւղմ ից հետ ո ( 2 1 8 —

ւ Տե՛ս յ ստէ1ո1 М. յ ս ո 'ւ а ո I, ЕрИота ЬЫоПагит РЫИрркагит Ротре! Тго^ь ХЫ, 5, 8:

34

— 2 0 1 թ թ - ) ։ Ա նտ իոքոս Մ եծի Մ ա գ ն ե ս ի ա յի մ ո տ կրա ծ վ ճ ռ ա կ ա ն ու

ծա նր ւգա ր տ ո ւթ յո ւն ր 1 9 0 թ ՚Լ ի ն հ ռ ո մ ա դ եցին երի ն հ նա ր ա վ ո ր ո ւ­թ յո ւ ն տ վ ե ց ա մ ր ա ց ն ե լո ւ ի ր ե ն ց ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ը Փ ոքր Ա սիա յի

մ ա ն ր պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի վ ր ա ։ Ի նչպ ես Հ ո ւն ա ս տ ա ն ո ւմ , ն ո ւյն պ ե ս և ա յս տ ե ղ Հ ռ ո մ ր հրա պ ա րա կ ե կ ա վ ս կ զ բ ո ւմ ի բ ր և ա զա տ ա րա ր

ու հ ո վ ա նա վո ր մ ա ն ր պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ու ճ ն շվ ա ծ ժ ո ղ ո վ ո ։ր դ ն ե - ր ի ։ Ս ա կ ա յն , ի ր ա պ ե ս , նրա ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յա ն նպ ա տ ա կն էր 1/ 1ւգ ռ ե լ ու թ շ ն ա մ ա ց ն ե լ իրա ր դ ե մ բ ա ր ե կ ա մ ա յդ պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ­րը և ո ւժ ա սպ ա ռ ա ն ե լո վ բ ո լո ր ի ն ' հա ս տ ա տ ել ա մ ե ն ո ւր ե ք իր տ ի ֊

րտ պ ե տ ո ւթ յո ւն ը ։

'հա ռնա լո վ տ եր ու տ ն օրե ն Հո ւնա ս տ ա ն ի ու Մ ա կ ե դ ո ն ի ա յի ՝

նա շո ւտ ո վ պ ա տ ռ ե ց ա նշա հա սեր ա զա տ ա րա րի իր կ ե ղ ծ դ ի մ ա կը

և 1 3 3 թ վ ի ն ոտ ք դ ր ե ց Փ ոքր Ասւիա որպ ես նվ ա ճ ո ղ և հ ա ս տ ա ­

տ ե ց ի ր ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը Պ ե ր գ ա մ ո ն ո ւմ ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ն ե ն գ ու ճ ա ր ֊

պ իկ դ ի վ ա ն ա գ ի տ ո ւթ յա ն եռ ա ն դ ո ւն գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն ը պ ե տ ք է վ ե ր ա գ ր ե լ, հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Պ ե ր գ ա մ ո նի թ ա գ ա վ ո ր Ա տ տ ա լոս Գ -ի կ ր- տ ա կ ը , որի հ ա մ ա ձ ա յն նա իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ու ա մ բո ղջ

հա րս տ ութ յո ւն ը թ ո ղ ե ց ի բ ր և ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն Հ ռ ո մ ի ն ։ Պ ե ր գ ա մ ո - նը դ ա ռա վ ա յն ո ւհ ե տ և հ ռ ո մ ե ա կ ա ն նա հ ա ն գ և ա ն վ ա ն վ ո ւմ էր (Гպ ր ո վ ի ն ցի ա Աս ի ա ս ։

Ի մ պ ե ր իա լի ս տ ա կ ա ն Հ ռ ո մ ի ա յս մ ո ւտ ք ն Ա սիա , ի ն չպ ե ս կ ը ֊ տ և ս ն ե ն ք , ս կ ի զ բն էր ա յն մ ե ծ ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յա ն ու ա ղ ե տ ի , որն իր

հ ե տ և ա ն քն ե ր ո վ ա հա վոր ու կ ո ր ծա նա ր ա ր ե ղ ա վ հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն

Ա րևելքի տ նտ ես ա կ ա ն ու կուլտ ուրա կա ն հ ետ ա գա զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր ։ Հ ե լլե ն ա կ ա ն ա շխ ա ր հ ա կ ա լնե ր ը ևս ն վ ա ճ ե լ էին Ա րևելքը շա հ ա գ ո ր ծմ ա ն Ն պ ա տ ա կով, ս ա կ ա յն ն ր ա ն ք , ի ն չպ ե ս ա ս ա ցի ն ք ,

Հ ի մ ն ե լո վ ա յս տ ե ղ հ ա ր յո ւր ա վ ո ր ք ա ղ ա ք ն ե ր ու գ ա ղ ո ւթ ն ե ր և ը ս -

տ ե ղ ծ ե լո վ բա ր ե հ ա ջո ղ պ ա յմ ա ն ն ե ր ա ռ և տ ր ի , ա ր հես տ ն երի և ա ր ֊

դ յո լն ա գ ո ր ծ ո լթ յա ն ա ճ մ ա ն ու զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր ' մ ե ծ ա պ ե ս ն ր - պ ա ստ ել էին նրա ա ռ ա ջա դ ի մ ո ւթ յա ն ը ։ Մ ի նչդ ե ռ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն հ ա ն ­

ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ա ռա ջին դ ա ր ո ւմ ( մ ե ր թ վ . ա ռ ա ջ) ա ղ ետ ա լի մ ի դա րա շրջա ն էր ա ր և ե լյա ն ե րկ ր նե րի տ ը ն -

տ եսա կա ն ու կուլտ ուրա կա ն հ ե տ ա դ ի մ ո ւթ յա ն ' ա ն հա շիվ հա ր ս տ ո ւ­

թ յո ւն ն ե ր ի և ա ն թ ի վ ս տ ր ուկներ ի փ ո խ ա դ ր մ ա ն Ա ր և ե լք ի ց Ա րև­

մ ուտ ք և , ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , տ ե ղ ա կա ն հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն պ ե տ ո ւթ յո ւն ­ների ու ք ա ղ ա ք ն ե ր ի կ ո ղ ո պ տ մ ա ն ու կ ո ր ծ ա ն մ ա ն ։

Հ ա ր կ ա վ ո ր է ն ա և մ ա տ ն ա ն շ ե լ, որ Ա ս ի ա յի կ ո ղ ո պ տ ի չն ե ր ն ու ա վ ե ր ի չնե ր ն էին ո 'չ մ ի ա յն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն

հ ռ չա կ ա վ ո ր զ ո ր ա վ ա ր ն ե ր ը , պ ա շտ ո ն յա ն ե ր ը և կ ա պ ա լա ռ ո ւն ե ր ը .

35

որ ո ւղ ա ր կվ ո ւմ էին Ա ր և ելք , ա յլև նրա ա նվա ն ի ու ա ռա ջա դ եմ ՛հա մ ա ր վ ո ղ քա ղ ա քա կ ա ն գ ո ր ծ ի չն ե ր ը ։ Ժ ո ղ ովրդա կա ն տ )րիբո։ն Կ ա յոս Գ րա քխ ոսի ա ռ ա ջա ր կ ո ւթ յա մ բ 1 2 3 — 1 2 2 թ վ ե ր ի ն հրա տ ա ­ր ա կ վ ե լ էին մ ի շա րք օ ր ե ն ք ն ե ր , որոնք թ ե և մ ե ծ մ ա ս ա մ բ ա ն­

միջա կա ն կա պ չո ւն ե ի ն Ա րևելքի հ ե տ , ս ա կ ա յն մ ե ծ ա պ ե ս ս ա ստ ­

կ ա ց ր ե լ էին պ ր ո վ ի ն ցի ա Ա սիա յի ա նողոք շա հ ա գ ո ր ծ ո ւմ ը ։ Հ ե ն ց

նրա հ ա յտ ն ի հ ա ց ա հ ա տ ի կ ա յի ն օր ենքը ^1е\ քաՈ16ՈէՅՈՅ^, որի հ ա մ ա ձ ա յն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ը ս տ ա նո ւմ էին մ ա յր ա ք ա ­ղ ա ք ո ւմ էժ ա ն հ ա ց ' հա րկա դրել էր նրա ն գ ա ն ձել պ ր ո վ ի նցի ա

Ա ս ի ա յի ց ուղղա կի ու ա նուղղա կի նոր ու ծա նր հա րկ ե ր ։ Բա ցի ա յդ , նա հա տ ուկ օ ր ե ն ք ո վ կ ա րգա դ ր ել էր , որ հա րկա հա վա րու։։’ ն Ա ս ի ա յո ւմ տ րվի կա պ ա լո վ հ ե ծ վ ո ր դ ա ս ի ն ։ նա ա յդ ա րել էր պ ա ր ­

զա պ ես ա յն դ ի տ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ , ո ր պ ե ս զի ա պ ա հովե դրա մ ա տ եր հա րուստ ա յս ղա սի հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ը ն դ դ ե մ ա զ ն վ ա կ ա ­

ն ո ւթ յա ն դ Բ ա ցի հա ր կ ա հ ա վ ա քո ւմ ի ց Ս եմ պ ր ո նի ո լս ի 1 2 3 թ վի օ-

ր ե ն ք ո վ (1ех 5 етр го п 1а ]ий1саПа) հ ե ծ վ ո ր դա սին էր հա նձն վե լ ն ա և դա տ ա կա ն ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը քր ե ա կ ա ն գ ո ր ծ ե ր ո ւմ ։

Մ ի ա ն գ ա մ ա յն հա ս կա նա լի է , իհ ա ր կ ե , որ վ ե ր ո հ ի շ յա լ ս-

ր ե ն ք ն ե ր ի շն որ հի վ պ ր ո վ ի ն ցի ա Ա սիա ն տ նտ ես ա պ ես հ յո ւծ վ ե լո ւ ու

ա ր ն ա ք ա մ էր լի ն ե լո ւ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կա պ ա լա ռուների ու վ ա շխ ա ­ռ ո ւն ե ր ի ք մ ա հ ա ճ կ ա մ ա յա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ա ն ց ո ւմ 2։ Ա սիա կա ն

նա հա ն գի ու հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի դ ա շնա կի ց Փ ո քր ա ս ի ա կա ն պ ետ ո ւ­թ յո ւն ն ե ր ի ծա նր դ ր ո ւթ յո ւն ն ա ն կ ե ղ ծո ր ե ն մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ է Լի-

վիո ւսի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։ Նրա ա սելով[' ա յն տ ե ղ ուր մ ո ւտ ը Լին

գ ո ր ծ ո ւմ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա պ ա լա ռ ո ւն ե ր ը , ա ն զոր էր դ ա ռն ո ւմ հա ն­

ր ա յի ն ի ր ա վ ո ւն ք ը և վ ե ր ա ն ո ւմ էին դ ա շն ա կի ցն ե ր ի ա զ ա տ ո ւթ յո ւն ­

ն եր ը^ ։

Հ ռ ո մ ի ց ու Ի տ ա լի ա յի ց ե կ ա ծ խ ո շո ր ու մ ա նր վա շխ ա ռուն երր

և հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բա ն կ ե ր ի գ ո ր ծա կ ա լն ե ր ը դ ա ժա նոր են շա հ ա գ ո ր ծւս մ էին ո չ մ ի ա յն պ ր ո վ ի ն ցի ա Ա սիա ն, ա յլև կ ե ղ ե ք ո ւմ էին նա և Փոքր

Ա սի ա յի մ ա նր պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ' Բ իթ ա նի ա ն, Գ ա լա տ իա ն և Կա­պ ա դ ո վ կ ի ա ն ։ Հ ռ ո մ ի ա յս դ ա շն ա կ ի ցն ե ր ը ևս վ ա զ թ ե ուշ, կ ո ր ց ­ն ե լո վ ի ր ե ն ց խ ա բո ւս ի կ ա ն կ ա խ ո ւթ յո ւն ը ' զ ո հ էին դա ռնա /ու հ ռ ո ­

մ ե ա կ ա ն գի շա տ ի չ ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ի ն ։Թ ե որքա ն ծա նր էր հ ռ ո մ ե ա կ ա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն ն Աււի-

а Հմմտ. V 1 с է о г С Ь а р с П , Լ յ ргоу|псе г о т а !п е ргосопвиШ ге с !^ 1 е , РаПв» 1904, էչ 41—40,

гէ

ա յո ւ մ ' ա յդ ց ա յտ ո ւն ու պ ա տ կեր ա վո ր կ ե ր պ ո վ մ ա տ ն ա ն շե լ է դար­մ ա նա կ ա ն պ ա տ մ ա գ ե տ Թ * Մ ոմ զենըէ

асԿա յո ս 4‘ր ա ր խ ո ս ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ օր ե ն քնե ր ի գ ո ր ծա դ ր ո ւ­

մ ի ց հ ե տ ո , — ա ս ո ւմ Է Մ ո մ զ ե ն ը , — հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ռ ա ն ց ա յն Էլ

ծա նր տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն ը վ ե ր ա ծ վ ե ց [Ա ր և ե լք ո ւ մ ] ա յն պ ի ս ի ա ն տ ա նե լի մ ի ճ ն շմ ա ն , որ ո լ ա ր քա յա կ ա ն թ ա գ ը և ո՜չ

Էլ շի ն ա կ ա ն ի խ ր ճ ի թ ն ա պ ա հ ով չէի ն գ ր ա վ ո ւմ ի ց , ա մ ե ն մի հա սկ ա ճ ո ւմ էր ա յն տ ե ղ հ ա ր կ ա հա վա քնե ր ի հա մ ա ր և սւմեն

մ ի երեխ ա ծ ն վ ո ւմ էր , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ի ր ր և զո հ ս տ ր կ ա վ ա ­

ճ ա ռ նե ր ի հ ա մ ա ր ։ . . .Ե վ եթ ե ա յդ խ ա ղ ա ղ ե ր կ ր ն ե ր ո ւմ և

ա յն տ ե ղ ա պ րող փ ա վ ւկա կյա ց ժ ո ղ ո վ ո լր դ ն ե ր ի մ եշ երևա ն գար մ ի մ ա ր դ , որն ընդ ո ւնա կ լի ն ե ր ա զդ ա նշա ն տ ա լու ը ն դ հ ա ­

նուր ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն ' կա րելի էր սպ ա ս ե լ, որ ա յն տ ե ղ

տ եղի կ ո ւնենա ն զ ա ր մ ա ն ա լի ու զա րհ ուրելի ա ն ց ք ե ր »^ ։

ճ ո ւտ ո վ , ի ր ա պ ե ս , ի ն չպ ե ս կ տ ե ս ն ե ն ք , բ ռ ն կ վ ե ց նա խ Փ ոքր

Ա ս ի ա յո ւմ և ա պ ա նա և Հ ո ւն ա ս տ ա ն ո ւմ մ ե ծ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ,

որը հ ե տ զ հ ե տ ե փ ո խ ա ր կ վ ե ց ս որ ի ա /ա կա ն հ ե ղ ա փ ո խ ո ւթ յա ն ։ Հ ր ա ֊

հըրողը պ ա տ մ ա կ ա ն ա յդ ց ն ց ո ղ դ ե պ քե ր ի Մ իհրղա տ Պ ո նտ ա ցի ն Էր' հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի հ զո ր ու ա նհա շտ ա խ ո յա ն ր ։

Պ ոնտ ա կա ն թ ա դ ա վ ո ր ո լթ յո ւն ը , որը գ լխ ա վ ո ր մ ա ս ն ա կ ի ցն

Էր ա յդ մ ե ծ ա ն ց ք ե ր ի , գ տ ն վ ո ւմ Էր Սև ծո վ ի հ ա ր ա վ ա յի ն կ ո ղ ­մ ո ւմ ' Բ իթ ա նիէս յի , Գ ա լա տ ի ա յի , Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յի և Փ ոքր Հ ա յ ֊

քի միջևէ Ա ք ե մ ե ն յա ն Պ ա րսկա ստ ա նի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժա մ ա նա կ

ա յս երկ իր ը , որի մ ե շ ա պ ր ո ւմ Էին ս ե մ ա կ ա ն , ա ր իա կա ն և բ ն ի կ

վա քրա սիա կա ն ց ե ղ ե ր ' մ ե ծ չա փ ո վ ե ն թ ա ր կ վ ե լ Էր իր ա նա կա ն

կ ե ն ցա ղ ի ու կ ո ւլտ ո ւր ա յի ա զ դ ե ց ո ւթ յա ն ւ Նրա ծ ո վ ա փ ն յա շր ջա ն ­

ն ե ր ո ւմ ' Ս ինոպ ում , Ա մ ի սոս ո ւմ , Տ ր ա պ ի ղ ո ն ո լմ և մ յո ւս ք ա ղ ա ք ն ե ­

ր ո ւմ հ ա ս տ ա տ վել Էին դ ե ռ Ա ք ե մ ե ն յա ն ն ե ր ի ա շխ ա րհ ա կ ա լ տ ի ր ա ­

պ ե տ ո ւթ յո ւն ի ց ա ռա ջ հունա կա ն գ ա ղ ո ւթ ն ե ր , ո ր ո ն ք զ ո ր ե ղ ն ե ­

ց ո ւկ ն ե ր Էին հ ե լլե ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւթ յա ն ու լե զ վ ի տ ա ր ա ծ ­

մա նէ Պ ա րսկա կա ն ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , որը գ ր ա վ ե լ Էր ա յս ՚ո Լ ղ

հող ե ր ու կ ա լվ ա ծ ն ե ր , կ ա զ մ ո ւմ Էր զ գ ա լի մ ա ս ը ի շխ ո ղ դ ա ս ի ։

Պ ա րսկա կա ն ա զ ն վ ա կ ա ն ա մ ե ն ա բ ա ր ձ ր տ ո հ մ ի ց Էր ն ա և Մ իհրգւս,ո

Ա -ն ( 3 0 2 — 2 6 6 մ ե ր թ վ . ա ռ . ) , որը հ ի մ ն ա դ ի ր Է հ ա մ ա ր վ ո ւմ Պւ:ն-

տ ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ։

նո ր հ ի մ ն վ ա ծ ա յս թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը , որ բ ա վ ա կ ա ն ը ն ­

դ ա ր ձա կվ ել Էր Մ իհր դա տ Ա -ի հա ջո ր դ ներ ի ժ ա մ ա ն ա կ ' ի ր հ ղ ։։ -

* Տե՛ս «Римская история», т. II, перевод П с в е д о м с к о г о , М ос­ква, 1887, 269:

37

ր ո լթ յա ն ու փ ա ռքի գա գա թ նա կե տ ի ն Հա սա վ ա ռա ջին դա րի ր ս - կ ը զ բ ն ե ր ո լմ (մ ե ր թ վ . ա ռ ա ջ) Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ­

թ յա ն ր ն թ ա ց ք ո լմ ( 1 1 1 — 6 3 թ - ) , որին ա ն վ ա ն ո ւմ են նա և Մ ե ծ : Պ ոնտ ոսի ա յս հզոր թ ա գ ա վ ո ր ր կա րճ ժ ա մ ա ն ա կ ո ւմ նվա ձել Լր

հին Կ ող քիսը ' մ ի ն չև Դ իոսկոլրիա և մ ի ն չև ա յժ մ յա ն Սոլրաւքր,

նա և ա յժ մ յա ն հ ա ր ա վ ա յի ն Ռ ուսա ս տ ա նում ' Տ ա վ ր ի կ յա ն հ ե ր ս ո - նեսը ու նրա հա րևա ն ս կ յո ւթ ա կա ն երկրներր և Պ ոնտ ոսի Հա ­ր ա վ -ա ր և ե լք ո ւմ ' Փ ոքր Հ ա յք ր , որր ն վ ա ճ ո ւմ ի ց ա ռա ջ ա ռա նձին

թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն էրէ Ա յս մ ե ծ ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ի ց հետ ո Պ ոնտ ոոր մ ե ­

ծ ա գ ո ւյն պ ե տ ո ւթ յո ւն ն Էր դաւլե լ Փ ոքր Ա ս ի ա յո լմ և ա մ ե ն ա հ զո ր հա կա ռա կորդը ի մ պ ե ր ի ա լի ս տ ա կ ա ն Հ ռ ո մ ի ։

Պ ոնտ ոսի և Փ ոքր Հ ա յք ի հա րա վ ում գ տ ն վ ո ւմ Էր Կաււ/ա-

գ ո վ կ ի ա ն , որը ս ա հ մ ա նա կի ց Էր հ ա յկ ա կ ա ն հին Ծ ոփ քին և տ ա ­ր ա ծ վ ո ւմ Էր հա ր ա վ ո ւմ մ ի ն չև Կ իլիկիա , ա ր և մ ո ւտ քո ւմ ' մ ի ն չև Լի- կ ա ոնիա և հ յո լս ի ս -ա ր և մ ո ւտ ք ո լմ ' մ ի ն չև Գ ա լա տ ի ա ։ Ա յս տ եղ ևս,

ի ն չպ ե ս և Պ ո ն տ ո ս ո լմ , Ս ե լև կ յա ն նե ր ի տ ի րա պ ե տ ո լթ յա ն ա ռա ջի)։

տ ա ր ի նե րո ւմ կ ա զ մ ա կ ե ր պ վ ե լ Էր ա ռա նձի ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն , որի

հ ի մ նա դի ր ն Էր Ա րիա րա թ Բ -ն (հ ա վ ա ն ո ր ե ն , 3 0 1 — 2 8 0 թ ծ ա­գ ո ւմ ո վ , ի ն չպ ե ս և Պ ոնտ ոսի թ ա գ ա վ ո ր Մ իհրդա տ Ա -ն , պ ա րս կա ­

կա ն ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յա ն բա ր ձր տ ոհմ ի ցւ Դ իոդորոս Ս իկի/իա ցոլ

վ կ ա յո ւթ յա մ բ ս ’ Ա րիա րա թ Բ -ն կ ա րո ղ ա ցե լ Էր տ իրել Կ ա պ ա դ ո վ ֊

կ ի ա յի ն օգնա կա ն զո ր քե ր ի ա ջ ա կ ց ո ւթ յա մ բ , որ նա ս տ ա ցել Էր ա ր մ ե ն ն ե ր ի Ա րդոա տ ես Л рО '.ату^) թ ա գ ա վ ո ր ի ցւ Կ ա պ ա դովկիա -

յո լ մ և ս , ի ն չպ ե ս և Պ ո ն տ ո ս ո լմ , ի շխ ո ղ դա սա կա րգը բա ղ կ ա ց ա ծ

Էր, մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , կ ա լվ ա ծա տ ե ր պ ա րսիկ ա զ ն վ ա կ ա ն ն ե ր ի ց և ե ր ­

կիրը Ա ք ե մ ե ն յա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա նա կ ե ն թ ա ր կ վ ե լ Էր

ի րա նա կա ն պ ե տ ա կ ա ն ո ւթ յա ն և ի ր ա նա կա ն կ ո ւլտ ո ւր ա յի ա զ դ ե -

ց ո լթ յա ն ։ Ս ա կա յն նա և ա յս տ ե ղ հ ե լլե ն ա կա ն ո ։ թ յո ւն ը հա ստ ա տ ­

վ ե լ Էր ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ , և նրա ա զ դ ե ց ո լթ յո ւն ր զոր եղ Էր, գ լխ ա վ ո ­

ր ա պ ե ս , ժ ո ղ ո վ ր դ ի բա ր ձ ր խ ա վ ե ր ի շրջա նում ։Բ ա ցի Պ ո ն տ ոս ից և Կ ա պ ա դ ով կիա յի ց Մ իհ ր դ ա տ -Տ ի գ ր ա ն -

յա ն շրջա նի պ ա տ մ ա կ ա ն ա ն ցք ե ր ի ն մ ա ս ն ա կ ի ց Էին նա և Բ իթ ա -

նիա ն և Գ ա լա տ ի ա ն ։Բ իթ ա նիա ն գ տ ն վ ո ւմ Էր Փ ոքր Ա սիա յի հ յո ւ ս ի ս ֊ա ր և մ ա յա ն

ա ն կ յո ւն ո ւմ ' Սև ծ ո վ ի , Բոսփ որի ու Պ րոպ ոնտ իսի ա փ եր ի ն, և տ ա ­

ր ա ծ վ ո ւմ Էր ա ր և ե լք ո ւմ մ ի ն չև Պ ա փ լա գո նի ա , հ ա ր ա վ -ա ր և ե լք ո լմ '

մ ի ն չև Գ ա լա տ իա , իսկ հ ա ր ա վ ո ւմ ' մ ի ն չև Մ ի ս իա ։ Ա յս երկիրը

5 Տե՜ս XXXI, 19, Տ ,

38

կ ո չվ ո ւմ էր Բ ի թ ա նիա թ ր ա կի ա կ ա ն բ ի թ ա նների ա ն ո ւն ո վ , որոնք

թ րա կի ա կ ա ն ուրիշ ց ե ղ ե ր ի հետ գա ղ թ ե լ էին Փ ոքր Ասիա Բա/-

կա ն յա ն թ ե ր ա կ ղ զ ո ւց ։ Ա յս գ ա ղ թ ա կ ա նն ե ր ը հ ի մ ն ե լ էին ա յս տ ե ղ Բ ի թ ա ն ի ա յի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը , որն Ա ք է մ ե ն /ա ն Պ ա րս կ ա ս տ ա ­

նի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժա մ ա նա կ կի սա նկ ա խ էր և կա զմ ա կերպ վեք էր ի բ ր և ա նկա խ պ ե տ ո ւթ յո ւն երրոր դ դա րի ս կ զ ր ն ե ր ո լմ ։ 1'նչ- պ ես և Փ ոքր Ա սիա յի մ յո ւս ա ր և մ տ յա ն շր ջա ննե ր ը ՝ Բ իթ ա նիա ն

ևս մ ե ծ չա վ)ով ե ն թ ա ր կ վ ե լ էր հելէենա կա ն կ ո ւլտ ո ւր ա յի ա զ դ ե ­

ց ո ւ թ յա ն ։

Փ ոքր Ասի ա յի կ ե ն տ ր ո ն ո ւմ գ տ ն վ ո ւմ էր 1‘ա լա տ ի ա ն , որր

ս ա հ մ ա նա կի ց էր Բ ի թ ա ն ի ա յի ն , Պ ո նտ ո ս ի ն և Կ ա պ ա դովկիա -յ ի ն ։ Իր ա նունը սա ս տ ա ցե լ էր գա լա տ ն ե ր ի ց կ ա մ կ ե լտ ե ր ի ց , ո-

ր ո ն ք 2 7 7 — 2 7 6 թ . մ ե ր թ վ . ա ռա ջ Ի ր ա կ ի ա յի վ ր ա յո վ ե կ ե լ էին

Փ ոքր Ասիա և ա յս ւոեղ բ ն ա կ ո ւթ յո ւն էին հա ս տ ա տ ել Փ ռ յո ւդ ի -

ա յո ւմ ։ Ա յս ե կվոր ու ռ ա զ մ ի կ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ր , որ բ ա ղ կ ա ց ա ծ էր

եր եք ց ե ղ ա յի ն հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ի ց և բ ա ժ ա ն վ ա ծ էր ա ոա նձին տ ո հ­մ ե ր ի ' չէր կ ա ր ո ղ ա ցե լ ս տ ե ղ ծե լ մ ի ա բա ն ու մ ի ա հա ր պ ե տ ո ւթ յո ւն

և խ ա ղ ա լի ք էր դ ա ռե լ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ճա րւգիկ դ ի վ ա ն ա գ ի տ ո ւթ յա ն ձ ե ռ ք ի ն ։

Գ ա լա տ ները և Բ ի թ ա ն ի ա յի ու Կ ա պ ա դ ո վկ ի ա յի թ ա գ ա վ ո -

ր ո լթ յո ւն ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս ն ե ր ք և կ տ ե ս ն ե ն ք , հ լու ե հն ա զա նդ դա շ­

ն ա կ ի ց ն ե ր ը դա ռա ն ա ր շա վո ղ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ի և հ ռ ո ­

մ ե ա կա ն զո ր քե ր ի հետ մ ա ս ն ա կ ի ց եղա ն թ ե հ ռ ո մ ե ա -պ ոնտ ակա), և թ ե հ ա յ ֊հ ռ ո մ եւս կա ն բ ո լո ր մ ե ծ պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի ։

3. ԱՐ ՏԱՇԵՍ ՅԱ Ն ՀԱ ՐՍ ՏՈ ԻԹ ՅՈ ԻՆ Ը ԵՎ ՏԻ Գ Ր Ա Ն ԵՐԿՐՈՐԴԸ

Ա ք ե մ ե ն յա ն Պ ա րսկա ստ ա նի ա ն կ ո ւմ ի ց հետ ո ո ՜չ Աղե ոօա նղր ՛մ ա կ ե դ ո ն ա ց ի ն , ո ՜չ էլ Ս ելև կ յա ն ները չկ ա ր ո ղ ա ցա ն ա իրել Հ ա յա ս ­

տ ա նին ե րկա րա տ և ու Հա ստ ա տ ուն կ ե ր պ ո վ ։Պ ա րսկա կա ն երկու ս ա տ ր ա պ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի փ ոիւա րեն Հիմ-

ն ը վ ե ց ի ն ա յս տ ե ղ երեք ա ռա նձի ն ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ' Փ ոքր Հ ա յք ը ,

Ծոփ քը և Մ ե ծ Հ ա յք ը , որ ո ն ց կա ռա վա րէւչներր կ ա մ ) ՚ս ։խ կ ի ն սա տ րա պ ների հ ե տ նո ր դ նե րն էին և կ ա մ բն ի կ ի շխ ա ն ն ե ր ը ։ Հ ա յ­

կա կա ն ա յս ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , թ ե և Ա ե լև կ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ­

թ յա ն ս ա տ ր ա պ ո ւթ յո ւնն ե ր էին հ ա մ ա ր վ ո ւմ , ս ա կ ա յն նր ա նց վ ա ս - սա լա կա ն կ ա խ ո ւմ ը Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի ց եղել է հա ձա խ դր ե թ ե ա ն վա ­

նա կա նէԱ նտ իոքոս Մ եծի Մ ա ղ ն ե ս ի ա յի մ ո տ կ րա ծ պ ա ր տ ո ւթ յո ւնը

( 1 9 0 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ .) ա ն կ ա խ ո ւթ յա ն ընդհա նո ւր շա ր ժ մ ա ն ա ղ - դ ան շա ն եղ ա վ ո 'չ մ ի ա յն Փ ոքր Ա ս ի ա յո ւմ , ա յլև Հ ա յկ ա կ ա ն լ ե ռ ֊

նա շխ ա րհումհ Ա յդ պ ա ր տ ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո, ինչպ ե ս վ կ ա յո ւմ Է

Ս տ ր ա բո նը1 Ա նտ իոքոս Մ եծի երկու զո ր ա վ ա ր ն ե ր ը , որոնք կա ­

ռա վ ա ր ո ւմ Էին Մ ե ծ Հ ա յք ը և Ծովւքը Ա նտ իոքոսի հ ա վ ա ն ո ւթ յա մ բ '

ա նցա ն հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի կ ող մ ը և հ ա յտ ա ր ա ր ե ցի ն ի ր ե ն ց ա նկա խ

թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ։Ա յս պ ի ս ո վ երկ ր ո րդ դա րի ա ռա ջին կիսո ւմ ա ր մ ենա կ ա ն ե ր կ ը ր ֊

ները մ ն ա ց ի ն դ ա ր ձ յա լ բ ա ժ ա ն վ ա ծ երեք ա նջա տ մ ա ս ե ր ի , որոնք ։:լն ե ի ն ի ր ե ն ց ա ո ա նձին թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը ։ Փ ոքր Հ ա յք ո ւմ ի շխ ո ւմ Էր

Փ ա ռնա կ Պ ոնտ ա ցու ( 1 9 0 — 1 6 9 թ . ) դ ա շնա կի ց Մ հհրդա տ թ ա գ ա վ ո ր ը ,

Մ ե ծ Հ ա յք ո ւ մ ' Ա րտ ա շեսը և Ծ ո փ ք ո լմ , Ա կ ի ս ե ն ե ո լմ , Օ գո մ ա նտ ի ս ո լմ

և մ ի ք ա ն ի ուրիշ գ ա վ ա ռ ն ե ր ո ւմ ' Ջ ա ր ե հ ը ։

Ա յս թ ա գ ա վ ո ր ո լթ յո լն ն ւե ր ի ց ա մ ե ն ա զ ո ր ե ղ ն ու ա մ ե ն ա ը ն դ ա ր ­ձա կ ը , ի ն չպ ե ս ե ր և ո ւմ Է նշա նա վոր հ ո ւյն պ ա տ մ ա գի ր Պ ո լի բի ո ս ի ու­

շա գ ր ա վ մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց , Մ ե ծ Հ ա յք ն Էր։ Վ ե ր ո հ ի շյա լ Ա րտ ա շեկին Պ ո լի բո ս ն ա ն վ ա ն ո ւմ Է «Արմենիայի մեծագույն մասի կա ռ ա վ ա -

1 Տե'ս X I, 14, 15։

40

ր ի չ » 2։ Ն ո ւյնը հ ա ս տ ա տ ում է նա և Ս տ րա բոնր հ ե տ և յա լ իր վ կ ա յո ւ­

թ յա ն մ ե ջ .« Պ ա տ մ ո ւմ ե ն , — ա ս ում է Ս տ րւսբոնը, — որ Ա րմենի ա Ն

եղ ե լ է ա ռա ջ փ ոքր և մ ե ծ ա ց ե լ է Ա րտ ա շեսի ու Տէարեհի մ ի ­

ջ ո ց ո վ ։ ...Ս ր ա ն ք ր նղ ա ր ձ ա կ ե լ էին ի ր ե ն ց երկրների սա հ­

մ ա ն ն ե ր ը և շրջա կա կ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ի ց գրա վե լ էին Հ ե տ և յա լ

շրջա ններ ր . մ ե դ ա ց ի ն ե ր ի ց ' Կ ա սսլիա նեն, Փ ա վ նի տ ի ս ը և Р ш -

ս ո ր ո բ ե դ ա ն , ի ր ս ր ն ե ր ի ց ' Պ ա րիա դրեսի լե ո ն ա լա ն ջե ր ը , Ք ո ր -

ձե ն ե ն և Գ ո դ ա ր ե ն ե ն , որ գ տ ն վ ո ւմ է Կուր գետ ի մ յո ւս կ ո ղ ­

մ ո ւմ , խ ա լի բ ն ե ր ի ց ու մ ո ս ս ի ն ո յկ ն ե ր ի ց ' Կ ա րենիտ հսը և

Ք ս ե ր ք ս ե ն ե ն , ո րո ն ք ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց են Փ ոքր Հ ա յք ի ն կա մ

նրա մ ա ս ե ր ն ե ն , կ ա տ ա ո ն ն ե ր ի ց ' Ա կի լի ս ենեն և Ա ն տ ի տ ա վ-

ր ոս ի կ ո ղ մ ե ր ը գ տ ն վ ո ղ երկիրը և ա ս ո ր ի ն ե ր ի ց ' Տ ա մ ո ն ի -

տ ի ս ը »3։

Մ ե ջբե ր վ ա ծ ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց երե.ռլմ Ա, որ Ա րտ ա շեսը ն ր ֊

վ ա ճ ե լ էր Կա սպ յա ն. երկիրր կ ա մ Փ ա յտ ա կ ա ր ա ն ր ( = Ъ 0.0~\Ղ'ոՀ). 'Լա սպ ուրա կա նը ( = НязО' 0 ~ :2 а ) . Փ ա վ նի տ ի ս ր ( ՛ )> Պ ա րի ա դրես ի

լե ո նա լա նջերը ( ա յս ի ն ք ն ' Տ ա յր ր ) , Կղա րջքը ■ ( = ХорС՜»]'^) 4, Գ ոլ- զ ւս ր ք ր ( — 1’ '1)''Яр7)7Г|). Կար՛։ ո զա ւ/ւսոը ( = КарТ)Лт14). Դ ե ր «ա ն ը

(=гЕер$трлд)6 և Տ մ ո ր ի ք ը ( = Т ар .о тт [< ;)и, իսկ Զ ա ր ե հ ը ' Ե կ ե ղ յա ց

գա վ ա ռ ը ( = Г() և Ա նա իտ ա վրոսի կ ո ղ մ ե ր ր . գ տ նվ ո ղ ե ր կ ի ր ր ։Ն ույն վ կ ա յո ւթ յա ն շա ր ո ւն ա կ ո ւթ յա ն մ եջ Ս տ րա բոնը հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է

նա և , որ ը նդ ա ր ձ ա կ վ ա ծ ա յս Ա ր մ ե ն ի ա յի մ ե ջ նրա ժա մ ա նա կ բ ո ­

լո ր ը հ ա մ ա լե զ ո ւ է ի ն , ա յս ի ն ք ն ' խ ո ս ո ւմ էին հ ա յե ր ե ն ։ Սարս։ բ ո ն ի ա յս տ ե ղ ե կ ո ւթ յո լն ր կա րելի է ր ն դ ո ւն ե լ որ ո շ, ի հ ա ր կ ե , վ ե ր ա /գ ա - հ ութ յա մ բ ։ Հ ա յա ս տ ա ն ի զ ա ն ա զա ն շր ջա ն ն ե ր ո ւմ , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է,

ն ո ւյն ի ս կ Ս ա ս ա նյա ններ ի ժ ա մ ա ն ա կ և ա ն գ ա մ ն ր ա ն ց տ ի ր ա պ ե ­

տ ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո կ ա յի ն օտ ա ր ա լե զո ւ ց ե ղ ե ր ։ Ո ւր ե մ ն ' Ս տ րա բոնի

վ կ ա յո ւթ յո ւն ը պ ետ ք է , ըս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , ե ն թ ա դ ր ե լ ա յն ի մ ա ս տ ո վ , որ

Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ նրա ժ ա մ ա ն ա կ տ ա ր ա ծվ ա ծ ու գ ե ր ի շխ ո ղ / և զուն եղ ե լ է հ ա յե ր ե ն ը ։

2 Տւ'ս «В сеобщ ая история ո 40 книгах»> перевод М и щ е н к а . т. I— /II, М осква, 1890— 1899. X X V , 2. 12:

= М '- XI, 14. 5 (528):4 Хбр^Т|\Т; 5» Մուրկւ/արւոն ա ռա ջա րկում է ո ւղղ ել և կարդալ ХоЛ«&^Г(>Т(,

տե՛ս ЕгапзсЬаЬг пасЬ бег О еодгарЬ !? йеи Ря. .Мояея Хог.. Вег11п, 1901, էչ н е ,

5 Е е р Е т ^ - Ь иլեա ք է ուղղել ճ& Հ՜Փ կ (րոտ Պ/ինիոսի ^ է . ՚1 1 1 Տ է . 5, 83 —П егхеп е , О егге п е), տ ե՛ս Հ յ ո ւ. բ շ մ ա % , Հին Լ այո ո տ ե ղ ւո յ ա նուններ րա РРЧ^- Հ* Պ ի լ ե ղ ի կ ճ յ ա ն իէ Վ իեննա , 1007, ԷՀ 2 1 1

6 Ս՚որաբո՜հի Հունա րեն բն ա գր ում ղրվաձ Է Та}ЛО)>Тт»С, վւխ . Т а |Х (й р Т т!С ,տե՛ս М з г к \ у а М , ЕгапБсИаЬг. Է9 ւ~ 0 ւ

41

Ը ն դա ր ձա կվե լ էր ն ո ւյն ա յս երկրորդ դա րում (մ ե ր թ վ . ա ո .)

ր ա ցի Մ ե ծ Լ ա յք ի ց ու Ծ ոփ քից նա և Փոքր Հ ա յք ր , որր ն վա ճ ել էր

ա ր և մ տ յա ն Պ ա րիա դրեսի և հ յո ւս ի ս -ա ր և ե լյա ն Պ ոնտ ոսի ծո վ ա փ ը ն -

յա շրջա նները և հա ս ցր ել էր իր ս ա հ մ ա ններ ը մ ի ն չև Սև ծ ո վ ը ։а Փ ոքր Հ ա յք ը , — ա ս ում է Ս տ ր ա բո նը , — բա վ ա կ ա ն պ տ ղ ա բեր

երկիր է , Ա յս տ ե ղ և ս , ի նչպ ե ս և Ծոփ բ ո ւ մ , միշտ կ ա ռ ա վ ա ­

ր ո ւմ էին երկիրը ս եփ ա կա ն ի շ խ ա ն ն ե ր ը , որոնք կ ա մ բ ա ր ե ­

կ ա մ ու դա շնա կի ց էին ա ր մ ե ն նե ր ի ն և կ ա մ ի ր ե ն ց գործերր

վա ր ում էին ա ո ա նձին ու ան կա խ ։ Փ ոքր Հ ա յք ն ի ր ե ն հպ ա ­

տ ա կ ե ցր ե լ էր խ ա լդ ա յն ե ր ի ն և տ ի բա ր ե ն ն ե ր ի ն , ա յն պ ե ս որ

նրա ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը տ ա ր ա ծվ ո ւմ էր մ ի ն չև Տ ր ա պ ի զո ն ու

Փ ա ռ ն ա կ ի ա »7 ։

Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ և Կ ա պ ա դո վկ ի ա յի հ յո ւս ի ս ո ւմ կ ա զ մ վ ե լ էի ն ,

ինչպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , փ ոխ ա նա կ մ իա հա ր ու մ ի ա ձ ո ւյլ մ ե ծ պ ե ­

տ ո ւթ յա ն ' եր եք ա ր մ ե նա կ ա ն ա նկա խ թ ա գա վո րութ յունն<եր։ Եվ մ ի ա ն գ ա մ ա յն հա ս կա նա լի է , իհ ա ր կ ե , որ ա ր մ ե նն ե ր ի ց ր վ ա ծ ո ւ­թ յո ւն ն ու ա յս բա ժ ա ն ո ւմ ը ա ր գելք էին հա նդ իս ա նա /ո ւ նրա նց ը ն դ ­

հա նուր ու հա մ երա շխ գ ո ր ծ ա կ ց ո ւթ յա ն ։Ա րմ ենա կա ն երկրների մ ի ա ց մ ա ն կ ա ր և ո ր ո ւթ յո ւն ը , հ ա վ ա ն ո ­

ր ե ն , գ ի տ ա կ ց վ ե լ է ա ռա վ ե լա պ ե ս նր ա նց ք ա ղ ա քա կա ն վ ե ր ե լք ի ա յս շր ջա ն ո ւմ ։ Հ ա յտ ն ի Է, որ Ա րտ ա շես Ա -ն , որն ա նչա փ ըն դա րձ ա կ ել Էր

Մ ե ծ Հ ա յք ը ' ո ւզ ե ց ե լ Էր նա և ն վ ա ճ ե լ հա րևա ն Ծ ոփ քը։ Ս ա կա յն Մ եծ

Հ ա յք ի զ ո ր ե ղ ա ցո ւմ ը և ա ր մ ե նա կ ա ն երկրների քա ղ ա քա կա ն մ ի ա ­ձո ւլո ւմ ը չէի ն կա րող հա նդ ո ւր ժ ել Կ ա պ ա դովկիա ն և Պ ոն տ ոս ր ։

Փ ոքր Հ ա յք ն ու Ծ ոփ քը, ո ր ո ն ց ա ն կ ա խ ո ւթ յա ն ը Ա րտ ա շես յա ն հգոր

թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն կ ո ղ մ ի ց վ տ ա ն գ էր ս պ ա ռ ն ա մ ' սերտ կերպ ով հ ա ր ե ցի ն օտ ա ր ա յս պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն և ա պ ա վ ի ն ե ցի ն սրա ն ց օգ -

ն յո լթ յա ն ։ Դ իոդորոս Ս իկիլի ա ցին վ կ ա յո ւմ է * , որ Ա րտ ա շեսին չհ ա ­ջո ղ վ ե ց իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը մ ի ա ց ն ե լ Ծ ոփ քր, շն ո րհի վ Կ ա պ ա ֊

դ ո վ կ ի ա յի Ա րիա րա թ Ե թ ա գ ա վ ո ր ի մ ի ջ ա մ տ ո ւթ յա ն ։ Ա յս վերջինի

օ գ ն ո ւթ յա մ բ ս տ ա ց ա վ իր հ ա յր ե ն ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը քէարեհի ո ր ­դ ի ն ' Մ եհ ր ո ւժ ա նը , որն Ա րտ ա շեսի հա րձա կմ ա ն ժ ա մ ա նա կ փ ա խ ել

էր Կ ա պ ա դովկիա ։

Ա րտ ա շես յա ն Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա սի ն մ ա տ ե նա գրա կա ն ա ղ­բ յո ւր ն ե ր ը տ ա լիս ե ն , դ ժ բ ա խ տ ա բա ր , մ ի ա յն պ ա տ ա հա կա ն ու կ ը ց ֊

կըտ ուր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Ա յդ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ա ռա նձն ա պ ես

կա րևոր են Ս տ րա բոնի և Պ լո ւտ ա ր քո ս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը Ար տ ա ֊

1 Տե'ս X II , 3, 2 8 1

8 Տ ե ՛ ս Э е У|г1. 6 է VIէ]1Տ, Հ ա տ վ ա ծ X X X I , 2 2 '

42

շասւ մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ի մ ա ս ի ն , որը Հ ի մ ն ե լ էր Ար տ ա շես Ա -ն , Հ ա ­

վ ա ն ո ր ե ն , 1 6 6 թ վ ի ն (մ ե ր թ վ . ա ռ ա ջ ե ւ

«Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ն ե ն , — ա ս ում է Ս տ ր ա բո ն ր ,

— Արտ ա քս ա տ ան (ո ր ն ա ն վ ա ն ո ւմ են նա և Արտ ա քս ա սա տ ա և որլI հ ի մ ն ե լ էր Ա նն իբա լն Ա րտ ա շեսի հ ա մ ա ր ) և Ա ր ք ֊

ս ա տ ա ն ։ Երկու ք ա ղ ա ք ն էլ գ տ ն վ ո ւմ են Ա րա քսի ա փ ի ն ' Ա րք՜ սա տ ա ն Ա տ րպ ա տ ա կա նի ս ա հ մ ա ն ո ւմ , իսկ Ար տ ա քսա տ ա ն Ա րա քսի դա շտ ի մ ո տ ։ Ա յս վ երջի նը ղ ե ղ ե ց ի կ է շ ի ն վ ա ծ և ե ր -

կրրի թ ա գ ա վ ո ր ա ն ի ս տ ք ա ղ ա ք ն է ։ Նա գ տ ն վ ո ւմ է գ ե տ ա ծ ո ­

ց ո ւ մ , որը նմ ա ն է ց ա մ ս ։ք ա կ ղ զ ո ւ, և նրա շուրջը , բ ա ց ի պ ա ­ր ա ն ո ց ի մ ա ս ի ց ' գետ ի ա ռջև ձ գ վ ո ւմ է պ ա ր ի ս պ ը , իսկ պ ա - ր ա ն ո ցը փ ա կ վա ծ է խ ր ա մ ո վ և պ ա տ վ ա ր ո վ յ յ 1®!

Որ Ա րտ ա շա տ ը շի ն վ ա ծ էր Ա ննի բա լի խ ո ր հ ր դ ո վ և նրա ց ո ւ ց ­

մունքներովն այ դ մ ա ն ր ա մ ա ս ն հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է ն ա և Պ լո ւտ ա րքոսր

Հ ե տ և յա լ իր վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ ։« Պ ա տ մ ո ւմ ե ն , — ա ս ում է Պ լո ւտ ա ր քո ս ը , — որ ե ր բ Ա ն-

տ իոքոս ը պ ա ր տ ո ւթ յո ւն կ ր ե ց հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ց ' Կ ա րթ ա զե- նա ցի Անն ի բ ա լը ե կ ա վ Ա րտ ա շես ա ր մ ե նի մ ո տ և հրա հա ն­

գիչ ու խ որ հր դ ա տ ո ւ դ ա ռ ա վ բ ա զ մ ա թ ի վ օգ տ ա վ ե տ գ ո ր ծ ե ­ր ո ւմ ։ Ն կ ա տ ելո վ , բ ա ց ի ա յդ , ա յս ե ր կ ր ռ ւմ չօ գ տ ա գ ո ր ծ վ ա ծ

ու ա նտ ես ա ր վ ա ծ հ ա ր մ ա րա դ ո ւյն ու խ ի ս տ հա ճ ե լի մ ի վ ա յր ’

նա ա յդ տ ե ղ ո ւմ ո լր վ ա գ ծ ե ց ք ա ղ ա ք ի հ ա տ ա կ ա գ ի ծ ը ։ Ա ննի- բա լը տ ա րա վ Ա րտ ա շեսի ն , ց ո ւ յց տ վ ե ց հա տ ա կա գ ի ծր և

հ ա մ ո զ ե ց հ ի մ ն ե լ ա յդ տ ե ղ ո ւմ քա ղա քէ յ 11.՛

Պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի ց շա տ եր ը կ ա ս կ ա ծե լի են հ ա մ ա ր ո ւմ թե

Ա րտ ա շա տ ի հ ի մ ն ո ւմ ն Ա ննի բա լի խ ո ր հ ր դ ո վ և թ ե Ա ննի բա լի փ ա ­խ ո ւս տ ը Հ ա յա ս տ ա ն ։ Ս ա կ ա յն , ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , վ ե ր ո հ ի շ յա լ

վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը խ իս տ կ ա րևոր ե ն , ո ր ո վ հ ե տ և նր ա նք պ ա րզ ու ո-

րոշ հա ս տ ա տ ո ւմ ե ն , որ Ա րտ ա շա տ ը հ ի մ ն վ ա ծ Է ե ղ ե լ ե ր կ ր որ դ դա ­ր ո ւմ Ա րտ ա շես Ա -ի ժ ա մ ա ն ա կ ։ Ա ռա նձն ա պ ես հ ե տ ա քր ք ի ր են ու

կա րևոր Ա րտ ա շա տ ի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յա ն ու ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա սի ն

Ս տ րա բոնի հա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։

Ա րտ ա շա տ ի հ ի մ ն ո ւմ ն Ա ր ա րա տ յա ն դ ա շտ ո ւմ կա րելի Է Հ ա ֊ մա րեէ Ա րտ ա շես Ա -ի կ ա ր և ո ր ա գ ո ւյն գ ո ր ծ ե ր ի ց մ ե կ ը ։ Ա յս դա շտ ն

ա յն ո ւհ ե տ և դ ա ռ ա վ Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ու կուլտ ուրա կա ն

մ ի ա վ ո ր մ ա ն կ ե ն տ ր ո ն ը ։

9 Տ ե ՛ս Р а Ь М с х и в , Т1корЬапе.8 уоп М П у]епе սո(1 Չ . ОеШив ը1տ <3ие11ел йег С ео^гарЫ е дев Տէ™է>օոտ, ՏԱՅտտեսւ՚ջ, 1888, էք з г և 1 3 յ ,

10 Տե'ս XI, 14, 6,” Տ ե ՛ս Լսշս11ստ, X X X I, 5:

48

11

Ք ա ղ ա ք ա վ ա յր ի ը ն տ ր ո ւթ յո ւն ը հա ջող էր կա տ ա ր վա ծ թ ե ռ ա ղ ֊ մ ա կա ն և թ ե տ նտ եսա կա ն տ ե ս ա կ ե տ ն ե ր ի ց ։ Գ տ ն վե լով Հ ա յկ ա կ ա ն

լե ռն ա շխ ա րհի կ ե ն տ ր ո ն ո ւմ ' Ա րա րա տ յա ն դա շտ ն ա վ ե լի էր պ ա շտ ­

պ ա ն վ ա ծ ա ր շա վող թ շ ն ա մ ի ն ե ր ի ց , ք ա ն լեռն ա շխ ա ր հի ս ա հ մ ա ն­ն ե ր ո ւմ գ տ ն վ ո ղ շր ջա ն ն ե ր ը ։ Բ ա ցի ա յդ , նրա մ ի ջո վ էր ա ն ցն ո ւմ տ ա ­

ր ա ն ցի կ ա ռևտ րի մ ե ծ ճ ա նա պ ա րհը, որը գա լիս էր Միջին Ա սիա յի

ու Չ ին ա ստ ա նի կ ո ղ մ ե ր ի ց և Ա րտ ա շա տ ի մ ո տ ո վ գ ն ո ւմ էր դեպ ի Սև

ծո վ ի ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ ն ե ր ը ։

Ինչպ ես տ ե ս նո ւմ ե ն ք , Ա րտ ա շե ս յա ն հ ա ր ս տ ո ւթ յա ն հ ի մ ն ա ­

դիրն ա ռա ջին կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ղ ն է պ ա տ մ ա կ ա ն Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի , և ը նդ ա ր ձ ա կ վ ա ծ ա յս պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ա րդեն նրա ժա մ ա նա կ հ ա մ ա ր յա

ա մ փ ովւվել էր բն ա կ ա ն իր ս ա հ մ ա նն եր ի մեջ և տ ա ր ա ծվ ո ւմ էր Հ յո լ - ս ի ս ա յի ն Մ ի ջա գե տ քից մ ի ն չև Կուր գետ ը և Ա տ րպ ա տ ա կա նից մ ի ն ­չև Ծ ոփ քը և Փ ոքր Հ ա յք ը ։ Ա յս ն ո ր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը , որ դա ոել էր Ա ռա ջա վոր Ա սի ա յի ուժեղ պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե կ ը ' ա յժ մ հ ա յվ ի էր ա ռ ն վ ո ւմ և որոշ դեր էր կա տ ա ր ում մ ի ջպ ետ ա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ­

ն ե ր ո ւմ ։ Պ ո լի բի ո ս ը , որն իր պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ մ ա ն ր ա մ ա ս ն հիշա -

տակԱլ է Փ ա ռնա կ Պ ո ն տ ա ց ո լ և Փ ոքր Հ ա յք ի Մ իհրդա տ թ ա գա վո ր ի 1 Տ 0 թ վ ի կ ռ ի վ ն . ը ն դ դ ե մ Պ ե ր գ ա մ ո ն ի , Կւսպա դու/կ ի ա յի և Բ իթ ա -

ն ի ա յի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի ' մ ե ջ է բ ե ր ո ւմ սրա նց ս տ որ ա գր ա ծ խ ա ղ ա ղ ո ւ­

թ յա ն դա շի ն քը և վ կ ա յո ւմ է , որ ա յդ դ ա շնա դ ր ո ւթ յա ն ը մ ա ս ն ա կ ի ց

է ե ղ ե լ նա և տ Ա րմենիա յի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա սի կա ռա վ ա ր իչ Ա րտ ա - շեսը

Ա րտ ա շես յա ն ա նկա խ ու մ ի ա ձ ո ւյլ Հ ա յա ս տ ա ն ի ա յս զ ո ր ե ղ ա ­ց ո ւմ ը վ տ ա ն գ ա վ ո ր հ ա մ ա ր ե ց Ս ե լև կ յա ն թ ա գա վո րո ւթ յունը ՛, որը

հ ա յկ ա կա ն երկ րներ ի նա խ կ ի ն ս յո ւզ ե ր ե ն ն է ր ։ Ինչս/ես վ կ ա յո ւմ են

Դ իոդորոս Ս իկ ի լի ա ցի ն ■ և Ա պ պ ի ա ն ոս ը 13, մ ոտ ա վորս/պ ես 1 6 5 թ վ ի ն (մ ե ր թ վ . ա ռ .) Հ ա յա ս տ ա ն ա ր շա վ ե ց Ա նտ իոքոս Դ -ն ( 1 7 5 — 1 6 4 ) ։

Ս ա կա յն Ա րտ ա շես Ա -ն , թ ե և ւգա ր տ ո լթ յո ւն էր կ ր ե լ, կ ա րող ա ցա վ

շո ւտ ո վ վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե լ իր հին ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ը ։Դ իոդո րոս Ս ի կ ի լի ա ցո լ մ ի ա յլ վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ս հ ա յտ ն ի է դ ա ր ­

ձ ե լ, որ Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի սա տ րա պ Տ ի մ ա ր ք ո ս ը , որն ա պ ս տ ա մ բ ե լ էր ու հ ա յտ ա ր ա ր ե լ.ի ր ե ն Մ ա րա ստ ա նի թ ա գ ա վ ո ր (1 6 1 թ • ) ' դա շն էր կն.րել

Ա րտ ա շես Ա -ի հետ և սրա օ գ ն ո ւթ յա մ բ ը ն դ ա ր ձ ա կ ե լ էր իր թ ա գ ա ­

վ ո ր ո ւթ յա ն ս ա հ մ ա նն ե ր ը մ ի ն չև Ս ելևկիա և Զ ե.գմա ։

Ա ղ բյո ւր ն ե ր ի ա ղ քա տ իկ ու պ ա տ ա հա կա ն ա յս տ ե ղ ե կ ո ւթ յո լն -

Տե՞ս XXV, 2, 12։

13 Տե՛ս М О П е г , Р га и т- հ1տէ. цгаес. II, էք X ե А р р 1 а п о 5 , Буг.,45 և 46.

и Տե՛ս М О 11 е г, РНО, II, էք XII:44

ն ե ր լ> չե ն տ ա լի ս , ի հ ա ր կ ե , պ ա րզ ու լր ի վ պ ա տ կեր ա յն մ ե ծ շ ը ր ՜

ջա դ ա ր ձի , որ տ ե ղ ի էր ո ւն ե ց ե լ Ա րտ ա շես Ա -ի ժ ա մ ա ն ա կ ։ Ս ա կա յն

վ ե ր ո հ ի շ յա լ կ ցկտ ուր հ ի շա տ ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ն ա ն գ ա մ ց ո ւ յց են տ ա ֊

լի ս , որ Ա րտ ա շես յա ն ա նկա խ ու հ զո ր Հ ա յա ս տ ա ն ի կ ա զ մ ա կ ե ր - պ ո ւմ ր ս կ ի զ բն էր հին Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն նոր դա ր ա շը ր-

ջա նիւՈ ւշա գրա վ է ու ա ռ ա ն ձն ա պ ե ս հ ե տ ա ք ր ք ի ր , որ Ա րտ ա շես յա ն

ա յս շրշա ն ի պ ա տ մ ա կ ա ն մ ե ծ դ ե պ քե ր ը ն յո ւ թ էին դ ա ռ ե լ վ ի պ ա ­

կա ն հին ե ր գերի և ա վ ա ն դ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի , ո ր ո ն ց ի ց օ գ տ վ ե լ է Մ ո վ սես Խ ո ր ե ն ա ցի ն ։ Որ Ա րտ ա շա տ ը հ ի մ ն ա ծ է ե ղ ե լ Ա րտ ա շեսը '

ա յդ Հ ա յտ ն ի է եղ ե լ Խ ո ր ե ն ա ցո լն , ի ն չպ ե ս ի ն ք ն է վ կ ա յո ւմ ,

а ի վ ի պ ա ս ա ն ա ց ն , որ պ ա տ մ ի ն ի Գ ողթ ա ն յ>15 * Բ ա ցի ա յդ , ի ն չպ ե ս

մ ա տ ն ա ն շե լ ե մ ի մ նա խ ո ր դ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ *6, Խ որե-

ն ա ց ո լ մ ո տ պ ա հ պ ա ն վ ա ծ են որոշ հ ի շո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր պ ա տ մ ա կ ա ն

ա յն ա ն ցք ե ր ի ու պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի մ ա ս ի ն , որո ն ք տ եղի էին ո ւ­

ն ե ց ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Пր ո ն տ ա ս -Ե ր վ ա ն դ ի և Ա րտ ա շես Ա -ի ժ ա ­

մ ա ն ա կ ա շր ջա նո ւմ և ո ր ոն ք նրա ն հ ա յտ ն ի են եղե լ ն մ ա ն ա պ ե ս վ ի պ ա ս ա ն քի ց կ ա մ հի ն զ ր ո ւ յց ն ե ր ի ց ։ Նոր ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւթ յա ն ը

կա րող են թ ե ր և ս ն ե ց ո ւկ ծ ա ռ ա յե լ Ա ր մ ա վ ի ր ո ւմ գ տ ն վ ա ծ հո ւն ա րեն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ո ր ո ն ք , դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , մ ի ն չև ա յժ մ դ ե ռ չե ն

հ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ ։

Ա րտ ա շես Ա -ի ց հետ ո մ ե ն ք դր ե թ ե տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր չո ւ­նեն ք Մ ե ծ Հ ա յք ի և ա ր մ ե ն ա կ ա ն մ յո ւս թ ա գ ա վ ո ր ո լթ յո լն ն ե ր ի մ ա ­

սին մ ի ն չև Տի գ ր ա ն Ե րկրորդը ( 9 5 — 5 5 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ . ) ։ Յ ո լս տ ի ն ո -

սի կա րևոր մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց հ ա յտ ն ի է մ ի ա յն , որ Պ ա րթ ևա կա ն

մ ե ծ պ ե տ ո ւթ յո ւն ը , որը ն վ ա ճ ե լ էր հ ե տ զ Հ ե տ ե Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ա Հ -

մ ա ն ա կ ի ց Ս ե լև կ յա ն ե ր կ ր ն ե ր ր ' պ ա տ ե ր ա զ մ էր մ ղ ե լ նա և Հ ա յո ց

Ս րտ ա վ ա զդ թ ա գ ա վ ո ր ի դ ե մ ։ Ա յս Ա ր տ ա վ ա զդ ը , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ա յն

Ա րտ ա վա զդ ն է , որր Հ ա յկ ա կ ա ն վ ե պ ի մ ե ջ Հ ի շա տ ա կ վ ա ծ է ի բ ր և

որդի և Հա ջո ր դ Ա րտ ա շես Ա -ի ]7։

Վ երև մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ Յ ո ւստ ի ն ոս ր Հ ա ղ ո ր ­դ ո ւմ է , որ

«Ա ր տ ա վ ա ն ի ն Հ ա ջո ր դ ե ց նրա ո ր դ ի ն ' Մ ի Հր դ ա տ ը , որ\

ի ր գ ո ր ծ ե ր ի Հ ա մ ա ր կ ո չվ ե ց Մ ե ծ ։ . . .Ս ա մ ե ծ ք ա ջ ո ւթ յա մ լ

վ ա ր ե ց Հ ա ր և ա ն ն ե ր ի Հետ բ ա զ մ ա թ ի վ պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր և մ ի

ա ց ր ե ց Պ ա րթ ևա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը շա տ ժողովոլլ

Տե и *Մ ո վ и ի и ի հ ո ր ե ն ա ց ւ ո յ Պ ատմութիւն Հ ա յո ց » , աշխատ .

Մ. Ա բեզյա նի և Ա. Հա րութ յունյա նի, Տփ դիս, 1913 , I I , գլ. 4 9 ։

10 Տե'ս «О торговле и городах Армении», Эривань, 1930, քջ 97:17 Տե՞ս Խ ո ր ե ն ա ց ի , I , պլ. Լ և I I , գ լ. Ծ, ԾԱ— ԾԳ, Ծե, ԿԱ և ԿԲ։

ն ո ւյն պ ե ս և Ս կ յո ւթ ա ցի նե րի հետ նա մ ի քա նի ա ն գա մ աճո­ղ ո ւթ յա մ բ պ ա տ ե ր ա զ մ ե ց և վ ր ե ժ խ ն ղ ի ր եղա վ նա խ որդների

վի ր ա վ ո ր ա ն ք նե ր ի հ ա մ ա ր ։ Վերջը կ ռ վ ե ց ա ր մ ե ն նե րի թ ա ղ ա ­վոր Արտ ա վա գ դի հետ л 1®*

Ո 'լ մ ի ա յն ա յս , ա ՏԼ^ մ ա տ ե նա գր ա կա ն և ուրիշ վ կ ա յո ւ­թ յո ւն ն ե ր ի ց հ ա յտ ն ի է , որ հե նց Մ իհրդա տ Բ Մ եծի ժա մա նա կ

մ ի ա յն ( 1 2 3 — 8 8 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ .) պ ա րթ և ն երը կ ա րող ա ցել էին վերջնա կա նա պ ես նվա ճ ել Մ իջա գետ քի երկրները և Ա տ րպ ա տ ա կա - նըձ Կա րելի է , ո ւր ե մ ն , վստ ա հորեն ե ն թ ա դ ր ե լ, որ նրա ա ր շա վա ն-

քըն Ա րտ ա վա զդ ի դ ե մ տ եղի էր ո ւն ե ց ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ի հա րևա ն եր-

կըրների ն վ ա ճ ո ւմ ի ց հ ե տ ո , ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , Ա տ րպ ա տ ա կա նի կ ո ղ ­

մ ի ց և , ի ն չպ ե ս ե ն թ ա դ ր ե լ է Մ ա րկվա րտ ը, դ ա շնա կի ց ու վա սսա լ Ա տ րպ ա տ ա կա նի թ ա գ ա վ ո ր ի մ ա ս ն ա կ ց ո ւթ յա մ բ 1®յ

Հ ա յ-պ ա ր թ և ա կ ա ն ա յս պ ա տ ե ր ա զմ ի ժ ա մ ա ն ա կ , թ ե և պ ա ր ­

թ և ն ե ր ի ն չէր հա ջո ղ վել նվ ա ճ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ը , ս ա կ ա յն , հ ա վա նո րե ն , նրա նք պ ա ր տ ո ւթ յա ն էին մ ա տ ն ե լ հ ա յե ր ի ն և , ին չպ ե ս վ կ ա յո ւմ են Յ ո լս տ ի ն ո ս ը և Ս տ րա բոնը, պ ա տ ա ն դ էին վ ե ր ց ր ե լ Տի գ ր ա ն Բ -ի ն շռ։

Որ Հ ա յա ս տ ա ն ը ն վ ա ճ վ ա ծ չէ եղե լ Մ իհրդա տ Մ եծի ա ր­

շա վ ա ն ք ի ժ ա մ ա ն ա կ ' ա յդ եր և ո ւմ է դ ա ր ձ յա լ Ս տ րա բոնի հ ե տ և յա լ

վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց .

а Պ ա ր թ և նե ր ը , — ա ս ում է Ս տ րա բոնր, — տ ի րե ցի ն մ ե դ ա ­ց ի ն ե ր ի և բ ա բ ե լո ն ա ց ի ն ե ր ի ե ր կ ր ներ ի ն , բ ա յց ո 'չ Ա րմ Լ ֊

ն ի ա յի ն ։ Թ եև հա ր ձա կո ւմ ներ հա ճա խ տ եղի ո ւն ե ց ա ն , ս ա ­

կ ա յն երկիրն ո ւժ ո վ չն վ ա ճ վ ե ց ։ Ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , Տի գ ր ա ն ը զ ո ր ե ղ կ ե ր պ ո վ դ ի մ ա դ ր ե ց ու հ ա ղ թ ե ց ն ր ա ն ց , ի ն չպ ե ս մ են ր ա ս ա ցի նք Ա ր մ ենի ա յի մ ա ս ո ւ մ ս ։

Պ ա տ ա նդ վ ե ր ց վ ա ծ Տի գ ր ա ն ի մ ա սի ն կա րևոր են Ա պ պ ի ա նո-

սի և Ս տ րա բոնի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։ Ա պ պ իա նոսի ասելովս Տ ի գ ­

ր ա ն Բ -ն որդին էր ո չ թ ե Ա ր տ ա վա զդ ի , ա յլ Տի գ ր ա ն ի 12։ Իսկ Ս տ րա ­

բ ո ն ը , խ ո ս ե լո վ Ա րտ ա շես Ա -ի և Զ արեհի մ ա ս ի ն ՝ վ կ ա յո ւմ է , որ

Տ ի գ ր ա ն Բ -ն Ա րտ ա շես Ա -ի ս ե ր ն դ ի ց ն է ր ^ ։

Պ ա տ մ ա կա ն ու բա ն ա ս ի ր ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւյն եր կ ե ր ո ւմ Ա ։տէս- շես Ա -ի հա ջոր դների և Ա րտ ա վա զդ ի ու Տի գ ր ա ն Բ -ի ա զ գ ա կ ց ո ւ­

թ յա ն մ ա սի ն հ ա յտ ն վ ե լ են հա կա սա կա ն կ ա ր ծ ի ք ն ե ր : Ա յդ կա ր-

18 Տ ե ՛ս յ ա տ է. ЕрИ. ՃԼ11, 2, 3 - 6 .1в Տ ե ՛ս ЕгапвсЬаЬг, Էչ ю в ։2° Տ ե ՛ս յ ս տ է 1 ո „ XXXVIII, 3, 1 և Տ է ւ - а Ь о . XI, 14, 15:» Տ է Г ., XVI, 1, 19.11 Տե՛ս А р р., Буг., 48.» Տ ե ՛ս Տէւ-., XI, 14, 15.

46

ծի ք ն ե ր ի ց հա վա նա կ ա ն է ըս տ իս Ռ ե յն ա քի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ,

որը Տի գ ր ա ն Р -ի ն հ ա մ ա ր ո ւմ է հ ա մ ա ձ ա յն Ա պ պ ի ա նոսի վ կ ա -г

յո լթ յա ն Տի գ ր ա ն Ա -ի որ դ ի ն , իսկ Ար տ ա վ ա զ դ ի ն ' ե ղ բ ա յր ա յս վ եր ջին ի24։ Պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի ու բա ն ա ս ե ր ն ե ր ի ո ւշա դ ր ո ւթ յո ւնի ց

վրի պ ել Է , որ Ա պ պ ի ա նոսի հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը հա ս տ ա տ ­վ ո ւմ Է Խ ո ր ե ն ա ցո լ պ ա տ մ ո ւթ յա ն հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ­ների ուշա դիր ք ն ո լթ յա մ բ ։ Խ ո ր ե ն ա ցո լ մ ո տ , ի ն չպ ե ս վ ե ր և ա ս ա ­

ց ի ն ք , Ա րտ ա շես յա ն տ ո հմ ի ա ռա ջին թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի մ ա ս ի ն պ ա հ­

պ ա ն վ ե լ են ուշա գրա վ պ ա տ մ ա կ ա ն հ ի շ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր , որո ն ք հ ա յտ ­նի են եղ ե լ նրա ն վ ի պ ա ս ա ն ք ի ց կ ա մ հին զ ր ո ւ յց ն ե ր ի ց ։ Հ ե ն վ ե լզ յԼ

ա յդ զ ր ո ւյց ն ե ր ի վ ր ա ' Խ ո րեն ա ցի ն վ կ ա յո ւմ Է, որ Ա րտ ա շեսի ո ր ­դին ու հա ջո ր դ ը , Ա ր տ ա վ ա զդ ը , զա վա կ չէ ո ւն ե ց ե լ, և որ Ա րտ ա -

վ ա զ դ ի ց հետ ո Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ թ ա գ ա վ ո ր ե լ է նրա ե ղ բ ա յր ը * Տ ի - ր ա ն ը 25( Պ ա տ մ ա հոր հ ա ղ ո ր դ ա ծ կա րևոր ա յս տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ,

ինչպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ են Ա պ պ ի ա նոսի վ ե ­ր ո հ ի շյա լ վ կ ա յո ւթ յա ն ։ Կա րող ենք ըստ ի ս , հ ա մ ա ձ ա յն ա յդ տ ե ղ ե ­

կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի , հա վա նա կ ա ն հ ա մ ա ր ե լ, որ Ա րտ ա շես Ա -ի ն հ ա ­ջո րդել է նրա ո րդ ի ն , Ա րտ ա վա զդ Ա -ն , և ա պ ա սրա ե ղ բ ա յր ը ' Տ ի գ ­

րա ն Ա -ն , ո րի ց հետ ո թ ա գ ա վ ո ր ե լ է ա յս վերջինի ո ր դ ի ն ' Տ ի գ ր ա ն >

Ր -ն ,

Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա ս ի ն , ի ն չպ ե ս ա ս ա ց ի ն ք , մ ե ն ք ո ւնե նք

մ ա ն ր ա մ ա ս ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր Տ ի գ ր ա ն Р -ի ց ս կ ս ա ծ ։Տ ի գ ր ա ն Р - ն , որր պ ա տ ա նդ էր պ ա ր թ և ն ե ր ի մ ո տ ' գա հ էր

բա ր ձ ր ա ց ե լ 9 5 թ վ ի ն (մ ե ր թ վ . ա ռ . ) ։ Գ ա հա կ ա լո ւթ յա ն ա յս թ վ ա ­

կա նը հ ա յտ ն ի է մ ե զ Պ լո լտ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց ։ 7 0 թ վ ի ն ,

երբ Ա պ պ իոս Կ լա վդիոսը եկ ե լ էր նրա մ ո տ ի բ ր և դ ե ս պ ա ն ' ն ա , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Պ լուտ ա ր ք ո սը25, ա ր դ են 2 5 տ ա րի թ ա գ ա վ ո ր ե լ

էր ՛ Պ ա տ ա ն դ ո ւթ յո ւն ի ց ա զ ա տ վ ե լո ւ և իր հ ա յր ե ն ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ­թ յո ւն ը ստ ա նա լո ւ հ ա մ ա ր ն ա , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Ստ րա բոնը՝Հ~,

պ ա ր թ և ն ե ր ի ն փ ր կ ա ն ք էր տ վ ե լ յո թ ա ն ա ս ո ւն հ ո վ ի տ ն ե ր , ո Մ ա րկվա րտ ի կ ա ր ծ ի ք ո վ 2* , ա յն շրջա ններ ն էի ն , որ Ատրպ

կա նի կ ո ղ մ եր ո ւմ գր ա վ ե լ էր Ա րտ ա շես Ա -ն ։

Ե րբ Տ ի գ ր ա ն ն ա զ ա տ վ ե ց ու վ ե ր ա դ ա ր ձ ա վ իր հ ա յր ե ն ի ե ր ­

կ ի ր ը ' նա ա ր ք ա յա կ ա ն իր թ ա գ ը կ ա պ ե ց , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Ա պ -

պ ի ա նո ս ը , Հ ա յա ս տ ա ն ի ա յն վ ա յր ո ւմ , ուր ի ն ք ը հ ի մ ն ե լ էր հետ ո

21 Տ ե ՛ ս Т հ. Р с 1 ո а с հ , М Н М с Ш е Е и р а ( о г , էք 1 0 4 և а г к а г է, Е г а п я с Ь а Ь г , էք

2Տ Տ ե 'ս Խ ո ր ե ն ա ց ի , I I , գլ. ԿԱ։

г* Տ ե ՛ ս Р 1 ս է , ԼսՇէւ1!ււտ, 2 1 1

и Տ ե ՛ ս Տէէ- . , X I , 14, 15 .:в Е г а п в с Ь а Ь г , էք Ю 9 ,

Տ ի գրտ նա կէւրտ ք ա ղ ա ք ը ։ Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց երևում Է, որ հին Ա ղ ձնի քը , որի մ ե ջ ա յժ մ յա ն Ֆ ա ր կ ի նո ւմ ո ր ո շվ ա ծ Է վերջերս հին

Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա քի տ ե ղ ը ' գ տ ն վ ե լ Է ո ՜չ թ ե Ծ ո/ի քո լմ , ա յլ Ա ր ֊ տ ա շես յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ' Մ ե ծ Հ ա յք ո ւ մ 29

Գահ բա րձր ա նա լուը հետ ո Տի գ ր ա ն Р -ի ա ռա ջին գործը Լ ֊

ղա վ հա րևա ն Ծոփ քի մ ի ա ց ո ւմ ն իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը ։ Կապւս- դ ո վ կ ի ա ն , որը հ ա զ ի վ Էր հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի օ գ ն ո ւթ յա մ բ պ ա հպ ա ­

նո ւմ իր ա նվա ն ա կ ա ն ա ն կ ա խ ո ւթ յո ւն ը ' ա նկա րող եղա վ պ ա շտ ­պ ա նե լ իր հին դա շնա կցի ն ու բ ա ր ե կ ա մ ի ն ։ Տի գ ր ա ն Р ֊ն հա րձա կ­

վ ե ց Ծ ոփ քի վեր ջին թ ա գ ա վ ո ր Ա րտ ա նեսի վրա ( 9 4 թ . մ եր թ վ . ա ռ .) և նրա երկիրը կ ց ե ց Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ։

(Г Ա րտ ա շեսի ս եր նղ ի ցն Էր, — ա ս ում Է Ս տ րա ր ոնր , — Տ ի գ ր ա ն ը . նա ի շխ ո ւմ Էր բո ւն Ա ր մ ե ն ի ա յո ւմ , որր ս ա հ մ ա ­ն ա կ ի ց Էր Մ ա րա ստ ա ն ին, Ա ղվա նքի ն, Իրերի ա յի ն մ ի ն չև

Կողքիս և Սև ծո վի մ ոտ գ տ ն վ ո ղ Կ ա պ ա ղովկիա ՛Ին- Իսկ Զա/դեհի ս ե ր ն ղ ի ց ն Էր Ծ ոփ ա ց երկրի Ա ր տ ա նես ր , որն ի շ ­

խ ո ւմ Էր Ար մ ե ն ի ա յի հ ա ր ա վ ա յի ն և , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ա րև-

մ ը տ յա ն մ ա ս ե ր ո ւմ ։ Տի գ ր ա ն ը սրա ն հ ա ղ թ ե ց և դ ա ռա վ ինքը

տ եր բ ո լո ր ա յդ ե ր կ ր ն ե ր ի » ^ ։

Ա յս պ ի ս ո վ , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , Տի գ ր ա ն Р -ի ի շխ ա ն ո ւ­

թ յա ն տ ա կ մ ի ա ց ա ն Ա ր և ե լյա ն և Ա ր և մ տ յա ն Ա ր մ ե ն ի ա ն, որոնր թ ե Ա ք ե մ ե ն յա ն ն ե ր ի և թ ե Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի ժ ա մ ա նա կ ա ռա նձին

ու ի ն ք ն ի շխ ա ն երկ ր ներ Է ին։ Ա րմ ենա կա ն երրոր դ թ ա գ ա վ ո ­ր ո ւթ յո ւն ը , Փ ոքր Հ ա յք ը , որը Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռն ա շխ ա րհի բ ն ա ­

կա ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ի ց դուրս Էր գ տ ն վ ո ւմ ' Ծոփ քի ն վ ա ճ ո ւմ ի ց ա ռա ջ,

ա ր դեն ե ր կ րո ր դ դա րի վ ե ր ջե ր ո ւմ նվա ճ ել ու մ ի ա ց ր ե լ Էր իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը Միհրդ.ատ Պ ո ն տ ա ցի ն ։

Ծոփ քի մ ի ա ց ո ւմ ի ց հետ ո Տ ի գ ր ա ն Р -ի հ գ / ՚ր ու ընդա րձա կ թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց Էր դ ա ռն ո ւմ ա ր և մ ո ւտ քո ւմ րա -

ՅԻ Պ ո ն տ ո ս ի ց նա և Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յի ն ։ Հ ա ր ա վ ո ւմ և ա րևելրու։! Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի ն հա րևա ն ու ս ա հ մ ա ն ա կի ց Էին պ ա րթ ևների

գ ե ր ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ գ տ ն վ ո ղ մ ա նր պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ' Օ ւ ՚ր ո ե -

նը , Կ ռրդուքը, Ա դ իա բե ն ը և Ա տ րպ ա տ ա կա նը, ի սկ հ յո ւս ի ս ո ւմ '

Ա ղվա ն քը և Ի բ ե ր ի ա ն ։9 4 թ վ ի ց հետ ո շո ւտ ո վ ս կ ս վ ե ց Ա ր և ե լքում Հ ռ ո մ ի ու Պււնսւո-

սի եր կ ա ր ա տ և ու հ ա մ ա ռ պ ա յք ա ր ը , ո ր ի ն , ի ն չպ ե ս կ տ ե ս ն ե ն ք ,

մ ա ս ն ա կ ի ց ե ղ ա վ ն ա և Տ ի գ ր ա ն Р -ի հզո ր պ ե տ ո ւթ յո ւն ը ։

ւ» Տե ՛ս М а г к V а г է, Зи ;1агтош еп սոճ <Пе 'ՈջՈտզие11еп, 1930,Է1 и в .

зо Տ ե ՛ ս Տ Ա ., X I, 14, 15.

4 . Հ .Ա Ց -Պ Ո Ն Տ Ա Կ Ա Ն Դ Ա Շ Ի Ն Ք Ը Ե Վ Տ Ի Գ Ր Ա Ն Բ -Ի

Ա Ր Շ Ա Վ Ա Ն Ք Ը Կ Ա Պ Ա Դ Ո Վ Կ Ի Ա

Ա ռա ջին դա րի ււկզբներէսմ ( մ ե ր թ վ , ա ռ» ) հ 'ԼոՐ ու մ ե ծ պ ե ­տ ո ւթ յո ւն Էր դա ււել, ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք / Պ ոնսւոսր, որը խ իս տ

ը ն դ ա ր ձ ա կ վ ե լ Էր Մ իհրդա ա Ե վպ ա ա որի ժ ա մ ա ն ա կ , որին ա ն վ ա ­

ն ո ւմ են նա և Մ ե ծ ։

Պ ոնտ ոսը կ ա մ հին Պ ոնտ ա կա ն Կ ա պ ա դ ովկ իա ն , որը Ա րե- մ ե ն յա ն ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ մ ի ա ց ա ծ Էր բո ւն կ ա մ Ս եձ Կ ա պ ա ղով-

կ ի ա յի ն ' ուներ ա յս վերջինի հետ կ ուլտ ուրա կա ն ու կրոնա կա ն և մ ա ս ա մ բ նա և ց ե ղ ա յի ն որոշ կ ա ս /ե ր ։ Պ ոնտ ոսի հա րևա ն Կա­պ ա դո վ կի ա ն ուներ , ր.։սցի ա յդ , ս տ ր ա տ եգի ա կա ն մ ե ծ ն շա ն ա ­կ ո ւթ յո ւն , ո ր ո վ հ ե տ և նրա հ յո ւս ի ս -ա ր և ե լյա ն ր ն դ ա ր ձ ա կ ս ա հ ­

մ ա ն ն ե ր ը տ ա ր ա ծվ ո ւմ Էին մ ի ն չև Փ ոքր Հ ա յք ը և մ ի ն չև Պ ոնտ ոսի

գր ե թ ե թ ի կ ո ւն ք ը I Դ ժվա ր չ է , ո ւր ե մ ն , հ ա ս կ ա ն ա լ, թ ե ի ն չո ՜ւ Մ ի-

հըրդա տ Մ եծն ա մ ե ն կերպ ա շխ ա տ ո ւմ էր ց ե ղ ա կ ի ց ու կ րո նա կի ց

ա յս երկիրը մ ի ա ց ն ե լ իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը ։

Կ ա պ ա դ ովկ իա յի փ ա ս տ ա կ ա ն ն վ ա ճ ո ւմ ը Մ իհրդա տ ը հ ա ջո ­

ղ ա ցր ե լ էր 9 9 թ վ ի ն (մ ե ր թ վ . ա ռա ջ) և թ ա գ ա վ ո ր էր գ ր ե լ ա յս ­

տ եղ իր ո ւթ ն ա մ յա ո րդ ո ւն ՝ Ա րիա րա թ թ ՚- ի ն ։ Ս ա կա յն շո ւտ ո վ ,

9 5 թ վ ի ն , հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծե ր ա կ ո ւյտ ի կ ա ր գ ա դ ր ո ւթ յա մ բ պ ո նտ ա կ ա ն

գ ո ր ք ե ր ը հա րկ ա դ ր վ ա ծ եղա ն մ ա ք ր ե լ ա յդ երկիրը և Կ ա պ ա ղ ո վ ֊

կ ի ա յի թ ա գ ա վ ո ր ը ն տ ր վ ե ց Ա ր իոբա րղա ն Ա Հ ռ ո մ ե ա ս ե ր ը ։

Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի հ ե ն ց ա յս բա ր ե կ ա մ ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա ­

մ ա նա կ Տ ի գ ր ա ն Բ -ն գ ր ա վ ե լ էր 9 4 թ վ ի ն Ծ ոփ քը, ո ր ը , ինչւգես ա ս ա ցի ն ք , ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց էր Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յի ն և հին դ ա շն ա կ ի ցն

էր ու բ ա ր ե կ ա մ ն Ա րիա րա թ ների թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ։ Ի բրև նա խ կ ին

պ ա շտ պ ա նն ու հ ո վ ա ն ա վ ո ր ր Ս ոփ ա ց 9,ա րեհ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն '

Կա պ ա դովկիա ն ա յժ մ , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , վ տ ա ն գ ա վ ո ր հա րև ա ն էր հ ա մ ա ր վ ե լո ւ Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի ։ Հ ա ս կ ա ն ա լի է ն ո ւ յն պ ե ս , որ

Ա րիոբա րղա ն Ա -ն , հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յա ն հլու և հ ն ա ­զ ա ն դ ս պ ա սա վո ր ը , խ ո չը ն դ ո տ էր դ ա ռ ն ո ւմ պ ո ն տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա -

494—725

կ ա ն ո ւթ յա ն վ ե ր ո հ ի շ յա լ ձ գտ ում ն ե ր ի ի ր ա գ ո ր ծ մ ա ն , որ ո ն ցի ց շէր

կա րող հրա ժ ա ր վ ե լ Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որը:Ա ռա ջին դա րի ս կ զ բն ե ր ի ն Կ ա պ ա դովկիա ն, ինչս/ես տ ե ս ­

նո ւմ ե ն ք , ընդ հ ա նո ւր թ շն ա մ ի էին հ ա մ ա ր ելո ւ և Տ ի դ ր ա ն ը , և Մ իհրդա տ ը, և մ ի ա ն գ ա մ ա յն բն ա կ ա ն է , որ նրա նք ա շխ ա տ ելու էին մ ի ա ն ա լ իրա ր հետ ը ն դ դ ե մ հա րևա ն ա յդ թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն : Հ ա ­

յա ս տ ա ն ի ա ռևտ րի ու ք ա ղ ա քն ե ր ի մ ա ս ի ն ռուսերեն ի մ ա շխ ա ­տ ո ւթ յա ն մ ե ջ 1, հ ե ն վ ե լո վ Ռ ե յն ա քի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յա ն վ ր ա ' ես մ ա տ ­

ն ա ն շե լ էի , բ ա ց ի ա յդ , որ պ ոնտ ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի և հա տ կա պ ես

Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որի բա ր ե կ ա մ ա կ ա ն ք ա ղ ա քա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը Հ ա ­յա ս տ ա ն ի , Ա տ րպ ա տ ա կա նի և Ր բե ր ի ա յի հա նդեպ բա ց ա տ ր վ ո ւմ է պ ո նտ ա կա ն մ ե ծ ա ռևտ րի շա հերով^։ Ա յս երկրների բա ր ե կ ա մ ո ւ­

թ յո ւն ը խ ո շո ր նշա նա կ ո ւթ յո ւն ուներ Պ ոնտ ոսի հա մ ա ր , որով հետ և նրա մ ե ծ նա վ ա հ ա նգ ի ս տ նե ր ը հա վ ա քա տ ե ղ ե ր էին և հ ա ն գ ո ւց ա կ ե ­

տ եր հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն մ ե ծ ա ռևտ րի և մ ի ջ ա զ գ ա յի ն տ ա ր ա նցիկ ճ ա նա պ ա ր հն երի , որոնք գա լիս էին Հ ե ռ ա վ ո ր Ա րևելքից ու Միջին

Ա ս ի ա յի ց և Ե կ բա տ ա ն ա յի ու Ա րտ ա շա տ ի վ ր ա յո վ գնո ւմ էի ն , դ ը լ ֊

խ ա վ ո ր ա պ ե ս , պ ո նտ ա կա ն Ա միսոս և Սինոպ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ։Բ ա րեկա մ ա կա ն ա յս հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ գ ո յո ւթ յո ւն

ո ւնեին Պ ոնտ ոսի և Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ի ջև , Տի գ ր ա ն Р -ի ժ ա մ ա ­

նա կ դ ա ռ ե լ էին ա վ ե լի սերտ ու մ տ ե ր ի մ ։ Ա չքի ա ռա ջ ո ւն ե ն ա լո վ

ի ր ե ն ց երկրների կ ենսա կա ն շա հեր ր ' Տի գ ր ա ն Р -ն և Մ իհրդա տ

ե վ պ ա տ ո ր ը 9 5 կ ա մ 9 4 թ վ ի ն կ ն ք ե ց ի ն հա տ ուկ դ ա շն ա դ ր ո ւթ յո ւն , րրի ն պ ա տ ա կն էր ո 'չ թ ե նա խ ա պ ա տ ր ա ս տ վո ղ հա յ ֊ սրէն տ ա կան

պ ա տ ե ր ա զ մ ն ը ն դ դ ե մ Հ ռ ո մ ի , ի ն չպ ե ս գ ո ւնա վ ո ր վ ա ծ ու շփ ո թ կ ե ր ­

պ ո վ պ ա տ մ ո ւմ է Յ ո լս տ ի ն ո ս ը , ա յլ , հա վ ա ն ո ր ե ն , Տի գ ր ա ն Р -ի ռ ա զ մ ա կ ա ն ա ջա կ ց ո ւթ յո ւն ը Մ իհրդա տ ին ը ն դ դ ե մ հա րևա ն Կա­

պ ա դո վ կ ի ա յի ։ Կ ն քվա ծ դ ա շին քի հ ա մ ա ձ ա յն , որն ա մ ր ա պ նդ ել

էին Տի գ ր ա ն ի ա մ ո ւս ն ո ւթ յա մ բ Մ իհրդա տ ի ա ղջկա ' Կ լեոպ ա տ րա յի

հ ե տ , երկու թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ե լ էի ն , որ նվ ա ճ վ ա ծ ք ա ­ղ ա քնե ր ն ու շրջա նները պ ա տ կա ն ե լո ւ են Մ իհրդա տ ին, իսկ գերիներ ն

ու շա ր ժա կա ն գ ո ւ յք ը ' Տ ի գ ր ա ն ի ն ։

Յ ո լս տ ի ն ո ս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ա յս դա շինքի մ ա սի ն հա րկ ե մ

հ ա մ ա ր ո ւմ մ ե ջ բ ե ր ե լ ը նդ ա ր ձ ա կ բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա մ բ ։

« Ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ Ա րմ ենի ա յի թ ա գ ա վ ո ր ն էր , — պ ա տ մ ո ւմ է Յ ո ւս տ ի ն ո ս ը , — Տ ի գ ր ա ն ը , որը պ ա տ ա ն դ էր տ րվե լ վա ղուց

1 Տե՜ս «О торговле и городах Армении», կ 48:2 Տե ՛ս К е 1 п а с Ь , МИЬг1Ла1е ЕираЮг, էք 78 ն з з< .

50

պ ա ր թ և ն ե րի ն և ք ի լ ա ռա ջ հետ էր ուղա րկվ ել իր հ ա յր ե ն ի

թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ։ Սրան շա տ էր ո ւղ ում Մ իհրգա տ ը դ ա շ ֊ ն ա կի ց ա նել ը ն դ դ ե մ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի } ո ր ո ն ց հետ նա վ ա ­ղուց հետ ե մ տ ա դ ի ր էր պ ա տ ե ր ա զ մ ս կ ս ե լ։ Եվ թ ե և Տի դ ր ա ն ր

հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց չէր կրել ո րևէ ա ն ա ր գ ա ն ք ' նա դ ը ր-

դ ո ւմ է նրա ն Գ որդիոսի մ ի ջ ո ց ո վ , որ հա րձա կվի Ա ր իո բա ր -

ղա նի վ ր ա , որը խ իս տ թ ո ւ յլ էրէ Իսկ ո ր պ ե ս զի չե ր և ա , որ որոշ խ ո ր ա մ ա ն կ ո ւթ յո ւն կա դրա տ ա կ ճ նա ա մ ո ւս ն ա ց ն ո ւմ Է նրա

հետ իր ա ղ ջկ ա ն ճ Կ լե ո պա տ րա յի ն ^ ։ Տի գ ր ա ն ի ա դա ջին հ ե ն ց

հա ր ձա կմ ա ն ժա մ ա նա կ Ա րի ո բա րզա նը վ ե ր ց ն ո ւմ Է ի ր գ ո ւ յք ը

և փ ա խ չո ւմ Է Հ ռ ո մ ։ Եվ ա յս պ ի ս ո վ Տ ի գ ր ա ն ի օ գ ն ո ւթ յա մ բ

Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յո ւմ ս կ ի զ բ Է գ ր վ ո ւմ ն ո ր ի ց Մ իհրդա տ ի ի շ-

խ ա ն ո ւթ յա ն ։ Ն ույն ա յս ժ ա մ ա նա կ մ ե ռ ն ո ւմ Է Ն ի կ ոմ ե դ ե ս ր և

նրա ո ր դ ո ւն , որի ա նունը ն ո ւյն պ ե ս Ն ի կ ո մ ե դ ե ս Էր, դուրս Է

վ տ ա ր ո ւմ թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ի ց Մ ի հ ր դ ա տ ր ։ Երբ սա Հ ռ ո մ Է

գա լի ս որպ ես ա ղ ա չա վ ո ր ճ ծ ե ր ա կ ո ւյտ ր վ ճ ռ ո ւմ Է, որ երկուսն

Էլ պ ետ ք Է վ ե ր ա հ ա ս տ ա տ վ ե ն ի ր ե ն ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։

Ա յս գ ո ր ծի հ ա մ ա ր ո ւղ ա ր կ վ ո ւմ են ի բ ր և լե գ ա տ ն ե ր Մ . Ա կվի -

լի ո ս ը և Մ ա նլի ոս Մ ա լթ ի ն ո ս ը ։ Երբ ա յս բ ա ն ն ի մ ա ց վ ո ւմ Է'

Մ իհրդա տ ը դա շն Է կ ն ք ո ւմ Տի գ ր ա ն ի հ ե տ , ո ր պ ե ս զի պ ա տ ե -

ր ա ղ մ սկսե հռո մ ա յե ց ին երի դ ե մ ։ նր ա նք պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ե լ

Էին իրա ր հ ե տ , որ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը և հո ղ եր ը պ ա տ կա նե լու են

Մ ի հ ր դա տ ին , իսկ մ ա ր դ իկ և ինչ որ հ ն ա ր ա վո ր Է տ ա ն ե լ Տ ի գ -ր ա ն ի ն չ է

3 ո լա տ ին ո и ի ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , որ ե վ ր ո պ ա կ ա ն պ ա տ մ ա ­

գ ի տ ո ւթ յա ն մ ե ջ հի մ ք Է ծ ա ռ ա յե լ ա ն հ ա վ ա նա կա ն ե զ ր ա կ ա ց ո ւ-

թ յո ւն ն ե ր ի , ինչպ ե ս շա տ ճիշտ ն կ ա տ ե լ Է Ռ ե յն ա ք ր , ա յն ք ա ն խ ա ռ ­

նա շփ ո թ Է, որ կա ր ելի Է հա մ ա ր ե լ կ ա ս կ ա ծ ե լի 5։

9 3 — 8 9 թ վ ե ր ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ պ ա տ մ ա կ ա ն ա ն ց ք ե ր ը , որ խ ա ռ ն

ու հ ա կի ր ճ կ ե ր պ ո վ պ ա տ մ վ ա ծ են Յ ո ւս տ ի ն ո ս ի վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ ճ

տ եղի Էին ո ւն ե ց ե լ, ի ր ա պ ե ս , ի ն չպ ե ս ե ր և ո ւմ Է ա նկա խ Ց ո ւս -

տ ի նո ս ի ց մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ն ա և մ յո ւս ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ֊ ն ե ր ի ց ճ հ ե տ և յա լ հ ա ջ ո ր դ ա կ ա ն ո ւթ յա մ բ ։

3 Տ/պրանի ա մուսնության մասին Կլեոպատրայի հետ համեմատԼ նաև Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո и , Լուկուլլոս, 22 և Ա պ պ ի ա ն ո ս , Միհրդ-ւ /տ ա կա նք, 1 04 ։

4 ՏԼ'ս Յո ւ и տ ի ն ո и , X X X V III , 3 , 1 — 5 ։

տ Տ ե ՛ ս М Н Ь П с Ы е Е и р а ю г , Է շ и в , ձ ա ն ո թ . з »

ւ 51

.!

9 3 թ վ ի ն (մ ե ր թ վ . ա ռ .) , Ծոփ քի մ ի ա ց ո ւմ ի ս ա նմիջա պ եււ

հ ե տ ո , Տի գ ր ա ն Р - ն , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Յ ո լս տ ի ն ո ս ը , Մ իհրդա տ ի

հ ո ր դ ո ր մ ա մ բ հա րձա կվ ել էր Կ ա պ ա դովկիա յի վր ա , գրա վել էր

ա մ բո ղ ջ երկիրը և Ա րիոբա րղա ն Ա -ն փ ա խ ե լ էր Հ ռ ո մ ։ Վ երջինիս վւոխ ա րեն, ն ո ւյն 9 3 թ վ ի ն , վ ե ր ա հ ա ս տ ա տ վ ե ց ա յս տ ե ղ ի բ ր և թ ա ­

գա վոր Մ իհրդա տ ի փ ոքրա հա սա կ ո ր դ ի ն ' Ա րիա րա թ ը, որի խ ը - նա մ ա կ ա լն էր Գ ո ր դ իո ս ը ։ Կ ա պ ա դովկիա ն ն վ ա ճ ե լո ւց հետ ո, ի ն չ ֊ и/ւ и տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , Տ ի գ ր ա ն ն ինքը վ ե րա դա րձե լ էր Հ ա յա ս տ ա ն և ի ր գ ր ա վ ա ծ ա մ բո ղ ջ երկիրը հա ն ձն ել էր Մ իհրդա տ ի ո ր դո ւն ։ Հ ե ն ց

ի ն ք ն ա յս փ ա ստ ը հ ի մ ք է տ ա լիս ըստ իս ե ն թ ա դ ր ե լո ւ, որ Յ ո լս - տ ինոսի մ ա տ ն ա ն շա ծ վ ե ր ո հ ի շ յա լ դ ա շի ն քը , որի հ ա մ ա ձ ա յն « ք ա ­ղա քնե ր ն ու հող երը պ ա տ կ ա նե լո լ էին Մ իհրդա տ ին}), կ ն ք վ ա ծ է

ե ղ ե լ, հ ա վ ա ն ո ր ե ն , 9 3 թ վ ի ց ա ռ ա ջ։Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծ ե ր ա կ ո ւյտ ի հ ր ա մ ա ն ո վ , ինչպ ե ս հ ա յտ ն ի է

Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի ց՞, շո ւտ ո վ Կ ա պ ա դովկիա ե կ ա վ Կ իլիկիա յի վ ։ո խ -

պ ր ե տ ո ր ը ' Սուլ լա ն ։ Սա պ ա ր տ ո ւթ յա ն մ ա տ ն ե ց Գ որդիոսի և Տ ի գ ­ր ա նի զո ր քե ր ը և ն որ ի ց հա ս տ ա տ ե ց Կ ա պ ա դո վկ ի ա յի ոա հի վրա

դ ա շն ա կի ց Ա րիոբա րղա ն Ա ֊ի ն ։ ե ր բ Ս ոլլլա ն գ տ ն վ ո ւմ էր եւիրա տ դետ ի մ ո տ * նրա մ ո տ էր ե կ ե լ ա յն տ ե ղ ( 9 2 թ վ ի ն ) պ ա րթ ևների

թ ա գ ա վ ո ր Մ իհրդա տ Р -ի դ ես պ ա նը , Որ ո բ ա զ ո ս ը , որ ը , ի ն չպ ե ս հա ­

ղ ո ր դ ո ւմ են ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը 7, բա ր ե կ ա մ ա կ ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր էր վ ա ր ե լ Ս ո լլլա յի հետ և ա ռա ջա րկել էր , որ Եփ րա տ դետ ը լի նի սա հ­

մ ա ն երկու պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ի ջև ։ Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ը պ ա րզ ց ո ւ յց

է տ ա լի ս , որ մ ի ա ն գ ա մ ա յն սխ ա լ է Կուրտ էքհա ր դի կ ա ր ծի քը , որը

Տի գ ր ա ն Р - ի կ ռ ի վ ն ե ր ը պ ա րթ և ն եր ի դ ե մ և Մ իջա գեւոքի ու պ ա ր­

թ և ա կ ա ն մ ա ն ր վա ս սա լ պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ի ա ց ո ւմ ը Հա յա ս տ ա ն ի ն

դ ն ո ւմ է 9 2 թ վ ի ց ա ռ ա ջ*։

Հ ա վ ա ն ո ր ե ն 91 թ վ ի ն ' Ս ո լլլա յի հե ռ ա ն ա լուց ա ն մ ի ջա պ ես հե­

տ ո ' Մ իթ ր ա ա սը և Բ ա գո ա ս ը , ո ր ո ն ք , ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , Տի գ ր ա ն Р -ի

զո ր ա վ ա ր նե ր ն էի ն ' ն ո ր ի ց հա ր ձա կվ ե ցի ն ու գ ր ա վ ե ց ի ն Կաւդա- դ ո վ կ ի ա ն ։ Ա ր իոբա րղա նն ա յս ա ն դ ա մ ևս փ ա խ ա վ Հ ռ ո մ և նրա գ ա ­

հը նո ր ի ց տ ր վ ե ց Մ իհրդա տ ի Ա րիա րա թ որդո ւն9»

6 Սռւլլա, 5 ։1 Տե՜ս Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Սուլլսւ, յ , Ա պ պ ի ա ն ո ս , Միհրդատ., ձ ? և

Տ։ լ ո ր ո ւ սէ 70г

в Տ ե 'ս К. Е р к Ь а г с Н , 01е аппегИзсИсп РеЫ гйде с!ез ЬикиНиз, КИо в а . IX , 4, էշ 4 0 3 ,

3 Ա պ պ ի ա ն ո ս , Միհրդատ., էՕւ

52

Ն ույն 91 թ վ ի ն , ն ի կ ո մ ե դ ե ս Բ -ի մ ա հ ի ց հ ե տ ո , ե ր կ պ ա ռ ա ­

կ ո ւթ յո ւն ն ե ր Էին ծա պել նա և Բ ի թ ա ն ի ա յո լմ ։ Հ ռ ո մ ն ա յս տ ե ղ թ ա ­ղա վոր Էր հա ս տ ա տ ել Ն ի կ ոմ եդ ե ս Р - ի մ ե ծ որ դ ո ւն ' ն ի կ ո մ ե դ ե ս Գ ֊ի ն ։ Ս ա կա յն նրա կրտ սեր ո ր դ ի ն , Ս ոկրա տ եսը, ա պ ա վ ի ն ե լո վ

Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որին և ս տ ա նա լո վ ս ր ա ն ից պ ո նտ ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ' կ ա ր ո ղ ա ցա վ ի ն ք ր գրա վե լ Բ իթ ա նի ա ն , ի հ ա ր կ ե , ա ռ ա նց Հ ռ ո մ ի

հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յա ն ։

Ե րկու հ ա լա ծ վ ա ծ թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը ' Ա ր իո բա ր զա ն Ա ֊ն և նի - կււմեդես Գ -ն ' ե կ ա ն , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ են Յ ո ւստ ին ո ս ը և Ա պ - պ ի ա ն ո ս ը Հ ռ ո մ և օ գ ն ո ւթ յո ւն խ ն դ ր ե ց ի ն հ ռ ո մ ա յե ց ի ն և ր ի ց ւ Հ ռ ո ­

մ ե ա կա ն ծե ր ա կ ո ւյտ ն ա յս ա ն գ ա մ ո ւղ ա ր կե ց Ա րևելք Մ ա նիո ւ Ա կվի լիո սին և Մ ա նլի ոս Մ ա լթ ի ն ո ս ի ն , որոնք 8 9 թ վ ի ն , ա ռա նւյ կ ո վի ու որևէ հ ա կ ա ռ ա կ ո ւթ յա ն , վ ե ր ա հ ա ս տ ա տ ե ցի ն ն ր ա ն ց ի ր ե ն ց

թ ա գ ա վ ո ր ռ ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ էՄ եշ բ ե ր վ ա ծ փ ա и ա ա կա ն ա յս տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ վե~

ր ա ր ե ր վ ո ւմ են 9 3 — 8 9 թ վ ե ր ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ պ ա տ մ ա կ ա ն ա ն ց ք ե ր ի ն ճ սլ ա րզ ց ո ւ յց են տ ա լի ս , որ Յ ո ւստ ին ո ս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ը ո 'չ մ ի ­

ա յն խ ի ս տ Հ ա մ ա ռ ո տ Է։ ա յլև տ ե ղ -տ ե ղ վի՛ճելի է ու ա ն հա վա ստ իւՅ ուստ ի նո ս ի մ ո տ հ ի շա տ ա կվ ա ծ է Տ ի գ ր ա ն Р -ի ա ռա ջին

մ ի ա յն հա րձա կո ւմ ը Կ ա պ ա գ ո վ կ ի ա յի վրա և բ ա ց է թ ո ղ ն վ ա ծ Մ իթր ա ա ս և Բ ա գոա ս զո ր ա վ ա ր ն ե ր ի ե ր կ ր ո ր դ ա ր շա վ ա ն ք ը ։ նրա

վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ս ա ա ց վ ո ւմ է պ ա ր զա պ ե ս ա յն տ պ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ,

որ ն ի կ ո մ ե դ ե ս Գ ֊ն և ս , ի ն չպ ե ս և Ա ր ի ո բա ր ղ ա ն ը , ւիա խ ել էր

Հ ռ ո մ 9 3 թ վ ի ն ։ Բ ա ցի ա յդ , հ ա մ ա ձ ա յն նրա վ կ ա յո ւթ յա ն , Մ իհըր-

դա տ ի ու Տի գ ր ա ն ի դ ա շն ա կ ց ո ւթ յո ւն ը վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ է ո ' չ թ ե 9 3

և 91 թ վ ե ր ի ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ի ն , ե րբ Տ ի գ ր ա ն ն ու Մ իհրդա տ ը գ ո ր ­

ծո ւմ է ի ն , ի ր ա պ ե ս , հ ա մ ա ձ ա յն ա յդ դ ա շի ն ք ի , ա յլ 8 8 թ վ ի հ ռ ո մ ե ա ֊

կ ա ն -պ ո ն տ ա կ ա ն մ ե ծ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն , որին Տ ի դ ր ա ն ը , ին չս /ե ս կ ը -

ս ւե ս ն ե նք , բ ն ա վ չէր մ ա ս ն ա կ ց ե լ։

Ե վրոպ ա կա ն պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը , հա վա տ ը ն ծ ա յե լո վ Յ ո լս ա ի ֊

նոսի կ ա ս կա ծե լի ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ' Տ ի գ ր ա ն Բ -ի մ ա ս ն ա կ ­

ց ո ւթ յա ն ը 9 3 — 8 4 թ վ ե ր ի ա ն ց ք ե ր ի ն տ վ ե լ ե ն , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , մ ի ­

ա ն գ ա մ ա յն վ ի ճ ե լի ու ա ն հա վ ա ս տ ի լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յո ւն ։ Բ ա վ ա կ ա ­

նա չա փ հ ի մ ն ա վ ո ր վ ա ծ չէ ըստ ի ս , նա խ և ա ռ ա ջ, ը ն դ հ ա ն ր ա ց ա ծ

ա յն կ ա ր ծի քը , որ ի բ ր թ ե Տ ի գ ր ա ն ը հլու և ա ն խ ո ս մ ի գ ո ր ծի ք

է եղել Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որի ք ա ղ ա քա կ ա ն ն պ ա տ ա կ ն ե ր ի ի ր ա ֊

10 Ց ո ւ ս տ ., X X X V III , 3 , 4 և Ա պ պ ի ա ն ո и , Մ իհրղատ., Ս— 11 ։

53

գ ո ր ծ մ ա ն ^ ։ Մ ենք ա ս ա ցի նք ա րդեն վ ե ր և , որ Տի գ ր ա ն ի մ ա ս ն ա կ ­

ց ո ւթ յո ւն ը 9 3 թ վ ի Կ ա պ ա դովկիա յի նվա ՜ճմա նը բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ է պ ա րզա պ ես ն ր ա նո վ , որ Ծ ոփ քի մ ի ա ց ո ւմ ի ց հետո ա յդ երկիրր վտ ա ն գ ա վ ո ր հա րևա ն էր դա ռե լ Մ եծ Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ր և մ տ յա ն սահ՛­մ ա ն ո ւմ ։ Դ ժվա ր չէ կ ռ ա հ ե լ, որ նա և 91 թ վ ի ա րշա վա նքը կա ­

րևոր ն շա նա կ ո ւթ յո ւն ուներ Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա մ ա ր , որով հետ և պ ա ր­

թ և ն ե ր ի բ ա ր ե կ ա մ ա կ ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն Ս ոլլլա լի հետ ( 9 2 թ վ . ) մ ա ս ն ա կ ց ե լ էր , ի ն չպ ե ս հա ղ ո րդ ո ւմ է Պ լո լտ ա ր ք ո ս ը '", նա և Կա­պ ա դ ո վ կ ի ա յի թ ա գ ա վ ո ր Ա րիոբա րղա ն Ա Հռոմեա սերը-. Իսկ պ ա ր­թ և ն ե ր ի , Հ ռ ո մ ի և Կ ա պ ա դովկիա յի բա ր ե կ ա մ ա կ ա ն հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ­թ յո ւն ը չէր կա րող ցա ն կ ա լի լի ն ե լ, ի հա րկ ե, Տի գ ր ա ն Բ -ի ն ։ Եվ հա սկ ա ն ա լի է , որ ն ա , հ ա ն ձ ն ե լո վ Կ ա պ ա դովկիա յի թ ա զ ա -

վ ո ր ո լթ յո լն ն Ա րիա րա թին և Գ որդ իոս ին ' ա պ ա հ ովում էր իր թ ի ­

կունքն ա ր և մ ո ւտ ք ո ւմ և ա մ ր ա ց ն ո ւմ էր իր քա ղա քա կա ն դիրքերր հա յ ֊ պ ա րթ և ա կա ն կ ռ ի վ ն ե ր ի հ ա մ ա ր ։

Մի մ ե ծ թ յո ւր ի մ ա ց ո ւթ յո ւն է , բ ա ց ի ա յգ , Մ ո մ զ ե ն ի , Մ որ-

գա նի և ուրիշների կ ա ր ծ ի ք ը *3, որ ի բ ր թ ե Տի գ ր ա ն Բ -ի և Մ իհըր-

դա տ Ե վպ ա տ որի դ ա շնա դ ր ո ւթ յո ւնը վ ե ր ա բե ր վ ե լ է ո ' չ մ ի ա յն

Կ ա պ ա դ ովկ իա յի ։ ա յլև հ ռ ո մ ե ա կա ն ֊ պ ո ն տ ա կա ն 8 8 — 8 4 թ վ ե ր ի մ ե ծ կ ռի վ ն ե ր ի ն , որ ն ա խ ա պ ա տ րա ս տ ո ւմ էին վ ա ղ օր ո ք Մ իհրդա տ ր 1ւ

Տ ի գ ր ա ն ը ։ Ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը նրա նց Հ ի մ ք է ծ ա ռ ա յե լ մ ե ­ղա դ ր ե լո ւ Տի գ ր ա ն Բ -ի ն , որ սա խ ա խ տ ե լ է ա յդ կ ռի վ ն ե ր ի ը ն ­թ ա ց ք ո ւմ Մ իհրդա տ ի հետ կ ն ք ա ծ դ ա շի ն ք ը ,4» Մ ենք կ տ ես նեն ք

ս ա կ ա յն ն ե ր ք և , որ ի նն ս նա կա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի վ ե ր ջե ր ո ւմ (մ ե ր թ վ . ա ռ . յ ո 'չ Մ իհր դա տ ը և ո 'չ էլ Տի դ ր ա ն ը որոշա ծ չէի ն կա րող լի ն ե լ պ ա տ ե ր ա զ մ ել հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի դ ե մ ։ Մ ի ա ն գ ա մ ա յն ն ա և ա ն հա վ ա ­

նա կա ն է , որ հ ա յ ֊պ ա ր թ և ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ի ց ա ռա ^ Տի գ ր ա ն Բ ֊ն հա ­

մ ա ձ ա յն ա ծ լի ն ե ր ա ն մ ի տ ու ա ր կա ծա խ ն դր ա կ ա ն մ ե ծ պ ա տ եր ա զմ

ս կ ս ե լո ւ ը ն դ դ ե մ հզո ր ու ա շխ ա րհա կա լ Հ ռ ո մ ի ։

Ինձ թ վ ո ւմ է , որ ա վ ե լի քա ն հա վա նա կա ն կա րելի է հ ա մ ա ր ե լ,

որ Յուստ ի նո ս ի օ գ տ ա գ ո ր ծ ա ծ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ը , մ ա տ ն ա ն շե -

լո վ , որ Մ իհրդա տ ի ու Տ ի գ ր ա ն ի դա շինքը կ ն ք վ ա ծ է եղել Մ ա նիոս

и Համեմատն Т հ. К е ւ ո а с հ, Л11Ы)Пс1а1с Еираю г, 4ք ю з , К . Е с к Ь а г с П , 1)]е агтеп!5сН еп РеШ гй^е йев Լսես11ստ, КИо. IX, 1, էք ■103— 404 , 0 о 1 е п з е 1 К հ а է с հ. НЫ о1ге с1ез սոշէօոտ АгтёгИепв, Оепгл'е, 1 в о т ։ և ուրիշները ։

12 Տե'ս Պ լ ո ւ տ ա ր ք п и , Սուլլա, 5 ։

13 Տե ՛ս М о и м с е н , Римская история, т. II, М осква, 1887, էք տտց, յ . М о г ջ а п , Ш эШ ге մս реир1е агшёп1еп, РаПв, 1919/ էք ю , В. Б р ю ­с о в , Л етоп и сь исторических судеб армянского народа, М осква, 1918, էշ 24 Լ այ/Ъ։

ւ* Տ ե ՛ս , օրի՛նակ, К е 1 п а с 1 ь М Н 1т(Ш е Еира1ог, էք з п ,

54

Ա կվի լիո սի Ա րևելք գա լուց հ ե տ ո , ա յս ի ն ք ն 1 8 8 — 8 4 թ վ ե ր ի հ ռ ո -

մ ե ա կ ա ն ֊պ ո ն տ ա կա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց ա ռա ջ, հա վ ա նո ր ե ն հա տ ուկ մ ի տ ո ւմ է ո ւն ե ց ե լ հետ ա գա կ ռ ի վ ն ե ր ի պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւթ յո ւն ը վ ե ր ա գ ր ե լո ւ Մ իհրգա տ ին ու Տ ի գ ր ա ն ի ն ։ Ս ա կ ա յն , ի ր ա պ ե ս , ի ն չպ ե ս

ներքև կ տ ե ս ն ե ն ք , ա յգ մ ե ծ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ա ռ ի թ տ վո ղը ո 'չ թ ե Մ ի-

հըր դա տ ն էր , ա յլ Մ ա նիոս Ա կ վ ի լի ո ս ը ։ Իսկ Տ ի գ ր ա ն ը , որ ա մ ենևիէ չէր մ ա ս ն ա կ ց ե լ ա յդ կ ռ ի վ ն ե ր ի ն ' բ ո լո ր ո վ ի ն ա ն հ ի մ ն կ ե ր պ ո վ Լ

մ ե ղ ա դ ր վ ո ւմ դ ա շն ա դ ր ո ւթ յա ն խ ա խ տ մ ա ն հ ա մ ա ր ։ Վ ե ր ո հ ի շյա լ

դ ա շի ն քո վ նա պ ա ր տ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր էր հա նձն ա ռել ո 'չ թ ե հ ռ ո - մ ե ա կ ա ն -պ ո ն տ ա կա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի , ա յլ մ ի մ ի ա յն Կ ա պ ա դովկիա -

յի ն կ ա տ մ ա մ բ ։

Որ Յ ո ւս տ ի ն ո ս ի ' դ ա շն ա կ ց ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ը սխ սղ

է և մ ի տ ո ւմ ն ա վո ր ճ ա յդ ց ո ւ յց են տ ա լի ս , ի ն չպ ե ս կ տ ե ս ն ե ն ք , բ ո ­

լո ր Հե տ ա գ ա պ ա տ մ ա կ ա ն վ1 ա ս տ ե ր ը ։

5. ՄԻՀՐԴԱՏՅԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ (88—84 ԹԹ.յ

Մ իհրդա տ յա ն ա յս պ ա տ ե րա զմ ը և ս ո ցի ա լա կ ա ն մ ե ծ հեղ ա փ ո ­

խ ո ւթ յո ւն ն Ա ր և ե լք ո ւմ ու Հո ւն ա ս տ ա ն ո ւմ ես հ ո ւյս ո ւն ե մ , որ կկա ­ր ո ղ ա ն ա մ ը նդա րձա կ կ ե ր պ ո վ ք ն ն ո ւթ յա ն ա ռ նել հա ջորդ իւ) ու­ս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ ։ Իսկ ա յժ մ ա յդ ա ն ցք ե ր ի վրա ես կ ա ն գ ե մ ա ռ ն ե լո ւ հա մ ա ռո տ կ ե ր պ ո վ ու հա տ կա պ ես ա յն ն կ ա տ ա ­ռ ո ւմ ո վ , որ եվրո պ ա կա ն պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի ց ո մ ա ն ք , օրի ն ա կ , Շւզի- գելը և Մ ո մ զ ե ն ը , ա յս պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն ս խ ա լմ ա մ բ մ ա ս ն ա կ ի ց են

դ ա րձրել նա և Տ ի գ ր ա ն յա ն Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ը *»

8 8 — 8 4 թ վ ե ր ի պ ա տ ե ր ա զ մ ի մ ա սի ն գերի շխ ող է դա ռել նա և

ա յն կ ա ր ծ ի ք ը , որ ի բ ր թ ե Մ իհրդա տ եվպ ա տ ո ր ը կ ա մ Մ եծը հա մ ա ռ

կ ե ր պ ո վ զ ի ն վ ե լ ու ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ վել էր կռվի ը ն դ դ ե մ հ ռ ո մ ա յե -

ց ի ն ե ր ի , նպ ա տ ա կ էր դր ե լ ի ր ե ն վ տ ա ր ե լ նր ա նց Ա ս ի ա յի ց և ա յգ

նպ ա տ ա կո վ կ ռ վ ի ց ա ռա ջ դա շն էր կ ն ք ե լ Տի գ ր ա ն Բ -ի հետ ։

Ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , կա րոտ են վ ե ր ա ­ք ն ն ո ւթ յա ն ։ Ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի փ ա ստ ա կա ն վկա յա թ յո ւն ն ե ր ի ց պ ա րզ

ե ր և ո ւմ է , որ Մ իհրդա տ ն ա մ ե ն ջա նք գ ո ր ծ էր դ ր ե լ, որպ եսզի կա րողա նա խ ո ւ յս տ ա լ ա հեղ ա յս պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց ։ Նա հսկա յա էլա ն

գ ո ւմ ա ր նե ր էր ծա խ ս ե լ Հ ռ ո մ ո ւմ , ո ր պ ե ս զի կ ա շա ռ վ ա ծ ծե ր ա կ ո ւ­

տ ա կ ա ն ներ ի մ ի ջ ո ց ո վ վփ ձելի խ ն դ ի ր ն ե ր ը լո ւծ վ ե ն խ ա ղ ա ղ ճ ա ն ա ­

պ ա ր հ ո վ ։ Մ շտ ա կա ն գ ժ տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ա ռ ի թ տ վող ա յդ պ ի ս ի հ ա ր ­

ց ե ր էին ո 'չ մ ի ա յն Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յի , ա յլ , մ ա ն ա վ ա ն դ , նա և Բի- թ ա ն ի ա յի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն խ ն դ ի ր ը , որի բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յո ւն ն ու

չե զ ո ք ո ւթ յո ւն ը չա փ ա զա ն ց կա րևոր էին Պ ոնտ ոսի հա մա ր նրա հ յո լս ի ս ֊ա ր և ե լ յա ն ս ա հ մ ա ն ո ւմ գ տ ն վ ո ղ Բ ոսւիորյա ն նեղ ո ւցի պ ա տ ­

ճ ա ռ ո վ ։ Մ իհրդա տ ի ծ ո վ ե զ ր յա պ ե տ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր , որի հո յա կա ։։/

ու հա րուստ հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա քն ե ր ը խ ոշոր կ ե նտ րո ններ էին

Հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն տ ա ր ա ն ցիկ ա ռ և տ ր ի , ս և ծ ո վ յա ն ն ե ղ ո ւցներ ի

1 Տ ե ՛ս Р. 8 р 1 е ^ е 1 , Егап1зсЬе А и е ^ Н и т зк и Ы е , Լ61րշ!ջ, 18/8, В.1. 111, Լչ 92 և М о м м с е в , Римская история, т. I (, перевод Н е в е д о м с к о- г о , М осква, 1887, էչ *я в և 2 8 7 ,

56

հ ա ր ցն ո ւն ե ր , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , կենսա կ ա ն ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։Որ Մ ի հրդ ա տ ը 8 8 թ վ ի ն չէր ո ւզ ո ւմ , ի ր ո ք , պ ա տ ե ր ա զ մ ել

Հ ռ ո մ ի հ ե տ ճ ա յդ պ ա րզ ե ր և ո ւմ է հ ե ն ց ի ր ե ն ց ի ս կ հ ռ ո մ հա կա ն

ա ղ բյո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ։ Ա յդ ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց մ ե ն ք գ ի ­տ ե ն ք , ո ր ' չն ա յա ծ Կ ա պ ա դ ո վկ ի ա յի ու Բ ի թ ա ն ի ա յի խ ն դ ի ր ն ե ­

րի քա ղ ա քա կ ա ն ու տ նտ ե ս ա կ ա ն բ ա ց ա ռ ի կ կ ա ր և ո ր ո ւթ յա ն ը Պ ո ն ­տ ոսի հ ա մ ա ր ' Մ ի հ ր դա տ ը, ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , խ ո ւս ա փ ե լո վ պ ա տ ե ­ր ա զ մ ի ց 1 չհ ա կ ա ռ ա կ ե ց , որ Ն ի կ ո մ ե դ ե ս ը և Ա րի ո բա րզա նը վ ե ր ա ­

հ ա ս տ ա տ վեն ի ր ե ն ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։

8 8 — 8 4 թ վ ե ր ի պ ա տ ե ր ա զ մ ի հ ա մ ա ր պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ ո ւ է, ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , ո չ թ ե Մ իհր դ ա տ ը , ա յլ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն դ ես պ ա ն Մ ա -

նի ոս Ա կվի լիո սլւ։ Սա էր , որ դ ր դ ե ց Ն իկոմ ե դեսիւն հա ր ձա կվ ե լո ւ

և կո ղո պ տ ելո ւ Պ ոնտ ոսի հ յո ւս ի ս -ա ր և ե լյա ն շրջա ններ ը մ ի ն չև Ա ֊ մա սա րի ս ու ս տ ի պ ե ց նրա ն պ ոնտ ա կա ն թ ա լա ն վ ա ծ բ ն ա կ չո ւթ յա ն

Հ ա շվ ի ն վ ճ ա ր ե լ ի ր ե ն և հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ֆ ի ն ա ն ս ի ս տ ն ե ր ի ն նրա գ ա ­

հ ա կ ա լո ւթ յա ն հա մ ա ր ա ր վ ա ծ ծա խ ս ե ր ը ։Մ իհրդա տ ր չդ ի մ ա դ ր ե ց և չկ ռ վ ե ց մ ի ն չև ի ս կ ա յս ա վ ա զ ա կ ա ­

յի ն հ ա րձա կմ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ։ Նա շա ր ո ւն ա կ ե ց ի ր խ ա ղ ա ղ բ ա ն ա կ ­

ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և խ ն դ ր ե ց մ ի ա յն , որ իր ե ն թ ո ւ յլ ա ր վի պ ա շտ ­

պ ա նվ ե լ և կ ռ վ ե լ Ն ի կ ոմ ե դե սի դ ե մ ։ Եվ ե ր բ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն դ ե ս պ ա ն -

ներր մ ե ր ժ ե ց ի ն նա և ա յս դ ի մ ո ւմ ը ' նա հ ա մ ո զ վ ե ց , որ բ ա ն ա կ ­

ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ն ա յլև ս ա նօգուտ ե ն , և ի ն ք նա ւդ ա շտ պ ա նո լթ յա ն մ իա կ

մ ի ջո ց ը պ ա տ ե ր ա զ մ ն է ։ *—■

« Չ է ՞ " ր ա վ ա զ ա կ ի դ ե մ ,— բ ա ց ա կ ա ն չե լ էր ն ա , — ա մ ե ն ոք զ ե ն ք ի է դ ի մ ո ւմ , ե թ ե ո չ փ ր կ վ ե լո ւ գոնե վ ր ե ժ ա ռ ն ե լո ւ

հ ա մ ա ր »2։

Մ իհրդա տ ի խ ա ղ ա ղ բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ին չս /ե ս մ ի ա ն գ ա ­

մ ա յն ճիշտ բ ա ց ա տ ր ե լ է Մ ո մ զ ե ն ը , ո 'չ թ ե դ ի վ ա ն ա գ ի տ ա կ ա ն խ ո ­

ր ա մ ա ն կ խ ա ղ ե ր են ե ղ ե լ, ա յլ ա ն կ ե ղ ծ ձ գ տ ո ւմ խ ո ւս ա ։ի ե լո լ

պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց , որը նա չէր ց ա ն կ ա ն ո ւմ և հ ա մ ա ր ո ւմ էր դ ժ վ ա ր ու վ տ ա ն գ ա վ ո ր ։

«Թ ե և բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ի խ զ ո ւմ ը , — ա ս ո ւմ է Մ ո մ զ ե ֊

ն ը ,— չէ ի ն ո ւզ ո ւմ ո չ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծ ե ր ա կ ո ւյտ ը , ո 'չ Մ իհըր-

դա տ թ ա դ ա վ ո ր ր և ո 'չ է լ Ն ի կ ո մ ե դ ե ս թ ա գ ա վ ո ր ը ' ս ա կ ա յն

ա յդ ց ա ն կ ա ն ո ւմ էր Ա կ վ ի լի ո ս ը , և պ ա տ ե ր ա զ մ ը ս կ ս վ ե ց ի .

Ը ն դ ո ւն ե լո վ ս ա կ ա յն , որ Մ ի հ ր դ ա տ ը չէր ո ւզ ո ւմ պ ա տ երսւդ-

մ ե լ Հ ռ ո մ ի հ ե տ ' Մ ո մ զ ե ն ը , ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , ե ն թ ա դ ր ո ւմ է , որ

2 Տ ե 'ս 3 П լ и տ ի ն ո и, X X X V III, V, г,3 Տև 'ս «Римская история», II, М осква, 1887, էշ 286:

37

ի բ ր թ ե պ ա տ ե ր ա զմ ը ս կս ելուց ա ռա ջ նա կ նքե լ էր նոր ու ա վելի

սերտ դ ա շն ա դր ո ւթ յո ւն Տի գ ր ա ն ի հետ և ս տ ա ցել նրա նից օժ ա ն ­

դա կ մի զո ր ա բա ն ա կ 4:

Մ ո մ զ ե ն ի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը նոր դա շինքի կ ն քմ ա ն մ ա ս ի ն , որ հ ի մ ն վ ա ծ է պ ա րզա պ ես Յ ուստ ինոսի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յա ն

վ ր ա ։ ին չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն հա վա նա կա ն էւ Թ յո ւր ի ­մ ա ց ո ւթ յա ն ա ր դ յո ւն ք է ն ո ւ յն պ ե ս , ինչպ ե ս մ ա տ ն ա ց ո ւյց է արել

իր հ ո դ վ ա ծ ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ Ռ ե յ ն ա ք ը ն ա և Մ ո մ զ ե ն ի մ յո ւս ե ն թ ա ­

դ ր ո ւթ յո ւն ը , որ ի բ ր թ ե պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց ա ռա ջ Մ իհրդա տ ը Տ ի գ ր ա ֊

նի ց ս տ ա ցե լ էր օժա նդա կ զ ո ր ա բ ա ն ա կ ։Ա ր մ եններ ի զ ո ր ա գ ո ւն դ ը , որը մ ա ս ն ա կ ցե լ էր ա յս պ ա տ ե ­

ր ա զ մ ի ն և բ ա ղ կ ա ց ա ծ էր 1 0 .0 0 0 հ ո գ ո ւց ' հ ի շա տ ա կվ ա ծ է , ի ր ո ք ,

Ա պ պ իա նո սի մոտ ^է Վ երջինս բ ա ց ի Մի հրդա տ ի բուն ՂոՐՔ1'ս(то 01ХТ0ч ) ՝2 5 0 .0 0 0 հետ ևա կ և 4 0 ,0 0 0 ձ ի ա վ ո ր ' ա ռա նձնա պ ես մ ա տ ­նա նշո ւմ Է նա և Փ ոքր Հ ա յք ի օգնա կա ն 1 0 .0 0 0 հ ե ծե լա զո ր ը

(ао Ա յս ա յր ո ւձ ի ն , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի Է ա ղ բյո ւր ն ե ր իվ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ' մ ա ս ն ա կ ց ե լ Էր Մ իհրդա տ ի որդի Ա րիա րա թի

և , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Ն եմ ա նես կ ա մ ն ա յմ ա ն ե ս ա ր մ են զորա վ ա րի ա ֊

ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւթ յա մ բ հա ղթ ա կա ն երկու մ ե ծ կ ռի վ ն ե ր ի ն Ա մնիա ս գ ե ­

տ ի և Պ ր ոտ ոպ ա քիոնի մ ո տ ։ Р ա յց ա յս զո րքը ո 'չ թ ե Տի գր ա նի

ուղ ա ր կա ծ օժա նդ ա կ զ ո ր ա բա ն ա կ ն Էր, ա յլ հ ե ծե լա գ ո ւն դ ն Էր Փ ո-

ք ը ր Հ ա յք ի , որն ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , մ ի ա ց վ ա ծ Էր 4<[։ի- ա ր ա թի Կ ա պ ա դ ո վկ ի ա յի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն 7 ։

Ա մնիա սի և Պ րոտ ոպ ա քիոնի մ ոտ Մ իհրդա տ ի ա ռա ջին հա ղ ­

թ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց հետ ո կ ռի վ ը Փ ոքր Ա ս ի ա յո ւմ ս տ ա ցա վ հ ետ զհետ ե

նա խ ա զ գ ա յի ն և ա պ ա ս ո ցի ա լա կ ա ն հ ե ղ ա փ ո խ ո ւթ յա ն բն ո ւյթ է

Պ ոնտ ա կա ն զ ո ր քե ր ի հա ղթ ա կա ն մ ուտ քն ա ր և մ տ յա ն Փ ոքր Ասիա

մ ե ծ ո գ և ո ր ո ւթ յո ւն ա ռ ա ջա ց ր ե ց , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , հ ե լլե ն ա զ գ ա յ­

նա կա ննե ր ի և , մ ա ն ա վ ա ն դ , դե մ ո կ ր ա տ ն ե ր ի շր ջա ն ո ւմ ։ Ա յս վ ե ր ­

ջի ն նե ր ն ա նչա փ ա տ ո ւմ Էին հ ռ ո մ ե ա կ ա ն դ ա ժա ն ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւ­ն ը , որը վ ե ր ա ց ր ե լ Էր հ ե լլե ն ն ե ր ի ա ն կ ա խ ո ւթ յո ւն ը և, պ ա շտ պ ա ն

կ ա ն գ ն ե լո վ ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յա ն ու հա ր ուս տ ներ ի ' կ ե ղ ե ք ո ւմ Էր

սրա ն ց հետ մ ի ա ս ի ն ռ ա մ ի կ ժ ո ղ ո վ յւղ ի ն ։ Թե ո 'ր ք ա ն վ ա յր ա գ Էին ա յս կ ե ղ ե ք ո ւմ ն ե ր ը ' ա յդ վ կ ա յո ւմ են ի ր ե նք հ ե ն ց հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը ։

4 Տե՜ս նույնը, Էշ 2 8 6 և 2 8 7 1

5 Տե՛ս Кеуие (ЗеБ ёЫ йев ^ г е ^ и е в , И, Է1 384 ։0 Տ ե 'и Մ ի հ ր դ ա տ 17։

7 Տ ե ՛ս Г Се 1 п а с И, МШиЧсЫе Еира1ог, Էչ Հա ՚նոթ . ь

58

Օ րինա կ, Կ իկերոնը մ ա տ ն ա ն շո ւմ է , որ հռո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ա նունն Աս իա ձի հա մ ա ր նո ղ կ ա յի էր , իսկ հա րկ ե ր ր , տ ա ս ա նո րդ ը և մ ա թ -

սերը մ ի ջ ո ց ն ե ր էին մ ա հ վ ա ն ։

Մ իհր դա տ ը , որը պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց ա ռա ջ ճա նա պ ա րհո ր դ ել էր ծ պ տ վ ա ծ և ծա ն ո թ ա ց ե լ Փ ոքր Աս իա չի ներ քի ն ա յդ դրութ յա ն ր ճ ա րդեն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ս կ ղ ր ո ւմ ա շխ ա տ ե ց պ ա շտ պ ա ն ու հ ո վ ա նա վո ր

լի ն ե լ կ ե ղ ե ք վ ա ծ վա քր ա ս ի ա կ ա ն ժողովյրդին։ Գ եր վա ծ ա ս ի ա ցի զ ի ն ­

վ ո ր ն ե ր ի ն նա ո 'չ մ ի ա յն ա զ ա տ ո ւմ և տ ուն էր ո ւղ ա ր կ ո ւմ , ա յլ նր ա նց տ ա լիս էր նա և ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ծա խ ս ։

8 8 թ վ ի ն Մ իհրդա տ ն ա մ ե ն ա կ ա ր ճ ժ ա մ ա ն ա կ ո ւմ ն վ ա ճ ե ց դրեթ ե

ա մ բո ղ ջ Փ ոքր Ա ս ի ա ն։ Բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ն ը ն դ ո ւն ո ւմ էր նրա ն գ ր ր - կ ա բա ց և պ ա տ վ ո ւմ էր նր ա ն՝ ի բ ր և ա զա տ ա րա րի ու նոր Դ ի ո ­

ն ի ս ի ո ս ի ։ նրա ն հ ա մ ա ր ո ւմ էին Ա ղեքս ա նդր Մ ա կ ե դ ո ն ա ցո ւ ն ր *

մ ա ն հ ե լլե ն ա կ ա ն -ա սիա կա ն մ ի նոր ա շխ ա ր հ ա կ ա լո ւթ յա ն հ ի մ ­

ն ա դ ի ր ։Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ի ա վ ե լի ք ա ն ք ա ռ ա ս ո ւն տ ա րի

տ ևող ա ն ո ղ ոք կ ե ղ ե ք ո ւմ ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս ա ս ա ց ի ն ք , ա ռա ջ էին բ ե ­

ր ե լ Փ ոքր Ա ս ի ա յո ւմ կա տ ա ղի ու ա նզո ւս պ ա տ ե լո ւթ յո ւն դեպ ի Հ ռ ո մ ը և , մ ա ն ա վ ա ն դ ։ դեպ ի նրա վ ա ր ձ ա կ ա լն ե ր ն ու վ ա շխ ա ռ ո ւն ե ­

ր ը ։ Եվ մ ի ա ն գ ա մ ա յն հ ա վա ն ա կ ա ն կա ր ելի է հ ա մ ա ր ե լ ա ն գ լի ա ­կա ն պ ա տ մ ա բա ն Մ ե ր ի վ ե լի կ ա ր ծ ի ք ը 8, որ մ ո տ 8 0 ,0 0 0 ի տ ա լա ­

ց ի ն ե ր ի կ ո տ ո ր ա ծը Փ ոքր Ա ս ի ա յո ւմ ա վ ե լի շուտ պ ե տ ք է վ ե ր ա դ ը -

ր ել ա յս ա տ ե լո ւթ յա ն ն ու ո խ ա կ ա լո լթ յա ն ը , ք ա ն Մ իհրդա տ ի կ ա ն ­խ ա մ տ ա ծ վ ա ծ թ ա քո ւն հ ր ա հ ա ն գ ն ե ր ի ն ։

Ա րդեն 8 8 թ վ ի ն ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն հրդ եհը հ ե տ զ հ ե տ ե տ ա ­

ր ա ծ վ ե ց Փոքր Ա ս ի ա յո ւմ և ա զ ա տ պ գ ր վ ա ծ ե ր կ ր ո ւմ շո ւտ ո վ տ ա ր ե ­

ր ա յի ն կ ե ր պ ո վ բ ռ ն կ վ ե ց ս ո ց ի ա լա կ ա ն ա մ ե ն ա մ ե ծ հ ե ղ ա փ ո խ ո ւ­թ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե կ ը , որն ա ն ցա վ ն ա և Հ ո ւն ա ս տ ա ն ։

8 8 թվ_ի ա մ ա ռը Հ ո ւն ա ս տ ա ն ո ւմ ոտ ք ի ե լա ն և ա պ ս տ ա մ բ ե ց ի ն

ա թ ե ն ա ց ի ն ե ր ը , որ ո ն ց Փ ոքր Ա ս ի ա յի ց ն ր ա ն ց դ ե ս պ ա ն ը հ ա յտ ն ե լ

Էր, ո ր ՝ թ ո թ ա փ ե լո վ Հ ռ ո մ ի ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ը ' նր ա նք կ ա ղ ա տ վ ե ն

պ ա ր տ ք ե ր ի ց և կ վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե ն նա խ կ ի ն դ ե մ ո կ ր ա տ ի ա ն ու ի ր ե ն ց

հին ա զ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։

8 8 թ վ ի վ ե ր ջե ր ո ւմ պ ո ն տ ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ը , Մ իհրդա տ ի ո րդո ւ

Ա րիա րա թի ա ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւթ յա մ բ , ա ն ցա ն Ե վրոպ ա և գ ր ա վ ե ց ի ն

Թ րա կիա ն ու Մ ա կ ե դ ո ն ի ա յի մ ի մ ա ս ը ։ Ա յս Ա րիա րա թ ի հ ե տ , ո - րր Կ ա պ ա դ ովկ իա յի և , ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , ն ա և Փ ոքր Հ ա յք ի թ ա ­

տ Տ ե ՛ս О епега! հւտէօո' օք Копь 1875*

59

գա վորն էր ' ա յս տ ե ղ ևս կ ռի վ ն ե ր ի ն մ ա ս ն ա կ ցե լ էր ա րմենա կա ն վ ե ր ո հ ի շ յա լ հ ե ծ ե լա զ ո ր ը ։ Բա ցի Բ ՜րա կիա յից և Մ ա կե դո ն ի ա յի մի մ ա ս ի ց , Ա թ ենքի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո Մ իհրդա տ ի կողմն ա ն­ց ա ն Լ ե լլա դ ա յի գ ր ե թ ե բ ո լո ր մ ա նր պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և է գ ե յտ ն

ծովի բ ո լո ր կ ղ զի ն ե ր ը , բ ա ց ի Հ ռ ո դ ո ս ի ց :Պ ետ ք է ա ս ե լ, որ եվրոպ ա կա ն պ ա տ մ ա գ ի տ ո ւթ յո ւն ն ա յս մ ե ծ

ա ն ցք ե ր ը ն ե ր կ ա յա ց ր ե լ է գ ո ւն ա վ ո ր վ ա ծ ձև ո վ և Մ իհրդա տ յա ն շրջա նի խ ոշոր դ ե մ ք ե ր ը նկ ա ր ա գր ել է ո ր ո յ կ ո ղ մ ն ա պ ա հ ո ւթ յա մ բ ։

Խիստ բն ո ր ո շ է ա յս տ ե ս ա կ ե տ ի ց, որ մ ի ն չև ի ս կ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ր , ո րո ն ք ո խ ե ր ի մ թ շն ա մ ի ն ե ր ն էին Մ իհրդա տ ի, ա վ ե լի գրա կա ն ու ա - վ ե լի ա ն ա չա ռ կ երպ ո վ են տ վել սրա բն ո ւթ ա գ ի ր ը , քա ն ե վ ր ո ­

պ ա կա ն ն ո ր ա գ ո ւյն պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը ։ Կ իկերոնը Մ իհրդա տ Ե վ պ ա ֊ տ որին հ ա մ ե մ ա տ ո ւմ էր Ա ղեքսա նդր Մ ա կեդոնա ցու, հետ և նրա ն

հա մ ա ր ո ւմ է ա մ ե ն ա մ ե ծ թ ա գ ա վ ո ր ն Ա ղեքսա նդր Մ ա կեդո նա ցո ւց հետ ոՏ։ Յ ո լս տ ի ն ո ս ը վ կ ա յո ւմ է , որ Մ իհրդա տ ն ա յն պ ի ս ի մ ի մ ե ­

ծ ո ւթ յո ւն էր , որն իր վ ե հ ո ւթ յա մ բ գ ե ր ա զ ա ն ցո ւմ էր բ ո լո ր թ ա գ ա ­

վոր ն ե ր ի ն թ ե ի ր և թ ե հետ ա գա ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի |0/ Ը ն գ հ ա կ ա ռ ա կ ր ,

Մ ո մ զ ե ն ը Մ իհրդա տ ին ա ն վ ա ն ո ւմ է ա մ ենա սո վո րա կա ն կա րգի

խ ս տ ա ս ի ր տ , ն ե ն գ ա դ ր ո լժ և ա ն խ ի ղճ ա ր և ե լց ի 11, իսկ Ռ ե յն ա քը Հ ա ­

մ ա ր ո ւմ է նրա ն Հ ե լլե ն ա կ ա ն դի մ ա կ Հ ա գ ա ծ բա ր բա ր ո ս և ա տ ող

մ իջե ր կր ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւթ յա ն 12 յ

Մ իհրդա տ ի ա ն ձ ն ա վ ո ր ո ւթ յա ն ն ո ր ա գ ո ւյն թ ե ա յս և թ ե նր-

մ ա ն գնա հա տ ա կա ններ ը մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա նհա վա նա կա ն են և ա ն ­հ ի մ ն ։ Դ ժ վա ր չէ կ ռ ա հ ե լ, որ եվրո պ ա կա ն վ ե ր ո հ ի շ յա լ պ ա տ մ ա գ ե տ ­ներ ի հա կա կր ա նքը Մ իհրդա տ ի ն կ ա տ մ ա մ բ բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ է մ ա ­

ս ա մ բ ն ր ա ն ո վ , որ նա փ որձ էր ա րել ք ա յք ա յե լ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի մ ­պ ե ր ի ա լի զ մ ը ո 'չ մ ի ա յն զ ե ն ք ո վ , ա յլև ս ոցի ա լա կ ա ն դա սա կա ր­

գ ա յի ն Հ ե ղ ա փ ո խ ո ւթ յա մ բ , որը պ ա տ մ ա գ ե տ նե ր ի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա սր

մ ահա ց ո լ մ ի հ ա ն ց ա ն ք է հ ա մ ա ր ո ւմ ը ն դ դ ե մ ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւթ յա ն ■

Ա րդեն իր տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ս կ զ բ ն ե ր ո լմ Մ իհր դա տ ն ո ւզեց

թ ե թ և ա ց ն ե լ Փ ոքր Ա սի ա յի տ նտ ես ա կ ա ն ծա նր դ ր ո ւթ յո ւն ը և ա ֊ ղ ա տ ե ց ի ր գ ր ա վ ա ծ ա մ բո ղ ջ երկիրը թ ե Հ ա ր կ ա յի ն Հին ա պ ա ո ք ­

ն ե ր ի ց և թ ե Հ ե տ ա գ ա հ ի ն գ տ ա րվա հ ա ր կ ե ր ի ց ։ Մ ո մ ղ ե նն ա ն- մ ը տ ո ւթ յո ւն է հ ա մ ա ր ո ւմ ն ո ւյն ի ս կ Մ իՀրդա տ ի ա յս մ ե ծ ա գ ո ր ծ ո ւ ֊

• Տե՛ս А сай. II, 1, 3;' ° Տե՜ս Յ ո ւ ս տ ի ն ո и, X X X V II, 1 , 7 ։

11 Տե'ս «Римская история», II, М осква, 1887, կ 272: 13 Տե՛ս МНЬНсШе ЕираШ г, է չ ^Տ9,

60

թ յ ո ւ ն ը Փ ո ք ր Ա սի ա յի կ ե ղ ե ք վ ա ծ ժ ո ղ ո վ ր դ ի Հ ա մ ա ր մ ե ծ ն շա ն ա ­

կ ո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ա ն , բ ա ց ի ա յդ , ն ա և նրա 8 7 և 8 0 թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի

սոցի ա լա կ ա ն և տ ն տ ես ա կ ա ն ձ ե ռ ն ա ր կ ո ւմ ն ե ր ը տ եղա կա ն պ լո ւտ ո ­

կ ր ա տ ի ա յի դ ե մ , որը մ ա ս ն ա կ ի ց էր Հ ռ ո մ ի Հ ե տ մ ի ա ս ի ն Փ ոքր Ա սի ա յի շ ա Հ ա դ ո ր ծմ ա ն ը և կ ո ղ մ ն ա կ ի ց Էր, բն ա կ ա ն ա բա ր , Հ ռ ո մ ե ­

ա կա ն ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ի ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն ։

Ի բր և պ ա շտ պ ա ն և Հո վ ա ն ա վ ո ր փ ոքրա ս ի ա կա ն ժ ո ղ ո վ ր դ ի 'Ս իՀրդ ա տ ն ա զ ա տ ո ւթ յո ւն տ վ ե ց իր ե ն Հ ն ա զ ա ն դ վ ո ղ ք ա ղ ա քն ե ր ի ն ու ք ա ղ ա ք ա ց ի ո ւթ յա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր տ վ ե ց տ եղա կա ն բ ն ա կ չո ւ­

թ յա ն ը և օտ ա ր ա կ ա ն ն ե ր ի ն ։ նր ա կ ա ր գ ա դ ր ո ւթ յա մ բ ո չն չա ց վ ա ծ

Հ ա յտ ա ր ա ր վ ե ց ի ն բ ո լո ր պ ա ր տ ք ե ր ը , բ ա ժ ա ն վ ե ց ի ն Հ ո ղ ե ր չք ա վ ո ր ­ն ե ր ի ն , և ս տ րուկները ստ ա ցա ն ա զ ա տ ո ւթ յո ւն ։

Մ ոտ 1 5 .0 0 0 ա զ ա տ ա գ ր վ ա ծ ս տ ր ուկն եր , ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի է

ա ղ բյո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , կ ռ վ ո ւմ էին Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի

դ ե մ Հ ո ւն ա ս տ ա ն ո ւղ ա ր կ վ ա ծ պ ո նտ ա կ ա ն զ ո ր քե ր ի շա ր ք ե ր ո ւմ ;

Ո ւշա գրա վ է ն ո ւ յն պ ե ս , որ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի կ ո ղ մ ն ա կ ի ց Ք ի ոս

կ ղ զո ւ բն ա կ ի չն ե ր ի ն ա քս ո ր էին ուղա րկել Կ ող քիս , Հ ա ն ձ ն ե լո վ ն ր ա ն ց ս եփ ա կ ա ն ս տ րուկների Հ ս կ ո ղ ո ւթ յա ն ։

Հ ե ղ ա փ ո խ ո ւթ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ պ ա տ ե ր ա զ մ ը շա ր ո ւն ա կ վ ե ց

Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի դ ե մ ք ա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն և դ ա ս ա կ ա ր գ ա յի ն կ ռ ի վ ն ե ­րի Հետ զ ո ւգ ը ն թ ա ց ։ Եվ պ ո նտ ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ո ղ բա ն ա կ ի թ ի ­

կ ո ւն քո ւմ Մ իՀրդա տ ի ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն դ ե մ շո ւտ ո վ ոտ քի ե լա ն Փ ոքր Ա սիա յի և Հ ո ւն ա ս տ ա ն ի ա զ ն վ ա կ ա ն ու դ ր ա մ ա տ իր ա կ ա ն

ի շխ ո ղ դա ս ա կա ր դ ե ր ր ։

Երբ 8 7 թ վ ի ս կ զ բ ն ե ր ո լմ Ս ո ւլլա յի զ ո ր ա բ ա ն ա կ ը Հ ռ ո մ ի ց Լ ֊ կա վ Բ ե ով տ ի ա , Հ ո ւն ա ս տ ա ն ի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ր , որի մ ե ջ Ուժեղ

էին Հ ա կ ա դ ե մ ո կ ր ա տ ա կ ա ն տ ա ր ր ե ր ը , ա ն ց ա վ Հ ռ ո մ ի կ ո ղ մ ը ։ Հ ա ս ­

կ ա նա լի է , ո ւր ե մ ն , որ Ս ո ւլլա յի Հ ա ղ թ ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ը Հ ո ւն ա ս տ ա ­

ն ո ւմ , ի ն չպ ե ս և Հ ռ ո մ եա կ ա ն բա ն ա կ ն ե ր ի Հ ա ջ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Փ ոքր

Ա ս ի ա յո ւմ ' պ ե տ ք է վ ե ր ա գ ր ե լ ո 'չ մ ի ա յն պ ր ո ֆ ե ս ի ո ն ա լ և մ ա ր զ ­

վ ա ծ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ի գ ե ր ա զ ա ն ց ո ւթ յա ն ը կ ա մ պ ո նտ ա կ ա ն

Ա ր քե ղ ա յո ս զ ո ր ա վ ա ր ի դ ա վ ա ճ ա ն ո ւթ յա ն ը , ա յլև ն ե ր ք ի ն Հ ա կ ա ֊

Հ ե ղ ա փ ո խ ա կ ա ն ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ը ն դ դ ե մ Մ ի Հ ր դ ա տ ի ։ Թե

ո րքա ն մ ե ծ է ե ղ ե լ ա պ ս տ ա մ բ ն ե ր ի ա տ ե լո ւթ յո ւն ն ու զ ա յր ո ւ յթ ր

դեպ ի Մ ի Հ ր դ ա տ ը ' ա յդ ե ր և ո ւմ է ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն

վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ո ր ո ն ց մ ե ջ մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ է , որ մ ո տ 1 6 0 0 մ ա ր դ

13 Տև 'ս «Римская история». II. М осква. 1887, կ 290:

մ ա հ վ ա ն էին դա տ ա պ ա ր տ վել Փ ոքր Ա ս ի ա յո ւմ , մ ե ղ ա դ ր վ ե լո վ ի բր և

Մ իհրդա տ ի դ ե մ մ ա հա փ որ ձի դ ա վ ա կ ի ց ն ե ր ։

Մ ի հ ր դա տ յա ն ա ռա ջին պ ա տ ե ր ա զմ ը վերջա ցա վ 8 4 թ վ ի ն և հա ­մ ա ձ ա յն Դ ա ր դ ա ն ո սո լմ ը ն դ ո ւն վ ա ծ բա ն ա վ ո ր դա շինքի պ ա յմ ա ն ­ների Մ իհրդա տ ը հ ր ա ժ ա ր վ ե ց իր բ ո լո ր ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ի ց և պ ա րտ ա ­վ ո ր վ ե ց վճ ա ր ե լ Ս ուլլա յին 2 0 0 0 տ ա ղ ա նդ ռ ա զ մ ա տ ո ւգ ա ն ք և հա նձ­

նե լ նրա ն 70 կ ա մ 8 0 ռ ա զ մ ա ն ա վ ։Վ ե ր ո հ ի շյա լ պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը , են թ ա դ ր ա ծ լի ն ե լո վ , որ Տ ի գ ­

րա ն Բ -ն մ ա ս ն ա կ ց ա ծ է եղել ա յս պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն ' ա նհա սկա նա /ի են հ ա մ ա ր ո ւմ և տ ա ր օր ինա կ, որ Դ ա րդա նոսի դ ա շնա դր ո ւթ յա ն

մ ե ջ չէ հ ի շա տ ա կ վ ո ւմ Մ եծ Հ ա յա ս տ ա ն ը ։

« Ա յս դա շն ա դ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , — ա ս ո ւմ է Մ ո մ գ ե ն ը , — բ ո լո ­ր ո վ ի ն չէր շո շա փ վ ա ծ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն երի վ ե ր ա բե ր մ ո ւն ք ը դեպ ի Հ ա յա ս տ ա ն ի Տի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ը , որի հետ նրա նք փ ա ս-

տ որեն պ ա տ ե ր ա զ մ ել է ի ն ։ Մ ի ա ն գ ա մ ա յն հ ի մ ն ա վ ո ր կերս/ով

Տ ի գ ր ա ն ն ը ն դ ո ւն ե ց ա յդ հ ա ն գ ա մ ա ն ք ն ի բր և լռ ե լյա ն հ ա մ ա ­

ձ ա յն ո ւթ յա ն նշա ն, որ նրա ն թ ո ւյլա տ ր վ ո ւմ է գր ա վել Փ ո-

ք ը ր Ա ս ի ա յո ւմ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ե ր կ ր ն ե ր ը ։ Ք ա ն ի որ չէր կա -

ր ե լի թ ո ւ յլ տ ա լ, որ ա յդ երկրները զոհ դա ռնա ն բ ա ր բ ա ­

ր ո ս ն ե ր ի ն ' ա նհրա ժեշտ էր կ ա մ ո վ ի ն կ ա մ ուժո վ հ ա մ ա ձ ա յ­ն ո ւթ յա ն գա լ Ա սի ա յի նոր ա յդ ուժեղ տ իրա կա լի հ ե տ » 14/

Մ ո մ զ ե ն ի ա յս դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը չեն կա րող ը ն դ ո ւն ե լի հա ­

մ ա ր վ ե լ և պ ա րզա պ ես թ յո ւր ի մ ա ց ո ւթ յա ն ա ր դ յո ւն ք ե ն ։ Տ ի գ ր ա ն ր , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , չէր մ ա ս ն ա կ ց ե լ և պ ա ր տ ա վ ո ր ո լթ յո լն ն ե ր

չէր ս տ ա նձ նել մ ա ս ն ա կ ց ե լո ւ ա յս պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն , ուստ ի և մ ի ա ն ­գ ա մ ա յն հա ս կա նա լի է , որ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը հ ի մ ք չո ւնե ի ն մ ա ս ­

ն ա կ ի ց դ ա ր ձնե լո ւ նրա ն Դ ա րդա նո սի դ ա շն ա դ ր ո ւթ յա ն ։

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ի վ երա հա ստ ա տ ում ը Փ ոքր Ա ս ի ա ֊

յո ւ մ սոսկա լի և ա ղ ետ ա լի ե ղ ա վ ա յս երկրի հ ա մ ա ր ։ Հ ե ղ ա վ ։ո խ ո ւ­

թ յո ւն ն ա յս տ ե ղ ճ ն շ վ ե ց ա մ ե ն ա դ ա ժ ա ն կ ե ր պ ո վ , մ ի շա րք ք ա ղ ա ք ­

ներ ե ն թ ա ր կ վ ե ց ի ն ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յա ն ու կ ո ղ ո պ տ մ ա ն , ա ն թ ի վ ք ա ­ն ա կ ո ւթ յա մ բ նոր ստ րուկն եր ո ւղ ա ր կ վ ե ցի ն Ի տ ա լիա և Հ ռ ո մ ։ Ի

պ ա տ ի ժ իր ա ն հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւթ յա ն ' Փ ոքր Ա սիա ն վ ճ ա ր ելո ւ էր

2 0 0 0 տ ա ղ ա նդ ռ ա զ մ ա տ ո ւգ ա ն ք և , բ ա ց ի ա յդ , նա և նա խ ո րդ հինգ

տ ա ր վա ( 8 8 — 8 4 թ . ) հա րկերի ա մ բո ղ ջ գ ո ւմ ա ր ը ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ­

ք ե ր ը մ ո տ վ ե ց ա մ ի ս լի ա ռ ա տ ա պ ր ե ցի ն Փ ոքր Ա սիա յի ք ա ղ ա ք ­

ն ե ր ո ւմ , որի բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը պ ա րտ ա վոր էր ա մ ե ն ա ճ ո խ կ եր պ ո վ

14 Տե՛՛ս «Римская история», III, М осква, 1887, էշ 32:

62

պ ա հել ու կեր ա կ րել նրա նց և վձ ա ր ե / յո ւր ա ր ա ն շյո ւր ի ն նրա ս ո վ ո ­րա կա ն ռ ոճ ի կի ա վ ելի ք ա ն ք ա ռ ա ս ն ա պ ա տ ի կ ը ։

Ա յս պ ի ս ո վ ' 8 4 թ վ ի ց ս կ ս ա ծ Փ ոքր Ա սիա ն շ ա հ ա գ ո ր ծվ ե ց ու

թ ա լա ն վ ե ց ա յն ա ս տ ի ճ ա ն, որ հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ եղա վ ծա իւել բ ո ­լո ր ի ր հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և մ ի ն չև ի ս կ ա շխ ա տ ա վոր ո ր ա կ յա լ իր ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը ։ Նա ա նկա րող ե ղ ա վ , ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , վճա ր ել ո՛ չ

մ ի ա յն վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ ի թ խ ա ր ի պ ա ր տ ք ե ր ր , ա յլև այ դ պ ա րտ քերի

տ ո կ ո ս ն ե ր ը ։Մ իհրդա տ յա ն ա ռա ջին ա յս պ ա տ ե ր ա զ մ ն ա ն հրա ժեշտ էր հ ա ­

մ ա ռո տ կ ե ր պ ո վ հիշա տ ւսկել, ո րո վ հ ե տ և ա յդ պ ա տ ե ր ա զ մ ի մ ա սի ն

ա ղոտ հ ի շո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր պ ա հ պ ա նվ ա ծ են Խ ո ր ե ն ա ցո լ պ ա տ մ ո ւթ յա ն

և ա շխ ա ր հ ա գ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ։ Կա րևոր ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ կ ա ­

րոտ են հա տ ուկ ք ն ն ո ւթ յա ն ' մ եջ ե մ բ ե ր ո ւմ ա մ բ ո ղ ջ ո ւթ յա մ բ ։

1 . Խ ո ր ենա ցի I I , գ լ. Ժ Բ, էջ 1 2 3 (Տ փ ղ ի ս , 1 9 1 3 ) '

«Բ ա յց Ա րտ ա շիսի ն ո լա ձ ե ա լ զ ց ա մ ա ք ս մ ի ջ ո ց ա ց ծ ո ­

վո ւց ն ե ր կ ո ց ո ւն ց ' լն ո ւ զՈ վկի ա նոս բ ա զ մ ո ւթ ե ա մ բ ն ա ւա ց ,

ծ ա ռա յե ց ո լց ա ն ե լ կ ա մ ե լո վ զ բո լո ր ա ր և մ ո ւտ ս ։ Ք ա ն զ ի մ ե ծ

յո յզ ք խ ռ ո վ ո ւթ ե ա ն ց եղ ե ա լ ի Հ ռ ո վ մ ' ոչ ոք ը ն դ դ ի մ ա ն ա լ

նմ ա հ զ օ ր ա պ է ս ։ Ա յլ ո 'չ դ ի տ ե մ ա ս ե լ յո 'ր պ ի ս ի ա զ դ մ ա ն է , ա -

հա գին ի մ ն ա ղ մ ուկ լե ա լ շփ ո թ ի ց և բ ա զ մ ո ւթ ե ա ն ղ օր ա ցն

զ մ ի մ ե ա ն ս կ ո տ ո ր ե ա լ. իսկ Ա րտ ա շէս փ ա խ ո ւց ե ա լ մ ե ռ ա ն ի ,

որպ էս ա ս ե ն ՝ յի ւր ո ց ղ օ ր ա ց ն , թ ա գ ա ւո ր ե ա լ ա մ ս ք ս ա ն և

հ ի ն գ ։Բ ա յց և յԵ լլա դ ա յ ա ռ ե ա լ պ ա տ կերս ղ Դ ի ո ս ի , զ Ա ր դ ե մ ի -

տ ե ա յ, զ Ա թ ե ն ա յ, ղ Հ ե փ ե ս տ ո լ, ղ Ա փ ր ո դ ի տ ե ա յ՝ տ ա յ բ ե ր ե լ ի

Հ ա յս , որք ոչ ժ ա մ ա ն ե ա լ մ ի ջա մ ո ւխ լի ն ե լ յա շ խ ա ր հ ս 4 լս ե ն

զ բ օ թ մ ա հ ոլա նն Ա րտ ա շիս ի. և փ ա խ ո ւց ե ա լ ր ն կ ե ն ո ւն զ պ ա տ ­

կերսն յա մ ր ո ց ն յԱ ն ի . և ք ո ւր մ ք ղ ն ո ց ի ն զհետ լի ն ե լո վ ,

դ ա դա րեն ա ռ ն ո ս ա ս ։

2 . Խ ո ր ե ն ա ցի , I I , գ լ . Ժ Դ , էջ 1 2 4 '

« և յա ռ ա ջ քա ն յԱ ս ի ա յ հ ա ս ա ն ե լն ' յԱ տ տ ի կ է դ ղ ե կ ի ն ք ա ր ո զ ե ց ա լ [ Ա ր տ ա շ է ս ] ս ։

3 . Խ ո ր ե ն ա ցի ։ (ГԱ շխ ա ր հ ա ց ո յց դ , հրտ ր. Ս ո լք ր յա ն ի ։ Վ ե ն ե տ ի կ ,

1 8 8 1 , էջ 1 7 '

а Ե ւբիո լ մ ե ծ կ ղ ղ ի ,և Ատ ա լա ն դ փ ոք ր ի կ կ ղ զե ա կ ի մ է ջ ն ,

զոր ա սեն դտ եա լ ղ օր ա ցն Ա րտ ա շեսի Հ ա յո ց ա ր ք ա յի , զի մ ի '

նա ւք ռ ո ճ կ ա ցն յա մ ի ց ե ն , մ ի ն չև պ ա շա րեա լն էր զ դ ղ ե ա կ ն

Զ ա րմ ա նա լէг. զի ջուրք յա ն պ ա տ ճ ա ռ ս ա յս ր ա նդր հ ո ս էի ն , և

ա սեն ա նդ մ ե ռ ե ա լ Ա րտ ա շեսիտ ։

Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի մեջ Զ ա ր մ ա նա լի դ ղ յա կ ը , ինչս/ես ու­ղիղ նկ ա տ ել է Մ ա ր կ վ ա ր ւ ո ը Ա թ ե ն ք ն է , որը պ ա շա րել էր Ս ոլլ-

լա ն , իսկ ԵւԼբեա մ ե ծ կղզին դ րա վել էի ն , իր ա պ ե ս , Մ իհրդա տ ի զ ո ր ք ե ր ը ։ Մ ի ա ն գ ա մ ա յն ճիշտ է ն մ ա ն ա պ ե ս , որ 8 8 թ վ ի ն ' Թ րա -

Կ իա յի , Մ ա կե դ ո ն իտ յի և Հ ե լլա դ ա յի ն վա ճ մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ' Հ ռ ո մ ո

չկ ա ր ո ղ ա ց ա վ « հզօր ա պ էս ը ն դ դ ի մ ա ն ա լ» պ ոնտ ա կա ն զո ր քեր ի ն նե ր ք ի ն մ ե ծ խ ռ ո վ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։

Ս ա կա յն Խ ո ր ե ն ա ցի ն , որին ծա ն ո թ չե ն եղել Մ իհրդա տ յա ն

պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի ն վ ե ր ա բե ր ո ղ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն և հունա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ­ր ը ' չէ կ ա ր ո ղ ա ց ե լ, բն ա կ ա ն ա բա ր , տ ա լ պ ա տ մ ա կա ն ա յս շրջա նի

ճշգրի տ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը և , շփ ո թ ե լո վ դ ե պ ք ե ր ը , ե ն թ ա դրել է ի ն ֊ ք ը , որ վ ե ր ո հ ի շ յա լ ա ն ցք ե ր ը կա րող էին տ եղի ո ւն ե ց ա ծ լի ն ե լ Կրեսոս թ ա գ ա վ ո ր ի և Ա րտ ա շես Ա շխ ա րհա կա լի ժ ա մ ա ն ա կ :

Վ երև մ ե ջ բ ե ր վ ա ծ ա ռա ջին հա տ վա ծի վեր ջո ւմ ուշա գրա վ է Խ ո րենա ցու վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , որ Հ ե լլա դ ա յի ց Հ ա յա ս տ ա ն էին բ ե ր ­

վ ե լ Ղ իո ս ի , Ա ր տ ե մ ի դ ե ի , Ա թենա ս ի , Հեւիեստ ոսի և Ա ւիրոգիտ եի

ա րձա ններըI Ա յդ ա ր ձա նների մ ա սի ն ֆ ր ա նս իա կա ն գիտ նա կա ն Ա.

Կա րիերը կ ա ր ծի ք է հ ա յտ ն ե լ, որ «հ ո ւնա կ ա ն կուռքեր ի Հ ա յա ս ­տ ա ն մ ո ւծ վ ե լը ո 'չ թ ե իրա կա ն որևէ մ ի դ եպ քի է հ ա մ ա պ ա տ ա ս ­

խ ա ն ո ւմ , ա յլ ա ր դ յո ւն ք է Խ որենա ցու. խ որ հ ր դ ա ծո ղ ե ր և ա կ ա յո լ ֊

թ յա ն յ>!64Կա րիերի ա յս պ ն դ ո ւմ ը , ինձ թ վ ո ւմ է , ա վ ելի քա ն վի ճ ե լի

է ։ Ա գա թ ա նդ եղ ոս ի և Խ որենա ցու վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե ղ հ ա յտ ­

նի է , որ Դ իո ս ի , Ա ր տ ե մ ի դ ե ի , Ա թ ենա սի և Հե փ ե ս տ ո ս ի ա ր ձա ն ­

ներ ը գ տ ն վ ո ւմ էին Ա ն ի ֊Կ ա մ ա խ ո ւմ , Ե ր ե ղ ո լմ , ծ ի լո ւ մ և Բ ա գա -

ռ ի ճ ո լմ , որ ո ն ք Մ ի հ ր դ ա տ յա ն պ ա տ ե ր ա զմ ի ժա մ ա ն ա կ գ ե ռ չէին

կ ց վ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ի ն և պ ա տ կա նում էին Մ իհրդա տ ի պ ոնտ ա կա ն

թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն 171 Մ ի ա ն գ ա մ ա յն հնա րա վոր Է ըստ ի ս , որ այգ. ա ր ձա ններ ը կա րող Էին բ ե ր վ ա ծ լի ն ե լ, ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ Է Խո­

ր ե ն ա ց ի ն , Հ ո ւն ա ս տ ա ն ի ց Մ ի հ ր դա տ յա ն ա ռա ջին պ ա տ ե ր ա զմ ի ժ ա ­մ ա ն ա կ , որի մ ա ս ի ն Խ որ ե նա ցու մ ոտ ս/ա հպ ա նվել են նա և ւէերււ-

հ ի շ յա լ պ ա տ մ ա կ ա ն հ ի շո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։

15 ЕгапвсЬаЬг, ВегНп, 1901, է չ,ն Տ ե 'ս Հեթանոս Հա յա ստ ա նի ութ մեհեաններն ԱգաթանգԼղոսի և Մ.

Խորենացւոյ հա մեմա տ, թա րգմ, Հ . Վ• Տ ա շ յ .ա ն ի , ՎիԼննա, 1899 , էշ 39ւ

и Տ ե ՛ս М а г к \у а г է, Э1е Оепеа1о^1с йег ВацгаИйеп, Саисаз1са, Разе. 6, 2 ТеП, Ье1р21е, 1930, էչ вз«64

6. ՏԻԳՐԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴԻ ՆՎԱԾՈԻՄՆԵՐԸ

Ի նչպ ես վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , ի ն ն ս նա կա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի վե րջե ր ո ւմ

(մ ե ր թ վ . ա ռ .) Տի գ ր ա ն Ե րկրորդը դա շն էր կ ն քե լ և բ ա ր ե կ ա մ ո ւ­

թ յո ւն Հա ս տ ա տ ե լ Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որի Հետ և ա պ ա հ ո վ ե լ էր իր

թ ի կ ո ւնք ն ա ր և մ ո ւտ քո ւմ IԱ յս դ ա շն ա դ ր ո լթ յո ւն ի ց և Կ ա պ ա դո վկ ի ա յի 9 3 և 97 թ վ ա ­

կ ա ններ ի ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ի ց Հ ե տ ո , Տ ի գ ր ա ն ն օ գ տ վ ե ց ն ե ր ք ի ն խ ա ռ ­

ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , որոնք ծա գ ե լ էին Մ իՀրդա տ Բ -ի մ ա հ ի ց Հ ե ­

տ ո ( 9 0 կ ա մ 8 8 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ .) պ ա ր թ և ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն

մ ե ջ , և ս կ ս ե ց իր Հ ա ղ թ ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ն ը ն դ դ ե մ թ շ ն ա մ ի ու մ ր ց ա - կ ի ց պ ա ր թ և Ա րշա կունին ե ր ի ։ Ա յս կ ռ ի վ ն ե ր ի , ի ն չպ ե ս և Տ ի գ ր ա ն ի

Հե տ ա գ ա մ ե ծ ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ի ճշգրիտ թ վ ա կ ա ն ն ե ր ը և ն ր ա ն ց ժ ա ­մ ա ն ա կ ա գ ր ա կ ա ն Հ ա ջ ո ր դ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը ' պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն ու բ ա ­

նա սիրա կա ն ե ր կ ե ր ո ւմ Հա ճ ա խ խ ա ռ ն ա շվ ւո թ վ ա ծ և ս խ ա լ են ո -

ր ո շ վ ա ծ ։Պ ա տ ե ր ա զմ ս կ ս ե լո վ պ ա ր թ և ն ե ր ի դ ե մ ' Տ ի գ ր ա ն ը , նա խ և

ա ռա ջ, ետ վ ե ր ց ր ե ց ա յն յո թ ա ն ա ս ո ւն Հ ո վ ի տ ն ե ր ը , որ նա ի բ ր և

փ րկա նք տ վել էր ն ր ա ն ց պ ա տ ա ն դ ո ւթ յո ւն ի ց ա զ ա տ վ ե լո ւ Հ ա ­

մ ա ր ։ Մ ա րկվա րտ ի կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա յս Հ ո վ ի տ ն ե ր ն ա յն շր ջա նն երն

է ի ն , որ գր ա վել էր Ա րտ ա շես Ա -ն Ա տ ր պ ա տ ա կա նի կ ո ղ մ երում*-.

Ս տ րա բոնի ուշա գրա վ մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ե ր և ո ւմ է2, որ Տ ի գ ր ա ­

նը նվ ա ճ ե լ էր ա յժ մ բ ա ց ի յո թ ա ն ա ս ո ւն Հ ո վ ի տ ն ե ր ի ց ն ա և Մ եծ

Ա ղբա կ գ ա վ ա ռ ը , ա յս ի ն ք ն ' ա յժ մ յա ն Բ ա շքա լե ի շուրջը գ տ ն վ ո ղ

եր կ իր ը ՛ ՈՐԸ հետ ո ա տ րպ ա տ ա կ ա ն ց ին երր ետ ա ռ ա ն հ ա յե ր ի ց 3 3 թ վ ի ն (մ ե ր թ վ , ա ռ .) 3։ Ս տ րա բոնի հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն վ կ ա յո ւ­

թ յա ն մ եջ Еи^аУ.У] ա ղ ա վ ա ղ վ ա ծ ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ը Մ ա ր կվ ա րտ ն ա ռ ա ­

ջա րկում է ո ւղղ ել և կա րդա լ ' ձճֆօԼ'/.՝ղ։

«Մ ա րա ս տ ա ն ֊Ա տ րպ ա տ ա կ ա նի հ զո ր Հ ա ր և ա ն ն ե ր ն ե ն , —

1 Տ ե ՛ս ЕгапвсЬаИг, է չ ւ օ » ,2 Տե'ս X I , 13, 2 ,

3 Տ ե ՛ս М а г к \ у а г ( , ЕгапвсИаЬг, է չ ю а ,

655 - 7 2 5

ա ս ո ւմ է Ս տ րա բոնը , — ա ր մ ե ն նե ր ը և պ ա ր թ և ն ե ր ը , որոնք հ ա փ շտ ա կում էին հա ճա խ նրա ե ր կ ր ա մ ա ս ե ր ը ։ Ս ա կա յն

սա դ ի մ ա դ ր ո ւմ էր և ետ էր ա ռ ն ո ւմ խ լվ ա ծ ը , հ ե ն ց ա յդպ ես

նա ետ էր վ ե ր ց ր ե լ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տակ գ տ ը ն -

վ ո ղ ա ր մ ե ն ն ե ր ի ց Ա ղրա կը [ = և բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յո ւն

էր հա ս տ ա տ ել ի ն ք ը Կեսա րի հ ե տ ս *։Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Ա ղբա կի գր ա վ ո ւմ ի ց հետ ո էր տ եղի ո ւն ե ց ե լ

Տի գ ր ա ն ի ա ր շա վա ն քը Ա դ ի ա բե ն , ուր նա ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յա ն էր ե ն­թ ա ր կ ե լ Ն ինոլեի և Ա ր բե լա յի շրջա նները5» Հե տ ա ք ր քի ր է ու ուշա ­

գ ր ա վ , որ մ ի ն լև ի ս կ ա յս հեռ ա վ ո ր ե ր կ ր ռ ւմ , ին չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է

Ս տ րա բոնը, բն ա կ ո ւթ յո ւն էին հա ս տ ա տ ել ա ր մ ե ն ն ե ր ը , որոնք կ ա զ ­մ ո ւմ էին ա յս տ ե ղ բ ն ա կ չո ւթ յա ն մ ի ստ վա ր մ ա ս ը ։

«Ա դ ի ա բե ն ի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ը , — ա սում է Ս տ ր ա բո նը , —

դ ա շտ ա յի ն է ։ Լինելով Բ ա բե լո ն ի ա յի մ ա ս ը ' սա ունի իր ս ե ­

փ ա կա ն կ ա ռ ա վ ա ր ի չը . Բայ ց ե ր բ ե մ ն մ ի ա ց վ ա ծ է եղել և Ա ր մ ե ն ի ա յի ն ։ Մ ե դ ա ցի ն ե ր ը , ա ր մ ե ննե ր ը և բ ա բ ե լո ն ա ց ի ն ե ր ը ,

ո ր ո ն ք ա մ ե ն ա մ ե ծ թ ի վ ը կ ա զ մ ո ղ ժ ո ղ ով ուրդ նե ր ն էին միշտ ա յս տ ե ղ ս կ զ բ ի ց հ ե ն ց ա յն ք ա ն էին հա կա ռա կ ի ր ա ր , որ

հ ա րմ ա ր դ ե պ ք ո ւմ մ ի մ յա ն ց վրա էին հ ա ր ձա կվ ո ւմ ու նո րի ց

հ ա շտ վ ո ւմ »6։Ա դիա բ ե ն ը և Մ ա րա ստ ա ն ֊ Ա տ րպ ա տ ա կա ն ը ն վ ա ճ ե լո ւց և

ի ր ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն ը ե ն թ ա ր կ ե լո ւց հ ե տ ո ' Տ ի գ ր ա ն ը հ ա ր ա վ -ա ր ե - վ ե լք ո լմ կ ա ր ո ղ ա ց ա վ հա ս նե լ մ ի ն չև պ ա ր թ և Ա րշա կունին երի ա -

մ ա ո ա յի ն ն ս տ ա վ ա յր Ե կբա տ ա նա մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը և ա յր ե ց ա յս ­

տ եղ նր ա նց Ա դրա բա նա ն ա մ ր ո ց ը , որը Ե կ բ ա տ ա ն ա յի ց գ տ ը ն -

վ ո լմ էր մ ո տ 1 0 կ ի լո մ ե տ ր հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վ ր ա 11Պ ա րթ և ների պ ա ր տ ո ւթ յո ւն ն ո ւն ե ց ա վ , բն ա կ ա ն ա բա ր , ա յն

հ ե տ և ա ն ք ը , որ Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ո լո ր հա րևա ն պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ,

որ ոն ք մ ի ն չ ա յդ վ ա ս ս ա լն ե ր ն Էին պ ա ր թ և Ա րշա կո լնի ն ե ր ի ' հա ր ­

կ ա դ ր վ ա ծ եղա ն ը ն դ ո մ ւե լ Տի գ ր ա ն ի գ ե ր ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը ։ Հ ա յա ս տ ա ­

նի ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց ե ր կ ր ն ե ր ի ' Ա դ ի ա բ ե ն ի , Կ որ դո լքի , Մ ա րա ստ ա ն-

Ա տ րպ ա տ ա կա նի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը ե ն թ ա ր կ վ ե ց ի ն ա յն ո ւհ ե տ և Տ ի գ ր ա ­

նի ի շխ ա ն ո ւթ յա ն և , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն , պ ա րտ ա վոր Էին նրա ն վճ ա ր ե լ

հա րկ և օ գ ն ե լ զ ո ր ք ո վ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ժ ա մ ա ն ա կ ։ Կա սսիոս Դ իոնը

* Տ ե 'ս IX , 1 3 , 2 1

5 Տե՜ս Ս от ր ա բ ո ն , X I , 14 , 1 5 ։6 Տ ե 'ս նույնը, X V I, 1 , 19 ,

1 Տե՛ս Ի и ի ղ ռ Ր Խ ա ր . , § 6—С. МО П е г , СеО°;Г. {;гаеС1 П11п- 1, 250:

66

վ կ ա յո ւմ է ն ո ւ յն պ ե ս , որ Ա տ րպ տ տ ա կա նի Մ իհրդա տ թ ա գ ա վ ո ր ն

ա մ ո ւս ն ա ց ե լ էր Տ ի գ ր ա ն ի ա ղջկա հ ե տ Տ։Հ ա ղ թ վ ա ծ և պ ա ր տ վ ա ծ պ ա ր թ և ն ե րը ո 'չ մ ի ա յն հ ա շտ վ ե ցի ն

ա յս բ ո լո ր ի հ ե տ , ա յլ ն ա և ս տ ի պ վ ա ծ եղա ն Տ ի գ ր ա ն ի ն տ ա լ ա մ -

Բ ՛՛Ա Մ իջա դ ետ քը և նրա մեջ գ տ նվ ո ղ Մ ի գդո ն ի ա ն և Օ սրոյենը՛ Մ ի և ն ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ , ի ն չպ ե ս դ ժ վ ա ր չէ կ ռա հել Յ ուստ ի ն ո ս ի մի

վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց 9, նրա նք կ ն ք ե ց ի ն նրա հետ դ ա շն ա կ ց ո ւթ յա ն հա ­

տ ուկ պ ա յմ ա ն ա դ ի ր և հ ր ա ժ ա ր վ ե ց ի ն «թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի թա գա վորա

տ ի տ ղ ո ս ի ց , որը կ րելու էր ա յն ո ւհ ե տ և Տ ի գ ր ա ն Р - ն ։

Տ ե ր դ ա ռ ն ա լո վ Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա ր ա վ ա յի ն ս ա հ մ ա նն ե ր ի մոտ գ տ նվ ո ղ Մ ի ջա գ ե տ ք ի ն ' Տ ի դրա նը փ ո խ ա դ ր ե ց հ ա ր ա վ ա յի ն Մ իջա -

գ ե տ ք ի ց և բ ն ա կ ե ց ր ե ց Օ ս ր ո յե ն -Ե դ ե ս ա յի շր ջա նն ե ր ո ւմ ա ր ա բ ա ­կա ն թ ա փ ա ռ ա կ ա ն ց ե ղ ե ր ։ Ս րա նց նա հ ա ն ձ ն ա ր ա ր ե ց , ի ն չպ ե ս վ ը -

կ ա յո լմ են Պ լուտ ա քո սը և Պ լի ն ի ո ս ը 10, տ ր ա ն զ ի տ ա յի ն ա ռ և տ ր ա ­

կա ն ճ ա նա պ ա րհների վ ե ր ա հ ս կ ո ղ ո ւթ յո ւն ը ։ Տի գ ր ա ն ի հ ա մ ա ր ն ը -

ր ա ն ք մ ա քս էին գ ա ն ձ ե լո ւ, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Ե փ րա տ գետ ի ա ն ցք ի մ ո տ , որը գ տ ն վ ո ւմ էր Ջ և գ մ ա յի ա ր և մ տ ա կ ո ղ մ ո ւմ ։ Օ սրոյենի հ ա ֊

րևա ն Մ ի գ դ ո ն ի ա ն, որի մ ե ջ ս տ ր ա տ ե գի ա կա ն մ ե ծ կ ա ր և ո ր ո լ թ յո ւն ո ւներ Մ ծ բի ն ը , Տի գ ր ա ն ը կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե լ է ր , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն , ի բ ­

ր և ա ռա նձին ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն , որի վ ե ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ը նա հ ա նձն ե լ էր

իր Գ ոլրա ս ե ղ բ ո ր ը ։

Ւ նչպ ես ե ր և ո ւմ է ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ուշա դիր ք ն ն ո ւթ յո ւն ի ց , հ ա յ ֊

պ ա րթ ևա կա ն կ ռ ի վ ն ե ր ը և Տ ի գ ր ա ն ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ը տ ե ­

ղի էին ո ւն ե ց ե լ մ ե ծ մ ա ս ա մ բ Մ ի հ ր դ ա տ յա ն ա ռա ջին պ ա տ ե ր ա զ ­

մ ի տ ա ր ի նե ր ում , մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 8 9 — 8 5 թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն ։ Ս խ ա լ է ,

ա ն տ ա ր ա կո ւյս , Ա ս տ ո լր յա ն ի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , որը պ ա ր թ և ա կա ն

երկ րներ ի նվա ճ ո ւմ ը դ ն ո ւմ է Ա սորիքի մ ի ա ց ո ւմ ի ց և 8 4 թ վ ի ց հ ե -

1яя1*> Գ ուտ շմիդը շա տ ուղիղ մ ա տ ն ա ն շե լ է , որ Ա սո ր ի քը , որը ս ա հ ­

մ ա ն ա կ ի ց չէր Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ' կ ա ր ելի էր գ ր ա վ ե լ ն ա խ ա պ ե ս պ ա ր ­

թ և ն ե ր ի ն հ ա ղ թ ե լո ւց և Մ ի ջա գ ե տ ք ը ն վ ա ճ ե լո ւց հ ե տ ո 12։

Հ ա յ-պ ա ր թ և ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ի ց հ ե տ ո , մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 8 4 կ ա մ 8 3 թ վ ի ն ( մ ե ր թ վ . ա ռ .) , Տ ի գ ր ա ն Բ -ն կ ա ր ո ղ ա ց ա վ տ ի ր ե լ ն ա և ա մ ֊

» Տ ե 'ս X X X V I, 14 ։

9 Տե'ս x լ , 3 110 Տ ե 'ս Պ լ ո ւ ռ ։ . , Լոլկոլլլոս, 21 և Պ լ ի ն ի п и , V I, 2 8 , 1 4 2 ։11 Տե и а Քաղաքական վերա բերութիլններ ընդմէջ Հլ-յյաստանի և Հ ռ ո վ մ ա յ» ,

Վենետիկ, 1 9 1 2 , էշ 3 9 ։

13 А. у о п О ս է տ с հ ու 1 Ժ, игиегвисЬипдеп 0Ьег'й1е О еасЫ сЫ е Йев КОгн^геКгИв Овгоёпе, Р е ^ гзЬ ., 1887, Էչ 20, ЛшЬар . 4 ,

բո ղ շ վ ե ր ի ն Ա սորիքին բ ա ց ի Անտ ի ոքի մ ո տ գ տ նվ ո ղ Ս ելևկիա ք ա ­ղաքիցէ Ա սորիքի գր ա վ մ ա ն մ ա սի ն ա ռա նձնա պ ես ուշա գրա վ Է

3 ուստ ինոսի հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը .

«Ե ր բ ե ղ բա յր ն ե ր ի փ ո խ ա դ ա ր ձ ա տ ե լո ւթ յա ն և ծ ն ո ղ ն ե ­րի թ շ ն ա մ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։ — ա ս ո ւմ Է Յ ո ւս տ ի ն ո ս ը ,

— որ շա րո ւնա կ ո ւմ Էին նա և ո ր դ ի ն ե ր ը ճ Ա սորիքի և թ ա գ ա ­

վ ո ր ն ե ր ը , և թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ուժա սպ ա ռ եղա ն հա մ ա ռ կը~

ո ի վ ն ե ր ո ւմ , ժո ղո վ ո ւր դ ն ա պ ա վ ի ն ե ց դրսի օ գ ն ո ւթ յա ն և ս կ ս ե ց

փ նտ րել իր հա մ ա ր օտ ա ր երկր յա թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ։ Ա րդ ' ժ ո ղ ո -

վյըրդի մ ի մ ա ս ը կ ա ր ծո ւմ Էր, որ պ ետ ք Է հրա վիրել Մ իհըր-

դա տ Պ ո նտ ա ցո ւն , մ ի մ ա ս ն Էլճ Ե գիպ տ ո ս ի ց Պ տ ո լո մ ե ո ս ի ն ,

իս կ ո մ ա ն ք ա ռ ա ր կ ո ւմ է ի ն , որ Մ իհր դա տ ը խ ճ ճ վ ե լ է հ ռ ո մ ե ա ­

կա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի մ ե շ , և Պ տ ո լո մ ե ո ս ը միշտ թ շն ա մ ի է ե ղ ե լ

Ա սո ր ի քի ն , բո լո ր ը , ս ա կ ա յն , հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յա ն եկա ն Հ ա յա ս ­տ ա նի Տ ի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ , որն ուներ իր ս ե փ ա ­

կա ն ուժերը և մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ պ ա րթ և ն երի դ ա շնա կի ցն էր և

Մ իհրդա տ ի փ եսա ն է ր » ^ ։

Ա սորիքի և Փ յո ւն ի կ ի ա յի մ ա սի ն կա րևոր է նա և Ս տ րա բոնի

վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , որը հա կա ռա կ Ցուս տ ինոս ի տ եղեկ ութ յա ն մ ա տ ­

ն ա ն շո ւմ է , որ ա յս երկ ր ները Տի գ ր ա ն ը գրա վե լ էր ո 'լ թ ե խ ա ղա ղ

կ ե ր պ ո վ , ա յլ զ ե ն ք ի ուժով*.<ГԻսկ նրա [ Տ ի գ ր ա ն ի ] բ ա խ տ ը , — ա ս ո ւմ է Ս տ րա բոնը , —

ե ղ ե լ է փ ո փ ո խ ա կ ա ն . ս կ զ բ ո ւմ նա պ ա ր թ և ն եր ի մ ոտ պ ա տ ա նդ

է ր . հ ետ ո նրա ն հ ա շո ղ վ ե ց վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ հա յր ենի քւ տ ա լո վ

ն ր ա ն ց յո թ ա ն ա ս ո ւն հո վ ի տ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։ Նա ա յնո ւհ ե տ և

զ ո ր ա ց ա վ և ո ՜չ մ ի ա յն ետ վ ե ր ց ր ե ց ա յդ հ ո վ ի տ ն ե ր ը , ա յլև

ա վ ե ր ե ց ն ր ա ն ց եր կ ի ր ը Նինուեի և Ա ր բե լա յի շո ւր շը ։ Նա

հ պ ա տ ա կ ե ց ր ե ց ի ր ե ն Ա տ րպ ա տ ա կա նը և Կ որդոլքը և սրա նց

հետ մ ի ա ս ի ն նա և Մ ի շա գետ քի մ ն ա ց ա ծ մա սըէ Բ ա ցի ա յդ ,

ա ն ց ն ե լո վ Եփ րա տ գ ե տ ը ճ նա ն վ ա ճ ե ց բ ռ ն ո ւ թ յա մ բ Ա սոր ի-

քը և Փ յո ւնիկի ա ն})

Ի նչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , Ս տ րա բոնի հա ղ ո ր դ ա ծ ա յս տ ե ղ ե կ ո ւ­

թ յո ւն ը հա կ ա ս ո ւմ Է Ց ուս տ ի նոս ի վ կ ա յո ւթ յա ն ը , որը պ ա րզ ու

որոշ ա ս ո ւմ Է, որ Տ ի գ ր ա ն ն Ա սոր իքին տ ի րե լ Էր բն ա կ ի չն ե ր ի հ ո ­

ժ ա ր ա կ ա մ ա ռ ա ջ ա ր կ ո ւթ յա մ բ ։ Ա յս հ ա կ ա ս ո ւթ յա ն մ ա սի ն մ ի ա ն գ ա ­

մ ա յն հ ա վա ն ա կ ա ն կա րելի Է հա մ ա ր ե լ Աստ ուր յա ն ի բ ա ց ա տ ր ո ւ­

I 3 Տե՞ս 3 ո ւ ս տ ի ն ո и, 1 Լ , 1 , 1 — Յէи Տե՞ս X I , 1 4 , 1 5 1

68

թ յո ւ ն ը ։ Նրա կ ա ր ծ ի ք ո վ ' վ ե ր ո հ ի շ յա լ երկու վ կ ա յո ւթ յո ւն ն էլ կա ­

ր ող են Ուղիղ լի ն ե լ, ո րո վ հ ե տ և Տ ի գ ր ա ն ր ' հ ր ա վ ի ր վ ա ծ լի ն ե լո վ ո ֊

րոշ կ ո ւս ա կ ց ո ւթ յա ն կ ո ղ մ ի ց ' պ ե տ ք է իր ե ն հ պ ա տ ա կ ե ց ր ա ծ լի ն ե ր ղ ե ն ք ո վ մ յո ւս կ ո ւս ա կ ց ո ւթ յո ւն ը

Ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , Տի գ ր ա ն ի կ ո ղ մ ն ա կ ի ց ն ե ր ն են եղ ե լ Անտիոք- ք ա ղ ա քը և մ ի ջ ա զ գ ա յի ն տ ա ր ա նցի կ ա ռևտ րի հետ կ ա պ վ ա ծ վ ա ­

ճ ա ռ ա կ ա ն ն ե ր ը ։ Ա սորիքի մ ի ա ց ո ւմ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ն նր ա նց հա մ ա ր

տ նտ ես ա կ ա ն կա րևոր ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ո ւն ե ր , ո ր ո վ հ ե տ և Զ և զ մ ա յի

վրա յո վ ա ն ցն ո ղ հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն գ լխ ա վ ո ր ճա նա պ ա րհր գ տ ն վ ո ւմ էր , Մ իջա գետ քի ն վ ա ճ ո ւմ ի ց հ ե տ ո , Տի գ ր ա ն ի ձ ե ռ ք ո ւմ ։

Հ յո ւս ի ս ա յի ն Ա սորիքը գ ր ա վ ե լո ւց հ ե տ ո ' Տ ի գ ր ա ն ն ա յն ո ւ­

հ ե տ և ն վ ա ճ ե ց նա և ա ր և ե լյա ն Դ ա շտ ա յի ն Կ իլիկիա ն (С1|1с1Э Р С - ճ1ՁՏ^, որը Ս ե լև կ յա ն պ ե տ ո ւթ յա ն հ յո ւս ի ս -ա ր և մ տ յա ն մ ա ս ն էր , և , բ ա ց ի ա յգ , ն ո ւյն պ ե ս և Կ ոմ ա գենի փ ոքր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը г

որը գ տ ն վ ո ւմ էր Դ ա շտ ա յի ն Կ լիկ ի ա յի ա ր և ե լա կ ո ղ մ ո ւմ ։

Ա յս պ ի ս ո վ նա իր պ ե տ ո ւթ յա ն ա ր և մ տ յա ն ս ա հ մ ա ն ո ւմ ա ն ­

միջա կա ն հա րևա նը գ ա ռ ա վ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի , որ ո ն ք 1 0 2 թվփ ն

( մ ե ր թ վ . ա ռ .) գ ր ա վ ե լ էին ա ր և մ տ յա ն Լ ե ռնա յի ն Կ իլիկիա ն

(СШс1а Тгас1ю1а)/Ա ն տ իո քը , որը Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ն էր և ո ւն ե ր

մ ոտ կես մ ի լի ո ն բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ' գ ա ռ ա վ հ ա ր ա վ ո ւմ Տ ի գ ր ա ն ի գ ը լ-

խ ա վ ո ր գա հա նիստ ք ա ղ ա ք ը և ա յս տ ե ղ նրա ա ն ո ւն ո վ ու պ ա տ կ ե ­

ր ո վ տ պ վ ո ւմ էին ա յն գ ե ղ ե ց ի կ դ ր ա մ ն ե ր ը , որ ո ն ք մ ե ծ ք ա ն ա ­

կ ո ւթ յա մ բ պ ա հպ ա ն վ ել են և պ ա հ վ ո ւմ են ա յժ մ թ ա ն գ ա ր ա ն ն ե ր ո ւմ т

Իսկ Ս ելև կյա ն Ա սորիքը նա դ ա ր ձ ր ե ց ա ռ ա ն ձ ի ն կ ո ւս ա կ ա լո ւթ յո ւն

և ա յն տ ե ղ կ ա ռ ա վ ա ր ի չ ն շ ա ն ա կ ե ց , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Ա պ պ ի ա նո -

սը™ , իր Բ ա գա րա տ ■ ( Л а ^ я 8 1 'СТ ̂= *Вя^(х8я'С'»}?) զ որ ա վ ա րի ն է

Մ ա րկվա րտ ի կա րծիքով [՝ հ ա յկ ա կ ա ն ա վ ա ն դ ո ւթ յո ւն ը , որը պ ա հ ­

պ ա ն վ ա ծ Է Մ ա ր Ա բա սի մ ո տ ' Բ ա գ ր ա տ ո լն ի ն ե ր ի նա խ ա ր ա րա կ ա ն

տ ո հմ ի ն ա խ ա հ ա յր Է հ ա մ ա ր ո ւմ հ ե ն ց ա յս Р ա գա ր ա տ ի ն ^ ։ Ս ուրա յ ի և Մ իհրդա տ ի դ ա շն ա գ ր ո ւթ յա ն հ ե տ և յա լ տ ա ր ի ն , ո ւր ե մ ն ' ա ր դ են

8 3 թ վ ա կ ա ն ի ն , ա սորա կա ն տ ա ր ե գ ր ե ր ը , ի ն չպ ե ս մ ա տ ն ա ն շո ւմ Է Մ ո մ զ ե ն ը :Տ, Տ ի գ ր ա ն ի ն հ ա մ ա ր ո ւմ են տ եր ի ր ե ն ց ա մ բո ղ ջ երկ ր ի

^ 5 4 и Ա ս տ ու ր յ ա ն, Քաղաքական վերա բերութիւններ, Էշ 3 4 , ծա ն. Յւ ^ Տե՞ս Սիրիականք, 4 8 1

11 Տ ե ՛ս Е г э п Б с Ь а Ь г , է շ и * >

18 «Римская история», т. III, перевод А. В е с е л о в с к о г о , М осква, 1887, էշ 40:

В »

և Կիլիկիա ն ու Ա սորիքը Հ ի շա տ ա կ ո ւմ են որպ ես հա յկ ա կա ն

ս ա տ ր ա պ ո ւթ յո ւն Բ ա գա րա տ ի ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ ։

Ա սոր իքո ւմ հ ա ս տ ա տ վ ա ծ հ ա յկ ա կ ա ն տ ի րա պ ե տ ութ յա ն մ ա ­

սին հետ ա քր քի ր է Ռ ե յն ա քի հ ե տ և յա լ դ ի տ ող ո ւթ յո ւն ը

«Ա ս ո ր ի ք ը , — ա ս ո ւմ է նա , — ա զա տ շունչ ք ա շ ե ց . և թ ե ­պ ետ նա ե ն թ ա ր կ վ ե ց ն վ ա ս տ ա ց ո ւց ի չ օտ ա ր ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն ,

ս ա կ ա յն տ ա ս նչո րս տ ա րվա ը ն թ ա ց ք ո ւմ 20 նա ո ւն ե ց ա վ խ ա ­

ղ ա ղ ո ւթ յո ւն , ա պ ա հ ո վ ո ւթ յո ւն և բ ա ր ե կ ե ց ո ւթ յո ւն 2>։

Ա ղ բյո ւր ն ե ր ի պ ա տ ա հա կա ն ու կ ցկտ ուր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , որ Ա սորիքին 84183 թ վ ի ն տ ի րե լուց հետ ո Տի գ ր ա ն

Բ -ն երկա ր ժ ա մ ա ն ա կ կ ռ ի վ ն ե ր է վա ր ել ա ր և ե լյա ն Փ ոքր Ա սիա -

յո ւ մ և Փ յո ւն ի կ ի ա յո ւմ , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ա մ ուր ու ա նա ռիկ ք ա ղ ա ք ­

նե ր ի դ ե մ ։ Փ յո ւն ի կ ի ա յո ւմ և հ ա ր ա վ ա յի ն Ա սոր իքում դ իմ ա դ ր ու­

թ յո ւն ը կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե լ էր նրա դ ե մ Ս ե լև կ յա ն Կլեոպ ա տ րա կա մ

Ս ելենե թ ա գ ո ւհ ի ն ։ Ե վ ա վ ե լի ք ա ն հա վա նա կ ա ն է , որ Ա սորիքի

ա յս մ ա ս ե ր ը և Փ յո լն ի կ ի ա յի ծ ո վ ա փ ն յա ք ա ղ ա քն ե ր ը նա գրա վել

էր հ ե տ զ հ ե տ ե , հ ա մ ա ռ ու ե րկա րա տ և կ ռ ի վ ն ե ր ի ց հ ե տ ո ։Ս ո լլլա յի մ ա հ ի ց հետ ո ( 7 8 թ . ) և Մ իհրդա տ յա ն երրորդ

պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց ա ռա ջ ( 7 4 — 71 թ . ) Տի գ ր ա ն ը նորից էր ա ր շա վել Կ ա պ ա դովկիա , ը ս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , դ ա ր ձ յա լ իր ա ներոջ' Մ իհրդա տ ի

ս ա դ ր ա ն ք ո վ ։ Ա յս ա ն գ ա մ Կ ա պ ա դովկիա ն, ինչպ ե ս մ ա տ ն ա ն շո ւմ է Ա պ պ իա նոսը21, ը ն կ ե լ էր ի բ ր ց ա ն ց ի մեջ նա ա յժ մ շր ջա պ ա տ ­

վ ա ծ էր հ ա յկ ա կ ա ն նոր գ ր ա վ վ ա ծ ե ր կ ր ն ե ր ո վ ո 'լ մ ի ա յն Ծ ոփ քի,

ա յլև Կ ո մ ա գեն ի ու Դ ա շտ ա յի ն ^ ի լի ^ է ա ւԻ կ ո ղ մ ե ր ի ց ։ Տի գր ա նի ն հ ա ջո ղ վ ե ց գ ր ա վ ե լ ա յս ա ր շա վա ն քի ժ ա մ ա նա կ Կ ա պ ա դովկիա յի Մ ա ժա ք մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը և բ ա զ մ ա թ ի վ նա և ա յլ հե լլե նի ս տ ա կ ա ն

ք ա ղ ա ք ն ե ր , ո ր ո ն ց բ ն ա կ ի չն ե ր ի ն ՝ մ ո տ 3 0 0 .0 0 0 հ ո գ ի ' նա փ ո խ ա ­

դ ր ե ց իր ն ո ր ա կ ա ռ ո ւյց Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա ք ը 22։

Ա նհա վ ա նա կա ն պ ե տ ք է հ ա մ ա ր ե լ ս ա կ ա յն Մ ո մ զ ե ն ի կ ա ր­

ծ ի ք ը , որ ի բ ր թ ե , դ ե ռ և ս ա յս ա ր շա վ ա ն քի ց ա ռա ջ' Տի գ ր ա ն ը մ ի ա ց ­

18 Տե ՛ս М иЬП сЫ е Еираи>г, է չ Յւտ,20 8 $ — 5 5 թ *, տ ե՞ս Ա պ պ ի ա ն ո ս , Սիրիականը, 4 8 ։ Հա մա ձա յն Ցուստինոսի

(Х Ъ , 1 , 4 ) Տիգրա նի տիրապետությունը տևել Է Ասորիքում 17 տ ա րի։ նիզեն կա րծում Է, որ Ցուստինոսի տ վա ծ X V II թիվը կարող Է լինել վրիպակ (X V II վւխ*X I I I ) , տ ե ՞ս Н и յ е, О черк римской истории и источниковедения, С.

П етербург, 1910, Է Հ 2 8 8 » Ռ ե յ ն ա ք ի կ ա ր ծ ի ք ո վ ' Հ ա յկ ա կ ա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւ ­

թ յ ո ւ ն ը Յ ո ւ ս տ ի ն ո ս ը ց ո ւ յ ց Է տ վ ե լ մ ի ն չ և Տ ի գ ր ա ն ի վ ե ր ջ ն ա կ ա ն պ ա ր տ ո ւ ­

թ յ ո ւ ն ը е в թ վ ի ն , տ ե ՛ս М Н ЬлсМ е ЕираЮг, Էչ 3 1 2 , ծ ա ն . в »

21 Տե՞ս ՄիՀր դա տականք, 6 7 ։22 Տե՞ս նույնը, 6 7 , համեմատե նա և Ս տ ր ա ր ո ն , X I I , 2 , 9 ( 5 3 9 ) ։

70

ր ե լ էր Ծ ոփ քին Մ ելիտ ե նե ք ա ղ ա ք ը և ա մ բո ղ ջ շրջա նը 23; Ա յս ե ն ­

թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , որն ը ն դ ո ւն ե լի են հ ա մ ա ր ե լ նա և Խ ա լա թ յա ն ց ը ^ և.

ո ւրի շն ե ր ը , չէ կա րող ճիշտ լի ն ե լ, ո ր ո վ հ ե տ և Ա ա լլոլստ իոսի և

Տա կի տ ո ս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց հ ա յտ ն ի է , որ 6 9 թ վ ի Լ ոլկոլլլոսի ա ր շա վա նքի ժ ա մ ա ն ա կ Եփ րա տ դետ ի ա ր և մ տ ա կ ո ղ մ ը և Մ ելիտ ենե քա ղ ա քը գ տ ն վ ե լ են ո 'չ թ ե Տ ի գ ր ա ն ի , ա յլ Կ ա պ ա դո վկ ի ա յի թ ա ­գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ո ւմ 25է'

Բ ա ցի կա պա դո վկի ա կա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ի ց , Տ ի գ -

րա նա կերտ ու Հ ա յա ս տ ա ն էին բ ե ր վ ե լ նա և Դ ա շտ ա յի ն Կ իլիկիա յի՛ ք ա ղ ա քն ե ր ի և , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , ծ ո վ ա փ ն յա Սոլի ք ա ղ ա քի բ ն ա ­

կ ի չն ե ր ը 2^։Տ ի գ ր ա ն Բ -ի կ ռ ի վ ն ե ր ը Փ յո լն ի կ ի ա յո լմ և , հ ա տ կ ա պ ե ս , Պ ը տ ֊

ղ ո մ ա յի գ ք ա ղ ա քի ն վ ա ճ ո ւմ ը հ ի շա տ ա կ վ ա ծ են Հ ո վ ս ե փ ո ս Փ լ ա ֊

վ ի ո ս ի մ ո տ ։ Պ տ ղ ո մ ա յի դ ի ն վ ա ճ ո ւմ ը տ եղի էր ո ւն ե ց ե լ ո 'չ թե 74 թ վ ի ն , ի ն չպ ե ս մ ա տ ն ա ց ո ւ յց է ա ր ել Մ ո մ զ ե ն ը 27, ա յլ Լ ո լկ ո լլ-

լո ս ի Հ ա յա ս տ ա ն ա ր շա վ ե լո ւց ա ռա ջ՝ 7 0 թ վ ի ն (մ ե ր թ վ . ա ռ .) 2Տ։յ Հ ր վ ս ե փ ո ս ի հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն վ կ ա յո լթ յո ւն ը մ ե ջ ե մ բ ե ր ո ւմ

ա մ բ ո ղ ջ ո ւթ յա մ բ ։« Ա յդ ժա մ ա նա կ լուր ս տ ա ց վ ե ց , — ա ս ո ւմ է Հ ո վ ս ե փ ո ս ը , —

որ Հ ա յո ց Տի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ը 3 0 0 - 0 0 0 զ ո ր ք ո վ ներս է մ տ ե լ

Ա սորիք և գա լու է նա և Հ ր ե ա ս տ ա ն ։ Տ ե ղ ե կ ա ն ա լո վ ա յս մ ա ­

ս ի ն ' սա րսա փ ա հա ր ե ղ ա ն , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , Հ ր ե ա ս տ ա ն ի թ ա ­

գուհին և ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը г ն ր ա ն ք ո ւղ ա ր կ ե ցի ն Տ ի գ ր ա ն ի մ ո տ ,

որը պ ա շա րել էր Պ տ ղ ո մ ա յի դ ը , դ ե ս պ ա ն ն ե ր բ ա զ մ ա ք ա ն ա կ ու

ա ր ժ ա ն ա վ ա յե լ ը ն ծ ա ն ե ր ո վ ։ Իսկ Ս ելենե թ ա գ ո ւհ ի ն , որի

ա նունն էր ն ա և Կ լեոպ ա տ րա և որն ի շ խ ո ւմ էր Ա սոր իքում '՛

գ ր գ ռ ո ւմ էր բ ն ա կ ի չն ե ր ի ն , որ դ ի մ ա դ ր ե ն Տ ի գ ր ա ն ի ն ։ Դ ե ս ­

պ ա նները եկա ն նրա մ ո տ և ա ղ ա չե ց ի ն , որ բա ր ի ու ո ղ ո ր մ ա ծ

լի ն ի դեպ ի ի ր ե ն ց թ ա գ ո ւհ ի ն և ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը ։ Եվ ա յդ ժ ա մ ա -

ն ա կ վ ա ն ի ց Տի գ ր ա ն ը հո գ ա տ ա ր վ ե ր ա բ ե ր մ ո ւն ք ո ւն ե ց ա վ ն ը -

ր ա ն ց ն կ ա տ մ ա մ բ և ք ա ջ ա լե ր ե ց ն ր ա ն ց ու հ ո ւս ա դ ր ե ց ։ Ե րբ

Տ ի գ ր ա ն ն ա ր դեն վ ե ր ց ր ե լ էր Պ տ ղ ո մ ա յի դ ը ' նրա ն հ ա յտ ն ե ­

ց ի ն , որ Լ ո լկ ո լլլո ս ը ' հ ե տ ա պ ն դ ե լո վ Մ իհրդա տ ի ն ' չի կ ա ր ո ղ ա -

23 Տե՜ս «Римская история», III, М осква, 1887, էւ 39:24 «Очерк истории Арменин», М осква, 1910, էւ 160:տ* Տ ե ՛ս Տ а 11. IV, Гг°;., 59 Ь Т а с., Аппа1е.ч, 15, 27»26 Տե и Պ լ ո ւ տ . , Պոմպ. 2 8 , 4 . Հա մեմա տ ի նաև Դիոն Կասսիոս X X X V I, 37ւ

27 Տե՜ս «Римская история, III, էւ 40:28 Հա մեմա տ ե Պ լ ո լ տ, Լոլկոլլ., 21, 2։

71

ց ե լ նրա ն բ ռ ն ե լ , և վ եր ջինս փ ա խ ել է Ի բե ր ի ա ։ Նրան ն մ ա ­

նա պ ես ա զ դ ա ր ա ր ե ց ի ն , որ Լուկոլլլոսը պ ա շա րել է և ա վ ե ­ր ո ւմ է Հ ա յա ս տ ա ն ը ։ Երբ Տի գ ր ա ն ն ա յս իմա ցա վ [' վ ե ր ա դ ա ր ­

ձա վ իր բո ւն երկիրըI)23։Ի նչպ ես վ կ ա յո ւմ է նա և Ս տ րա բոնը, Ա ս ո ր ի քո լմ և Փ յո լն ի -

կ ի ա յո լմ տ եղի ո ւն ե ց ա ծ ա յս կ ռ ի վ ն ե ր ի ժ ա մ ա նա կ Տի գ ր ա ն ը գ ե ­ր ի էր վ ե ր ց ր ե լ Ս ե լե նե -Կ լե ո պ ա տ ր ա թ ա գ ո ւհ ո ւն ։ Վ երջինս բ ա ն ­

տ ա ր կ վ ե ց Զ և գ մ ա յի դ ի մ ա ց գ տ ն վ ո ղ Ս ելևկիա բ ե ր դ ո ւմ և գ լխ ա տ ­վ ե ց Տի գ ր ա ն ի հ ր ա մ ա ն ո վ Լուկոլլլոսի 6 9 թ վ ի ա ր շա վ ա ն քի ց ա -

Իր ք ս ա ն և հ ի ն գ տ ա րվա թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը ն թ ա ց ք ո ւմ ( 9 5 —

7 0 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ .) Տի գ ր ա ն Բ -ն , ի ն չպ ե ս տ ե ս նո ւմ ե ն ք , կա րո­ղ ա ց ե լ էր ա նչա փ ը նդ ա ր ձ ա կ ե լ իր ե ր կ իր ը , որն ա յժ մ տ ա ր ա ծ ֊

\ յ վ ո ւ մ էր Կ ա սպ ից ծ ո վ ի ց և Կուր գ ե տ ի ց մ ի ն չև Մ իջերկրա կա ն ծո վն

ու Ե գիպ տ ոսի ս ա հ մ ա նն ե ր ը և Մ եծ Մ ա րա ստ ա ն ից մ ի ն չև հ ռ ո մ ե ա ­

կա ն Լ ե ռնա յին Կիլիկիա ն ու Կ ա պ ա դովկիա ն։ Թ եև Հ ո վ ս ե վ ա սի

վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ե ր և ո ւմ է , որ Տի գ ր ա ն ը Պ ա ղեստ ինի վրա չէր հա ր­

ձ ա կ վ ե լ, ս ա կ ա յն ա յդ երկիրը և ս , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , որոշ չա վւով

ը ն դ ո ւն ե լ էր նրա գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ը ։ Ո ւշա գրա վ է ա յս տ ե ս ա կ ե տ ի ց

Ա պ պ ի ա նոսի հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը ^ 1, որի հ ա մ ա ձ ա յն Տ ի գ ­

րա նի գ ե ր ի շխ ա ն ո ւթ յա ն ը ե ն թ ա ր կ վ ա ծ է եղ ե լ ա մ բո ղ ջ Ա սորիքը

մ ի ն չև Ե գիպ տ ոսի ս ա հ մ ա ն ն ե ր ը ։

Գ ր ա վա ծ լի ն ե լո վ Դ ա շտ ա յի ն Կիլիկիա ն ու Կոմա դ ե ն ը ' Տ ի գ ­րա ն ն ա ր դեն ոտ ք էր դրել Փ ոքր Ա սիա և հա րևա ն էր դ ա ռ ե լ, ի ն չ­

պ ես ՜ ա ս ա ց ի ն ք , հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Լ ե ռն ա յի ն Կ ի լի կ ի ա յի ն ։ Կ ա պ ա դով­

կ ի ա ն , որը հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի դ ա շնա կ ի ցն է ր ' շր ջա պ ա տ վ ա ծ էր ա յ- ժ ը մ Պ ո նտ ո ս ի , Ծ ո փ քի , Կ ո մ ա գենի և Դ ա շտ ա յին Կ իլիկիա յի կ ո ղ ­

մ ե ր ի ց ու գ ր ե թ ե ա ն պ ա շտ պ ա ն էր ս տ րա տ եգիա կա ն ա ննպ ա ստ իր

դ ր ո ւթ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։Տի գ ր ա ն ի ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ը Մ իջերկրա կա ն ծո վ ի ա փ եր ին և , մ ա ­

ն ա վ ա ն դ , Հ ռ ո մ ի դ ա շնա կի ց Կ ա պ ա դ ո վկ ի ա յի վ ե ր ո հ ի շ յա լ ա վ ե ր ա ­ծ ո ւթ յո ւն ը , վ ա ր կ ա բե կ ո ւմ էի ն , բն ա կ ա ն ա բ ա ր , հ ռ ո մ ե ա կ ա ն հ ա ն ­

ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն հ ե ղ ի ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ա ր և ե լյա ն եր կրն ե ր ո ւմ ։ Ս ա կա յն

չն ա յա ծ դ ր ա ն ' Հ ռ ո մ ը չե զ ո ք ո ւթ յո ւն պ ա հպ ա նեց և չպ ա շտ պ ա ն ե ց

մ ի ն չև ի ս կ ի ր դ պ շն ա կի ց Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յի ն ։

28 Տե՞ս VՀնախոսությունл , X I I I , 16 , 4 . համեմա տէ նաև <гՀրեական պատե­

րա զմ а , I , Տ , 3 1

Տե՞ս Ս տ ր ա բ ո ն , X V I, 2 , 3 ։31 Տե՞ս Ս իրիականք, 4 8 — 4 9 ։

72

Հ ռ ո մ ի չե զ ո ք ո ւթ յո ւն ը մ ի ա ն գ ա մ ա յն հա ս կա նա լի է , ո ր ո վ ­

հ ե տ և Տ ի գ ր ա ն ի ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ը տ եղի էին ո ւն ե ց ե լ կ ա մ Մ ի հ ր դ ա տ ֊

յա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի ժա մ ա նա կ և կ ա մ Ս ուլլա յի ա ր յո ւն ա հ ե ղ դ ի կ ­տ ա տ ուրա յի ը ն թ ա ց ք ո ւմ , ե ր բ Հ ռ ո մ ը թ ո ւ յլ էր ու ա ն զո ր ներ քի ն ե ր կ պ ա ռ ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։ Ի ն ք ը ' Տ ի գ ր ա ն ը չո ւն ե ր , ի -

հա ր կ ե , ո ր և է պ ա տ ճ ա ռ պ ա տ ե ր ա զ մ ե լո ւ հ ռ ո մ ս ։յե ց ի ն երի դ ե մ , ք ա ­

նի որ սրգւնք չէի ն մ ի ջ ա մ տ ո ւմ և չէի ն խ ա ն գ ա ր ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ­նի ա շխ ա րհ ա կա լ ը ն դ ա ր ձ ա կ ո ւմ ը ։

Ահա ա յս բա ր ե ն պ ա ս տ պ ա յմ ա ն ն ե ր ն էին պ ա տ ճ ա ռ ը , որ

9 5 — 7 0 թ վ ե ր ի ն Հա յա ստ ա նը հ ե տ զ հ ե տ ե կ ա ր ո ղ ա ց ա վ դա ռն ա լ Հղոր

ո լ մ ե ծ պ ե տ ո ւթ յո ւն ։

7 . Հ Ե Լ Լ Ե Ն Ի Զ Մ Ի Զ Ո Ր Ե Ղ Ա Ց Ո Ւ Մ Ը Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ո Ւ Մ Ե Վ Տ Ի Գ Ր Ա Ն Ա Կ Ե Ր Տ Ք Ա Ղ Ա Ք Ի Հ Ի Մ Ն Ո Ի Մ Ը

Տի գ ր ա ն Р - ի մ ե ծ ու լա յն ա ր ձ ա կ ա շխ ա ր հ ա կ ա լո ւթ յո ւն ը , որը

խ ա յտ ա բ ղ ե տ մ ի խ ա ռ ն ո ւր դ էր ց ե ղ ե ր ի , լե զո ւն ե ր ի և տ ա ր բեր մ շ ա ­

կ ո ւ յթ ն ե ր ի ' չի կա ր ող , ի հ ա ր կ ե , հ ա մ ա ր վ ե լ մ ի ա հ ա ր , կ ա յուն ու ա ֊ մուր մի պ ե տ ո ւթ յո ւն ։ Տի գ ր ա ն ի գ ե ր ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ միա ցեք էին թ ե տ ո հ մ ա -ց ե ղ ա յի ն նա հա պ ետ ա կա ն շր ջա ն նե ր , թ ե ֆ ե ո դ ա լա ­

կա ն երկ ր ներ և թ ե հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր , որոնք ունեին ի -

ր ե ն ց հա տ ուկ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ը ։Հ ա յա ս տ ա ն ի հա րևա ն թ ա գ ա վ ո ր ո լթ յո լն ն ե ր ը , որոնք ճա նա չել

էի ն «թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի թ ա գա վորX Տ ի գ ր ա ն ի դ ե ր ի շ խ ա ն ո լթ յո լն ր , ըսա ե ր և ո ւ յթ ի ն , պ ա րտ ա վոր էին նրա ն տ ա լ որոշ հա րկ, իսկ պ ա տ եր ա զմ ի

ժ ա մ ա ն ա կ օ գ ն ե լո ւ էին նրա ն ի ր ե ն ց զ ո ր ք ո վ ։ Վ ա սսա լա կա ն ա յս թ ա - գ ա վ ո ր ո ւթ յո լն ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս և բո ւն Հ ա յա ս տ ա ն ի ի շխ ա նա կա ն ի ն ք ­ն ա վ ա ր ե ր կ ր ն ե ր ը , պ ա հպ ա նո ւմ էին նա խ կին ի ր ե ն ց հա տ ուկ կ ա ր գ ե ­րը և ի ր ե ն ց ո ւր ո ւյն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ը ։

Տ ի գ ր ա ն ի ա յս հ ա յկ ա կ ա ն մ ե ծ պ ե տ ո ւթ յա ն մեջ ա ռա ջնա կա րգ

դ ե ր էր կ ա տ ա ր ո ւմ , ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , կ ա լվ ա ծա տ ե ր հ ա յ ա զ ն վ ա կ ա ­

ն ո ւթ յո ւն ը , որը նրա գ լխ ա վ ո ր հեն ա ր ա նն էր , ինչպ ե ս վ ե ր ո հ ի շ­

յա լ հա ղ թ ա կա ն կ ռ ի վ ն ե ր ո ւմ , ն ո ւյն պ ե ս և պ ետ ա կա ն ու կ ա ռ ա վ ա ր ­

չա կ ա ն գ ո ր ծ ե ր ո ւմ ։ Եվ հիրավ_ի, մ ե ն ք տ ես ա նք վ ե ր և , որ Մ ծբի ն ի

վ ե ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ը նա հ ա նձն ե լ էր իր Գ ոլրա ս ե ղ բո ր ը , իսկ Ա նտ իո-

ք ո լմ կ ա ռ ա վ ա ր ի չ էր ն շա ն ա կ ե լ Բ ա գա րա տ հ ա յ ի շ խ ա ն ի ն ։Հ ե ն ց Հ ա յա ս տ ա ն ի տ իր ո ղ կ ա լվա ծա տ ի ր ա կ ա ն ու զ ին վո ր ա կ ա ն

ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յա ն զ ո ր ե ղ ա ց մ ա մ բ և , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Հ ա յա ս տ ա ն ի

քա ղ ա քա կա ն ո լ տ նտ ես ա կ ա ն ա ն ա րգե լ ու ա ռ ա ջը ն թ ա ց զ ա ր գ ա ց ­

մ ա մ բ բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ ե ն , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Տի գ ր ա ն Р -ի գ լխ ա պ տ ո ւյտ

հ ա ջո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և նրա ա շխ ա ր հ ա կ ա լմ ա ն ձ գ տ ո ւմ ն ե ր ը ։

ССՏ ի գ ր ա ն Մ եծի հ ա ջո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ,— ին չպ ե ս մ ի ա ն դ ա -

մ ա յն ճիշտ մ ա տ ն ա ն շե լ է Գ ր. Խ ա լա թ յա ն ց ը , — պ ետ ք է վ ե -

74

ր ա գ ր ե լ տ ն տ ես ա կ ա ն ա չն կ ո ւտ ա կ վ ա ծ մ ե ծ ո ւժ ե ր ի ն , որ հ ա ­վ ա ք վ ե լ էին Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ դա րերի ը ն թ ա ց ք ո ւմ — պ ա ր ս ի կ ­

ների խ ա ղ ա ղ տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն շր ջա ն ո ւմ , Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի

ժա մ ա նա կ և ա վ ե լի ո ւ շ »1։ а Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ռևտ րի ու ք ա ղ ա ք ն ե ր ի մ ա սի նդ ռ ո ւս ե ր ե ն ի մ

ա շխ ւվ տ ո լթ յա ն մ ե ջ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ն ո ւ յն պ ե ս ց ո ւ յց էր տ րվա ծ2 , որ

հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ա ճ մ ա ն ու տ նտ ես ա կ ա ն ղ ա ր գ ա ց մ ա ն տ ե ս ա կ ե տ ի ց Հ ա յա ս տ ա ն ը խ ի ս տ ա ննպ ա ստ պ ա յմ ա ն ն ե ր ի մ ե ջ էր գ տ ն վ ո ւմ Պո մ ֊

պ եո սի հ ա ղ թ ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո ( 6 6 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ . ) ' ե ր բ նա

դ ա ռե լ էր բ ո ւֆ ե ր պ ե տ ո ւթ յո ւն Ա րև մ ուտ քի և Ա րևելքի մ ր ց ո ղ մ ե ծ

պ ե տ ո լթ յո լն ե ր ի մ ի ջ և ։ Մ ի նչ ա յդ , Ա քեմ ե ն յա ն ն ե ր ի խ ա ղ ա ղ տ ի ­

ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն , ի ն չպ ե ս և Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի ու Տ ի գ ր ա ն Р -ի ն ա ­

խ ո ր դ ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ , Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ք ա ղ ա քա կ ա ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ը

մ ի ա ն գ ա մ ա յն բա ր ե հ ա ջո ղ են և ղե լ թ և ժ ո ղ ով ր դ ի ա ճ մ ա ն և թ ե

երկրի տ նտ ես ա կ ա ն զ ո ր ե ղ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր ։

Կա րելի է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , վս տ ա հ ո ր ե ն ե ն թ ա դ ր ե լ, որ հ ա յ

ժ ո ղո վ ր դի թ ի վ ն ա վ ե լի մ ե ծ է ե ղ ե լ Ա րտ ա շես յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ­

թ յա ն և Տի գ ր ա ն Բ -ի ժ ա մ ա ն ա կ , ք ա ն հ ե տ ա գ ա դ ա ր ե ր ո ւմ ։ Ե վ ,

մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , Ս տ րա բոնի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ևս մ ե ն ք գ ի տ ե ն ք 3,

որ նրա ժ ա մ ա ն ա կ ա ր մ ե ն ն ե ր ը ո 'չ մ ի ա յն գ ր ա վ ա ծ են եղե լ ա մ ­բո ղ ջ Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ը , ա յլ մ ե ծ թ ի վ են կ ա զ մ ե լ ն ա և Ա -

դ ի ա բե ն ո ւմ և հ յո ւս ի ս ա յի ն Մ ի ջ ա գ ե տ ք ո լմ ։

Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ն ա կ չո ւթ յա ն ա յս ա ճ ո ւմ ը և ս , ի ն չպ ե ս և տ ը ն ֊

տ եսա կա ն ու ք ա ղ ա քա կ ա ն նրա խ ա ղ ա ղ զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը ն ա խ ո ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ' մ ե ծ ա պ ե ս նպ ա ս տ ե լ է ի ն , ա ն շո ւշտ , նրա ա շխ ա ր հ ա կ ա ­

լա կ ա ն ը ն դ ա ր ձ ա կ մ ա ն ը Տ ի գ ր ա ն ի ժ ա մ ա ն ա կ ։

Ն ա խ որդ մ ե ր ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ մ ե ն ք , բ ա ց ի ա յդ ,

հա վա նա կ ա ն էի նք հ ա մ ա ր ե լ, որ ա ր դ են Ա րտ ա շես Ա -ի ժ ա մ ա ­

նա կ հին Հ ա յա ս տ ա ն ը գ տ ն վ ե լ է ն ա խ ն ա կ ա ն ֆ ե ո դ ա լի զ մ ի շր ջա ­

ն ո ւմ և ո ւն ե ց ե լ է ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն ը հա տ ուկ ս ա ղ մ ե ր ը և ա ռա նձի ն հ ի մ ք ե ր ը Պ լ ի ն ի ո ս ի կ ա րև որ մ ի վ կ ա յո ւ­

թ յո ւն ի ց հ ա յտ ն ի է , որ Հ ա յա ս տ ա ն ը բ ա ժ ա ն վ ա ծ էր նրա ժ ա մ ա ­

նա կ ( 2 3 — 79 մ ե ր թ վ . հ . ) 1 2 0 շր ջա ն ն ե ր ի , ո ր ո ն ք նա ա ն վ ա ն ո ւմ է

1 Տե՜ս «Очерк истории Армении», М осква, 1910, ք* 101:1 «О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древ-

ннх времен», Эрнвань, 1930, ( չ 50— 53:3 Տե՞ս X V I, 1 , 19 և 2 6 ։4 Տե՜ս ոՖեոդա լիզմը Հին Հա յա ստ ա նումл , Երևան, 19 3 4 , էչ 2 4 8 — 2 5 1 ։

75

ս տ ր ա տ ե գ ի ա ն ե ր , ա յս ի ն ք ն ' «զ ո ր ա վ ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր յ>®ւ Մ ե ծ ա գ ո ւյն

մ ա ս ն ա յս շր ջա նն ե ր ի , որոնք գ ո յո ւթ յո ւն ո ւնե ին , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ա ր­դ են Տի գ ր ա ն Ե րկրորդի ժ ա մ ա ն ա կ ' հ ա մ ա ր վ ե լո ւ ե ն , ի նչպ ե ս ա յդ

մ ա տ ն ա ն շե լ է Ա դ ոնցը 6, նա խ ա րա րա կա ն ե ր կ րն եր , որոն ց մեջ տ ը ն- տ ես ա պ ես և քա ղ ա քա կա նա պ ե ս գե ր ա կշռո ղ դեր էր կա տ ա րում կ ա լվ ա ծա տ ե ր ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը և , ի մ կ ա ր ծի քո վ , ո չ ա յն ք ա ն

ստ րուկ ա շխ ա տ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը , որքա ն կիսա զա տ և ա ղա տ գ յո ւղ ա ­

ց ի ո ւթ յո ւն ը ։Բ ա ցի Պ լի ն ի ո ս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ուշա գրա վ է նա և Պ լո ւ տ ա ր ֊

քոսի հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը չորս թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի մ ա ս ի ն , ո-

յրոնք ս պ ա սա ր կ ո ւմ էին Տ ի գ ր ա ն ի ն ։/ «Շ ա տ թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր , — ա ս ո ւմ է Պ լուտ ա ր ք ո ս ը , — Ա պ ա ­

ւ՛ ս ա վ ո ր ո լմ են Տ ի գ ր ա ն ի ն , բ ա յց ն ր ա ն ց ի ց չորսը միշտ նրա / հետ էին լի ն ո ւմ ' որպ ես ո ւղ ե կ ի ցն ե ր և թ իկնա ւգա հներ . և

> եր բ նա գ ն ո ւմ էր ձ ի ո վ ' նր ա նք կա րճ խ ի տ ո ն ն ե ր հ ա գ ա ծ '

' վ ա զ ո ւմ էին ա ռ ջև ի ց . իսկ ե ր բ նս տ ա ծ էր լի ն ո ւմ և պ ա շ-

\ տ ոնա կա ն գ ո ր ծ ե ր ո վ էր զ բ ա ղ վ ո ւմ ' նրա նք կ ա ն գ ն ա ծ էին

\ լի ն ո ւմ նրա շուրջը ' իրա ր ձ ե ռ ք ի ց բ ռ ն ա ծ »՜1 ։

Հ ի մ ն վ ե լո վ Պ լո լտ ա րքո սի ա յս հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն վ ր ա , որր չա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ մի ծա ղրա նկա ր է ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն հ ա նդ ի ս ա կա րգե րի ,

Մ ա րկվ ա ր տ ը կ ա ր ծո ւմ է* , որ վ ե ր ո հ ի շ յա լ չորս թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը ,

հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Հ ա յա ս տ ա ն ի Լորս բ դ ե շ խ ն ե ր ն ե ն , ո րո ն ց ծա գո ւմ ը

հա վ ա նա կ ա ն է ե ն թ ա դ ր ե լ Տի գ ր ա ն Р - ի ժ ա մ ա ն ա կ ։ հ ի կ . Ա դոնցը ն մ ա ն ա պ ե ս հա վա նա կ ա ն է հ ա մ ա ր ո ւմ , որ ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն Հ ա յա ս ­

տ ա նի չորս բ դ ե շ խ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ ո ն ց մ ա սի ն մ ա ն ր ա մ ա ս ն տ ե ­

ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ունեն Ա գա թ ա ն գ ե ղ ո ս ը , Փ ա վստ ոսը և Մ ո վսես

Խ ո ր ե ն ա ցի ն ®, նա խ կ ի ն փ ոքր ու ի ն ք ն ո ւր ո ւյն թ ա գա վ ո ր ո լթ յո լն - ներ ի մ ի ա պ ե տ ն ե ր ե ն , որոն ք Տի գ ր ա ն Բ -ի ժա մ ա ն ա կ ճա նա չել

էին հ ա յ թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի քա ղ ա քա կ ա ն գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ը |0ւ

Ա ղ բյո ւր ն ե ր ի թ ռ ո ւց ի կ ու պ ա տ ա հա կա ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ,

դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն չե ն տ ա լիս մ ե զ հ ա ն գ ա մ ա նո ր ե ն

ք ն ն ո ւթ յա ն ա ռ ն ե լո ւ Հ ա յա ս տ ա ն ի նե ր ք ի ն կ յա ն ք ը նա խ ա ր շա -

կ ո լն յա ն ա յս շ ր ջա ն ո ւմ ։ Մ եզ հ ա յտ ն ի է մ ի ա յն , որ Տի գ ր ա ն Բ ֊ի

5 Տ ե ՛ս Р ] 1 ո . , N 3 1 . ա տ է .՜ V I , 1 0 . 2 :

8 «Армения в эпоху Ю стиниана», С.-Петербург, 1908, էւ 392:7 Պ լ п ւ տ ., Լուկուլ., 2 1 , 6 ։

8 ЕгапвсЬпЬг, էք 171— Х73,0 Տե՜՛ս իմ сгՖեոդա լիզմը Հին Հա յա .,տ ա նում» , էչ 34 — 36։10 Տե՜ս «Армения в эпоху Ю стиниана», է ք 2 8 3 և 4 1 0 — 4 1 1 <

78

\վ ե ր ա ն ո ր ո գչա կ ա ն գ լխ ա վ ո ր գ ո ր ծե ր ն են եղ ե լ Տի դ ր ա ն ա կ ե ր տ ի հ ի մ ն ո ւմ ը և հ ե լլե ն ի զ մ ի ու հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ո ւլտ ու­

ր ա յի տ ա ր ա ծմ ա ն ու զ ա ր գ ա ցմ ա ն նրա հա տ ուկ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ­

թ յո ւ ն ը ։ Նա հ ա ս կ ա ցե լ էր , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն , որ նա հա պ ետ ա կա ն

հ ա յ կ ե ն ցա ղ ի տ նտ ես ա կ ա ն ու կ ուլտ ուրա կա ն ա ռ ա ջա դ ի մ ո ւթ յա ն ը կա րող էր մ ե ծ ա պ ե ս ն պ ա ս տ ե լ հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն տ իպ ի ք ա ղ ա ք ը ,

որը կենտ րոն էր ա ր հ ե ս տ ն ե ր ի , ա ր դ յո ւն ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն ու ա ռևտ րի

ղ ա ր գ ա ց մ ա ն ։Պ ետ ք է ա ս ե լ, որ հ ե լլե ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ը ա յդ ժա մ ա նա կ ը ն դ ­

հա նուր ե ր և ո ւյթ էր ն ա և Հ ա յա ս տ ա ն ի հա րևա ն ե ր կ ր ն ե ր ո լմ ։ Դ եռևս

երկրորդ դ ա ր ո ւմ Կ ա պ ա դո վկ ի ա յի Ա րիա րա թ Ե թ ա գ ա վ ո ր ը ( 1 6 3 — 1 3 0 մ ե ր թ վ . ա ռ .) , որը երկա ր ժ ա մ ա ն ա կ ճ ա նա պ ա րհո ր դ ել էր

Ի տ ա լի ա յո ւմ և Հ ո ւն ա ս տ ա ն ո ւմ ' հրա վ ի ր ե լ էր Կ ա ս/ա դովկիա հ ո ւյն ա ր վ ե ս տ ա գ ե տ ն ե ր ու գ ր ող ն եր և ի ր երկրի Մ ա ժա ք ու Տ ի ա -

նա գլխ ա վ ո ր կ ե ն տ ր ո ն ա վ ա յր ե ր ը դա րձրել էր հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն տիս/ի ի ն ք ն ա վ ա ր ք ա ղ ա ք ն ե ր , ո ր ո ն ց ի ց Մ ա ժա քն ը ն դ ո ւն ե լ էր ու գ ո ր ծ ա ­

դ ր ո ւմ էր , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Ս տ ր ա բ ո ն ը 11, Խ ա րոնդա սի օրեն շ ն ե ր ը ։

Հ ե լլե ն ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը և հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի հ ա ­տ ուկ վա ր չա կա րգն ա վ ե լի մ ե ծ չա փ ե ր ո վ տ ա ր ա ծվ ո ւմ էին Պ ո նտ ո -

ս ո լմ , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որի ժ ա մ ա ն ա կ , որին ե վ ­ր ոպ ա կ ա ն պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը հ նա րա վո ր են հ ա մ ա ր ե լ հ ա մ ե մ ա տ ե լ

Պ ետ րոս Մ եծի հ ե տ ։

Ա յս տ ե ղ , Պ ո նտ ո ս ո ւմ ա ր դեն հ ն ա գ ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ հ ե լ­

լե նա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւթ յա ն ու լե զ վ ի տ ա ր ա ծմ ա ն գ լխ ա վ ո ր

նե ցո ւկ նե ր ն էին հունա կա ն ծ ո վ ա փ ն յա ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ' Ա մ ա ս տ ր ի ս ը ,

Ս ինոպ ը, Ա մ ի ս ո սը , Տր ա պ ի ղ ո ն ը և հո ւն ա կ ա ն մ յո ւս ա վ ե լի փ ոքր

գ ա ղ ո ւթ ն ե ր ը ։ Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որի ժ ա մ ա ն ա կ ա յս ք ա ղ ա ք ն ե ր ը

խ ի ս տ մ ե ծ ա ց ե լ էին և դ ա ռ ե լ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն մ ե ծ ա ռև տ ր ի ն ա վ ա ­

հ ա ն գ ս տ ա յի ն հա րուստ կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ն վ ա ճ ո ւմ ի ց ա -

ռա ջ, ա ս ո ւմ է Ռ ե յն ա ք ը ,2, նր ա նք ո 'չ մ ի ա յն ի ր ե ն ք էին հա սեւ

բ ա ր ե կ ե ց ո ւթ յա ն ու կուլտ ուրա կա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն բա ր ձ ր ա ս տ ի ճ ա ն ի ,

ա յլև , ա ջա կ ց ե լո վ Պ ոնտ ոսի և Մ ե ծ Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յի տ նտ ե ս ա կ ա ն ա ռ ա ջա դ ի մ ո ւթ յա ն ը ' ս կս ե լ էին հ ե լլե ն ի զ մ ի կ ե ն դ ա ն ա ր ա ր ա զ դ ե ­

ց ո ւթ յո ւն ը տ ա ր ա ծե լ և ա յդ ե ր կ ր ն ե ր ո լմ ։

Շ նո ր հ ի վ Մ իհրդա տ ի ա ռ ա տ ա ձ ե ռ ն ու հո գ ա տ ա ր ա ջ ա կ ց ո ւ­

թ յա ն 1 պ ո նտ ա կ ա ն բ ո լո ր ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ կ ա ռ ո ւց վ ե լ էին հ ո յա կ ա պ

» Տ ե ՛ս XII, 2, 9 .

12 М И ЬпсЫ е Еираю г, է չ 2 4 6 ,

77

ու գ ե ղ ե ց ի կ նոր շ ե ն ք ե ր , մ ի ն չև ի ս կ ա մ բո ղ ջ թ ա ղ ա մ ա ս ե ր , և բո ւռ ն

թ ա փ ո վ զ ա ր գ ա ն ո ւմ էին ա մ ե ն տ ե ղ հ ե լլե ն ա կ ա ն գե ղ ա ր վե ս տ ն

ու գ ի տ ո ւթ յո ւն ը , որոնք վ ա յե լո ւմ էին թ ա գ ա վ ո ր ի հա տ ուկ հո գա ­տ ա ր ո ւթ յո ւն ը ։ Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որը պ ա րզա պ ես հետ զհետ ե կ ե ր ­պ ա ր ա նա փ ո խ ո ւմ էր իր երկիրը և տ ա ր ա ծո ւմ ա մ ե ն ո ւր ե ք հունա ­

կա ն ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւթ յո ւն ը ։ Նրա ժա մ ա նա կ ո 'լ մ ի ա յն հին Ա մա սիա

մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը , ա յլ ն ո ւյն ի ս կ որոշ ա վ ա ն ա գ յո լղ ե ր դ ա ռե լ էին ա ր ­դ են հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ։ Հ ե լլե ն ա կ ա ն մ շա կ ո ւյթ ի տ ա ր ա ծ­

մ ա ն ու զ ո ր ե ղ ա ց մ ա ն պ ա րզ ց ո լց ա ն ի շ ն ե ր են պ ոնտ ա կա ն Կ ոմա նա ,

Կ ա բիրա , Գ ա զիուրա , Պ ի մ ո լի ս ա և Տա լա վ ր ա գ յո ւղ ա ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ,

որոնք պ ղ ն ձա դ ր ա մ ն ե ր էին կ տ ր ո ւմ հունա րեն լե զ վ ո վ և ա ռ ա ս պ ե ­

լա կ ա ն հունա կա ն պ ա տ կ ե ր ն ե ր ո վ ։Ի նչպ ես և Ա ղեքսա նդր Մ ե ծը , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , Մ իհր դա տ ը

ևս ի ր ե ն նպ ա տ ա կ էր դրել հ ա շտ ե ց ն ե լ իրա ր հետ և մ ի ա ձ ո լլե լ

ա ր և ե լյա ն ի րա նա կա ն մ շ ա կ ո ւ յթ ը , որի ա զ դ ե ց ո ւթ յա ն ը մ ե ծ չա ­

փ ե ր ո վ ե ն թ ա ր կ վ ե լ էր Պ ոնտ ո ս ը , ա ր և մ տ յա ն հ ե լլե ն ա կ ա ն մ շ ա ­

կ ո ւյթ ի հ ե տ , և ս կս ե լ էր ա ր դեն վ ե ր ա կ ա ռ ո ւց ե լ իր երկրի տ ըն-

տ ես ա կ ա ն ու կուլտ ուրա կա ն կ յա ն ք ն ա յդ նոր հ ի մ քե ր ի վ ր ա ։

Բ-ե ո 'ր ք ա ն զ ո ր ե ղ է եղ ե լ իրա նք՛զ մ ի և հ ե լլե ն ի զ մ ի կուլտ ու­

րա կա ն մ ե ր ձ ե ց ո ւմ ը ՝ ո ւյդ ց ո ւ յց են տ ա լի ս , նա խ և ա ռա ջ, ա յդ

եր կ ո ւ մ շա կ ո ւյթ ն ե ր ի կրոնա կա ն հ ա շտ ե ց ո ւմ ը և պ ոնտ ա կա ն տ ե ­

ղա կա ն ա ս տ վ ա ծն երի մ ի ա ձ ո ւլո ւմ ը հո ւնա կ ա ններ ի հ ե տ , օրինա կ՝

Մա և Ո ր մ ո ւզդ ա ս տ վ ա ծն ե ր ի ն ո ւ յն ա ց ո ւմ ը Ա րտ եմ իդեի և }Լևւէ

Ս տ րա տ իոսի հ ե տ ։ Ա յդ մ ե ր ձ ե ց մ ա ն մ ի պ ա րզ ա պ ա ց ո ւյց Է նա և

ա յն , որ Կ ո մ ա ն ա յո լմ , որը պ ոնտ ա կա ն ա մ ե ն ա հ ռ չա կ ա վ ո ր ս ր բա ­

տ ե ղ ե ր ի ց մ ե կ ն Էր, Մ իհրդա տ ի ժա մ ա ն ա կ ք ր մ ա պ ե տ Էր նշա նա կվ ե լ

Գ որ ի լա ո ս ը , որը հ ո ւյն Էր։Որ զ ո ւգ ը ն թ ա ց կուլտ ուրա կա ն ու կրոնա կա ն ա յս մ ե ր ձ ե ց ­

մ ա ն տ եղի Էր ո ւն ե ն ո ւմ ն ա և ց ե ղ ա յի ն զ ա նա զա ն խ մ բ ա կ ց ո ւ­

թ յո ւն ն ե ր ի մ ե ր ձ ե ց ո ւմ ը հ ո ւյն ե ր ի հ ե տ ' ո յյդ ևս պ ա րզ ե ր և ո ւմ Է

պ ո նտ ա կա ն Ա մ ա ս ի ա յո լմ ծ ն վ ա ծ խ ո շո ր ա գ ո ւյն ա շխ ա րհա գրա գետ

Ս տ րա բոնի կ ե ն ս ա գ ր ո ւթ յո ւն ի ց ( մ ո տ ա վ . 6 4 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ . —

1 9 մ ե ր թ վ . հ ՛ ) ։ Աա ի ր նա խ ն ի նե ր ի շա ր ք ո ւմ բ ա ց ի հ ո ւ յն ե ր ի ց

հ ի շո ւմ Է պ ա րսիկ Մ ո ա փ եր նես ի ն և պ ա փ լա գ ո նա ցի Տ ի բ ի ո ս ի ն 13ւ

Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , ինչպ ե ս տ ե ս ­

ն ո ւմ ե ն ք , ի ր ա գ ո ր ծ վ ո ւմ Էր Ա ղեքս ա նդր Մ ա կ ե դ ո ն ա ցո ւ սկսա ծ

ա յն մ ե ծ գ ո ր ծ ը , որի նպ ա տ ա կն Էր ըստ Դ ի ո դ ո ր ո ս թ 4 Ա սիա յի ու

>3 Տ ե 'ս Ս տ ր ա р ո ն , X I , 2 , 18 և X I , 3 , 4 ։ Տե՜ս X V II I , 4 , 4 ։

78

т \ յ

Ե վյւոպ ա յի а մ ի ա բա ն հ ա մ ե ր ա շխ ո ւթ յո ւն ը և տ ոհ մա կ ցա կա ն բ ա -

ր ե կ ա մ ո ւթ յո ւն ը » ւՀ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ուլտ ո ւր ա յի ղ ա ր գ ա ց մ ա ն և իր

երկ ր ի տ նտ ես ա կ ա ն բ ա ր ե կ ա ր գ մ ա ն ու բ ա ր գ ա վ ա ճ մ ա ն ա յգ ն ո ւյն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը վ ա ր ե լ է ն ա և Տի գ ր ա ն Р -ն Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ­ն ո ւմ լ

Վ երա ն որո դլա կա ն ա յս շա ր ժ ո ւմ ը , ի ն չպ ե ս մ ա ն ր ա մ ա ս ն մ ա տ ­ն ա ց ո ւյց էի ա րել « Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ռևտ րի ու ք ա ղ ա քն ե ր ի

մ ա ս ի ն » ռուս եր են ի մ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ 15, ս կ ս վ ե լ էր դ ե ռ և ս Տ ի գ - ր ա ն ի ց ա ռ ա ջ, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս Ծ ուիքոլմ , որն ա ն մ ի ջա կա ն հ ա րե-

վա նն էր Ս ե լլև կ յա ն ն ե ր ի թ ա գա վ ո ր ո ւթ յա ն դ Ծ ոփ բի զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը մ ե ծ չա փ ո վ ղա րկ էր տ վ ե լ տ նտ ես ա կ ա ն ու կուլտ ուրա կա ն մ ե ծ

հեղա շրջումն Ա սո ր ի քո ւմ և Մ ի ջա գ ե տ ք ո լմ ։ Եվ Ծ ոփ քո ւմ էին

հ ի մ ն վ ե լ, ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , հին Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ե լլե նի ս տ ա կ ա ն

տ իպ ի ա ռա ջին ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ' Ա րշա մա շա տ ը և Կ ա ր կա թ ի ոկ ե րտ ը ։

Հ ե լլե ն ի զ մ ի ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ը Ծոփ քի և Մ ա րա ստ ա նի կ ո ղ մ ե

որոշ չա փ ո վ թ ա վ ւա ն ցա ծ պ իտ ի լի ն ե ր , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , նա և Լ

Հ ա յք ի հ յո ւս ի ս ա յի ն շր ջա ն ն ե ր ը ։ Ա յդ ա զ դ ե ց ո ւթ յա ն պ ա րզ սւս̂ ց ո ւ յց են Ա րմ ա վ ի ր ո ւմ գ տ ն վ ա ծ ս ե լև կ յա ն շրջա նի հունա ր են ա ր ­

ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։ Ա յս տ ե ղ ևս Ա ր ա րա տ յա ն դ ա շտ ո ւմ Ա րտ ա շեո

Ա -ն հ ի մ ն ե լ էր , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , Ա րտ ա շա տ ք ա ղ ա ք ը ։

Ս ա կա յն ա վ ե լի լ այն չա փ ե ր ո վ և ա վ ե լի վ ճ ռ ա կ ա ն կ եր պ ո վ

հ ե լլե ն ի զ մ ի ու հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կուլտ ուրա յի տ ա ր ա ­

ծ ո ւմ ը տ եղի ո ւն ե ց ա վ Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Տ ի գ ր ա ն Р -ի ժ ա մ ա ­

նա կ ։Վ ե ր ա նորոգչա կա ն ա յս գո ր ծ ն ա վ ե լի դ ժ վ ա ր էր , ի հ ա ր կ ե ,

ի ր ա կ ա ն ա ցն ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ք ա ն Պ ո ն տ ո ս ո լմ , որն ուներ ա ր ­

դեն հ ե լլե ն ա կ ա ն բ ա զ մ ա թ ի վ ք ա ղ ա ք ն ե ր ։ Ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ու ք ա ղ ա ­

ք ա յի ն կ ո ւլտ ուրա յի զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր ա ն հր ա ժ եշտ էր կ ուլտ ո ւ­

րա կա ն հա րևա ն ե ր կ ր ն ե ր ի ց Հ ա յա ս տ ա ն փ ո խ ա դ ր ե լ ա մ բո ղ ջ ք ա ­

ղ ա ք ն ե ր ։ Իսկ ա յդ հ ն ա ր ա վոր էր մ ի մ ի ա յն բ ռ ն ի մ ի ջ ո ց ն ե ր ո վ ։

Ո ւստի և Տի դ ր ա ն ը հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ ե ղ ա վ գ ա ղ թ ե ց ն ե լ դ ր ս ի ց Հ ա ­

յա ս տ ա ն ա ռ և տ ր ա կ ա ն ն ե ր , ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր ն ե ր և ա յլ ո ր ա կ յա լ ա շ­

խ ա տ ա վոր օտ ա րա կ ա ն ն ե ր , որ ո ն ք հ ի մ ք էի ն դ ն ե լո ւ նրա

ր ո լմ հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ե ն ցա ղ ի և ն ե ցո ւկ

15 Տ ւ ՚ս «О торговле и городах Армении», էշ 25— 31:

70

ռ ա յե լո լ Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ ես ա կ ա ն ու կուլտ ուրա կա ն զ ա ր գ ա ց ­

մ ա ն ։Ինչպ ես վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , հա տ կա ս/ես ա յդ նպ ա տ ա կո վ նա բ ը ռ -

նի կ ե ր պ ո վ բն ա կ ե ց ր ե լ էր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Կ ա պ ա դ ո վկ ի ա յի , Կիլի- կ ի ա յի և , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , նա և Ա սորիքի, Կ որգոլքի և Ա դ ի ա բե ն ի '՝

հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ա յն ք ա ղ ա քն ե ր ի բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը , որ նա գր ա ­

վ ե լ էր ի ր ա ր շա վ ա ն քնե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ։

Բ ա ցի վ ե ր և մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ' ա]Դ գ ա ղ ­

թ ա կ ա ն ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն կա րևոր են ու հետ ա քրքիր նա և Ս տ րա բոնի հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։

1 . Ս տ րա բոն, X I , 1 4 , 1 5 ( 5 3 2 ) 'а Երբ Տի գ ր ա ն ը զ ո ր ե ղ ա ցա վ մ ի ն չ ա յ դ ա ս տ ի ճ ա ն' նա

հ ի մ ն ե ց մ ի ք ա ղ է ս ք ո ր ն ա ն վ ա ն ե ց Տիգր ա նա կերտ և բ ե ­

ր ե ց ա յդ տ ե ղ իր ա վ ե ր ա ծ 1 2 հ ե լլե ն ա կ ա ն ք ա ղ ա քն ե ր ի բ ն ա կ ­

չո ւթ յո ւն ը » ։

2 . Ն ո ւյն ը , X I I , 2 , 9 ( 5 3 9 ) '«Վ ա տ վ ա ր վ ե ց Տ ի գ ր ա ն ա ր մ ե ն ը մ ա ժ ա ք ց ի ն ե ր ի հ ե տ ,

\ երբ նա ՛ա րշա վել Էր Կ ա պ ա դովկիա ։ Նա ա մ բո ղ շ բ ն ա կ ֊

\ չո լթ յո ւն ը ք շ ե ց տ ա ր ա վ Մ իջա գետ ք և նր ա ն ց բ ն ա կ ե ց ր ե ց

\ մ ե ծ մ ա ս ա մ բ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ո ւմ ։ Ս ա կա յն հ ե տ ա գ ա յո ւմ , Տ ի գ -

\ ր ա ն ա կ եր տ ի ն վ ա ճ ո ւմ ի ց հ ե տ ո , ով որ- կա րող Էր' վ ե ր ա գ ա ր -

V ձա վ հ ա յր ե ն ի ք » ։

Ն ո ւյն գ ա ղ թ ա կ ա ն ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն , որը բ ե ր վ ա ծ Է եղել ո ՛չ

մ ի ա յն Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ , ա յլև Ա րտ ա շա տ ու ուրիշ կ ե ն տ ր ո ն ա վ ա յ­

ր ե ր ' ունեն ո ւշա գր ա վ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր նա և Փ ա վստ ոսր և Մ ո վ­

ս էս Խ ո ր ե ն ա ցի ն , որ ո ն ց հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ր 11 մեջ են

բ ե ր վ ա ծ և ք ն ն վ ա ծ են ի մ «Ֆ ե ո դ ա լի զ մ ը Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ » ա շ­

խ ա տ ո ւթ յա ն մեջ!& ։

Տ ի գ ր ա ն Բ -ի ա շխ ա րհ ա կա լա կա ն պ ե տ ո ւթ յա ն ք ա ղա քա կա ն ու

կ ուլտ ուրա կա ն կ ե նտ ր ո նն էր լի ն ե լո ւ նրա հ ի մ ն ա ծ Տի գրա ն ա կե ր տ ք ա ղ ա ք ը г Ո 'չ Հ ա յա ս տ ա ն ի Ա րտ ա շա տ մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը , ո 'չ է , Սե-

լև կ յա ն ն ե ր ի Ա նտ իոք ք ա ղ ա ք ը , որոնք գ տ ն վ ո ւմ էին նրա մ ե ծ պ ե ­

տ ո ւթ յա ն ծ ա յր ա մ ա ս ե ր ո ւմ , չէի ն կա րող ծ ա ռ ա յե լ ա յդ նպ ա տ ա կի ն ։

Ր ա ցի ա յդ , ը ն տ ր ե լո վ Ա նտ իոքն ի բ ր և ա թ ո ռ ա նի ս տ կ ե ն տ ր ո ն Հ նա

16 Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Լուկուլ., 2 6 , 2՛։17 Տ ե ՞ս Փ ա վ и տ ո и, IV , գ լ . ԻԴ և ԾԵ, Խ ո ր ե ն ար ի, I I , գ(. ԺԶ, ԺԹ>

ԽԹ, ԿԵ։ I I I , գլ ԼԵ։

18 Տե՞ս էշ 2 1 6 — 2 1 9 ։

1

80

т л * \

կ կ ո ր ցն ե ր ի ր կա սլը Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ե տ , որր գ լխ ա վ ո ր ն ե ց ո լ կն էր ո լ- I հ ի մ ք ը նրա ռ ա զ մ ա կ ա ն Հ ա ջո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ։

Տ ի գր ա ն ա կ եր տ ք ա ղ ա քի մ ա ս ի ն բա վա կա սա չա վէ տ ե ղ ե կ ո ւ­թ յո ւն ն ե ր տ ա լիս են հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ո լ հո ւն ա կ ա ն մ ա տ ե ն ա գ ի ր ն ե ր ը

որոնք նկ ա ր ա դ րել են Լուկուլլոսի ա ր շա վա ն քը Հ ա յա ս տ ա ն և Տ ի գ - ր ա նա կերտ ի պ ա շա րում ն ու ա ռ ո ւմ ը ։

Հ ա մ ա ձ ա յն Ա պ պ իա նոսի վ կ ա յո ւ թ յա ն 19 Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա - / ք ը շր ջա պ ա տ վ ա ծ էր 5 0 կ ա նգուն բ ա ր ձ ր ո ւթ յա մ բ պ ա ր ի ս պ ն ե ր ո վ ./

որոնք ա յն ք ա ն լա յն է ի ն , որ նր ա ն ց մ ե ջ շի ն ե լ էին ձիերի հա մա ր ա խ ո ռ նե ր և պ ա հ ե ս տ ա ն ո ցն ե ր ։ Ք ա ղ ա ք ի ն ե ր ս ո ւմ գ տ ն վ ո ւմ էր ա -

մուր ու ա ն մ ա տ չե լի մ ի ջ ն ա բ ե ր դ ը /ք Իսկ պ ա ր ի ս պ ն ե ր ի ց դուրս Տ ի գ -

ր ա նը շի ն ե լ էր ա վ ե լ ի ր փ ա ռ ա հ ե ղ պ ա լա տ ը , որի շուրջը գտ նվ ո ւմ ՛

էին պ ա ր տ ե ղ նե ր , զ բո ս ա ր ա ն ն ե ր , ո ր ս ա տ եղ եր և ձ կ ն ա վ ա զ ա ն ն ե ր ։ / Բ ա ցի ա յդ , ա յս տ եղեր ի մ ո տ կ ա ռ ո ւց ե լ էին նա և մ ի ա մ ո ւր ա մ ր ո ց ։

Բռնի կ ե ր պ ո վ Տ ի գ ր ա նա կ ե ր տ էին գ ա ղ թ ե ց ր ե լ ո 'լ մ ի ա յն վ ե ր ո -

Հ ի շ յա լ հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բ ն ա կ ի չն ե ր ի ն , ա յլև հ ա յ ա զ ն ը -

վ ա կա ն նե ր ի ն ու մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ի ն , ո ր ո ն ց գ ո ւ յք ն ր ն դ դ ի մ ո ւթ յա ն դ ե պ քո ւմ ե ն թ ա ր կ ո ւմ էի ն բ ռ ն ա գ ր ա վ մ ա ն ։ Պ լուտ ա րքո սի վ կ ա յո ւ­թ յա մ բ ս թ ե ա յս ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը և թ ե ք ա ղ ա քի հա սա րա կ ժ ո ­

ղ ով ուրդն ա շխ ա տ ո ւմ էի ն հ ա ճ ո յա ն ա լ թ ա գ ա վ ո ր ի ն և ա ջա կ ց ո ւմ էին-

ք ա ղ ա քի կ ա ռ ո ւց մ ա ն և ը ն դ ա ր ձ ա կ մ ա ն ։ Լ ^ յ

Մ ո մ զ ե ն ը ^ և հ ա յա գ ե տ բա ն ա ս ե ր ն ե ր ի ց շա տ ե ր ը , որ ո ն ք օ գ տ ը -

վ ե լ են նրա պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ի ց , հին Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ը հ ա մ ե մ ա տ ե լ են

Նինուեի և Բ ա բե լո ն ի հ ե տ ։ Լեմ ա ն -Հ ա ո լպ տ ը ն ո ւ յն պ ե ս կ ա ր ծ ո ւմ է ,

որ Տի գ ր ա ն ի հ ի մ ն ա ծ ք ա ղ ա ք ն ը ս տ ի ր տ ի պ ա ր ի ու հա տ ա կա գծի-

ն մ ա ն է եղ ե լ ա ս ո ր եստ ա ն յա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն 2՜ ։ Ա յս զ ո ւգ ա դ ր ո ւմ ը , ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց են ք տ վ ե լ асՀ ա յա ս տ ա ն ի ա ռև տ ր ի ու ք ա ղ ա ք ն ե ր ի մ ա ֊

սինս ռուս եր են մ ե ր ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ ^ , ճիշտ չ է ։ Բ ա բե /ո ն ը և

Ъ ին ո ւեն ո ' չ ըստ ի ր ե ն ց տ իպ ի և ո 'չ էլ ըս տ ի ր ե ն ց հ ա տ ա կ ա գ ծի

չե ն կա ր ո ղ , ի հ ա ր կ ե , ն մ ա ն ու հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն հ ա մ ա ր վ ե լ ա յն

ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն , որոնք հ ի մ ն վ ո ւմ էին հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն պ ե տ ո ւթ յո ւն -

ն ե ր ո ւմ ։ Ի նչպ ես հ ա յտ ն ի է մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի նկ ա ր ա ­գ ր ո ւթ յո ւն ն երի ց ճ Բ ա բ ե լո ն ո լմ և Ն ի ն ո ւեո ւմ ա ն ծ ա յր ա ծ ի ր տ ա ր ա -

Տե՞ս Միհրղատականք, 84 ։Տե՞ս Լոլկուլ,, 2 6 , 3 ։ ' *

21 Տե՞ս «Римская история», III, М осква, 1885. էշ 41:

а Տ ե ՛ս С. Р. Լ е հ ու а ո ո-Н а ս р է. А гтоп 1еп е1гЫ ипс1 ВегНп1910, էչ 3 9 6 - 3 9 9 ,

23 Տե՞ս հ Օ торговле и городах Армении», էւ 56:

8 է6 - 7 2 5

ծութ յա ն վրա և ա ռա նձի ն թ ա ղ ա մ ա ս ե ր ի մ ի ջև ս փ ռվ ա ծ էին վ ա ­

ր ե լա հ ո ղ ե ր , մ ա ր գ ա գ ե տ ի ն ե ր , ա յգ ի ն ե ր և մ ր գա տ ո ւ ա ն տ ա ռ ա կ նե ր : Ա յդ ք ա ղ ա քն ե ր ի բ ն ա կ ի չն ե ր ի գլխ ա վ ո ր պ ա րա պ մ ունքն էր ո ՜՝ ա յն ք ա ն ա ռևտ ուրը և ա ր հ ե ս տ նե ր ը , որքա ն գ յո ւղ ա կ ա ն տ նտ ես ո ւ­

թ յո ւ ն ը ։ <гն ի ն ո լէ , — վ կ ա յո ւմ է Հ ո վ ն ա ն մ ա ր գ ա ր ե ն , — էր քա ղ ա ք մ ե ծ Ա ս տ ո ւծ ո յ' ի բ ր և գ ն ա ցս ե ր ի ց ա ւուրցս ճ ա ն ա պ ա ր հի» ( Գ, 2 ) ։ Իսկ

Բ ա բե լո ն ի շրջա պ ա տ ը հա վա սա ր էր հ ա մ ա ձ ա յն Հեր ո դ ո տ ի վ կ ա յո ւ­թ յա ն 24 4 8 0 ս տ ա դիո նի ( = մոտ 8 5 կիլո մ . ) ։

Պ ա րզ է ո ւր ե մ ն , որ Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ը , որը 69 թ վ ի ն շըրջա -

ւզա տ ել ու պ ա շա րել էին Լ ոլկոլլլոսի հ ա մ ե մ ա տ ա բա ր փ ո ք րա թ ի վ զ ո ր ք ե ր ը , չի կա րող բ ա ղ դ ա տ վ ե լ ու ն ո ւ յն ա ց վ ե լ վ ե ր ո հ ի շ յա լ ք ա ­

ղ ա քն ե ր ի հ ե տ , ա յլ նա ըստ իր հ ա տ ա կ ա գծի և ա ռ և տ ր ա կ ա ն-ա ր - դ յո ւն ա գ ո ր ծ ա կ ա ն բ ն ո ւ յթ ի նմ ա ն ու հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն կա րող էր

լի ն ե լ հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն տ իպ ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն ։

/ Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յա ն մ ա սի ն պ ա տ մ ա գի տ ա կա ն

ե ր կ ե ր ո ւմ հ ա յտ ն վ ա ծ են հա կա սա կա ն կ ա ր ծ ի ք ն ե ր ։ ն ո ւ յն ա ն ­

հա շտ ելի տ ա ր ա ձ ա յն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը հա տ ուկ են նա և մ ա տ ե ն ա գ ր ա ­

կա ն հին ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ն ։ Ա յդ ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց ա մ ե ն ա հ ի ն ը , Ս տ րա ­

բ ո ն ը , Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ եղը մ ա տ ն ա ց ո ւ յց է ա ն ո ւմ Մ ի գ դո ն ի ա -

յո լ մ շ5, Պ տ ո լե մ ե ո ս ը ' Կ ո ր դ ո լքո լմ 2Տ, իսկ Ե վտ րոպ իոսը և Փ ա վ ս տ ո ս ը '

Ա ղ ձ ն ի ք ո լմ 27ք Ա ռա նձնա պ ես ուշա գր ա վ է Տա կ ի տ ո ս ի վ կ ա յո ւթ յո լ-

\ ն ը , որը պ ա րզ ու որոշ հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է , որ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի հեռա -

I վ ո ր ո ւթ յո լն ը Մ ծ բ ի ն ի ց եղ ե լ է 3 7 հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ղ ոն ( = մ ո տ ա վ .5 5 կ ի լռ մ .)2 8,

Հ ի մ ն վ ե լո վ Ս տ րա բոնի և Տ ա կ ի տ ո ս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի վրս ։ .

Մ ո մ զ ե ն ը 2®, ի ն չպ ե ս և ուրիշ գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր , Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ եղր ե ն թ ա դ ր ե լ են Մ ա սիոս լե ռ ա ն ու Տ ի գ ր ի ս գետ ի հա ր ա վ ո ւմ և Մ ըծ-

բ ի ն ք ա ղ ա ք ի հ յո ւս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւմ 30< Իսկ Հ . Կ իպ երտ ը, որը Տ ա կ ի ­

տ ոս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ը հ ա մ ա ր ե լ էր ա ղ ճ ա տ վ ա ծ և ա ռա ջա րկել ՏՕր-

էշա տէ է ւ ՚ւ^ ա է Յ ( «ե ր ե ս ո ւն և յո թ ը » ) ուղղել և կա րդա լ ՕՔՈէԱա

տէ էւ՜1§ա էՅ ( « հա ր յո ւր և ե ր ե ս ո ւն я ) , Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ եղը մ ա տ ­ն ա ց ո ւ յց է ա ր ել հին Ա րզն ք ա ղ ա քի ա վ երա կ ներ ի վ ա յր ո ւմ ( ա յծ -

^ Հ ե ր ո դ ., 1 , 1 7 8 ։25 Տ ե 'ս Ս տ ր ա բ . , X V I, 1 , 2 3 ։2» Պ ա ո լ ե մ ., V, 1 3 , 2 2 ։27 Ե վ ա ր п պ ., V I, 9 , 1 և Փ ա վ . , IV , ԻԴ։

28 Аппа1е5. XV, 5.29 Տ ե ՛ս 0 1 е Ь а^е у о п И ^гап океП а, Н е г т е а , IX, 1875:

Տե՞ս նույնը ։

մ յա ն Ա զերդի մ ո տ ), որոնք գ տ ն վ ո ւմ են Տ ի գ ր ի ս գետ ի ո չ թ ե հ ա ր ա վ ո ւմ , ա յլ հ յո ւս ի ս ո ւմ 3 |յ

Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ ե ղ ը որ ոշելո ւ հա մ ա ր կ ա րևոր են բա ցի- վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց նա և Պ լի նիոսի և հին ա շխ ա րհ ա ­գրա կա ն ք ա ր տ ե զ ն ե ր ի ց ո ւց ո ւմ ն ե ր ը ։ Ա յս վեր ջի ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի

մեջ ո ւշա դ ր ո ւթ յա ն ա ր ժա նի է նա խ ա յն , որ ն ի կ ե փ ո ր ի ո ս դ ե տ ը , որն ըս տ Տ ա կ ի տ ո ս ի 32 գ տ ն վ ե լ է Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի մ ո տ , Պ լի ն ի ո -

սի մ ո տ հ ի շա տ ա կվ ա ծ է ' Պ ա ր թ ենի ոս գե տ ի հետ մ ի ա ս ի ն ' ի բր և Տ ի գ ր ի ս գետ ի ձ ա խ ա կ ո ղ մ յա ն վ տ ա կ 33։ Ո ւր ե մ ն , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ

ե ն ք , հ ա մ ա ձ ա յն Ե վտ րոպ իոսի և Փ ա վ ստ ոս ի ց ո ւց ո ւմ ն ե ր ի ն ու նա և Պ ւինիոսի ա յս վ կ ա յո ւթ յա ն Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ ե ղը ո ր ո շվ ո ւմ է Տ ի գ ­

րիս դետ ի ձա խ կ ո ղ մ ո ւմ և հին Ա ղ ձ ն ի ք ո լմ ։ Ն ույնը հա ս տ ա տ ո ւմ ևն նա և Պ տ ո լե մ ե ո ս ի և Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն հին ք ա ր տ ե զ ն ե ր ը , ո ր ո ն ց մ ե ջ Տի դ ր ա նա կ ե ր տ ը ն շա ն ա կ վ ա ծ է դ ա ր ձ յա լ Տ ի գ ր ի ս գե տ ի հ յո ւս ի ս ա կ ո ղ ­

մ ո ւմ I

Օ գ տ ա գ ո ր ծ ե լո վ 'ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի թ ե ա յս և թ ե ն մ ա ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ­ն ե ր ը ' գե ր մ ա ն ա կ ա ն գի տ ն ա կա ննե ր Լեմա նը և Բ ելքր մ ա ն ր ա մ ա ս ն

կ երպ ո վ ն ա յե լ ու ք ն ն ե լ են տ ե ղ ո ւմ բ ո լո ր վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ ա յր ե ր ը և ո ր ո ­շե լ ե ն , որ հին Տ ի դ ր ա ն ա կ ե ր տ ը գ տ ն վ ե լ է , ի ր ո ք , Տ ի գ ր ի ս գետ ի հ յո ւ ­

ս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւմ և ա յժ մ յա ն Ֆ ա րկ ի ն ք ա ղ ա քի տ ե ղ ո ւմ 3* ։ ե վ հ ե տ ա ք ր ր - ք ի ր է , որ ն ո ւ յն ա յս կ ա ր ծի քը ն ր ա ն ց ի ց ա ռա ջ հ ա յտ ն ա ծ է ե ղ ե լ ն ա և

գե ր մ ա նա կ ա ն ֆ ե լդ մ ա ր շա լ Մ ո լտ ք ե ն , ըս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , որոշ ռ ա զ մ ա ­գիտ ա կա ն ն կ ա տ ա ռո ւմ ներ ով^^ ։

Որ հին Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ եղը ե ղ ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր , ի ր ո ք , ա յ ֊

ժ ը մ յա ն Ֆ ա ր կ ի ն ո լմ ' ա յդ հ ա ս տ ա տ ո ւմ են ա յժ մ նա և ի մ նոր դ ի ­

տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Պ և տ ինգ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի Х аП БеП О և С \ 7ГШ 23՛

կ ա յա ր ա ն ն ե ր ի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն , որոնք գ տ ն վ ո ւմ էին պ ա ր ­զա պ ես Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի հ յո ւս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւմ ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ք ա ր տ ե -

տ ի СуШ12а կ ա յա ր ա ն ը , ի ն չպ ե ս մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ է а Հ ա յա ս տ ա ն ի

գ լխ ա վ ո ր ձա նա պ ա լւհներ ը » ի մ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ36, ա յժ մ յա ն

Կ իլդիզն է ( *С У А А 1 2 А = С У М 1 2 А ) , որը գ տ ն վ ո ւմ էր Տ ի դ ր ա ն ա -

31 Տ ե ՛ ս ,\1опа18Ьепс1ие йег АкайегШ е йег ^ .чвеп ясЬ яП еп շս ВегНп, 1873.ՅՏ А п п а Ь ’в, X V , 4 .

33 Տ ե ՛ ս ]\1«է. ատէ. V I , 31, 3, Р ап е, 1883, М . Լ I է է Г դ .

Յ-* ՀամեՏաւոե Ь е И т а п п - Н а и р ! , А гтеп 1еп 61ոտէ ипй յօ1շէ, I, է չ 3 8 1 — 4 2 9 և 3 0 1 — 4 2 3 .

35 Տ ե ՛ս М о Н к е Н. V о ո, ВПеГе йЬег 2и$1апйе սոճ Ве*;еЬеп11еПеп 1п Йег 'Гйгке! (1835— 1839), ВегНп, Էչ 2 8 7 ,

м Տ ե 'ս էշ 9 0 — 9 2 ,

8 *

կերտ ի ց Ա րտ ա շա տ տ ա նող ճ ա նա պ ա ր հա գծո ւմ և Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ - Ֆ ա ր կ ի ն ի ց ճիշտ և ճիշտ 5 0 հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ղ ո ն կա մ մոտ 75 կ ի լո ­մ ե տ ր հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վ ր ա , ի ն չպ ե ս ա յղ ց ո ւ յց է տ ր վա ծ Պ ևտ ին- գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ ։

Յւարկին֊-Տիզոսնսւկեոո քաղաքը:

Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա քի հա մ ա ր տ եղի ա յդ ը ն տ ր ո ւթ յո ւն ը կ ա րելի է հա մ ա ր ե լ հա շող ու նպ ա տ ա կա հա ր մ ա ր ո չ մ ի ա յն ք ա ­

ղ ա ք ա կ ա ն , ա յլև նա և ստ ր ա տ եգի ա կա ն ու տ նտ ես ա կ ա ն տ ես ա կ և տ - ն ե ր ի ց ։ Եվ իրա վխ , ա յժ մ յա ն Ֆ ա ր կ ին ը ը ն կ ն ո ւմ է Տի գ ր ա ն ի հ ի մ ­

ն ա ծ ա շխ ա ր հ ա կ ա լո ւթ յա ն ճիշտ մ ե շտ եղ ո ւմ և , գ տ ն վ ե լո վ Տ ա վ ­րոս յա ն լե ռ ն ե ր ի հ ա ր ա վ ա յի ն ս տ ո ր ո տ ն ե ր ո ւմ ւ բա վա կա նա չա ւի

պ ա շտ պ ա ն վ ա ծ է և պ ա տ ս պ ա ր վ ա ծ։ Նա և ա ռևտ րա կա ն հա ղ որ դ ա կ ­ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ի տ ե ս ա կ ե տ ի ց Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը խ իստ

հա ր մ ա ր էր , ո ր ո վ հ ե տ և նա գ տ ն վ ո ւմ էր Ա քե մ ե ն յա ն Պ ա ր ս կ ա ս ­

տ ա ն ի ա ր քունա կ ա ն մ ե ծ ճա նա պ ա րհի մ ոտ և ղա նա ղա ն ո ւ ղ ղ ո լ ֊

թ /ո ւն ն ե ր ո վ կ ա պ վ ա ծ էր ա ռևտ րա կա ն խ ո շո ր կ են տ րո նն երի հ ե տ ։

Նոր հ ի մ ն ա ծ ա յս ք ա ղ ա ք ը , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , կենտ րոն էր

դ ա ռն ա լո ւ ո 'չ մ ի ա յն մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ի , ա ր հեստ ների ու ա ր­

դ յո ւն ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն , ա յլև հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն գ ի տ ո ւթ յա ն , ա րվեստ ի ու դ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ։ Հ ա յա ս տ ա ն էր հ ր ա վ ի ր վ ա ծ , ինչպ ե ս վ կ ա յո ւմ

84

է Պ լո լտ ա ր ք ո ս ը 31, Ա թ ե ն քի ց ա ք ս ո ր վ ա ծ նշա նա վո ր հռ ե տ ո ր Ա մվւիկ- ր ա տ ե ս ը , որը ա ր հ ա մ ա ր հ ա ն ք ո վ մ ե ր ժ ե լ էր Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի հ ր ա վ ե ­

րը և ա պ րում էր Տ ի գ ր ա ն ի ա ր ք ո ւն ի ք ո ւմ ։ Մ ետ ր ո դո րո ս Սկեվւ- ս ս յցի ն 33, որը հա չա ն ի գրող էր ու վւիլիսոփ ա և որին Պ լինիոսն

ա ն վ ա ն ո ւմ է «ա տ ո ղ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի » ^М 150Г01Т1аеи5^39, ք ա ղ ա ք ա ­կա ն ա կ ա նա վ որ գ ո ր ծ ի չ էր նա խ Պ ո ն տ ո ս ո լմ և ա պ ա Հ ա յա ս տ ա ­ն ո ւմ ։ Մ ե ա ր ո ղ ո ր ո ս ը , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , գ րա ծ է եղ ե լ Տի գ ր ա ն Բ -ի ընդ ա ր ձ ա կ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը , ո ր ի ց , դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , որևէ

հե տ ք չի մ ն ա ց ե լ։ Տ ի դ ր ա ն ա կ ե ր տ ո լմ , ի ն չպ ե ս հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է Պ լու- տ ա ր քո ս ը ,0, կ ա ռ ո ւց վ ա ծ է եղել ա ռ ա նձի ն թ ա տ ր ո ն , որի հա մա ր զա նա գա ն տ ե ղ ե ր ի ց հ ր ա վ ի ր վ ա ծ են եղ ե լ հ ո ւյն դ ե ր ա ս ա ն ն ե ր г Պ լո լ-

տ ա րքոսի ուշա գր ա վ մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց հ ա յտ ն ի է , բ ա ց ի ա յգ , որ Տ ի գ ր ա ն ի որդի Ա րտ ա վա զդը գ ր ա ծ է եղե լ հունա րեն լե դ -

վ ո վ ո ղ բ ե ր գ ո ւթ յո ւն ն ե ր , ձա ռ ե ր և պ ա տ մ ա կ ա ն ե ր կ ե ր , ո ր ո ն ցի ց մի ք ա ն ի ս ը ծա ն ո թ են եղե լ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն մ ի ն չև ի ս կ Պ լո ւ տ ա ր ֊

բո ս ի ժ ա մ ա ն ա կ “*1 /Հա տ ուկ ո ւշա դ ր ո ւթ յա ն ա ր ժա նի է ն ա և ա յն , որ Հ ա յա ս տ ա ­

ն ո ւմ և ս , ի ն չպ ե ս և Պ ո նտ ո ս ո ւմ ու հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ա յլ ե ր կ ր ն ե - ր ո ւմ , հ ե լլե ն ի զ մ ի ա զ դ ե ց ո ւթ յա մ բ տ ե ղի էր ո ւն ե ց ե լ կրոնների մ ե ր ձ ե ց ո ւմ և հ ա յ հե թ ա նո ս ա կա ն ա ս տ վ ա ծն ե ր ը մ ի ա ձ ո ւլվ ե լ էին հունա կ ա ններ ի հ ե տ ։ Ա րա մ ա զդ ը հ ա մ ա պ ա տ ա и խ ա ն էր հ ա մ ա ր վ ե լ

Զ և ս ի ն , Մ իհրը ' Հ ե փ ե ս տ ո ս ի ն , Ա նա հիտ ը ' Արտ ե մ ի դե ի ն , Ն ա ն ե ա ն '

Ա թ ե ն ա ս ի ն , Ա ստ ղի կ ը ' Ա ֆ ր ո դ ի տ ե ի ն , Տ ի ր ը ' Ա պ ո լոնի ն և Վ ա հա գնը Հ ե ր ա կ լե ս ի ն ։ Կ րոնա կա ն ա յս ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ն ա յն ք ա ն զ ո ր ե ղ էր , որ Տի գ ր ա ն Երկրորդի ժ ա մ ա ն ա կ , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , հ ա յկ ա կ ա ն

մ ե հ յա ն ն ե ր ո ւմ էին զ ե տ ե ղ ե լ Հ ո ւն ա ս տ ա ն ի ց և Փ ոքր Ա ս ի ա յի ց բ ե ր ­

վ ա ծ հունա կա ն ա ս տ վ ա ծն ե ր ի ա ր ձ ա ն ն ե ր ը ։Բոլոր ա յս փ ա ստ ա կա ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , որ վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ

են Տի գ ր ա ն Բ -ի վ ե ր ա ն ո ր ո գ չա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն ը ' կա րելի է

Հ ե տ և ց ն ե լ, որ ո 'չ մ ի ա յն Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յո ւմ և Պ ո ն տ ո ս ո ւմ , ա յլև սրա ն ց հա րևա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ հ ա կա դի ր հո ս ա նք էր ս կ ս վ ե լ ը ն դ ­

դ ե մ տ իրող ի ր ա ն ի ղ մ ի և հ ի մ ք էր դ ր վ ե լ հին կ ե ն ցա ղ ի հ ե լ լ ե ն ա ֊

կ ա ն ա ցմ ա ն ։

^ Տե՞ս Լոլկուլ., 2 2 , 7 1

38 Տե՞ս Պ լ ո լ տ ' , Լա կ., 2 2 , 3 — ՚6 , Ս տ ր ա ր ո ն , X I I I , 1 , յ Տ և Ա պ ո լ ,

Л. ո ո դ ,, IV , 1 3 3 1

Տ ե ՛ս N31. ատէ., X X X IV , 16. 2:<0 Տե 'ս Լակուլ., 2 9 , 4 ։

Տե ՞ս Պ լ ո ւ տ ., Կրասսոս, 3 3 , 1 ։

85

.

ձ ա ւ ՚ կ ի ն — Հ յ ու ս ի ս այ ին պա ր ս պի ա վ ե ո ս կ ն յ ր ր :

Ն ույն ա յս փ ա ստ երը ց ո ւ յց են տ ա լի ս , որ դժ վա ր է հ ա մ ա ֊ ձ ա յն ե լ Մ ո մ զ ե ն ի հ ե տ , որը ի ն չպ ե ս հ ա յ ֊հ ռ ո մ ե ա կ ա ն , ն ո ւյն պ ե ս և Մ իհ րդ ա տ յա ն կ ռի վ ն ե ր ը բն ո ր ո շ ո ւմ է ի բ ր և հե տ ա դ ի մ ա կա ն մ ի

շա ր ժ ո ւմ ա ր և մ տ յա ն ժ ո ղ ո վ ո լր դ ն ե ր ի դ ե մ ։ Ա ռա վել ևս սխ ա լ է, ա ն ­շո ւշտ , նրա պ ն դ ո ւմ ը , որ ի բր թ ե Մ իհրդա տ ը եղել է ա սիա կա ն ա յդ

ռ ե ա կ ց ի ա յի ա ռա շն որդն ը ն դ դ ե մ հ ե լլե ն ի զ մ ի 42<Տի գ ր ա ն Բ -ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա նա կը բա ց ա ռ ի կ մ ի շ ը ր ֊

շա ն էր հին Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա քա կ ա ն հ զ ո ր ա ցմ ա ն և կ ո ւլտ ո ւր ա ­

կա ն ու տ նտ ես ա կ ա ն ն երքին զ ա ր գ ա ց մ ա ն ։ Ո ւստի և հա ս կա նա լի է , որ վ ե ր ո հ ի շ յա լ պ ա տ մ ա կ ա ն ա ն ցք ե ր ը ն յո ւթ էին դ ա ռե լ ա նգիր

բ ա ն ա հ յո ւս ո ւթ յա ն , պ ա տ մ վ ե լ ու ե ր գ վ ե լ էին հին Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ և

նր ա ն ց հ ի շո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը պ ա հպ ա ն վ ե լ էին երկա ր դա րերի ը ն թ ա ց ­

ք ո ւմ ։Տ ի գ ր ա ն Բ -ի մ ա ս ի ն ն ո ւյն ի ս կ Խ ո րենա ցու ժ ա մ ա ն ա կ գ ո յո ւ­

թ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ որոշ ա վ ա ն դ ո ւթ յո ւն ն ե ր և բա ն ա ս տ ե ղ ծ ա կ ա ն

ա ռա նձի ն մ ի գ ր վ ա ծք (« Չ ո ր ս հ ա գ ն ե ր գ ո ւ թ ի ւ ն ք » )^ , որի հ ե ղ ի ­նա կն օ գ տ վ ա ծ է ե ղ ե լ, հ ա վ ա ն ո ր ե ն , պ ա տ մ ա կ ա ն հին ե ր գ ե ր ի ց և ա վ ա ն դ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ։ Բ ա յց Խ ո րեն ա ցի ն ա յս ա ղ բյո ւր ն ե ր ի մեք

հ ի շա տ ա կ վ ա ծ Տ ի գ ր ա ն ի ն , ո ր ը , ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , Ա րտ ա շես յա ն տ ո հ­

մ ի Տ ի գ ր ա ն Բ ֊ն է , հ ա մ ա ձ ա յն իր սխ ա լ ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յա ն հա ­մ ա ր ե լ է դ ա շնա կի ց պ ա ր ս ի ց Կ յո լր ո ս թ ա գ ա վ ո ր ի ։

Ի նչպ ես ց ո ւ յց է տ վ ե լ Մ . Ա բ ե ղ յ ա ն ը Տ ի գ ր ա ն ի մ ա սի ն ա յն

42 Տե 'ս <Римская история», II, М осква, 1887, էւ 273—275:Տե՞ս Խ ո ր ե ն ա ց ի , I , դլա ԻյյI և ԻԴ։

44 Տե՞ս &Հայ ժողովրդական առասպելներըЛ, Վաղարշապատ, 1901 , էշ 4 4 8 —

86

ը նդա րձա կ հ ի շո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ բ ե ր վ ա ծ են Խ ո րեն ա ցո ւ պ ա տ - մ ո ւթ յա ն ա ռա շին գրքի — ԼԱ գ լո ւխ ն ե ր ո ւմ ։ մ ե ծ մ ա ս ա մ բ պ ա տ - մ ա կա ն են և հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ են օտ ա ր ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի հա ­

ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ։Եվ հի ր ա վ ի , ո 'չ մ ի ա յն Մ ա րա ց տ ե ր ո ւթ յա ն ն վ ա ճ ո ւմ ը , ա յլն

ն ե ր ք և մ ե ջ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ են պ ա րզա * պ ես Տի գ ր ա ն Բ -ի ն կ ա մ Մ ե ծ ի ն ։

1 . Խ ո ր ե ն ա ցի , I , գ ի ԻԴ, 71 ( Տվ ւղ ի ս , 1 9 1 3 ) 'ССԲ ա յց ա ն ցց ո ւք ա յս ո ւհ ե տ և որ ■ ի ն չ յա ղ ա գ ս Տ ի գ ր ա -

ն ա յ և որ ի ն մ ա ն է գ ո ր ծ ք ։ Ք ա ն ղի սա ա մ ե ն ե ց ո ւն ց թ ա գ ա ­

ւոր ա ցն մ ե ր ո ց հ ա ր ս տ ա գ ո յն և խ ո հ ե մ ա դո յ ն , և ա ր ա նցն ա յ­

ն ո ցի կ և ա մ ե ն ե ց ո ւն ք ա ջ ։ Որ ձ . .« գ Մ ա ր ա ցն ի բ ա ց բ ա ռ ն ա - լո վ զ ի շխ ա ն ո ւթ ի ւն ն , և զ Յ ո յն ս ոչ ս ա կա ւ ժ ա մ ա ն ա կս ընդ իւրեա ւ նուա ճեա լ հ ն ա զ ա ն դ է ր ։ Ե լ զս ա հ մ ա ն ս մ ե ր ո յ բ ն ա ­

կո ւթ եա նս ըն դ ա ր ձ ա կ ե ա լ ի հի նսն մ ե ր հ ա ս ո ւցա ն էր յե զ ե ր ս

ծ ա յր ի ց բն ա կ ո ւթ ե ա ն , և ա մ ե ն ե ց ո ւն ց որ ա ռ ի ւր ո վ բն էին ժ ա մ ա ն ա կ օ ք ' ն ա խ ա ն ձ ե լի , և ղ կ ե ն ա ց ս ԸԴ&ալի ի ն ք ն և ժ ա ­

մ ա ն ա կ ի ւ ր » ։2 . Խ ո ր ե նա ցի յ I , դ լ. ԻՂ, էջ 7 2 1

ССԱ րա նց կ ա ց ե ա լ գլուխ և ա ր ութ իւն ց ո ւց ե ա լ զա զ գս

մ ե ր բ ա ր ձ ր ա ց ո յց է և զ ը ն գ լծ ո վ կ ա ց ե ա լս ս ճ լծա դ ի ր ս և հ ա ր ­

կա պ ա հա նջս կ ա ց ո յց բ ա զ մ ա ց , մ թ ե ր ս ո ս կ ւո յ և ա ր ծա թ ո յ և

ք ա ր ա ն ց պ ա տ ո ւա կ ա ն ա ց և զ գ ե ս տ ո ւց և պ էս պ էս գո ւն ի ց և ա ն կ ո ւա ծո ց ճ ա ր ա ն ց մ ի ա ն գ ա մ ա յն և կ ա ն ա ն ց ' հա ս ա րա կա ց

բ ա զ մ ա ց ո յց . ո րո վ ք տ դ ե ղ ա գ ո յն ք ն ի բ ր և զ գե ղ ա ւո ր ս ե րևէիհ ս ք ա ն չե լի ք , և գե ղ ա ւո ր քն ըս տ ժ ա մ ա ն ա կ ի ն ա ռ հա սա րա կ

դ ի ւց ա զ ն ա ց ե ա լք ։ Հ ե տ ևա կ ա մ ա ր տ քն ի վ ե ր ա յ ո ւս ո ց ձի ոց

բ ե ր ե ա լք , և պ ա րսա ւոր քն ա ռ հա սա րա կ դ ի պ ա ղ ե ղ ո ւն ք , և

շեր տ ա ւո րքն ի սուսեր և ի տ է գ ն ի զ ա կ ի վ ա ռ ե ա լք . մ ե ր կ ք ն

վ ա հ ա ն օք և զ դ ե ս տ ո ւք ե ր կ ա թ ե օ ք պ ա ր ա ծ ա ծ կ ե ա լք ։ Ո րոց ի

մ ի վ ա յր հ ա ս ե լո ց բա ւա կ ա ն էր տ ե ս ի լն մ ի ա յն , և որ ի ն ո ց ա յն պ ա հպ ա նա կա ց և զ ի ն ո ւց վ ։ա յ լ մ ունք և շ ո ղ ի ւն ք '

զ թ շն ա մ ի ս ն ա ր տ ա հ ա լա ծե լ։ Խ ա ղա ղո ւթ ե ա ն և շի ն ո ւթ ե ա ն բ ե ր ո ղ , ի ւղ ո վ և մ ե ղ ո ւ զ ա մ ե ն ա յն հա սա կ պ ա ր ա ր ե ա լ» ։

3 . Խ ո ր ե նա ցի յ I , գ լ. Լ, էջ 8 2 — 8 3 ճ

а Պ ա տ մ ի և ա յս , թ է զկնի ա յս պ ի ս ի ի ր ա ց կ ա տ ա ր մ ա ն '

յո ւղ ա ր կ է թ ա գ ա ւո ր ա պ էս զ ք ո յր իւր Տ ի գ ր ա ն ո ւհ ի մ ե ծ ա ւ

-— 4 7 4 , համեմատն նա և Հ , Գ ե լ ց ե ր , Հա մա ռօտ պատմութիւն Հ ա յո ց , р ա րդմ. Գ ա լ ե մ բ յ ա ր յ ա ն ի , Վիեննա, 1 8 9 7 , է շ 8 — 9 ։

Յայրկին—Արևելյան պարսպի ավերակները:

ա մ բո խ իւ ի Հ ա յս , յա լա ն ն ' զո ր շի ն ե ա ց յի ւր ա նունն Տ ի գ ­

ր ա ն , որ է Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ » ։

4 , Խ ո ր ե ն ա ցի , I I I , Ւ Ը, էշ 2 9 0 '

(ГԵլ նգա խ ա ր խ ա ր ա րա րեա լ զ ա յն Լ զպ ա րիսպ ն Տ ի գ ր ա ­ն ա կ ե ր տ ի ], որ ի հ ա յկ ա զ ն ո յն Տ ի գ ր ա ն ա յ հ ո ծ ե ա լ և յա ր մ ա -

ր ե ա լ ո ր մ ո լն ք ն , ք ա կ ե ա լ ը ն կ ե ց ի ն » ։Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ա ռ ա ջի նո ւմ ճ շտ ո ւթ յա մ բ ա ր տ ա հ ա յտ ­

վ ա ծ ու պ ա հ վ ա ծ է Տի գ ր ա ն Բ -ի կա րճա տ և տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւնը Սե- լև կ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն հ ո ւյն ե ր ի վ ր ա *5։ Ե րկրորդ վ կ ա յո ւթ յա ն

մ ե ջ , որն ա ռ ա նձն ա պ ես կա րևոր է ու հ ե տ ա ք ր ք ի ր , մ ա տ ն ա ց ո ւյց է

<5 Տ ե '„ Ա բ ե զ յ ա ն , Հ ա յ ժողովրդական առասպելներըէ Էշ 4 5 4 1

88

Արշակունի հայ թագավորի արձանագրությունը ձ՚սրկինի հյուսի­սային պարսպի վրա:

ա ր վ ա ծ հա յկ ա կա ն զ ո րա բա ն ա կի վ ե ր ա կ ա զ մ ո լթ յո լն ը և ն կ ա ր ա գ ը ր -

վ ա ծ են նա և Հ ա յա ս տ ա ն ի լիա ռ ա տ ու բա ր ե կ ե ց ի կ վիճա կը և ա յն մ ե ծ հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ կ ա յի ն ե ր կ րռ ւմ Տի գ ր ա ն ի ծ ա մ ա նա կւ Ե րրորդ և չոր ր ո ր դ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը ևս մ ի ա ն գ ա մ ա յն ս տ ո ւյգ են ու պ ա տ մ ա կ ա ն և վ ե ր ա բե ր վ ո ւմ են Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի շի ն ո ւթ յա ն ն

Ա զձ ն ի ք ո լմ гՎ ե ր ո հ ի շյա լ եր կ րո ր դ վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե շ , ի ն չպ ե ս մա տ նա նշեք

էի ն ք ռ ո ւս եր են մ ե ր ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մեշ*'*, «ի ւղ ո վ և մ ե ղ ո ւ զ հա ­սա կս ա մ ե ն ե ց ո ւն պ ա ր ա ր եա լ» ա ր տ ա հ ա յտ ո ւթ յո ւն ը հ ռ ե տ ո ր ա կ ա ն մ ի չա փ ա զ ա ն ց ո ւթ յո ւն է , որը ճիշտ կա րող է լի ն ե լ, գ լխ ա վ ո ր ա ­

պ ե ս , ի շխ ո ղ դա սերի ն կ ա տ մ ա մ բ ։ Մ ի ա ն գ ա մ ա յն , ս ա կ ա յն , հնա րա ­վոր է և հ ա վ ա նա կ ա ն , որ հ ա ր ս տ ա ց ա ծ ու փ ա ր թ ա մ ա ց ա ծ ա յս դ ա ­սերի զ ո ր ե ղ ա ց մ ա ն և սր ա ն ց ի շխ ա ն ո ւթ յա ն ու ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի

ը ն դ ա ր ձ ա կ մ ա ն հետ մ ի ա ս ի ն կա րող էր ծ ա ն ր ա ցա ծ լի ն ե լ ի ր ա վ ա ­կա ն գ ր ո ւթ յո ւն ը շի նա կ ա ն դ ա ս ի ։

Որ Խ ո ր ե ն ա ցո լ մ ոտ պ ա տ մ ա կ ա ն են ու ա րժա նա հա վա տ ն ա և վ ե ր ո հ ի շ յա լ հ ի շո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ կ ի տ վ ա ծ դրա մ ա կա ն

ու ա յլ հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա ս ի ն ' ա յդ հա ս տ ա տ ո ւմ ե ն , ի նչպ ես

կ տ ե ս ն ե ն ք ն ե ր ք և , Պ լո լտ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը հ ս կ ա յա կ ա ն ա յն գ ո ւմ ա րն ե ր ի մ ա ս ի ն , որ տ ա րել էին Հ ա յա ս տ ա ն ի ց Լոլկուլլոսը

և Պ ո մ պ ե ո ս ը ։

Н6 Տե՜ս «О торговле и городах Армении», է г 65—66:

8 . Մ Ի Հ Ր Դ Ա Տ Յ Ա Ն Ե Ր Ր Ո Ր Դ Պ Ա Տ Ե Ր Ա Զ Մ Ը Ե Վ Մ Ի Հ Ր Դ Ա Տ Ի Փ Ա 1Ս Ո Ի Ս ՏԸ Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն

Մ ի հ ր դ ա տ յա ն ա ռա ջին պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց հետ ո Ս ուլլա յի և Մի- հըր դա տ ի մ ի ջև կ ա յա ց ե լ էր մ ի ա յն բ ա ն ա վ ո ր հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յո ւն

և Դ ա ր դ ա ն ո ս ո լմ կ ն ք վ ա ծ դ ա շն ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ( 8 4 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ .) ուներ ա վ ե լի շուտ ժ ա մ ա ն ա կ ա վ ո ր զ ի նա դ ա դ ա ր ի բ ն ո ւ յթ , ք ա ն հ ա ս ­

տ ա տ ուն ու տ ևա կա ն խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն ։Թ ե ո ՜րքա ն ա ն կ ա յո ւն էր բ ա ն ա վ ո ր ա յս հ ա շտ ո ւթ յո ւն ը ' ա յդ

ն կ ա տ վ ե ց դ ա շն ա դ ր ո ւթ յո ւն ի ց ա ր դ են մ ե կ տ ա րի հ ե տ ո ։8 3 թ վ ի ն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Ա սի ա յի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ Մ ո լր ե ն ա ն , ա ն ­

տ ե ս ա ռ ն ե լո վ Ղ ա րդա նոսի դ ա շի ն ք ը ' ի ն ք ն ա գ լո ւխ կ ե ր պ ո վ , ա ռ ա ն ց

հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ժ ո ղ ով յւգի ու ծե ր ա կ ո ւյտ ի հ ա վ ա ն ո ւթ յա ն , վ ե ր ս կ ս ե ց պ ա տ ե ր ա զ մ ը Մ իհրդա տ ի դ ե մ ։ Մ ի հ ր դ ա տ յա ն ա յս ե ր կ ր ո ր դ պ ա ­տ ե ր ա զ մ ը , որը տ և ե ց մ ոտ եր եք տ ա րի ( 8 3 — 8 1 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ .) ,

դ ա դ ա ր ե ցվ ե ց Ս ուլլա յի հ ր ա մ ա ն ո վ մ ի ա յն ա յն ժ ա մ ա ն ա կ , երբ

հռո մ եա կա ն պ ա ր տ վ ա ծ զ ո ր քե ր ը հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ էին ետ նա հա ն ջել

Պ ո նտ ո ս ի ց ։Ա յս երկրորդ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց հ ե տ ո ' Մ ի հ ր ղ ա տ ը , որն ա ն կ ե ղ ծ

կ ե ր պ ո վ կ ո ղ մ ն ա կ ի ց էր խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն ' ո ւղ ա ր կ ե ց Հ ռ ո մ հա տ ուկ

դ ե ս պ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ( 7 9 և 78 թ վ .) և խ ն դ ր ե ց , որ Դ ա րդա նոսի

դ ա շն ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ձև ա կ ե ր պ վ ի գ ր ա վ ո ր կ ե ր պ ո վ և վ ա վ ե ր ա ց վ ի

հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծ ե ր ա կ ո ւյտ ի կ ո ղ մ ի ց ։ Եվ ե ր բ նրա ա յս դ ի մ ո ւմ ն ե ր ը

մ ն ա ց ի ն ա ն հ ե տ և ա ն ք ' նա հ ա մ ո զ վ ե ց , որ կ ռ ի վ ն ա ն խ ո ւս ա փ ե լի

կ ե ր պ ո վ վ ե ր ս կ ս վ ե լո ւ է հ ա կա ռա կ իր ց ա ն կ ո ւթ յա ն ։

Եթե Մ ի հ ր դ ա տ յա ն երր ո ր դ պ ա տ ե ր ա զ մ ը բ ռ ն կ վ ե ց ա յս բ ա ­

ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց հ ի ն գ տ ա րի հ ե տ ո ' դրա պ ա տ ճ ա ռ ն ա յն էր , որ Ս ո ւլլա յի մ ա հ ի ց հետ ո ( 7 8 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ .) Հ ռ ո մ ո լմ կ ա ռ ա ­

վ ա ր ո ւթ յա ն դ ե մ ոտ քի էր կ ա ն գ ն ե լ դ ե մ ո կ ր ա տ ա կ ա ն կ ո ւս ա կ ց ո ւ­

թ յո ւ ն ը և Ի ս պ ա ն ի ա յո լմ վ տ ա ն գ ա վ ո ր ը ն թ ա ց ք էի ն ը ն դ ո ւն ե լ վ տ ա ­

ր ա ն դ ի դ ե մ ո կ ր ա տ ն ե ր ի կ ռ ի վ ն ե ր ը Ս ե րտ որիոլսի հ ա նճ ա ր ե ղ ղ ե կ ա ­

վ ա ր ո ւթ յա մ բ ։Հ ի ն գ տ ա րվա ա յս հ ա ն գ ի ս տ ը Մ իհրդա տ ը մ ե ծ ա պ ե ս օ գ տ ա ­

գ ո ր ծ ե ց և ա մ ե ն ա ե ռ ա ն դ ո լն կ ե ր պ ո վ ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ վ ե ց պ ա տ ե ­

91

ր ա զ մ ի , որն ա ն խ ո ւսա փ ե լի է ր ։ Ն ա խ որդ կ ռի վ ն ե ր ի ժ ա մ ա նա կ նա ա րդեն Հ ա մ ո զ վ ե լ էր , որ փ ո ք ր , բ ա յց մ ա ր զ վ ա ծ և ուժեղ զորքն

ա վ ելի կա րևոր նշա ն ա կ ո ւթ յո ւն ուն ի , քա ն ա ր և ե լյա ն մ ե ծ զ ո ր ա ­բա ն ա կ ն ե ր ը , ո ր ո ն ք ' չն ա յա ծ ի ր ե ն ց թ վ ա կ ա ն գ ե ր ա կ շռ ո ւթ յա ն ը ' չե ն կա րող դ ի մ ա դ ր ե լ ու կ ռ վ ե լ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն վ ա ր ժ վ ա ծ զո րքի հետ : Նա ա շխ ա տ ում էր ա յժ մ զ ի ն ե լ, մ ա ր զ ե լ և կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե լ իր բ ա ­

նա կը հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զո րքի ն մ ա ն ո ւթ յա մ բ և ա յդ բ ա ն ո ւմ նրա ն օ գ ­ն ո ւմ էին ի տ ա լա ցի վ տ ա ր ա ն դ ի ն ե ր ը , որոն ք ա պ ա ստ ա ն էին գ տ ե լ նրա մ ոտ քա ղ ա քա ցի ա կ ա ն կ ռի վ նե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ ։ Նրա նոր զ ո ր ­ք ը , թ ե և թ վ ո վ ա յն ք ա ն շա տ չէր ին չպ ե ս ա ռա ջին պ ա տ ե ր ա զմ ի ժ ա մ ա ն ա կ , ս ա կ ա յն իր ո ր ա կո վ ետ չէր մ ն ո ւմ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն լե գ ե ո ­նա կա ն զ ո ր ք ե ր ի ց ։

Ա պ պ իա նոսը վ կ ա յո ւմ է , որ Մ իհրգա տ ը, բա ց ի ա յդ , հրա ­մ ա յե լ էր պ ա տ րա ստ ել մ ե ծ ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ նա վեր ու զ ե ն ք ե ր և մ թ ե ր ե լ էր տ վ ե լ զորքի պ ա ր ե նա վ ո ր մ ա ն հա մ ա ր երկու մ ի լի ո ն

մ ե դ ի մ ն ց ո ր ե ն ( = մ ոտ 5 մ ի լի ո ն փ ո ւ թ ) ։(ГՄ իհրդա տ ի պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ի ց ն ե ր ն էի ն , — ա ս ո ւմ է Ա պ ­

պ ի ա ն ո ս ը ,— բ ա ց ի նա խ կ ի ն ո ւժ ե ր ի ց խ ա լյո ւբ ն ե ր ը , ա ր մ ե ն ­

ն ե ր ը , ս կ յո ւթ ն ե ր ը , տ ա վ ր ե ր ը , հ ո ւ յն ե ր ը , հե նի ո ք ն ե ր ը , սպ ի­տ ա կ ա սոր իները և ն ր ա ն ք , որ ո ն ց երկիրը գ տ ն վ ո ւմ է Թ ե ր ֊

մ ո դ ո ն գ գետ ի շր ջա նո ւմ և ա ն վ ա ն վ ո ւմ է ա մ ա զո նո ւհ ի նե ր ի

ե ր կ ի ր է ։Ա պ պ իա նոսի ա յս վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ ա ր մ ե ն ն ե ր ը , որ հ իշա տ ա կ ­

վ ա ծ են խ ա լյո ւբ ն ե ր ի ց հ ե տ ո ' ա կ ն ե ր և ա բա ր Փ ոքր Հ ա յք ի ա ր մ ե ն ­ներն ե ն , ո ր ո ն ք , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա նք մ ա ս ն ա կ ց ե լ էին նա և

Մ ի հ րդ ա տ յա ն ա ռա ջին պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն ։Հ ե տ ա ք ր ք ի ր է ա ռ ա նձն ա պ ե ս և ուշա գրա վ, որ ինչպ ե ս Մ իհր­

դ ա տ յա ն ա ռա ջին պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց , ն ո ւյն պ ե ս և ա յս երրորդ պ ա տ ե ­

ր ա զ մ ի ց ա ռա ջ, Տ ի գ ր ա ն ը , ի ն չպ ե ս վ ե ր և մ ա ն ր ա մ ա ս ն հիշել էի ն ք , նո ր ի ց հա ր ձա կվ ել էր Կ ա պ ա դ ո վկ ի ա յի վր ա 2 և Հ ա յա ս տ ա ն էր գ ա ղ թ ե ց ր ե լ Մ ա ժա ք ու ա յլ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը ։ Ա յս հա ր ­

ձ ա կ ո ւմ ը , որը տ եղի էր ո ւն ե ց ե լ ընդհա նուր թ շ ն ա մ ո լ Ա րիոբա րղա ն

Ա -ի դ ե մ , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն Մ իհրդա տ ի խ ն դ ի ր ք ո վ , պ ետ ք է , հ ա ­

վ ա ն ո ր ե ն , ա պ ա հ ովեր ա յս վերջինի թ իկ ո ւնք ը Կ ա պ ա դովկիա յի

կ ո ղ մ ի ց ։ Հ ռ ո մ ի դ ա շնա կի ց ա յս թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ե ր կ ի ր ը , ինչպ ես վ ե ր և ա ս ա ց ի ն ք , նրա հա մ ա ր ռ ա զ մ ա կ ա ն նշա նա կո ւթ յո ւն ունե ցո ղ

1 Տ ե ՞ս Ա պ պ Մ ի հ ր զատականք, 6 9 1

2 Ըստ Ռ եյնա քի 7 7 թվին մեր թ վ . ա ռ ., տ ե'ս М И Ь г К ^ в Е и р Э Ю Г , է ք 3 1 3 .

կարևոր մի միջանցք էր և պատերազմի ժամանակ վտանգավոր էր՛ թե Պոնտոսի և թե Հայաստանի համար։

Մենք վերև նույնպես տեսանք, որ հայ-պոնտական դաշին- քը վերաբերվել է ո'չ թե հռոմեա-պոնտական պատերազմներին,. այլ Կապադովկիա յի ն ։ Թեև պատմագիտական երկերում գերիշ­խում է այն կարծիքը, որ իբր թե Տիգրանը պարտավորվել էր ըստ այդ դաշինքի պատերազմ ել Միհրդատի հետ հռոմայեցիների- դեմ, և որ նա հռոմեա ֊պ ոնտ ա կա ն երրորդ պատերազմում լքել էր Միհրդատին և խախտել իր կնքած դաշինքը' սակայն այս պըն- դումները միանգամայն անհավանական են և լեն հաստատվում սկզբնաղբյուրների ուշադիր ու քննական ուսումնասիրությամբ։

Միհրդատի դաշնակիցը եղել է երրորդ պատերազմում ո'շ թե Տիգրան ր, որի նոր հիմնած մեծ պետությունն ապահովված չէր պարթևական հարձակումների վտանգից, այլ հռոմեական դե- մոկրատիայի առաջնորդ Սերտորիոլսը, որը հավաքել ու կազմա­կերպել էր Իսպանիա յում Հռոմի պահպանողական կառավարու­թյա ն դեմ հզոր մի զորաբանակ։ Միհրդատը շատ լավ հասկանում էր, որ վիթխարի ու զորեղ Հռոմը գրեթե անպարտելի է։ Նա որոշել էր չկռվել ա յժմ երկու հռոմեական կուսակցությունների հետ միաժամանակ, ինչպես նա ա յդ արել էր առաջին պատե­րազմի ընթացքում։ Նրա գլխավոր հույսն ա յժմ այն էր, որ նա կկարողանա փրկել մոտալուտ վտանգից իր երկիրը, դաշնակցելով ու համաձայնության գալով դեմոկրատական կուսակցության հետ- ընդդեմ իշխոՂ կառավարության։

Մ իհրդատին հաջողվեց համաձայնության գալ Սերտորիուսի հետ, ուղարկելով նրա մոտ Իսպանիա Պոնտոս փախած Լուցիոլս Փաննիուս և Լոլցիոլս Մ ագիուս հռոմ ա յեցի սպաներին, որոնք Սոլլլայի ու նրա կողմնակիցների կատաղի հակառակորդներն էին։ Դաշինքը նրա հետ կնքվեց հետևյալ պայմաններով^ պրովինցիա Ասիան մնալու էր հռոմայեցիների իշխանության ներքո, իսկ Բի- թանիան, Պափլագոնիան և Կապադովկիան, որոնք մշտական կռվախնձոր էին Հռոմի և Պոնտոսի միջև և որոնք Պոնտոսի հա­մար ունեին կենսական նշանակություն՝ ստանալու էր Միհր դա­տը։ Այս վերջինն ուղարկեց Սերտորիուսին' Իսպանիա 40 նավ և 3000 տաղանդ դրամ ական նպաստ։

Միհրդատյան երրորդ պատերազմի առիթ էր ծառայել Բ ի թ ա ֊ նիայի միացման խնդիրը Հռոմին։ 74 թվի® վերջերում վախճանվել

® Մ իհ րդա տ յա ն եր ր ո ր դ պ ա տ ե ր ա զմ ի ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յա ն վ ե ր ա բ ե ր յա ք վ ի ձ և ֊

չի հ ա ր ցե ր ր ք ն ն ո ւթ յա ն են ա ռ ն վ ա ծ Ֆ ե ռ ե ո ո յի պ ա տ մ ո ւթ յա ն ա ռա շին հա տ որի

УЗ

Հր Բիթանիայի Նիկոմեդես թագավորը և իր թագավորությունն ու հարստությունները կտակել էր Հռոմին։ Բիթանիան, որն արդեն վաղուցհետե շահագործում ու հարստահարում էին հռոմեական կապալառուներն ու վաշխառուները, ուներ արգավանդ հողեր, ձկնորսարաններ, հանքատեղեր, հարուստ քաղաքներ, նավահան­գիստներ ու շահութաբեր մաքսատներ։ Բնական է, որ ա յդ հա րըս ֊ տոլթյունները ձեռքից բաց չէին թողնելու շահագրգռված իտալա­կան դրամատերերը։ Թեև Բիթանիայի գրավումը խախտում էր Դարդանոսի դաշնադրությամբ հաստատված քաղաքական հավա­սարակշռությունը և համազոր էր պատերազմի հայտարարության Միհրդատին' նրանք ամեն շանք գործ դրին և հաջողեցրին այդ գրավումը ծերակույտի որոշմամբ։

Հռոմը, հաստատելով ա յժմ իր տիրապետությունը Բիթանի- ա յում1 ո'չ միայն դառնում էր Պոնտոսի անմիջական հարևանը, ա յլև տեր ու տնօրենն էր դառնում սևծովյան նեղուցների: Այնու­հետև նա երբ ուզենար՝ կարող էր փակել նեղուցները և քայքայեք Պոնտոսի ու Բոսփորի առևտրական մեծ քաղաքների տնտեսական բարեկեցությունը։

73 թվի գարնանը, երբ հռոմայեցիները չունեին դեռևս Փոքր Ասիայոլմ բավականաչափ զորք՝ պոնտական զորքերը հանկար- ծակի շարժվեցին, առանց պատերազմ հայտարարելու, դեպի Կա­պադովկիա և դեպի Բիթանիա, իսկ նավերը՝ Բիթանիայի ափերով ■դեպի նեղուցները։ Կապադովկիա ուղարկված զորաբանակը, ըստ ■երևույթին, պետք է պաշտպաներ Պոնտոսի թիկունքը հարավից' հռոմեական Կիլիկիայի կողմից։ Իսկ երկրորդը, գլխավոր ու գոր­ծող բանակը, իրեն նպատակ էր դրել գրավել Բիթանիան և տ իրա ֊ պետել նեղուցներին։

Մեծ այս երկրորդ զորաբանակն ամենակարճ ժամանակում անցավ Պափլագոնիայի և Գալատիայի միջով և մտավ անակըն- կալ կերպով Բիթանիա, փախուստի մատնելով հռոմեական ֆի­նանսիստներին ու պաշտոնյաներին, որոնք ատելի էին դառել ■տեղական բնակչությանը։ Հռոմեական զորքերն ու նրանց զորա­վարը, պրոկոնսոլլ Կոտտան, որոնք գտնվում էին Բիթանիայում, ամրացան Բոսփորի ափի մոտ Քաղկեդոն քաղաքում ։ Իսկ Հռո­մեական մյուս զորավարը, պրոկոնսոլլ Լուկոլլլոսը, որին Կոտտա-

Վերչում, տե'ս „Величие и падение Рима", I, էչ 338—343, Սակայն ըստիս ավելի հավանական են ժամանակագրական դիտողություններն ու ճշտումներր Ռեյնաբի ոաումնասիրության մեչ, ւրե'ս МИЬгкЫв ЕираЮГ, էք 32է »ա"ե. և

■ա յ լ ե է

94

յի հետ միասին հանձնարարված էր պատերազմի վարումը և որն այդ ժամանակ գտնվում էր իր զորաբանակով Փ ռյոլգիա յում' շտա­պեց օգնության հասնել իր ընկերոջը։

Սակայն Կոտտան չուզեց հաղթության պատիվը բա ժա նել Լոլկուլլոսի հետ։ Եվ նա, հենվելով միայն իր զորքի վրա' ընդու­նեց մարտը Քաղկեդոնի պարիսպների մոտ և Բոսփորի նեղուցում- Այս կռվում հռոմեական զորքը ծանր պարտություն կրեց ցա մա ­քի և ծովք։ վրա։ Լռոմը կորցրեց այստեղ իր ռազմածովային նա­վատորմը, որ բաղկացած էր ավելի քան վաթսուն նավերից, նա չուներ այնուհետև Պրոպոնտիսոլմ և ո 'չ մի նավ։ Միհրդատի նավերն ազատ կարող էին անցնել նեղուցներով Պրոպոնտիս և այստեղից էգեյան ծով։ Հաղթական ճակատամարտն ունեցավ նաև այն հետևանքը, որ ամբողջ Բիթանիան անձնատուր եղավ Միհըր- դատին։

նույնպիսի արագությամբ պոնտական մյուս բանակը ևս, հա­վանորեն, գրաված է եղել Կապադովկիան։ Մնում էր, ուրեմն, նվաճել նաև պրովինցիա Ասիան և այնտեղ հաստատել, համա­ձայն Սերտորիուսի հետ կնքված դաշինքի, հռոմեական դեմո­կրատների իշխանությունը։

Քաղկեդոնի մոտ հաղթություն տանելուց հետո ' թվում էր, որ ա յդ ևս ունի հաջողության որոշ հավանակ՚սնություն։ Այս եր­րորդ պատերազմի ժամանակ պոնտական զորքերը մտնում էին հռոմեական պրովինցիան ո'չ թե նվաճողական նպատակներով, ինչպես առաջին պատերազմում, ա յլ իբրև Սերտորիուսի դաշնա­կիցներ։ նրանց ուղեկցում էր Մարկոլս Մարիուս զորավարը, որը նշանակված էր պրովինցիա Ասիայի կառավարիչ և պրոկոնսուլ։

Ինչպես և առաջին պատերազմի ժամանակ՝ Միհրդատն այս անգամ ևս աշխատեց հռոմեական Փոքր Ասիայոլմ առաջ բերել դասակարգային կռիվ և ոտքի հանել ժողովրդի ճնշված ու կե­ղեքված ստորին խավերն ընդդեմ Սուլլայի հաստատած դաժան կառավարության։ նա ուղարկում է ա յդ նպատակով զանա­զան ուղղությամբ հեծելազորի թռուցիկ ջոկատներ, որոնք, իրա­պես, ապստամբություն առաջ բերին Փոքր Ասիայի հարավում՝ հռոմեական Կիլիկիայում, Իսավրիայում և Պ իսիդիա յո լմ ։ Ռրոշ հաջողություն ունեցավ նաև պրոկոնսուլ Մարկոլս Մարիուսը պրովինցիա Ասիայի հյոլսիս-արևմ տ յա ն շրջաններում։ Այստեղ մի շարք քաղաքներ, օրինակ' Լամփսակոլսը, Պարիումը, Պրիապոլ- սը և ուրիշներ նրան անձնատուր եղան։ Մ արկոլս Մ արիուսը, մտնելով այս քաղաքները' ազատություն էր շնորհում նրանց Ս ե ր ֊ տորիուսի անունից և զեղչում պարտքերի որոշ մասը։

Պետք է, սակայն, ասել, որ հեղափոխությունն այս անգամ ■չտարածվեց նույն արագությամբ, ինչպես առաջին պատերազմի ժամանակ։ Բնակչության բարձր ու հարուստ խավերն ամեն կեր։։/ աշխատեցին խոչընդոտել ու կանխել ապստամբությունը։ Եվ որով­հետև այս խավերն ուժեղ ու ազդեցիկ էին խոշոր բազա բներում, ուստի և մեծ քաղաքներից գրեթե ո չ մեկը չհարեց ապստամ­բությա նը։ Լոլկոլլլոսի զորաբանակի համար, որը Կոտտայի պար­տությունից հետո մեն մենակ պետք է պաշտպանելւ հռոմեական Ասիան' սրանց հավատարմությունը և օգնությունն ուներ, իհարկե, մ եծ նշանակություն։

Քաղկեդոնի մոտ տեղի ունեցած մեծ ճակատամարտից հետո' Միհրդատի զորքերը, շարժվելով դեպի հարավ' մտան պրովինցիա Ասիա, գրավեցին այստեղ Լամփսակոլս քաղաքը և տեղավորվե­ցին Պրոպոնտ իսի և Հելլե սպոնտի երկարությամբ։ Լոլկոլլ/ոսր, ‘որ մոտից հետևում էր Միհրդատի զորքերի տեղաշարժումներին' ՛որոշեց խուսափել վճռական ընդհարումից։ Նա դիտեր, որ թրշ- նամոլ զորքերը իրենց որակով ետ չեն մնում հռոմեականից և թվով ավելի շատ են, քան իր զորքը1 Եվ որովհետև Միհրդատի բանակի ամենաթույլ կողմը պարենի մատակարարման դժվարու­թյուններն էին, ուստի և նա, վտանգավոր համարելով կռիվը բաց ճակատամարտում' որոշեց խանգարել ու կասեցնել սլարենի հա յ­թա յթումը նրա բանակինք

Եվ նրան ա յդ իսկապես հաջողվեց։ Միհրդատի բանակի պա­րենավորումը խիստ դժվարացավ ցամաքով, իսկ ծովովս Լամւի- սակոլսի վյրայով ստացվող սննդամթերքը չէր բավարարում ղորրի պահանջները։ Պարենավորման դժվարացման պատճառով Միհըր- դատը պետք է կամ ետ քաշվեր սևծովյան իր նավահանգիստները ն կամ գրավեր Պրոպոնտիսոլմ նաև մի ուրիշ ավելի մեծ նավա­հանգիստ, ուր կարելի լիներ բեռնաթափել Պոնտոսից բերվող պարենամթերքը։

Հպարտ ու համարձակ թագավորը, փոխանակ ետ նահան­ջելու' որոշեց պաշարել ու գրավել Կիզիկոս քաղաքը, որն ամե­՛նամեծ նավահանգիստն էր և ամենաուժեղ ամրությունն ա յժմյա ն ՛Մարմար ծովի ափին։ Սակայն այստեղի Կիզիկոսի առջև սկսեց .բախտը դավաճանել նրան։ Կիզիկոսի պաշարման Հենց ըս~ կըզբոլմ սոսկալի փոթորկի պատճառով խիստ վնասվեցին Մի- հըրդատի պատերազմական մեքենաները և զորքի հետ միասին •ջրասույզ եղան քաղաքը պաշարող նրա նավերը։ Բացի ա յդ, փո­թորիկների պատճառով սկսեց ընդհատվել պարենի փոխադրու­մը ծովով և պաշարող զորքերը հետզհետե ուժասպառ եղան սովի;յ

96

ու հիվանդություններից։ Վերշ ի վերջո, պոնտական հյուծված զորաբանակը հարկադրված եղավ ետ նահանջել դեպի Լամփսա- կոլս և Բիթանիա։ Եվ ա յդ նահանջի ժամանակ նա դարձյալ մեծ կորուստներ կրեց Լոլկոլլլոսի հետապնդող լեգեոններից։

72 թվի գարնանը Միհրդատն իր մեծ զորքի մնացորդների հետ կարողացավ պատսպարվել Լամփսակոլս և Պարիոլմ քաղաք­ներում։ Բայց այնուհետև ևս լար ճակատագիրը դարձյալ ուղեկ­ցում էր նրան։ Պոնտական հարյուրավոր նավեր նորից խորտակ­վեցին փոթորկի պատճառով Կիզիկոս և Պարիում քաղաքների մոտ։ Չնա յա ծ դրան Միհրդատը դեռ էլի մոտ վեց ամիս շարունա­կեց պատերազմը ծովի վրա։ Եվ միայն իր նավատորմի վերջնա­կան պարտությունից հետո նա ստիպված եղավ ետ քաշվել Պոն­տոս։

Բայց նրա ռազմական ուժերի համար աղետալի ու կորստա­բեր եղավ նաև այս վերջին նահանջը։ Բոսփորից դուրս գալուց հետո նորից փոթորկի ւլոհ դառան նրա ավելի քան վաթսուն նավերը և մոտ տասը հազար զորքը։ Եվ նա հազիվհազ կարողա­ցա վ վերադառնալ իր երկիրը գրեթե մեն մենակ։

Կռվի բեմը դառավ այնուհետև Միհրդատի բուն երկիրը, Պոնտոսը, որն ա յժմ գրեթե անպաշտպան էր։

72 թվփ երկրորդ կեսին Լոլկուլլոսը ներս մտավ Պոնտոսի արևմտյան մասերը և թույլ տվեց իր զինվորներին ավերել ու կողոպտել հարուստ ու բարելից այս շրջանները։ Պլուտարթոսի վկա յությա մբ*, պատերազմական ավարն այնքան շատ էր այնտեղ, որ հռոմեական բանակում մեկ եզն արժեր 1 դենար ( = մ ոտ 35 կոպ. ոսկի փ ողովք, իսկ մեկ ստրուկը' 4 դենար ( = մոտ 1 ռբ. 40 կ ոպ .)։ Այստեղից Լոլկոլլլոսի զորքերն առաջ շարժվեցին և պաշարեցին պոնտական երկու նավահանգիստ ' Ամիսոսը և Թե­մի и կ ի ր ան ։

Միհրդատը թողեց, որ իր քաղաքները պաշտպանվեն իրենց սեփական ուժերով, իսկ ինքը սկսեց հավաքել նոր զորքեր և, ամրանալով իր երկրի լեռնա յին շրջաններում ' աշխատեց նա­խապատրաստել նոր դիմադրություն։ Միևնույն ժամանակ նա օգնություն խնդրեց իր որդուց' Մաքարեսից, որը Բոսփորի փո­խարքան էր, նաև պարթևներից, սկյութներից ու Տիգրան Բ-ից։

Սակայն նրա նոր նախաձեռնությանն այլևս ո 'լ ոք հավատ

* Լո ւկ ոլլ., 1 4 , 1 1

5 Տ ե ՛ս Н ս 1 է տ с հ , О П е сЫ .ч с Ь е սո(1 г в т ^ с Ь е М е1го1о (*1е , В ег11п , 1 8 8 2 , է չ 7 1 1 ( = 0 , 7 0 2 М а г к ) .

7 - 7 2 597

չէր ընծա յում պոնտական զորքերի ծանր անհաջողություններից հձ- տո։ Թշնամոլ կողմն էին անցնում ա յժմ շատերը մինչևիսկ Պ ոն­տոսի մեծա մեծներից։ Նրան դավաճանում էին նույնիսկ սեվւակաՆ իր դեսպանները։

Միհրդատի հարազատ որդինճ Մաբարեսը, ո չ միայն չօգնեց հորը, ա յլ ինքը հարմար առիթ էր սպասում և հռո մա յեց ին երիհետ ուզում էր կնքել անջատ հաշտություն։

Տիգրանի մոտ ուղարկված դեսպանության մասին Պ լուտ ա ր ֊ քոսը պատմում է հետևյալը։

«Մ ետրոդորոսը Միհրդատի կողմից, — ասում է Պլու-* տարքոսը^ , — ուղարկված էր Տիգրանի մոտ իբրև դեսպան

խնդրելու օգնություն հռոմ ա յեցիների դեմ։ Սրան հարցրել էր Տիդրանըճ (Гիսկ դու ինքդ, ո՜վ Մետրոդորոս, ի*նչ խոր- հուրդ կտաս ա յդ մասինս։ Եվ նա' կամ Տիգրանին օգտա­

կար լինելու համար և կամ չցանկանալով, որ Միհրդատըփրկվի' ասում է— «իբրև դեսպան խորհուրդ եմ տալիս, իսկ իբրև խորհրդատու խորհուրդ չեմ տալիս»։

Միհրդատի դիմումի մասին Տիգրանին ուշագրավ մի վկա­յություն ունի նաև Մեմնոնը։

(ГՄիհրդատը.. ուղարկեց, — վկայում է Մեմնոնը7, — դես­պաններ սկյոլթացոց թագավորների, պարթևաց թագավորի և յուր փեսայիճ Տիգրան արմենի մոտ։ Սակայն առաջին­ներից նա ստացավ մերժում, իսկ Տիգրանը, որին շարու­նակ անհանգստացնում էր ու աղերսալից խնդրում Միհրգա- տի դուստրըճ վերջ ի վերջո խոստացավ օգնել.» ։

Տիգրանի այս խոստումը մնացել էր, ըստ երևույթին, իբրև սոսկ խոստում։ Սկզբնաղբյուրների մեջ նրա իրական օգնության ու աջակցության մասին ո 'չ միայն չկան որևէ տեղեկություններ, ա յլ ընդհակառակը կան ակնարկներ նրա չեզոքության մա ­սին,I որ նրանք համարում են աններելի մի սխալ։ Ռեյնաքի կար­ծիքով, Տիգրանին են վերաբերվում, հավանորեն, Սալլուստիուսի հետևյալ խոսքերըճ

«Ղու չգիտես, որ եթե որևէ տներ կրակն ուժգնորեն հրդեհել է, այնքան էլ հեշտ չէ կանխել, որպեսզի չայրվեն

նաև հարևան տները))* [ոՈՕՈ էս ՏՇ1Տ, Տ1 գԱԶՏ ՑՇճՇՏ 1§Ո1Տ

® Տ ե ՞ս Լուկուլլոս , 2 , 4 ,

1 Տ ե ՛ս Գ լ . 4 3 , Ы р з 1 а е , 1 8 1 6 , է չ 6 4 :

98

серИ асгИег, Ьаис1 {ас11с տսոէ ճօէտոտս գ ս !ո օէ сош Ь игап- էա1 р г о х 1 т а е “ ]''/

Ինչպես ենթադրում է դարձյալ Ռեյնաքը, հենց այս տողերի Iազդեցությամբ գրված է, հավանորեն, նաև Հորացիոլսի հետևյալ տողը'

4 երբ հարևան պատն այրվում է' վտանգը քեզ էլ է վեր ա ֊

բերվումյ> [„էԱՅ Ո2Տ Э&ИиГ рЭГ1еЗ С11П1 րքՕ\11ՈԱՏ ЯГС1е1“ ]!’;

Պատմագիտական նորագույն երկերում ևս Տիգրանի չեզո­քությունը համարում են քաղաքական մեծ սխալ, որովհետև ա յժմ վճռվում էր ո 'չ միայն Պոնտոսի, ա յլև Հայաստանի ու Առաջավոր Ասիայի բախտն ու ապագան։

Այ ս գնահատությունը, իհարկե, ուղիղ է, սակայն Տիգրանին .դատապարտողները պետք է նկատի ունենան միևնույն ժամա­նակ նրա դժվար կացությունը։ Հանդես գալով հռոմ ա յեըիների դեմ ՝ նա հարկադրված պիտի լիներ պատերազմ ելու ո ' չ միայն սրանց, այլ նաև իր ոխերիմ թշնամիների' պարթևների դ ե մ ^ ։ Չ պետք է նաև մոռանալ, որ հռոմեական նենգ ու ճարպիկ դիվանագիտու­թյունն աշխատել էր իր հերթին, ինչպես դժվար չէ կռահել Պլու- տարքոսի վկայություններից^^, տպավորություն ստեղծել իր խ ա ­ղաղ տրամադրության մասին Տիգրանի հ անդեպս

71 թվի գարնանը կո-իվը Միհրդատի դեմ վերսկսվեց Պոն­տոսի կենտրոնական շրջանում, Կաբիրայի մոտ (ա յժ մ ' Նիկսար կամ Նեոկեսարիա — Կելկիդ-Լիկոս գետի ա փ ին)։ Միհրդատը կարճ ժա- մանակվա ընթացքում կարողացել էր հավաքել ու կազմակերպել այստեղ մի նոր զորաբանակ տեղացիներից ու սկյութական վարձ­կաններից։

Լուկոլլլոսի առաջշարժումը դեպի Կաբիրա բավական ծանր էր ու վտանգավոր, որովհետև նրա բանակի պարենավորմանը դժվա­րություններ ոլ արգելքներ էր հարուցանում Միհրդատի հեծելա- զորը, որը խիստ ուժեղ էր և թվով ավելի շատ էր, քան հռոմեա­կան այրուձին։

8 Տ ե ՛ս К е 1 ո а с հ , М Ш к к Ы е Е и р а Ю г , է շ з з я , ծ ա ն . ւ , ն ա և Տ а 11 и տ- 1 1 и տ, Тг. III , 3 7 :

® Տ ե ՞ս ն ո ւ յն ը , էջ 3 3 5 , ծա ն . 1 ։

10 Գ ուտ շմիդը կ ա ր ծ ո ւմ է ն ո ւ յն ի ս կ , որ Տ ի գ ր ա ն ի վ ե ր ջին կ ռ ի վ ը պ ա րթ ևն երի

.դեմ շա րունա կվում էր ն ա և յո թ ա ն ա ս ն ա կ ա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ս կ ղ ր ն ե ր ի ն ճ ե ր բ Մ իհ ըր-

ղա տ ի դեսպ ա նները ե կ ե լ էին օ գ ն ո ւթ յո ւն խ ն դ ր ե լո ւ ն ր ա ն ց ի ց , տ ե ՞ս О б в с Ы с Ы О ,Згап к , Т й Ы п ^ е п , 1888 , էչ 82— 83,

յւ ՚Պ լ ֊ո ւ տ~, Լուկուլլռս , 1 4 , 4 — 7 ։

Թեև Աաբիրայի մոտ • սկզբում Միհրդատն ունեցավ որոշ Հաջողություններ, սակայն շուտով նրան դավաճանեցին զորավար­ներից մի քանիսը, որոնց կաշառել էր Լուկուլլոսը։ 71 թվի ամառը պոնտական զորքերը ծանր պարտություն կրեցին Կաբիրայի մոտ, և Միհրդատը հազիվ կարողացավ փախչել փոքրաթիվ ղորախըմ- բով նախ Կոմանա, և ապա այստեղից Տալավրայի վրա յով( որի տեղադրությունը դեռևս բավարար կերպով լուսաբանված չէ, եկավ Հայաստան ու խնդրեց իր փեսայից տալ իրեն օգնություն և ապաս­տարանг

Հայաստանում նրան տրվեց, իրոք, ապաստարան, սակայն Տիգրանը, կամենալով չեզոքություն պահպանել նրան չհրավիրեց իր մոտ արքունիք, այլ հրամայեց թագավորավայել պատիվներ մատուցանել աներոջը և պահել նրան իր պետության հեռավոր ու սահմանային երկրներից մեկում12/

Պատմագետներից ոմանք, հավատ ընծա յելով Պլուտարքոսի անհավաստի տեղեկություններին' մեղադրում են Տիգրանին, որ նա չի ուզեցել հանդիպել ու մխիթարել իր դժբախտ ազգականին, և որ նա ուղարկել է Միհրդատին վատառողջ ու ճահճային մի վ ա յ ր Նրանք աչքաթող են արել, որ Պ լոլտարքոսի թե այս և թե այլ նման գունավորված տեղեկությունները, որոնք չեն հա­մապատասխանում մյուս աղբյուրների վկայություններին, հավա­նորեն, հնարովի հերյուրանքներ են և չունեն պատմական նշանա­կություն

Տիգրանի վարքագիծը պարտված ու իր մոտ փախած Մի- հըրդատի հանդեպ ունեցել է, իրապես, քաղաքական դրդապատ­ճառներ։ Տիգրանը ինչպես Միհրդատյան երրորդ պատերազմի ըն­թացքում, նույնպես և Միհրդատի վերջնական պարտությու­նից հետո, աշխատել էր պարզապես խույս տալ պատերազմից, հույս ունենալով, որ չեզոքության պահպանմամբ նա կկարողանա պահպանել նաև խաղաղությունը Հռոմի հետ։

Որ այս սխալ ու կարճատես քաղաքական հաշիվ էր' այդ ցույց տվեց մոտ ապագան։

Տ ե ՞ս Մ ե մ ն ո ն , գ լ . 4 6 և Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ իհրդա տ ա կա նք, գ լ, 82ւ

13 Տ ե ՞ս Պ լ ո լ տ , , Լ ո ւկ ուլ,, 2 2 , 1 ։Պ լուտ ա րքոսի վ ե ր ո հ ի շյա լ ա նհա վա ստ ի վ կ ա յո ւ թ յո ձ ն ե ր ի ն հա վա տ են

ը ն ծ ա յե լ Ռ ե յն ա ք ը, էքհ ա ր դ ը և ուր ի շն ե ր ը , տ ե ՞ս К в I Ո Л С հ , М1 11ւ ГIԺЯ էՉ է

ЕираЮг, էչ 34в, Е . с к Ь а г < 3 է, 0]’е аггпетНвсЬеп Ре1(1гО®е ժհտ Ь н к и П и з

КНО, I X , 4 , Է 1 4 0 2 և ո ւ ր ի շ . ։

100

9. ԼՈՒԿՈԻԼԼՈՍԸ Պ Ա ՀԱ ՆՋՈ ԻՄ է ՀԱ Ն Ձ Ն Ե Լ ԻՐԵՆ Մ ԻՀՐ Դ Ա ՏԻ Ն ԵՎ Ն Ա Խ Ա Պ Ա ՏՐԱ Ս ՏՎ Ո ՒՄ է Պ Ա ՏԵ ՐԱ ԶՄ Ի

Միհրդատի վերջնական պարտությունից հետո հռոմեակսւՆ զորքերը տարածվեցին Պոնտոսի կենտրոնական ու արևելյան շ ը ր ֊ ջաններում և Փոքր Հա յքոլմ ։ Ազնվականությունը և պաշտոնեու­թյունը զրեթե ամեն տեղ անձնատուր եղան հռոմ այե ցին երին և հանձնեցին նրանց երկրի հարստությունները։ Շարունակում էինг սակայն , կռվել ու համառ դիմադրություն էին ցույց տալիս հել­լենական մեծ քաղաքները։

71— 70 թվ. ձմեռը Լուկուլլոսը անցկացրեց իր նոր նվաճած Կաբիրա քաղաքում Հայաստան փախած Միհրդատի պալատումг Կարիրայի մոտ տեղի ունեցած մեծ կռվից հետո, հավանորեն, 71 թվյ> վերջերին, նա ուղարկեց Տիգրանի մոտ իր կնոջ եղբորն' Ապպիոս Կլավդիոսին և պահանջեց, որ Տիգրանը հ ռոմ ա յեցինե- րի ձեռքը հանձնի պոնտական թագավորին։

Այս դեսպանության մասին մանրամասն տեղեկություններ հաղորդում է Պլոլտարքոսը Լոլկուլլոսի կենսագրականում, որի մեջ նա հերոսացրել ու փառաբանել է Լոլկոլլլոսին և աշխատել է նվաստացնել ու անվանարկել նրա հակառակորդներին։ Եվրոպա­կան և հայկական գրեթե բոլոր պատմական ու բանասիրական նոր երկերում առանց ստուգման մեջ են բերվա ծ, գլխավորապես, հենց ա յդ կասկածելի տեղեկությունները։ Պատմագետները, դըժ- բախտաբար, ուշադրության չեն առել, որ Պլուտարքոսի խեղա­թյուրումները հեշտությամբ երևան են գալիս ուշադիր քննո ։- թ յա մբ։

Պլուտարքոսի համապատասխան այդ վկայությունները, որ կարոտ են վերաքննության, մեջ ենք բերում առանց կրճատում­ների։

1. Պ լոլտարքոս, Լոլկուլլոս, 19, 2 '«Եվ նա [Լուկուլլոսըյ նվաճեց խալգայներին և տ ի ֊

բարեններին, գրավեց նաև Փոքր Հա յքը և իրեն ենթար­կեց ամրոցներն ու քաղաքները։ Այնուհետև նա ուղարկեց Ապպիոսին Տիգրանի մոտ պահանջելու Միհրդատի հանձնո։-

101

մը, իսկ ինքը գնաց Ամիսոս, որի պաշարումը դեռևս շարու­նակվում էր»։2 . ն ո ւ յ ն ը Լ ո լկ ո լ լ լո ս , 2 1 , 1 — 2 '

((Ապպիոս Կլավդիոսին, որն ուղարկված էր Տիգրանի մոտ ( Կլավդիոսը Լոլկուլլոսի այն ժամանակվա կնոջ եղ­բա յրն էրУ ուղեկցում էին սկզբում թագավորի առաջնորդ­ները, որոնք անտեղի կերպով նրան ման էին ածում երկրի վերին կողմ երում ինչ որ մանվածապատ զարտուղի ու երկար ճանապարհներով։ Իսկ հետո, երբ ստրկությունից ա- զատ արձակված մի մարդ, ազգով ասորի, ցույց տվեց նրան ուղիղ ճանապարհը' նա ետ դարձավ երկար ու սխալ . այս ճանապարհից, արձակեց բարբարոս առաջնորդներին և մի քանի օրում անցավ Եփրատ և հասավ Անտիոք, որն ան­վանվում է էպիդափնե։ Ապպիոսին հրաման տրվեց սպասել Տիգրանին, որը բացակա էր և նվաճում էր Փյոլնիկիայի մի քանի քաղաքները։ Այդ միջոցին Ապսլիոսն իր կողմը գրա- վեց իշխանավորներից շատերին, որոնք ներքուստ մեծ գրա­վարությամբ էին հնազանդվել Տիգրան արմենին։ Սրանցից մեկն էր և Զարբիենոսը' Կորդվաց թագավորը։ նաև Տիգրանի նվաճած քաղաքներից շատերին, որոնք նրա մոտ ծածուկ սուրհանդակներ էին ուղարկել Ապպիոսը խոստացավ, որ Լուկուլլոսը կօգնե նրանց, բա յց հրամ ա յե ց , որ ա յժմ դեռ հանգիստ մնա ն»։3 , ն ո ւ յ ն ը , Լ ո լ կ ո լ լ լ ո ս , 2 1 , 7 — 9 '

Տիգրանին ներկա յանալոլց հետ ո] հենց որ խոսքը տրվեց Ապպիոսին' նա ուղղակի ասաց,, որ եկել է Միհըր- դատին տանելու, որը հարկավոր է Լոլկուլլոսի հաղթա­հանդեսի համար։ Հակառակ դեպքում1 հայտարարում է Տիգ­րանին պատերազմ։ Թեև Տիգրանը նրա խոսքերն աշխա­տում էր լսել ժպտերես ու կեղծ ծիծաղով, սակայն ներկա եղողների համար աննկատելի չմնաց, որ նրա դեմքը, երի­տասարդ Ապպիոսի համարձակ ճառը լսելիս, ա յլա յլվեց։ Յէ" որ նա միայն ա յժմ ազատ խոսք էր լսում քսանևհինդ տարվա ընթացքում, հենց այդքան ժամանակ էր նա թա­գավորել կամ ավելի ճիշտ սանձարձակ կերպով մոլեգնելէ Այնուհետև նաև Տիգրանը պատասխանեց Ապպիոսին, որ նա մտադիր չէ ՛հանձնել Միհրդատի ն։ Իսկ եթե հռոմա յե- ցիները պատերազմ կսկսեն' ինքը կպաշտպանվի։ Տիգրանը բարկացած լինելով Լուկոլլլոսի վրա, որ սա իր գրության մեջ անվանել էր իրեն թագավոր և ո չ թագավորների թա -

գավոր' ինքը ևս իր պատասխանի մեջ նրան չէր անվա­նել իմպերատոր։ Իսկ Ապպիոսին նա ուղարկեց փարթամ նվերներ, և որովհետև սա չէր վերցնում ' ավելացրեց ուրիշ նվերներ ևս։ Սակայն Ապպիոսը, որպեսզի չկարծեն ։ թե ին- Ք Ը թշնամաբար է մերժել վերցրեց միա յն մեկ գավաթ, իսկ մյուս նվերները ետ ուղարկեց ու շտապեց վերադառնալ Լուկուլլոսի մոտ »։

Պ լուտարքոսի այս վկայություններից, նախ և առաջ, ա նհ ա ֊ վաստի է ու հնարովի նրա հաղորդած հիմնական տեղեկությունրу որ իբր թե Ապպիոս Կլավդիոսը, մերժում ստանալով Տիգրանից ' ՚ նրան հայտարարել էր պատերազմ։ Այդ չի կարող ճիշտ լինել, որովհետև հռոմեական ծերակույտը, ինչպես հայտնի է, չէր լիազորել Լուկուլլոսին պատերազմ հայտարարելու Տիգրանին։ Մ ի ֊ անդամ այն անհավանական է, բացի ա յդ• որ 71 թվի Վերջերին Լուկուլլոսը պատերազմ հայտարարած լիներ Տիգրանին, որով­հետև նա դեռևս չէր նվաճել պոնտական խոշոր քաղա բները և չէր ապահովել իր թիկունքը։ Եվ վերջապես, կարո՛* զ էր միթե Լուկուլլոսն այնքան անհեռատես ու անզգույշ լինել, որ հայկա­կան իր արշավանքը սկսելուց մոտ մեկ ու կես տարի առաջ պա­տերազմ հայտարարեր Տիգրանին, ժամանակ տալով նրան ու հնարավորություն նախապատրաստելու ռազմական իր ուժերը պա­տերազմի համար։

Պ լուտարքոսի վերոհիշյալ վկայության յւխալ լինելն այն~ քան ակներև է, որ նրա ա յդ տեղեկությունն անտես է արված ա- կանավոր պատմագետների երկերում, օրինակճ Մոմզենի, Ռ եյ• նաքի և ուրիշների ուսումնասիրություններում։ Այդ սխալը մեշ է բերված, սակայն, էքհարդի, Աստ ուր յանի և Դոլենս-Խաչի աշխա­տություններում^։

Ապպիոս Կլավդիոսի ընդունելության մասին Անտիոքում ավելի վստահելի են, անտարակույս, Մեմնոն Հերակլեացու հա­ղորդած տեղեկությունները, որովհետև սա, պատկանելով փոք­րասիական հույն հեղինակների խ մբինճ Հռոմի հակառակորդների նկատմամբ չունի այն միտումնավորությունն ու աչառու վերա­բերմունքը, որ հատուկ է հռոմեական պատմագիրներին։ Եվ ու­շագրավ է, որ պատերազմի հայտարարության մասին Մեմնո-

1 Տ ե ՛ս к. Е с к Ь а г й Ь 0 1 е а г т е п ^ с Ь е п Р е Ы г й д е й е в Ь и ки П и Б , К Н о,.I , է ւ 74 և 7 5 , դ ո կ տ . Լ . 3 . Ա и ա ո ւ ր յ ա ն , Ք ա ղ ս ք ա կ ան վ ե ր ա ր ե ր ո ւ ֊

թ ի ւն ն եր ը ն դ մ էջ Հ ա յա ս տ ա ն ի և Հ ռ ո վ մ ա , էշ 4 9 և Ն. Դ ո լ Կ ն ս և Ա , Խ ա չ յ

Պ ա տ մ ութ յուն հին հ ա յե ր ի , պ րյսկ Գ, Բ ՜իֆլիս , 1 9 1 0 , էջ 4 3 ։

ւօտ

նը, ըստ երևույթին, ոչինչ չգիտեք Բայց նա հանգամանորեն մեջ է բերում Տիգրանի պատասխանն Ապպիոսին, որը միանգամայն Հիմնավոր էր ու արդարացի, և հավանորեն, հենց ա յդ պատճա- ռով չէ հիշատակված Պ լուտարքոսի ու հռոմեական պատմագիր­ների երկերում։

ССԼուկուլլոսը, — վկայում է Մեմնոնը-, — ուղարկել էր Տիգրանի մոտ իբրև դեսպան Ապպիոս Կլավդիոսին և պւս- հանջոլմ էր իրեն հանձնել Միհրդատին։ Սակայն Տիգրանը չտ վեց, ասելով որ բոլոր մարդիկ իրեն կպախարակեն, եթենա Լոլկոլլլոսի ձեռքը հանձնե իր կնոջ հորը։ Այլ թե ինչ­պիսի վատ մարդ է Միհրդատը' այդ ինքն էլ գիտե. սակայն խաղք ու խայտառակ կլինի իր ազգականության առջև։ Նա նաև նամակ է գրում Լուկոլլլոսին, որ բովանդակում էր իր մեջ նրա ասած այդ խոսքերը»։

Ուշադիր քննության ենթարկելով Պլուտարքոսի նաև մյուս վկայությունները ' դժվար չէ նույնպես կռահել, որ անհավանա­կան է նմանապես նրա այն տեղեկությունը, որ իբր թե Տիգ­րանի ուղարկած առաջնորդները դիտավորյալ կերպով ման են ածել Ապպիոսին երկար ու զարտուղի ճանապարհներով։ Իսկ.իրապես, Ապպիոսը հենց ինքն էր շահագրգռված այս բանում և ինքն էր, հավանորեն, ճարպիկ կերպով կազմակերպել իր շրջա դա յություն ը լրտեսության հատուկ նպատակով։

Պլուտարքոսի վկայություններից կարելի է վստահորեն հե­տևցնել, որ Ապպիոսը գաղտնի հրահանգ էր ունեցել գրգռելու ոլ ապստամբեցնելու Տիգրանի դեմ Ասորիքի հունական քաղաք­ները և Տիգրանին հպատակված օտար ժողովոլրդներին։ Պ լուտ ա ր ֊ քոսն աշխատել է, ըստ երևույթին, քողարկել դեսպանի լրտեսա­կան շրջագայությունը Հայաստանում միանգամայն անհաջող ու անմիտ կերպով բացատրում է, որ Ապպիոսին դիտավորյա/ կերպով սխալ ճանապարհով էին առաջնորդել Տիգրանի ուղարկած ուղեկիցները։

Ապպիոսը, ինչպես մատնանշում է վերոհիշյալ իր վկայու­թյա ն մեջ Պլոլտարքոսը, հաջողությամբ էր կատարել Լուկոլլլոսի հանձնարարությունները։ Նա հռոմայեցիների կողմն էր գրավել, հավանորեն իր շրջագայության ժամանակ, դժգոհ իշխաններից ոմանց, որոնց թվումն էր Կորդվաց Дш/ւբիենոս թագավորը։ Իսկ Ասորիքի մի քանի քաղաքներին, որոնք խոստացել էին ապըս-

2 Տ ե 'ս գ լ . Հ Մ Ա ,

104

տամբել Տիգրանի դեմ' նա խորհուրդ էր տվել սպասել մինչև Լ ո ւ ֊ կուլլոսի գալը։

Ապպիոսի Հայաստան եղած ժամանակ շարունակվում էր դեռ պոնտական մեծ քաղաքների ' Ամիսոսի և Սինոպի պաշարում/1 , որոնք կատաղի կերպով դիմադրում էին և չէին համաձայնում անձնատուր լինել հռոմ այԼցիներին։ Հելլենական քաղաքների ա լս հավատարմությունը և նվիրվածությունը Մ իհրդատին խիսս։ ուշա­գրավ ու պերճախոս մի փաստ է, որը ցույց է տալիս, որ Միհրդա­տը եղել է, իրապես, պաշտպան ու հովանավոր հելլենիզմի և հ ե յ ֊ լենական քաղաքների։ Նրա հելլենիստական ու առաջադիմական քաղաքականությունը և նրա հելլենական քաղաքային կուլտուրա­յի տարածման ջանքերը, որ վերև մանրամասն մատնանշել էինք, չէին կարող, իհարկե, հաճելի լինել Պոնտոսի կալվածատեր պահ­պանողական ազնվականությանը։ Եվ, ըստ երևույթին, հենց այդ է պատճառը, որ Մ իհրդատին հաճախ դավաճանում էր, գլխավո­րապես, ազնվականությունը, որը առանց որևէ լուրջ դիմադրու­թյա ն հանձնել էր հռոմայեցիներին երկրի ամրությունները և հա- ր ըստ ութ յունները։

70 թվի գարնանը հռոմայեցիները երկար պաշարումից հետո կարողացան Գրտփել Հերակլեան և Սինոպը, իսկ 70 թվփ աշ­նանը նաև Ամիսոսը։ Այս քաղաքների անկումից հետո Հռոմր տեր էր դառնում ամբողջ Պոնտոսի, և պատերազմը Միհրդատի դեմ

կարելի էր համարել վերջացած։Նվաճված երկիրը, մանավանդ, նրա հելլենական հարուստ

ու շքեղ քաղաքները մատնվեցին անխնա կողոպուտի։ Հռոմեական զորքերը հրդեհեցին ու իսպառ ավերեցին փարթամ ու հոյակապ Հերակլեա քաղաքը և հռչակավոր ու գեղեցիկ Ամիսոսը, որը հա­մարվում էր Պոնտոսի Աթենքը։ Եվ բնորոշ ու հատկանշական է, որ պատմագիտական մեծահռչակ մի քանի երկերի մեջ զորավար Լուկուլլոսը, հռոմ ա յեցի ամ ենախոշոր ավարառուն ու կողոպտիչը, որը քանդել ու հիմնովին կործանել էր հելլենիստական մեծ ու ճոխ կուլտուրան Պոնտոսոլմ' համարվում ու անվանվում է պաշտ­պան հելլենական քաղաքակրթության և «հելլենիզմի ջերմ ե ր ֊ կըրպագոս)3։

3 Տե՛ս, օրինակ, Ф е р р е р о, Величие и падение Рима, I, перевод А. З а х а р о в а , Москва, 1915,4; 161 և 184։ Նման երկերի ազդեցությանը պետքէ վեր ա գր ել Մ իհրգա տ ի ու Լո լկուլլոսի ս խ ա լ բն ո ւթ ա գ ր ե ր ը Կ ովա լևի դ ա ս ա գ ր ք ո ւմ ։

Մ իհրդա տ ի ն Կ ովա լևը հ ա մ ա րո ւմ է Vհունա կա ն կ ր թ ո լթ յո մ ։ ս տ ա ց ա ծ խ ո ր ա մ ա ն կ ու

105

Քաղաքները նվաճելուց հետո Լուկուլլոսը նույն այս 70 թվին վերադարձել էր Պոնտոսից պրովինցիա Ասիա։ Եվ շատ ուշագրավ է ոլ հետաքրքիր, որ նա Հայաստան արշավելուց ա- ոաշ անհրաժեշտ էր համարել թեթևացնել հռոմեական Ասիայի■տնտեսական հուսահատական դրությունը։

Այս նահանգն առաջին Միհրդատյան պատերազմից հետոՀ88— 84 թվ-)ւ ինչպես վերև տեսանք, վճարելու էր ի պատիժ իր անհավատարմության, բացի հինգ տարվա հարկերից, նաև քսան հազար տաղանդ ռազմատուգանքг նա ա յժմ կատարելապես սնանկացել ու արյունաքամ էր եղել, վճարելով հսկայական իր ■պարտքի վաշխառուական տոկոսները։ Հռոմեական ֆինանսիստ­ները, որոնք դրամական փոխատվություն էին տվել աղքատա­ցա ծ այս երկրին' իրենց ստանալիք տոկոսների դիմաց բռնագրա­վում էին այստեղ տները, վարելահողերը, այգիները, հասարա­կային շենքերը, հափշտակում ու Իտալիա էին տանում արվեստի խըերը, արձանները, պատկերները, տնակահոլյքը, ոսկեղենն ու արծաթեղենը և վերցնում էին, բացի այդ, նաև պարտապանների երեխաներին կամ հենց իրենց ' պարտապաններին ու որպես ըս- տրոլկ ուղարկում նույնպես Իտալիաг Չնա յա ծ սակայն ամբողջ սւյս նահանգի կատարյալ սնանկացման1 նրա սկզբնական քսան հազար տաղանդ պարտքը 84 թվից հետո ո'չ միայն չէր պակա­սել, այլ դառել էր 70 թվ_ին քառասուն հազար տաղանդ։ Ընդունե­լով ըստ Հոլլչի, որ մեկ տաղանդը հավասար է եղել այդ ժամա­նակաշրջանում մոտավորապես 4200 գերմանական ոսկի մարկի' ամբողջ ա յդ պարտքը կլինի 168 միլիոն մ արկ կամ 84 միլիոն ոս­կի ռուբլի*։

Վճարել այս հսկայական գումարը և նրա վրա բարդվող տո­կոսները հռոմեական Ասիայի ուժերից վեր էր և այլևս հնարավոր չէր ։ Հարստահարվող բնակչությունը չափից դուրս գրգռված էր հռոմսւյեցիների և, բնականաբար, նաև հռոմեական իշխանության դ ե մ ։ Լոլկոլլլոսն անհրաժեշտ համարեց հանդարտացնել բնակչու­թյա ն ա յ դ դժգոհությոլնը և աշխատեց թեթևացնել նրա տնտե­սական դրությունը, որ դառել էր արդեն անտանելի։ Նա սահ-

ճա րպ իկ բ ա ր բ ա ր ո ս ս , իսկ Լուկուլլոսը , նրա ա սելովս «հ ա մ ո ղ վ ա ծ ա րիստ ոկրա տ կր,

խ ի ս տ հա ր ուս տ , հ ա յտ ն ի ի ր ըն տ ի ր հ չա ր ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ («Լ ո ւկ ո ւլյա ն խ ը ն -

շ ո լյք ն ե ր л ) , և ա նձնա պ ես ա զ ն ի վ մ ա ր դ է ր .. . а , տ ե ս С. И. К О В 3 Л С В, Ис-тория античного общества. Эллинизм и Рим, 1936, էչ ю շ և Տ07,

4 Տ ե ՛ս Р г . Н и Н в с ! 1, О п е е Ы в с И е ս ո ժ г б п й з с Ь е М е (г о 1 о § 1 е , В е гИ п , 1882, Է9 гее и ггւ,106

մանեց Ա է Ո լր ք տների Ո լ ստրուկների վ_րա, նաև 25 % եկամտա­հարկг,| Ս ասնավոր պարտքերի համար նա արգելեց վերցնել 12 % -ից ավելի, արգելեց նմանապես ավելագրել չվճարված տո­կոսների Վրա նոր տոկոսներ և կարգադրեց, բա ցի ա յդ, որ պա­հանջվող տոկոսների գումարը չպետք է ավելի լինի քան սկգբնա- կան պարտքի գումարը6, Եթե պարտապանները չէին վճարում ի ֊ րենց պարտքերը' պարտատերերն իրավունք ունեին վերցնելու նրանց եկամուտի միայն մեկ քառորդ մա սը*։

Եվրոպական գիտնականներից շատերը, օրինակ, Ֆեռեռոն և Կապոն, Լոլկուլլոսի ֆինանսական այս միջոցառումները են­թադրում են Միհր դատ յա ն երրորդ պատերազմի առաջին տարվա ընթացքում, այսինքն1 73 թվինՏ։ Այս ենթադրությունը միան­գամայն անհիմն է։ Թե Պ լուտար քոսը և թե Ապպիանոսը, որոնք գլխավոր ու միակ աղբյուրներն են վերոհիշյալ վկայությունների՛՜ պարզ կերս։ով մատնանշում են, որ Լոլկոլլլոսի վերադարձը հռո­մեական Ասիա և վերևում նշված նրա բարեփոխությունները տե­ղի էին ունեցել Ամի սոս քաղաքի գրավումից և Ապպիոս Կլավ- դիոսին Հայաստան ուղարկելուց հետո9։

Որ իր բարենորոգումները և հռոմեական Փոքր Ասիայի խա ­ղաղացումը Լուկուլլոսը կարևոր ու անհրաժեշտ էր համարել Հա ­յաստան արշավելուց առաջ' ա յդ ուշագրավ մի փաստ է, որն ու­շադրության չէ առնվել պատմ տգիտական երկերում։ Շատ պարղ է, որ նա, որոշած լինելով պատերազմել Տիգրանի դեմ ' պետք է ապահովեր իր թիկունքն արևմուտքում, որոշ զիջումներ անե­լով հռոմեական Փոքր Ասիայի հուսահատված ոլ հուզված բնա կ­չությանը։

Պատմագիտական երկերում բնավ չէ լուսաբանված նաև Լոլ- կուլլոսի Հայաստան արշավելու նենգ ու խորամանկ ծրագիրը, որն առանց դժվարության քողազերծվում ու մերկացվում է ըս- կըղբնաղբյուրների ուշադիր քննությա մբ։

ձիգրանի դեմ իր արշավանքը Լուկուլլոսը կազմակերպում էր բոլորովին թաքուն կերպով։ նա աշխատել էր ըստ ի и քնեցնեք Տիգրանի աչալրջությունը և ծրագրել էր հանկարծ ու անսպասելի

5 Ա սք պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր ղ ա տ ա կ ա ն ք, 8 3 ։

6 Պ լ ո ւ տ ա ր թ ո ս , Լո ւկուլ., 2 0 , 3 1

1 Նույն տ եղ ը , էշ 2 0 , 3 ։

в Տ ե ՛ս Ф е р р е р о , Величие н падение Рима, т. I, էք 3 4 0 ե V. С հ а р о է, Լձ ргоУШсе гопшШс ргосопвиЫге й’А81е, Раг18, 1304, էք 4 0 — 4 1 ։

9 Տ ե ՜ս Պ լ ո լ ա . , Լ ո լկ ., 1 9 , 2 և Ա պ պ ի ա ն ո и , Մ ի հ ր դ ,, 8 3 ։

107

հարձակվել ու ջախջախել նրան, նախքան նա հավաքած ու նա­խապատրաստած կլիներ իր ցրված զորամասերը:

Միանգամայն բնական է ու հասկանալի, որ Լոլկոլլլոսի այգ հարձակումն առանց պատերազմի հայտարարության, որով ոտնա­հարվում էին միջազգային օրինականության կարգերը, չեն ուզում բացահայտ կերպով խոստովանել հռոմեական աղբյուրները և. մասնավորապես, Պլոլտարքոսը, որը գրել էր Լոլկուլլոսի ո'չ թե անա­չա ռ պատմությունը, այլ ներբողյանը։ Սակայն պարղ ակնարկներ կան ա յդ մասին Ապպիանոսի մոտ, որն իր պատմության այս մա­սում օգտվել էր, հավանորեն, ո 'չ թե հռոմեական, այլ փոքրասիա- կան չեզոք հույն աղբյուրից։

Ապպիանոսի համապատասխան վկայությունից, որ ամբող­ջությա մբ մեջ ենք բերում, երևում է, որ Լուկուլլոսը' վերա­դառնալով 70 թվին^0 հռոմեական Փոքր Ասի ա՝ նախ աշխատել էր տպավորություն գործել, որ իբր թե պատերազմը վերջացել է I։ յապա շարժվել էր հանկարծ ու արագ երթերով դեպի Հայաստան։

«Արդ՝ հենց այսպես, — պատմում է Ապպիանոսը, — Լու- կոլլլոսն ավերեց Սինոպը և Ամիսոսը։ Նա բարեկամություն հաստատեց Միհրդատի որդի Մաքարեսի հետ, որը Рпп- փորի թագավորն էր և ուղարկել էր իրեն ոսկե պսակ։ Ապա նա Տիգրանից պահանջեց Միհրդաաին։ Իսկ ինքը, վերա­դառնալով Ասիա, որը դեռ վճարում էր Սուլլայի սահմանա՛) տուգանքները, որոշեց, որ վճարեն եկամուտի մեկ քառորդ մասը, և հարկ գրեց նաև տների ու ստրուկների վրա։ Ա յ­նուհետև նա իր հաղթության առթիվ զոհաբերության հ ա ն ֊ դիսատոներ կատարեց, որպես թե պատերազմը հաջող կեր­պով ավարտված է ։ Եվ զոհաբերություններից հետո նա ռաղ- մի ելավ Տիգրանի դեմ, որը չէր տվել իր ձեռքը Միհր։լա­տին» * **

Որ Լոլկոլլլոսն արշավել էր Հայաստան ծածկաբար ու հան­կարծ' ա յդ ինչպես կտեսնենք, ակնարկում են նաև Սալլոլստիուսը к Մեմնոնըէ Եվ ինձ թվում Է, որ իր գաղտուկ ու գողաբարո հենց հարձակման պատճառով Լուկուլլոսը, որի անունն աղճատ -

10 Լակ ու Ա Ո и ի վ ե ր ա դ ա ր ձը Փ ոքր Աս իսւ պ ետ ք Է են թ ա դրե լ ո 'չ թ ե Ա ինոպ ո ւ

Ա միսոս ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ռ ո ւմ ի ց ա ոա շ 71 թ վ ի ն , ին չպ ես Պ լուտ ա րքոսի հա ղ որդ ա ­

գ ր ո ւթ յա ն հ ա մ ա ձ ա յն կ ա ր ծո ւմ են Ռ ե յն ա ք ը , Մ ո մ զե ն ը և ուրիշները (տ ե ՚ս ի / [1 է -

Ьпйа1е Еираюг, էք 162 ե .Римская история*, III, էք « ) , այլ այգ քաղաք­ների առումից էետո 70 թվին, ինչպես վկայում Է Ապպիանոսը,

11 Ա պ պ ., Մ իհրդա տ ա կ ա ն ք, 8 3 և 8 4 1

108

ված ձևով' պահվել է հայ ժողովրդական ավանդության մեջ12 խիսս։ վատ հիշատակ է թողել Հայաստանում և հիշվում է Վայկուն ա- նունով իբրև «ելուզա կ», ա յսինքնл . իբրև ավազակ, որը վրդովել էր հայ երկրի խաղաղությունը և հարկադրել էր Տիգրանին վե­րադառնալ Պտղոմայիդ քաղաքից Հայաստան։

Լոլկոլլլոս-Վայկոլնի մասին ա յդ հին ավանդությունը հի­շատակված է Խորենացոլ պատմության հետևյալ հատվածում։

Խորենացի, I I , գլ. ԺԴ, Տփղիս, 1913, էջ 128 — 129 '«Ել նոյն հետայն դիմէ [ Տիգրան] յաշխարհն Պաղես-

տինացլոց' վրէժս պահանջել ի Պտղոմայիդ Կղէոպատրայ յաղագս Դիոնիսի որդլոյ նորա առ հայր իւր յա նցա նա ց։ Առեալ գերի բաղում և ի Հրէից' նստի շուրջ ղՊտղոմայիդ քաղաքաւ։ Իսկ դշխոյն Հրէից Աղեքսանդրիայ, որ և Մեսա-

զինա յ, որ էր լեալ կին Աղեքսանդրի, որգլոյ ՅոհաՆնու, որդլոյ Շմալոնի, եղբօր Յուդայ Մակարէի, որ զա յնոլ ժա­մանակաւ ունէր զթագաւորութիւնն Հրէից, ինչս բաղումս տալովս դարձոյց զնա անտի։ Քանզի էր լուեալ և համբալ, թէ Վայկուն ոմն անուն յելուզակ խռովէր զերկիրն Հա յոց,

զլեառն ամուր կալեալ, որ մինչև ցա յժմ յանուն յելուզակին կոչին Վա յկ,ունիք»։Որ Լոլկուլլոսն արշավել էր Հայաստան յ՜անկարծակի ու

առանց պատերազմ հայտարարելու ա յդ կարելի է համարել, ինչ­պես կտեսնենք նաև ներքև, միանգամայն անվիճելի։

Г2 Գրիգոր հ ա լա թ յա ն ց ի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , որ ի բ ր թ ե Խ ո րե նա ցին կ ա մ ա յա ­

կա ն կերպ ով Լոլկուլլոսին դա րձր ել է «Վ ա յկ ո ւն ե լո ւզ ա կ » ' հ ա վ ա ն ա կ ա ն չ է ։ Խ ո ր ե ֊

նա ց ու ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը հ ի մ ն վ ա ծ է ըստ իս ժ ողո վրդ ա կ ա ն ա վ ա ն դ ո ւթ յա ն վր ա .

*ոե՚ ս Г. Х а л а т ь я II к. Армянские Аршакпды, Москва, 1903, էչ 04, 37з>

10. ԼՈԻԿՈԻԼԼՈՍԻ ՀԱ ՆԿ Ա ՐԾ Ա ԿԻ ՀԱ ՐՋԱԿՈԻՄ Ը ԵՎ Ա Ռ Ա ՋԻՆ ԸՆ Դ ՀԱ ՐՈ ԻՄ Ը ՀԱ ՅԵ Ր Ի ՀԵ Տ

Լուկուլլոսի ծրագրած Յանկարծակի ու անսպասելի Հարձա­կումը և պատերազմը Տիգրանի դեմ նախապատրաստվում էր, ինչ­պես ասացինք, թաքուն կերպ,ով ու դավադրաբար։

Տիգրանը չէր սպասում և ամենևին չէր նախազգում իր ե ր ֊ կըրին սպառնացող մեծ վտանգը։ Նա գիտեր, ըստ երևույթին, որ հռոմեական ծերակույտ ը չէր լիազորել էուկուլլոսին նոր պա­տերազմ սկսելու Հայաստանում։ Նրան նաև Հայտնի էր, Հավա­նորեն, որ Հռոմեական ծերակույտրճ վտանգավոր Համարելով պա­տերազմը Հզոր Հայաստանի դեմճ չէր Համաձայն ել միջամտել Աս ո- րիքի գործերին և գաՀ բարձրացնել Սելևկյան օրինավոր ժառանգ­ներին։ Ծերակ.ույտի խաղաղասեր ա յդ Հակումները, ինչպես և պատերազմ խ վերջացման առթիվ Լուկուլլոսի Եփեսոսում կազ­մակերպած Հանդեսներըճ պիտի վստաՀություն ներշնչած լինեին Տիգրանին, որ պատերազմ ի վտանգը Հռոմայեցիների Հետ կարելի է Համարել կանխված։ Ուստի և նա ո ' չ միայն չէր նախ ա պ ա տ ֊ րաստվում պատերազմի, ա յլ} ընդՀակառակըէ անհոգ ու Հանգիստ զբաղված Էր Տ իգրանակերտ քաղաքի շինարարության ավարտ­ման աշխատանքներով։

Նրա միամիտ այս լավատեսությունը քաղաքական մեծ սխալ Էր, որը, ինչպես կտեսնենք, օրհասական հետևանքներ ունեցավ նրա մեծ պետության համար։ Այս սխալը դժվար կարե­լի Է արդարացնել, որովհետև Միհրդատը, ինչպես աղբյուրների■ վկայություններից Հայտնի Է, նրան նախազգուշացրել Էր, որ Հռոմեական վայրագ ոլ անկշտում իմպերիալիզմն անխուսափելի կերպով արշավելու Է Հայաստան։ Եվ Հիրավի, Հռոմր վաղ թե ուշ Հաշիվ Էր պաՀանջելու Տիգրանից Ասորիքի նվաճման ու Կա- պադովկիայի ավերածությունների Համար, որոնք նրա դաշնա­կիցներն Էին։ Նա չէր կարող, իՀարկե, թույլ տալ, որ փոքրասիա­կան իր գաղութների թիկունքումճ Կոմա դենում, Արևելյան Կիլի- կիայում և Միջերկրական ծովի ափերինճ վերջնականապես կազ­մակերպվի ու ամրանա աշխարՀակալ ու Հզոր Հայաստանը, որը մշտական մի սպառնալիք էր լինելու նրա տիրապետության Հա ­մար Արևելքում։110

Դժվար չէր, ուրեմն, կռահել, որ հռոմեական ղորեղ ու ռազ- մաաենչ հանրապետության ամրացումն ու հարևանությունը Հա ­յաստանի արևմտյան սահմաններում ավելի վտանգավոր էր լինե­լու հայկական նորակազմ աշխարհակալության համար, քան նրա արևելյան սահմաններում գտնվող համեմատաբար թույլ ու ան­կայուն Պարթևական թագավորության հարևանությունը: Ուստիև Տիգրանը, ինչպես իրավացի կերպով ակնարկում են հռոմեա­կան աղբյուրները' չպետք է հանդուրժեր իր թիկունքն ապահովող Պոնտոսի խորտակումը և իր աներոջը' Մ իհրդատին օգնություն պետք է ուղարկած լի^եր Կաբիրայի կռվից առաշ։

6Ս թվի գարնանը Լուկուլլոսը, առանց պատերազմ հայտա­րարելու Տիգրանին և հակառակ հռոմեական ծերակույտի ցանկու­թ յա ն ' իր անձնական նախաձեռնությամբ ու պատասխանատվու­թ յա մ բ, սկսեց հայկական արշավանքը» Ինչպես հաղորդում է Ս ա լ ֊ լուստիուսը1, ամենաարագ երթերով նա անցավ Կապադովկիայի միջով և շտապեց դեպի Եփրատ գետը, որը բաժանում էր Հա­յաստանին կցված հին Ծոփքը Արիորարղանի թագավորությու­նից։ Այստեղ Մելիտենեի մոտ2 Կապադովկիա յի թագավորը ծա ծ­կաբար պատրաստել էր տվել ձմեռվա ընթացքում լաստանավեր'>, որոնցով Լուկուլլոսը հեշտությամբ անցավ Եփրատ գետը և դուրս եկավ Ծովէք։ Որ Լուկուլլոսը Եփրատ գետն անցել Էր թաքուն ու ա- նակնկալ կերպով[' ա յդ բացի Ս ալլուստիոլսից վկայում Է նաևՄ եմնոնը*։

Հռոմեական զորքը Մելիտենեից մինչև Եվւրատ եկել Էր, ան­շուշտ, կարավանների հին ճանապարհով, որը մանրամասն նկա­րագրված Է Պ ևա ին գեր յա ն քարտեզում։ Այդ ճանապարհը որոշ­վում Է ճշտիվ ա յժմյա ն Իզողլոլի (գրվում Է նաև Իզոլի) և նշա­նավոր հին Տոմիսայի մոտով, որը գտնվում Էր Եփրատի ձաիւ ափին։ Համաձայն Ստրաբոնի վկա յությա ն ' Լուկուլլոսը նվիրել Էր Տոմիսա ամրոցը Կապադովկիա յի Արիոբարզան Ա թագավո­րին այն օգնության համար, որ ստացել Էր նրանից պատերազմի ժամանակ5)

1 Տ ե ՛ս հ . IV, 11 (Ье1рг1^, 1856):2 Համեմսւաև Т а с 1 1 ս տ, А ппа1еь, X V , 2 6 - 27»3 Ս ոմ ղե ն ի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , որ Տ ի դ ր ա ն ը ն վ ա ճ ա ծ Լ ե լ ե լ ն ա և Մ ե լի տ ե ն են ,

ինչպ ես վ ե ր և ա ս ա ց ի ն ք , ճիշտ չ է ։

* Տ ե 'ս Մ ե մ ն ո ն , գ լ. 5 6 ։ « Լուկուլլոսը , — ա ս ո ւմ Է ա յս վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե շ

Մ եմ նո ն ը ք— դուրս գա լո վ Կ ա պ ա դովկիա և ո ւն ե ն ա լո վ իրրե. բ ա ր ե կ ա մ նրա

յ1ր ի ո ր ա ր ղ ա ն ի շխ ա ն ա պ ե տ ին ' անակնկալ կերպով ա ն ը ա վ ո տ ք ով Ե վ ւ ր ա տ ը ...» ։

5 Տ ե ՞ս Ս տ ր ա բ ո ն , X I I , 2 , 1 ։

111

Մեջ բերված այս փաստական տեղեկությունները, որոնոպատմական են և միանգամայն արժանահավատ ' լռության են տըր- ված Պլուտարքոսի կողմից, որը, հավանորեն, աշխատել է սքողել այս արշավանքի գաղտագողի ու ելուզակային բնույթը, որ պատ­վաբեր չէր Լուկուլլոսի համար։ Այս տեղեկությունների վւոխարեն, որոնք հայտնի են եղել իրեն, գլխավորապես, Ս ալլոլստ իոլսի պատմական երկից' Պլոլտարքոսը տալիս է հրաշքներով լի հեքիա­թական մի պատմություն, որի սկզբնաղբյուրը կարող է եղած լի­նել, ինչպես ենթադրում է Ռ ե յ ն ա ք ը Ա ր թ ի ա ս Անտիոքացու բա ­նաստեղծական շինծու վիպերգըւ

Պ լուտարքոսի հաղորդած տեղեկությունները, որ սովորաբար մեշ են բերվում պատմագիտական երկերում, ավելորդ չեմ համա­րում տալ թարգմանաբար առանց կրճատումների։

« Լուկուլլոսը, — ասում է Պլուտարքոսը?, — մեծ արագու­թ յա մբ անցնելով ճանապարհը մինչև Եփրատ գետը' գտավ այդ գետը խիստ հորդացած ու պղտորված անձրևների պատ­ճառով։ Նա անհանգիստ էր, որովհետև հարկադրված էր ժա­մանակ վատնել ու աշխատանք գործ դնել և պետք է լաս­տան ավեր շինել տար ու պատրաստել նավակամուրջ։ Սա­կայն երեկոյան դեմ ջուրը սկսեց իջնել և այնքան ս/ակա- # սեց գիշերվա ընթացքում, որ լուսաբացին Լուկուլլոսը գե­տի հունը տեսավ ցա մա քա ծ։ Երբ տեղական բնակիչները տեսան գետանցքում երևացող փոքրիկ կղզյակներ և նրանց մոտ ջուրը ծանծաղած' նրանք ծնկաչոք երկրպագեցին Լոլ- կոլլլոսին, որովհետև ա յդ առաջ քիչ էր պատահել, իսկ ա յ- ժըմ սանձահարված ու ընտելացած գետը հոժարակամ անձ­նատուր էր լինում նրան և նրա տրամադրության տակ էր դնում իր դյուրին ու անարգել անցքը։ Արդ' օգտվելով այս հաջող դեպքից' Լուկուլլոսը տեղափոխեց իր ղորքը։ Գետն անցնելու ժամանակ նրան երևաց կարևոր մի նախանշան։ Այստեղ արածում էին սրբազան երինջները պարսկական Արտեմիսի, որին բարբարոսները, որ ապրում էին Եփրա- տի մյուս ափին' ավելի էին պաշտում, քան մյուս ա ստված­ներին։ Նրանք այս երինջներից օգտվում էին միմիայն դո* հաբերոլթյունների համար, իսկ ընդհանրապես այդ տեղե­րում երինջներն ազատ շրջում էին, և ամեն մեկը կրում էր իր վրա խարանադրոշմ մի ջահ, որն աստվածուհու նշանհ

• МШи1йа1е ЕираЮг, էչ 442,7 Տ ե ՜ս Լ ո ւկ ուի , 2 4 , 2 — 8 ։

Տ ի գ ր ա ն ե ր կ ր ո ր դ

յ

էր։ Եթե նրանցից մեկը հարկավոր լիներ' նրան այնքան էլ հեշտ չէր վերցնել և բավական մեծ աշխատանք էր պետք- դրա համար։ Երր զորքն անցնում էր Եփրատ պետը' դրան­ցից մեկը բարձրացավ սրբազան մի ժայռի վրա, որը նվիր­ված էր աստվածուհուն, կանգնեց նրա գագաթին և, խո­նարհեցնելով գլուխը, ինչպես ա յգ անում են թոկով տարվող երինջները' տրամադրեց ինքն իրեն Լոլկուլլոսին զոհաբեր­ման համար։ Բարեհաջող գետանցի համար Լուկուլլոսը զո­հաբերեց նաև Եվէրատին մի ցուլ»է

Պ լոլտարքոսի հաղորդած այս տեղեկությունները չունեն հարկավ պատմական որևէ արժեք։ Եվ, իհարկե, իզուր են նրան՛։ մանրամասն մեջ բերված պատմական նււրագոլյն մի քանի եր­կերում առանց վերոհիշյալ փաստական ու արժանահավատ վկա­յությունների հիշատակությանՏւ

Եփրատ դետն անցնելուց հետո հռոմեական զորքն առաջ շարժվեց Լուկոլլլոսի առաջնորդությամբ և դարձյալ արագացրած երթ ով դնաց Ծ ոփ թի միշով դեպի Տիգրիս դետը։ նպատակ ունե- նալով հանկարծակիի բերելու Տ իդրանին և անակնկալ կերպով հարձակվելու Տ ի դրան ա կերտ քաղաքի վրա։ Ծոփքի րնակչու թ յո ւ ֊ նը ո'չ միայն ցույց չէր տվել որևէ դիմադրություն, ա յլ, ըստ երե­վույթին, ինքը հոժարակամ հնազանդվել էր Լոլկոլլլոսին և, հ ա յ­թա յթելով հռոմեական բանակին անհրաժեշտ պարեն' մեծապես հեշտացրել էր նրա առաջխաղացումը դեպի Տիգրանակերտ։

Հռոմեական զորքի առաջշարժումը Ծոփաց աշխարհի միջով նկարագրված է Ապպիանոսի ու Պ լուտա րքո սի ներքև մեջ բերված վկայություններում, որոնք իրար հետ համերաշխ են և իրար լրացնում են։

1, Ապպիանոս, Միհրդատ ականք, 84 '«Եփրատ գետն անցնելուց հետո' Լուկոլլլոսն առաջ

շարժվեց բարբարոսների միջով, պահանջելով նրանցից մի­այն ա յն' ինչ որ հարկավոր էր։ Իսկ ժողովուրդն այս չէր կռվում և չէր ուզում որևէ վնաս կրել, մինչև որ Լուկուլլոսը և Տիգրանը կվերջացնեին իրար դեմ պատերազմը»։2 . Պ լուտա րքոս, Լոլկոլլլո и, 2 4 , 8 '

«Եվ այդ օրը նա [Լուկուլլոսը] գիշերեց այստեղ [Ե փ -

® Տ ե ՞ս Լ ե ո , Հ ա չո ց պ ա տ մ ո ւթ յո ւն , Թ ի ֆ լի ս , 1 9 1 7 , էշ 4 0 6 և ա յլն , նա և

Դ ո լ ե ն и և հ ա չ , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն հին հ ա յե ր ի , պ րա կ Գ , Թ'իֆլիղ> 1 9 1 0 , էշ 5 0 —

5 1 և ո ւր ի շ .*

1138 -7 2 5

բատի ձախ ա փ ին], իսկ հետևյալ և հաջորդ օրերը նա ա- ռաջ շարժվեց Ծոփքի միջով առանց որևէ վնաս հասցնելու բնակիչներին, որոնք հարում էին նրան և հոժարությամբ ընդունում նրա զորքը։ Եվ երբ զինվորներն ուզեցին վերց­նել մի բերդ, որի մեջ կարծում էին թե կան մեծ գանձեր' նա, ցույց տալով նրանց Տավրոսը հեռվում, ասաց' « Մ են ր պետք է ավելի շուտ խորտակենք այն բերդը, իսկ սրանք այստեղ կմնան հաղթողների համար])։ Եվ նա, արագաց­նելով իր երթը և անցնելով Տիգրիս գետը' ներխուժեց Հա­յաստան3) ։

Ուրագրավ է, որ մի ուրիշ վկայության մեջ ևս Պլոլտար- քոսն առանձնապես մատնանշում է, որ բացի արաբներից և կորդ- վացիներից Լոլկոլլլոսի կողմն էր անցել նաև Ծուիաց աշխար­հի բնակչությունը9։ Այս վկայություններից անհավանական չի լինի եզրակացնել, որ հռոմեական դեսպան Ասրգիոս Կլավդիոսի Հայաստան եղած ժամանակ ո'չ միայն Կորդոլքը, ա յլև Ծուիքր համաձայնած է եղել օգնելու Լոլկոլլլոսին։ Թե որքան ։)եծ կա­րևորություն ուներ սրա արշավանքի հաջողության համար հռո­մեական ռազմերթի ճանապարհի վրա գտնվող այս երկու երկար­ների դավաճանական համագործակցությունը հռոմա յեցիների հետ՝ այդ հասկանալի է ինքն ըստ ինքյա ն։

Արշավող զորքի ճանապարհի ուղղությունը Եփրատ գետից մինչև Տիգրիս գետը պատմագիտական երկերում որոշված է միանգամայն բավարար ճշտությամբ։ Լուկուլլոսի երթուղու այս մասը ենթադրում են ա յժմյա ն Խարբերդի դաշտի միջով ու Արզ։։։- նայի վրայով դեպի Տիգրիս գետն Ա միդ ֊Ղիա րբեքիրի մոտ. ոլրե- մըն' այն հին ճանապարհագծով, որն Աքեմենյան Պարսկաստանի « արքայական ճանապարհիՏ մի մասն էր]0 և համապատասխա­նում է Պևտինգերյան քարտեզում նկարագրված ЛАбШвПЕ —— տճ Т у & г е т ուղեգծին։

Տիգրիս գետն անցնելուց հ ե տ ո հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո Ր Բ Ը ։ ինչ­պես վկայում է Պ լուտա րքոսը^, ներս էր խուժել Հայաստան։ Այս կարևոր վկայությունը, որ բավականաչափ ուշադրության չի ա ո ֊ նըվել, լուսաբանում է հին Հայաստանի պատմական աշխարհա-

9 Պ լ ո ւ տ Լո ւկ ուլ., 2 9 , 8 ։

10 Տ ե 'ս „ о торговле и городах Армении", ԷՀ 14—15*11 է ք Հ ա Ր գ [՛ կ ա ր ծ ի ք ո վ , Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ը Տ ի գ ր ի ս դ ե տ ն ա ն ց ե լ է ր , Հա ­

վ ա ն ո ր ե ն , ա յժ մ յա ն Ա մ ի գ - Գ ի ա ր ր ե ք իր ի ց մ ոտ ք ս ա ն կ ի լո մ ե տ ր Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա նվ ր ա ա յժ մ յա ն Շ ա ր ի ա ն ի մ ո տ , տ ե ՜ս й1е агтешБсЬеп РеМги^е сЗсз ЬикиПиз, КИо, Вд. X, НеП 1, Է* 8 7 8 8 .

115

Լւսկ

ուլլո

սի

ճանա

պա

րհը

Ծոփ

քի

վրա

յա^

դեպ

ի Տի

զրա

էւ՚ւկ

երտ

;

գրության ամենամութ խնդիրներից մեկը։ Պլուտարքոսը, ինչպեւ/ ■պարզ երևում է նրա վկայություններից ' Ծոփքը, որը Տիգրան Բ-ն միացրել էր Մեծ Հայաստանին, համարում է առանձին եր- կիր ոլ նրա և բուն Հայաստանի սահման է ընդունում արևմըտ- յան Տիգրիս գետը13ւ Կարելի է, ուրեմն, ենթադրել, որ Տիգրիս գետի ձախ կողմում գտնվող Աղձնիքը, որի մեջ էր Տիգրանակերտ քաղաքը, գտնվել է ո 'լ թե Ծոփաց Ըարիաղրեսի պետության մեջ, ինչպես ա յդ կարծում են Հյոլբշմա նը և Մարկվարտը*■*, այլ եղել է Արտաշեսյան Հայաստանի հարավային երկրներից մեկը:

Մեր այս հետևությունն անուղղակի կերպով հաստատում է նաև Ապպիանոսը։ նրա ասելով[' Տիգրանակերտ քաղաքը Հիմնված •է եղել այն տեղում, որտեղ «Տիգրանը առաջին անգամ իր ղըլ-խին գրել էր Հայաստանի թագը յ>15»

Այս վկայությունից ևս երևում է, որ Ապպիանոսը, ինչպեսև Պ լուտարքոսը՝ Աղձնիքը ու նրա մեջ գտնվող Տիգրանակերտր համարում են բաղադրամաս Արտաշեսյան Հայաստանի։ Ուշագրավ է առանձնապես, բացի ա յդ, և ա յն, որ նաև ըստ հայկական ա- վանդոլթյան, որը մեջ է բերված Մար Աբասի և Խորենացո: պատմական երկերում, հայերի հնագոլյն գաղթավայրը ցույց կ տրված հենց նույն այս կողմերում Հայկական Տավրոսի հարա­վում ։

Ուրեմն՝ Մեծ Հայաստանի հարավային սահմանը Տիգրան Մեծի և նրա նախորդների ժամանակ կարող Էր եղած լինել, իրա­պես, ինչպես վկայում Է Պլուտարքոսը՝ Տիգրիս գետը։

Տիգրիս գետից մինչև Տիգրանակերտ ( ա յժմյա ն Ֆարկինը), ռլր շտապում Էր հասնել հռոմեական զորքը, րնդամենը միայն մոտ 150 կիլոմետր Էր*6։ 1ոլկոլլլոսի նենգ ու խորամանկ ծրագիրը իրականանում էր, ինպես տեսնում ենք, ամենամեծ հաջողու­թ յա մ բ ։ Թշնամին կիպ մոտեցել էր Տիգրանակերտին, և ահավոր վտանգը կախված էր արդեն Հայաստանի գլխին, իսկ ծիդրանր

13 Համեմատե Е с к Ь а г й ! , նւ6 агтеШзсЬеп РеМгО^е с)ев Լսէս11ստ,КНО, в а . X, НеП 1, Է1 8 3 .

Տ ե ՜ս Հ յ ո ւ բ շ մ ա ն , Հ ի ն հ ա յո ց տ ե ղ ւո յ ա ն ուն ն եր ը , Վ ի ե նն ա , 1 9 0 7 , կ

71 և М а г к > у а г 1 , РгапвсйаЬг, ВегНп, 1901, էչ 1*8, Համեմատն, սակայն, Մաըկվաըաէ ճիչս, կոաՀու-մը նրա Տ ս с1» ГШ е п 1с ո и ո Ա Л е ււջՈտզ ие11еп■ա շխ ա ս ւո ւ.թ յա ն մե]էՀ Է Հ 1 1 0 ։

15 Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ իհր դ ա տ ,, 6 7 1

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զո ր ք ի ճա նա պ ա րհը Տ ի գ ր ի ս գե տ ի ց մ ի ն չև Ֆ ա ր կ ի ն ֊Տ իդ ր ա ն ա -

կերտ ս խ ա լ Է լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ Մ ո մ զ ե ն ի , Խ ա լա թ յա ն ց ի և մ ի շա րք ա յ/ ե ր կ ե ր ո ւմ ,

ո ր ո վ հ ե տ և ա յդ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւնն ե ր ո ւմ սխ ա լ Է ո ր ո շվ ա ծ Տիգր ա ն ա կ եր տ ի տ եղ ը .

116

դեռ ոչինչ այդ մասին չդիտեր և ո'լ զորք էր հավաքել, ո՛չ էլ կ ա ֊ Րող էր որևէ կերպ սպառնացող ա յդ վտանգը կանխել։

Հռոմեական զորքի անակնկալ ներխուժման 1ոլՐԸ Р4.ШИ Տիգրանակերտոլմ միանգամայն անհավատալիէ Ապպիանոսի վկա­յո ւթ յա մ բ ' Տիգրանն այդ լուրը տարածողին համարել Էր գրգռիչ ու խռովարար։

«Տիգրանին, — վկայում Է Ապպիանոսը^ , — ոչ ոք տե­ղեկություն չէր տվել Լոլկոլլլոսի ներխուժման մասին։ Առա­ջին մարդը, որն ա յդ ասել էր' կախաղան էր հանվել նրա հրամանով, որովհետև նա կարծել էր, որ այդ մարդը խու­ճապ է գցում քաղաքներում» ։

Խիստ գունավորված ու չափազանցված ձևով լրաբերի մա- ՞ա պատժման մասին պատմում է Պ լուտա րքոսը, որի կասկածելի վկայություններն անտեղի կերպով մեջ են բերվա ծ, գլխավորա­պես, հայկական երկերում,8(

«Որովհետև, — ասում է Պլոլտարքոսը, — Լոլկոլլլոսի ժա­մանման մասին առաջին լուր տվողը ո'չ միայն օգուտ չըս- տացավ, այլև գլխատվեց Տիգրանի հրամանով, ուստի և ոչ ոք այլևս նրան չէր հաղորդում ա յդ մասին, և երբ պատե­րազմի հուրն արդեն բորբոքվել էր' նա նստած էր անտեղ­յա կ։ Այդ ժամանակ շողոքորթ խոսքեր էր նա լսում, որ մեծ հրամանատար կհամարվի Լուկուլլոսը, եթե կարողանա նը- րան դիմակայել Եփեսոսոլմ և եթե Ասիայից իսկույն չվւախ- չի, տեսնելով նրա անհամար զորքերըյ>19»

Պլուտարքոսի այս վկայության մեջ հետաքրքիր է, գլխա­վորապես, այն, որ Տիգրանի արքունիքում, ըստ երևույթին, հա­մոզված են եղել, որ Լուկուլլոսը դեռևս գտնվել է Եփեսոսոլմ: Ինձ թվում է, որ վերոհիշյալ մեր նոր հետևությունը, որ Լոլկուլլո- սը եկել էր Հայաստան ո'չ թե Պոնտոսից, ինչպես մինչև ա յժմ ենթադրել են, այլ Եփեսոսից՝ անուղղակի կերպով ակնարկված է նաև Պլուտարքոսի սույն հատվածում։

Լրաբերի հաղորդած տեղեկության հաստատումն առաջ բ ե ­րեց Տ ի գրան ակե րտոլմ շփոթություն ու իրարանցում։ Տիգրանը, որը պատերազմի պատրաստություններ դեռ չէր տեսել՝ ստիպված եղավ մասնակի կերպով քաղաքը դատարկել և հեռանալ ապահով

Տ ե 'ս Մ ի հ ր դ ա տ ., 8 4 ։

18 Տ ե 'ս Լ ե ո , Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յո ւն , էշ 4 0 7 և Դ ո լ ե ն и և հ ա չ , Պ ա տ մ ռ լ-

А ուն հին հ ա յե ր ի , պ րա կ Գ, էշ 5 1 — 5 2 ։

10 Տ ե ՞ս Պ լ ո լ տ ., Լուկուլ. , 2 5 , 1 ։

117

մի տեղ: Որպեսզի կարողանա ժամանակ շահել նա իր զորավար- ներից մեկին, Մեհրուժանին ( = МШИ’ОЬОигепбз)20 տվեց մի փոքր !զորամաս և հրա մա յեց , որ նա, ինչ գնով էլ որ լինի, կանգնեցնե ւգոնե ժամանակավորապես թշնամու շարժումը դեպի Տիգրանա- կերտ։

Մ եհրուժանի զո րամ ասի հռոմեական զորքի դեմ ուղարկման Սասին միանգամայն վստահելի ու արժանահավատ տեղեկություն է հաղորդում դարձյալ Ապպիանոսը3 որն, ինչպես վերև ասացինք, իր պատմության այս մասում օգտվել էր փոքրասիական չեզոք աղբյուրից։

« Երբ Տիգրանն այնուհետև, — վկայում է Ապպիանո֊ սը^Յ — հաստատ իմացավ ԼԼուկուլլոսի ներխուժման մա սին], նա ուղարկեց Մեհրուժանին երկու հազար հեծելազորով, որպեսզի նա ուշացնէ էուկուլլոսի գրոհը։ Իսկ Մանկայոսին հանձնարարեց Տիգրանակերտի պաշտպանությունը» ։ Պլուտարքոսը տալիս է նաև տեղեկություն Մ եհրուժանի

մահվան մասին հանդուգն ու անհավասար կռվում։ Սակայն թեև նրա այս վկայությունների հիմքը պատմական է, բա յց որոշ ման­րամասնությունները հնարովի ու անհեթեթ հերյուրանքներ են , որոնց միշռցով նա աշխատում է ըստ իր սովորության անվանար­կել Տիգրանին։

«Նրա է Տիգրանի ] բարեկամներից առաջինը Մեհրուժանն էր, — պատմում է Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ը — որ համարձակություն ունեցավ նրան ճշմարտությունը հայտնելու։ Սակայն սրան ևս ազատ խոսքի շնորհն օգուտ չբերեց։ Սա իսկույն ուղարկ- Վեց էուկուլլոսի դեմ երեք հազար հեծելազորով և բա զմա ­թիվ հետևազորով։ Եվ նրան հրաման տրվեց բռնել զորավա­րին ու բերել կենդանի, իսկ մյուսներին կոտորել։ Լոլկուլ- լոսի զորքի մի մասն աչդ ժամանակ տեղավորվում էր ար­դեն ճամբարում, իսկ մյուս մասը դեռ ճանապարհին էր։ Երբ հետախույզները նրան հայտնեցին բարբարոս զորքի մո-

20 Пр Պ լո ւտ ա ր քո սի ու Ա պ պ իա նոսի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ հիշա տ ա կվա ծ

М и ь г о ь а г г а п е з ա ն ո ւ ն ը պ ե տ ք է կ ա ր դ ա լ М П ЬгО ЬО игаП Й З՝ ա յղ Հ ա մ ա ձ ա յն Ա.պ -

պ ի ա ն ո ա ի ձ ե ռ ա գ ր ե ր ի ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ն ե ր ի ք ն ն ո ւ թ յ ա ն պ ա ր ւյա ր ա ն վ ա ձ է Մ ա ր կ -

վ ա ր տ ի ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւ մ [տ ե ՛ս Լ Л1СГ8ИС|ШЛ^[6П 211Г(ЗезсЬКМе уоп Егап, Բհ11օ1օշստ, Вс1. 55, է[ 6 8 — в9)> ի ն չպ ե ս բացատրվածէ ն ո ւ յ ն ա յղ ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յա ն մ ե շ , М1 է1Ա01յ0Ա2»Ոք 8 ա ն ո ւ ն ը Հա մ ա պ ա -

ս։ ա и ի* ա*Ա ո ւ֊մ Է Հայկական \Г եՀ ր ո ւժ աՆ ի% է21 Տ ե 'ս Մ իհ ր ղ ա ա *, 8 4 ։

22 Տ ե 'ս Լուկուլ. , 2 5 , 3 — 6 »

118

տեցման մասին' նա վախեցավ, որ նրանք, հարձակվելով իր ցրված ու չկարգավորված զորքի վրա, կառաջացնեն շփոթ­մունք։ Ուստի և ինքը շարունակեց հարդարել ճամբարր, իսկ Սեքստիլիուս լեգատին, որն ուներ հազար վեց հարյուր հև- ծելազոր և մի փոքր ավելի ծանր զինված ու թեթև զինված հետևազոր' ուղարկեց թշնամոլ դեմ և հրամայեց մոտ գնալ ու նրանց դիմադրել, մինչև որ լուր կստանա, որ իր հետ եղած ղորքը տեղավորվել է արդեն ճամբարում ։ Արդ Ս եքս ֊ տիլիուսն ուզում էր հենց այդպես անել. սակայն նա են­թարկվեց հարձակման Մ եհրոլժանի կողմից, որն անվեհեր կերպով մտավ ձեռնակռվփ։ Տեղի ունեցած ճակատաւ!արտում Մեհրուժանը կռվելիս սպանվեց, իսկ մյուսները դրեթև բ ո ­լորը բացի քչերից մեռան փախուստի ժամանակ» ։

Այս վկայության մեջ ակներև մի անհեթեթություն է Պ լուտար֊ քոսի հաղորդած սարքովի տեղեկությունը, որ իբր թև Մեհրուժանի փոքրաթիվ զորքին հրաման էր տրված կենդանի բռնել Լոլկոլլլո- սին և ոչնչացնել հռոմեական ահագին ղորաբանակր։ նա ուղարկ­ված էր, իրապես, ինչպես տեսանք, որպեսզի ուշացնի հռոմեա­կան զորքի առաջխաղացումը դեպի Տիգրանակերտ։ Եվ բնորոշ է, որ անգամ Պ լուտարքոսի ա յդ վկա յութ յունր, որի անմիտ /ինելր պարզ է ու անվիճելի, սւնվերապահ կերպով մեջ է բերվա ծ պատ­մագիտական երկերում-^։

Պլուտարքոսի վերոհիշյալ վկայության մեջ սուտ է, անտա­րակույս, նաև այն, որ իբր թե Տիգրանը, ուղարկելով Մեհրոլ- ժանին Լուկուլլոսի դեմ' ուզեցել է նրան պատժել, ո ր ո վ ՜ ետև նա էր երկրորդ անգամ իրեն հայտնել հռոմեական ղորքի հարձակ­ման մասին։ Մեհրուժանը, ինչպես պարզել է Մարկվարտը' Ծոփ- քի թագավորական տան արքայազններից էր՜՛*- ուստի միանգա­մայն հասկանալի է, թե ինչու նա էր ուղարկվել Լուկուլլոսի դեմ, որը դալիս էր Ծոփքի միջով։

«Այնուհետև Տիգրանը, — պատմում է Պ լոլտարքոսը, — թողնելով իր հիմնած Տիգրանակերտ մեծ քաղաքը ' նահան­ջեց դեպի Տավրոս և սկսեց զանազան կողմերից հավաքել իր ուժերն այնտեղ։ Ւսկ Լուկուլլոսը, ժամանակ չտալով նրան պատրաստվելու ուղարկեց Մարենային, որպեսզի նա գըժ-

վարացնե ու արգելե զորքերի համակենտրոնացումը Տիգրա-

22 Տ ե ՛ս , օ ր ի ն ա կ , К е ւ ո а с հ, ЛШКгМаю ЕирцЮг, էք 339, Е с к ե а г й է, 1)1е агтеп1кс11еп РеШгй^е йея Т.икиНия, КПо, Вс1. 10, 1, 4? 90 և ուրիշ.,

24 Տ ե ՛ս М а г к IV а г է, ЕгапзсИаКг, էք п в .

նի մոտг և ուղարկեց նաև Սեքստիլիուսին, որպեսզի նա ետ մղե արաբական մեծ զորամասը, որը գնում Էր թաղավորի մոտ։ Արդ Ս եքստիլիուսը անհա պաղ Հարձակվեց արաբ- ների վյւտ։ որոնք բանակ Էին գնում, և նրանց մեծագույն մասը կոտորեց, իսկ Մուրենան Հետապնդեց Տիգրանին նեղ ու անՀարթ ձորում և։ օգտվելով Հարմար առիթիցճ գրոհեց նրա երկայնաձգված զորքի վբա ։ Եվ Տիգրանը կարողա­ցա վ ինքը փախչել, թողնելով ամբողջ իր աղխը. սակայն շատերը Հայերից այդտեղ սպանվեցին, իսկ մեծագույն մա - սը գերի ընկա ն»^։

Ինչպես տեսնում ենք, Լուկուլլոսի վերոՀիշյալ ծրա դիրը, ո ֊ րով նա նախատեսել Էր Հանկարծակիի բերել Տիգրանինճ իրա­գործված Էր ա յժմ լիով_ին։ Հռոմեական ղորքը գտնվում Էր արդեն Տիգրանակերտ քաղաքի մոտ բուն Հայաստանում։ իսկ Տիգրանն անկարող Էր ՀակաՀարված տալ թշնամուն։ որովՀետև նա դեռ չէր տեսել պատերազմ ի որևէ պատրաստություն։

Հռոմեական աղբյուրների արՀամ սւրՀ ա կան ակնարկները Տի գ­րանի նկատմամբ բացատրվում են, Հավանորեն, նրանով։ որՀռո- մ ա յեցիների զորավարը և Հռոմեական ճարպիկ ու վարպետ գիսի լոմատիան մեծ Հաջողությամբ կարողացել էին նրան գլխաՀան անել ոլ խ ա բել։

25 Տ ե 'ս Պ ւ ո ւ ա ., Լուկ ուլ., 2 5 , 7 — 8

11. ՏԻԳ ՐԱ Ն Ա Կ Ե ՐՏԻ ՊԱՇԱ ՐՈԻՄԸ ԵՎ ՏԻ Գ Ր Ա Ն Ի ՏԵՍ Ա Կ ՑՈ ԻԹ ՅՈ ԻՆ Ը Մ Ի ՀՐ Դ Ա ՏԻ Հ Ե Տ

Լոլկուլլոսի հանկարծակի ու սրընթաց շարժումը դեպի Տիգ- րանսւկերտ առաջացրել էր այստեղ, ինչպես ասացինք, խուճապ ու շփոթ։ Տիգրանի վ։ախոլստը քաղաքից կատարվել էր այնքան արագ ու հապճեպ, որ նա չէր կարողացել հետը վերցնել իր կա­նանոցն ու գանձերը։

նահանջելով Տավրոս յան լ ե ռ ն ե ր ո վ հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ա յժմյա ն ներջիկի ու Շենիկի ւԼրայով2 դեպի իր թագավորության կենտ­րոնական ու հյուսիսային շրջանները1 Տիգրանակերտի պաշտ պ ա ֊ նոլթյունը Տիգրանը հանձնարարել էր Մանկայոս զորավարին՝ Սա պետք է գիմադրեր ու պահեր քաղաքը, մինչև որ ինքը զա ­նազան կողմերից կհավաքեր իր զորքերը և կգար նրան օգնու­թ յա ն։ I

Լոլկոլլլոսի հանկարծակի հարձակումը և Տիգրանս։կերտ գա­լը տեղի էր ունեցել, իմ կարծիքով, ո 'չ թե 69 թվի ամառը, ինչ­պես ենթադրում է Ռեյնաքը3, ա յլ 69 թվի գարնանը։ Ի նկատի ունենալով ընդհանուր տարածությունը, որ Եփրատ գետից մինչև Տիգրանակերտ-Ֆարկինը մոտ 300 կիլոմետր է, պետք է ենթա­դրել, որ հռոմեական զորքը, Եփրատ գետն անցնելուց հետո (69 թվի գարնանըյ՝ արագացրած երթով կարող էր հասած լի­նել Տիգրանակերտ առ առավելն երկու շաբաթվա ընթա ցքում, ո'չ ուշ, քան մայիս ամսին։

Հավանական է, ուրեմն, որ հռոմայեցիները Տիգրանակերտը պա շար ել էին արդեն 69 թվի գարնանը։ Քաղաքի պաշարման

* Տ ե 'ս Պ լ ո լ տ ., Լ ո ւ կ ո ւ լ 2 5 , 7։

2 Տի դրան ակ հր տ ից Տ ա ր ո ն ու ա յն տ ե ղ ի ց Ա րտ ա շա տ տ ա նող մ ե ծ ճ ա ն ա ­

պ ա րհը, որը մ ա նր ա մ ա ս ն ն կ ա ր ա ղ ր վ ա ծ է հ ռ ո մ ե ա կ ա ն հին ա շ խ ա ր ! ա քա ր տ ե ­

ղում г ք ն ն վ ա ծ է ու լո ւս ա բա ն վ ա ծ ի մ «ձ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա րհ ն եր ը»

ա շխ ա տ ութ յա ն մ ե շ , էշ 8 5 — 1 1 4 ։

3 Տե՜ս ձահւ՚ւմ&էօ ЕираЮг, է շ 959,

121

նախսւպատ րա ստությունները Լուկուլլոսը Յանձնարարել էր Սեքս- տիլիուսին, որը, ինչպես վկայում է Ապպիանոսը

«Շրշա փակելով Տ ի գրանա կերտ ում Մ ան կա յո ս ին' իս­կույն գրավել էր թագավորական պալատըճ որը գտնվում էր

քաղաքի պարիսպներից դուրս, իսկ քաղաքը և մ իջնա- բԼրղը պատել էր պատնեշով ու փոսով, պատրաստել էր մե­քենաներ և պարսպի տակ փորել էր տվել ականներ»։ Բերդապահ ղորքը բաղկացած էր, գլխավորապես, հույներից

և կիլիկեցիներից։ Ըստ երևույթին։ այս զորքը կազմված էր Տիգ- րանակերտի քաղաքացիական իրավունքներ ստացած նորա­բնակներից, որոնց այստեղ էր գաղթեցրել Տիգրանը Կիլիկիայից ու Կապադովկիա յի ց ։

I Հու: մ ա յեցին երի բոլոր ջանքերը գրավելու քաղաքը գրոհով և պատերազմական մեքենաների օգնությամբ մնացին ապար­դյուն ու անհետևանք։ I

Մանկայոսի5 առաջնորդությամբ բերդապահ զորքը համառ Ու տոկուն կերպով դիմադրում Էր հ ռոմա յե ցինե րին , թավէելով նրանց գլխին նետերի տարափ։ Իսկ պաշարման մեքենաների վրա պաշարվածները վերևից ածում Էին այրվող նավթ, րրր ոչըն- չացնում Էր մեքենաները®»

I Այսպիսով ամիսներ շարունակ Տիգրանակերտը մնաց կան­գուն ու անպարտելի մինչև Տիգրանի վերադարձը նոր կազմված զորաբանակով։ *

Ուշագրավ Է ու հետաքրքիր, որ Պ լոլտարքոսը ավելորդ Է համարել մատնանշել հռոմեական զորքի սկզբնական այս անա­ջողությունը։ նա ոչինչ չէ հաղորդում նաև հայկական հեծելա­զորի հաջող ու հաղթական այն գրոհի մասին, որ հանգամանո­րեն հիշատակված է եղել փոքրասիական չեզոք աղբյուրներում, որոնցից լայնորեն օգտվել էին Մեմնոնը և ԱպպիանոսըI

Այդ արժանահավատ աղբյուրներից հայտնի է, որ Տիգրա- նակերտի պաշարման սկզբներում Տիգրանն այստեղ ուղարկել էր մի ընտիր հեծելագունդ, որին հանձնարարել էր պաշարված

4 Մ ի հ րղա տ ա կա ն ք, 8 4 ։6 Մ ա ն կա յո ս ա նունը հ ա մ պ ա տ ա ս խ ա ն ում է ըստ Ա դոնցի հա յկ ա կ ա ն Մ ա միկ

ա նվա ն և , ո ր ո վ հ ե տ և ա յդ ա նունը հա նդի պ ո ւմ է Մ ա մ ի կ ո ն յա ն ն ե ր ի տ ոհմ ում և

սրա ն ց նա խ ա հոր ա նունն է, ուստ ի և Ա դոնցը կա րծո ւմ է , որ Մ ա ն կ ա յո ս -Մ ա մ ի կ ը ,

հա վ ա ն ո ր ե ն , հ ա յ զոր ա վ ա ր էր Մ ա մ ի կ ո ն յա ն ն ե ր ի տ ո հ մ ի ց , տե и А р м е н и я В-

эпоху Юстиниана, էչ 411 և 415*6 կ աս ս ի ո լ ս Պիոն, դթ. 36, գլ. 1 Ъ (Հրատ • 0Օ1ՏՏ6Հ՚8ա-ի) *

122

т♦

բաղաջից աղատել իր կանանոցն ու մեծագին գանձերը։ Մեմնոնի ու Ապ պիանո и ի մոտ պահպանված ա յդ տեղեկությունը, որ ան­տես են արել Հռոմեական աղբյուրները ' թարգմանաբար մեջ եմ բերում առանց կրճատումների։

1. Մեմնոն, 5 6 ' ՚«Երբ Հայաստանը շատ կողմերից այսպես պաշարված

էր' Տի դրանը մարդ ուղարկեց և իր մոտ հրավիրեց Միհըր- դատին, նա նույնպես զորք ուղարկեց Տիգրանակերտ քա- ղաքը, որի մեջ գտնվում էր նրա կանանոցը։ Սրանք գա­լով այնտեղ և, կտրելով նետաձգությամբ հռոմեական ճամ­բարից դուրս գալու ճանապարհը' դուրս բերին գիշերով նա­խապես Տիգրանի կանանոցն ու թանկագին ամ են ա արժեքա­վոր իրերը։ Իսկ լուսաբացին հռոմայե ց իները և նրանց հետ նաև թրակացիներն արիաբար կռվեցին, շատերին հայերից սպանեցին և կենդանի բռնվածներից շատերին էլ գերի վերց­րին։ Սակայն ա յն, ինչ որ նախապես ուղարկված էր ' փրկվեց ու հանձնվեց Տ ի դրան ին» ։2 . Ապպիանոս, Մ իհ րդատա կանք, 85 '

(ГՍեքստիլիոլսը զբաղված էր հենց այս գործերո Վ 1ՏՒ4- րանակերտի պ ա շա րմա մբ], իսկ Տիդրանը, հավաքելով մոլ՛։ երկու հարյուր հիսուն հազար հետևազոր և մոտ հիսուն հա­զար հեծելազոր ' ուղարկեց նախ նրանցից մոտ վեց հաղար հոգի Տիգրանակերտ։ Սրանք բռնի կերպով հռոմայեցիների միջով անցան, գնացին դեպի միջնաբերդը, դուրս բերին այնտեղից թագավորի կանանց և վերադարձան։ Իսկ զորքի մյուս մասով Լոլկոլլլոսի վրա հարձակվեց ինքը Տիդրանը։ Եվ այդ ժամանակ նրա մոտ եկավ առաջին անգամ տեսու­թյան Միհրդատը և խորհուրդ տ վեց, որ նա հռոմայեցիների հետ կռվի չբռնվի, այլ միա յն հեծելազորով ասպատակի ու ավերի երկիրը և աշխատի, եթե կարելի է, նրանց սովա­

ծության մատնել, այնպես, ինչպես իրեն Լոլկուլլո սն ա- ռանց կռվի ուժասպառ էր արել Կիղիկոսի մոտ և ոչնչաց­

րել էր զորքը»։

Մեմնոնը և Ապպիանոսը, ինչպես տեսնում ենք, համերաշխ

յւլ միաբան վկայում են, որ Տիգրանի ուղարկած զորամասը հա­

ջողությամբ կատարել էր նրա հանձնարարությունը և, պատռելով

Տիգրանակերտ ը պաշարող հռոմեական զորաշղթան' դուրս էր բ ե ­րել այնտեղից թագավորի կանանոցը և գանձերը։ Լ. Աստ ուր յս ։ -

123

նը կարծում է սխալմամբ, որ այս դեպքը տեղի էր ունեցել Ծոփքոլմ, ուր հռոմայեցիները պաշարել էին Բնաբեղ բերկը7։

Հայկական հեծելազորի ա յդ մեծ հաջողությունը չէ հիշատա- կել Պ լոլտարքոսը, հավանորեն, այն պատճառով, որ նա, ինչ­պես մատնանշել է ՌեյնաքըՏ, անպատվաբեր է համարել այդ դեպ­քը Լուկուլլոսի համար։

Վերոհիշյալ վկայություններից երկրորդի մեջ հայկական զորամասի գիշերային գրոհը Ապպիանոսը դնում է Տիգրանի հա­կահարձակման ժամանակ 69 թվի աշնանը։ Սակայն էքհարդը, հիմնվելով Մեմնոնի հաղորդած ավելի ստույգ տեղեկության վրա* ենթադրում է, որ ա յդ գրոհը տեղի էր ունեցել Տիգրանակեր- տից Տիգրանի հեռանալուց անմիջապես հետո, ուրեմն' 69 թվի գարնանը։ էքհարդը միանգամայն իրավացի կերպով մատնանշում է, որ Տիգրանակերտ ներս մտնելը համեմատաբար հեշտ կարող էր լինել և հնարավոր քաղաքի պաշարման սկզբում, երբ դեռևս չէին ավարտվել նրա շրջափակման աշխատանքները9»

Վերոհիշյալ վկայություններում առանձնապես ուշագրավ է նաև ա յն, որ թե Մ եմնոնը և թե Ապպիանոսը, հենվելով պար­զապես փոքրասիական չեզոք սկզբնաղբյուրների վրա' հաղորդում են, որ Միհրդատը հրավիրված է եղել Տիգրանի մոտ ո'չ թե Լուկուլլոսի Հայաստան արշավելուց առաջ, ինչպես ենթադրել են, համաձայն Պլուտարքոսի սխալ տեղեկության, բոլոր օտար և հայ պատմագետները, ա յլ պատերազմ ը սկսվելուց հետո, երբ Տիգրանը, հեռանալով իր պետության ներքին նահանգները՝ սկսեք էր նախապատրաստվել պատերազմի, այսինքն' 69 թվի գարնա­նը և կամ ամառը։

Ապպիանոսը, ինչպես վերև տեսանք (վկ~ 2 ) , պարղ ու ո- րոշ վկայում է, որ Միհրդատն առաջին անգամ տեսության էր եկել Տիգրանի մոտ սրա Լուկուլլոսի վրա հարձակվելուց առաջ։ Նմանապես Մեմնոնի վերոհիշյալ հատվածում ( վկ. 1 ) Միհրդա­տի հրավիրումը Տիգրանի մոտ ցույց է տրված դարձյալ Տ ի գ ր ա ֊ նակերտի պաշարումից անմիջապես հետո, թեև նրա մոտ այդ տե­սակցության մասին մանրամասն տեղեկություններ են հաղորդված նաև նախորդ 55-րդ գլխում/

7 Տ ե ՞ս Ա ս տ ո ւ ր յ ա ն , Ք ա ղա ք ա կ ա ն վ ե ր ա բ ե ր ո լթ ի ւն ն ե ր , Վ ենետ ի կ , 1 9 1 2 ,

11 ՏՅ,8 М И ЬгК^е Еи[)Я10Г, Է1 360, ծան. ւ»* Տ ե ՛ս К. Е с к հ а г ճ է, 01е агтеп1зсЬеп РеШгй^е Йев ЬикиПиэ, 1Հ110 ,

Вй. X, 1, էք » г .

124

Չնա յա ծ, սակայն, Մեմնոնի ոլ Ապպիանոսի միանգամայն՛

արժանահավատ այս վկայություններին ' բոլոր պատմ ադետներըէ

ինչպես ասացինք, գերադասություն են տվել Պլուտարքոսի տ ե ֊

ղեկութ յուններին։ Նրանք ուշադրության լեն առել, որ Պ լո ւտ ա ր ֊

քոսը և կամ նրա սկզբնաղբյուրը դիտավորյալ կերպով խար­

դախել են պատմական իրական եղելությունը, որպեսզի թա ք-

ցընեն Լուկուլլոսի արշավանքի նենգ ոլ անիրավ բնույթը և ցույց

տան, որ Տիգրանն ոլ Մ իհրդատը, դեռ Լուկուլլոսի արշավանքը

չսկսված' իրար հետ գաղտնի բանակցություններ Էին վարել և

իրենք հենց նախապատրաստել Էին ու սկիզբ դրել պատերազ­

մական գործողությունների։

Որ Տիգրանի ու Միհրդատի տեսակցության մասին մեր նոր

բացատրոլթյոլնը միանգամայն ստույգ Է' ա յդ պարզ ցույց Է տա­

լիս նաև ներքև մեջ բերված Մեմնոնի մի ա յլ կարևոր ցուցումը,.

որը բավարարաչավյ քննված ու օգտագործված չէ եղել պատմա­

գիտական նախորդ երկերում։

ССՄ իհրդատը, — պատմում է Մեմնոնը^ , — մնա յով մեկ՛

տարի ու ութն ամիս Հայաստանի կողմերումճ դեռևս չէր ներ­

կայացել և չէր տեսնվել Տիգրանի հետ։ Եվ երբ Տիգրանը

խնդրեց, որ Մ իհրդատը իրեն տեսության գա' նա նրան ըն­

դունեց 2Քով և արժանի համարեց թագավորավայել պա­

տիվների։ Մ ոտ երեք օր նա գաղտնի խորհրդակցություն

ունեցավ Միհրդատի հետ և ապա բարեկամաբար նրան պար-

գևեց փարթամ զգեստներ, տվեց տասը հազար հեծելազոր և.

ուղարկեց Պոնտոս»։

Մեմնոնի այս վկայության համաձայն Տիգրանի տեսակցու­

թյունը Միհրդատի հետ տեղի էր ունեցել վերշինիս Հայաստան

գալուց քսան ամիս հետո։ Արդ վերև մենք տեսանք, որ Միհըր-

դատը Հայաստան եկել էր 71 թվի ա շնա նը^, ուրեմն' նրա տե­սակցությունը Տ իգրանի հետ, համաձայն Մ եմնոնի ա յդ վկա յու­թյան, պետք է տեղի ունեցած լիներ ո՜չ թե պատերազմից աոաշ,

Տե'ս Մ ե մ ն ո ն, գլ. 55։

и Համեմատէ- նաև К е I ո а с հ, Л Ш ЬгКЫ е КираШг, Է1 348 ։

125

աԱ պատերազմը սկսվելուց հետո' 6Տ թվի գարնան վերջերին կամ ամառվա ամիսներին, ինչպես վերև մենք մատնանշել ենք,

Որ Տիգրանը միայն ա յժմ, մոտ երկու տարուց հետո մ ի­ա յն, թագավորական շքով ընդունեց Միհրդատին' այդ միանգա­մա յն հասկանալի է, որովհետև Լուկուլլոսի անսպասելի արշա­վանքից և պատերազմը սկսվելուց հետո Տիգրանի զգուշավոր ու զուսպ դիրքը Հռոմի հանդեպ, ինչպես և նրա չեզոքությունը, ո- րով նա մտածում էր պատերազմից խուսափել կորցնում կին այլևս իրենց իմաստը։ Եվ բնական է, որ նա միայն ա յժմ, հաս­կացած լինելով իր քաղաքական սխալը' կարիք ուներ Միհրդատի օգնության ու գործակցության։

Տիգրանի ու Միհրդատի տեսակցության ժամանակ տեղի ունեցած զրույցի մասին Պլուտարքոսը տալիս է դարձյալ խիստ գունավորված ու կասկածելի տեղեկություններ։

<։Արդ գաղտնի զրույցի ժամանակ, — ասում է Պլոլտար- քոսը , — որ ունեցան [Տիգրա նն ու Միհրդատըք' նրանք կաս­կածանքներ իրար հայտնեցին ի վնաս բարեկամների և սրանց համարեցին գժտությունների պատճառ։ Դրանցից մեկն էր և Մ ետրոդորոս Ակեփսացին, որն անհաճելի չէր իբրև խոսող և բազմակողմանի էր իբրև գիտնական։ Մետրոդորոսի բա ­րեկամությունը Միհրդատի հետ այնքան սերտ էր, որ նա անվանվում էր թագավորի հա յր։ Ինչպես պատմում են, սա Միհրդատի կողմից ուղարկված էր Տիգրանի մոտ հռոմայե- ցիների դեմ օգնություն խնդրելու։ Եվ Տիգրանը նրան հարցրել էր. « Իսկ դու ինքդ, ո՜վ Մ ետրոդորոս, ի՞նչ խորհուրդ կտաս ա յդ մա սին»։ Իսկ նա, կամ Տիգրանին օգտակար լի­նելու համար և կամ չցանկանալով որ Միհրդատը փրկվի* ■ասել էր. — «Իբրև դեսպան' խորհուրդ եմ տալիս, իսկ իբրև խորհրդատու խորհուրդ չեմ տալիս})։ Տիգրանն այս պատ­մեց Մ իհրդատին և մեղադրեց նրան, չմտածելով որ դրանով վտանգի է ենթարկվում Մետրոդորոսը։ Եվ սա իսկույնևեթ ■սպանվեց, իսկ Տիգրանը զղչա ց. բա յց մտածեց, որ ինքր չէ միա յն պատճառ Մետրոդորոսի դժբախտության, այլ այդ

քանի խթան է հանդիսացել նաև Միհրդատի ատելությունը նրա նկատմամբ։ Վաղուց ի վեր իրոք։ Միհրդատը նրան թըշ-

նամացել էր և ա յդ ակներև եղավ, երբ բռնագրավեցին Մի- հըրդատի գաղտնի գրությունները, որոնց մեշ էր նաև Մ ետ րո ֊ դորոսի սպանման կարգադրությունը։ Սրա դիակը Տիգրանը մեծ

126

гI

2ՔՈՎ թաղել տվեց, նա ո'չ մի ծախս չխ նա յեց մեռածի հա­մար, որին կենդանության ժամանակ ինքը մատնել էր})^ւ Պլուտարքոսի ընդարձակ այս վկայության մեշ, որը գրվաձ

է Տիգրանին վարկարեկելոլ հատուկ նպատակով։ սարքովի է ու սուտ, իմ կարծիքով, նախ և առաշ, Մետրոդորոսի սպանության վերաբերյալ տեղեկությունը/ Ստրաբոնի մի այլ վկայությունից, որ ներքև մեշ ենք բերելու, պարզ երևում է, որ Մետրոդորո- սը վախձանվել էր 71 թվին։ Ուրեմն' շատ պարղ է, որ նա չէր կարող սպանված լինել Տիգրանի ու Միհրդատի տեսակցությու­նից հետո ' 69 թվին (նախքան մեր թ վ ՛) ։

Ստրաբոնի վկայությունը թարգմանաբար մեշ եմ բերում ամբողջ ութ յա մ բ ։

«Եվ [ Սկեփսացի է ր ] բա у ի նրանից [Դ ե մ ետրիոսից] , — ասում է Ստրաբոնը'° , — Մետրոդորոսը, որը փիլիսոփա էր և անցել էր քաղաթական կյանքի ասպարեզ։ Լինելով իր գրվածքներում առավելապես ճարտասանճ նա գործ էր ածում ինչ-որ անսովոր նոր ոճ և զարմանք էր պատճառում շա­տերին է Շքեղ հարսանիքի մեծամոլության պատճառով, որ տեղի Էր ունեցել ՔաղկեդոնումՀ նա աղքատ Էր և համար­վում Էր քաղկեդոնացի։ Ծ առա չութ յա ն մտնելով Միհրդատ Եվպատորի մոտ ճ նա իր կնոջ հետ գնաց նրա մոտ Պոնտոս. առանձնապես հարգված Էր այստեղ և պաշտոն Էր ստացել դատարանում, որի վճռի դեմ դատապարտվածն իրավունք չուներ վերադատության գանգատ տալու թագավորին։ Ս ա- կայն նրա բախտավորությունը հարատև չեղավ։ ա յլ նա' գրգռելով իր դեմ անարդար մարդկանց թշնամությունը ' թա ­գավորի մոտից հեռացավ և գնաց իբրև դեսպան Տիգրան արմենի մոտ ։ Իսկ սա դժկամությամբ ետ ուղարկեց նրան Եվպատորի մոտ, որն արդեն փախչում Էր հայրենի երկ­րից։ Մ ետրոդորոսը ճանապարհին մահացել Էրճ կամ թագա­վորի հրամանով և կամ հիվանդությունից։ Հաղորդում են՛ թե այս և թե մյուս տեղեկությունը))։

Ստրաբոնը, ինչպես տեսնում ենք, պարզ վկայում Է, որ՛ Մ ետրոդորոսը վախձանվել Էր Տիգրանի մոտից Պոնտոս վերադառ­նալիս, երբ Մ իհրդատն արդեն փախչում Էր հայրենի երկրից, այսինքն' 71 թվինձ Ուրեմնճ միանգամայն սխալ են Ռեյնաքի,

Տ ե 'ս Պ լ ո ւ ա ., Լուէիուլ., 2 2 , 2 — 6 ։

13 Պ արաբ/,11, XIII, 1, 55։

127

էքհարդի և այլ պատմագետների պնդումները’̂ , որոնք' հավաա ոնծայելով Պլուտարքոսի ն' Մետրոգորոսի սպանությունը ենթա ­դրել են Տիգրանի ու Միհրդատի հանդիպումից հետո, որը տեղի էր ունեցել 69 թվին (նա խ ք. մեր թվ.)ւ

Պլուտարքոսի ու Ստրաբոնի մոտ ըստ իս կասկածելի ես և անհավաստի նաև նրանց վկայությունները Մետրոգորոսի սպանության մասին։ Այդ տեղեկությունները, որ վերև մեջ բեր­ված վկայություններում խիստ հակասական են' բխում են, ըստ երևույթին, հակամիհրդատյան աղբյուրներից և հնարված են, հավանորեն, Միհրդատին վարկաբեկելոլ և անարգելու համար։ Ինձ թվում է, որ ավելի հավանական կարելի է համարել Ստրա ­բոնի ձեռքի տակ եղած մյուս աղբյուրների տեղեկությունը, ո- րոնք ոչինչ չգիտեն Մետրոդորոսի սպանության մասին և վկա­յո ւմ են, որ նա մահացել էր հիվանդությունիցս,

Ուշագրավ է նաև, որ Պլուտարքոսի և Մեմնոնի վկայու­թյուններն իրար չեն համապատասխանում նույնպես մի այլ կա­րևոր կետում։ Մեմնոնը մատնանշում է, որ երեք օր տևող խոր- հըրդակցոլթյունից հետո Միհրդատը, ստանալով Տիգրանից տասը հազար հեծելազոր' գնաց Պոնտոս, իսկ Պլոլտարքոսն այդ տեղե­կությունը չունի։ Սակայն նա մի ա յլ հատվածում, որ ներքև մեջ ենք բերում, հաղորդում է, որ խորհրդակցությունից հետո Տիգրանը և Մ իհրդատը մտադիր էին Կիլիկիայի ու Լիկաոնիայի վրայով ներխուժել հռոմեական Փոքր Ասիա։

«Երբ Լոլկոլլլոսն իմացավ, — պատմում է Պ լուս/արք։։- սը, — որ Մ իհրդատը և Տիգրանը դեռ նոր են տեղափոխելու իրենց զորքերը էիկաոնիա և Կիլիկիա, որպեսզի իրենք նա­խապես ներխուժեն Ասիա' նա զարմացավ, որ Տիգրան ար­մենը, որը մտադրություն էր ունեցել հարձակվելու հռոմա- յեցիների վրա' Միհրդատին պատերազմի համար չէր օգտա­գործել, երբ նա դեռ հզոր էր, և չէր միացրել իր ուժերը նրա մեծ ուժերի հետ, ա յլ թույլ էր տվել, որ դրանք պարտվեն ու ջախջախվեն, իսկ ա յժմ, երբ ա յդ ուժերն անկարելի է ար­դեն վերականգնել նա պատերազմը սկսել է չնչին հույսե­րով, մատնելով իրեն կորստյանյ>,6է

'■* Տե՛ս к е 1 ո а с հ, МШичаа1е ЕираЮг, էչ 357, Е с к հ а г ճ է, ГНе агтоп!- ■зсЬеп Р е1Й 2й {*е Л ее Լ и к н ! 1 и տ, ВЙ. X , 1, է չ в » и ո ւ ր ի շ ։

15 /հ ե յ ն ա ք ը , հ ի մ ն վ ե լո վ , ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , ի ն չ որ ա ղ բ յո ւր ի վ ր ա , որ ինձ

ա ն ծա նո թ է , ե ն թ ա դ ր ո ւմ է , որ Մ ետ րողորոսն ի ր են թ ո ւն ա վ ո ր ել ե հ ա ն կ ա րծա մ ա Հ

էր ե ղ ե լ, ւո ե 'ս М Ш т ^ е Е и р а ю г , Հք 3 5 7 ,

16 Տ ե ՜ս Պ լ ո լ տ ., Լ ո ւկ ուլ., 2 3 , 6ւ

128

Պ լուտարքոսի այս տեղեկությունը, որը ստույգ ու արժանա­հավատ է համարվել պատմագիտական բոլոր հին և նոր երկե­րում17, ո չ միա յն անհավանական է, ա յլ պարղապես սխալ է։ Տիգրանը, ինչպես վերև տեսանք, ոչ միայն չէր նախապատրաստ- վել պատերազմի, ա յլև չէր սպասում, որ Հռոմր պատերազմ է սկսելու նրա դեմ։ Շատ պարզ է, բացի ա յդ, որ Տիգրանը և Միհրդատը, որոնց հանդիպումը և խորհրդակցությունը տեղի էին ունեցել Լուկուլլոսի արշավանքից ու Տիդրանակերտի պաշա­րումից հետո' չէին կարող ա յդ արշավանքից առաջ ծրագրած լի­նել նախահարձակ լինելու և ներխուժելու հռոմեական Փոքր Աս իա։

Պլոլտարքոսը կամ այն աղբյուրները, որոնցից նա օգտվել էր' ցանկացել են, ըստ երևույթին, սարքովի այս տեղեկության միջո­ցով պատերազմի պատասխանատվությունը դնել Տիգրանի ու Միհրդատի վրա և ուզեցել են, հավանորեն, արդարացնել Լուկուլ- լոսի նենգ հարձակումը Հա յա ստ անի վրա, որ նա սկսել էր հ ա ն ֊ կարծակի ու գաղտնաբար և առանց պատերազմ հայտարարելուг

17 Տ ե ՛ս М о и м с е н , Римская история, т. III, էք 4 в , К е I ո а сИ. МИЬ- г1 с!л 1е Еира1ог, էք язв, Х а л а т ь я н ц , Очерк истории Армении, էք 191և ո ւ ր ի շ » է

9-725

12. ՄԵԾ ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏԸ ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏԻ ՄՈՏ

Տիգրանակերտ քաղաքը, որը պաշարված էր 69 թվի գար­նանը' ամիսներ շարունակ դիմացավ պաշարմանը և համառորեն գիմադրեց հռոմայեցիներին, սպասելով, որ իրեն օգնության կը- գա Տիգրանի նոր կազմակերպված զորաբանակը։ Իսկ այդ ժա­մանակ Տիգրանը հետզհետե իր զորքերը հավաքեց զանազան շըր- ջաններից, նաև իրեն ստորադրված վասսալական թագավորու- թյոլններից և իշխանություններից։ Նրան օգնության եկան, ինչ­պես հաղորդում է Պլուտարքոսը1, Ատրպատականի ու Աղփա֊ բենի թագավորները, նաև զորամասեր Աղվանքից, Վրաստանից, Արաբիայից և ուրիշ երկրներից։

69 թվխ աշնանը Տիգրանը և նրա զորաբանակը ճանապարհ ընկան և Տավրոս յան լեռներով իջան հարավ ազատելու պաշար­ված Տիգրանակերտը։ Տիգրանի այս ճանապարհը էքհարդը են­թադրում է Մշո դաշտից դեպի ա յժմյա ն Ներջիկ և այնտեղից դեպի ձախ շեղելով[' Рա տ մա ն ֊սոլի ձախ կողմով մինչև Ֆարկին- ւոլի և Բատ մ ա ն-սուի գետախառնուրդը2»

Հենց նույն այս ժամանակ Տիգրանի մոտ եկան, ինչպես վկայում են Մեմնոնը և Պլուտարքոսը, Միհրդատի ուղարկած պատգամավորությունը և նրա հմուտ ու փորձված զորավար Տաք- սիլեսը; Սրանք նախազգուշացրին Տիգրանին, որ նա խոլսավւե վճռական պատերազմից, որովհետև հռոմեական մշտական ու մարզված զորքը գրեթե անպարտելի է։ Նրանք խորհուրդ տվին, որ նա արգելե, ըստ կարելույն, հռոմեական զորքի պարենավորումը և նրանց մատնե սովածության3»

1 Տ ե ՞ս Լուկուլ. ք 2 6 , 6 1

2 Տե՛ս Е с к а г с П , Б1е а]шел18с11еп Ре1<!2й^е йев ЬикиИпв, К11о, Век X, ЙеП 1, Է1 94,

3 Ա պ պ իա նոսի վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , որ Մ իհրդա տ ն ի ն ք ն Էլ Էր մա սնա կցեք Տ ի գ ­

ր ա ն ա կ եր տ ի ՛ճա կա տ ա մա րտ ին և п р ի ն ք ն Է տ վե լ ա ՛յդ խ ո րհո ւրդ ը (տ ե ՞ս Մ իհըր-

դա տ ա կա ն ք , 8 5 ) ճ չի Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ Պ լուտ ա րքոսի և Մ եմնոնի վ կ ա յո ւ­

թ յո ւն ն ե ր ի ն (տ ե ՞ս Պ լ ո ւ տ ,։ Լուկ*, 2 9 , 1 և Մ ե մ ն . , 5 8 ) , ուստ ի և հա մա րվում՛

Է ա նհա վա նա կա նէ

130

Տիգրանին դժվար էր, սակայն, հետևել այդ խորհոլրդներին, որովհետև նա, ըստ երևույթին, չէր ուզում և չէր կարող, եր­կարացնելով պ՛ատերազմը' զոհ բերել Տիգրանակերտ քաղաքը, որր կարիք ուներ շտապ ու անհապաղ օգնության։

Ինչպես վեբև մենք .տեսանք., հելլենիստական այս նոր քա­ղաքի կառուցման վրա, որ կուլտուրական մեծ ու հոյակապ մի գործ էր' ծախսված էին ու գործադրված հսկայական միջոցներ ու աշխատանքւ Այս քաղաքը, համաձայն Տիգրանի ծրագրի, լի­նելու էր նրա պետության լուսատու կենտրոնը և հետզհետե հե- ղաշրջելոլ և նորոգելոլ էր նրա հայրենի երկրի հետամնաց նա­հապետական կյանքըւ Տիգրանակերտը, ինչպես ասացինք, նպաս­տելու էր նաև առևտրի ու արդյունագործության զարգացմանը Հայաստանում և օժանդակելու էր նույնպես հելլենիստական քա ­ղաքակրթության և հելլենական արվեստի ու գիտության տարած­մանը։ Պարզ է, ուրեմն, ու հասկանալի, թե ինչո'լ Տիգրանը չհե­տևեց Միհրդատի ու նրա զորավարի խորհրդին և, օգնության շտա­պելով Տիգրանակերտին, ուզեց դադարեցնել նրա պաշարումըг

Ուշագրավ է, որ Լոլկոլլլոսն ինքը ևս, ինչպես վկայում է Պ լոլտարքոսը*, պաշարելով Տիգրանակերտը՝ հասկացել ու նախա­տեսել էր, որ Տիգրանը չի կարող ա յդ հանդուրժել և անպայ­ման գալու է և ճակատամարտ է տալու իր նոր մայրաքաղաքը փրկելու համար։

69 թվի հոկտեմբեր ամսի սկզբներին Տիգրանի զորաբանա­կը մոտեցավ Տիգրանակերտին, և ընդհարումը հռոմ ա յեցիների հետ դառավ անխուսափելի։

Տիգրանակերտի ճակատամարտը տեղի էր ունեցել, ինչպես երևում է սկզբնաղբյուրների վկա յություններից' Նիկեփորիոն դե­տի մոտ, որից մոտավորապես 750 մետր հեռավորության վրա գ ը տ ֊ նըվոլմ էր մի ցածր բւրակ։ Պլուտարքոսը վկա յում է, որ պաշար­վա ծ տիգրանակերտցիները տեսել և ցո ւյց էին տվել հռոմա յեցի­ներին ռազմադաշտի տեղը, ուր բանակել էին Տիգրանի զորքերը։

Հիմնվելով սկզբնաղբյուրների և, գլխավորապես, Պլուտար- քոսի նկարագրության ու ցուցումների վրա' ճակատամարտի տե­ղը Ֆարկինի մոտ ենթադրաբար որոշել է գերմանական գիտնա­կան ^ելքը, որի հոդվածիցս ավելորդ չեմ համարում մեջ բերել ■մի քանի հատվածներ։

« Ֆարկին-սոլի լայնանիստ ձորադաշտից հանդարտ ցա ծ

* Տ ե ՞ս Լո ւկ ուլ., 2 6 , 4 ։

* Տե՛ս 2еИвсЬгШ Юг Е1Ьтю1о§1е, 1899, էչ 272 և այւ%.

131

իջնելով դեպի հարավ-արևե լք, — ասում է Բելքը, — մոտ քսան կիլոմետր անցնելուց հետո' հասնում ենք մի մեծ դաշտ, ջը- ր առատ Բատ մ ա ն-и ո լի գետ ա դաշտ ը , որը հյուսիսում սկըս- վոլմ է մեր գտնված տեղից մոտ 20 կիլոմետր հեռավորու­թյան վ յ՚ա գտնվող մեծ կամուրջի տակից և շարունակվում է այնուհետև 12— 15 կիլոմետր դեպի հարավ, և ապա վեր­ջանում է I Դաշտի լայնությունը տարբեր տեղերում մեկից մինչև երեք կիլոմետր է . . . ։ Սա կատարյալ մի հարթավայր է առանց որևէ ելևէջների և այնքան ընդարձակ, որ կա­րող է իբրև բանակատեղ ծառայել ամ են աստ վար ղորքի։ Իսկ գետը. . . որը պետք է անցներ Լուկուլլոսը' Բատման֊ սուն էր, որը 30, 40 և կամ 50 մետր լա յնությա մբ, հանդարտ ոլ անաղմուկ, սակայն սրընթաց' հոսում և թավւում էր իր հորդառատ ջրերը ավելի փոքր Ղիարբեքիրի գետի մեջ։ . . . Ուղիղ [ Բա տ մա ն-սոլի] դեմը. . . գտնվում է մի մեծ սարա­հարթ, որը գրեթե գահավիժորեն իջնում է արևմտյան ուղ­ղությա մբ դեպի Բատման-սոլն, որը սարահարթի ստորո­տից հեռու է գտնվում մոտ 5 — 6 կիլոմետր, իսկ հարավ­արևմտյան ուղղությամբ ցածրանում է, ընդհակառակը, աս­տիճանաբար դեպի գետ ը... Այստեղ հենց, այս մեղմ սարա­լանջի վրա, բանակել էր Տիգրանի մեծ զորքը, որը 150— 200 մետր համեմատական բարձրություն ունեցող այս կե­տից կարող էր տեսնել Տիգրանակերտը և պաշարող զորքի վրաններըէ Նմանապես և պաշարվածները կարող էին սրանց տեսնել, որովհետև այն տեղից պարզ տեսնվում է ամբողջ

տարածությունը' սարահարթը, մեղմ սարալանջը։ Բատման- սուն և հարթավայրը3)։

Բելքի այս բացատրության համաձայն, որ ընդունելի է հա­մարվում, Տիգրանակերտի ճակատամարտի տեղը ենթադրվում է, ուրեմն, Ֆաբկին քաղաքի հարավ-արևե լյա ն շրջանում, ա յժմյա ն Ֆարկին-սոլի և Բա տ մա ն֊սոլի միավորման մոտ գտնվող Ձորադաշ­տումг Որ ճակատամարտը տեղի էր ունեցել, իրոք ա յժմյա ն Ֆարկին-սուի մոտ ' ա յդ միանգամայն անկասկածելի է, որով­հետև դասական հեղինակների մոտ ա յդ գետն անվանվում է Նիկեփոըիոն կամ Նիկեփորիոս, այսինքն ' «Հաղթաբերդ, իսկ այդ անունը, ինչպես մատնանշել է Մ ա ր կ վ ա ր տ ը ն ա ստացել էր Լոլ- կոլլլոսի հաղթության պատճառով։

Երբ հայկական զորքն արդեն Տիգրանակերտի մոտ էր գ ը տ ֊

• Տե՛ս БОйагтеШеп սոժ й1е И^Пз^иеНеп, М еп, 1430, էէ 133<132

т1

նըվոլմ Լոլկոլլլոսն անհրաժեշտ համարեց, ինչպես հաղորդում է Պ լոլտարքոսը1, գումարել ռազմական խորհուրդ։ Խորհրդակցու­թյան ժամանակ ժողովականներից ոմանք առաջարկեցին վե­րացնել քաղաքի պաշարումը և բոլոր ուժերով գնալ թշնամոլ դեմ: Իսկ ոմանք, վտանգավոր համարելով Տիդրանակերտի քաղաքա­պահ զորքի ներկայությունն իրենց թիկունքում' խորհուրդ տվին մնալ Տիդրանակերտի մոտ և ընդունել ճակատամարտը նրա պա­րիսպների տակ։

Պլուտարքոսի ա սելով Լոլկուլլոսն ա յդ կարծիքներն ընդու­նելի չհամարեց և ինքը վճռեց զորքի մի մասով շարունակել Տիդրանակերտի պաշարումը, իսկ մյուս մասով արշավել Տիգրանի դեմ։ Տիդրանակերտի առջև նա թողեց 6000 զորք, նաև իր զո­րապետներից Մուրենային, իսկ մնա ցած բանակով, որը բա ղ­կացած էր ըստ Պ լուտարքոսի 10 .000 հետևազորից, 3000 հեծելա­զորքից և 1000 թեթևազեններից, ինքը գնաց Տիգրանի դեմ։

Պ լուտարքոսի այս թվերը և, ընդհանրապես, հնագոլյն աղ­բյուրների համապատասխան նաև մյուս վկայությունները հռո­մեական ու հայկական զորքերի թվի մասին' կարոտ են, ինչպես իրավամբ մատնանշվում է նորագույն ուսումնասիրություններում, ուշադիր ու մանրազնին քննության ու ճշտման։ Ամենակարե- վորներն ա յդ վկայություններից, որ մեծ չափով իրար հակա­սում են, մեջ ենք բերում ներքև մանրամասն կերպով։

Ա. Հայաստան արշավող հռոմեական զորքի բիվ բ.

1 . Պ լ ո լ տ ա ր ք ո ս (Լ ,Ա ԸԱ 11Ա Տ, 2 4 , 1 ) '12.000 հետևակ և մոտ 3000 ձիավոր։ !

2 . Եվտրոպիուս (ВгеУ1аг1иП1, VI, 9 , 1 ) '18.000 ռազմիկ ( ՈՂ111է6Տ) I

3 . Ապ պիանոս ^ ЛЛИЬг1<1., 8 4 ) 'երկու ընտիր լեգեոն և 500 ձիավոր։

Р. Հռոմեական զորքի թիվը Տիդրանակերտի կովում.

1. Պ լուտար քոս (Լս0ս11ստ, 28, 2 ) '24 վաշտ քշօեՕքՏ^' ո'չ ավելի քան 10 .000 ծանրազեն, ամ­

բողջ հեծելազորը, ա յսինքն' 3000 ձիավոր և 1000 պարսա­վոր ու աղեղնավոր։

2 . Փրոնտին։։։ ս ( ՏէքՅէճ^., II, 1, 1 4 /1 5 .0 0 0 զինվոր ( а г т а и ) :

Գ. Հայ զորքի թիվը Տիդրանակերտի կովում.

. 7, Տե՞ս Լուկոլլ., 27, 1։133

1 . Պ լուտար քո и (ԼԱ0Ա11ԱՏ. 26 , Ց)20 .000 աղեղնավոր և պարսավոր, 55 .000 ձիավոր, ո-

րոնցից 17 .000 զրահավոր, 150 .000 ծանրազեն Հետևակ,35 .000 կամուրջ ու ճանապարհ շինող և այլ աշխատավոր­

ներ«2 . Ապպիանոս ( А\1 էհ Г ’ , 8օ )

250 .000 հետևակ և 5 0 .000 ձիավոր։

3 . Եվտրոպիուս (ВгеУ1аГ1иШ, VI, 9, 1 ) '7.500 ձիավոր զրահավոր և 100 .000 հետևակ։

4 . Մեմնոն, գլ. 57 '80 .000 զորք։

3 . Փլեգոն8 (01у ш р 1аёс5 , քւ\ 12, Мй11ег, Рг. Н. О г. III,606У 30 .000 ձիավոր և 4 0 .000 հետևակ։

Պատմագիտական ուսումնասիրություններից շատերում9 վ ը ս ֊ տահելի ու արժանահավատ են համարել, գլխավորապես , Պ լոլ- տարքոսի վերոհիշյալ թվերը, որովհետև սա օգտված Է եղել հռո մեական սկզբնաղբյուրներից' Սալլոլստիուսից, Տիտոլս Լիվիուսի։/ և, հավանորեն, նաև այն պաշտոնական գրություններից, որ Տիգրանակերտի ճակատամարտից հետո Լոլկուլլոսն ուղարկած Է եղել ծերակույտին։ Հենվելով ա յդ թվական տվյալների, ինչպես և Պլուտարքոսի մոտ մեջ բերված Տիտուս Լիվիոլսի վկա յու­թյա ն վրա10 Մոմզենը և նրան հետ ևելովնա և ուրիշ պատմագետ­ներ Տիգրանի զորքի թիվը համարել են հռոմեական զորքի թվից քսան անգամ ավելի։

Սակայն պատմագիտական ավելի նոր ուսումնասիրություն­ներում, օրինակ' Ռեյնաքի, Ֆեռեռոյի, Էքհարդի երկերում' Պլոլ- տարքոսի վկայությունը, հատկապես Տիգրանի զորքերի թվի մա­սին, համարվում է ակներև մի չափազանցություն11 և գերագա-

8 Փ լե գ ո ն ի ա յս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւ մ է , է ք Հ ա ր դ ի կ ա ր ծ ի ք ո վ , ո չ

թ ե Ա ր ա ծ ա ն ի ի , ա յ լ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ՛ս , տ ե ՛ս К ^ О , В Й . Х , Н в Й 1» էք ծ՜ա՛ն. 0 ։

* Համեմատն М о м м с е н , Римскш история, III, էչ В7, Н и ч , Исто­рия римской республики, Москва, 1908 և ուրիշները։

10 Տ իտ ո ւս Լիվիուսի ա ս ե լո վ ' Տ իգր ա ն ա կ եր տ ի ճա կ ա տ ա մ ա րտ ո ւմ յո ւր ա ք ա ն ­

չ յո ւ ր հ ռ ո մ ա յե ց ի ո ւն ե ց ե լ է ի ր դ ե մ ք սա ն թ շ ն ա մ ի , տ ե ՞ս Պ լ ո ւ տ ա ր р ո и , Լու-

կ ո ւ լ* , 2 8 , 1 2 *« Տ ե ՛ս к е I ո а с հ , МИЬПМ е Еира1ог, էչ зво, Ф е р р е р о. Величие

и падение Рима, I, էչ 182, Е с к հ а г ձ է, Э1е агтеШвсЬеп РеИгОце ճօտ ԼսԽւ11ստ, КИо, Вй. X, Ней 1, էչ 9в—ю о.184

սաթյան է տրվում փոքրասիական չեզոք հեղինակների, Մեմնո­նի և Փլեգոն Տրալլացոլ, վերոհիշյալ վկայություններին, ըստ ո- րոնց հայ բանակի զորաթիվը ցույց է տրված ո'չ թե 2 6 0 .0 0 0 г այլ միայն 70 .000 կամ 8 0 .0 0 0 ։ Որ այս վերջին թվերը նախընտ­րելի են ' ա յդ, իհարկե, անտարակուսելի է, որովհետև, ինչպես- հայտնի է, հռոմեական զորավարներն իրենց պաշտոնական զե­կուցագրերում թշնամոլ քանակի մասին տալիս էին միշտ չա ­փազանցված ու սուտ տեղեկություններ։ էքհարդը մատնանշում է,, բացի ա յդ, որ տեղափոխել Տավրոսյան լեռներ ով ու նեղ արա­հետներով 2 60 .000 զորք գրեթե անհնարին էր։

Հռոմեական զորքի թվի նկատմամբ գրեթե բռլոր պատմա­գետները համամիտ են և, հենվելով Պ լուտարքոսի և Փրոնտ ինոլս/г վերոհիշյալ վկայությունների վրա՝ Տիդրանակերտի կռվին մաս­նակցողների ընդհանուր թիվը ենթադրում են 1 4 .0 0 0 — 15.000- Սակայն Ռեյնաքը և էքհարդն իրավացի կերպով մատնացույց են արել12, որ Պ լուտարքոսի վկայւությոլններն իրար չեն բռնում։ Տիդրանակերտի ճակատամարտի առթիվ Պ լուտարքոսի մոտ տըր- ված են, ինչպես տեսանք, հետևյալ թվերը' 6000 զորք Մոլրե- նայի, իսկ Լուկուլլոսի հետ' 10 .000 ծանրազեն, 3000 հեծելազոր և 1000 պարսավոր ու աղեղնավոր, ուրեմն' ընդամենը 2 0 .000 զորք։ Իսկ Հայաստան արշավող հռոմեական ամբողջ զորքի քանակը նրա մոտ նշանակված է' 12 .000 հետևակ և 3000 հեծելազոր, ընդա մենը' 1 5 .0 0 0 ։ էք հարդի կարծիքով, այս վերջին թվ_ի մեջ չեն հիշատակ­ված Մոլրենայի 6000 զորքը և 1000 թեթևազենները։ Այս ուղ­ղումն անելուց հետո Հայաստան արշավող հռոմեական զորքի թ ի­վը ստացվոլմ է նրա մոտ ո'չ թե 15 .000 ։ ա յլ 2 2 .0 0 0 ։

Եթե ընդունելու լինենք էքհարդի ՛ուղղումը հավանական, ինձ թվում է, այնուամենայնիվ դժվար է համաձայնել, որ Լոլ- կուլլոսը հնարավոր էր համ արել փոքրաթիվ ա յդ ուժերով ռա զ­մական մեծ արշավանք սկսել ընդդեմ Տիգրան Р-ի , որին, ինչպես նա շատ լավ գիտեր, միանալու էր նաև Միհրդատը։ Պատմա­բանները, ինչպես շատ ճիշտ նկատել է Աստուրյանը|3, աչքաթող են արել, որ հռոմեական աղբյուրները մատնանշել են միմիա յն հռոմեական զորքերի թիվը, բա յց չեն հիշատակել Հռոմի դա շնա- հհցների փոքրասիական զորքերը։ Իսկ որ ա յդ օգնական զոլւ-

յ յ Տե՛ս К е 1 п а с Ь , МиЬПсЫе ЕираЮг, էչտտտ, АшЪ. ւ և Е с к Ь а г й ! , 01е агтеШ эсЬеп РеШгй^е Йеэ Լւ^ս11ստ, КНо, ВЙ. X, НеЛ 1, էչ 78—аг,

Տ ե ՞ս «гՔ ա ղա ք ա կ ա ն վ ե ր ա բ ե ր ո լթ ի ւն ն ե ր ը ն ղ մ ե շ Հ ա յա ս տ ա ն ի և Հռ ո վ մ ա ւв,

հ 3 3 8 — 3 4 3 ,

135

քերը գործուն մասնակցություն էին ունեցել Հայկական կռիվնե­

րին' ա յդ երևում է հենց իրենց իսկ հռոմեական կամ նաև այլ աղբյուրներից։

Ստրաբոնի ուշագրավ մի վկայությունից դժվար չէ, օրինակ, կռահել, որ Լուկուլլոսը, հավանորեն, օգնական զորքեր էր ստա­ցել Կապադովկիա յի Արիոբարզան թագավորից, որին ռազմա­կան ա յդ գործակցության համար նա տվել էր իբրև վարձատրու­թյուն Ծոփաց երկրռւմ գտնվող նշանավոր Տոմիսա բերդը1* ։ Մենք կտեսնենք ներքև, որ Տիդրանակերտի ճակատամարտին մասնակ­ցել էին թրակացի և գալատացի թեթևազեն հ եծելա գունդերլ։, որոնք, հավանորեն, նույնպես օժանդակ զորքեր էին և չէին հա­մարվում բաղադրիչ մասեր հռոմեական վերոհիշյալ զորքի։ Բա­ցի ա յդ, Սալլուստիուսի մոտ ևս իբրև օգնական զորքեր հիշա­տակված են բյոլթանացիները, որոնք 68 թվի աշնանը հռոմեա­կան մյուս զորամասերից առա շ հասել էին Արածանիւի դետա-փինւ®.

Ուրեմն, ինչպես տեսնում ենք, փոքրասիական օգնական ու դաշնակից զորքերի մասնակցությունը հայկական կռիվներին մի­անգամայն անժխտելի է ։ Օգնական ա յդ զորքերը, որոնցից որոշակի հիշատակված են գալատացիները, թրակացիները և բյութանացիները' կազմում էին, ըստ երևույթին, Լուկուլլոսի զո­րաբանակի նշանակալի մասը։ Ուստի և մենք սխալված չենք լինի, եթե Լուկուլլոսի ամբողչ զորքի թիվն ընդունենք Տիդրանակերտի ճակատամարտում ո'չ թե 15 .000 կամ 22 .000 , ինչպես այդ ենթա- դըրվոլմ է պատմագիտական երկերում, այլ անհամեմատ ավելի։

Այսպիսով հռոմեական ու հայկական բանակների վերոհիշյալ մ ե կ - առ քսան հարաբերությունը, որ մատնանշված է Մոմղենի. նիչի և ա յլ պատմագետների մոտ, ինչպես տեսնում ենք, ակներև մի սխալ է ։ Ընդունելով, որ օգնական դաշնակից զորամասերի

թիվը պակաս չէր լինի հռոմեական զորքերի թվից՝ դժվար չէ համոզվել, որ Տիգրանի զորքը կարող էր Լուկուլլոսի զորքից ավելի լինել ո 'չ թե քսան, այլ առ առավելն երկու անգամ։

Տիդրանակերտի ճակատամարտը տեղի ունեցավ, ինչո/նս հայտնի է, 69 թվի հոկտեմբերի 6-ի ն ։ Մեծ ա յդ ճակատամարտի մասին կարևորագույն աղբյուրներն են՝ Պ լոլտարքոսը, Ապպիա­նոսը, Մ եմնոնը և Փրոնտինոլսը, որոնք թեև հիմնական որոշ կետե­րում իրար չեն հակասում, սակայն մանրամասնությունների Հկը-

I

Н Տ ե ՞ս Ս տ ր ա բ ո ն , X I I , 2 , 1 ( 5 3 5 ) ։

35 Տ ե ՛ս Տ Э 11 Ա Տ 11 Ա Տ, IV , ք ^ ջ ա . 7 4 :

136

կտտմամբ իրար հետ բոլորովին անհաշտելի են։ Նրանը տարա­ձայնությունները, ինչպես կտեսնենք, այնքան են մեծ, որ միան­գամայն անհնարին է մանրամասնաբար վերականգնել ճակատա­մարտի ամբողջ ընթացքը, թեև ա յգ վստահ ու անվերապահ կեր­պով արված է պատմագիտական բազմաթիվ երկերում16յ

ճակատամարտի ամենամանրամասն նկարագրությունը տվել է Պլուտարքոսը, որի պատմության ա յգ մասը համեմված է այնպիսի թատերական ու դրամատիկական միջադեպերով, որոնք հավա­նական ցացանիշներ են համապատասխան ա յդ հատվածների ան- հավաստության։ Նման կասկածելի զրույցներից է, իմ կարծիքով, սակատամարտի նկարագրության հենց սկզբում տրված նրա հե­տևյալ տեղեկությունը։ ճակատամարտը դեռ չսկսված, պատմում է Պլուտարքոսը, երբ Լուկուլլոսի զորքը բանակ էր գցում գետի մոտ * Տիգրանը, տեսնելով փոքրաթիվ ա յդ զորքը' հեգնանքով բացականչել էր, — «Եթե դրանք իբրև դեսպաններ են եկել շատ են, իսկ եթե Իբրև զինվորներ ' քիչ Այս վկայությունը չիկարող ճիշտ լինել, որովհետև Պլոլտարքոսի մատնանշած հռոմե­ական ու հայկական զորքերի վերոհիշյալ թվական հարաբերու­թյունը, ինչս/ես տեսանք, չափազանցված ու սխալ է։

«Լուսաբացին, — ասում է այնուհետև Պլուտարքոսը, —Լուկուլլոսը ճամբարից դուրս բերեց իր զինված զորքը։ Բար­բարոսական զորքերը գտնվում էին գետի արևելյան կող­մում, և որովհետև սրա հոսանքը շեղվում էր դեպի արև­մուտք, որտեղ նա հեշտությամբ անցանելի էր, և որով­հետև Լուկուլլոսը հենց ա յդ ուղղությամբ արագորեն տանում էր Ւր ՂՈՐՔԸ թշնամոլ դեմ ' Տիգրանը կարծեց, որ նա նա­հանջում է։ Տիգրանը ծիծաղելով կանչեց Տաքսիլեսին և ա- սաց, — «Մի՞թե դու չես տեսնում, որ հռոմեական ղորքերը փախչում են առանց ճակատ տ ա լու»։ Իսկ Տաքսիլեսը պա­տասխանեց, — «Ես կուզենայի, ո՜վ թագավոր, որ այդպիսի մի բան քո բախտից հանկարծ պատահեր, սակայն ճանա­պարհ գնալիս ' ո'չ փայլուն հանդերձանքներ են հագնում, ո'չ էլ մաքրված վահաններ ու մերկ սաղավարտներ, ի՞նչ-

1" Տե՛ս Е с к հ а г ճ է, 01е агтегИвсМеп РеШгй^е (Խտ Լս1<ս11ստ, КИо, Вс1. X, 1, էչ 100 -104, ն ւ ՚ ս ո ս ո ո , СЗеБсЫсЫе սօտտ, Вс). IV, ВегНп, 1899, էչ 147 և այ,-ե, Տ а с հ а ս, ОеЬег с!1е Ьа^е уоп Т1^гапокеПа, ձնհ8ոճ1. йег к§1. Акас1еш 1е <1ег Ա'1տտ0ոտշհ. շս Вег11п, 1880 և ուրիշ.։

17 Նույն ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ունի ն ա և Մ ե մ ն ո ն ը ( գ ի 5 7 ) ։ Նրա մ ոտ Տ ի ղ ր ա -

նա կերտ ի ճա կ ա տ ա մ ա րտ ի ն վ ե ր ա բ ե ր ո ղ ա մ ր ո ղ շ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը հ ի մ ն վ ա ծ

է, ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի վրա ւ137

]

պես է, որ ա յժմ դուրս են հանված զենքերը կաշվե պա­տյանների միջից. այդ պայծառությունը սակայն սպասվող ճակատամարտի և, անշուշտ, թշնամոլ դեմ ելուստի հա­մար քյ)18»

Տիդրանակերտի մեծ ճակատամարտը, որ այնուհետև տեղի ունեցավ գետի ձախ ափին, նկարագրել են, ինչպես ասացինք.Պ լուտար քոսը, Ապպիանոսը, Մ եմնոնը և Փրոնտինոլսը, որոնցից հատկապես ա ռաշին երկուսի ընդարձակ ու հիմնական վկայու­թյուններն այնքան խառնակ են ու իրար հակասող, որ միան­գամայն անհնարին է տալ նրանց օգնությամբ ճակատամարտի ու պատերազմական իրադարձությունների ճշգրիտ ու մանրամասն պատկերը։ Ցույց տալու համար ա յդ հակասությունները, որ ներքև քննության ենք առնելու մեջ ենք բերում վերոհիշյալ հեղի­նակների նկարագրությունները բառացի թարգմանությամբ։

1. Պլոլտարքոս, Լուկոլլլոս, 27 , 7— 9 և 28, 1 — 9 '« Ուրեմն' մեծ աղմուկով զորքը դասավորվեց այսպես

մարտակարգով։ Ինքը թագավորը վերցրեց կենտրոնը, Ա- դիաբենի թագավորին տվեց ձախ թևը, իսկ մեդացիների թագավորին' աջ թևը. առջևոլմ սրա մոտ գտնվում էր նաև մեծագույն մասը զրահավոր հեծելազորի։ Երբ ԼոլկուլլոսՆ ուզեց գետն անցնել զորագլուխներից ոմանք նրան խոր­հուրդ տվփն զգուշանալ, որովհետև այդ օրն այն դժբախտ օրերից մեկն էր, որն անվանվում է սև. ա յդ օրը կոտորվել էր Կեպիոնոսի հետ միասին հռոմեական զորքը, որն ընդհա­րում էր ունեցել կիւԴրացիների հետ։ Լուկուլլոսը սակայն նրանց պատասխանեց և ասաց հետևյալ անմոռանալի խոս­քերը , — «Իսկ ես հռոմայեցիների համար այդ օրը կդարձնեմ բա խ տ ա վոր»։ Եվ էր ա յդ հոկտեմբերյան տոների նախօրեին [ — 6 հոկտ. ] ։

Այդ խոսքերն ասելուց հետո* նա հրամայեց աչալուրջ լինել, անցավ այնուհետև գետը և թշնամիների դեմ գնաց առաջինը։ նա հագել էր երկաթե թեփուկապատ շողշողուն զրահ, ծոպազարդ թիկնոց և հանել էր անմիջապես մերկաց­րած սուրը, որովհետև պետք է իսկույն նետաձիգ մարդ­կանց դեմ գնար ձեռնակռվի և պետք է արագ ու բուռն գրոհով գրավեր նետ ամ ատչելի տարածությունը։ Երբ նա ապա տեսավ, որ զրահավոր հեծելազորը, որի մասին շատ էին խոսում, դասավորված է մի հարթ ու լայն գագաթ ու-

18 Տ ե ՞ս Պ լ ո ւ տ ., Լուկուլ. ք 2 7 ։

138

1

նեցող բլրի տակ և տեսավ նաև, որ բլրի վերելքը, որնուներ չորս ստադիոն19 երկարություն, ո ' չ առանձնապեսթեք է և ո լ էլ դժվարամատչելի' նա հրաման տվեց թրակացի և գա լա տաց ի հեծելագունդին, որն ուներ իր հետ, որ նրանք զրահավորների վրա հարձակվեն կողքից և սրերով նրանց նիզակները մղեն ետ։' Միակ պաշտպանությունը զրահավոր հեծելազորի հետ ա յդ նիզակներն էին ուրիշ ո 'չ մի բան նրանք ո 'չ իրենց պաշտպանելոլ համար, ո չ էլ թշնամոլ դեմ չէին կարող գործածել. պատճառը հանդերձանքների ծանրությունն էր և ահագին այն զանգվածը, որի մեջ կար­ծես նրանք փակված էին իբր շենքերի մեջ։ Ինքը Լուկուլ ֊ լոսը, իր հետ վերցնելով երկու վաշտ ^СоЬоГЭ^20, շտա­պեց դեպի բլուրը։ Նրա ետևից արիաբար գնացին նաևզինվորները, որովհետև սրանք տեսնում էին, որ Լուկուլլոսը՝զինված ու հետիոտն՝ առաջինը հենց ինքն էր իրեն ենթար­կում դժվարությունների և բոլոր ուժերով իրենց գործակ­ցում։ Բլուրը բարձրանալուց հետո' Լուկուլլոսը կանգնեց բոլորի համար տեսանելի տեղում և, բարձր գոչելով' ա- սաց, — «Մենք հաղթում ենք, ո՜վ մարտակիցներ, մենք հաղ­թում ենքյ>< Այդ ասելուց հետո' նա զորքը առաջնորդեց զրա­հավոր հեծելազորի դեմ և հրամայեց բոլորին տեգերը չգոր­ծադրել, ա յլ գնալ ձեռնակռվի և հարվածել թշնամիների ա զ­դրերը և սրունքները (զրահավոր հեծվորների մարմնի այդ մասերն էին միա յն մերկ ու անպաշտպան) ։ Այս ճակա­տամարտը կարիք չուներ, իրոք, որևէ ա յլ գործողության, քանի որ սրանք չդիմացան հռոմայեցիների հարձակմանը, այլ մեծ աղմուկով ու ամենախայտ առակ կերպով փախան

թե իրենք և թե իրենց ձիերը ու ընկան խռնված հետևազորքի վրա, նախ քան սրա կռվի բռնվելը ։ Այսպիսով առանց վերք ստացվելոլ և առանց արյուն թափելու բազմաբյուրավոր այս զորաբանակը կրեց պարտություն։ Այնուհետև սկսվեց արդեն փախչողների մեծ կոտորածը, մանավանդ նրանց, որոնք նոր էին ուզում փախչել։ Շարքերի խտության ու խորության պատ­ճառով այս վերջիններն անկարող էին փախչել և արգելք էին հանդիսանում իրենք իրենց։ Իսկ Տիգրանը դեռ սկզբում, դուրս գալով քչերի հետ' փախավ, և տեսնելով, որ իր որդին

18 Հռ ո մ ե ա կ ա ն մ ե կ ստ ա դի ոնի ե ր կ ա ր ո ւթ յո ւն ը մ ո տ 1 8 5 մ ե տ ր է ր ։

* Կ ոՀորտ ը լե գ ե ո ն ի տ ա ս ն ե րոր դ մ ա սն էր և բ ա ղ կ ա ց ա ծ էր ա մ ե նա շա տ ը 6 0 0

հ ո գ ո ւց I13»

Տիդրանակերտի ճակատամարտն ըստ Պլուտարքոսի Ա էքճսւրզի:

ևս հաղորդակից է նույն բախտին ' վեր առավ գլխից խ ո4ՐԸ և արտասվելով հանձնեց նրան ու հրամայեց, որ նա ինքն իրեն ազատե մի ա յլ ճանապարհով, ինչպես որ կարող է։ Իսկ պա­տանին չհամարձակվեց խռւյրը դնել իր գլխին, այլ տվեց պահելու իր ամ են ահ ավատ արի մ ծա ռա յին։ Սա պատահմամբ գերի ընկավ և տարվեց Լուկուլլոսի մոտ, ու այսպիսով մյուս ավարի հետ վերցրել էին նաև Տիգրանի խ ոլյրը։ Ասում են, որ հետևազորից կոտորվել էր ավելի քան 100 .000 մարդ, իսկ հեծելազորից շատ քչերն էին ազատվել։ Հռոմայեց ին երից վիրավորվել էին 100 մարդ և սպանվել 5 մա րդ»։

140

Տ]ւ(]ոսքւա1|երա[ւ ճակատամարտն ըստ Ապպիանոսի:

2 . Ապպիանոս, Միհրդատականք, գլ. 85 '« Լուկուլլոսը տեսնելով Տիգրանի թիկունքում հարմար

մի բլուր' իր հեծելազորին հրա մա յեց, որ նա թշնամոլն նեղի ճակատի կողմից, նրան քաշի դեպի իրեն և կամավոր կերպով ետ նահանշի, որպեսզի հետապնդող բարբարոս­ների շարքերը քա յքա յվեն) Իսկ ինքը հետևազորի հետ միա- սին, անցնելով թշնա մոլ թիկունքը' գաղտնաբար բարձրա­ցավ բլուրը՛ Եվ երբ նա տեսավ, որ թշնամիները հեծե­լազորը հալածելիս, իբրև թե հաղթած լինելով[' բոլորովին ցը- րիվ էին եկել, բա յց նրանց ամբողշ գրաստագումակը գըտ- նըվոլմ էր իր առչև' գոչեց, — «Մենք հաղթում ենք, ընկևր-

141

ներ» , և ապա վազելովք նախապես հարձակվեց գումակի վրա.- Իսկ գրաստագումակն իսկույն աղմկելով փախավ և ընկավ հետևազորի Վրա, և հետևազորը* հեծելազորի վրա: Այնու­հետև պարտությունը եղավ լիակատար, որովհետև հռոմեա­կան հեծելազորը ևս ետ գառավ ու կոտորեց նրանց, որոնք հարձակվելիս ցրվել էին հեռու ներըւ Իսկ գրաստագումակը, սեղմված լինելով[' ընկել էր մյուսների վրա: Եվ ա յգ մեծ խուճապի մեջ շատերը տրորվել էին ոտքերի տակ, բա յց չգի­տեին ճշտիվ, թե որտեղից էր սկսվել ա յգ արհավիրքը: Կո­տորածը շատ մեծ եղավ, որովհետև ոչ ոք ժամանակ չէր կորց­նում կողոպուտի վրա. ա յդ խստիվ արգելեք էր Լուկուլլոսը, ուստի և, ձեռք չտալով նույնիսկ ապարանջաններին ու ման­յակներին' նրանք առաջ էին գնացել մոտ 120 ստադիոն, մինչև որ վրա էր հասել գիշերը։ Իսկ այնուհետև միայն նրանք վերադարձան ու կողոպտեցին դիակները, որովհետև այդ ա յժմ թռւյլ էր տվել Լուկուլլոսը»։3, Մեմնոն, գլ. 57 '

«Սա [Տ ի գ ր ա ն ը ], հավաքելով 80 .000 զորք, իջավ ցա ծ, որպեսզի հարստահարիչների ձեռքից Տիգրանակերտն առնե և թշնամիներին հեռացնե։ Կամենալով այդ շուտ վերջաց­նել և տեսնելով, որ հռոմայեցիների զորաբանակը սակա­վաթիվ է' նա ասաց, — «Եթե նրանք ուզում են որս/ես դես­պաններ ներկայանալ մեծ բա զմությա մբ են եկել, իսկ եթե որպես թշնամիներ են եկել չափազանց քիչ են»։ Եվ այդ ասելուց հետո' նա բանակ դրեց։ Իսկ Լուկուլլոսը վարպետու­թ յա մբ ու հոգացողությամբ ճակատամարտի համար մար­տակարգ կազմեց և, քաջալերելով իր զորքը'՛ իսկույն փա­խուստի մատնեց աջ թևը, հետո սրա միջոցով ետ մղեց հա­րևան զորքը և ապա հերթովի ամբողջ զորքը։ Հայերն ահա­բեկվա ծ ու անզուսպ կերպով դիմեցին փախուստի, և մարդ­կանց թվի համեմատ էր նաև նրանց կոտորածը։ Իսկ Տիգ­րանն իր արքայական խոլյրը և ապարոշը տվեց որդուն և ինքը փախավ իր ամրոցներից մեկը»։4 . Փրոնտինուս ք ՏէքՅէ^ւՈՅէՕՈ, I I , գլ. 1, 1 4 )'

«0"եև Տիդրանակերտի մոտ Մեծ Հայաստանում Տիգ­րանի ու Միհրդատի դեմ ինքը Լոլկոլլլոսն ուներ ոչ ա ֊ վելի քան 1 5 .0 0 0 զինվոր (а т т & И ), իսկ թշնամին ուներ անթիվ բա զմություն, որը նույն ա յդ պատճառով դժվա­րաշարժ էր, — նա թշնամոլ այս անհարմարությունից օգտը- IԼեց, հարձակվեց նրա դեռևս չկարգավորված մարտաշար-

քերի Վրա և իսկույնևեթ այնպես ցրիվ տվեց, որ նույն­իսկ իրենք թագավորները, դեն գցելով պատվանշանները'

փախան3)ւՏ. Նույնը I I I , գլ. 2 , 4 ) '

«Լուկուլլոսը, որը Տիգրանակերտի մոտ Մեծ Հա յա ս­տանում մարտնչելու էր Տիգրանի ու Միհրդատի դեմ' իս­կույն իր զորքի մի մասով գրավեց մոտակա բլրի հարք' գագաթը, սլացավ ապա ցա ծում գտնվող թշնամիների վրա և հարձակվեց նրանց հեծելազորի վրա կողքից։ Անմիջապես հետամուտ լինելով խանգարված թիկունքից նաև նրանց հետևազորին' փայլուն հաղթություն տարավ»։Ուշադիր կերպով ծանոթանալով բոլոր այս նկարագրու­

թյուններին' դժվար չէ համոզվել, որ Տիգրանակերտի ճակատա­մարտի մասին մեր ձեռքը հասել են երկու տարբեր հաղորդա­գրություններ, որոնք հիմնված են երկու տարաձայն ավանդու­թյունների վրա' հռոմեական և փոքրասիական։ Հռոմեական ա- վանդոլթյունը պահպանված է Պլուտարքոսի մոտ, որն օգտվել էր Սալլոլստիոլսի և Տիտոլս Լիվիոլսի պատմական երկերից, իսկ փոքրասիականը' Ապպիանոսի մոտ, որը Լուկուլլոսի արշավանք­ներին վերաբերող տեղեկությունները քաղել էր, գլխավորապես, փոքրասիական հելլենական որևէ ա ղբյուրից, թերևս, ինչպես են թադրում է Ռեյնաքըշ1, Նիկողայոս Դամասկացոլ պատմությունիցւ

Վերև մեջ բերվա ծ մյուս համառոտ վկայությունները համա­պատասխանում են հռոմեական ավանդությանը։ Փրոնտին ուսի վկայությունները քաղված են, անտարակույս, Լիվիոլսից։ Փրոն- տինուսը ևս, հետևելով Լիվիոլսին' սխալ տեղեկություն է հաղոր­դում, որ իբր թե Տիգրանի հետ միասին Տիգրանակերտի ճա­կատամարտին մասնակցել էր նաև Միհրդատ Եվպատորը։ Նմանա­պես և Մեմնոնի ամփոփ նկարագրությունը համաձայնում է ըստ էության ավելի շուտ հռոմեական ավանդության և Պ լոլտարքոսի վկայությունների հետ, քան Ապպիանոսի։

Տիգրանակերտի ճակատամարտի ամբողջ ընթացքը, ինչպես և Պլոլտարքոսի ու Ապպիանոսի վերոհիշյալ ընդարձակ հաղորդա­գրությունները, վերջերս մանրամասն քննվա ծ ու հետազոտված են Լուկուլլոսի արշավանքներին նվիրված էքհարդի աշխատու­թյան մեջ22։ էքհարդը, համաձայն չլինելով Դրում ան ի և Ռեյնաքի հետ, որոնք աշխատել էին լրացնել ու ճշտել Պլուտարքոսի հաղոր­դագրությունը Ապպիանոսի վկայոռթյոմ/ների օգնությա մբ, ա ր ժ ա ֊

л Տ ե ՛ս МИЬпсЫе Еира1ог, էչ 443—449•22 Տ ե ՛ս Й1е агтеШБсЬеп Реигйде Лее Լս1<ււ11ստ, КПо, Օճ. X, 1, էչ 1 0 0 —1 1 0 ։

143

նահավատ է ընդունում միայն Պլուտարքոսի տված նկարագրու­թ յունը։ ճակատամարտի ընթացքը նա, հետևելով Պ լուտա րքոսին, հետևյալ կերպ է լուսաբանում։

Գետն անցնելուց հետո, ինչպես ասված է Պլուտարքոսի վե­րոհիշյալ հաղորդագրության մեջ' Լուկուլլոսը հրամայել էր թրա­կացի ու գալատացի հեծելագունդին, որ նա կողքից հարձակվի թշնամու զրահավոր հեծելազորի վրա, որը գտնվում էր աջ թ ե ֊ վում։ Իսկ ինքը իր հետ վերցնելով երկու վաշտի հետևազոր' շտա­պել էր գրավել մոտակա բլուրը, որը խիստ կարևոր մի դիրք էր Տիգրանի զորքերի թիկունքում ։ Այստեղից նա ինքը ևս իս­կույն հարձակվել էր զրահավոր հեծելազորի վրա ետևից: Եվծանրաշարժ այս ձիավորները, չկարողանալով դիմանալ հռոմայե- ցիների հարձակմանը թիկունքից ու աջ թևից' անկարգ կերպով մատնվել էին փախուստի և իրենց ձիերի հետ միասին ընկել էին խռնված ու խուճապի մատնված հետևակ զորքի վրա։ Ա յս ֊ պիսով Տիգրանի ամբողջ զորքը պարտություն էր կրել առանց ճակատամարտ տալու։ Ապպիանոսի տված հակառակ տեղեկու­թյուններն էքհարդը համ արում է խառնաշփոթ ու անարժեք և ենթարկում է ամենախիստ քննադատության։

ճակատամարտի Ապպիանոսի տված նկարագրությունը, ինչ­պես տեսանք, բոլորովին տարբեր է ։ Համաձայն նրա տեղեկու­թյունների Լուկուլլոսը ճակալ-ամարտի սկզբում հրամայել էր իր հեծելազորին նեղելթշնամուն ճակատի կողմից և, կեղծորեն ես։ փախչելով[' նրան հեռացնել ու ցրել։ Իսկ ինքը գաղտնաբար ան- ցել էր իր հետևազորի հետ թշնամու թիկունքը և բարձրացել մոտա­կա բլուրը, որի ստորոտում գտնվում էր թշնամու գրաստագու­մակը։ Հարձակվելով այդտեղից գրաստագումակի վրա' նա փա­խուստի էր մատնել սրան և ձգել հետևազորի վրա, որը բոլո­րովին բարոյա լքվա ծ ընկել էր իր հերթին հեծելազորի վրա։ Այս- պիսով Տիգրանի ամբողջ զորքը պարտվել էր առանց մարտի բըռ- նըվելու։

Կարելի՞ է արդյոք Ապպիանոսի այս նկարագրությունը մեր- ժել, համարելով ճշգրիտ ու արժանահավատ հռոմեական միայն ավանդությունը։

Իմ կարծիքով, իզուր է էքհարդը ենթադրում, որ Պ լուտար- քոսի նկարագրությունը պարզ է ու անառարկելի, իսկ Ապպիա- նոսինը' անհարիր է և լի է հակասություններով։ Ընդհակառակը, Ապպիանոսի անպաճույճ ու ավելի բնական հաղորդագրությունն արժանի է ավելի մեծ ուշադրության, քան թատերային միջադե­պերով համեմված Պ լուտարքոսի նկարագրությունը։,144

Միանգամայն ըստ իս հավատալի է ու հնարավոր, որ Լ ո ւ ֊ կուլլոսը կարող էր, իրապես, Տիգրանին խաբելու համար նրա՛ դեմ ճակատի կողմից ուղարկած լինել միմիայն իր արագաշարժ հեծելազորը, իսկ ինքը, վերցնելով հռոմեւսկան ամբողջ հետ ևա ղո ֊ րը, դեռ ռազմադաշտ չհասած' կարող էր անցած լինել թշնամու թիկունքը և հարձակված լինել այնտեղից գրաստագումակի վրա, ինչպես այդ վկայում է Ապպիանոսը։ Այս վկայությունն ավելի հավանական է թվում, քան Պլուտարքոսի տված տեղեկությունը, որ իբր թե Լուկուլլոսը, մերկացրած սուրը ձեռին, գնացել Լր- ձեռնակռվի և աննկատելի կերպով անցել էր թշնամու թիկունքըւ Հավատալի' է միթե, որ Լուկուլլոսը, որն ուներ իր հետ երկու վաշտ հետևազոր, և որը գտնվում էր թշնամոլն դեմ առ դեմ' կա- րող էր թաքուն կերպով գրավել բլուրը սրա թիկունքում։ Եթե հռո­մեական սկզբնաղբյուրները չեն հիշատակում Տիգրանի գրաստսյ- գոլմակը և Լուկուլլոսի ու հռոմեական ամբողջ հետևազորի հար­ձակումը գումակի վրա ' ա յդ բացատրվում է, հավանորեն, նրա­նով, որ ա յդ գրոհը չէր կարող համարվել քաջարի և առանձնա­պես պատվաբեր մի գործ։

Լուկուլլոսի հաղթ ութ յա ն բացաոիկ ու առանձնահատուկ բնույթը մատնանշված է Ս ալլոլստ իոլսի հատվածներից մեկումւ Միհրդատի' պարթևաց թագավորին գրած նամ ակում, որ ման­րամասն մեջ է բերվա ծ նրա մոտ' Տիդրանակերտի ճակատամար­տին են վերաբերվում հետևյալ տողերը.

«Որովհետև տեղի նեղվածությունը, — ասված է Միհըր- դատին վերագրված ա յդ նամակում, — զորքի բա զմությա նն արգելք էր հանդիսանում ճակատամարտ տալու Տիգրանի անխոհեմությունը նրանք Լհռոմա յեցիները] ցուցադրում են իբրև հա ղթություն»^։Ռազմադաշտի այս նեղվածության առթիվ պետք է սակայն

նկատի ունենալ, որ Տիգրանը, որն իր նոր մայրաքաղաքը կա­ռուցել էր պաշտպանված ու դժվարամատչելի լեռնա յին տեղում ' Տիդրանակերտի շրջակայքում չէր կարող, բնականաբար, ընտրել ավելի բա ց ու ավելի արձակ տեղ։

Տիգրանի զորքերի կորուստների մասին հռոմեակա ն հեղի­նակների տեղեկությունները հիմնապես հակասում են դարձյալ փոքրասիական չեղոք աղբյուրների վկայություններին։ Այդ կո­րուստների մասին, ինչպես վերև տեսանք, Պլոլտարքոսը, հավա­նորեն, համաձայն Լուկուլլոսի պաշտոնական տեղեկագրի' տալիս

М Տ ե ՛ս Տ а 11 ս տ է., I V , ք ^ տ . 6 9 .

1 0 - 7 2 5145

է միանգամայն սուտ ու չափազանցված թվեր։ Նրա ասելով' Տիգ­րանի հետևազորից կոտորվել էր ավելի քան 100.000 մարդ և հե­ծելազորից շատ քչերն էին ազատվել, իսկ հռոմ ա յեցիներից վի­րավորվել էին 100 մարդ և սպանվել 5 մարդ; Ինչպես Հայտնի է, նման սուտ թվերը սովորական էին նաև Սոլլլայի պաշտո­նական զեկուցագրերում։ Քերոնեայի 87 թվի ճակատամարտում պոնտական զորքերի կորուստը նա ևս ցույց էր տվել 60.000 մարդ, իսկ հռոմայեցիներինը ' ընդամենը 14 մարդ։ Բ"ե ի 'նչ արժեք րւԱեն հռոմեական զորավարների ինքնապարծ ու սուտ Հաշվե- տըվությունները ' ա յգ շատ լավ գիտեն բոլոր պատմագիրները: Ուստի նրանք ևս հավատ չեն ընծա յել վերոհիշյալ թվերին։

Ռեյնաքը և նրան հետևորդները' Ղարագաշյանը, Ղազբաշքանր և ուրիշները* գերադասել են Օրոսիուսի տված տեղեկությունը2* , որի համաձայն սպանվածների թիվյյ հայ զորաբանակից ցույց Լ տրված ընդամենը 3 0 .000 մարդւ Սակայն այս տեղեկությունը ևս, որը հիմնված է դարձյալ հռոմեական աղբյուրների, հավանորեն, Տիտոլս Լիվիոլսի հաղորդագրության վրա ' վերոհիշյալ իր ուսում- նասիրոլթյան մեջ չի ընդունում էքհարդը։ Սրա կարծիքով, իրա­կանին կարող է համապատասխան լինել ավելի շուտ Փ/եգոն Տրալլացոլ վկայությունը, որի մոտ Տիգրանի զորքի ամբողջ կո­րուստը ցույց է տրված մոտավորապես 5000 մարդ25։ Այս փոքր թիվն ինձ ևս ավելի ստույգ ու գերադասելի է թվում, որովհե­տև Փլեգոնի տեղեկությունը ակներևաբար քաղված է փոքրա­սիական չեզոք աղբյուրից, իսկ ա յդ աղբյուրները, ինչպես մեր պյս ուսումնասիրության ընթացքում տեսանք, ավելի արժանա­հավատ են, քան հռոմեական կողմնապահ ու աչառու երկերը։

Բացի վերոհիշյալ թվերից հռոմեական աղբյուրներում հնա­րովի են, անտարակույս, և սուտ, ինչպես այդ միանգամայն ճիշտ մատնանշել է Մոմզենը26, նաև Տիգրանի արքայական խոլյրի վե­րաբերյալ պատմությունը։

Այդ միջադեպը, ինչպես վերև տեսանք, տարբեր կերպ է պատմված Մեմնոնի, Պլոլտարքոսի և Փրոնտինոլսի վկայություն­ներում2̂ ։ Մեմնոնը, որն իր պատմության այս մասում օգտվել

շ՛* Տե՛ս О г օ տ I ս տ, Н1з1ог1а айуегзив ра^апоч, VI, 3, 6, Ъи.ь К е 1 ո а с հ МИЬгКШе Еира10Г, Էչ302։ Գ ա ր ա գ ա շ յ ա ն , -քննական պատմություն, Ц էֆ 145, Գ ադ ր աչ յ ս ւ ն , Ստույգ Հայոց պատմություն, ԷՀ 93 և ուրիշ.։

25 Տե՛ս հ . 12, М й П е г , Рг. ատէ Ог., ՈԼէչ вое,г8 Տե՛ս „Римская история", Ш , էչ 57,27 հույրի վերաբերյալ միշադեպը չի հիշատակված Ապպիանոսի մոտ, որը

պատմության իր այս մասում օգտվել էր, ինչպես ասացինքք փոքրասիական չե­զոք աղբյուրից։146

էր, հավանորեն, հռոմեական որևէ աղբյուրից' պատմում է, որ Տիղրանն արքայական իր խոլյրն ու ապարոշը տվել էր որդուն և ինքը փախել էր իր ամրոցներից մեկըւ Պլոլտարքոսն ավելաց­նում է դրան, որ որդին' չհամարձակվելով իր գլխին դնել խ ո լյ• րը, տվել էր պահելու իր ամ են ահ ավատ արի մ ծա ռա յին, և սրան արքայական խույրի հետ միասին գերի էր վերցրել ԼոլկոլլլոսըՒ Իսկ Փրոնտինոլսը, ընդհակառակը, վկայում է, որ ո'չ միայն Տիգ- րանը, այլև մյուս թագավորները ևս դեն էին գցել իրենց պատ­վանշանները և փախելէ

Աղբյուրների այս տարաձայնություններն իրենք հենց հա— վանական մի նշան են մեշ բերվա ծ վկայությունների ա ն հ ա վա ս ֊ տ իոլթյա ն։ Եվ միանգամայն իրավացի Է ըստ իս Մոմղենը, որն այս միջադեպը, ինչպես և վերոհիշյալ շինծու թվերը, թխվա ծ ու հերյուրված Է համարում Սուլլայի հատուկ ոճով։

Տիգրանի կրած պարտությունը Տիդրանակերտի մոտ, ինչ­պես երևում Է մեր այս քննությունից, խիստ չափազանցված Է թե հռոմեական աղբյուրներում և թե պատմագիտական նորագույն երկերում։ Այս ճակատամարտը, իրապես, ո'չ թե իսկական արյու­նահեղ դիմամարտ Էր, ա յլ խուճապ և փախուստ առանց կռվի։

Խիստ ծանր Էին սակայն այս պարտության հետևանքները Տիգրանի նորաստեղծ աշխարհակալության համար։ Պարտության գլխավոր հետևանքը եղավ, ինչպես կտեսնենք, Տիգրանակերտ քաղաքի կորուստը և հայկական մեծ պետության քա յքա յումը։

13. ՏԻԴ Ր Ա Ն Ա Կ Ե Ր ՏԻ ԱՌՈԻՄԸ Ե վ ՏԻ Դ Ր Ա Ն Ի Ա ՇԽ Ա ՐՀԱ Կ Ա Լ Մ ԵԾ Պ Ե ՏՈ ԻԹ ՅԱ Ն Ք Ա ՅՔ Ա ՅՈ Ի Մ Ը

Հոկտեմբերի 6-ի մեծ ճակատամարտից և Տիգրանի զորա­բանակի պարտությունից հետո Լուկուլլոսը, ապահոված լինե/ով իր թիկունքը' կարող էր Տիդրանակերտի պաշարումն աներկյուղ ու համարձակ շարունակել։.

Այս քաղաքը, որը Մանկայոսի առաջնորդությամբ մոտ հինգ ամիս .արիաբար ղիմադրել էր հռոմայեցիներին' այլևս չէր կա­րող որևէ օգնություն ակնկալել արքայական բա նա կից։ Չնայած դրան, նա անձնատուր չեղավ և թշնամու դեմ շարունակեց համա­ռորեն կռվել։ Եվ եթե հռոմա յեցինե րին, այնուամենայնիվ, հա­ջողվեց շուտով Տիգրանակերտը գրավել առանց արյունահեղ ընդհարումների ու մեծ կորուստների' դրա պատճառը, ինչպես միաձայն վկայում են Ապպիանոսը, Պլուտարքոսը, Մեմնոնը և Սա ս սի ուս Դիոնը, հույն վ արձկան զորքերի ապստամբությունն Լր ու դավաճանությունը։

Մեջ բերվա ծ այս չորս կարևորագույն աղբյուրները թեև տարբեր կերպ են պատմում ա յդ մասին, սակայն նրանցից երեքը Ապպիանոսը, Պլուտարքոսը և Դիոնը1 հիմնականում գրեթե իրար չեն հակասում։

Ամենից ընդարձակ են Ապպիանոսի հաղորդած տեղեկություն­ները։ Նրա պատմելով[' Տիգրանի պարտությունից հետո Մանկա- յոսն այլևս վստահություն չուներ հելլենական վարձկան զինվոր­ների վրա և հրամայել էր նրանց զինաթափ անել։ Սակայն սրանք,

.ապստամբելով իրենց առաջնորդի դեմ ' գրավել էին Տիգրանակեր- տի պարսպի երկու աշտարակի միջև եղող մասը և, բանակցու­թյա ն մեջ մտնելով հռոմայեցիների հետ1 ներս էին թողել նրանց ու մատնել քաղաքը թշնամուն։ Պլուտարքոսը միայն հիշատա­կում է, որ Լուկուլլոսը կարողացել էր քաղաքը վերցնել շնորհիվ հույների ապստամբության։ Կասսիուս Դիոնն ա յգ ապստամբու­թյունը վերագրում է քաղաքի օտար բնակչության, հատկապես, *1իլիկիայի ց գաղթեցրած հույներին, որոնք ներս էին մտցրել գի­շերով հռոմ ա յեցինե րին և մատնել քաղաքը կողոպուտի։ Իսկ Մեմ-

;148

յ՜»

նոՆը, լռելով հույն վարձկանների դավաճանության մասին' Տիդ ֊ րանակերտի անկման համար պատասխանատու է համարում Միհրդատի զորավարներին, որոնք գտնվում էին այնտեղ և քա ­ղաքը դավաճանաբար մատնել էին Լոլկուլլո սին, գլխավորապես, իրենց անձնական փրկության համար։

Ավելորդ չեմ համարում մեջ բերել բոլոր վերոհիշյալ վ կ ա յո ւ ֊ թյոլնները հունարենից բառացի թ արգմ անութ յա մ բւ

1. Ապպիանոս, Միհրդ ատականք, դլ. 86 '« Մանկայոսը, որը տեսել էր Տիգրանակեբտից տեղի

ունեցած պարտություն ը ' կասկածելով հելլենների վրա, ո ֊ րոնք ծառայում էին նրա մոտ վարձով, բոլորին ղինաթավ։ արեց։ Սրանք, վախենալով, ւ։ր իրենք կկա/անավորվեն ։ բրերռվ զինված միասին գնացին և բանակ դրին բա ցօթ յա ­կում։ Իսկ երբ Մանկայոսը նրանց դեմ զինված բարբարոս­ներ ուղարկեց' նրանք, վերնազգեստները վահանների փո­խարեն կապկպելով ձախ ձեռքերին' խիզախաբար հարձակ­վեցին դրանց ։Լրա։ Եվ ում որ սպանում էին' իսկույն նրա զենքերը բաժանում էին իրար մեջ։ Իսկ երբ նրանք իրենց, որքան կարող էին, բավարարեցին' գրավեցին երկու աշտա­րակների միջև եղող պարսպի տարածությունը, կանչեցին դրսից հռոմայեցիներին և ներս թողին վեր եկողներին։ Այս­պես առնվեց Տիգրանակերտը և նրա մեծ հարստությունները մատնվեցին կողոպուտի» ։

2. Պլուտարքոս, Լուկուլ., 29 '«Իսկ Տիգրանակերտ քաղաքում հելլեններն ապստամ­

բել էին բարբարոսների դեմ և մատնել էին քաղաքր Լոլ- կոլլլոսին. ուստի և սա հարձակվեց նրա վրա և վերցրեց})։3. Մեմնոն, գլ. 57 '

«Բա յց Լուկուլլոսը, վերադառնալով Տիգրանակերտ' պաշարեց քաղաքն ավելի համարձակորեն ։ Իսկ քաղաքում գտնվող Միհրդատի զորավարները, որ բոլորովին հուսա­հատվել էին' իրենց փրկելու համար հանձնեցին քաղաքը Լոլկուլլո սին»։

4 . Կասսիոլս Դիոն, գք. 36 , գլ. 2 , 3 '«Բա յց որովհետև հայերի դեմ ապստամբել էին օտա­

րական բնակիչները' նրանցից Տիգրանակերտն ա ռնվեց։ Ապստամբների մեծա գույն մասը կիլիկեցիներ էին, որոնց բռնի կերպով գաղթեցրել էին այստեղ, և նրանք գիշերը ներս թողին հռոմայեցիներին։ Իսկ այնուհետև ամեն ինչ կողոպուտի մատնվեց բացի սրանց ունեցվածքիցX)։

149

Մեջ բերվա ծ այս վկայություններից, ինչպես տեսնում ենք„ ■միայն երրորդը Տիդրանակերտի անկումը, հակառակ մյուս վ կ ա յո լ ֊ թյոլններին վերագրում է Միհրդատի զորավարների դավաձանոլ- ' թյանէ « Միհրդատի զորավարներյ> ասելով Մեմնոնը, հավանորեն, հասկանում Է Միհրդատի նախկին զորավարներին, որոնք Պոն­տական թագավորության նվաճվելուց հետո եկել Էին, ըստ երե­վույթին, Տիգրանի մոտ և ստանձնել Էին Տիգրանակերտոլմ բարձր պաշտոններ։ Ռեյնաքը ենթադրում Է, որ Միհրդատի զո­րավարները հույն և կիլիկեցի զորքի հրամանատարներն Էին1։ Սակայն պատմագիտական գրեթե բոլոր մյուս երկերում Մեմնո­նի վկայությունն անտես Է արված և ավելի վստահելի ու արժա­նահավատ են համարված Ապպիանոսը, Պլուտարքոսը և Կասսիոլս Դիոնը, որոնք համերաշխաբար վկայում են, որ քաղաքը հռո- մայեցիներին մատնած են եղել հույն վարձկան զինվորները և ԿիլՒԿՒաՏՒՅ գաղթեցրած նորաբնակները։

Հռոմայեցիները, մտնելով Տիգրանակերտ' անխնա կողոպտե­ցին քաղաքը։ Պ լուտարքոսի պատմելով

«Լուկուլլոսը ինքը գրավել Էր նրա մեջ գտնվող գան­ձերը, և քաղաքը, որը բացի այլ հարստություններից ու­ներ նաև ութ հազար տաղանդ դրամով, տվել Էր կողոպ­տելու զինվորներին։ Բացի ա յդ, պատերազմական ավարից ևս նա տվել Էր նրանցից ամեն մեկին ոլթհարյուրակաՆ դրա քմե»։

Ութ հաղար տաղանդն արծաթ դրամով հավասար կլինի, ինչպես երևում Է գերմանական գիտնական Հոլլչի հաշվումներից*, մոտ 34 միլիոն գերմանական ոսկի մարկի, այսինքն ' մոտ 17 մի­լիոն ոսկի ռոլբլոլ, իսկ ութ հարյուր դրաքմեն կամ արծաթ դե­նարն ա յժմյա ն դրամով հավասար Է մոտ 560 ոսկի մարկի կամ 280 ոսկի ռոլբլոլ։ Այս մեծ գումարները ցույց են տալիս, որ Տիգ­րանակերտը, չնա յա ծ որ նոր Էր հիմնված, ուներ իր մեջ անչավէ մեծ հարստություններ։

Տիգրանակերտոլմ, ինչպես վկայում Է դարձյալ Պ լոլտ ա րքո ֊ սը*, իր նորակառույց թատրոնի բացման համար Տիգրանը հա­վաքած Է եղել բազմաթիվ հույն դերասաններւ Սրանք ա յժմ օ գ ֊

I

1 Տե՛ս К е 1 п а с Ь , М Л Ь П ^ е Еи раЮ г,^ звз,2 Տ ե ՞ս Լո ւկուլ., 2 9 ։

3 Տե՛ս Кг. Н и ] էտ с հ, ОПесЫвс.Ье սոճ гй т^сЬ е Ме1го]ой1е, ВегПп, 1882, էջ 297— гои և 711,

4 Տ ե ՞ս Լուկուլ. է 2 9 ։

150

V»

տագործվեցին Լուկուլլոսի հաղթության նվիրված հանդեսների ե թատերախաղերի համար։

Տիգրանակերտի անկումով մահացու հարված ստացավ Տիգ­րանի ծրագրած ու սկսած ա յն առաջադիմական մեծ գործը, որի նպատակն էր զարգացնել հետամնաց Հայաստանում հելլենական քաղաքային կուլտուրան և հելլենիստական քաղաքակրթությու­նը, Լոլկոզլոսն իրենց հայրենի քաղաքներն ու երկրներն ուղար­կեց հույներին ու օտարականներին, որոնց, ինչպես վերև տե­սանք, վերաբնակեցրել էր Տիգրանն իր նորակառույց մայրաքա­ղաքում I

Այդ մասին ունեն տեղեկություններ Պլուտարքոսը և Սարա֊ բոնը,

1. Պ լուտարքոս, Լուկուլլոս, 29 '« Հելլեններին նա [ Լուկուլլոսը] ուղարկեց իրենց հա յ­

րենիքը, տալով նրանց ճանապարհածախս. նույնս/ես վար­վեց և բարբարոսների հետ, որոնց բռնի կերպով բնակեց- րել էին այստեղ, Այսպիսով թեև ա յդ մեկ քաղաքը քանդ­վեց' բնակչություն ստացան բա զմա թիվ ա յլ քաղաքներ, որոնք նորից հյուրընկալեցին իրենց նախկին բնակիչնե­րին։ Եվ Լուկուլլոսը նրանցից մեծարվում էր իբրև բա րե­գործ ու վերահաստատող» ։2 . Ստրաբոն, X I, 14 , 15 (5 3 2 ) '

«Երբ Տիգրանը զորեղացավ մինչ ա յդ աստիճան' նա հիմնեց Իբերիայի ( ՞ ) մոտ, նրա և Եփրատի ափին գտնվող Զևգմա յի միջև' մի քաղաք, որն անվանեց Տիգրանակերտ և այդտեղ բերեց իր ավերած 12 հելլենական քաղաքների բնակչությունը։ Սակայն շուտով վրա հասավ Լուկուլլոսը, որը պատերազմում էր Միհրդատի դեմ և նրա բնակիչներին արձակեց իրենց հայրենիքը։ Իսկ քաղաքը, որը շինված էր կիսով չափ' նա գրոհ տալով քանդեց և նրա տեղ թողեց միայն մի փոքր գ յո ւղ »։3 . Ստրաբոն, X I I , 2 , 9 (5 3 9 ) '

« Վատ վարվեց Տիգրան արմենը մաժաքցիների հետ, երբ նա արշավել էր Կապադովկիա։ Նա ամբողջ բնակչու­թյունը քշեց տարավ Միջագետք և նրանց մեծ մասամբ բնակեցրեց Տ իգրանա կերտ ում։ Սակայն հետագայում, Տիգ­րանակերտի նվաճումից հետո, ո 'վ որ կարող էր' վերադար­ձավ հայրենիք» ։Մեջ բերված վկայություններից ուշադրության արժանի է,

151

մանավանդ, Ստրաբոնի հաղորդած առաջին վկայությունը (վկ- ? )г որի մեջ մատնանշված է, որ Լուկուլլոսը քանդել էր Տիգրա նա ֊ կերտը և տեղը թողել Էր միայն մի փոքր գյուղ։ Այս տեղեկու­թյունը չպետք է րստ իս հասկանալ տառացիորեն։ Տիգրանակեր­տը, ինչպես հայտնի է մատենագրական հետագա վկայություն­ներիցս, նշանավոր բերդաքաղաք է համարվել և բազմամարդ մեծ կենտրոն է եղել նաև Լուկուլլոսի արշավանքից հետո։ նրա բարձր ու անմատչելի պարիսպները հիշատակված են, օրինակ, Տ ա կիտ ս - սի (ГՏա րեգրոլթյուններ»-ումՏ։ Դժվար չէ, ուրեմն, այդ վկայու­թյուններից եզրակացնել, որ 69 թվի աշնանը՛ Տիդրանակերտի առման ժամանակ, հավանորեն, քանդված չեն եղել ո'չ նրա պա­րիսպները և ո'չ էլ ամրություններըг Ստրաբոնի վերոհիշյալ վկա­յությունը կարելի է թերևս հասկանալ այն իմաստով, որ հել­լենների և այլ օտարականների ցրմա մբ Տիգրանակերտր տարրա­լուծվել էր և կործանվել իբրև հելլենիստական քաղաք~«պոլիս», այսինքն ' իբրև քաղաքային ինքնավար կազմակերպություն։ Այդ հոյակապ քաղաքը, որ Առաջավոր Ասիայի ամենամեծ հելլենիս­տական քաղաքների' Սելևկիայի ու Անտիոքի, մրցակիցն էր լի­նելու, կորցնելով ա յժմ իր օտար բնակչության մեծագույն մասըг նաև քաղաքային իր հատուկ հասարակարգը և կազմակերպու­թյունը ' դառնում էր, բնականաբար, մի փոքր գյուղ կամ ավանէ Ինչպես հայտնի է, գյուղ կամ ավան էին համարում և անվա­նում նաև հելլենիստական Սևլևկիա քա ղա ք-«պ ոլիստ ֊ի մոտ ղըա- նըվող Տիզբոնը, որը պարթևների գահանիստ կենտրոնն էր։

Տիգրանի աշխարհակալ մեծ պետության համար Լուկուլլոսի հաղթությունը և Տիդրանակերտի առումն ունեցան քաղաքական խիստ ծանր հետևանքներ։ Տիգրանի նվաճած բոլոր երկրները, որոնք Տավրոս յա ն լեռնաշղթայից և Տիգրիս գետից դեպի հարավ էին գտնվում ' Հյուսիսային Միջագետքը, Կորդուքը, Կոմագենը, Ասորիքը և Արևելյան Կիլիկիան՝ անջատվեցին Մեծ Հայաստանից և ընդունեցին Հռոմի գերիշխանությունը։ Միայն Միջագետքի մի մասը և Մծբին քաղաքը մնացին առժամանակ Տիգրանի եղբոր՝ Գոլրասի իշխանության տակ։

Տիդրանակերտի անկումից հետո Լուկուլլոսի մոտ եկան, ինչպես հաղորդում է Պլուտարքոսը^, և նրան հնազանդվեցին ա­

5 Տե՛ս, օրինակ, Р I 1 Ո 1 Ա Տ , VI, 10 (Հրաս. . Լ I է է Г е, Рапя, 1883)»* Տե՛ս Т а е н ստ, Аппа1ез, XV, 4:7 Տ ե ՞ս Լ ո ւ կ ո ւ լ 2 9 ։

րաբների ցեղապետները։ Կասսիուս Դիոնի մոտ8 այդ ցեղապետ- ներից ամենահղորն անվանված է Ալքաոլդոնիոս, որը նույն է, անտարակույս, Ստրաբոնի Հիշատւսկած Հռա մբա յցոց վաչկատուն ցեղի համանուն Ալքայդամնոս ցեղապետի հետ9» Լուկուլլոսին հպա­տակություն հայտնեց նաև Կոմագենի Անտիոքոս իշխանը, որը Սելևկյան Անտիոքոս Գրիպոսի թոռն էր։ Լուկուլլոսը սրան թ ա ­ղավոր կարգեց Կոմագենի։ Նմանապես նաև Սելևկյան Անտիոքոս Ասիացոլն, որը Բագադատես հայ կուսակալի հեռանալոլց հետո

վերադարձել էր Անտիոք' Լուկուլլոսը և հռոմեական ծերակույտը ճանաչեցին Ասորիքի թագավոր։ Այս Անտիոքոսը որդին էր Ասո- րիքի նախկին թագավոր Անտիոքոս Եվսեբեսի և Սելենե-Կյեո- պատրայի, որն, ըստ Ս տ ր ա բ ո ն ի բանտ էր գրված Սելևկիա ա մ ֊

բոցում, իսկ ապա ' հայերի նահանշի ժամանակ Ասորիքից' սպան վել էր Տիգրանի հրամանով։

Տիգրանակերտի անկումից հետո, 69168 թվին, Լուկուլլոսը ե նրա զորքը ձմեռեցին Կորդոլքոլմ։ Մենք վերև արդեն տեսանք, որ Կորդոլքը, ինչպես և Ծոփքը, դավաճանել էին Տիգրանին ե գաղտնի կերպով համաձայնության էին եկել Ապպիոս Կլավւդի­ոսի հետ ու անցել հռոմայեցիների կողմը։ Տիգրանը, որ դեռ Լուկուլլոսի արշավանքից առաջ տեղեկություն էր ստացել Կորդ ֊ վաց Զարբիենոս թագավորի դավաճանության մասին ' հրամայել էր նրան սրի անցկացնել ընտանիքի հետ միասին։ Հռոմեական զո ր քը կարողացավ ա յժմ հայերին թշնամացած այս երկրռւմ ո չ միա յն հանգիստ ու աներկյուղ ձմեռել, ա յլև ստանալ պարենա­վորում և օգտվել այստեղ եղած հացի առատ պաշարներից։

Կորդոլքոլմ Լուկուլլոսը հանդիսավոր կերպով կատարեց իր դաշնակից Զարբիենոս թագավորի թաղումը և ի պատիվ նրան կառուցել տվեց շքեղ մի մահարձան։

Հռոմեական զորքի ձմեռման մասին Կորդոլքոլմ վերոհիշյա / տեղեկություններն ունի միմիա յն Պլուտարքոսը, որի կարևոր այդ Վկայությունները մեջ ենք բերում բառացի թա րգմա նությա մբ։

Պ լուտարքոս, Լոլկոլլլոս, գլ. 2 9 'ССՉ է՞ Որ և արաբների թագավորները եկել էին ն ր ա

[ Լուկուլլոսի] մոտ և հնազանդվել յուրայինների հետ միասին, նաև Ծոփքի ժողովուրդը հարել էր նրան, իսկ կորղվացինև ■ րին այնպես էր դեպի Իրեն տրամադրել, որ նրանք ուզում

8 Տ ե ՞ս գ ք . 3 6 , ղ լ . 2 , 5 ։

® Տ ե ՞ս Ս տ ր ա բ ո ն , X V I , 2 , 1 0 ( 7 5 3 ) ։

10 Տ ե 'ս X V I , 2 , 3 ( 7 4 9 ) ։

I

էին իրենց քաղաքները թողնել և ուղեկցել նրան երեխա­ների ու կանանց հետ միասին։ Նրանք ալդ կամենում էին։ հետևյալ պատ՛ճառով։ Զարբիենասը, Կորդվաց թագավորը * նեղվելով Տիգրանի բռնակալությունից, ծածկաբար, ինչպես- ասում են, Ապպիոսի միջոցով Լուկուլլոսի հետ բանակցու­թյուններ էր վարել դաշնակցության մասին։ Երբ այդ՛ հայտնի եղավ' ԶաՐբիենոսը սպանվեց և նրա հետ միասին սպանվեցին, նախքան հռոմ այեցիների Հայաստան ներխու­ժելը, նաև նրա կինն ու երեխաները։ Այդ բանը Լուկուլլոսը չէր մոռացել, ուստի և, գալով Կորդվաց երկիրը' նա կատա­րեց Զարբիենոսի թաղման ծեսը և, զարդարելով խարույկը՛ զգեստներով, թագավորական ոսկեղենով և Տիգրանից ա ռ ֊ նըված կողոպուտով[' մոտեցավ ինքը խարույկին, վառեց և հանգուցյալի բարեկամների ու ընտանիքի անդամների հետ զոհ մատուցեց։ անվանելով Զարբիենոսին իրեն ընկերակից և հռոմայեցիների դաշնակիցւ Նա հրամայեց, բացի այղ, կանգնեցնել հանգուցյալին թանկարժեք մահարձան։ Զար­բիենոսի արքունիքում գտել էին մեծ քանակությամբ ոսկի և արծաթ, իսկ պահեստներում կար երեք միլիոն մեդիմն ցորեն11։ Այսպիսով, և զինվորները հարստացան, և Լոլկոլլ- լոսը զարմացավ, որ ինքը, մեկ դրամ անգամ չստանալուէ հասարակային գանձարանից, պատերազմը վարում էր մի­այն իր միջոցներովյ>»

Կորդուքոլ մ եղած ժամանակ Լուկուլլոսը, ինչպես հաղոր­դում են Պլոլտարքոսը, վտրոպիոսը և Ռոլփոլսը^, պատրաստվե­լիս է եղել պատերազմի ընդդեմ պարթևների։ Ինչպես վկայում է Պլուտարքոսը, նոր այս արշավանքին մասնակցելու համար նա հրամայել էր Պոնտոսում գտնվող իր Սորնատիոս տեղակալին, որ նա գա Կորդոլք և միանա իրեն հռոմեական զորամասի հետ, որ ինքը թողել էր Պ ոնտոսում ։ Սակայն, Պլուտարքոսի ասելով այս արշավանքը գլուխ չէր եկել հռոմեական զորքի հակառակության ու ըմբոստության պատճառով։

Պ1ա րթևա կան արշավանքի մասին այս տեղեկությունները, որ չեն հիշատակված Մեմնոնի, Ապպիանոսի և Կասսիոլս Ղիռնի

11 Երեք մ ի լի ո ն մ ե դ ի մ ն ց ո ր ե ն ը հա վա սա ր է ա յժ մ յա ն կշոով մոտ 1 2 0 մ ի լի ո ն

կ ի լո գր . կ ա մ 1 2 0 հա զա ր տ ոննիէ

12 Տ ե ՞ս Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Լուկ ուլ., 3 0 , Ե վ տ ր ո պ ի ո ս , VI , 9 և Ս ե ք ր ս ֊

տ ո ւ ս Ռ ո ւ փ ո ւ ս , գլ . 1 5 ։

154

Iք

մոտ, ստույգ և պատմական են ընդունել Ռեյնաքը, Ֆեռեռոն13 և ուրիշները, սակայն միանգամայն արդարացի կերպով կասկածելի ու անվստահելի են համարել Մոմզենը և էքհարդը1* ։ Ավելի քան անհավանական է, անշուշտ, որ Լուկուլլոսը հրամայած լիներ

դուրս հանել Պոնտոսից հռոմեական պահապան զորքերը և, թող­նելով իր թիկունքում Տիգրանին և Միհրդատին' ուզենար շարժ­վել դեպի Տիզբոն և սկսել մի նոր պատերազմ։ Ըստ երևույթին , վերոհիշյալ տեղեկությունը սարքովի մի հերյուրանք է, որի հե­ղինակը կարող է լինել Պլուտարքոսը։ Վերագրելով իր վւառաբա- նած զորավարին նաև երրորդ պատ-երազմի նախապատրաստումը1 Պլուտարքոսը, հավանորեն, կամեցել է ցույց տալ, որ Լուկուլ֊

չոսը ևս Աղեքսանդր Մակեդոնացու նման մեծ գործ կատարած կլիներ, եթե նրան խանգարած չլինեին հռոմեական զորքերը։

Մենք կտեսնենք ներքև, որ Լուկուլլոսը ո 'լ մի դիտավորու­թյուն չէր ունեցել պատերազմելու պարթևների դեմ, ա յլ, ընդ­հակառակը, ուզեցել էր, իր թիկունքն ապահովելու համար, կնքեք նրանց հետ բարեկամական դաշինք։

13 Տ ե ՛ս К е 1 п а с Ь , МНИг1йа(е Е и р а Ю г , էչ звв և Ф е р р е р о, Вели­чие и падение Рима, 1, էչ 190,

и Տե՛ս М о и м с е н , Римская история, III, է * в / * Е с к հ а г ե է, Э 1е агшегНвсИеп РеШхбде йез Լս1ա11ստ, КПо, В<1. X, Ней 2, էչ

I

14. 68 ԹՎԻ Կ Ռ ԻՎ Ն Ե Ր Ը ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն Ո ՒՄ ԵՎ Մ ԻՋԱ Գ ԵՏՔՈ ԻՄ

Տիդրանակերտի մոտ կրած ծանր պարտությունից Հետո Տիգ­րանը և նրա անձնապահ հեծելագունդը կարողացան դուրս գալ մարտադաշտից և փախան ու պատսպարվեցին մոտակա մի ամ­րոցում։

Մեծ էին ու անսահման հուսահատությունը և լքումը հա յ­կական արքունիքում։ Տիգրանի լայնածավալ, ծովից ծով տա­րածվող պետությունը, որ նա մոտ քսանհինգ տարվա ընթաց­քում մեծ դժվարությամբ ի մի էր համախմբել' ա յժմ արդեն կի­սով չափ քանդված էր։ թագավորների թագավորի ու Հայաստա­նի դեմ շուտով ոտքի կարող էին ելնել բոլոր թշնամիները և, առաջին հերթին, պարթևական թագավորությունը, որը Տիգրանը հիմնապես քա յքա յել և նվաստացրել էր։

Վհատության այս ծանր ժամին, ինչպես հաղորդում է Պլոլ- տարքոսը^, Միհրդատ Եվպատորը, որն իր հեծելազորով դեռ նոր էր գալիս դեպի ճակատատեղին, պատահելով ճանապարհին փախստականների և վիրավորների խմբերին ' լսեց Տիգրանի պարտության մասին և շտապեց գնալ նրա մոտ ։ Միհրդատը Տիգ­րանին քաջալերեց և նրան հոլսադրեց ապագա յի նկտամամբ2, և այնուհետև նրանք սկսեցին եռանդուն կերպով պատրաստվել նոր պատերազմի։ Համաձայն Մեմնոնի և Ապպիանոսի վկայու­թյուններին3' Տիգրանն ուշադրության առավ Միհրդատի մեծ փորձառությունը, որ նա ձեռք էր բերել հռոմեական պատե­րազմներում, և նրան հանձնարարեց թե առաջիկա պատերազմի

1 Տ ե ՞ս Լ ո ւկուլ., 2 9 հ ա մ ե մ ա տ ե ն ա և Մ ե մ ն ո ն , գ լ. 5 8 ։

2 Եվրոպ ա կա ն գի տ ն ա կ ա ն ն եր ը 1 Մ ո մ զ ե ն ը , Ռ ե յն ա քը և ուրիշները (М О М -

м с с н, Римская история, III, էշ 58 ե К е 1 п а с հ, М и Ь П ^ е Е и р а^ г , է չ 3 6 3 ) Ւն կ ա ր ա գր ե լո վ Մ իհրդա տ ի ու Տ ի գ ր ա ն ի ա յր հա նդի պ ո ւմ ը ճ նշո ւմ են Տ ի գ ր ա ն ի ա ն ­

ա րիո ւթ յո ւն ն ու փ ո ք ր ո գ ո ւթ յո մ /ը ։ Ա յդ ն ա խ ա տ ին քն եր ն ա նհիմ ն են ու կա մա յա կա ն-

և չե ն հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա նո ւմ ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի տ վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն г

8 Մ ե մ ն ո ն , գ լ . 5 8 և Ա պ պ ., Մ ի հ ր դ ., գ լ9 8 7 ։

նախապատրաստումը և թե, ընդհանրապես, ռազմական գործերի ղեկավարութ յունը։

Արդ' Մ իհրդատը, որն ա յժմ Տիգրանի ամ են ամ ոտ խորհըր-- գատուն Էր' աշխատեց, ամենից առաջ, հաշտեցնել իր փեսային նրա ոխերիմ թշնամիների' պարթևների հետ։ 70/69 թվին վա խ ­ճանվել Էր պարթևների Սանատրոլկ թագավորը և նրան հաջոր­դել Էր Հրահատ Դ-ն (7 0 /6 9 — 57 թ. մեր թվ. ա ռ .)։ Տիգրանր սրա մոտ ուղարկեց, Միհրդատի խորհուրդով, դեսպաններ, համաձայնեց գիջել նրան բոլոր երկրները, որ ինքն աոել Էր պարթևներից' Միջագետքը, Ադիաբենը և « մեծ հովիտները» , — հավանորեն Ստրաբոնի հիշատակա ծ ССյոթանասուն հովիտները»*, — և խնդրեց միանալ իր հետ ընդդեմ հռոմա յե ց ին երի5 ։ Դեսպանները զգուշաց­րին Հրահատին, որ եթե հռոմ ա յեցիները Տիգրանին հաղթեն' նրանք այնուհետև պատերազմ կսկսեն նաև պարթևների դեմ5։

Այս բանակցությունների առնչությամբ Սա լլոլստ իո։ սի մոտ բերված Է Միհրդատի նամակը7 Հրահատ Գ ֊ի ն , որը թեև, իհա րկե, վավերական չէ, սակայն այնուամենայնիվ հետաքրքրական Էг որովհետև արտացոլում է իր մեջ քաղաքական տիրող տրամա­դրությունները և հարաբերությունները։ Այդ նամակի մեջ Միհրր- դատը նկարագրում է հռոմ ա յեցին երի անզուսպ ու անկասելի ա՝ ռաջխաղացոլմը դեպի Արևելք, նրանց մեծ կռիվներն իր հետ. նվաճումների ու ավազակային կողոպուտների նրանց անհագ ծա ­րավը, որին անխուսափելիորեն զոհ էին դառնալու նաև պար­թևները, և աշխատում է Հրահատին համոզել, որ նա իրեն ու՛ Տիգրանի հետ միանա ընդդեմ ընդհանուր թշնամու։

Պատերազմող կողմերի համար պարթևների բռնելիք դիրքն ուներ, անշուշտ, մեծ կարևորություն։ Ուստի նաև Լուկուլլոսը, լուր ստանալով հայերի բանակցությունների մասին պարթևների հետ* ուղարկեց Հրահատ Գ-ի մոտ իր նոր դաշնակիցներին և աշխա­տեց նրան գրավել հռոմ ա յեցիների կողմը։ Լուկուլլոսը, ինչպես հաղորդում է Դիոնը8, նպաստավոր խոստումներ տվեց Հրահատին և, հիշեցնելով նրան Միհրդատ Բ-ի 92 թվի բարեկամական հա­մաձայնությունը Սուլլայի հետ, պահանջեց կամ իր հետ դ ա շն ս * ֊

4 Տ ե ՞ս Ս տ ր ա բ ո ն , X I , 1 4 , 1 5 ։

® Տ ե ՞ս Մ ե մ ն ո ն , գ լ . 5 8 , Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի հ ր դ ա տ ., գ լ. 8 7 ։

® Տ ե ՞ս Կ ա ս ս ի ո ւ ս Ղ ի ո ն , գք . 3 6 , գլ . 1 , 1 — 2 ։

1 Ա ա լ լ ո ւ ս տ ի ո ւ ս , I V , 20, Լ € 1 բշ 1 ք , 1856*8 Տ ե ՞ս գ ք . 3 6 , գ լ . 3 , 1 ։

157

կից լինել և կամ չեզոք մնալ ու ամենևին չմասնակցել հռոմեա­կան ֊հ ա յկ ական պատերազմին9*

Խորամ անկ պարթևը չմերժեց Տիգրանի ու Միհրդատի առա­ջարկը, սակայն միևնույն ժամանակ Լուկոլլլոսին պատասխան տվեց, որ նրա հետ պատրաստ է կնքելու բարեկամական դա­շինք ։ Շուտով Լուկուլլոսը դաշնագրության կնքման համար Տիզ- քոն ուղարկեց իր Սեքստիլիուս տեղակալին, Բայց այս վերջինը,, ■որն ավելի զինվորական էր, քան դիվանագետ ' կասկածներ ա ֊ ռաջացրեց, որ եկել է, ըստ երևույթին, իբրև լրտես և աշխատում է ծանոթանալ պարթևական երկրի ու, գլխավորապես, նրա ռազ­մական ուժերի հետ։ Հրահատ Գ-ն, կորցնելով վստահությունը

դեպի հռոմ ա յե ցիները' այլևս չուզեց միանալ ու օգնել հռո մա ֊ յեցիներին և վճռեց չեզոքություն պահպանել10։ Նրա կարծիքով, եթե պատերազմը երկու կողմերի միջև տեղի ունենար հավասար ուժերով ու առանց իր մասնակցության ' ա յդ նպաստավոր ու շա­հավետ կլիներ հենց իր անվտանգության համար։

Պարթևների թագավորի այս անակնկալ որոշումն ընդուն­վ եց Հայաստանում մեծ գոհունակությամբ։ Տիգրանն ա յժմ կա­րող էր որոշ չափով հույս ունենալ, որ առաջիկա պատերազմ ի ընթա ցքում նրա թիկունքը չէր ենթարկվի հարձակման պ ա ր­թևների կողմից։

69/68 թվի ամբողջ ձմեռը Տիգրանը և Միհրդատը շտապ կերպով պատերազմի պատրաստություններ էին տեսնում։ Նրանք շրջում էին, ինչպես վկայում է Ապպիանոսը11, ամբողջ երկրռւմ և. հավաքում էին նոր զորք, որի ղեկավարությունը Տիգրանը հանձնել էր հմուտ ու փորձված իր աներոջը։ Նրանք պատրաստել էին տալիս զենքեր և ռազմապիտույքներ և մթերում էին հարմար ու ամուր տեղերում ցորենի ու պարենի պաշարներ։

Ապպիանոսի ասելով[' սկզբում Միհրդատը հրամայել էր զին­վորագրել բոլոր երիտասարդ հայերին, բա յց հետո զինվորու­թ յա ն համար նրանցից ընտրել էր ամենաուժեղներին։ Հռոմեա­կան զորքի ձևով նա բաժանել էր նոր բանակը ջոկատների ու վաշտերի և հանձնարարել էր իր հետ եկած պոնտական զինվո­րականներին, որ ա յդ բանակը վարժեցնեն ու մարզեն հռոմեական լեգեոնների նմանությամբ^^։ Նախկին պատերազմների փորձր

տ Տ ե ՜ս Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի հ ր դ ա տ ., 8 7 ։

10 Տ ե ՜ս Դ ի ո ն , գ ք . 3 6 , գ լ • 3 ։ 2 — 3 ։

11 Մ իհր դա տ ա կ ա ն ք, գ լ . 8 7 1

12 Տ ե ՜ս Ա պ պ ի ա ն ո ս է Մ ի հ ր դ ., 8 7 և Փ լ ե գ ո ն (РГЗ^Ш. №տէ. СгГ. III,

158

համոզԼլ էր նրան, որ արևելյան զորքերի մեծ բազմությունը ո 'չմ ի - այն անօգուտ է, ա յլև արգելք է հանդիսանում ռազմունակ զորա­մասերի մարտական գործողություններին։

Տիգրանի նոր զորաբանակի մեջ թացի հայերից հիշատակ­ված են]3 նմանապես դաշնակից իբերները, մարգերը և, հատկա- պեԱյ նաև մեդացիները, որոնք կռվում էին Ատրպատականի- II իհրդատ թագավորի առաջնորդությամբ, որը հայոց թագավո­րի փեսան էր ու հավատարիմ վասսալը։

Տիգրանի ու Միհրդատի հավաքած զորքի թիվն Ապպիանոսի ճ / ո ա 14 ցույց է տրված ավելի քան հարյուր հազար' յոթանասուն հազար հետևազոր և այս թվի կեսի չափ հեծելազոր։ էքհարդի կարծիքով[' թեև Ապպիանոսի մոտ այս զորաթվերը նախորդ տար­վանից պակաս են ցույց տրված, սակայն պետք է համարվեն դարձյալ չափազանցված

68 թվի հռոմե ական ֊հա յկա կ ա ն պատերազմը Մոմղենը, ինչ­պես նաև Ռեյնաքը բնորոշել են իբրև ազգային և կրոնական պատերազմ միա ցյա լ Արևելքի ընդդեմ Արևմուտքի!8»

«Կաբինետային պատերազմը, — ասում է Մոմղենը, — դառնալու էր ա յժմ ազգային ասիական պատերազմ։ Ասի-

այի թագավորները և ժողովուրդները միանալու էին ընդդեմ ամենազոր ու հանդուգն արևմտյան նվաճողների։ . . . Այս պա­տերազմը դժվար չէր ներկայացնել իբրև ազգային ԿռԻՎ. Արևելքի ընդդեմ Արևմուտքի, որովհետև պատերազմն ուներ հենց, իրապես, այդ բնույթ ը ։ Կարելի էր հեշտությամբ նրան դարձնել նաև կրոնական և տարածել լուր, որ Լոլ- կոլլլոսի արշավանքի նպատակն է պարսկական նանեայի կամ Անահիտի տաճարի գրավումը Ելիմայիսում կամ ա յժ ը մ ֊ յա ն Լոլրիստանում։ Այդ տաճարն ամենից շատ մեծարված և հարուստ սրբավայրն էր Եփրատ գետի ամբողջ առավ։- նյա շրջանում։ Ասիացիները խ մբերով հավաքվում էին մ ո­տից և հեռվից թագավորների դրոշների տակ, որոնք նրանց կանչել էին պաշտպանելոլ Արևելքը և նրա աստվածներին անաստված օտարերկրացիներից

էջ. 6 0 6 ՛) ։ Փ լեղոնի մ ոտ հ ա յկ ա կ ա ն բա ն ա կ ի ուս ո ւցո ւմ ն ըս տ ն մ ա ն ո ւթ յա ն հ ռ ո մ ե ա ­

կան զո ր քի ս խ ա լմ ա մ բ մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ է Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ց ա ոա օւ֊

13 Հ ա մ ե մ ա տ ե Պ լ ո լ տ . , Լ ո ւկ ուլ., 3 1 ։

И Մ ի հ ր դ ա տ ., գ լ . 8 7 ։

15 Տե՛ս К1Ю. В<1. X, 2, էչ 107.ւ* Տ ե ՛ս М о и ս с е н , Римская история, III, էչ տտ во ե Ке1па с11 , .

М11Ьг1йа1е ЕираЮг, էչ зв з ,159

Մոմզենի այս կարծիքը, որ ընդունելի է Համարվել և մեջ ՛է բերվում նաև բազմաթիվ ա յլ երկերում17 միայն վերջերս ք ը ն ֊ նության է առնված ու մերժված կքհարդի աշխատության մեջ]ձ։ էքհարդն իրավացի կերպով մատնանշում է, որ 68 թվին Հայե­րը պատերազմում էին հ ռոմ այեցիների դեմ, գլխավորապես։ ի- րենց սեփական ուժերով և ունեին իրենց հետ համեմատաբար ա՛­վելի քիլ դաշնակիցներ, քան 69 թվին։ Արևելքի մեծագույն մա- սը, օրինակ' Կորդուքը, Ծոփքը, արաբները, պարթևները' կամ անցել էին հռո մա յեց ին երի կողմը, կամ մնացել էին չեզոք։ Բա­ցի այդ, ասիացիների կրոնական միությունը ևս, ինչպես իրա­վամբ նշում է էքհարդը, թեև կարող է հարմար ու տեղին լինել Իսլամի սրբազան պատերազմների նկատմամբ, սակայն բնավ_ ո'շ հին ժամանակների համար, երբ ամեն մի գավառ ուներ իր սե­փական կրոնական կենտրոնավայրը։

Մոմզենի և Ռեյնաքի սխալ ա յդ դիտողությունները հիմ- նըված են, հիրավի, բացառապես միայն մի վիճելի հատվածի վրա

•Կիկերոնի ճառից, որը թարգմանաբար մեջ եմ բերում առանց կրճատումների։

«Երբ Լուկուլլոսը, — վկայում է Կիկերոնը19, — մտավ իր զորքով նրա [ Տիգրանի] թագավորությունը' շատ ցեղեր ար­դեն գրգռված էին մեր հրամանատարի դեմ։ Մեկ կողմից'

■ահով լցվել էին այն ցեղերը, որոնց երբեք հռոմեական ժո­ղովուրդը մտադիր չի եղել անհանգստացնել կամ պատե­րազմի միջոցով նվաճել։ Իսկ մյուս կողմից' բարբարոս ց ե ­ղերի մեջ մի դաժան ու գրգռիչ կարծիք էր ստեղծվել և տա­րա ծվել, որ իբր թե մեր զորքը եկել էր այդ երկրները, որ­պեսզի կողոպտե ամենահարուստ ու ամենանվիրական սըր- բա տ եղին։ Այսպիսով բազմաթիվ և մեծ ցեղեր գրգռվել էին և նորից մատնվել ահ ու սարսափի3)։

Կիկերոնի ճառի այս հատվածը, ինչպես տեսնում ենք, նր- շում է միմիայն այն ահ ու սարսափը, որը տիրել էր բա զմա ­թիվ ցեղերին Լուկոզլոսի ո'չ թե 68, ա յլ ինչպես ճիշտ դիտել է էքհարդը20 69 թվի արշավանքի ժամանակ։ Նաև անկախ այս առարկությունից, ինձ թվում է, որ մեջ բերվա ծ հատվածի բո-

я Տ ե ՛ս , օրի՛նա կ, Х а л а т ь я н ц , Очерк истории Армении, էշ 198, յ . М о г ջ а ո, Н Ы оке с1и реир1е агшеп1еп, էշ 7В, Լեռ, Հայոց պ ատ մпլ- թյուն, Լշ 411։

« Տե-ս КНо, ВЙ. X, 2, էշ 105-197,« Տե՛ս Б е 1шреПо Сп. РошреИ. գլ. о, § 2 3 ,20 Տե1 V КНО, Вс1. X, 2, էշ Юв,

т!

վան դա կութ յունից ևս դժվար է եզրակացնել, որ իբր թե 68 թվի պատերազմը եղել էր կրոնական և ընդհանուր արևելյան։ Քա ­ղաքների, տաճարների և հարստությունների կողոպտումը հռո­մեական զորավարների ու զորքի կողմից, ինչպես հայտնի է, միշտ էլ եղել է հռոմեական արշավանքների հիմնական նպատակ­ներից մեկը։ Ուստի ժողովուրդների գրգռմունքը և կրոնական հուզ­մունքը սովորական երևույթ էին բոլոր արշավանքների ժամա­նակ, և դրանից չէ կարելի, իհարկե, անել այն լուրք հետևություն­ները, որ արված են 68 թվի պատերազմի նկատմամբ։

68 թվի գարնանը Լուկուլլոսը, տեսնելով, որ հայոց թագա­վորը ո'չ նոր ճակատամարտ է տալիս, ո 'չ էլ խնդրում է նրանից հաշտություն, պատերազմը վերսկսեց ինքը, հույս ունենալով, որ՝ ներս խուժելով ու ավերելով Հայաստանի հյուսիսային շըր- Vանները և կամ սպառնալով Հայաստանի Արտաշատ մայրաքա­ղաքին՝ կհարկագրե հայերին տալ վճռական ճակատամարտ և կկնքե նրանց հետ վերջնական հաշտություն։

68 թվի գարնան վերջերին հռոմեական վ ՚՚Ր Ք Ը թողեց բա ­րեկամ ու դաշնակից Կորդվաց երկիրը, ուր նա լիառատ ապրել ու հանգիստ ձմեռել ՛էր, և ճանապարհ ընկավ Տիգրանակերտի մոտով և Տավրոսյան լեռներռվ դեպի Մշո դաշտը և Եփրատ-Արա- ծանիի հովիտները։

Արշավանքի ճանապարհը Կորդոլքից դեպի հյուսիս Մոմղե­նը, Խալաթյանցը և Լեոն21 ենթադրել են ա յժմյա ն Բիթլիսի կիր­ճով և Վանա լճի արևմտյան ափերի մոտ ով։ Սակայն էքհարդը22յ որը հանգամանորեն քննության է առել այս խնդիրը' հանգել է այն եզրակացության, որ զորքերի շարժման համար ամենից հարմար ճանապարհն է այդտեղ ո'չ թե Ոաղեշի, ա յլ ներջիկ— Շ ե ֊նիկի գիծը։ Հենց այս վերջին ճանա պա րհա գծով գնացել էին,ինչպես համոզիչ կերպով լուսաբանել է գերմանական գիտնական Կարբեն23, նաև Քսենոփոնը ու նրա հետ նահանջող հույները։ է ք ֊ հարդի ու Կարբեի այս եզրակացությունները հաստատվում են ա յժմ նաև Պևտինգերյան քարտեզի ուսումնասիրությամբ։ Այգ քարտեզի վյւա, ինչպես մանրամասն պարզաբանված է իմ ССՀին Հայաստանի գլխավոր ճանապարհները» աշխատության մեջՀ*,

и Տե՛ս М о м м с е н , Римская история, III, էչ 61, Х а л а т ь я н ц , О- черк истории Армении, էչ 200 և Լեո, Հայոց սլա,„մութ յսւ-՚ե, էչ 413:

» Տե՛ս К1ю, ва. х , շ, էչ 20շ - 206«13 Տե՛ս Н. К а г Ь е , Оег МагвсЬ йег 2е1ш1;аияепс1 упгп ХаргПез ги т

Рйаз^-Агахеэ, 1898»и Տե'ս էշ 9 0 — 9 4 ,

16111—725

բազմական հին ճանապարհն Աղձնիքում ցո ւյց է տրված դարձ­

յա լ ներջիկ— Կիլդիղի վրայ ով ։Երբ 68 թվի ամառը Լուկուլլոսի զորքն [՛չավ Տավրոս յա ն

լեռներից ա յժմյա ն Մշո դաշտը' այստեղ, ինչպես վկայում է Պլոլ- տարքոսը, հացարույսերի ցանքերը դեռևս կանաչ էին-5, մինչդեռ Կորդվաց երկրռւմ, որտեղից հռոմեական զորքը մեկնել էր մի քանի շաբաթ առաջ արդեն հնձի ժամանակ էր։ Հայկական բա րձ­րավանդակի այս հատուկ կլիմայական երևույթը, որ Լուկուլ֊ լոսի համար անակնկալ մի նորություն էր, նրան մեծ անհան- դըստռլթյոլն պատճառեց, որովհետև մեծապես դժվարանում էր նրա բանակի պարենավորման գործը։ Անսպասելի էր Լուկուլլոսի Համար և խիստ հոլսահատեցոլցիչ նաև Միհրդատի ու Տիգրանի մարտավարության նոր եղանակը, որը գործադրվում էր այստեղ փորձված ու հնարամիտ Միհրդատի խորհրդով։

Մենք արդեն տեսանք ՝վերև, որ Միհրդատը, որին հանձ­նարարված էր նոր հայկական զորքի նախապատրաստումը, ու­շադրության էր առել զորքի ո 'չ թե քանակը, ա յլ որակը։ Դաշ­նակից թագավորները ո 'չ միայն ա յժմ ուժեղացրել էին իրենց հետևազորը, այլև աշխատել էին միաժամանակ, որ իրենց ձիա­վոր զորքը թվով ու մարտունակությամբ գերազանց լինի հռո­մեական հեծելազորից, որը, ինչպես հայտնի է, հռոմեական զոր­քի համեմատաբար թույլ և տկար մասն էր։ Միհրդատի խորհըր- դով՝ ա յժմ հիմնովին փոխվել էր նաև հայկական զորքի պատե­րազմելու եղանակը։ Որոշված էր խույս տալ վճռական մեծ ճա­կատամարտից և վարել լեռնային պաշտպանողական և փոքր պա­տերազմ։ Երկու դաշնակիցները պարզապես ուզում էին հռոմեա­կան զորքը քաշել երկրի ներսը, դժվարացնել նրա պարենավորու­մը և հետզհետե նրան ուժասպառ անել իրենց հզոր ու արա­գաշարժ հեծելազորի հանկԽրծակի հարձակումներով։

Ռազմական այս ծրագիրն իրագործելու համար դաշնակից թագավորները, ինչպես հաղորդում է Ապպիանոսը26, բաժանել էին իրենց զորաբ՛անակը երկոյ.. մասի։ . Միհրդատը, որին հանձ- նըված էր ամբողշ հետևազորը և հեծելազորի մի փոքր մասը՝՝ կրնկակոխ հետևում էր հռոմեակ՜ան զորքին, սակայն՝ բանակ դնելով ու ամրանալով բլուրների վրա, նա համառորեն խուսա­փում էր վճռական ընդհարումիցг Իսկ Տիգրանը հեծելազորի մյուս մասով սրընթաց հարձակվում էր/թշնա մոլ վրա, խանգարում էր

25 Լուկուլ,, դ լ9 3 1 , հ ա մ եմ ս ւտ ե նա և Դ ի ո ն , գք- 3 6 , գ լ • 4 , 2 .*26 Տ ե ՞ս Մ իհ րդա տ ա կ ա նք, գ լ,

162

1̂ 4

Լուկուլլոսի &ш&ши]ШгБр Կու՚զուքից Մշո դաշտ:

ոլ խափանում նրա պարենավորումը և հասցնում նրան զգալի՝ կորուստներ։ Այսպիսով, Լուկուլլոսը և նրա զորքը շարունակ գտըն- վում էին Միհրդատի և Տիգրանի բանակների արանքում, որոն- ցից որևէ մեկը նրանց սպառնոլմ էր թիկունքից։

Ուշագրավ է, որ 68 թփի այս կռիվների մասին հռոմեական աղբյուրները, մեծ մասամբ, լուռ են և մունչ։ Միայն Պլոլտար- քոսը։ որը Լուկուլլոսի փառաբանողն է ու գովերգուն, հիշատա- կել է իր հերոսի մի քանի աննշան հաջողությունները։

«Տավրոսն անցնելուց հետո, — պատմում է Պ լոլտ ա րքո ֊ սը27, — Լուկուլլոսը վհատվեց, որովհետև տեսավ, որ արտերը դեռևս կանաչ են ( այստեղ ուշանում են այդքան օդի սառ­նության պատճառով հնձելու ժամանակները)։ Սակայն, ա յ­նուամենայնիվ, նա ցա ծ իջավ, երկու կամ երեք անգամ ետ մղեց հայերին, որոնք նորից համարձակվել էին նրա դեմ դուրս գալ, անարգել կերպով ավերեց գյուղերը և, գրա­վելով Տիգրանի համար պատրաստված ցորենը ' հակադարձեց թշնամիներին այն ծանր դրությունը, որից ինքը վախենում էր »։

Այս մասնակի հաջողությունները չունեին, ինչպես. տեսնում ենք, ռազմական խոշոր նշանակություն, որովհետև նրանք բնավ չէին թուլացնում դաշնակիցների կենդանի ուժը։ Սակայն ինքը հռոմեական զորքը, որը հաճախ ենթակա էր Տիգրանի հեծելա­զորի հարձակումներին, կրում էր, ինչպես դժվար չէ հետևցնեք աղբյուրների վկայություններից, զգալի կորուստներ։

Պլուտարքոսի և Դիոնի պատմելովս Լոլկուլլոսն աշխատում՛ էր ստիպել թշնամուն ճակատելու իրեն դեմ, որպեսզի նրա դի­մադրական ուժը կարողանա խորտակել վճռական ճակատամար­տում: Թշնամոլ աչքի առջև նա ավերում էր այդ նպատակով նրա՛ երկիրը։ Սակայն իզուր' թշնամին մնում էր անշարժ իր տե­ղում։ Նա պաշարեց այնուհետև Միհրդատի ճամբարը և սկսեց նրա շուրջը փորել խրամատներ։ Բայց իզուր է՛ր նաև այս փորձը։ Միհրդատին անմիջապես օգնության հասավ Տիգրանը, սպառնա­լով հռոմայեցիներին թիկունքից, իսկ Միհ՚րդատը, հավատարիմ մնալով իր ծրագրին' այս անգամ ևս տեղից չշարժվեցг

Լուկուլլոսի դժվարին ու ապարդյուն այս արշավանքը, որի- ընթացքում նա ավելի ինքն էր կորուստներ կրել, քան թշնա

37 Լ ո ւկ ուլ,, գ լ , 3 1 1

28 Տե՜՛ս Պ լ ո ւ տ ա , Լուկուլ. , 3 1 , Կ ա и ս ի ո լ п.- Դ ի ո ն , գք . 3 6 , գլ . 4 , ձս

164

մին* տևել էր Վանա լճի հյուսիսային կողմերում առնվազն մոտ երկու ամիս։ Արդեն սկսվել էր աշունը և հռոմեական զոր րի դրու­թյունը, որն անսովոր էր Հայաստանի ցուրտ կլիմա յին' հետրղ- հետե դառնում էր ավելի ու ավելի հուսահատական։ Եթե Լու- կուլլոսն ա յժմ ետ նահանջեր, ա յդ համազոր կլիներ ամոթալի պարտության։ Եվ նա միայն ա յժմ, մոտ երկու ամիս ապարդյուն կորցնելուց հետո, ուղղվեց շտապ դեպի Արտաշատ, ուր գըտ- նըվոլմ էին Տիգրանի օրինավոր կանայք և անչափահաս զավակ­ները29։ նա հույս ուներ, որ հին այդ մայրաքաղաքի նվաճմամբ կկարողանա վերականգնել իր զինվորական մեծ անունը և հեղի­նակությունը, որ սկսել էին արդեն նսեմանալ հ ռոմ ե ական-հ այ կա­կան այս նոր պատերազմում։ Նա միևնույն ժամանակ կարծում էր, որ Արտաշատին սպառնացող վտանգը Տիգրանին կստիպե իր հետ վճռական կռվի բռնվելու։

Եվ, հիրավի, ինչպես որ Լուկուլլոսը մտածում էր' այնպես էլ եղավ։ Երբ Տիգրանը տեղեկություն ստացավ, որ Լոլկուլլոսն արագացրած երթով գնում է դեպի Արտաշատ' նա հասավ չոր­րորդ օրը, ինչպես վկայում է Պլուտարքոսը30, հռոմեական զոր­քի ետևից և նրա առաջը կտրեց Արածանիի գետանցքի մոտ' գետի աջ ափին։ Լուկուլլոսը, որը դեռևս գետը չէր անցել գտըն- վում էր հայկական զորքի դիմաց Արածանիի ձախ կողմ ում ։

էքհարդն իր ընդարձակ ուսումնասիրության մեջ31 աշխա­տել է ճշտել թե Արածանիի ճակատամարտի այս տեղը և թե, ընդհանրապես, այն ճանապարհը, որոնցով եկած պիտի լինեին այդտեղ Լուկուլլոսը և Տիգրանը։ Նա իրավացի կերպով չի ըն­դունում Ռեյնաքի32 ենթադրությունը, ըստ որի վերոհիշյալ գ ե տ ֊ անցքի տեղը մատնանշված է ա յժմյա ն Մանազկերտի մոտ ։ Արա­ծանին անցնելով ա յդ տեղում, ինչպես միանգամայն ճիշտ դիտել է էքհարդը, կարելի էր գնալ Բասեն և Հասանղալա, բա յց ո 'չ Ար­տաշատ։ Ինքն էքհարդը կարծում է, որ հռոմեական զորքը գնա­ցել էր, հավանորեն, Մանազկերտի մոտով դեպի հյուսիս և հասել էր Արածանիի ձախակողմն ա յժմյա ն Ղարաքիլիսեի մոտ ։ նույն այս ճանապարհով գերմանական գիտնականները ենթադրել են,

23 Տ ե ՜ս Պ լ ո ւ տ .է Լ ո ւ կ ո ւ լ գ լ • 3 1 ։

30 Լուկու/լոս , գ լ . 3 1 ։

31 Տե՛ս 01е агтепЫсИеп Ре1скО§е йев ЬикиПия, КПо, Вс1. X, НеН, 2,Է1 221—226.

31 АШЬгКШе Еираюг. Էչ з в а , ձահ„թ. ւ .

165

ինչպես հայտնի է, նաև Քսենոփոնի ու նրա հետ նահանջող հույ­

ների ուղեգիծըՍակայն ինձ ավելի հավանական է թվում, որ ինչպես հույ­

ների նահանջի, նույնպես և Լուկուլլոսի 68 թվի արշավանքի ճա­նապարհը պետք է ենթադրել Պևտինգերյան քարտեզում նշա­նակված Т э и т Ь о — ОШуГЛЭ, այսինքն Ծոլմբ — Դիդեմ Հին հաղոր­դակցության գծով, որը մանրամասն լուսաբանված է аՀին Հա ­յաստանի գլխավոր ճանապարհներըյ> իմ նոր ուսումնասիրության մեջ3* ։ Այս նոր ենթադրությամբ Եփրատ ֊Ա ր ածան ի ի ճակատա­մարտի տեղը որոշվում է ո չ թե ճշտիվ ա յժմյա ն Ղարաքիլիսեի մոտ, այլ այս գյուղից մոտ 2 0 — 30 կիլոմետր դեպի արևելք' ա յ- ժըմյան Դիդեմի հյուսիսակողմում։

Արածանիի ճակատամարտի մասին միակ մեր աղբյուրներն են Պլուտարքոսի և Կ ասս ի ուս Դիոնի վկայությունները35, որոնք, ինչպես կտեսնենք, հիմնապես իրար հակասում են։ Այդ երկու վկայությունները, որ կարոտ են լուրջ ու ուշադիր քննության' մեջ ենք բերում բառացի թարգմանությամբ։

7 . Պ լոլտարքոս, Լոլկոլլլոս, գլ. 31 'в Լուկուլլոսի արշավանքն Արտաշատի դեմ Տիգրանն

այլևս չհանդուրժեց, ա յլ վերցնելով հետը իր զորքերը' նա բանակեց չորրորդ օրը հռոմայեցիների մոտ, ունենալով նրանց ու իր միջև Արածանի գետը։ Այդ գետը սլետք է ան­հրաժեշտաբար հռոմայեցիներն անցնեին Արտ ա շատ գնա­լիս ։ Զոհ մատուցանելով աստվածներին և վստահ լինելով, որ արդեն հաղթությունն իր ձեռքոլմն է, Լուկուլլոսը մյուս ափն անցկացրեց զորքը։ առջևում դասավորելով իր տասներ­կու կոհորտները, իսկ մյուսները' որպեսզի թշնամոլց չշրջա­պատվի' տեղավորեց հետևում36» Դեմ առ դեմ սրանց կանգ­նած էին բազմս/թիվ ձիավորներ ու ընտիր զորքեր, իսկ նրանց առջև գտնվում էին ձիավոր նետաձիգ մարգերը և նի­զակակիր իբերները, որոնց բոլոր օտարականներից ավելի

а з Համեմատե V . В е 1 с к , О е г \У е§ [ Х е п о р Ь о п з 8ս ք в е Ш е гп К О с к г и у е

Ъ 1з 1п (Л е Е Ь е п е у о п А к з с И д е г ^ У е г Ь а п с И . Ժ. В е г 1 . а Ш г Ь г о р . О е в е И ., 1 8 6 9

661 և այլնէՏ ե ՞ս Էշ 1 0 3 — 1 1 4 ։

35 Ն ո ւյն ա յս ճա կ ա տ ա մ ա րտ ը հա մ ա ռո տ ա կ ի հի շա տ ա կվ ա ծ Է նա և Ա ա լլուս-

տ իուսի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ի հ ա տ վ ա ծո ւմ , տ ե ՞ս գ ք . I , 7 4 »38 Զ ո ր ք ի ա յս հա տ ուկ դ ա ս ա վ ո ր ո ւթ յա ն մ ա սի ն ^ й ^ т е П գ ւ ա ճ ^ է ս ա ) տ ե ՛ս

V. С հ а р о է/ Ьа йопиёге с!е Г Е и р Ь ^ е , Рапе, 1907, Էշ 173։

166

167

էր Տիգրանը վստահում և համարում էր առանձնապես մար­տունակ1 Բայց իսկապես սրանք որևէ փայլուն գործ շարին, այլ կռվի բռնվելով մի քիչ հռոմեական հեծելազորի հետ' չդիմացան հետո հետևազորի հարձակմանը և, փախչելով ու ցրիվ գալով այս ու այն կողմը' հարկադրեցին հռդմեական հեծելազորին իրենց հալածելու։ Երբ սրանք ցրվեցին, Լու- կուլլոսը, տեսնելով Տիգրանի հետ առաջացող ձիավորների շքեղությունն ու բա զմությունը' վախեցավ։ Նա ետ կանչեց իր հեծելազորը, որը թշնամուն հալածում էր, և առա9ինն ին­

քը դեմ կանգնեց ատրպատակսւնցիներին, որոնք իր դիմացն էին լավագույն զորքի հետ, և, առաջ, քան ձեռնակռվի դնալր, նրանց ահաբեկեց և մատնեց փախուստի։ Երեք թաղավոր­ներից, որոնք միասին մասնակցում էին կռվին' ամենախա (- տառակ կերպով փախել էր, ինչպես ասում են, Միհրդատ Պոնտացին, որը չէր դիմացել մինչևիսկ հռոմայեցիների մար­տական աղաղակներին։ Հետապնդոլմո շարունակվեց երկար տարածության վրա, և հռոմ ա յեցիներն ուժասպառ եղան, որովհետև ամբողջ գիշերը ո ' չ միայն սպանում էի հ թշնա- մուն, ա յլև տանում և բերում էին գերիներին Ու նաև ավարը և Ւ^ԼՔԸ* Լիվիոլսն ասում է, որ թշնամու կորուստն ավելի մեծ էր եղել առաջին կռվում, սակայն այս կռվում սպանվել ու գերի էին բռնվել ավելի անվան իները» ։2 . Կասսիոլս Ղ իոն^։ գք. 36 , գլ. 4 —5՝

« Լուկուլլոսն արշավանքը սկսեց նույն տարվա ամառվա կեսին (որովհետև գարնանն անկարելի էր թշնամու երկ­րի վրա հարձակվել ցրտերի պատճառով) և երկրի որոշ մա­սերն ավերեց, որպեսզի ստիպե բարբարոսներին ղիմադրել ու իր հետ պատերազմել։ Իսկ երբ նրանք չշարժվեցին իսկի տ եղից՝ նա ինքը գնաց նրանց վրա։

Հարձակման ժամանակ թշնամու այրուձին խիստ նե­ղը գցեց հռոմեական հեծելազորին, բա յց հետևակների հետ ոչ ոք նրանցից դուրս չելավ ձեռամարտի, ա յլ նրանք իսկույն ետ Էին քաշվում, երբ Լուկուլլոսը հեծելազորին օգ­նության Էր տանում վահանակիրներին։ Չնայած դրան՝ թըշ- նամիները որևէ վնաս չկրեցին, այլ նրանք, ետ դառնալով'

Ը ե և Դ իոնի Հա տ վ ա ծո ւմ չի հ ի շա տ ա կվ ա ծ ճա կա տ ա մ ա րտ ի տ ե ղ ը , ս ա կա յն

է ք հ ա ր դ ը , հ ի մ ն վ ե լո վ նրա բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա ն վ ր ա ' հա վա նա կա ն է հ ա մ ա ր ո ւմ , որ

նրա մ եշ հ ա ղ ո ր դ վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ են Ա րա ծա նիի ճա կա տ ա ­

մ ա ր տ ի ն , տ ե 'ս К Н о , 1 9 1 0 , В й . X , 2 , էշ 2 0 8 ։ է ք հա րդի ե զ ր ա կ ա ցո ւթ յո ւն ը , իձ

կ ա ր ծ ի ք ո վ , մ ի ա ն գ ա մ ա յն հ ի մ ն ա վ ո ր է ու հ ա մ ո զ ի չ։

168

նետեր էին արձակում հետապնդողների վրա, և շատերին իսկույն սպանեցին. և շատերին էլ վիրավորեցին։ Իսկ վեր­քերը ծանր էին և դժվար էին բուժվում, որովհետև նետերն ունեին երկու ծա յր, որոնք այնպես էին իրար կցված, որ թե վերքի մեջ մնալով և թե դուրս հա նվելով արագ կերպով մսւհ էին պատճառում։ Ղրա պատճառն այն էր, որ նետի ծա յրե­րից մեկը, որը ո 'չ մի կերպ չէր կարելի դուրս հանել մնում էր մարմնի մ եջ»։

Եվրոպական գիտնականներից յատերը, օրինակ, Ռեյնաքը, Նիզեն և Ֆ ե ո ե ռ ո ն հ ա վ ա տ ընծա յելով Պ լուտա րքոսի վերոհիշյալ վկայություններին, կարծում են, որ Արածանիի ճակատամարտում Լուկուլլոսը հաղթություն էր տարել, և Տիգրանը Միհրդատի հետ կրել էին ծանր պարտություն։ Ռեյնաքը, հիմնվելով, բացի ա յդ, Փլեգոնի վկայության վրա33, որը, ինչպես վերև տեսանք, վերա­բերվում է ո' չ թե Արածանիի, ա յլ Տիգրանակերտի ճակատա­մարտին, թյոլրիմացաբար մատնացույց է արել, որ այս կռվում Տիգրանի զորքից սպանվել էին 5000 հոգի, իսկ մի մասը գերի էր վերցվել,

Լուկուլլոսի տարած այս հաղթության նկատմամբ համեմա­տաբար ավելի զուսպ են ու ձեռնս/ահ Մոմղենը ս էքհա րդը^, սակայն սրանք ևս, գտնվելով որոշ չափով Պլուտարքոսի վկա­յությունների ազդեց ութ յա ն տակ' բավարարաչափ չեն րնդգծել հռոմեական զորքի խիստ դժվարին վիճակը, որը պարզ կերպով մատնացույց է արված Դիոնի վերոհիշյալ հատվածում։

Արածանիի մոտ, ինչպես դժվար չէ հետևցնել Կ ււսսիուս Դի- ոնի վկա յությունից, Տիգրանը ո ' չ միա յն պարտություն չէր կը- րել, ա յլ, ընդհակառակը, ինքն էր ծանր հարված հասցրել հակա­ռակորդին։ Տիգրանի հեծելազորը, ինչպես պարզ վկա յում է Պ՚ի- ոնը, ինքը որևէ վնաս չէր կրել թշնա մոլց, սակայն ' ետ դառ­նալով և հետապնդող հռո մա յեցին երի վրա նետեր ա րձա կելով նրանցից շատերին սպանել և շատերին էլ վիրավորել էր։ Տեղի ունեցած ընդհարմանը մասնակցած է եղել, ինչպես միանգամայն

38 Տ ե ՛ս К е 1 ո а с հ, МЦЬгкЫе Епраюг, է» 367, Б. П и з е , Очерк рим­ской истории, С. Петербург, 1910, էչ 289 ե Ф е р р е р о, Величие и па­дение Рима, I, էչ 196*

з® Տ ե ՛ս М ո 11 е г, Р г а д ш . №տէ. О г . է չ 606*Տ ե ՛ս М о м ы с е н , Римская история, т. III, էչ 61 * Е с к 1ւ а г ճ է,

КНо, в а . X, НеП 2, էչ 203—213*

169

ճիշտ մատնացույց է արել էքհարդը*1, միմիայն Տիգրանի թեթև հեծելազորն առանց հետևազորի, որը լի հիշատակված, իրոք, ո չ Պ լուտարքոսի և ո 'լ էլ Դիոնի վկայություններում։ Հայկական հետևազորի, ինչպես և Միհրդատի բացակայությունը՝ պետք է համարել միանգամայն հավանական, որովհետև վերոհիշյալ Պլոլ- տ ար քո սի վկայությունից ևս երևում է, որ հռոմեական զորքին հետապնդել ու նրա հետևից հասել էր իր թեթև հեծելազորով Տիգրանը։ Անհնարին էր, իհարկե, որ դանդաղաշարժ հայ հետե- վաղորը ևս միաժամանակ հասած լիներ Արածանիի գետաւիը։

Աղբյուրների մեշ բերված վկայություններից երևում է նույնպես, որ այս կռվում ևս Տիգրանը գործադրել էր մարտա­վարության հին եղանակը, այսինքն' ուզեցել էր ո'չ թե վճռա­կան մարտի բռնվել, ա յլ հարված հասցնել թշնամոլն գետից անց­նելու ժամանակ։ Տիգրանի հեծելազորի փախուստը պարղապես կեղծ փախուստ էր, որի միջոցին նրա նետաձիգ արագաշարժ ձիավորները նոր 2 ա Ր Դ էին տալիս թշնամուն։ Կռվելու արևել­յա ն այդ ձևը գործադրել էին, ինչպես հայտնի է, նաև պար­թևները Կրասսոսի դեմ, որը կատարյալ պարտություն էր կրել53 թվին,

Արդ՝ ընդունելով որ հայերի կողմից Արածանիի կռվին մասնակցել էր Տիգրանի միայն թեթևաշարժ հեծելազորը' դժվար չէ ըստ ի ս համոզվել, որ Պ լուտարքոսի հաղորդած տեղեկու­թյունները, որ իբր թե հռոմայեցիներն ամբողջ գիշերը ջարդել ու գերել էին թշնամուն, և որ իբր թե Միհրդատ Պոնտացին առա­ջինն էր փախել ռազմադաշտից' դիտավորյալ հերյուրանքներ են, որոնք ո 'չ միայն չեն հաստատվում, ա յլև միանգամայն հա­կասում են Դիոնի արժանահավատ ու անաչառ վկա յութ յոլն- ներին։

Արածանիի ճակատամարտը տեղի էր ունեցել 68 թվի սեպ­տեմբերի կեսերին։ Մոտենում էր արդեն Հայաստանի դաժան ձր- մեռն իր բուք ու բորանով, սակայն հռոմեական զորքը, դեռևս ո'չ վճռական կո.իվ էր ունեցել հայկական զորքի հետ, ո 'չ էլ որևէ զգալի հաջողություն։ Ընդհանուր տարածությունը Մշո դաշտից մինչև Արածանիի վերին հոսանքը, այսինքն՝ հին Պատրանս ավա-

41 Տ ե 'ս К1ю, В Й . X , 2 , է [ 2 1 0 ։ Մ ի ա ն գ ա մ ա յն ուղիղ են ու հի մ նա վ որ է ք -

հա ր ղի ա ռ ա ր կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Մ ո մ զե ն ի և Ռ ե յն ա քի դ ե մ , որոնց մոտ Ա րա ծա նիի ճա ­

կ ա տ ա մ ա րտ ը չի հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա նո ւմ ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ եղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ­

ր ի ն , տ ե 'ս М о м м с ен , Римская история, т. ГП, է չ 61 ե К е I ո а с հ, МКЬПсЫе Еираюг, էչ 367*

170

гI

նից մինչև Արածանիի գետանցքը Դիդեմի մոտ, ուր գտնվում էր ա յժմ հռոմեական ղորքը, Պևտինգերյան քարտեզում նշանակված մեծ ճանապարհով, որը մանրամասն լուսաբանված է աշխարհա­գրական իմ նոր ուսումնասիրության մեջ' ընդամենը մոտ 250 կի­լոմետր էր42, և ա յդ համեմատ արար փոքր տարածությունը հռոմե­ական զորքն անցել էր մոտ 2 — 3 ամսվա ընթացքում։ Եթե հռո­մեական աղբյուրները մանրամասն մեղ չեն հաղորդում այս եր­կարատև արշավանքի բոլոր եղելությունները ' ա յդ ինքնին ար­դեն հավանական մի նշան է, որ ա յդ դեպքերը նպաստավոր և պատվաբեր չէին հռոմեական զորքի համար։ Սակայն չնա յա ծ աղբյուրների լռությա ն' կարելի է վերոհիշյալ աղքատիկ իսկ վկայություններից հետևցնել, որ Լուկուլլոսի զորքն ա յդ երկու կամ երեք ամսվա ընթացքում արդեն բավական հյուծվել ու թոլ- լացել էր և, ըստ երևույթին, վերոհիշյալ փոքր գուպարածներոլմ, ինչպես շատ ճիշտ դիտել է էքհարդը43, ունեցել էր ավելի մեծ կո­րուստներ, քան նա կունենար վճռական մեծ ճակատամարտում։

Գետն անցնելուց հետո Լուկուլլոսն առաջնորդեց իր ղորքր դեպի Արտաշատ։ Սակայն մի քանի օրից հետո, ինչպես վկայում է Պլուտարքոսը, զորքը կտրականապես հրաժարվեց առաջ գնալ և պահանջեց ետ դառնալ։ Ջորքի մեջ ծագած այս ա պ ստ ա մբու ֊ թյա նը, որ հարկադրել էր Լուկոլլլոսին ետ նահանջել Հա յա ս­տանից' Պլուտարքոսի և Կիկերոնի մոտ տրված են տարբեր բա ­ցատրություններ։ Պ լուտա րքոսն ապստամբության պատճառ հա­մարում է ա յն, որ սեպտեմբեր ամսին, աշնանային գիշերահավա­սարի ժամանակ, հանկարծակի ձյուն էր եկել, և Հայաստանում սկսվել էին անժամանակ ցրտերը։ Իսկ Կիկերոնը, որի մոտ զոր­քի այս ապստամբություն ը պարզ կերպով ակնարկված է, բա ­ցատրում է, որ հռոմեական Ղ.ՈՐՔԸ մերժել էր առաջ գնալ, ո- րովհետև նա շատ էր հեռացել իր երկրից և կա րոտել էր հա յրե­նիքին։

Համապատասխան ա յդ վկայությունները մեջ եմ բերում բա ­ռացի թարգմանությամբ հունարենից և լատիներենից.

1. Պ լուտա րքոս, Լուկուլլոս, գլ. 3 1 '

42 Տ ե ՜ս " Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ը », Երևա ն 1 9 3 6 , էշ 9 2 — 1 1 4 ։ Տ ա ր ա ծ ո ւթ յո ւն ը *Բ ՅէքԱ Ո ՏՅԱ Ո Յ-^ մ ի ն չև *7ՏԱՈ1է)0 Յ ո լ19 է տ ր վ ա ծ հ ռ ո ­

մ եա կա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ 1 1 4 հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ղ ո ն կ ա մ մ ո տ 1 7 0 կ ի լո մ ե տ ր , իսկ

*7 տ ս ա ե 0 ֊Ծ ո լ մ ր ի ց մ ի ն չև գետ ա փ ը Նւճ՜Հ/Մ ւՅւ ֊Դ իդեմի մ ո տ կ /ին ի մ ո տ 8 0 կ ի լո -

մ ե տ ր ։

« Տ ե ՛ս КПо, Вс1. X, 2, Էչ 207»

171

<гԱյնուհետև Լուկուլլոսը որոշեց վստահ ու համարձակ ա ֊ ռաշ շաժվել դեպի երկրի ներսը և ընկճել բարբարոսներին- 'Սակայն աշնանային գիշերահավասարի ժամանակ վրա հա- ՚սան հանկարծ ակի ձմեռվա վատ եղանակները, շատ ձյուն էր գալիս և կամ պարղ եղանակներին նստում էր եղյամ և սա ռույց։ Եվ այս պատճառով ձիերը դժվարությամբ էին խ մում գետերի շոլրը, որը լափից դուրս սառն էր, և նրանը դժվարությամբ էին անցնում գետերի վրայով, որոնց կարծր սառոլյցները ճղում և կտրում էին նրանց երակները։ Այդ կողմերի մեծագույն մասը խիտ ծածկված էր ծառերով, ան­տառապատ էր, և ճանապարհները նեղ էին։ Զինվորներր, ո- րոնք ձյունով ծածկվում էին ճանապարհին' շարունակ թրջվում էին և, որովհետև թաց տեղերում էին գիշերում' իրենց վատ էին զգում։ Արդ' ճակատամարտից հետո նրա)։ք մի քանի օր հետևեցին Լուկոլլլոսին, բա յց հետո ընդդիմա­ցա ն։ Սկզբում նրանք խնդրում էին և ուղարկում նրա մոտ տրիբուններին, ապա' մեծ աղմուկով հավաքվում էին մի­ասին և, վերջապես' սկսեցին գիշերը վրաններում աղաղակ

բարձրացնել, որ նշան էր ապստամբական տրամադրության։Եվ Լուկուլլոսը պնդում էր, իհարկե, համառորեն ու խնդրում, որ նրանք մի փոքր էլ համբերեն, մինչև որ կվերցնեն Հայաստանում Կարթադենը և կխորտակեն ամենամեծ թշնա- մոլ (ա յդպ ես էր նա անվանում Աննիբալին) գործը։ Սակայն չկարողանալով համոզել ետ տարավ նրանց ոլ անցավ Տավ- րոսն ա յլ ճանապարհներով և իջավ Միգդոնիա»։

2. Կիկերոն, Պ ոմպեոսի հրամանատարության մաււին, IX , 2 3 — 2 4 '

ССԻնչ վերաբերում է մեր զինվորներին' նրանց հաջողվել էր, իրոք, վերցնել մեկ քաղաք, որը գտնվում էր Տիգրանի թագավորության մեջ^ և հաջողվել էր նույնպես հաղթու­թյուն տանել մի քանի ճակատամարտերում, սակայն այ)։ կողմերի անչափ հեռավորությունը վատ էր ազդել նրանց

վրա և հայրենիքի կարոտը սկսել էր նրանց հաղթահարել։...Թե ի'նչ պատահեց հետո՝ այդ մասին ես այլևս չեմ խոսի։ Բանը վերջացավ նրանով, որ մեր զինվորները, առաջ շարժ­

վելու փոխարեն, պահանջեցին ետ դառնալ արագորեն»։ Ապպիանոսը և Կասսիոլս Դիոնը տեղեկություններ են տա­

լիս միայն Լուկուլլոսի նահանջի մասին, առանց հիշելու ապստամ­բությա ն անպատվաբեր փաստը։ Ապպիանոսը նահանջի պատճառ

172

Հ համարում վրա հասնող ձմեռը**, իսկ Դիոնը վիրավորների մեծ թիվը ե. սննդամթերքների պակասությունը4Б:

Մոմղենը, Ռեյնաքը։ Ֆեռեռոն և ուրիշ պատմագետներ ըն­դունելի և արժանահավատ են համարել վերոհիշյալ հաղորդագրու­թյուններից, գլխավորապես, Պլուտարքոսի վկա յությունը, որին ա ղբյուր էր ծառայում Լիվիուսը։ Նախապատվություն տալով Պլու- տարքոսինճ նրանք դժբախտաբար աչքաթող են արել Կասսիուս Ղիոնին, որը թեև չէ հիշատակել հռոմեական զորքի ապստամ­բությունը , սակայն նահանջի մասին տվել է ուշագրավ ու միան­գամայն վստահելի տեղեկություն* Ղիոն ին նրա պատ մ ութ յան այս մասում աղբյուր էր ծա ռա յել, անկասկած, Սալլուստիուսը, ո ֊ րը հռոմեական հնագույն պատմիչների մեշ համարվում է բոլորիս քրոմիտը և անաչառը։

Բոլորովին ճիշտ են այս տեսա կե տից էքհարդի դիտողու­թ յունները^ 3 որը հիմնական պատճառ զինվորական ապստամբու- թյա ն համարել է ո 'լ այնքան անժ ամանակ ցուրտը, ինչպես այդ մատնանշված է Պլուտարքոսի մոտ, որքան հռոմեական զորքի մեծ կորուստները, վիրավորների շատությունը և սննդամթերք­ների պակասությունը, ինչպես ա յդ պարզ կերպով մատնացույց յէ արված Դիոնի մոտ ։ Իրավացի է նույնպես և Աստարյանը*7, որը կարծում է, թե նահանջի բուն պատճառը եղել է հռոմեա ­կան զորքի բարոյալքումը և վհատությունն իր լուրջ անհաջողու­թյունների պատճառով։ Եթե միայն ցուրտը լիներ ապստամբու­թյան պատճառը1 հռոմեական զորքը պետք է, ընդհակառակը, ո՛չ թ ե. ետ նահանջեր, այլ առաջ գնար դեպի Արտաշատ, որն ար­դեն շատ մոտ էր և որը ո 'չ միայն կաղատեր նրանց ցրտ ից, այլև կտար պատերազմական մեծ ավար։

Արտաշատի հեռավորությունը հռոմեական բանակի վերջին ճամբարակս։ յա նից կարելի է ըստ ի ս ճշգրիտ կերպով որոշել։ Համաձայն Պևտինգերյան քարտեզի տարածությունն Արաձանիի գետանցքից մինչև Արտաշատ ընդամենը մոտ 170 կիլոմետր է։ Ըստ Պլուտարքոսի' Արածանիի ճակատամարտից հետո հռոմեա­կան զորքը Արտաշատի ուղղությամբ առաջ էր շարժվել դեպի եր- կրրի ներսը և ապստամբության ժամանակ, ինչպես երևում է նրա նկարագրությունից, դեռևս չէր հասել Արարատյան դաշտը։ Արա-

^ Տ ե ՞ս Մ ի հ ր դ ա տ ., գ լ , 8 7 ։

45 Տ ե ՞ս դ ք . 3 6 , գ լ , 6 , 1 ։

40 Տ ե ՞ս КНО, Вс1. X, 2 % Էչ 2 1 3 — 2 1 6 ։

VՔ ա ղա ք ա կ ա ն վ ե ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր а , Էշ 6 3 և ա յլն ։

173

՜ծսձնիի ափից նա կարող էր մի քանի օրում գնացած լինել, Պ լո լ ֊ ւոարքոսի մոտ նկարագրված ծանր պայմաններում, առառավելն

■50— 70 կիլոմետր։ Ուրեմն, դժվար լէ կռահել, որ Լուկուլլոսի ։յո ր ֊ քը ,'որը գնում էր Արտադատ Պևտինգերյան քարտեզում նշված մեծ

'•ռազմական ճանապարհով ու հին Р ա գա վան ի և Ար ուհի մոտով' իր ■առաջշարժման վերջին օրում գտնվել էր, հավանորեն, ճանապարհի ամենաղժվար ' մասում, ա յժմյա ն Կուջաղի կամ Կարվանսարայի լեռնանցքում' Արտաշատից ընդամենը մոտ 100 կիլոմետր հեռա­վորության վրա*&։

Լուկուլլոսի նահանջի ճանապարհը Հայաստանից դեպի Մի­ջագետք մանրամասն քննության է առնված էքհար։յի աշխա­տության մեջ*3։ Ա յգ ճանապարհը, մատնանշված է, ինչպես վերև տեսանք, Պ լուտարքոսի մոտ ։ Համաձայն սրա վկա յությա ն, Լու ֊ կոլլլոսն իր զորքերը ետ էր տարել ո լ թե վերոհիշյալ հին ճա­նապարհով, ա յլ նոր ուղղությամբ։ Նա Տավրոսն անցել էր մի ա յլ լեռնպնցքով և իջել էր Միգդոնիա նոր ճանապարհով։ էք- հարդն այս ճանապարհը ենթադրում է ա յժմյա ն Խոյի վրա յով դեպի Բաշկալե և այնտեղից Ջուլամերկի, Ջախոյի և Հեզիրեի վրա յո վ դեպի Մ ծբին։ Ինձ թվում է, որ նահանջի ճանապարհ ը , որը պետք է ենթադրել, անտարակույս կամ Բերկրիի ձորով և կամ հին Արտ աղ գավառի միջովք դժվար է ճշտիվ որոշել, ո ֊ րովհետև բացի Պլուտարքոսից լկան ա յդ մասին որևէ այլ տ ե ֊ ղեկոլթյուններ։

Հյուսիսային Միջագետքում, ուր Տավրոս յան լեռն երից իջե\ էր Լուկուլլոսը 68 թվի հոկտեմբեր ամսին' դեռևս ամառնային տաք եղանակներ էին։ Հայերի ձեռքին էր գտնվում այստեղ Մծբինը, որը նշանավոր բերդաքաղաք էր և շրջապատված էր կրկնակի' արտաքին և ներքին պարիսպներով։ Գերագույն իշխա­նությունը Մ ծ բ ի ն ո լ մ ո ր ն ուներ ռազմական ու ստրատեգիա­կան մեծ նշանակություն, Տիգրանը հանձնարարել էր, ինչպես վերև տեսանք, իր եղբորը' Գուրասին։

Արդ' ուշագրավ է Ու հետաքրքիր, որ հռոմեական զորքը, որն ապստամբել էր և չէր ուզեցել գնալ Արտաշատ' ա յժմ պա- շարեց Մծբինն առանց որևէ հակառակության։ Սակայն այս պաշարումն50 առաջին ամիսները չտվեց ոչ մի հետևանք։ Ք ա ղ ա ֊

Տ ե ՜ս ծ Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ը », էչ 1 7 — 46ֆ

49 ՜Տ ե ՞ս КИО, В б . X , 2 , է չ 2 2 6 — 2 3 1 ։50 Պ ա շա րմա ն մ ա ս ի ն մ ա ն ր ա մ ա ս ն տ եղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր են հա ղ որդ ում Պ լո ւտ ա ր -

ք ո ս ը և Կա սսիուս Դ ի ոն ը , տ ե ՜ս Պ լ ո ւ от., Լուկ., գ լ , 3 2 և Դ ի ո ն , գ ք , 3 6 , գլ*.

6 — 7 ։

174

թքէ, որի վւաստական հրամանատարն Էր ու պաշտպանը հռչակա­վոր հույն ճարտարապետ Կալլիմաքոսը, ցույց տվեց նույնպիսի ուժեղ դիմադրություն, ինչպես և Տ իդրանա կերտ ը ւ

Քաղաքի պաշտպանները, ինչպես վկայում Է Դիոնը, մի­անգամայն վստահ Էին, որ հռոմ ա յեցիները ստիպված են լինե­լու հեռանալ։ (*այց անսպասելի կերպով, անձրևային ու փոթոր- կալից մի մութ գիշեր, երբ ոչինչ չէր կարելի նկատել կամ լսել հռոմայեցիներին հաջողվեց մոտենալ քաղաքին և տիրել արտա­քին պարսպին։ Այնուհետև ներքին պարիսպը ևս հնարավոր չե­ղավ, մթության ու հորդ անձրևի պատճառով, պաշտպանել նե­տաձգությամբ ու այրփող նավթովէ Հռոմայեցիները լցրին միջ- պարիսպային փոսը ցախով և հեշտությամբ վերցրին նաև երկ­րորդ պարիսպը։ Պարիսպների գրավումից հետո' Գոլրասը և բեր­դապահ ղորքը, որոնք ամրացել Էին միջնաբերդում, անձնատուր եղան որոշ պայմանով և ազատ արձակվեցին։ Միայն Կալլի- մաքոսը, որը Մծբին ի ց առաջ հաջողությամբ ղեկավարել Էր նաև պաշարված Ամիսոսի պաշտպանությունը, համարվեց հանցավոր և շղթա յվեց։

Մծբինի առումը Լուկուլլոսի վերջին հաջողությունն Էր; Այնուհետև նրա աստղը հետզհետե բոլորովին խավարեց, և հռո­մեական զորքը, ինչպես կտեսնենք, անփառունակ կերպով հեռա­ցավ Հայաստանից։

15. ՏԻ Գ Ր Ա Ն Ի Ե Վ Մ Ի ՀՐ Դ Ա ՏԻ ՀԱ ՂԹ Ա Կ Ա Ն Ա Ռ Ա ՋՇԱ ՐԺՈ ՒՄ Ը ԵՎ ԼՈԻԿՈԻԱՈՍԻ Ն Ա ՀԱ Ն Ջ Ը

Մինչ հռոմեական զորքը երկար ու դժվար ձանապարՀնե- րով ի շնում էր Միջագետք և պաշարել էր այստեղ Մծբինը' Միհրդա• տը և Տիգրանը, փոխանակ Հուսաբեկ ու բարոյալքված թշնամուն հալածելու, հարձակվեցին հռոմեական զորամասերի վրա Պոն ֊ տոսում և Տիգրիսի հյուսիսակողմում։ նրանք դարձյալ շարունա­կեցին վարել տեղային մանր կռիվներ, որոնք ունեցել էին >աշոդ հետևանքներ և, ինչպես տեսանք, հյուծել ու անբարոյացրել էին Լուկուլլոսի գլխավոր բանակը։

Միհրդատը, իր հետ վերցնելով ութ հազար ղորք, որոնցից չորս հազարը հայեր էին, որ նա ստացել էր Տիգրանից' գնաց■ Պոնտոս, ,որպեսզի վերագրավե իր թագավորությունը, իսկ Տիգ­րանն աշխատեց վերանվաճել իր բուն թագավորության հարա- Վային շրջանները^։ Այստեղ Տիգրիս գետի հյուսիսակողմում, ո- րը Մեծ Հայաստանի հարավամասն էր' Տիգրանը վերագրավեց մի շարք շրջաններ և շրջապատեց ու պաշարեց տեղական ամրու­թյուններից մեկը, որի մեջ պատսպարվել էին հռոմեական Լոլ- կիուս Փաննիոլս զորավարն ու նրա զորքերը։ Փաննիուսին, ինչ­պես վկայում է Դիոնը2, Միշագետքից օգնության էր եկել և ա- ղատել ինքը' ԼոլկուԱոսը։

նույնպես և Միհրդատը, որը մտել էր նախ Փոքր Հայքի արևելյան շրջանները, ահաբեկելով այստեղ հռոմայեցիների ցըր- ված ու թույլ ուժերը և կոտորելով մաս առ մաս թշնամիներին' մեծ արագությամբ գրավել էր իր թագավորության արևելյան մասերը։ Այստեղից նա կոչ էր արել իր ժողովրդին զենք առնել ու էձպստամբել և խոստացել Էր ազատել բոլոր պոնտացիներին, ո ֊ րոնք հռոմայեցիների մոտ աշխատում Էին որպես ստրուկներ։

1 Տ ե ՞ս Ա պ պ ի ա Մ իհր դ ա տ ., դ լ. 8 8 և Կ ա и ս ի ո լ ս Դ ի ո ն , դք . ЗС

դլ. 8—9։2 Տ ե ՞ս դ բ . 3 6 , դ լ . 1 0 ։

176

Ժողովուրդը г ինչպես վկայում է Դիոնը^, գրկաբաց ընդունում էր г և օգնում Միհր ղատին ֆ որովհետև ատելությամբ լցվա ծ էր դեպի. հռոմայԼըիները ոլ նրանց դաժան ու հարստահարող իշխ ա նա վոր ֊ներչւ։

Երբ ՄիՀրդատը Փոքր Հա յքից անցավ Պոնտոսի ներքին գավառները' նրա դեմ դուրս եկավ հռոմ ե ական Փաբիուս Լադ- րիանուս զորավարը• Սակայն Միհրդատի նախկին վա ոձկան թ րակական զ ոԲՔԸ և նմանապ,ես նաև պոնտացիները, որոնք հռոմայեցիներին սպասարկում էին իբրև ստրուկն՝երճ կապ հաս­տատեցին Միհրդատի հետ։ օգնեցին նրան4 և տեղի ունեցած ճակատամարտի ժամանակ խ մբերով անցան նրա կողմր։ Հռոմա - յեցիները թեև այս ճակատամարտում մեծ կորուստներ էին կրել, սակայն Հադրիանուսը կարողացել էր աղետալի մարտ լ7 դադարեց­նել շնորհիվ միա յն այն հանգամանքի, որ թշնամին ստիպւէած էր մարտադաշտից դուրս տանել Միհրդատին։ որը ծանր վիրա­վորվել էր°։ Հռոմեական պարտված զորքի մնացորդները վ:ախան ու ամրացան Կաբիրա բերդաքաղաքում։

Լադրիանուսին օգնության հասավ Տ րիարիուս ը ։ որը նրան պաշտոնանկ արեց և փոխարինեց^։ Սակայն սա ևս չկա րողա- ցա վ դուրս վտարել Պոնտոսից թշնամուն և հարկադրված եղավ ձմեռել Գաղիուրայումճ դեմ առ դեմ Միհրդատի զորաբանակին, որը գտնվում Էր պոնտական Կոման այի կողմ երում ։ Մ իհրդատն ամրացավ այստեղ Իրիս գետի հարավակողմում և աշխատեց նոր ուժեր հավաքել Փոքր Հա յքից, որն ամբոջովին ազատված Էր հռոմեական տիրապետությունից։ Նմանապես և Տրիարիուսը դի՜­մեց Լուկուլլո սին և, հայտնելով նրան Հա դրի ան ուս ի պարտու­թյա ն ու հռոմա յեցին երի վտանգված դրության մասինՀ խնդրեց նրանից օգնություն։

Լուկուլլոսը է տեղեկություն ստանալով հռոմեական զորքիանհաջողությունների մասինճ վճռեց Պոնտոսը փրկելու համար դուրս տանել իր զորքը Մ իջա դետքից և հրաժարվել անդրեփ- րատյան իր նվաձումներից։ Սակայն նրա լեգեոնները։ որոնքուրախ ոլ հանգիստ ապրում Էին ձմեռվա տաք կայաններում 'հրաժարվեցին արշավանքի դուրս գալ գարնանից առա շ ՛։ Այս

3 Գ ք, 3 6 , դ լ , 9 , 2 ։

* Տ ե ՞ս Գ ի ո ն , դ ք , 3 6 , գլ, 9 , 3 — 4 ։

® Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի հ ր դ ա տ ., դ լ. 8 Տ ։

® Տ ե ՞ս ն ո ւ յն ր , գ չ. 8 8 ։

1 Հ ա մ եմ ա տ ե Պ լ ո ւ տ ., Լուկու/ . , դ լ, 3 4 ։

17712-725

արդեն երկրորդ անգամն էր, որ հռոմ հական զորքերը չէին հը- նազանդվոլմ իրենց հրամանատարին և ըմբոստաբար ու ինքնա­գլուխ խախտում էին զինվորական կարգապահությունը։

Պետք է ասել, որ 68 թվի հայկական անհաջող արշավան­քից հետո Լուկուլլոսի դրությունը սկսել էր խիստ տատանվել։ Հենց հռոմ եական-հա յկական այս կռիվների ժամանակ Հռոմոլմ ուժե­ղացել էր նորից դեմոկրատական կուսակցությունը, որը համա­ռորեն աշխատում էր վարկաբեկել ու տապալել այս հզոր հակա­ռակորդ զորավարին, որը Սոլլլայի համախոհն էր ու կուսակիցը: Դեմոկրատական կուսակցությանը և, գլխավորապես, դրամատե­րերի ու կապալառուների ագիտացիային պետք է վերադրել, որ դեռևս 69/68 թվերին Լոլկոլլլոսին ղրկել էին Ասիայի ու Կիլի- կիայի կուսակալության պաշտոններից։ Զայրույթն ավելի ևւ։ սաստկացել էր նրա դեմ 68 թվի անհաջող կռիվներիդ հետո» Նր հեղինակության անկումը Հռոմում անդրադառնում էր, բնականա­բար, զորքի վրա։ Լեգեոնարների մեշ արդեն լուրեր էին պտտվում. որ Հռոմում որոշված է Լոլկոլլոսին պաշտոնից հեռացնել։ Այսպի- սով, 68 թվի կռիվներից ու նահանջից հետո, զինվորների սան­ձարձակությունը շարունակ ուժեղանում էր և նրանց մեզ սաստ­կանում էին ըմբոստության ու ապստամբության տրամադրու­թյունները։ Զորքն ա յժմ պահանջում էր, որ իրեն թույլ տրվի վերադառնալ Իտալիա։ Զինվորներից շատերը, որոնց ծառայու­թյա ն ժամկետը լրանում էր 67 թվին, և որոնք իրենց զինվո­րության ընթացքում կողոպտել էին բազմաթիվ հարուստ քա ­ղաքներ ու շրջաններ' ա յժմ այլևս ընչազուրկ պրոլետարներ չէին, այլ կարողության տեր էին և ունևոր։ Միանգամայն բնական է որ նրանք չէին ուզում վտանգի ենթարկվել նոր կռիվներում, այլ շտապում էին վերադառնալ Իտալիա և ապրել այնտեղ կուշտ և անդորր։

Շնորհիվ իր զորքի ընդդիմությանը ' Լուկուլլոսը, ինչպես տե­սանք, ստիպված եղավ մնալ Մի ջագետքոլմ 68/67 թվի ամբողջ ձմեռը։ Միայն 67 թվի գարնան սկզբին նա թողեց Տիգրանակերտն ու Մծբինը և, անցնելով Եփրատի աջ կողմը ' օգնության շտապեց Պոնտոսին։ Դատարկելով Միջադետքը և հարավային Հայաստանը' Լուկուլլոսը, ինչպես միանգամայն ճիշտ մատնանշել է Մոմղենը, հրաժարվում էր, անշուշտ, բոլոր իր փայլուն հույսերից, որ կապ­ված էին հայկական արշավանքի հետ *։

Մինչ Լ ուկոլլլոսը Տ րիա րիոլսին օգնության էր գնում ' ա ր ֊

8 Տ ե ՞ս М о м м с е н , Римская история, III, է չ 63:.178

դևն Պոնտոսոլմ սկսվել էին պատերազմական գործողություննե­րըւ Տրիարիոլսը, որն ուներ մոտ տասը հազար զորք' սկզբում աշխատեց խոլսափևլ ընդհարումից և ամրացավ իր ճամբարում , Գաղիուրայի մոտ։ Սակայն երբ Միհրդատն ուզեց պաշարէւլ Դա- դասա ամրությունը, ուր գտնվում Էին հռոմեական ղորքի հա- փըշտակած ավարն ու ղույքը' Տ ր ի ա ր ի ուս ի զինվորները սրան հարկադրեցին օգնության գնալ Դագասայի կայազորին։ Դուրս գալով ամրացրած ճամբարից' Տրիարիոլսը ստիպված եղավ մար­տի բռնվել Միհրդատի հետ Գազիոլրայի և Զելայի միջև խիստ վտանգավոր վայրում։ Չնա յա ծ որ հռոմա յեցինե րը ցույց տվին թշնամուն ուժեղ դիմադրություն' հա յ֊պ ոնտ ա կա ն զորքերը կա­րողացան ետ մղել հռոմեական հետևազորը մի տղմուտ ձորի մեշ, ուր նա գրեթե ամ բողշոլթ յա մբ կոտորվեց։ Փախուստի Էին դի­մել ու աղատվել միմիայն ինքր Տրիարիոլսր և հռոմեական հե­ծելազորը։

Ըստ Ապպիանոսի և. Պ լուտարքոսի վկայություններին հռո­մեական զորքից սպանվել Էին ճակատամարտում 24 ռազմական տրիբուններ, 150 հարյուրապետներ և մոտ 7000 զինվորներ։Տրիարիուսի այս ծանր պարտության մասին առանձնապես ու­շագրավ Է Կիկերոնի վկա յությունը, որը մատնանշում Է, որ ինքը, հետևելով հռոմեական պատմագիրների օրինակին' լռու­թյուն Է պահպանելու պարտության մասին։ Վերջինս, ասում Է Կիկերոնը, այնքան մեծ Էր, որ գլխավոր հրամանատարը իմա ­ցել Էր նրա մասին ո 'լ թե ճակատամարտին մասնակցող լրա բե­րից, ա յլ ժողովրդի մեջ պտտող լուրերից^։ Սպանվածների դիակ­ները, երեք տարի անթաղ մնալուց հետո, հողին Էր հանձնեք Պ ոմպեոսը, 64 թվին։

Լուկուլլոսը դեռևս կես ճանապարհին Էր գտնվում, երբ տե­ղեկացավ, որ Տրիարիուսը, որին նա օգնության Էր գնում՛ ծանր պարտություն Էր կրել թշնա մոլց։ Նա ուզեց վերսկսել ճա­կատամարտը և վրեժ առնել Միհրդատից Տրիարիուսի պարտու­թյան համար, սակայն Միհրդատը մարտը չընդունեց և, նախա­պատվություն տալով մարտավարության նախկին կերպին՝ գերա­դասեց սպասել Տիգրանին և վեր սկսել նրա հետ միասին լեռնա յին փոքր պատերազմը, որը, ինչպես տեսանք, փայլուն հետևանքներ■ Էր տվել 68 թվի կռիվներում։

Գաղիուրայի ու Զելա յի կողմերից, ուր պարտություն Էր

® Տ ե ՞ս Ա պ պա, Մ ի հ ր դ ., գ լ . 8 9 և Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Լուկուլ. , ղ լ . 35ւ

10 Տե՛ս Ве 1шр. РошреН, IX, 25--179

■ կրել Տրիարիոլսը' ՄիՀրդատը շտապեց ետ քաշվել Փոքր Հա յք, վերցնելով իր հետ այնքան պաշարեղեն, որքան Հնարավոր էո տանել11։ Իսկ այն, ինչ որ դժվար էր տանել, նա ոչնչացրեց, որպեսզի դժվարացնե թշնամոլ պարենավորումը: Ինչպես վկա­յում է Կասսիուս Դիոնը12, նա իր զորքի հետ նահանջել էր Տա- լավրայի բարձունքները և, ամ բանալով այսւոեղ սս/ասոլմ էր Տիգրանի գալստյան։ Եվ նույն այդ ժամանակ Ատրպատականի թագավոր Մ իհրդատը, որը Տիգրանի փեսան էր' հանկարծակի հարձակումներով հալածում ու սրի էր քաշում այս ու այն կողմ ցրված հռոմեական փոքր զորամասերը13ւ

67 թվի գարնանը Լուկուլլոսը և նրա զորքը գտնվում էիս Փոքր Հա յքոլմ ' դեմ հանդիման Միհրդատի զորաբանակի։ Իսկ թիկունքից, ի ն չ պ ե ս և 68 թվի կռիվներում, նրան Ա պ ա ռ ն ո ւ մ էր Տիգրանը, որը վերագրավել էր արդեն իր բուն թագավորության հայկական հ ա ր ա վ ա յ ի ն երկրները և պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւ մ էր օգնու­թյա ն գալու աներոշը։ Լուկուլլոսի ու նրա զորքի դրությունը խիստ ծանր էր, ո ր ո վ հ ե տ և հա յ-պոնտական զորքերն անընդհատ ուժե­ղանում էին ու ստանում թարմ զորական ուժեր, մինչդեռ հռոմեա­կան բանակը, որը շարունակ կորուստներ էր կրել գրեթե չէր ը ս -

տանոլմ օժանդակ նոր զորամասեր։Ա՛ՐԴ հաՐ1՚Ք ունենալով կորուստների լրացման Լուկուլլոսը

Փոքր Հա յքից սուրհանդակներ ուղարկեց Կիլիկիայի նորընտիր Կվինտոլս Մարկիուս Ռեքս կուսակալի մոտ և խնդրեց նրանից օգնություն։ Այս վերջինը, որն այդ ժամանակ գնում էր իր շըր- ջանը՝ արդեն հասել էր Լիկաոնիա և ուներ իր տրամադրության տակ երեք լեգեոն։ Լուկուլլոսը լիահույս էր, որ Մարկիոլս (հեքսն իր խնդիրը չի մերժի, որովհետև նա հետևորդ էր քաղարական միևնույն կուսակցության և միաժամանակ իր քենակալն էրւ Սա­կայն ա յդ միանգամայն զուր հույսեր էին։ Մարկիուս Ռեոսը մեր- ժեց նրա խնդիրը և պատասխանեց, որ իր զորքերը չեն համա­ձայնվում գնալ Հայաստան**»

Վատ էին նաև Հռոմից հասած լուրերը: Տ րիարիոլսի պար­տության լուրը հռոմայեցիների ականջը հասնելուց հետո' Լու- կոլլլոսի հակառակորդները նոր առիթ ունեցան սաստկացնելու իրենց պայքարը նրա դեմ։ 67 թվի գարնանը նրանք կարողացան

11 Տ ե ՜ս Ա պ պ ի ա ն . , Մ ի հ ր դ ., դ ի 9 0 ։

12 Տ ե 'ս գ ք . 3 6 , գ ի 1 4 , 2 ։

13 Տ ե ՞ս Դ ի ո ն , գ ք . 3 6 , գ լ փ 1 4 , 2 ։

14 Տ ե ս Ս ա լ լ ո ւ ստ ի ո լ и , V , քւ". 12 և 1 3 , հ ա մ եմ ա տ ե նա և Ա ա и ս ի ո ւ ս

Դ ի ո ն , 3 6 , 15 , 1 և 17 , 2 ։

ա

Հասնել իրենց վերջնական նպատակին։ Ժողովրդական տրիբուն Գաբին ի ո լսի առաջարկությամբ Հռոմում ընդունվեց մի նորօրենք, որը Լոլկոլլլոսից ետ էր վերցնում նրա հրամանատարու­թյան իրավունքն ընդդեմ Միհրդատի ։ ինչպես և Բիթանիայի ու Պոնտոսի կուսակալությունները, և տալիս էր ա յդ իրավունքները նույն տարվա կոնսուլ Մ անիոլս Ակիլիոլս Գլաբրիոնին։ Նույն օրենքով արձակուրդ էր տրվում Լուկուլլոսի հրամանատարության տակ գտնվող այն լեգեոնարներին, որոնց ծառայության ժամկետն արդեն լրացել էր։ Օրենքը հակառակողներին սպառնամ էր նրանց գույքի բռնա գրա վմա մբ։ Հռոմի այս կարգադրությունները, ինչպես հաղորդում է Ապպիանոսը**, իսկույն հրապարակվել էին ամբողջ Ասիայոլմ ։

Այսպիսով, Լուկուլլոսը, որն արդեն վարկաբեկ էր եղել իր բանակում 68 և 67 թվերի ռազմական անհաջողությունների ո., պարտությունների պատճառով' վերոհիշյալ օրենքի հրապարա­կումից հետո կորցրեց բոլորովին իր վարկն ու հեղինակությունը> Գտնվելով այսպիսի ծանր դրության մեջ' նա տեսավ, որ իրեն ուրիշ ոչինչ բան չէր մնում անել, քան հանձնել հրամանատա­րությունը կոնսուլ Գլաբրիոնին, որն արդեն ժամանել էր Փո­քրը Ասիա։ Նա խնդրեց այս վերջինին, որ համաձայն հռոմեա­կան ժողովրդի որոշման ընղոլնե իրենից ղորքի գերագույն հ ը ֊ րամանատարոլթյոլնը։ Սակայն Գլաբրիոնը ևս, ինչպես և Ս ար­կի ուս Ռեքսը, մերժեց նրա խնդիրը և չհամաձայնեց վերցնել իր վրա նրա պատասխանատու պաշտոնը, որը դառել էր չափազանց դժվար ու վտանգավոր։

Այսպիսով, Լուկուլլոսը։ թողնված լինելով ինքն իրեն և վա ­խենալով, որ Միհրդ՚,ատն ու Տիգրանն իրեն կարող են շրջապա­տել Տալավրայի մոտ՝ հրաման տվեց իր զորքին արշավել Տիգ­րանի դեմ, հույս ունենալով, որ կհաջողվի հանկարծակիի բերել նրա հոգնած զորքը, որը շտապում էր օգնության գալ Միհր դա­տին և արդեն գտնվում էր Եփրատ գետի մոտ ։ Հռոմեական լե­գեոնները սկզբում, թվում էր, թե կատարում էին նրա հրամանը։ Սակայն երբ, դուրս գալով Փոքր Հա յքից ' հասան մեծ ճանա­պարհի մոտ, որը մի կողմից գնում էր դեպի Եփրատ գետր, իսկ մյուս կողմից' դեպի Գալատիա' նրանք հրաժարվեցին գը- նա լհայերի դեմ և գերադասեցին ետ դառնալ արևմուտք։ Զին­վորների մեծա գույն մասը, որոնց ծառայության ժամանակն արդեն լրացել էր' հայտնեցին, որ համաձայն օրենքի արդեն

15 Մ ի Հ ր դ ա տ ., գ լ , 9 0 , հ ա մ ե մ ա տ ե Ս ա լ չ ո ւ ս տ ի ո ւ ս , V , ք|*. 14

իրենք արձակված են ծառայությունից, և որ Լուկոլլլոսն այլևս իրա­վունք չունի իրենց առաջնորդելու։

Այնուհետև, ինչպես վկայում է Պ լոլտարքո սըւ6, Լուկուլլոսը, տխուր ու հուսահատված, մտնում էր նրանց վրանները, նաև դի­մում էր նրանց անհատապես։ Նա լաց էր լինում, աղաչում և մինչևիսկ համբուրում էր նրանց ձեռքերը ' բա յց իզուր» Հռոմ եա- կան զորքը մնաց անդրդվելի ու կտրականապես մերժեց գնալ Տիգրանի ու հայերի դեմ, և Լուկուլլոսը ստիպված եղավ ետ քաշվել դեպի Գալատիա17։ Արձակուրդ ստացած զինվորները հ ա ֊ մաձայնեցին սակայն մնալ նրա բանակում մինչև ամառվա վերջը և հայտնեցին, որ եթե ա յդ ժամանակամիջոցում թշնամին չե­րևա ու չկռվի հռոմեական զորքի հետ ' նրանք այնուհետև իրենց ազատ կհամարեն ու կցրվեն։ Լուկուլլոսը, որը գոհ ՛զիտք։ լի­ներ, որ արձակուրդավորներն առժամանակ մնում են բանա կում' հարկադրված եղավ ընդունելու այդ պայմանները, և 67 թվի ամբողջ ամառը նրա զորքը համաձայն ա յդ պայմանի կանգնած մնաց անշարժ Գալատիայի արևելյան շրջաններում և, գլխավո­րապես, Տրոքմերի երկրռւմ։

Նույն այս 67 թվին, երբ Լուկուլլոսը խաղալիք ու ծաղրի առարկա էր դառել հռոմեական բանակում' Մ իհրդատը ո'չ միայն կարողացել էր տիրել իր ամբողջ թագավորությանը, այլև նրա հե­ծելազորն արդեն ասպատակում էր Բիթանիայի արևելյան շրջան­ները, իսկ Տիգրանը, Եփրատ գետն անցնելուց հետո՝ ներս էր խոլ- ժ.ել Կապադովկիա]Տ և իր փեսայի, Ատ ր պատ ական ի Միհրդատ թագավորի հետ, նվաճում ու ավերում էր ա յդ երկիրը։ Նա նորից կարողացել էր հալածել ու դուրս վտարել երկրից Կապադով- կիայի Արի ոբարզան թագավորին, որը ո'չ մի օգնություն չէր ստացել ո 'չ Լոլկոլլլոսից, ո 'չ նրա փոխանորդ Գլաբրիոնից և ո՜չ էլ Կ իլիկի այի նոր կուսակաթիցս։

67 թվի ամառը Լուկուլլոսի մոտ եկել էին հռոմեական ծե-

16 Տ ե ՞ս Լուկուլ», գ լ . 3 5 ։

Н Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զո ր ք ի ա նվթ ա ր վ ե ր ա դ ա ր ձը Փ ոքր ՀԼսիա Մ ոմ ղ են ը հա մ ա ր ո ւմ

է զի ն վ ո ր ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւմ ա յն պ ի ս ի մ ի հ ր ա շք, որն ի ր ե ն ի ց շա տ ետ է թ ո ղ ն ո ւմ

մ ի ն չև ի ս կ Ք ս ե նո փ ո ն ի նա հա նշը (տ ե ՞ս „РИМСКЗЯ ИСТОрИЯ I I I , է չ 6 4 ) ։ Մ ո մ - զ ե ն ի ա չս գնա հա տ ա կ ա ն ը ա կ ն ե ր և մ ի չա փ ա զ ա ն ցո ւթ յո ւն է , ո ր ովհ ե տ և ԼուկուԱՈսր

Միջա դ ե տ քի ց ն ա հա նշել էր Փ ո քր Աս ի ա , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Ծ ոփ քի և Կ ա պ ա դով-

կ ի ա յի վր ա յո վ , որ ոն ք բ ա ր ե կ ա մ ո ւ դա շնա կից երկ րն եր է ի ն ։

18 Տ ե ՞ս Պ լ ո ւ տ , Լո ւկ ., գ լ . 3 5 ։ Ա պ պ իա նոսի մ ոտ ( գ լ . 9 1 ) Կ ա պ ա դով-

կ ի ա յի վր ա հա ր ձա կ ո ւմ ը վ ե ր ա գ ր վ ա ծ է Մ իհրդա տ Պ ո նտ ա ցո ւն ։

19 Տ ե ՞ս Դ ի ո ն , գ ք . 3 6 , գլ» 17 , 1 և Կ ի կ ե ր ո ն , Պ ոմպ եոսի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ­

ր ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն , V , 1 2 ։

182

ր ա կույտ ի լիազորները, որոնց նա խնդրել էր ուղարկել Պոնտոս, որպեսզի նրանք համաձայն ընդունված կարգերի կազմակերպեն նվաճված երկրի գործերը։ Սակայն այս լիազորների գալն ա յժմ, խհարկե, միանգամայն անիմաստ էրէ 67 թվի ամառը հռոմա յեցի- ները Պ ոնտոսում այլևս լոլնեին և ոլ մի թիզ հող և ա յգ երկիրը հարկավոր Էր վերստին նվաճել զենքի ուժովւ

67 թվի ամառվա վերջին Լուկուլլոսի բանակից խմբերով հեռացան արձակուրդ ստացած զինվորները, որոնց ծառայու­թյան ժամանակն արդեն լրացել Էրէ Նմանապես և երիտասարդ զինվորներից շատերը լոլզեցին մնալ նրա մոտ և գերադասեցին շարունակել իրենց զինվորական ծառայությունը կոնսուլ Գլաբ- րիոնի մոտ, որն, ինչպես տեսանք, ուղարկված Էր իբրև Լուկուլ֊ լոսի փոխանորդէ Ապպիանոսի ասելով^0' հռոմեական այս մեծ զո­րավարի մոտ ա յժմ մնացել Էին միմիա յն աննշան թվով զինվոր­ներ, որոնք բոլորովին աղքատ Էին և չունեին փող ճանա­պարհածախսի համար։

Ինչպես տեսնում ենք, Լուկուլլոսի վարած պոնտական ու հայկական պատերազմները, որ նա փայլուն կերպով սկս ել Էր յո թ տարի առաջ, վերջանում Էին, այսպիսով, բոլորովին ան­փառունակ կերպով։

ССՀենց այսպես, — ասում Է Ռ եյնա քը,— յո թ տարվա կատաղի պատերազմից հետո ' դեպքերը պարզապես հանգել Էին դարձյալ նույն մեկնակետին։ Լուկուլլոսի մեծա մեծ հաղթությունները չքանում Էին ինչպես մի երազ։ Հռոմե­ական արծիվները նույնպիսի արագությամբ., ինչպես նրանք գնացել Էին առաջ' ետ դարձան Եփրատից դեպի Տա վ­

րոս և Տ ավրոսից դեպի Հա լիս։ Կապագովկիան արդեն կորցված Էր, Բիթանիան անդամատված, պրովինցիա Ասիան ■ վտանգված»21։Թե որքան ծանր դրություն Էր ստեղծվել Փոքր Ասիայում

67 թվի վերջերին' ա յդ մանրամասն մատնացույց Է արված Կի­կերոնի а Պ ոմպեոսի հրամանատարության մասին» ճառում։ Իր այդ ճառի մեջ22 Կիկերոնը նշում Է, որ Բիթանիայում հրդեհված ու ոչնչացված Էին բա զմա թիվ գյոլղեր։ և որ հռոմեական ամ­բողջ Ասիան սպասում Էր, որ երկու հզոր թագավորները, ո- րոնք Հռոմի ամենաոխերիմ թշնամիներն Էին, կներխուժեն շուտով

20 Մ ի հ ր ղ ա տ ., գ լ . 9 0 ։

21 К е 1 ո а с հ, МНЬгкШе ЕираЮг, Էչ 377,22 Տ ե ՛ս Ос 1трег№ Сп. РотреН , II, 4—5, V, 12, VI, 16:

Ш

և կավերեն հռոմեական շրջանները։ Վտանգ էր սպառնում, Ն ր ս. ասելով, հռոմեական դրամատերերի հարստություններին, որ ն ը ֊ ր անք զետեղել էին պետական հարկերի հավաքման գործում։ Հու­սալքվել էին, ասում է նա, բաժնետերերը և վարձկալա կան ըն­կերությունների գործակալները, որովհետև նրանք գիտեին, որ թշնամու ձիավոր ջոկատների ասպատակները կարող էին իրենց զրկել ամբողջ տարվա եկամ ոլտից։ Վախենում էին վարձակալ­ներն անգամ իրենց ստրուկներից, որոնց նրանք սրսհում էին արոտավայրերում ու արտերում, նավահանգիստներում ու պահա­կակետերում։

67 թվին հռոմեական հանրապետության գրությունը ծանր ու աղետալի էր դառել ո'չ միայն հռոմեական Ասիայում, ա ղև ծովի վրա ու նաև բուն Իտալիա յո լմ ։ Չափազանց ուժեղացել էին ա յգ ժամանակ ծովահենները, որոնք պարզապես տեր ու տնօրեն էին դառել էգեյան ու Միջերկրական ծովերի։ նրանք հարձակվում էին ո'լ միայն առանձին նավերի, այլ նաև ռազ­մական նավախմբերի վրա։ Նրանք շարունակ կողոպտում էին ծովափնյա շրջանները և գերի էին տանում մինչևիսկ ամենա- տկանավոր հռոմեական պաշտոնյաներին ու զինվորականներին։ Հաղորդակցությունը ծովով չափազանց վտանգավոր էր դաոել և Իտալիա յում ու առանձնապես Հռոմում, որը հացահատիկ էր ստանում օտար երկրներ ից՝ հացի գները խիստ բարձրացել էին և սկսվել էր արդեն ահավոր սովը։

Հռոմում զգացին, որ հանրապետության սովորական պաշ­տոնեությունը չի կարողանալու դուրս հանել երկիրը ճգնաժա­մային ա յդ դրությունից, ա յլ հարկավոր են արտակարգ իշխա­նություն ունեցող պաշտոնյաներ, որոնց պետք է տրվեն դիկ­տատորական լիազորություններ։

Լուկուլլոսի նահանջի հենց ժամանակ, նույն այս 67 թվին , ժողովրդական տրիբուն Գաբինիոլսն անցկացրեց Հռոմում իր ա ֊ ռաջարկը, որով Պ ոմպեոսը ստացավ դիկտատորական արտա­կարգ իրավունքներ, որպեսզի նա ոչնչացնի ծովահեններին և վերականգնի ծովային հաղորդակցության ճանապարհների ան­վտանգությունը։

Պ ո մ պ ե ո ս ը կ ա ր ո ղ ա ց ա վ , ի ր ա պ ե ս , գ ր ա վ ե լ ծ ո վ ա հ ե ն ն ե ր ի ա մ ­

ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը և , ջ ա խ ջ ա խ ե լո վ ն ր ա ն ց ո ւ ժ ե ր ը ' հ ա ր կ ա դ ր ե ց նր-

ր ա ն ց ա ն ձ ն ա տ ո ւր լ ի ն ե լ ։ Ա յն ո ւ հ ե տ և , 6 6 թ վ ի ս կ զ բ ն ե ր ի ն , ժ ո ղ ո -

վ ը ր դ ա կ ա ն տ ր ի բ ո ւն Մ ա ն ի լի ո ւս ի ա ռ ա ջ ա ր կ ո ւ թ յա մ բ ' Պ ո մ պ ե ո ս ի ն

տ ր վ ե ց ա ր տ ա կ ա ր գ ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն (ЧтреГШ ГП ա ՅյԱ Տ^ ա ր և ե լյա ն

պ ա տ ե ր ա զ մ ը շ ա ր ո ւն ա կ ե լո ւ հ ա մ ա ր ։ Հ ա մ ա ձ ա յն ա յդ օ ր ե ն ք ի Ա ր ե ֊

184

վելքից ետ կանչվեցին Մարկիուս Ռեքսը և էէ'ան ի ուս Ակիլիոլ։։ Գլաբրիոնը, և նրանց պաշտոնները հանձնվեցին Պոմպեոսին։ Այււ վերջինը, որը Լուկուլլոսի վաղեմի հակառակորդն 1:ր, ստացավ ա յժմ, բացի Գաբինիոլսի օրենքով իրեն տրված նախկին լիազո­րություններից, զորքի բարձրագույն հրամանատարությունն ա ֊ ո աջի կա կռիվներում ընդդեմ Միհրդատի և Տիգրանի ու նաև բա ­ցարձակ իրավունք պատերազմ հայտարարելու և հաշտություն կնքելու հռոմեական ժողովրդի անունից՛

66 թվ_ին ռազմական գործողությունները վերսկսվեցին Ա ր ե ֊ ՝վե լքում Պոմպեոսի առաջնորդությամբ։

ւ

I

16. ՊՈՄՊԵՈՍԻ Ա Ր Շ Ա Վ Ա Ն Ք Ը ՊՈՆՏՈՍ Ե Վ Մ Ի ՀՐ Դ Ա ՏԻ Պ Ա Ր ՏՈ ԻԹ ՑՈ ԻՆ Ը

Ե ր բ Հ ռ ո մ ո ւ մ ը ն դ ո ւ ն վ ո ւ մ էր Մ ա ն ի լի ո լս ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ օ ր ե ն ­

ք ը ' Պ ո մ պ ե ո ս ն ի ն ք ը գ տ ն վ ո ւ մ էր Կ ի լի կ ի ա յո ւ մ ։ Ս տ ա ն ա լո վ տ ե ­

ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն , որ ի ր վ ա ղ ե մ ի հ ո ւ յս ե ր ը լի ո վ ի ն ի ր ա կ ա ն ա ց ե լ են և

որ ի ր ե ն է հ ա ն ձ ն վ ա ծ պ ո ն տ ա կ ա ն ո ւ հ ա յկ ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի

վ ա ր ո ւ մ ը ' ի ս կ ո ւ յն և ե թ ն ա ս կ ս ե ց ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ վ ե լ պ ա տ ե ր ա զ ­

մ ի 1։ Նա կ ա ր գ ա դ ր ե ց դ ա շ ն ա կ ի ց և ս տ ո ր ա դ ր յա լ ա ս ի ա կ ա ն ի շ խ ա ­

ն ա վ ո ր ն ե ր ի ն ո ւ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն , որ ո ւղ ա ր կ ե ն ի ր ե ն օ գ ն ա կ ա ն զ ո ր ­

ք ե ր ։ Ն րա ն հ ա ջ ո ղ վ ե ց ի ր դ ր ո շ ն ե ր ի տ ա կ հ ա վ ա ք ե լ մ ի ն չև ի ս կ ա յն

ա ր ձ ա կ ո ւր դ ա վ ո ր զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ն , ո ր ո ն ք հ ր ա ժ ա ր վ ե լ է ի ն մ ն ա լ

Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի բ ա ն ա կ ո ւ մ ։ Ա մ ե ն ա կ ա ր ճ ժ ա մ ա ն ա կ վ ա ը ն թ ա ց ք ո ւ մ նա

հ ա մ ա կ ե ն տ ր ո ն ա ց ր ե լ էր Կ ի լի կ ի ա յո ւ մ , բ ա ց ի Մ ա ր կ ի ո ւս Ռ ե ք ս ի վ ե -

վ ե ր ո հ ի շ յա լ ե ր ե ք լե գ ե ո ն ն ե ր ի ց և ա ս ի ա կ ա ն օ գ ն ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ի ց ,

ա վ ե լի ք ա ն հ ի ս ո ւն հ ա զ ա ր ն ո ր զ ո ր ք ։

6 6 թ վ ի ս կ զ ր ն ե ր ի ն , ի ր մ ե ծ ա ր շ ա վ ա ն ք ը ս կ ս ե լո ւ ց ա ռ ա ջ ,

Պ ո մ պ ե ո ս ը ն ա խ ա պ ե ս ա շ խ ա տ ե ց , ի ր ե ն հ ա տ ո ւկ ա ռ ա ն ձ ի ն զ գ ո ւ ­

շ ա վ ո ր ո ւ թ յա մ բ , դ ի վ ա ն ա գ ի տ ա կ ա ն պ ա տ ր ա ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ևս տ ե ս ­

ն ե լ ։ Նա ո ւղ ա ր կ ե լ էր Մ ի հ ր դ ա տ ի մ ո տ , ի ն չ պ ե ս վ կ ա յո ւ մ է Կ ա ս -

ս ի ո ւս Դ ի ո ն ը 2, ի բ ր թ ե բ ա ր ե կ ա մ ա կ ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի հ ա ­

մ ա ր փ ա խ ս տ ա կ Մ ի տ ր ո փ ա ն ե ս ի ն ։ Ս ա կ ա յն , ի ր ա պ ե ս , ն ր ա ո ւղ ա ր ­

կ ա ծ ա յս դ ե ս պ ա ն ը գ ն ա ց ե լ է ր Պ ո ն տ ո ս պ ա ր զ ա պ ե ս հ ե տ ա խ ո ւ զ ա ­

կ ա ն ո ւ լր տ ե ս ա կ ա ն ն պ ա տ ա կ ն ե ր ո վ ։ Մ ի և ն ո ւ յն ժ ա մ ա ն ա կ Պ ո մ պ ե -

ո ս ի մ ի ա յլ դ ե ս պ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը գ ն ա ց ե լ էր ն ա և Տ ի զ ր ո ն ' բ ա ն ա կ ­

ց ե լ ո ւ Հ ր ա հ ա տ Դ ՜ի հ ե տ և ա ռ ա ջ ա ր կ ե լո ւ , ո ր ն ա հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ­

ր ի հ ե տ դ ա շ ն կ ն ք ե Պ ո ն տ ո ս ի ո ւ Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի դ ե մ ։

Ա յս դ ա շ ի ն ք ը գ լո ւխ էր ե կ ե լ , ի ն չ պ ե ս վ կ ա յո ւ մ է Դ ի ո ն ը 3, ն ո ւ յն

ա յն պ ա յմ ա ն ն ե ր ո վ , ո ր 6 8 թ վ ի ն պ ա ր թ և ա ց թ ա գ ա վ ո ր ի ն ա ռ ա ­

ջ ա ր կ ե լ է ի ն Տ ի գ ր ա ն ը և Մ ի հ ր դ ա տ ը ։ Հ ր ա հ ա տ Գ -ի ն խ ո ս տ ո ւ մ է ր

տ ր վ ա ծ , ո ր ն ա կ ս տ ա ն ա ա մ բ ո ղ ջ Մ ի ջ ա գ ե տ ք ը մ ի ն չ և Ե փ ր ա տ ,.

1 Տե՜՛ս Կ ա и ս ի ո լ ս Դ ի ո ն , գք . 3 6 , գլ . 4 5 , 1 — 2 ։

2 Գ ք. 3 6 , գ [ . 4 5 , 2 ։

3 Տ ե 'ս գ ք . 3 6 , գ լ , 4 5 ,

186

ա յս ի ն ք ն ' ա յն հ ր կ ր ն ե ր ը , ո ր ն ր ա ն ի ց գ ր ա վ ե լ էր հ ա ր ա վ ո ւ մ Տ ի գ ­

ր ա ն ք ։ Մ ի և ն ո ւ յն ժ ա մ ա ն ա կ ա ռ ա ջ ա ր կ էր ա ր վ ա ծ Հ ր ա հ ա տ ի ն , որ

ն ա , գ ո ր ծ ա կ ց ե լո վ ի բ ր և դ ա շ ն ա կ ի ց ' հ ա ր ձ ա կ վ ի հ ա յկ ա կ ա ն թ ա գ ա ­

վ ո ր ո ւ թ յա ն վ ր ա հ ա ր ա վ - ա ր և ե լք ի ց ՛

Դ ա շ ի ն ք ի կ ն ք մ ա ն ա ռ ա ջ ա ր կ ք , ի ն չ պ ե ս մ ա տ ն ա ն շ վ ո ւ մ է պ ա տ ­

մ ա գ ի տ ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւ յն ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ * , Հ ր ա հ ա տ

Դ -ի ն հ ա մ ո զ ե լ էր ր ն դ ո ւ ն ե լ Տ ի գ ր ա ն Р - ի ո ր դ ի ն , Տ ի գ ր ա ն Կ ը ր տ -

ս ե ր ր , ո ր ը 6 6 թ վ ի ս կ զ բ ն ե ր ի ն ա պ ս տ ա մ բ ե լ էր ի ր հ ո ր դ ե մ և

փ ա խ ե լ էր Տ ի զ բ ո ն ։ Ի նձ թ վ ո ւ մ է , ս ա կ ա յն , ո ր տ ի ր ո ղ ո ւ ը ն դ հ ա ն ­

ր ա ց ա ծ ա յս կ ա ր ծ ի ք ը ո չ մ ի ա յն վ ի ճ ե լի է , ա յլ և ա ն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ։

Կ ա ս ս ի ո ւս Դ ի ո ն ի հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն վ կ ա յո ւ թ յա ն մ ե ջ պ ա ր զ կ ե ր ­

պ ո վ ա կ ն ա ր կ վ ա ծ է , ո ր վ ե ր ո հ ի շ յա լ դ ա շ ի ն ք ը Պ ո մ պ ե ո ս ի հ ե ս ։

կ ա պ վ ա ծ է ե ղ ե լ Կ ր տ ս ե ր Տ ի գ ր ա ն ի Տ ի զ բ ո ն գ ա լո ւ ց ա ռ ա ջ , և ա յս

վ ե ր ջ ի ն ը Հ ր ա հ ա տ Գ -ի ն հ ո ր դ ո ր ա ծ է ե ղ ե լ մ ի ա յն ի ր ե ն օ գ ն ե լո ւ ա ր ­

շ ա վ ե լ Հ ա յա ՛ս տ ա ն ։

« Ի ս կ Տ ի գ ր ա ն ը , Տ ի գ ր ա ն ի ո ր դ ի ն , — վ կ ա յո ւ մ է Կ ա ս ­

ս ի ա ս Դ ի ո ն ը , — վ ե ր ց ն ե լո վ ի ր հ ե տ մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ի ց ո մ ա ն ց ,

ո ր ո ն ց հ ա ճ ե լի չէ ր ծ ե ր ո ւ ն ո լ ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ' փ ա խ ա վ Հ ր ա ­

հ ա տ ի մ ո տ . և ե ր բ ս ա մ տ ա ծ ո ւ մ է ր , թ ե ի 'ն չ պ ե տ ք է ա ն ե լ

ը ս տ դ ա շ ի ն ք ի , ո ր կ ա պ վ ա ծ էր Պ ո մ պ ե ո ս ի հ ե տ ՝ հ ա մ ո զ ե ց

ն ր ա ն ա ր շ ա վ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն » ^ ։

Ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք , 6 6 թ վփ ս կ զ բ ն ե ր ի ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն

դ ե պ ք ե ր ը դ ա ս ա վ ո ր վ ո ւ մ է ի ն ո 'չ ի ն պ ա ս տ դ ա շ ն ա կ ի ց թ ա գ ա վ ո ր ­

ն ե ր ի ։ Մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս Մ ի հ ր դ ա տ ը , ո ր ի դ ե մ շ ո ւ տ ո վ ա ր շ ա վ ա ն ք

էր ս կ ս ե լո ւ Պ ո մ պ ե ո ս ը , ա յլև ս չէ ր կ ա ր ո ղ հ ո ւ յս դ ն ե լ ո 'չ պ ա ր ­

թ և ն ե ր ի վ ր ա , ո 'չ է լ , ա ռ ա ն ձ ն ա պ ե ս , Տ ի գ ր ա ն ի վ յ ։ա , ո ր ի ե ր կ ­

ր ռ ւ մ ծ ա գ ե լ է ի ն ն ե ր ք ի ն խ ռ ո վ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր և ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յո ւ ն ։

Ի ն չպ ե ս հ ա ղ ո ր դ ո ւ մ ե ն Ա պ պ ի ա ն ո ս ը և Վ ա լե ր ի ո ււ Մ ա ք ս ի -

մ ո լս ը , դ ա վ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Տ ի գ ր ա ն Р - ի դ ե մ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ տ ե ­

ղ ի է ի ն ո ւ ն ե ց ե լ մ ի ք ա ն ի ա ն գ ա մ ։ Ա յդ դ ե պ ք ե ր ը ս ր ա ն ց մ ո տ

պ ա տ մ վ ա ծ ՛են ա յն պ ի ս ի վ ի պ ա կ ա ն մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո վ ս , ո -

ր ո ն ք ը ս տ ի ս վ ի ճ ե լի ե ն դ ա ր ձ ն ո ւ մ ն ր ա ն ց ա ր ժ ա ն ա հ ա վ ա տ ո ւ ­

թ յո ւ ն ը , և ո ր ո ն ք կ ա ր ո ղ ե ն ը ն դ ո ւ ն վ ե լ մ ի ա յն ո ր ո շ վ ե ր ա պ ա ­

հ ո ւ մ ն ե ր ո վ ։ Ա յս հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ե ր և ո ւ մ է , որ

4 Տ ե ՛ս К е 1 ո а с հ, М М ПсЫ е Е ц ра^г, էչ 38 з, М о и м с е н , Римская история, т. 111, էչ 104, X а л а т ь я и н, Очерк истории Армении, Էչ го8և ո ւ ր ի շ , ։

5 Տ ե 'ս Դ ի ո ն , գ ք , 3 6 , դ լ , 5 1 , 2 ։

6 Տ ե ՜ս Ա պ պ ի ա ն , , Մ ի հ ր ,, գ լ , 1 0 4 և Վ ա լ ե ր ի ո ւ ս Մ ա ք ս ի մ ո ւ ս ,

գք, 9 , գլ , 1 1 1

187

Տ ի գ ր ա ն ի ա ր ք ո ւ ն ի ք ո ւ մ , ո ր ն ա մ ո ւ ս ն ա ց ե լ էր Մ ի հ ր դ ա տ ի Կ լե ո -

պ ա տ ր ա դ ս տ ե ր հ ե տ , ս ո վ ո ր ա կ ա ն է ի ն դ ա ռ ե լ պ ա լա տ ա կ ա ն խ ա ր ­

դ ա վ ա ն ք ն ե ր ն ու ա ր յո ւ ն ա հ ե ղ ո ճ ր ա գ ո ր ծ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , ո ր ո ն ք մ ե ծ

լա փ ե ր ո վ ա ռ ա ն ձ ն ա հ ա տ ո ւկ է ի ն , ի ն չ պ ե ս հ ա յտ ն ի է , ն ա և պ ո ն ­

տ ա կ ա ն , ս ե լև կ յա ն և ա յլ ա ր և ե լ յա ն ա ր ք ո ւ ն ի ք ն ե ր ի ն ։

Տ ի գ ր ա ն ն ո ւն ե ր Կ լե ո պ ա տ ր ա յի ց , ի ն չ պ ե ս վ կ ա յո ւ մ է Ա պ պ ի -

ա ն ո ս ը 1, ե ր ե ք ո ր դ ի ն ե ր , ո ր ո ն ք բ ո լո ր ն է լ թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն ի շ խ ա ­

ն ո ւ թ յա ն է ի ն ձ գ տ ո ւ մ հ ո ր մ ա հ ի ց ա ռ ա ջ ։ Ն ր ա ն ց ի ց մ ե ծ ը , Զ ա -

ր ե հ ը 6, հ ա յ ի շ խ ա ն ն ե ր ի հ ե տ , ո ր ո ն ք դ ժ գ ո հ է ի ն Տ ի գ ր ա ն ի ց , իր

հ ո ր դ ե մ դ ա վ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն էր կ ա զ մ ե լ ն ր ա ն գ ա հ ը ն կ ե ց ա ն ե լո ւ

ն պ ա տ ա կ ո վ ։ Դ ա վ ա կ ի ց ն ե ր ը , ի ն չ պ ե ս պ ա տ մ ո ւ մ է Վ ա լե ր ի ո ւս Մ ա ք -

ս ի մ ո լս ը 9, հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յա ն ե ր դ ո ւ մ տ ա լո վ մ ի մ յա ն ց , ի ր ե ն ց ш т

ձ ե ռ ք ե ր ի ց , ը ս տ տ ե ղ ա կ ա ն ս ո վ ո ր ո ւ թ յա ն , ա ր յո ւ ն էի ն թ ո ղ ն ո ւ մ

և ծ ծ ո ւ մ փ ո խ ա դ ա ր ձ ա բ ա ր մ ե կ ը մ յո ւ ս ի ց ։ Դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ս ա ­

կ ա յն հ ա ջ ո ղ ո ւթ յո ւն չէ ր ո ւ ն ե ց ե լ և Զ ա ր ե հ ն ո ւ նրա գ ա վ ա կ ի ց ը ն ­

կ ե ր ն ե ր ը հ ա ղ թ վ ե լ է ի ն և ս պ ա ն վ ե լ ։ Կ լե ո պ ա տ ր ա յի ց ծ ն վ ա ծ Տ ի գ ­

ր ա ն ի մ ի ջ ն ա կ ո ր դ ի ն , ո ր ի ա ն ո ւն ը չէ պ ա հ պ ա ն վ ե լ, ո ւ զ ե ց ե լ էր

ն ո ւ յն պ ե ս գ ր ա վ ե լ հ ո ր գ ա հ ը , օ գ տ վ ե լո վ ո ւրի շ ա ռ ի թ ի ց ' Ծ ե ր ո ւն ի

Տ ի գ ր ա ն ը ո ր ս ի էր գ ն ա ց ե լ ի ր ա յդ ո ր դ ո ւ ո ւ կ ր տ ս ե ր Տ ի գ ր ա ն ի

հ ե տ ։ Ո ր ս ի ժ ա մ ա ն ա կ ն ա վ ա յր էր ը ն կ ե լ ձ ի ո ւց և ո լշ ա թ ա վ ւվ ե լ։՝

Մ ի ջ ն ա կ ո ր դ ի ն , թ ո ղ ն ե լո վ ի ր հ ո ր ն ա յդ ծ ա ն ր վ փ ճ ա կ ո լմ ' վ ե ր ց ր ե լ

էր ն ր ա թ ա գ ը և գ ր ե լ ի ր գ լխ ի ն , ի ս կ կ ր տ ս ե ր ը , մ ն ա լո վ ն ր ա մ ո տ '

խ ն ա մ ե լ էր ն ր ա ն և օ գ ն ե լ ։ Ծ ե ր ո ւն ի թ ա գ ա վ ո ր ը , ո ւշք ի գ ա լո վ '՛

հ ր ա մ ա յե լ էր մ ի ջ ն ա կ ո ր դ ո ւն մ ա հ ա պ ա տ ժ ե լ , ի ս կ կ ր տ ս ե ր ի ն խ ո ս ­

տ ա ց ե լ է ր տ ա լ ի ր թ ա գ ն ո ւ գ ա հ ը ։ Ս ա կ ա յն , Տ ի գ ր ա ն ի Կ ա պ ա -

դ ո վ կ ի ա յո ւ մ գ տ ն վ ա ծ ժ ա մ ա ն ա կ , ա պ ս տ ա մ բ ե լ է ր , ի ն չ պ ե ս տ ե ս ա ն ք ,

ն ա և ա ղս կ ր տ ս ե ր ո ր դ ի ն ։

6 6 թ վ ի ս կ զ բ ն ե ր ի ն Տ ի գ ր ա ն ը , լո ւր ս տ ա ն ա լո վ ի ր ո ր դ ո ւ

ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն , ս տ ի պ վ ա ծ ե ղ ա վ ը ն դ հ ա տ ե լ ի ր հ ա ղ թ ա ­

կ ա ն ա ր շ ա վ ա ն ք ը Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յո լմ և վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ Հ ա յա ս տ ա ն ։

Ա պ ս տ ա մ բ ո ր դ ի ն , ո ր պ ա տ ե ր ա զ մ էր ս կ ս ե լ ի ր հ ո ր դ ե մ ' պ ա ր ­

տ ո ւ թ յո ւ ն կ ր ե ց , փ ա խ ա վ դ ա վ ա դ ի ր հ ա յ մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ի հ ե տ Տ ի զ բ ո ն

և ա յն տ ե ղ ա մ ո ւ ս ն ա ց ա վ պ ա ր թ և ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր Հ ր ա հ ա տ Դ ՜ի դ ը ս -

տ ե ր հ ե տ

1 Ս ՛Ի՛ՐԴ-։ 11- յ 0 4 ։® Վ ա լերիուս Մ ա քսի մ ուս ի մ ոտ ( գ ք . 9 , գ լ . 1 1 ) Տ ի գ ր ա ն ի ա յս մ ե ծ որդին

ա ն վ ա ն վ ա ծ է Տ31՜13Տէ61՜է որ հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա նո ւմ է հա յկ ա կ ա ն Հա ր ե հ (2 3 П 8 -Ժք1տ) ա ն վ ա ն ։

9 Տ ե ՞ս գ ք . 9 , գ լ . 1 1 , 3 ։Տ ե ՜ս Ա սլ պ ի ա ն ո ս , Մ ի հ ր դ ա տ ., գ լ • 1 0 ^ , Դ է ո ն ք գ ք . 3 6 , 5 1 , 1 ,

Համեմասւե նաև О ս է տ с հ т 1 (1, ОеэсЫсМе 1гзп8, Է1 83 188

Կրտսեր Տիգրանի այս ապստամբությունը Պոմպեոսի ար— շսյվանքի ճիշտ նախօրյակին ո 'չ միա յն մեծապես թուլացրեց դաշնակից թաղավորների դիմադրական ուժը, աւՕլ պատ ձառ ղաոավ նրանց բարեկամական հարաբերությունների վատացման։ Ծերունի Տիգրանը, ինչպես վկա յում է Կասսիուս Ղիոնր^^, կաս­կածում էր, որ իր որդուն գրգռողը և ապստամբության դրդողը հենց ինթը Սիհրդատն է։ Նրա կասկածները, իսկապես, որոշ հիմը ունեին։ Տ ի դրանը, լինելով դաշնակից Միհրդատի, վարում' էր, ինչպես վերև տեսանք, իր սեվ^ական ու ինքնուրույն քաղա- քականութ յունր: Եւ/ Մ իհրդատ ին ձեռնտու էր, իհարկե, հա յ­կական գահի վրա տեսնել իր երիտասարդ թոռին, որին նա կկա­րողանար իր ձեռ.քին խաղա լիք դարձնել։

66 թվի գարնանը Պ ոմպեոսը Կիէիկիայի ու Կապադովկիա- յի պաշտ սլան ութ յա ն համար թողեց Մ արկի ուս Ռեքսի երեք լեգեոնն է լւը, և ինքն իր Հավաքած ղորքերովն առս/շ շարժվեց դեպի Գա լա տ իա ։ որպեսզի փոխարինի Լուկուլլոսին և ընդունի նրա­նից զորքի գերագույն հրամանատարությունը։ Երկու զորավար­ների հանդիպումը տեղի ունեցավ, ինչպես հաղորդում Է Ստրա- բո ն ը ^ , Ղանալա ամրոցում, որը գտնվում Էր Տրոքմերի երկրում* Թեև Լուկուլլոսի և Պոմպեոսի ընդհանուր բարեկամներն աշխա­տեցին հաշտեցնել նրանց իրար հես։, սակայն, իրապես, նրանց տեսակցությունը վերջացավ փոխադարձ անարգանքով ու վիրա­վորանքներով։ Պ ոմպեոսն անվավեր հա յտ արարեց Լուկուլլոսի կարգադրությունները, որ արված Էին իր ժամանումից հետո,, վերցրեց նրանից գրեթե ամբողջ զորքը և թողեց նրան միայն 1600 զինվոր, որոնք Լուկուլլոսի հետ գնացին Իտալիա։ Վերա­դառնալով Հռոմ ' Լուկուլլոսը, ինչպես հայտնի Է, այլևս քաղա­քական որևէ դեր չկատարեց, այլ վարեց այնտեղ անգործ ու շռայլ կյանք և հայտնի եղավ իր քեֆերով ու կերուխում ով' « Լուկուլլոս յա ն)) կոչված ' (Сւիարթամ խ նջույքներով», որոնց հա­մար նա ուներ անչափ հարստություններ, որ իր հետ տարել էր- կողոպտված Պ ոնտոսից ու Հա յա ստա նից։

Տրոքմերի երկրից, որը սահմանակից էր Միհրդատի թա­գավորության, Պ ոմպեոսն իր ամբողջ բանակով։ որը բաղկացած էր ավելի քան հիսուն հազար միայն բուն հռոմեական գորքից]ձք.

11 Գ ք. 3 6 , դ լ . 5 0 , 1 ։

12 Տ ե ՜ս X I I , 5 , 2 ( 5 6 7 ) *

Պ ոմպ եոսի զո ր ք ի թ ի վ ը Մ ո մ զ ե ն ը ե ն թ ա դ ր ո ւմ է քա ռ ա սո ւն կ ա մ հ ի ս ո ւն ՛

հ ա զա ր , չհ ա շվ ա ծ դ ա շն ա կ ի ցն ե ր ի օգնա կա ն զո ր ա մ ա ս ե ր ը ( տ ե ՜ս „РПМСКЗЯ

189

■ մտավ Պոնտոս, իսկ նավատորմիղը, որը բաղկացած էր մոտ 270 նավից, կարգադրություն ստացավ վերահսկել ծովափնյա շրջան­ների վյւա և նեցուկ լինել ցամաքային զորքի արշավանքին։ Պոմ- պեոսի զինական այս մ եծ ուժերի դեմ Մի հրդատը, որի երկիրն ավերվել ու ուժասպառ էր եղել Լուկուլլոսի արշավանքների ժա­մանակ'լ կարողացել էր հավաքել ու դուրս բերել ընդամենը մոտ 30.000 հետևազոր և 2 — 3000 հեծելազոր1* ։ Հայաստանից նա այլևս չէր կարող օգնություն ստանալ, որովհետև ծերունի Տիգրանի դեմ պատերազմ էին սկսել Հրահատ Գ-ն և Կրտսեր Տիգրանը։

Թողնված լինելով ինքն իրեն և տեսնելով, որ պատերազմի վախճանը թշնամոլ զորքի թվական մ եծ առավելությամբ գրեթե կանխորոշված է' Միհրդատ ն ուզեց Պ ոմպեոսի հետ հաշտություն խոսել առանց պատերազմի և ուղարկեց նրա մոտ իր դեսպաննե­րին։ Սակայն Պ ոմպեոսի առաջարկած պայմաններն այնքան ծանր էին, որ համաձայնությունը գլուխ չեկավ։ Պոմպեոսը պահանջ էր դրել, որ Միհր դատը հանձնե իրեն պոնտական ղորքի մեջ գըտ- նըվող փախստականներին ու նաև ինքը անձնատուր լինի առանց որևէ պ այմանի15«

66 թվփ գարնանը վերսկսվեց Պոնտոսոլմ պատերազմը Մի- հըրդատի դեմ։ Ինչպես 6 8 — 67 թվերին, Միհրդատը դարձյալ վա­րեց պարտիզանական լեռնային պատերազմ, որը, ինչպես տե­սանք, մեծ հաջողությամբ կիրառվել էր Լուկուլլոսի դեմ։ նա շա ­րունակ ետ էր քաշվում, հարկադրում էր Պոմպեոսին իրեն հե­տապնդել, հարձակվում էր հանկարծակի, վնաս էր հասցնում թ ը շ ֊ նամոլն և, ավերելով իր սեփական երկիրը' աշխատում էր դըժ- վարացնել հռոմեական զորքի պարենավորումը16»

Հոգնելով այս անվերջ ու ապարդյուն երթերից ' Պոմպեոսր հարկադրվեց դադարեցնել թշնամոլ հետապնդումը և ներս խուժեց ■Փոքր Հա յք, որտեղ գրեթե չկային պոնտական զորքեր, բա յց

история*, III, էշ 1 0 4 ) ։ Ռ ե յն ա ք ը բ ո ւն հռ ո մ ե ա կ ա ն զո ր ք ի Բիվը հա շվում է

во.ООО ( տ ե 'ս .МИЬгкШе Еира10Г, էշ 3 8 2 ) ւ Ս խա լ է , ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , Ֆ ե ռ և ո ո յի

.մ ա տ ն ա ն շ ա ծ 3 0 .0 0 0 թ ի վ ը » ո ր ո վ հ ե տ և ա յդ թիվ_Ը չէ հի շա տ ա կվ ա ծ Դ իոնի մ ո տ ,

•ո ր ի վ կ ա յո ւթ յա ն վյւա նա հ ի մ ն վ ո ւմ է (տ ե ՞ս ВеЛИЧИС II ПЗДСНИС РиМ Э, Т. I,. է շ 2 1 2 ) ,

^ Տ ե ՞ս Ա պ պ ի ա ն . , Մ ի հ ր դ ., դ լ. 9 7 և Պ լ ո ւ տ ., Պ ո մ պ ե ո ս , դ լ. 3 2 ։ Ինձ

, թ վ ո ւմ է , որ Մ իհրդա տ ի հ ե ծ ե լա զ ո ր ի փ ոքր թ ի վը» ՈՐ մ ա տ ն ա ց ո ւյց է ա րվա ծ

ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի մ ե շ ճ կ ա րող է վ ի ճ ե լի հ ա մ ա ր վ ե լ, որ ո վ հ ե տ և 6 7 թ վ ր կ ռի վն ե րի մ ա ֊

,մ ա նա կ նա ուներ , ին չպ ես տ ես ա ն ք , ութը հ ա զա ր հ ե ծ ե լա զ ո ր ։

15 Տ ե ՜ս Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ իհրդ», գ լ , 9 8 և О՝ ի ո ն , գ ք . 3 6 , գ լ , 4 5 , 3 — 4 ։

16 Տ ե ՞ս Դ ի ո ն , գ ք . 3 6 , գ լ . 4 7 , 1 , հ ա մ եմ ա տ ե ն ա և Ա պ պ . Մ ի հ ր դ ., գ լ. 9 7 ։

190

т♦

կ ա յի ն ի ր մ ե ծ զո ր քի հ ա մ ա ր պ ա րենի ա ռա տ պ ա շա ր ն ե ր ՚ Ս ա կա յն Մ իհրգա տ ը և ս , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Կա սսիոլս Դ ի ո ն ը շ տ ա պ ե ց

ն ո ւյն պ ե ս գնա լ Փ ոքր Հ ա յք , ա մ ր ա ց ա վ դ ժ վ ա ր ա մ ա տ չե լի լե - ոա ն վրա և ա յս տ ե ղ ևս ա շխ ա տ ե ց խ ա փ ա ն ե լ հ ռ ո մ եա կա ն զո րքի պ ա ր ե ն ա վ ո ր ո ւմ ը ։ Պ ոնտ ա կա ն թ ռ ո ւց ի կ ձի ա վո ր ջո կ ա տ ն ե ր ը , որոնք

շա րունա կ ի շն ո ւմ էին բ ա ց դ ա շտ , ա նընդհա տ հ ա ր ձա կվ ո ւմ ու հ ա ր վ ա ծո ւմ էին հ ռ ո մ ա յե ց ի ն երին և խ մ բ ե ր ո վ բա ն ա կ էին բ ե ր ո ւմ ի ր ե ն ց կ ո ղ մ ն ա ն ց ա ծ դ ա ս ա լի ք ն ե ր ի ն ։ Շ ո ւտ ո վ Պ ո մ - պ եո սի դ ր ո ւթ յո ւն ը պ ա ր ենի պ ա կ ա ս ո ւթ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ ա յս տ ե ղ

ևս ծ ա ն ր ա ց ա վ ։ Բ ա յց նրա բ ա խ տ ի ց Մ իհրդա տ ը ս տ ի պ վ ա ծ եղ ա վ ի ն ք ը հե ռ ա ն ա լ իր հ ա րմ ա ր դ ի ր ք ե ր ի ց , ո ր ո վ հ ե տ և ա նջրդի ա յդ

վ ա յր ե ր ո ւմ ս պ ա ռ վ ե ցի ն նրա ջրի պ ա շա ր ն ե ր ը ։ Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի ա - ս ե լո վ է&' Մ իհրդա տ ի գ ր ա վ ա ծ հ ե ն ց ն ո ւ յն ա յս լե ռ ա ն զ ա ռ ի վ ա յր ե ր ի վրա հ ա յտ ն ա բ ե ր վ ե ց ի ն նրա հ ե ռ ա ն ա լո ւց հետ ո ջրի ա ռա տ ա ղ ­

բ յո ւր ն ե ր , ո ր ո ն ց ի ց օ գ տ վ ե ց ի ն Պ ո մ պ եոսի զ ո ր ք ե ր ը ։Պ ո մ պ ե ո ս ը կրնկա կոխ հ ե տ ա պ ն դ ե ց Մ ի հ ր դ ա տ ի ն , որը ն ա ­

հա ն ջո ւմ էր Փ ոքր Հ ա յք ի ա նտ ա ռ ա խ ի տ ձորերի ու կ իրճերի մ ի ­ջո վ , ուր նա ա ն կա րող էր օ գ տ ա գ ո ր ծե լ ի ր հ ե ծ ե լա զ ո ր ը ։ Հ ե տ ա - պ ը ն դ մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ Պ ո մ պ ե ո ս ի հ ե տ և ա զո ր ի և հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ա ռ ա ն ­

ձին ջո կ ա տ ն ե ր ը , դ ա րա նա մ ո ւտ լի ն ե լո գ [' մ ե ծ կորուստ պ ա տ ճ ա ռ ե -

ց ի ն Մ ի հր դա տ ի հ ե ծ ե լ ա զ ո ր ի ն Ա յ ս մ ա ս ն ա կ ի պ ա ր տ ո ւթ յո ւն ի ց հ ե տ ո ' Մ իհ րդ ա տ ը , զ գ ո ւշա ն ա լո վ Պ ո մ պ ե ո ս ի նոր հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ն ե ր ի ց ' գ ր ա վ ե ց , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Ս տ ր ա բո նը 20, (ГԴ ա ս տ ե յր ա յի 2 ̂ մ ո տ Ա ն ֊

գ ո լի ս ե ն ե ի ջր ա ռա տ չէռըտ և , ա մ ր ա ն ա լո վ նոր ա յս տ ե ղ ո ւմ ' ն ո ­

ր ի ց ո ւզ ե ց խ ա ն գ ա ր ե լ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զո ր քի պ ա ր ե ն ա վ ո ր ո ւմ ը ։

Ս ա կ ա յն ա յս ա ն գ ա մ Պ ո մ պ ե ո ս ը կ ա ն չե ց Կ ի լի կ ի ա յի ց ա յն ­

տ եղ թ ո ղ ն վ ա ծ ե ր ե ք հ ռ ո մ ե ա կ ա ն լե գ ե ո ն ն ե ր ը և , ա վ ե լա ց ն ե լո վ իր

զո ր քի թ ի վ ը ' չո րս կ ո ղ մ ի ց , մ ո տ 2 2 կ ի լո մ ե տ ր տ ա ր ա ծ ո ւթ յա ն վ ր ա , պ ա հա պ ա ն պ ո ստ երի շ ղ թ ա յո վ շրջա փ ա կ պ ա շա ր ե ց Մ իհրդա տ ի զ ո ­

ր ա բա ն ա կ ը և ա յժ մ ի ն ք ը դ ժ վ ա ր ա ց ր ե ց պ ա րենի մ ա տ ա կ ա ր ա ր ո ւմ ը

Մ իհրդա տ ի զ ո ր ք ի ն 22։ Իսկ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զո ր քը պ ա րենի ա ն հր ա ժեշտ

պ ա շա րներն ա ն ա ր գ ե լ կ ե ր պ ո վ ս տ ա ն ո ւմ էր Ե կ ե ղ յա ց գ ա վ ա ռ ի ց ,

ՈՐ Ը ԳՐաՎեւ է ր եփ ր ա տ ի ձա խ ա փ ո ւմ Պ ո մ պ ե ո ս ի զ ո ր ա մ ա ս ե ր ի ց

մ ե կ ը ։

Գք. 3 6 , գլ. 4 7 , 2 և ա յլն ։18 Պ լ ո լ տ ., Պոմպեոս, գլ, 3 2 , 2 1

*9 Տ ե ՞ս Փ ր ո ն տ ի ն ո ւ ս , I I է գլ. 5 , 33 և Դ ի ո ն, գթա 36, գլ. 47 , 4 1

20 Տե 'ս X I I , 3 , 28 ( 5 5 5 ) ։^ Օրոսիուսի մոտ Դաստրակուս Է ա նվա նվա ծ ինքը լեռը քՕՅՏէքՅԸՍՏ Ո10է1Տ/

տ ե՛ս դ ք . V I , գ լ , 4 , 3 ։11 Տե 'ս Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ իհրդ., գլ. 99 և Պ լ ո լ տ . Պոմպեոս, գ լ. 3 2 , 3 ։

Պ ոնտ ա կա ն զ ո ր ք ը , որին կ ա ր ո ղ ա ցե լ էր Պ ո մ պ եո սը շ ր շ ա ֊ պ ա տ ել ը ն կ ա վ ա յժ մ խ ի ս տ ծա նր դ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ և , մ ա տ ն վ ե լո վ ս ո վ ի ' հ ա ր կ ա դ ր վ ե ց մ ո ր թ ե լ մ ի ն չև ի ս կ իր ձ ի ե ր ը ։ Մ նա լ նրա ն

Դ ա ս տ ե յր ա յի մ ո տ ա յլև ս ա նկա րելի է ր ։ Ուստի պ ա շա ր ո ւմ ի ց 4 5 օր հ ե տ ո ' Մ ի հ ր դ ա տ ը , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Պ լոլտ ա ււքոսը23, հ ր ա մ ա ­յե ց ս պ ա նել պ ո նտ ա կա ն բա ն ա կ ի թ ո ւ յլ ու հ ի վ ա ն դ զի ն վ ո ր ն ե ր ի ն և խ ո ր ը գ ի շե ր ո վ ա ն ց ա վ ի ր զ ո ր ք ո վ , հա նդա րտ ու լո ւռ , հ ռ ո մ հ ա ­

կա ն ք ն ա ծ պ ա հա կա պ ո ս տ երի շ ղ թ ա յի մ ի ջո վ և փ ր կ ե ց իր բա ն ա կ ը ս ո վ ա մ ա հ ո ւթ յո ւն ի ց ։ Հ ե տ և յա լ ա ռ ա վոտ ը Պ ո մ պ ե ո ս ը շտ ա պ հ ե տ ա ֊ պ ը ն դ ե ց նրա ն և եր ր որ դ օրը հա ս ա վ նրա ե տ և ի ց ու ն ո ր ի ց նրա ն շրջա պ ա տ եց մ ի նեղ կ ի ր ճ ո ւմ ։ Մ իհրդա տ ը չկ ա ր ո ղ ա ց ա վ ա յլև ս

խ ո ւս ա փ ե լ ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ց ։ Վ ճռա կա ն ու վեր ջին կ ռի վ ը տ եղի ո ւն ե ց ա վ Մ իհրդա տ ի հետ Գ ա յլ գ ե տ ի ց դեպ ի հ ա ր ա վ , Են։-/.երեսից

մ ո տ 1 0 կ ի լո մ ե տ ր հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վրա գ տ ն վ ո ղ ա յժ մ յա ն Պ յո լր - կի մ ո տ , ուր հ ի մ ն վ ե ց հետ ո ն ի կ ո պ ո /ի ս ք ա ղ ա ք ը ։

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ը , ա ն ց ն ե լո վ հա կա ռ ա կ ո ր դ ի թ ի կ ո ւն ք ը և

գ ր ա վ ե լո վ շրջա կա բա ր ձ ո ւն ք ն ե ր ը ' գի շե ր վ ա լռ ո ւթ յա ն մ ե ջ հ ա ն ֊ կ ա րձա կի ս ոս կա լի մ ա ր տ ա կ ա ն ա ղ մ ո ւկ բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց և չորս կ ո ղ ­մ ի ց կա րկտ ի ն մ ա ն թ շ ն ա մ ո լ վյրա թ ա փ ե ց ք ա ր ե ր , ն ե տ ե ր և տ ե գ ե ր ։ Ապա հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը ց ա ծ իջա ն բա ր ձ ո ւն ք ն ե ր ի ց և կ ո տ ո ր ե ցի ն

պ ո նտ ա կա ն գ ր ե թ ե ա մ բո ղ ջ ա հ ա բ ե կ վ ա ծ ու խ ո ւճ ա պ ա հա ր զ ո ր ա ­բա ն ա կ ը -^ ։

Ւնքը Մի հրդ ա տ ն ա յս ա ն գ ա մ ևս կ ա ր ո ղ ա ց ա վ թ ո ղ ն ե լ ճ ա ­

կ ա տ ա մ ա րտ ի դա շտ ը և իր ղո րքի փ ո ք ր ա թ ի վ մ ն ա ց ո ր դ ն ե ր ո վ ու

իր սիրուհու Հ ի պ ս ի կ ր ա տ ի ա յի ո ւղ ե կ ց ո ւթ յա մ բ , որը տ ղա մ ա ր դ ո ւ շորեր հ ա գ ա ծ նրա ն մ ի շտ հ ե տ և ո ւմ էր ու նրա կ ո ղ քի ն մ ա ր տ ն չո ւմ '

վսսխ ա վ Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ա հ մ ա ն ո ւմ գ տ ն վ ո ղ Ս ինորիա ա մ ր ո ց ը ; Ա յս

ա ն գ ա մ ևս նա հ ո ւյս ո ւնե ր , որ ա պ ա ս տ ա ն կ գտ ն ի Հ ա յա ս տ ա ­

նում և օ գ ն ո ւթ յո ւն կստ ա նա ծերունք Տ ի գ ր ա ն ի ց 2®»

Վ երև հ ի շվ ա ծ Դ ա ս տ ե յր ա յի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս և Մ ի-հըրդա տ ի նա հա նջի ճա նա պ ա ր հը Դ ա ս տ ե յր ա յի ց մ ի ն չև Ս ինոր իա ,

սխ ա լ ու խ ա ռ ն ա շփ ո թ կ երս/ով են լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն եր կ ե ր ո ւմ ։ Խ ա ռ ն ա շվ ։ո թ ո ւմ ն ե ր ն ա ռա ջ են եկ ե լ ն ր ա ն ի ց , որ ը ս -

կը զբն ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը ևս իրա ր հետ հ ա մ ե ր ա շխ չե ն և տ ա լիս

23 Տ ե 'и Պ լ ո լ տ ., Պոմպ ., դլ. 3 2 , 3 և Փ ր ո ն տ ի ն ո լ и, 1, 1 , 7 ։2* ճակատամարտի նկարագրությունը տարրեր կերպ Լ տրված դանաղան

աղբյուրն երում, տես М, պ պ ի ա ն п и, Միհրդատ., դլ. 99 և 100, և Դ ի ո ն, ւյր. 36, գլ. 48, 3—5 և 49, 1 —8 և Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո и, Պոմպեոս, գլ. 32, 3—Տ։

Տե 'ս Պ լ ո լ տ ., Պոմպ ., 3 2 , 6 — 7, Վ ա լ ե ր ի ո լ и Մ ա ր ս ի մ ո լ и, IV, 6, 2 և Ա պ պ ի ա ն ո ս , Միհր դա տ ., գ լ. 1 0 1 ։

13-725193

են Հա ճա խ տ եղա գր ա կա ն ան Հա վա ստ ի ու ա նճշգրիտ տ ե ղ ե կ ո ւ­թ յո ւն ն ե ր ։ Ա յս մ ո ւթ խ ն դ ի ր ը , ի ն ձ թ վ ո ւմ է , Հա ջո ղվել էր ինձ լո ւծ ե լ և պ ա ր զել ա շխ ա րհա գրա կա ն ի մ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ,

որը ն վ Հ ր վ ա ծ էր Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի մ ա ն ր ա խ ո ւյզ ք ը ն - ն ութ յա ն 26*

Ա րդ' ի նկա տ ի ո ւն ե ն ա լո վ , որ ա ռա ջա դրա ծ ի մ նոր պ ա ր­զ ա բա ն ո ւմ ն ե ր ը ո 'լ մ ի ա յն կա րևոր են Փ ոքր Հ ա յք ի և Հա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ա կա ն ա շխ ա ր հ ա գ ր ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր , ա յլև ճ շտ ո ւմ են Պ ո մ պ ե ֊ ո и ի ա ր շա վա ն քներ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը և որո շո ւմ նրա զորքեր ի տ ե ղ ա շա ր ժ ո ւմ նե ր ի հին ճ ա ն ա պ ա ր հն ե ր ը ' ա վ ե լո ր դ չե մ հ ա մ ա ր ո ւմ

ա յս տ ե ղ ևս կ ա ն գ ա ռ նե լ ա յդ խ նդր ի վրա և ք ն ն ո ւթ յա ն առնեք ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ն ա վելի հ ա ն գ ա մ ա ն ո ր ե ն , բա ն ա յդ ա ր վ ա ծ էր ա շխ ա րհա գրա կա ն ի մ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։

Կա րևոր ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ վ ե ր ա բե ր ո ւմ են ա յս խ ը ն - ր ի ն , թ ա ր գ մ ա ն ա բա ր մեջ ե մ բ ե ր ո ւմ ա մ բ ո ղ ջ ո ւթ յա մ բ , ը ն դ գ ծ ե ­լո վ ա յն հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ը , ո ր ո ն ց մեջ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր են հա ղ ո րդ ­վ ա ծ Դ ա ս տ ե յր ա յի , Ս ինոր իա յի և Ն իկոպ ոլսի մ ա ս ի ն ։

1 . Ս տ րա բոն, X I I , 3 , 2 8 ( Լ ա յպ ց ի գ , 1 9 1 5 ) '

«Ե ր բ զ ո ր ե ղ ա ց ա վ Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որը' նա տ իրեց Կ ո լխ ի դ ա յի ն և ա յն բ ո լո ր եր կ ր նե ր ի ն , որ նրա ն հա ն ձ ն !։/ էր Ա նտ իպ ա տ որը' Ս իսիդի ո ր դ ի ն ։ Նա ա յն ք ա ն հոգս էր

ք ա շո ւմ ա յդ տ եղերի մ ա ս ի ն , որ կ ա ռ ո ւցե լ էր նրա նց մեջ յո թ ա ն ա ս ո ւն հ ի ն գ ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , որոնց մ ե ջ դրել էր իր գա նձերի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ը ։ Դ ր ա նցի ց ա մ ենա նշա նա վո րներն

էին Հ ի ։/.ա րա ն, 9 աս դո յդ ա ր ի զ ա ն , նա և Ս ինորիսւն, Ո1*ըս ա հ մ ա ն ա կ ի ց էր Մ եծ Հ ա յք ի ն , և հ ե նց ա յդ պ ա տ ճ ա ռ ո վ Թ ե ո - փ ա ն ե ս ն էս ն վա ն ե լ էր ա յդ տ եղը Ս ինորիա : Իսկ Պ ա րիա դրեսի ա մ բո ղ ջ լե ռ ն ա յի ն շրջա նը, լի ն ե լո վ ջրա ռա տ և ա նտ ա ռա շա տ

և ա ն ջա տ վ ա ծ լի ն ե լո վ զա ն ա զա ն կ ո ղ մ ե ր ի ց թ ե ք ձո ր երո վ և

սեպ լե ռն ա գա գա թ ն ե ր ո վ ^ ա յն պ ի ս ի մ ե ծ հ ա ր մ ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր

ո ւնի , որ ա յն տ ե ղ էր հ ե ն ց շի ն ե լ Մ իհրդա տ ը գա նձերի ս/ա-

հ ե ս տ ա տ ե ղ ե ր ի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ը , և , ի ր ա պ ե ս , վերջ ի վե ր ջո ,

ի ն ք ը և ս , ե ր բ նրա ն հ ե տ ա պ ն դ ո ւմ էր Պ ո մ պ եոս ը , ա պ ա վ ի նե ց պ ո նտ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ա յս հեռ ա վ ո ր կ ո ղ մ ե ր ը , և

գ ր ա վ ե լո վ Դ ա ս տ ե յր ա յի մ ո տ Ա նգո լի սենեի *17 ջրսասւտ լե ո բ

28 Տ ե ՞ս кՀին Հա յա ստ ա նի գլխավոր ճանապարհներըл, էք 6 8 — 7 3 ։

27 Մ ե^եեքեէ բ ն ա գ ի ր ը փ ոխ ա նա կ ձե ո ն ա ղ բա կ ա ն ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ի

ո ւն ի ’ А х еХ ц Т ]՝^ ;, Հ ա մ ա ձ ա յն •ԲսիլաՂ՛ղերի ո ւ ղ ղ մ ա ն , տ ե ՛ս М Э Г к ^ З Г ^ 0 1 0 О б"

пеа1<>81е йег Ва^гаШ еп, էչ во, ծանոթ.,

194

(մ ո տ էր նա և եփ ր ա տ ը , որը ը ա ժ ա ն ո ւմ էր Ա կիլիս ենեն Փ ոքր Հ ա յք ի ց ) ' մ ն ա ց ա յս տ ե ղ մ ի ն չև որ պ ա շա ր վ ա ծ լի նելով [' հա ր ­կ ա դ ր վ ա ծ եղ ա վ փ ա խ չե լ լե ռ ն ե ր ո վ Կ ողքիս և ա յն տ ե ղ ի ց Բ ոս- փ ո ր ։ Իսկ Պ ո մ պ ե ո ս ը ա յս տ եղի մ ո տ հ ի մ ն ե ց Փ ոքր Հ ա յ քում Ն իկոպ ոլի ս ք ա ղ ա քը , որը մ ն ո ւմ է մ ի ն չև ա յժ մ և շա տ լա վ բ ն ա կ վ ա ծ է » ։2 . Պ լո լտ ա ր ք ո ս , Պ ո մ պ ե ո ս , գ լ. 3 2 , 3 '

«Ա յն ո ւհ ե տ և ք Պ ո մ պ Լ ո ս ր ], բա ն ա կ դ ն ե լո վ նրա շուրջը ' շրջա փ ա կ պ ա շա ր եց ն ր ա ն ։ Եվ նա [Մ ի հ ր դ ա տ ը ], 4 5 օր պ ա ­շա ր մ ա նը դ ի մ ա ն ա լո ւց հ ե տ ո ' իր ղոր քի ա մ ե ն ա ո լժ ե ղ մ ա սի

հետ ա ն նկ ա տ ե լի կ ե ր պ ո վ փ ա խ ա վ , իսկ ա ն պ ե տ ք ն ե ր ի ն և

հ ի վ ա ն դ ն ե ր ի ն ս պ ա նել տ վ ե ց ։ Ս ա կա յն հետ ո նրա ետ և ի ց հ ա ս ա վ Եփրսւտի մ ո տ ե ր ք ո ւմ Պ ո մ պ ե ո ս ը և բ ա ն ա կ ե ց նրա

մ ո տ . բ ա յց ե ր կ յո ւղ կ ր ե լո վ , որ նա կսւրող է ի ս կ ո ւ յն և ե թ ա ն ց ­նել Ե փ ր ա տ ը ' ա ռ ա ջն ո ր դ ե ց նրա դ ե մ կես գիշերի ն իր ս պ ա ­

ռ ա զ ի ն վ ա ծ զ ո ր ք ը » ։3 . Ն ո ւյն ը , Պ ո մ պ ե ո ս , գ լ. 3 2 , 6 — 7 '

«վ ե ր ջ ա պ ե ս նրա նք [փ ա խ չե լի ս ] հա ս ա ն Ս ինորա ա մ ­

ր ո ւթ յո ւն ը , որը լե փ լե ց ո ւն էր թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն փ ո ղ ե ր ո վ և

թ ա ն կ ա ր ժ ե ք ի ր ե ր ո վ ։ . . .Ա յս տ ե ղ ի ց նա [ Մ ի հ ր դ ա տ ը ] շ ա ր ժ ­վ ե ց Տ ի գ ր ա ն ի մ ո տ Հ ա յա ս տ ա ն , ս ա կ ա յն եր բ սա մ ե ր ժ ե ց

և նրա գ լխ ի հա մ ա ր հ ա յտ ա ր ա ր ե ց հ ա ր յո ւր տ ա ղ ա նդ վ ա ր ­ձ ա տ ր ո ւթ յո ւն ' նա ա ն ց ա վ Եփ րա տ ի ա կ ո ւնք նե ր ի մ ո տ ո վ և

փ ա խ ա վ Կ ողքիսի մ ի ջո վ Л»

4 . Կ ա սսիոլս Դ իո ն , դ ք . 3 6 , գ լ. 4 8 , 1 '«Ա ր դ ' Մ ի հ ր դ ա տ ը , ե ր բ ա յդ ա մ ե ն ը հա ջող ա նցա վի

գ ր ա վ ե ց ա ո ժա մա նսւկ Ա ր մ ե ն ի ա յի Ա ն ա հ ի տ յա ն ե ր կ ի ր ը , ո - րը ն վ ի ր վ ա ծ Է ր մի ի ն չ - ո ր հա մ ա ն ո ւն ա ս տ վ ա ծ ո ւթ յա ն , և

ա յն ո ւհ ե տ և ա յս տ ե ղ նրա ն հ ա ր ե ցի ն ուրիշ շա տ ե ր ը ։ Իսկ երբ

Պ ո մ պ ե ո ս ի ն ևս մ ի ա ց ա ն Մ ա ր կիո լս ի զ ի ն վ ո ր ն ե ր ը ' նա վ ա ­խ ե ց ա վ և ա յլև ս չմ ն ա ց ա յդ ե ր կ ր ռ ւմ , ա յլ ի ս կ ո ւ յն ա ն ն կ ա ­

տ ե լի կ ե ր պ ո վ դուրս ե կ ա վ գ ի շե ր ո վ և ա պ ա , ա ռա ջ գ ն ա լո վ գ ի շե ր ն ե ր ը ' ճ ա նա պ ա ր հ վ ե ց դեպ ի Տի գ ր ա ն ի Հ ա յա ս տ ա ն ը » :

5 . Ն ո ւյն ը , դ ք . 3 6 , գ լ. 5 4 , 3 '

« [ Պ ո մ պ ե ո ս ը ] քաղաք հիմնեց ա յն տ եղում , որտեղ հա ղթություն Էր տ ա րել28, և տ վ ե ց ի ր վ ի ր ա վ ո ր ու հ ա ս ա կ ա ­

վո ր զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ն ։ Ա յն տ ե ղ ն ր ա ն ց հետ մ ի ա ս ի ն բ ն ա կ ո ւ­

թ յո ւն հ ա ս տ ա տ ե ց ի ն նա և ց ա ն կ ա ց ո ղ ն ե ր ը հա րևա ն տ ե ղ ե ր ի ց ։

՜® Հա մեմա տ ն նաև Ա պ и/ ի ա ն ո ս, Միհրդատ., գ լ. 1 0 5 ։

195

Եվ նրա նք գ ո յո ւթ յո ւն ունեն և ա յժ մ Լ. ա ն վ ա ն վ ո ւմ ե ն հ ի -

կ ո պ ո լս ե ց ի ք » :6 . Ա պ պ ի ա նոս. Մ ի հ ր դ ա տ ., գ լ. 1 0 1 '

«Մ ի հ ր դ ա տ ը , գ ց ե լո վ իրեն իր մ ի ա յն թ ի կ նա պ ա հներ ի հետ դեպ ի թ ե ք լե ռ ն ե ր ը ' փ ա խ ա վ ու ա ղ ա տ վ ե ց , և ճա ն ա ­պ ա րհին նրա ն պ ա տ ա հ ե ցի ն ո մ ա ն ք նրա վա րձկա ն հ ե ծ ե ­լա զ ո ր ի ց և մ ո տ եր եք հա զա ր հ ե տ և ա կ ն ե ր , որոն ք ո ւղեկ ­

ց ե ց ի ն նրա ն մինշԱ Ս ինոր եզա ա մ ր ո ց ը » :7 . Օ ր ոսիոլս , գ ք . V I, գ լ. 4 , 3 '

« Պ ո մ պ ե ո ս ը ... Փ ոքր Հ ա յք ո ւմ Դ ա ս տ ո ս կ ո ւս լե ո ա ն մոտ շրջա փ ա կ պ ա շա ր ե ց թ ա գ ա վ ո ր ի Լ Մ իհրդա տ ի ] բա ն ա կ ը » ։

Մեջ բ ե ր վ ա ծ ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ հ ի շա տ ա կվ ա ծ ե ն , ի ն չ­պ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ֊պ ո ն տ ա կ ա ն կ ռի վ նե ր ի և Մ իհրր- դա տ ի նա հա նջի եր եք գ լխ ա վ ո ր վ ա յր ե ր ը Փ ոքր Լ ա յք ո ւմ ' Դ ա ս- տ ե յր ա ն , նի կ ոպ ոլիսը և Ս ինոր իա ն։ Ա յս ե ր ե ք վ ա յր ե ր ի ց եվյւո-

պ ա կա ն պ ա տ մ ա գ ի տ ո ւթ յա ն մեջ ա նվյիճելի կ ե ր պ ո վ ո ր ո շվ ա ծ Է մ ի մ ի ա յն ն ի կ ո պ ո լս ի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ։ նա գ տ ն վ ե լ Է, ի ն չպ ե ս վ ե ­ր և ա ս ա ցի ն ք , ա յժ մ յա ն Պ յո լր կ ի մ ո տ , ուր հ ա յտ ա բ ե ր վ ա ծ են ա ր­ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , ո ր ոն ց մեջ պ ա րզ կ երպ ո վ հ իշա տ ա կվ ա ծ Է նի~

կոպ ոլիս ք ա ղ ա քի ա ն ունը29։Ե վրոպ ա կա ն գի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ց շա տ ե ր ը ' Ռ ե յն ա ք ը , Մ ա ր կ-

վա րտ ը և ո ւր ի շնե ր ը ' կ ա ր ծո ւմ են ս ա կ ա յն , որ ն ի կ ո պ ո լի ս ը հ ի մ - ն ը վ ա ծ Է ե ղ ե լ ո 'չ թ ե գ ի շե ր ա յի ն ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի և Պ ոմսլեո սի վճ ռ ա կ ա ն հ ա ղ թ ո ւթ յա ն վ ա յր ո ւմ , ինչպ ե ս վ կ ա յո ւմ են ք ա ղ ա քի

ա նունը (Ы 1 к 6 — 1էՕ /.ւ;= «Հ ա ղ թ ո ւթ յա ն ք ա ղ ա ք » ) և Կա սսիուս Դ իոնի ու Ա պ պ ի ա նոսի վ ե ր ո հ ի շ յա լ ց ո ւց ո ւմ ն ե ր ը ( վ կ . 5 ) , ա յլ

Դ ա ս տ ե յր ա յի տ ե ղ ո ւմ , ի ն չպ ե ս ա յդ մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ Է վե ր և մ ե ջ բ ե ր ­վ ա ծ Ա տ րա բոնի վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ30 ( տ ե՛ս վ կ . 1 ) ։ Ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւ­թ յո ւն ը հ ի մ ն ա վ ո ր ե լո ւ հա մ ա ր Մ ա րկվա րտ ը մ ա տ ն ա ց ո ւյց Է ա ն ո ւմ ,

որ նա և Պ լո լտ ա րքո սի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յա ն մեջ (վկ> 2 ) գ ի ­

շե ր ա յի ն կ ռ վ ի տ եղը ց ո ւ յց Է տ ր վ ա ծ «Եվւրա տ գետ ի մ ո տ ե ր ք ո ւմ » ։ Ո ւստի և նա կ ա ր ծ ո ւմ Է, որ Մ իհրդա տ ի վերջնա կա ն պ ա ր տ ութ յա ն տ եղը պ ե տ ք Է լի ն ե ր Եփ րա տ գե տ ի մ ո տ Ե կ ե ղ յա ց հին գ ա վ ա ռ ո ւմ ։

Ռ ե յն ա ք ի ո լ Մ ա րկվա րտ ի ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յա ն դ ե ս , որը ա ռ ա ­

ջին հ ա յա ց ք ի ց հ ա մ ո զ ի չ Է թ վ ո ւմ , գ լխ ա վ ո ր ա ռ ա ր կ ո ւթ յո ւն ը կա ­

!3 Տ ե ՛ս Т а у ] о г յ. 0 ., յօ ս ո ւմ օք а էօս-г 1ո А ггаеш а, КигсНз1ап ап<3 Ь'ррег Ме50р01аш1а, Лоигп. օէ Коу. О ео^г. Бос., Լօո<1օո, 1868, է. 38, Էչ յօ տ ,

зс‘ Տ ե ՛ս К е 1 ո а с հ, МИЬг1сШе ЕираШ г, էշ յ տ տ , ձան. յ և М а г к \у а г է, 01е Оепеа1о^1е йег Ва^гаНйеп, է չ В9—98,

196

րող է , ա նշուշտ ։ ա յն լի ն ե լ, որ Ս տ րա բոնի վ ե ր ո հ ի շ յա լ մ ո ւթ ու ե ր կ դ ի մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց դ ժ վա ր է ա նել որևէ հա ստ ա տ ուն հ ե տ ե ֊

վ ո ւթ յո ւն ։ Ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , Ս տ րա բոնն իր ա յդ վ կ ա յո ւթ յա ն մեջ հե ն ց ի ն ք ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է , որ՛ Դ ա ս տ ե յր ա յի մ ոտ է դտ նվեI «Եվւրա տ գ ե տ ր , որը բ ա ժ ա ն ո ւմ էր Ա կի լի ս ենեն Փ ոքր

֊ այքից3)1 Եվ ուշա գրա վ է , որ Ս տ րա բոնի ա յս ց ո ւց մ ա ն ը կ ա տ ա ­ր ե լա պ ե ս հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է ո 'չ թ ե Ռ ե յն ա ք ի և Մ ա րկվա ր-

տ ի, ա յլ Ա դոնցի նոր ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , որն ո ւշա դ ր ո ւթ յա ն չէ ա ռ ֊ 1'ըվել, դ ժ բ ա խ տ ա բա ր , ն ո ր ա ղ ո լյն ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։

Ա դոնցի կ ա ր ծ ի ք ո վ 31 Ս տ րա բոնի հ ի շա ծ Դ ա ստ ն յր ա ն հ ա մ ա -

պ ա տ ա ս խ ա ն ո լմ է ա յժ մ յա ն Դ ո ս տ ա լի ն , որը գ տ ն վ ո ւմ է Կ ա մա խ ի և Ա կնի մ ի ջև Եփ րա տ ի աջ ավւի մ ո տ . ո ւր ե մ ն ' ՛հ ե ն ց հ ա մ ա ձ ա յն

Ս տ րա բոնի վ կ ա յո ւթ յա ն '' թ ե Եվւրատ գե տ ի մ ո տ և թ ե Փ ոքր Հ ա յ­ք ի ու Ակի լիս ե նեի ս ա հ մ ա ն ո ւմ ։ Պ ետ ք է ի նկա տ ի ո ւն ե ն ա լ, որ

II ի հր գա տ ի ու Տ ի գ ր ա ն ի ժ ա մ ան ա կ Ա կիլի ս ենեն ե ղ ե լ է , ի ն չպ ե ս մ ի ա ն գ ա մ ա յն ճիշտ ե ն թ ա դ ր ո ւմ է Ա դ ո ն ցր , խ ի ս տ ընդ ա ր ձ ա կ մի շրջա ն և բ ո վ ա ն դ ա կ ե լ է իր մ ե ջ ո 'չ մ ի ա յն հին Հա ՛յա ստ ա նի

Ե կ ե ղ յա ց գ ա վ ա ռ ը , ա յլ , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ն ա և Դ ա ր ա նա ղ ի ն , Մ ա նա նա -

ղ ի ն , Ա ղ յո ւն ը և Մ զո ւր ը32։Որ Դ ա ս տ ե յր ա յի ու ա յժ մ յա ն Դ ո ս տ ա լի ն ո ւ յն ա ց ո ւմ ը կ ա ֊

ր ե /ի է հա ջող և ը ն դ ո ւն ե լի հա մ ա ր ե լ ա յդ ց ո ւ յց են տ ա լի ,• նա և

ն ե ր ք և մ ե ջ բ ե ր վ ա ծ մ ե ր դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Դ ա ս տ ե յր ա յի հ ե ռ ա ­վ ո ր ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն Ն ի կ ո պ ո /ս ի ց ։

Կա րևոր է նա խ մ ա տ ն ա ն շե լ, որ ա յժ մ յա ն Դ ոստ ա լը հ ի շա ­

տ ա կ վ ա ծ է ն ա և Տ ա յլո ր ի մ ո տ , Զ ի մ ա ր ա յի ց մ ո տ 1 0 — 1 2 կ ի լո մ ե տ ր

հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վրա և ա յժ մ յա ն Պ յո ւր կ ի ց ( = Ն ի կ ո պ ո լի ս ) Զ ի ՜

մ ա րա տ ա նող ճա նա պ ա րհի վ ր ա , որը մ ա ն ր ա մ ա ս ն նկ ա ր ա գ ր վ ա ծ

է նրա (ГՕրագիր մի պ տ ո ւյտ ի մ ա սի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ և ն » ա շ խ ա ­տ ո ւթ յա ն մ ե ջ33< Տ ա յլո ր ի ն կ ա ր ա գ ր ա ծ ա յս ճ ա նա պ ա ր հը պ ա ր զ ա ֊

պ ես Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի ն ի կ ո պ ո լի ս , —Զ իմ ա րա ճա նա պ ա ր -

հ ա գի ծն է , որի ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ը ճիշտ է ո ր ո շվ ա ծ թ ե Ա դո նցի մ ոտ

և թ ե Կ ոնրա դ Ս՜ի/լերի բա ց ա տ ր ա կ ա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ 34» Պ և տ ի ն գ ե ր ­

յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ ն ի կ ո պ ո լս ի հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը Զ ի մ ա ր ա յի ց ց ո ւ յց

՜)2 Տե 'ս «Армения в эпоху Ю стиниана», էւ 54:33 Տե՞ս նույնը, կշ 5 4 — 55/аз Տ ե ՛ս յ 0սւ-ոո1 օք Коуа1 Сео§тарН1са1 Б о с ^ у , л’о1. 38, Լ օռմ օո

1868, ՛նա և 'ն ո է ֊յ ն ա շ խ ա տ ո ւ թ յ ա ն А С Т 3 փ Ь Շ Ь - է ռ ո ւ ս ե ր ե ն թ ա ր դ ւ / ա ն ո ւ թ յ ո լ ն ը 1

..Материалы для географии А зиатской Турции*, Тифлис, 1874, ирил. 11 к тому И „И зв. Капк. О тдел. Рус. Геогр . О б щ ества"»

3-1 Տե՛ս К. М 111 е г, ШпегаПп Котапа, ՏէսէէՔՅւ՚է, 1916, էչ 679—в80։197

է տ ր վ ա ծ 75 հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ղ ո ն կ ա մ մ ոտ 111 կ ի լո մ ե տ ր ։ Պա րզ է , ո ւր ե մ ն , որ տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն ը Պ յո լր կ -Ն ի կ ո պ ո լս ից մ ի ն չև ա յ ֊

ժ ը մ յա ն Դ ոստ ա լ պ ետ ք Է լի ն ե ր մ ո տ ա վո ր ա պ ե ս 1 0 0 կ ի լո մ ե տ ր և Դ ոս տ ա լից մ ի ն չև Զ ի մ ա ր ա ' մոտ 11 կ ի լո մ ե տ ր ։

Ա յս տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն ն ե ր ը մի նոր ա պ ա ց ո ւյց ե ն , ա ն շո ւշտ ,

Դ ա ս տ ե յր ա յի ու Դ ոստ ա լի ն ո ւ յն ո ւթ յա ն ։ Պ ո մ պ ե ո ս ը , հ ե տ ա մ տ ե լո վ Մ իհ րդ ա տ ի ն, որը նա հա նջելու Էր, բն ա կ ա ն ա բա ր , ա ր ա գա ցրա ծ ե ր թ ո վ , կա րող Էր հա ս նել Դա ստ ե յր ա -Դ ո ս տ ա լի ց Ն ի կ ո պ ո լի ս ֊ Պ յո լր կ ճիշտ և ճիշտ մ ի ա յն երրորդ օրը , ին չպ ե ս ա յդ վ կ ա յո ւմ են հին հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ը ։

ճ ի շտ պ ետ ք Է հ ա մ ա ր ե լ ըստ ա յս մ և Կ ա սսիոլս Դ իոնի ու Ա պ պ իա նոսի հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը , որ Ն իկոպ ոլիսը հ ի մ ն ը ֊ վ ա ծ Է եղ ե լ ո 'չ թ ե Դ ա ս տ ե յր ա յո լմ , ի ն չպ ե ս ե ն թ ա դ ր ո ւմ են Ռ ե յ- ն ա քը և Մ ա րկվա րտ ը, ա յլ Պ ոմ պ եո սի հ ա ղ թ ո ւթ յա ն և Մ իհր դա տ ի վերջնա կա ն պ ա ր տ ո ւթ յա ն տ ե ղ ո ւմ , ա յս ի ն ք ն ' Դ ա ս տ և յր ա յի ց մոտ

1 0 0 կ ի լո մ ե տ ր հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վրա գ տ նվ ո ղ ա յժ մ յա ն Պ յո լր կ ո լմ ։Վ ե ր ոհ ի շյա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի մեջ հ ի շա տ ա կվ ա ծ վ ա յր ե ր ի ց

եր ր որ դի , Ս ինորիա յ ի , տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ևս ք ն ն վ ա ծ Է ու ո ր ո շ ֊

վ ա ծ ի մ պ ա տ մ ա կ ա ն -ա շխ ա րհա գրա կա ն ն ո ւյն ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ ^ ։

Ս ինորիա ա մ ր ո ւթ յո ւն ը , ի նչպ ե ս մ ա տ ն ա ց ո ւյց Է ա րել Կոն-

ր ա դ Մ ի լլե ր ը , հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա նո ւմ Է, ա ն շուշտ , Պ և տ ինգեր յա ն

ք ա ր տ ե զ ի Ս ինա րա կ ա յա ր ա ն ի ն ։ Ս ա կա յն նրա և Ռ. Կիպ երտ ի մ ո տ 3® սխ ա լ Է ո ր ո շվ ա ծ սրա տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ։ մ ի լլե ր ը Ս ինա - ր ա յի տ եղը ե ն թ ա դ ր ո ւմ Է ա յժ մ յա ն Ս ը նկ ա ռի ճ ո ւմ , իսկ Կ իպ երտ ն'

ա յժ մ յա ն Ա լա ջա յո ւմ ։ Ս ա կ ա յն , ի ր ա պ ե ս , նա գ տ ն վ ե լ Է, ինչպ եււ

մ ա ն ր ա մ ա ս ն ց ո ւ յց Է տ ր վ ա ծ վ ե ր ո հ ի շ յա լ ի մ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ , ա յժ մ յա ն Գ ա ղ տ ա ռ ի ճ ի ց , որը հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ Է Պ ևտ ին-

գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի *С Ь а1 сЬ Й 1 аП 5 կ ա յա ր ա ն ի ն , 1 5 հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մղոն կ ա մ մ ո տ 2 2 կ ի լո մ ե տ ր հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վրա և ըստ ա յս տ ա ր ա ­ծ ո ւթ յա ն ը ն կ ն ո ւմ Է Դ ա ղտ ա ռի ճի ց Ս ատ ա ղ տ ա նող ճա նա պ ա րհի Վ րա , Ա շկ ա լա յի ց մ ոտ 1 5 կ ի լո մ ե տ ր դեպ ի հ յո լս ի ս -ա ր և մ ո լտ ք ' Ե փ - ր ա տ գետ ի մ ո տ ։ Ս ինորիա յի մ ա սի ն կա րևոր Է ու Էական Ս տ րա ­

բ ո ն ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը ( տ ե 'ս վ ե ր և վ կ . 1 ) , ո րից ե րև ­

վ ո ւմ Է, ո ր նա նշա նա վոր մ ի ա մ ր ո ւթ յո ւն Է եղել Մ իհրդա տ ի թ ա ­գա վ ո ր ո ւթ յա ն մեջ և գ տ ն վ ե լ Է Պ ոնտ ոսի ու Մ եծ Հ ա յք ի ս ա հ մ ա -

35 Տ ե 'ս է Հին Հա յա ստա նի գլխավոր ճանապարհներըа , Էք 6 6 — 6 8 ։

38 Տ ե ՛ս К. М 1 1 1 е г, Шпегала Котапа, Էչ 6 7 6 —6 7 7 և К. К 1 е р е г է, А Пае уоп К1е1паз1еп 1п 24 ШаИегп, 1902—1906»198

քI

նոլմւ Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , կա րելի է ե զ ­

ր ա կ ա ց ն ե լ, որ Տ ի գ ր ա ն Р -ի ժա մ ա ն ա կ Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա ր ա վ -ա ր և - մ ր տ յա ն ս ա հ մ ա նը հա ս նո ւմ էր մ ի ն չև ա յժ մ յա ն Կ ոպ -Դ ա ղի լե ռ - ն ե ր ը , ո ր ո ն ց հ ա ր ա վ -ա ր և ե լյա ն ս տ ո ր ո տ ն ե ր ո ւմ , Եվւրատ զետ ի

մ ո տ , գ տ ն վ ե լ է Ս ինորիա նշա նա վոր ա մ ր ո ւթ յո ւն ը ' Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն

ք ա ր տ ե զ ի Ս ինա րա կ ա յա ր ա ն ը ։Որ մ ե ր ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ը Ս ինորիա յի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յա ն մ ա ­

սին ս տ ո ւյգ է և ա ն վ ի ճ ե լի ' ա յդ հա ստ ա տ ում են Մ ա րկվա րտ ի նոր գ ի տ ո ղ ո ւթ յո լն ն ե ր ր , որ մ ե ջ են բ ե ր վ ա ծ նրա վ ե ր ո հ ի շ յա լ ա շխ ա ­

տ ո ւթ յա ն մ ե ջ37։ Մ ա րկվա րտ ը ևս հ ա ն գ ե լ է ա յժ մ նոր ե զ ր ա կ ա ­ց ո ւթ յա ն , որ Մ իհրդա տ ի և Տ ի գ ր ա ն ի ժ ա մ ա ն ա կ Ղ երջա ն գ ա ­վ ա ռ ը պա տ կա ն և լ է , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Մ իհր դ ա տ ի ն , իսկ սրա վ ե ր ջ ն ա ­

կա ն պ ա ր տ ո ւթ յո ւն ի ց հ ե տ ո , «Ա կ ի լի ս ե ն ե ն և Դ երջա նը և թ ե ր և ս նա և Կ ա րեն իտ ի ս ը » կ ց վ ե լ են Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ։ Սրա ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւ­նը հ ա վա նա կ ա ն չէ , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , Կ ա րենիտ իս գա վ ա ռ ի ն կ ա տ մ ա մ բ , որն ըստ մ ե ր ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յա ն պ ա տ կա նե լ է մ ի ն չև

Ս ինորիա ն ու Կ ո պ ֊ Դ ա ղր Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ։Տ ե ղ ա գ ր ա կ ա ն վ ե ր ո հ ի շ յա լ խ ն դ ի ր ն ե ր ի վրա մ ե ն ք ա ն հր ա ­

ժեշտ հ ա մ ա ր ե ց ի ն ք ըն դա րձ ա կ կ ե ր պ ո վ կ ա ն գ ա ռ ն ե լ, որ ո վ հետ և ա յդ մ ա ս ո ւմ պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն եր կ եր ը կա րոտ են հ ի մ նա կ ա ն

ս ր բ ա գ ր ո ւթ յա ն ։ Մ եր նոր ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ Մ իհրդա տ ի ն ա ­հա նջի ճա նա պ ա րհը Դ ա ս տ ե յր ա յի ց մ ի ն չև Ս ինորիա պ ա րզ կ եր պ ո վ

ո ր ո շվ ո ւմ է Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի և Ա նտ ոնինոսի ճ ա ն ա պ ա ր ­

հ ա ց ո ւ յց ի 2 1 т а г а ^ 1 к о р о П з և № 1<օթօ11տ -Տօէ313 </>*» ո ւղ ե ղ ծ ե ր ո վ , որոնք ք ն ն վ ա ծ են ու լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ Ա դոնցի և ի մ պ ա տ մ ա կա ն-

ա շխ ա ր հ ա գր ա կա ն ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ®®ւՍ ինորիա ա մ ր ո ց ը , ուր փ ա խ ե լ էր Մ իհրդա տ ն ի ր զո ր քի ա ն ­

նշա ն մ ն ա ց ո ր դ ն ե ր ո վ ' նրա խ ո շ ո ր ա գ ո ւյն գ ա ն ձ ա պ ա հ ե ս տ ն ե ր ի ց

մ ե կ ն էրI Ա յս տ ե ղ պ ա հ վ ո ւմ է ի ն , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ են Ա պ պ ի ա նոսր

և Պ լո լտ ա ր քո ս ը 39, վ ե ց հ ա զա ր տ ա ղ ա նդ դ ր ա մ ( ՜ մ ո տ 2 5 մ ի լի ո ն

ոսկի մ ա ր կ կ ա մ 124-2 մ ի /ի ո ն ոսկի ռ ո ւբ լի ) և թ ա ն կ ա ր ժ ե ք իր եր ու

շո ր ե ր ։ Ս ի ն ո ր ի ա յո լմ Մ իհրդա տ ը բ ա ժ ա ն ե ց իր զ ո ր ք ի ն փ ո ղ և

ն վ ե ր նե ր ու Տ ի գ ր ա ն ի մ ո տ ո ւղ ա ր կ ե ց ա յս տ ե ղ ի ց սուր հա նդ ա կներ

խ ն դ ր ե լո ւ նր ա ն ի ց հ յո ւր ը ն կ ա լո ւթ յո ւն ։ Ս ա կ ա յն , ի ն չպ ե ս վ ե ր և

հ ի շե ց ի ն ք , ծե ր ո ւն ի Տ ի գ ր ա ն ը կ ա ս կ ա ծո ւմ էր , և ո 'չ ա ռ ա ն ց հ ի մ ֊

м Տ ե ՛ս 01е Оепеа]с>й1е йег Ва^гаИЛсп, է չ в з ,38 Տե՛ս А д о н н , Армения о эпоху Ю стиниана, էչ 75—80 և իմ ա չ ֊

խ ա ա ո ւթ յո ւ% ը ճ (լՀին Հա յա ս տ ա ն ի գլխ ա վոր ճա նա սլա րՀներլ»յ , ԷՀ 6 6 —8 1 ։

39 Ա պ պ ի ա ն ո ս , Միհրդատ., գլ. 101 և Պ լ ո ւ տ ., Պոմպեոս, գ լ. 3 2 , 6 ։

199

ր ի , որ իր որդուն գ ր գ ռ ո ղ ն ու իր դեւք բա ր ձ ր ա ց ա ծ ա պ ս տ ա մ ­բ ո ւթ յա ն գլխ ա վո ր դրդիչն ի նք ը Մ իհրդա տ ն է ։ Ուստի և նա ո 'չ մ ի ա յն մ ե ր ժ ե ց նրա ն ը նդ ո ւնե լ և օ գ ն ե լ, ա յլև ձ ե ր բա կ ա լե ց սրա ուղ ա րկա ծ ս ո ւրհա նդա կներ ին և ուղա րկեց նրա նց Պ ո մ պ ե ո ս ի ն : Նա ա զդա րա րն երի մ ի ջ ո ց ո վ Հ ա յտ ա ր ա ր ե ց , բ ա ց ի ա յդ , որ Մ հհըր-

դա տ ի գլխ ի հա մ ա ր նա ս ա հ մ ա ն ել է 1 0 0 տ ա ղ ա նդ դրա մ ա վա րՀ ( = մ ո տ 4 2 0 .0 0 0 գե ր մ ա ն ա կ ա ն սսկի մա րկ կ ա մ 2 1 0 .0 0 0 ոսկիռ ո ւբ լի ) ,

Ֆ րա ն սիա կա ն գ ի տ նա կա ննե ր Տ ուր նեբի ղ ը և Մ որգա նը, ի ն չ­պ ես և Մ ո մ զ ե ն ը , մ ի ա ն գ ա մ ա յն ի ր ա վ ա ցի կերպ ով են/Յա դրոլմ ե ն*0, որ Մ իհրդա տ ի փ ա խ ուստ ի հենց ժա մա նա կ Տի գր ա նը սկսել

էր ա րդեն վա ր ե լ Պ ո մ պ ե ոսի հետ հա շտ ո ւթ յա ն բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ։Ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , Մ իհրդա տ ը նա և ին քն ա յլև ս հույս չուներ

ը ն դ ո ւն ե լո ւթ յո ւն գտ նե լո ւ իր փ ե ս ա յի մ ոտ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։ Ա ռա նց

Տ ի գ ր ա ն ի ց պ ա տ ա սխ ա նի սպ ա սելու նա իր ւիոքրա թիվ զ ո ր ա բ ա ­ն ա կո վ ա ռա ջ շ ա ր ժ վ ե ց Ս ի նո ր ի ա յից դեպ ի հ յո ւս ի ս ։ Նա հո ւյս ու­ն ե ր , որ , հ ա ս ն ե լո վ Սև ծո վի հ յո ւս ի ս ա յի ն ա վւերը՝ իր Բ ոսփ որյա ն նա խ կ ին թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ի ց կկա րողա նա դուրս վտ ա րել իր ա պ ը ս ֊

տ ա մ բ որ դո ւն , որը հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի հետ ա րդեն ղա շն էր կ ն ք ե լ։Մ իհրդա տ ի ճա նա պ ա րհը Ս ին որ իա յի ց մ ի ն չև Կողքիս մ ա ն ր ա ­

մ ա սն ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ է Ա պ պ իա նոսի մ ո տ 41» Ս ինո ր ի ա յից նա գ ն ա ցե լ

էր Ե փ րա տ ի ա փ եր ով և հա սել մ ի ն չև նրա ա կ ո ւն ք ն ե ր ը ։ Ա յս տ եղ նա մ ն ա ց ե լ էր եր եք օր և կա րգի էր բ ե ր ե լ իր զ ո ր ք ե ր ը ։ Ա յն ո ւ­

հ ե տ և նա ո ւղ ղ վ ե լ էր դեպ ի հ յո ւս ի ս Հ ա յա ս տ ա ն ի Խ ոտ ենե42 գ ա վ ա ­

ռի մ ի ջո վ , ուր խ ո տ են ց ի ն ե ր ը և իրերն երր, զ ի ն վ ա ծ ն ե տ ա ղ ե ղ ն ե ր ո վ ու պ ա րսա տ իկներով [' ո ւզ ե ցե լ էին փ ա կել նրա ճ ա նա պ ա րհը ։ Սա­կ ա յն Մ իհրդա տ ը նր ա նց ետ էր մ ղ ե լ և ճ ո ր ո խ գետ ի ե ր կ ա յն ո ւ­

թ յա մ բ ու Սև ծո վ ի ա փ եր ո վ հա սել էր Փ ա սիս ( ա յժ մ յա ն Փ ո թ ի )

Տ ե ՛ս Рг. Т о и г п е Ь 1 г с , Н151о1ге роИНдис е ! геИц1еике Йе Г А г т ё - п1е, էշ 774, յ . (1е М о г р; а п, НЫ о1ге մս реир1с агтёп1еп, Р аП я .Ш Э , էչ 78 և М о м л с е н , Римская история, т. III, > 0 7 ,

Տ ե ՞ս Ա պ ՚ պ ի ա ն < ո ս , Մ ի հ ր դ ., դ լ. 1 0 7 , հ ա մ ե մ ա տ ն նա և Պ լ ո լ տ , Պ ո մ ­

պ ե րս , 3 2 , 7 և Դ ի ո ն , դ բ . 3 6 , դ լ. 5 0 , 2 — 3 ։42 Հյուրշմա նը կարծում է , որ հոտևնեն ( ճ ա Հ ՚ղ ՚ո ^ . որր հին Հա յա ստ ա ­

նի գավառներից մեկն է , գտնվեք է Եփրատ դետի ակունքների ու Ափսարոս դե­տի միջև ( տ ե՞ս «ձին Հա յոց տ եղվոյ անունները» , թա րգմ. Պ ի լ ե ղ ի կ ճ յ ա ն ի3

Վիեննա։ 1907 , էջ 19 , ծան. 1 ) ։ Իսկ Ռ եյնաքը ենթադրում է, որ ԽոտենԼն հա մա ­պատասխանում է Ս տրաբոնի Հիշատւսկած տ ե ՛ս М11Ьг1Йа1б

ЕираЮГ, Է1 389, ձան. V,

և ա յն տ ե ղ ի ց Ղի ոսկու րի աւո Մ ի հր դ ա տ ի ճա նա պ ա րհը պ ե տ ք է րոտ ա յս մ ե ն թ ա դ ր ե լ ա յժ մ յա ն Ա շկ ա լա յի և էր զ ր ո ւմ ի մ ո տ ո վ դեպ ի Թ ո րթ ո ւմ և ա յս տ ե ղ ի ց Ար դ վ ի ն ի ո լ Բա թ ո լմ ի վրա յո վ դեպ ի Ս ո ւ ֊

խ ո ւմ ։Մ իհր դա տ ի փ ա խ ո ւս տ ի ց հետ ո Պ ո մ պ եո սը պ ա տ ե ր ա զ մ ր նրա

դե լք հ ա մ ա ր ե ց վ ե ր ջա ց ա ծ և ն ո ւյն 6 6 թ վ ի ն ա ռ ա ջն ո ր դ ե ց իր զոր՜­

քը դեպ ի Հ ա յա ս տ ա ն ։

17. ՏԻԳՐԱՆԻ ՀԱՇՏՈԻԹՅՈԻՆԸ ՊՈՄՊԵՈՍԻ ՀԵՏ

Մ ի ն չդ ե ռ Պ ո ն տ ո ս ո լմ տ եղի էին ո ւն ե ց ե լ վ ե ր և ն կ ա րա գր վա ծ ա ն ց ք ե ր ը ' Հ ա յա ս տ ա ն ն իր հերթ ին ե ն թ ա ր կ վ ե լ էր հա րձա կմ տ ււ։ Պ ա րթ ևների թ ա գ ա վ ո ր Հրա հա տ Գ -ն , իր նորա փ եսա կրտ սեր

Տի գ ր ա ն ի խ ն դ ի ր ք ո վ և , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , նա և Պ ոմ պ եո սի դ ր դ մ ա մ բ '

պ ա տ ե ր ա զ մ էր ս կս ե լ Տի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ի դ ե մ , որը նրա ա ն ­հա շտ ա խ ո յա ն ն էր ու թ շ ն ա մ ի ն ։ Տի գ ր ա ն ի ա պ ս տ ա մ բ որդու և խ ռ ո վ ա ր ա ր հ ա յ մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ի ո ւղ ե կ ց ո ւթ յա մ բ ' նա ներս էր խ ո ւ­ժե լ Հ ա յա ս տ ա ն և , ն վ ա ճ ե լո վ նրա հ ա ր ա վ -ա ր և ե լյա ն շր ջա նները '

հա ս ել էր մ ի ն չև Ա րտ ա շա տ մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը ։Ծ երունի Տ ի գ ր ա ն ը , որը հ ա ն կ ա ր ծա կ ի ի էր բ ե ր վ ե լ, հա ր­

կ ա դ ր վ ե ց , ինչպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Կ ա սսիոլս Դ ի ո ն ը փ ա խ չ ե լ իր ե ր ֊

կըրի լե ռ ն ա յի ն շրջա նները։- Ս ա կա յն Ա րտ ա շա տ ք ա ղ ա ք ը , հա ­վ ա տ ա ր ի մ մ ն ա լո վ Տի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ի ն ' ց ո ւ յց տ վ ե ց հ ա մ ա ռ դ ի ­

մ ա դ ր ո ւթ յո ւն ։ Ինչպ ես հ ա յտ ն ի է Ս տ րա բոնի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց , հին Ա րտ ա շա տ ը շն ո ր հ ի վ իր ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի գ ր եթ ե ա ն մ ա տ չե լի էր ։

«Ա յս ք ա ղ ա ք ը , — ա ս ում է Ս տ րա բոնը2, — գտ ն վ ո ւմ է թ ե ֊

րա կ ղզու ն մ ա ն վ ո ղ մ ի խ ո ր շ ո ւմ , որը, բ ա ց ա ռ ո ւթ յա մ բ պ ա ­ր ա ն ո ց ի , շր ջա պ ա տ վ ա ծ է պ ա րսպ ով ու նրա ա ռջև հոսող

գ ե տ ո վ , իսկ պ ա ր ա նո ցը փ ա կ վ ա ծ ու պ ա շտ պ ա ն վ ա ծ է խ ր ա ­մ ո վ ու ց ցա պ ա տ ն ե շո վ յ> ։

Շ ն ո ր հ ի վ նրա ա մ ուր ա յս դ ի ր ք ի ' պ ա ր թ և ն ե ր ը , որոնք չո ւ­նեի ն ա մ ր ա ց ր ա ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի պ ա շա րմա ն վա ր ձ ' չկ ա ր ող ա ցա ն

նրա ն ա ռ ն ե լ և պ ա շա րում ը խ իս տ ե ր կ ա ր ե ց ։Կ ա սսիոլս Դ իոնի պ ա տ մ ե լո վ ^ , եր բ պ ա ր թ և ն եր ի թ ա գա վո ր ը

տ ե ս ա վ , որ պ ա շա րումը խ իս տ երկա ր է տ և ե լո ւ իր ուժերի մ ի մա ս ը թ ո ղ ե ց Տ ի գ ր ա ն ի որդուն և վ ե ր ա դ ա րձա վ իր ե ր կ ի ր ը ։ Ս ա ֊ կ ա յն հ ե ն ց որ նա հեռա ցա վ [* ծեր ունի Տ ի գ ր ա ն ը , որն իր շուրջն

էր հ ա վ ա ք ե լ ի ր ե ն հա վ ա տ ա ր ի մ մ ն ա ց ա ծ զորա կա ն ո ւժ ե ր ը , հ ա ր ֊

1 Տե՞ս գք . 3 6 , գլ. 5 1 , 2ւ2 X I , 14 , 6 ( 5 2 9 ) ,3 Գք. 3 6 , գլ. 5 1 , 2 ,

202

ձ ա կ վ ե ց դ ա վա ճա ն որդու և ա պ ս տ ա մ բ ա ծ հ ա յ ի շխ ա ն ն ե ր ի վ ր ա է

հ ա ղ թ ե ց նր ա նց և հ ա լա ծե ց ու իր ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը վ ե ր ա հ ա ս տ ա ­տ եց ա մ բո ղ ջ իր երկրումէ Կրտ սեր Տի դ ր ա ն ը հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ եղ ա վ

Հ ա յա ս տ ա ն ի ց վւա խ չել և ո ւզ ե ց գնա լ Մ իհրդա տ ի մ ոտ ու ո ւղ և ո ր ­վ ե ց դեպ ի Պ ո նտ ոս , ս ա կ ա յն ։ ի մ ա ն ա լո վ ճ ա ն ա պ ա ր հի ն , որ իր

պ ա պ ը ծա նր պ ա ր տ ո ւթ յո ւն Է կրել ■ և կա րոտ Է ի ն ք ը օդնու թ յա ն ' փ ո խ ե ց իր ծր ա գի րը և գ նա ց Պ ո մ պ ե ո ս ի մոսււ Նա հ ո ւյս ո ւներ , որ, հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յա ն գ ա լո վ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի հ ե տ ' կ կ ա ր ո ղ ա ­նա ա յս նոր դ ա վ ա ճ ա ն ո ւթ յա ն գ ն ո վ ստ ա նա լ իր հոր գա հը և թ ա ­

գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը IՊ լո ւտ ա ր ք ո ս ի կա րևոր մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց 4 ե ր և ո ւմ Է, որ

Կրտ սեր Տ ի դ ր ա ն ը եկ ե լ Էր հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բա ն ա կ ը և հ ա ն դ ի պ ե լ Էր Պ ո մ պ ե ո սի ն Ա րա րսի ա փ ի ն ։ Նրա նց հ ա ն դ ի պ մ ա ն տ եղը կ ա ր ելի Է

ե ն թ ա դ ր ե լ ա յժ մ յա ն Ք ե փ ր ի ք ե ի մ ո տ ։ Ա յս տ ե ղ հ ե ն ց , Բա րձր Հ ա յ- ք ի ց Ա րտ ա շա տ տ ա նող ճա նա պ ա րհի վ ր ա , Ա րա քս գե տ ի ա փ ի ն ,

գ տ ն վ ո ւմ Էր, ի ր ա պ ե ս , ի ն չս /ե ս ց ո ւ յց ենք տ վ ե լ ա շխ ա ր հ ա գր ա կա ն

մ ե ր ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ5, Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի А Й С о п И и -

С 11էՕՏ կ ա մ а Գ ետ ա խ ա ռնո ւր դ ի մ ո տ Л կա յսՀրա նը։Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զո ր ա վ ա ր ն ուրա խ պ իտ ի լի ն ե ր , ա ն շո ւշտ , որ

Տ ի գ ր ա ն ի ա պ ս տ ա մ բ ո ր դ ի ն , դ ա վ ա ճ ա ն ե լո վ իր հ ո ր ը ' ա պ ա վ ի ն ո ւմ

Էր հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի հ ո վ ա նա վ ո ր ո ւթ յա նն ։ ու օ գ ն ո ւթ յա ն ը ։ Բ ա յց Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ն ա ր դեն ո ւշա ցե լ Էր։ նրա Պ ո մ պ ե ո ս ի մ ո տ գ ա ­

լո ւց դ ե ռ ա ռ ա ջ' ծեր ունի Տ ի գ ր ա ն ը , տ ե ս ն ե լո վ որ ա ն կ ա ր ե լի Է

մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ պ ա տ ե ր ա զ մ ել թ ե պ ա ր թ և ն ե ր ի ու ի ր որդո ւ և թ ե

հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի դ ե մ ' ս կս ել Էր, ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , հա շտ ո ւ­

թ յա ն բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր վա րել Պ ո մ պ ե ո ս ի հ ե տ ։ Բ ա ն ա կ ցո ւ­թ յո ւն ն ե ր ը դ ե ռ չա վ ա ր տ ա ծ ' նա ձ ե ր բա կ ա լե լ ու հ ա ն ձ ն ե լ Էր Պ ո մ ­

պ եո սի ն Մ իհրդա տ ի պ ա տ վ ի ր ա կ ն ե ր ի ն և ի ր ա ներոջ գ լխ ի հ ա մ ա ր

վ ա ր ձ ա տ ր ո ւթ յո ւն Էր ս ա հ մ ա ն ե լ 7 0 0 տ ա ղ ա ն դ , ա յս ի ն ք ն ' ա վ ե /ի քա ն 2 0 0 .0 0 0 ոսկի ռ ո ւբ լի ։

Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Պ ո մ պ ե ո ս ն ի ն ք ն ևս դ ե մ չէր հ ա շտ ո ւթ յա ն ,

ս ա կ ա յն ն ա , օ գ տ վ ե լո վ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ծ ա գ ա ծ ն ե ր ք ի ն խ ռ ո վ ո ւ­թ յո ւն ն ե ր ի ց ' ո ւզ ո ւմ էր , ի հ ա ր կ ե , Տ ի գ ր ա ն ի ն ա ռա ջա դ ր ել խ ա ղ ա ­

ղ ո ւթ յա ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ըստ իր հ ա յե ց ո ղ ո ւ թ յա ն ։ Կ ա սսիոլս Դ իոնի

ուշա գրա վ մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ս պ ա րզ ու որոշ ե ր և ո ւմ է , որ ա յդ

բ ա ն ո ւմ Պ ո մ պ ե ո ս ի ն մ ե ծ ա պ ե ս օգ ն ե լ էր Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ը , որն

* Պ լ ո ւ տ ., Պ ոմպ եոս, գլ. 3 3 , 1 ։

5 Տե՞ս аՀին Հա յա ստ ա նի գչխավոր ճանապարհներըя , է յ СО՝ ֊6 2 1

8 Գք. 3 6 , պլ. 5 2 , 1 ։

203

ա մ ե ն կերպ խ ո չը ն դ ո տ ե լ ու խ ա ն գ ա ր ե լ էր սկսա ծ բ ա ն ա կ ց ո ւ­թ յո ւն ն ե ր ը ։ Ըստ Ղ իո ն ի ' որդու ա յս հ ա կա ռ ա կ ո ւթ յունն էր պ ա տ - ,սա ռը, որ ծերունի Տի գ ր ա ն ը չէր կ ա ր ո ղ ա ցել դա շն կ նքե լ չա փ ա - \

վոր պ ա յմ ա ն ն ե ր ո վ :Կրտսեր Տ ի գ ր ա ն ը , հ ո ւյս ո ւն ե ն ա լո վ , որ կստ ա նա իր հոր գ ա ­

հը ' ո ւղ ե ց ո ւյց դ ա ռա վ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զորքի ն և ա ո ա ջնորդեց Պ ո մ ­պ եո սի ն Ուղիղ Ա րտ ա շա տ ի վ ր ա ։ Ա յս ա ր շա վա նքի ճա նա պ ա րհը ևս պ ա րզ կերպ ով ո ր ո շվ ո ւմ է Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի Սս֊-տաղ—

( •ա գ ա վ ա ն — Ա րտ ա շա տ հին ո ւղ ե գ ծ ո վ , որ մ ա նր ա մ ա ս ն լո ւ յս ։բ ա ն ■

վ ա ծ է « Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճա նա պ ա րհներըя ա շխ ա ր հ ա ­գրա կա ն ի մ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բա ն ա կ ը եկել էր Ս ա տ ա ղից Գ ա ղտ ա ռիճի վյրա յով Ք ե փ ր ի ք ե և ա յն ո ւհ ե տ և գ ն ա ­ց ե լ էր Ա լա շկերտ ի դա շտ ը և ա յս տ ե ղ ի ց Հ ա յկ ա կ ա ն Պար կա մ Ա ղ ֊

ր ի -դ ա ղ լե ռ ն ա շղ թ ա յի հ ա ր ա վ ա յի ն կ ո ղ մ ո վ ու Կոլջա ղի լե ռ ն ա ն ց ­ք ո վ մ տ ե լ յէր Ա րա րա տ յա ն դ ա շտ ը ։ Կ ա սսիոլս Դ իոնի կա րևոր մի վ կ ա յո ւթ յո մ ւի ց 7 կ ա րելի է հ ե տ և ց ն ե լ, որ Պ ոմ պ եո սը ևս, ի ն չ­

պ ես հ ե տ ա գ ա յո ւմ նա և Կ ո ր բո լլո ն ը ' Ար ա քս գետ ն ա ն ցե լ էր Ա րա ­ր ա տ յա ն դ ա շտ ո ւմ հին Վ ա րդա նա կերտ ի մ ոտ գ տ ն վո ղ ծ ա ն ծ ա ղ ո ւ­տովս և Ա րտ ա շա տ ին մ ո տ ե ց ե լ էր Ա րա քսի ո չ թե ա ջ, ա յլ ձա խ

կ ո ղ մ ի ց ։Երբ Պ ո մ պ ե ո ս ի զ ո ր ա բա նա կ ը մ ո տ ե ց ե լ էր Ա րտ ա շա տ ին'

Տ ի գ ր ա ն Р - ն , տ ե ս ն ե լո վ որ դ ի մ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ա ննպ ա տ ա կ է ու ա ն օգ ո ւտ ' վ ճ ռ ե ց , ի ն չ գ ն ո վ էլ լի ն ի , հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յա ն գա լ Պ ո մ ­պ եո սի հետ և գն ա ց ի ն ք ը ա ն ձա մ բ նրա մ ոտ ու կ ա մ ա վոր կ ե ր ­պ ո վ ա նձնա տ ուր ե ղ ա վ հռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն ։ Տի գ ր ա ն ի տ ե ս ա կ ցո ւ­

թ յա ն մ ա ս ի ն Պ ոմ պ եո սի հետ հին ա ղ բյո ւր ն ե ր ը տ ա լիս են խ ա ռ ­նա շփ ո թ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր , որոնք ՛կա րևոր մ ի ք ա ն ի կե տ ե ր ո ւմ

ի ր ա ր ի ց զ գ ա լի չա փ ո վ տ ա ր բե ր վ ո ւմ ե ն ։ Ա պ պ իա նոսը, օրինա կ,

թ ե և ի ն ք ը ' հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն Կա սսիոլս Դ իոնի և Պ լուտ ա րքոսի

հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ' վ կ ա յո ւմ է , որ Տի գ ր ա ն ի գնա լը Պ ո մ պ ե ո ս ի մ ոտ ի ն ք ն ա բե ր ա բա ր էր ու հ ո ժ ա ր ա կ ա մ , ս ա կ ա յն մ ի ­

և ն ո ւյն ժա մ ս/նա կ մ ա տ ն ա ն շո ւմ է , թ ե ոմ ա նք վ կ ա յո ւմ են նա և, որ Տ ի գ ր ա ն ի ն նա խ ա պ ես հրա վի ր ել էր Պ ո մ պ ե ո ս ը ։

Ինձ թ վ ո ւմ է , որ ա յս ՛Լերջին տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը , որը հի շա ­տ ա կ վ ա ծ է Ա պ պ իա նոսի մ ոտ թ ռ ո ւց ի կ կերպ ով և որը պ ս ՚տ մ ս ւ-

դ իտ ա կա ն ե ր կ ե ր ո ւմ ա չքա թ ո ղ է ա ր վ ա ծ , կա րող է ճիշտ լի ն ե լ,

ո ր ո վ հ ե տ և Պ լո ւտ ա րքոսի մ ոտ ևս մ ա տ ն ա ց ո ւ յց է ա ր վ ա ծ , որ Տի գ-

7 Տե՞ս նույնը ։® Տե՞ս я Հին Հա յա ստ ա նի գլխավոր ճանապարհները» , էչ 4 5 — 4 6 ։

204

205

ր ա ն ը , նա խ քա ն Պ ոմ պ եոսի մ ո տ գ ն ա լը , ներս էր թ ո ղ ե լ Ա րտ ա ­շա տ նրա ո ւղ ա ր կա ծ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա յա զ ո ր ը ։ Ա նհա վա նա կա ն չէ , ո ւր ե մ ն , որ Տի գ ր ա ն ը Պ ոմ պ եո սի մ ոտ գ ն ա ցե լ էր , ի ր ո ք , ո ՛չ թ ե ի ն ք ն ա բե ր ա բա ր , ա յլ , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , հա տ ուկ հ ր ա վե ր ո վ և ն ա խ ­նա կա ն բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ու թ ե ր և ս որոշ հ ա վ ա ս տ ի ա ց ո ւմ ն ե ­

ր ի ց հ ե տ ո ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բյո ւր ն ե ր ն ա շխ ա տ ել ե ն , ըստ ե ր և ո ւյ­

թ ի ն , ք ո ղ ա ր կ ե լ նա խ ն ա կ ա ն հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յա ն հա վա նա կա ն ա յս փ ա ստ ը և, Պ ոմ պ եոսի ն մ ե ծ ա ր ե լո լ հա մ ա ր , կա րևոր են հա մ ա ր ել ա ռ ա ն ձն ա պ ես շե շտ ե լ, որ Տի գ ր ա ն ն ա պ ա վ ինել էր Պ ոմ պ եոսի գ թ ա ս ր տ ո ւթ յա ն ը հլու ու ա նվերա պ ա հ կ ե ր պ ո վ ։

Հ ա մ ա ձ ա յն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի տ վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ' ծեր ունի Տ ի գ ր ա ն ը , որն ա յդ ժա մ ա նա կ մ ոտ 7 5 տ ա րեկա ն էր , Պ ո մ պ ե ­ոսի մ ոտ եկ ե լ էր ձի հ ե ծ ա ծ , ա ռա նց ա ր քա յա կ ա ն ծի րա նո ւ, բ ա ւ ց գ լխ ի ն ուներ իր խ ո ւյր ն ու ա պ ա ր ո շը ։ Երբ նա հա սել էր հ ռ ո մ ե ա ­կա ն զ ո ր ա բա ն ա կ ի մ ո ւտ ք ի ա ռջև , ո ւզ ե ցե լ էր, ինչպ ես ա պ

ը ն դ ո ւն վ ա ծ էր հ ա յե ր ի մ ո տ , մ տ ն ե լ ճ ա մ բա ր ձ ի ո վ ։ Ս ա կա յն Պ ո մ ­պ եո սի թ ի կ ն ա պ ա հ ն ե ր ի պ ա հա նջո վ նա , հ ա մ ա ձ ա յն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա ր գ ե ր ի , ի ջա վ ձի ո ւց ց ա ծ , տ վ ե ց նրա նց իր սուրը ու ներս մ ր -

տ ա վ ո տ ք ո վ ։ Մ տ ն ե լո վ Պ ոմ պ եո սի մ ո տ , ի նչպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Կաս­ս ի ա ս Դ իո ն ը 9, նա դեն գ ց ե ց իր խ ո լյր ը և ա ղ ե ց խ ո նա ր հ վ ե լ ու

նրա ն ո ղ ջո ւն ել, ս ա կ ա յն Պ ո մ պ ե ո սն ի ս կ ո ւյն տ եղի ց վեր կ ա ց ա վ , նրա ն բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց և ն ս տ ե ց ր ե ց իր կ ո ղ ք ի ն ։ Կա սսիուս Դ իոնի

ա սելով[' Պ ո մ պ ե ո սն ա յն ո ւհ ե տ և Տի գ ր ա ն ի ն մ խ ի թ ա ր ե ց և հ ա յտ ­ն ե ց , որ նա ո ' չ մ ի ա յն կ մ նա Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր , ա յ լևկ հ ա մ ա ր վ ի հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի բ ա ր ե կ ա մ ու դ ա շն ա կ ի ց ։ Ապա ծ ե ­ր ա ն ա ն հ ա ն գ ս տ ա ց ն ե լո ւց ու ք ա ջա լե ր ե լո ւց հե տ ո ' Պ ոմ պ եո սը նրա ն

հ ր ա վ ի ր ե ց ճ ա շի ։ Տի գ ր ա ն ի ո ր դ ի ն , որը ներկա էր ու նս տ ա ծ էր Պ ո մ պ եո սի մ յո ւս կ ո ղ քի ն և որը հ ո ւյս ուներ Պ ո մ պ ե ո ս ի ց ս տ ա ն ա ­

լո ւ Հ ա յա ս տ ա ն ի գ ա հ ը , տ ե ս ն ե լո վ , որ ի ն ք ը խ ա բ վ ա ծ է ' խ իստ

դ ժ գ ո հ մ ն ա ց և Պ ո մ պ ե ո ս ի մ ո տ չգ ն ա ց ճ ա շի, որին հ ր ա վ ի ր վ ա ծ էր

հոր հետ մ ի ա ս ի ն ։Տ ի գ ր ա ն ի ու Պ ո մ պ եո սի տ ե ս ա կ ցո ւթ յա ն վ ե ր ա բե ր ո ղ ա յս

ն կ ա ր ա գ ր ո ւթ յո ւն ը , որը կա րող է , ին չպ ե ս ա ս ա ցի ն ք , ա չա ռու

կ ե ր պ ո վ գ ո ւն ա վ ո ր վ ա ծ լի ն ե լ մ ե ն ք մ ե ջ բ ե ր ի ն ք , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , հ ա մ ա ձ ա յն Կ ա սսիա ս Դ իոնի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ։ Պ ետ ք է ս ա կ ա յն

մ ա տ ն ա ն շե լ, որ Պ լո ւտ ա րքոսի ու Ա պ պ ի ա նոսի հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն

հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ո ւմ կա ն ա նհա շտ ելի շ ե ղ ո ւմ ն ե ր , որոնք պ ա րդ ց ո ւ յց են տ ա լիս , որ ն ր ա ն ց վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն հ ի մ ք են ծա ռա յեք տ ա ր ֊

9 Գք. 3 6 , գլ. 5 2 , 3 ։

206

բե ր ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ։ Ռ ե յն ա ք ի կ ա ր ծ ի ք ո վ , Կ ա սսիա ս Դ իոնը կա րող էր իր պ ա տ մ ո ւթ յա ն ա յս մ ա ս ո ւմ օ գ տ վ ա ծ լի ն ե լ Լ ի վ ի ո լս ի ց , Պ լո լտ ա ր ք ո ս ը ' Պ ո մ պ եո սի կ ե ն ս ա գ ի ր Բ ՚ե ո փ ա ն ե ս Մ ի տ ի լե նա ց ո լց , իսկ Ա պ պ ի ա նոս ը ' Ն իկ ո լա յո ս Ղ ա մ ա ս կ ա ց ո լց կ ա մ Պ ո ս իդոնիո սի ց^0։

Ա վե լո ր դ չ ե մ հ ա մ ա ր ո ւմ թ ա ր գ մ ա ն ա բ ա ր մ ե ջ բ ե ր ե լ ա յս ե ֊

ր ե ք ա ղ բյո ւր ն ե ր ի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Տ ի գ ր ա ն ի ու Պ ո մ պ ե ո ս ի տ ե ս ա կ ց ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն ։

1 . Կ ա սս ի ուս Դ ի ոն , գ ք . 3 6 , գ լ. 5 2 , 1 — 4 '

«Ե վ ե ր բ Պ ոմ պ ե ոսն ա ն ց ա վ Ա րա քսը և մ ո տ ե ց ա վ Ա ր ֊ տ ա շա տ ի ն ' Տ ի գ ր ա ն ը 1ւ ք ա ղ ա ք ը սրա ն հ ա ն ձ ն ե ց , և ' ինքը

հ ո ժ ա ր ա կ ա մ ե կ ա վ նրա բ ա ն ա կ ը ։ Նա ց ո ւ յց տ վ ե ց բ ա ց ա ­հ ա յտ կ ե ր պ ո վ , որքա ն ա յդ հնա րա վո ր էր , իր նա խ կ ի ն մ ե ­

ծո ւթ յո ւն ը և ա յժ մ յա ն խ ո ն ա ր հ ո ւթ յո ւն ը , ո ր պ ե ս զի ա ր ժա նի

երևա թ ե հա ր գա ն ք ի և թ ե կ ա ր ե կ ց ո ւթ յա ն ։ Նա հա ն ել էր մ ե ջը ն դ մ ե ջ սպ իտ ա կ իր պ ա տ մ ո ւճ ա նը և հա մ ա կ ծի ր ա նի վ ե ­

ր ա ր կո ւն , բ ա յց ուներ գ լխ ի ն իր խ ո լյր ն ու ա պ ա ր ո շը ։ Արդ Պ ո մ պ ե ո ս ը , ըն դ ա ռ ա ջ ո ւղ ա ր կ ե լո վ նրա ն իր թ ի կ ն ա պ ա հ ն ե ­ր ի ց մ ե կ ի ն ' նրա ն ի ջ ե ց ն ե լ տ վ ե ց ձի ուց (ո ր ո վ հ ե տ և Տ ի գ ր ա ն ը ,

ի ն չպ ե ս նր ա նց մ ո տ ս ո վ ո ր ո ւթ յո ւն է ՝ ներս էր մ տ ն ո ւմ ճ ա մ ­բա ր ը ձ ի ո վ ) ։ Բ ա յց ե ր բ Պ ո մ պ ե ո ս ը տ ե ս ա վ , որ նա ներս

մ տ ն ե լո վ ոտ քովս դ են գ ց ե ց խ ո լյր ը և ո ւղ ո ւմ էր խ ո ն ա ր հ - վ ե լ ի ր ե ն ո ղ ջ ո լն ե լո լ հ ա մ ա ր ' խ ղ ճ ա հ ա ր վ ե ց , վե ր կ ե ց ա վ

տ ե ղ ի ց , բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց ն ր ա ն , դ ր ե ց խ ո լյր ը գ լխ ի ն և ն ս տ ե ց ­ր ե ց իր կողքի բ ա զ մ ո ց ի վ ր ա ւ ՚ Նա մ խ ի թ ա ր ե ց նրա ն և ի միջի

ա յլո ց ա ս ա ց, որ նա ո 'չ մ ի ա յն չէ կ ո ր ց ր ե լ հ ա յո ց թ ա գ ա վ ո ­

ր ո ւթ յո ւն ը , ա յլև ձ ե ռ ք է բ ե ր ե լ նա և հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի բ ա ր ե ­

կ ա մ ո ւթ յո ւն ը ։ Ա յս պ ի ս ո վ Պ ո մ պ ե ո ս ը մ տ ե ր մ ա ց ա վ նրա հետ և հ ր ա վ ի ր ե ց ճ ա շի ։ Իսկ ո ր դ ի ն , որը ն ս տ ա ծ էր Պ ո մ պ ե ո ս ի

մ յո ւս կ ո ղ ք ի ն ' հոր ա ռ ջև վե ր չկ ե ց ա վ տ ե ղ ի ց , և ո 'չ է լ նրա ն

ո ր և է ա յլ կերպ պ ա տ վ ե ց ։ Նա ն մ ա ն ա պ ե ս չգ ն ա ց ճ ա շի , որին հ ր ա վ ի ր վ ա ծ էր ։ Եվ հ ե ն ց ս ր ա ն ո վ նա մ ե ծ ա պ ե ս իր դ ե մ գ ը ր -

գ ը ռ ե ց Պ ո մ պ ե ո ս ի ա տ ելութ յունըX )։3 . Պ լո ւտ ա րքոս , Պ ո մ պ ե ո ս , գ լ . 3 3 , 1 — 4 ՝

«Ի ս կ Տ ի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ը , որին Լ ոլկ ո լլլո ս ը քիԼ ա ~ ոա ջ ջա րդ էր տ վ ե լ, ի մ ա ն ա լո վ որ Պ ո մ պ ե ո ս ը բ ն ա վ ո ր ո ւ­

թ յա մ բ մ ե ղ մ է և հ ե զ ներս թ ո ղ ե ց հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա յա զ ո ր ն իր մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը և , վ ե ր ց ն ե լո վ ի ր բ ա ր ե կ ա մ ն ե ր ի ն ու ա զ գ ա ­

կ ա ն ն ե ր ի ն ' գ ն ա ց , ո ր պ ե ս զի ա ն ձնա տ ուր լի ն ի Պ ո մ պ ե ո ս ի ն ։

1С К е 1 п а с Ь , МНЬг1йа1е Е и р а ^ г , էչ 4 в г ։

207

Երբ նա հ ա ս ա վ ձի հ ե ծ ա ծ ճ ա մ բա ր ի ց ց ա պ ա տ ն ե շ ի ն * նրա ն

մ ո տ ե ց ա ն Պ ոմ պ եո սի երկու թ ի կ ն ա պ ա հներ ը և հ ր ա մ ա յե ց ի ն

ձի ո ւց ց ա ծ իքնել ու գնա լ ո տ ք ո վ , — ո ր ո վ հե տ և ե ր բե ք չի տ ե ս ն վ ա ծ, որ որևէ մի մ ա ր դ հ ռո մ եա կա ն բա ն ա կ մ տ նի ձի ն ս տ ա ծ ։ Տի գ ր ա ն ը հ ն ա զ ա ն դ վ ե ց ու հա նեց և սրա նց տ վե ց

նա և իր ս ո ւր ը ։ Եվ հ ե տ ո , ե ր բ նա եկ ա վ իրեն Պ ոմ պ եոսի մ ո տ ' հ ա ն ե ց իր խ ո լյր ը և ո ւզ ե ց դնել նրա ոտ քերի ւ/ո ա 1' և, բ ա ց ի ա յդ , խ ո ն ա ր հ վ ե լո վ — որ ա մ ե ն ի ց ա մ ո թ ա լի ն էր — ո ւզո ւմ

էր ն ա և ծո ւնր ի ջ ն ե լ։ Ս ա կա յն Պ ո մ պ ե ո ս ը , բ ռ ն ե լո վ նրա աջ ձ ե ռ ք ի ց ' կ ա ն խ ե ց ա յդ , ք ա շե ց իր մ ոտ և նրա ն ն ս տ ե ց ր ե ց իրկ ո ղ քի ն , իսկ որդուն մ յո ւս կ ո ղ ք ի ն ։ ........Բ ա յց որդին դ ժ գ ո հմ ն ա ց և , հ ր ա վ ի ր վ ա ծ լի ն ե լո վ ճ ա շի, ա ս ա ց, որ նա կա րիք

չունի նմ ա ն պ ա տ ի վներ ի Պ ո մ պ ե ո ս ի կ ո ղ մ ի ց և որ նա կգտ նի հ ռ ո մ ե ա յե ց ի ն ե ր ի մեջ մ ե կ ո ւր ի շի ն » ։

3 . Ա պ պ ի ա նոս, Մ ի հ ր դ ա տ ., գ լ. 1 0 4 '(ГՍ ա կա յն բա ր բա ր ո ս ն ե ր ի մ ոտ մ ե ծ ա պ ե ս հ ա մ բա վ վ ա ծ

էին Պ ո մ պ եո սի ա ր դ ա ր ա մ տ ո ւթ յո ւն ը և հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւթ յո ւ­նըI Հ ո ւ յս դ ն ե լո վ նրա ա յդ հ ա մ բա վ ի վ ր ա ' նրա մ ոտ գ ն ա ց, ա ռ ա ն ց նա խ ա պ ես լրա տ ա ր ո ւղ ա ր կելու, Տ ի գ ր ա ն հս ւյր ր ։ Եվ

սա , ա մ ե ն բ ա ն ո ւմ ի ր ե ն տ ր ա մ ա դ ր ե լո վ Պ ոմ պ եո սի ա ր դա ­

ր ա դ ա տ ո ւթ յա ն ը ' ո ւզ ո ւմ էր մ ե ղ ա դ ր ե լ որդուն Պ ոմպ եոսի ա ռ ջև ։ Երբ Պ ո մ պ ե ո ս ը , նրա ն պ ա տ վելո ւ հա մ ա ր , իր զ ի ն ­վոր ա կ ա ն տ ր ի բո ւննե ր ի ն և հ ե ծ ե լա պ ե տ ն ե ր ի ն հ ր ա մ ա յե ց

գ ն ա լ նրա ն դ ի մ ա վ ո ր ե լո ւ ' Տի գ ր ա ն ի շուրջր գտ նվ ո ղ նե ր ը ճ ա ­նա պ ա րհին վ ա խ ե ց ա ն , ո ր ո վ հ ե տ և մ ո տ ն էին գ ն ո ւմ ա ռա նց լր ա տ ա ր ի մ ի ջ ո ց ո վ ա զ դ ա ր ա ր ե լո ւ, և ետ փ ա խ ա ն ։ Իսկ Տ ի գ ­

ր ա նը գ նա ց և , հ ա մ ա ր ե լո վ Պ ոմ պ եոսի ն ի ր ե ն ի ց ա վ ելի հ զ ո ր ' ը ս տ բա ր բա ր ո ս ա կ ա ն ս ո վ ո ր ո ւթ յա ն ող ջո ւնեց նրա ն խ ո ն ա ր հ ­վ ե լո վ ։ Ո մ ա նք ա ս ո ւմ ե ն , որ Տ ի գ ր ա ն ի ն , որին նա իւա պ ևս հ ր ա վ ի ր ա ծ է ե ղ ե լ Պ ո մ պ ե ո ս ը ' ա ռա ջնոր դել էին նրա մոսւ

թ ի կ նա պ ա հները յ> ։

Պ ո մ պ ե ո ս ի և Տի գ ր ա ն ի ա յս հ ա նդ ի պ մ ա ն ժ ա մ ա նա կ նր ա նց մ ե ջ կ ա յա ց ա վ հ ա շտ ո ւթ յո ւն , ո ր ո վ վերջ դ ր վ ե ց հա յկ ա կ ա ն նո ր ա ­ս տ ե ղ ծ ա շխ ա ր հ ա կ ա լո ւթ յա ն ։ Հ ա մ ա ձ ա յն հա շտ ո ւթ յա ն պ ա յմ ա ն ­ն ե ր ի ն Տի գ ր ա ն ը պ ետ ք է հր ա ժ ա ր վե ր իր բ ո լո ր ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ի ց ,

11 Հա մեմա տ ե նաև Վալերիուս Մ աքս իմ ո ւ ս ի վկա յությունը ( գ ք . V, Գ1.] , 9 ) , որի սկզբնա ղբյուրն է Կ ի կ ե ր ո ն ի Рго ՏշՏէ10 ^ХХУ1Ь 6 8 ) ւ

12 Տե՜ս Դ ի ո ն , գք . 3 6 , գ լ. 5 3 , 2 , Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Պ ոմ պեոս, 3 3 , 3 — 4 և Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ իհրդատ ., գ լ. 1 0 4 — 1 05 ։

208

ա յն է ' Ա ս ո ր ի քի ց , Ա ր և ե լյա ն Կիլիկիա յ ի ց , Փ յո ւն ի կ ե ի ց , Կա­պա դո վկ ի ա յի ց , Կ ո ր դ ոլքի ց ու Ծ ոփ քից և մ ն ա լո ւ էր մ ի մ ի ա յն իր

Հ ա յր ե ն ի երկ ր ի ' Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր ւ Իսկ նրա որդի ն, Կրտ սեր Տ ի դ ր ա ն ը , ս տ ա նա լո ւ էր Ծովւքը (ը ս տ Ա պ պ ի ա նո ս ի 13 նա և Կ ո ր դ ո լքը ) և հոր մ ա հ ի ց հետ ո ժ ա ռ ա ն գ ե լո ւ էր նա և նրա գ ա ­

հըւ Ո մ ա ն ք, հ ի մ ն վ ե լո վ Ա պ պ ի ա նոսի ա նորոշ մի վ կ ա յո ւթ յա ն վ ր ա 14 կ ա ր ծո ւմ ե ն , որ Ծոփ քի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը նա ստ ա ցեք

էր դ ե ռ ա ռա շ իր հ ո ր ի ց 1Տ;Ծ երունի Տ ի դ ր ա ն ը ո 'չ մ ի ա յն հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ ե ղ ա վ հր ա ժա ր­

վ ե լո ւ իր ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ի ց , ա յլև վ ճ ա ր ե լո ւ էր Պ ո մ ս /եո ս ի ն 6 0 0 0

տ ա ղ ա ն դ պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ա ն տ ո ւգ ա ն ք, որն ա ն ո ւմ է ա յժ մ յա ն

դ ր ա մ ո վ մ ո տ 2 5 մ ի լի ո ն գե ր մ ա ն ա կ ա ն ոսկի մ ա ր կ կ ա մ մ ո տ 7.2'/շ մ ի լի ո ն ռուս ա կա ն ոսկի ռո ւբլի ւ Բ ա ցի ա յդ , նա հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ­քեր ի ն ևս հ ա մ ա ձ ա յն ե լ էր տ ա լ հա տ ուկ դր ա մ ա կ ա ն ն վ ե ր ' ա մ ե ն

մ ե կ զ ի ն վ ո ր ի ն 5 0 դ ր ա քմ ե (հ ա վ ա ս ա ր է մ ոտ 3 5 ոսկի մ ա ր կ ի կա՛մ մ ո տ 1 ? 4 շ ոսկի ռ ո ւ բ լո լ ) , հ ա ր յո ւր ա պ ե տ ն ե ր ի ն 1 0 0 0 -ա կ ա ն դ ր ա ք ­մ ե ( = 3 5 0 ոսկի ռ ո լբ . ) և զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն տ ր ի բ ո ւն ն ե ր ի ն 1 -ա կ ա ն

տ ա ղ ա ն դ ( = 2 1 0 0 ոսկի ռ ո ւ բ . ) ^ ւՀ ա շ տ ո ւթ յա ն ա յս պ ա յմ ա ն ն ե ր ի ն վ ե ր ա բ ե ր ո ղ վկա յո լթ յո ւ ն -

ները ևս մ եջ ենք բ ե ր ո ւմ բ ա ռ ա ց ի թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա մ բ ։

1 . Կ ա սսիոլս Դ ի ո ն , գ ք . 3 6 , գ լ. 5 3 , 2 ՝« Հ ե տ և յա լ օրը Պ ո մ պ ե ո ս ը , ն ր ա ն ց ո ւն կ ն դ ր ե լո ւց հետ ո''

տ վ ե ց մ ե ծ ի ն հ ա յր ե ն ի ա մ բ ո ղ ջ թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ր , իս կ ա յն ,

ի ն չ որ Տ ի գ ր ա ն ը ն վ ա ճ ե լ էր ի ն ք ը ,— թ ե ա յլ եր կ ր ն ե ր և

թ ե Կ ա պ ա գովկիա յի ու Ա սոր իքի մ ա ս ե ր ը , Փ յո լն ի կ ե ն ու

Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց Ծ ո փ քը , — ն ր ա ն ի ց վ ե ր ց ր ե ց , և ,

բ ա ց ի ա յդ , նր ա ն ի ց պ ա հա նջեց նա և փ ո ղ , իսկ որդուն տ վ ե ց

մ ի ա յն Ծ ո փ ք ը » ։2 . Պ լո ւտ ա ր ք ո ս , Պ ո մ պ ե ո ս , գ լ. 3 3 , 3 — 4 '

« ն ա [ Պ ո մ պ ե ո ս ը ] ա ս ա ց, որ ն ա խ ո ր դ դ ե պ քե ր ի հ ա ֊

13 Մ իհրդատ., գ լ. 1 0 5 ։4 Նույնը, գի 1 0 4 ։

15 Տե՜ս Հ , Ա ս ա տ ո ւ ր յ ա ն , Քաղաքական վերա բերություններ, էշ 7 7 ։16 Տե՜ս Ս տ ր ա բ ո ն, X I , 14, 10 ( 5 3 0 ) , Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Պոմպեոս, 33 ,

3 — 4 և Ա պ պ ի ա ն ո ս , Միհրդա տ ., գլ. 1 0 4 ։ Հա մա ձա յն վերշինիս վկա յութ յա ն գինվորական տ րիբուններից ամեն մեկին տ րվա ծ է եղե[ ո ՜չ թե 6 0 0 0 դրաքմե կամ

1 տաղանդ, ա յլ 1 0 .0 0 0 դրա քմե։ Ըստ Հուլլի հանրապետական Հռոմի դենա ր-

դրաքմեն հավասար էր 0 ,7 0 ՛ոսկի մարկի կա մ մոտ 35 ոսկի կոպեկի, տե՞ս С5г1е-

сЫ всЬе սոճ г б т 15сЬе Ме&о1о&1е, Вег11п, 1862, էչ 250— 252, 297—299 և 711*

2091 4 -7 2 5

մա լ1 մ ե ղ ա դ ր ե լո ւ է Լոլկուլլո и ի ն , ո րո վ հ ե տ և նա է նրա նից [Տ ի գ ր ա ն ի ց ] վ ե ր ց ր ե լ Ա սոր իքը, Փ յո ւն ի կ ե ն , Կ իլիկիա ն , Գա - լա տ ի ա ն և Ծովւքը ։ Իսկ ա յն , ի ն չ որ նա մ ի ն չև իր գալլւ

պ ա հպ ա նել էր ' կ մ ն ա ի ր ե ն ։ Բ ա յց պ ետ ք է հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն վճա րի իր հ ա ն ց ա պ ա ր տ ո ւթ յա ն հա մ ա ր վ ե ց հա զա ր տ ա ղա նդ պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ա ն տ ո ւգ ա ն ք ։ Եվ Ծ ովւքոլմ թ ա գ ա վ ո ր կլինի նրա ո ր դ ի ն ։ Ա յս պ ա յմ ա ն ն ե ր ը Տի գ ր ա ն ը գ ո հ ո ւն ա կ ո ւթ յա մ բ ը նդ ո ւն ե ց և , եր բ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը նրա ն ո ղ ջո լն ե ցի ն ու հ ա յ­տ ա ր ա ր եցին թ ա գ ա վ ո ր ' նա խ իս տ ուրա խ ա ցա վ ու խ ո ս տ ա ­

ց ա վ տ ա լ յո ւր ա ք ա ն չյո ւր զ ի նվոր ի ն կես մ ն ա ս , հ ա ր յո ւր ա ­պ ե տ ն ե ր ի ց ա մ ե ն մ ե կ ի ն ' 1 0 մ նա ս և զինվոր ա կա ն տ ր ի ­

բ ո ւն ն ե ր ի ն ' մ ե կ ա կ ա ն տ ա ղ ա ն դ » ։

3 . Ա պ պ ի ա նոս, Մ ի հ ր դ ա տ ., գ լ. 1 0 4 — 1 0 5 '

« Գ ա լով Պ ո մ պ եո սի մ ոտ նա [ Տի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ը ] ն ե ­ր ո ղ ո ւթ յո ւն խ ն դ ր ե ց պ ա տ ա հա ծ դ ե պ քե ր ի հա մա ր և տ վեց ի ր ե ն ' Պ ո մ պ ե ո ս ի ն 6 0 0 0 տ ա ղ ա նդ , յո ւր ա ք ա ն չյո ւր զ ի ն վ ո ր ի ն '

5 0 դ ր ա ք մ ե , վ ա շտ ա պ ե տ նե ր ի ց ա մ ե ն մ ե կ ի ն ' 1 0 0 0 դ րա քմ ե և զ ի նվո ր ա կ ա ն տ ր ի բո ւն ն ե ր ի ն ' 1 0 .ООО-ա կ ա ն դ ր ա ք մ ե ։ Եվ Պ ո մ -

պ եո սը պ ա տ ա հ ա ծ դ ե պ քե ր ը ն ե ր ե ց ն րա ն, հ ա շտ ե ց ր ե ց որդու հետ և ո ր ո շե ց , որ որդին թ ա գ ա վ ո ր լի նի Ծոփ քի և Կորդու-

ք ի , որ ո ն ք ա յժ մ կ ա զ մ ո ւմ են փ ո ք ր ա գ ո լյն Հ ա յա ս տ ա ն ը , իսկ հ ա յր ը լի ն ի թ ա գ ա վ ո ր մ յո ւս Հ ա յա ս տ ա ն ի , ու որդին լինի նրա ն հ ա ջո ր դ ։ Իսկ ա յն ե ր կ ր նե ր ը , որ նա նվա ճ ել էր ' հ ր ա ­

մ ա յե ց թ ո ղ ն ե լ։ Եվ Տի գ ր ա ն ը ձեռք ք ա շե ց Ա սորիքից — Ե։ի-

րա տ գ ե տ ի ց ս կ ս ա ծ մ ի ն չև ծ ո վ ը , նրա ն էր պ ա տ կա նում թե ա յդ երկիրը և թ ե Կ ի լիկ ի ա յի մ ի մ ա ս ը , որոնց մ ի ջի ց նա դուրս էր վտ ա րե լ Ա նտ ի ո քո ս ի ն , որի մ ա կա ն ունն էր Բ ա րե­

պ ա շտ ս ։4 . Ս տ րա բոն , X I , 1 4 , 1 0 ( 5 3 0 ) '

(Г Իսկ երկրի [Հ ա յա ս տ ա ն ի ] հ ա ր ս տ ո ւթ յա ն և հ զոր ո ւ­թ յա ն կա րևոր մ ի նշա նն ա յն էր , որ Տ ի գ ր ա ն ը , Ա րտ տ վ/սւ/դի հ ա յր ը , ե ր բ նրա վրա 6 0 0 0 ա ր ծա թ տ ա ղ ա նդ դ ր վ ա ծ էր

Ի բ ր և տ ո ւգ ա ն ք ' ի ս կ ո ւյն ա յդ գում ա րը բ ա շխ ե ց հռ ոմ եա կա ն զ ո ր ք ե ր ի ն , — յո ւր ա ք ա ն չյո ւր զ ի ն վ ո ր ի ն ' հիսուն դ ր ա ք մ ե , ա -

մ ե ն մ ե կ հ ա ր յո ւր ա պ ե տ ի ն ' հա զա ր դ ր ա քմ ե և հ ե ծ ե լա պ ե տ ն ե ­

ր ին ու զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն տ ր ի բ ո ւն ն ե ր ի ն ' մ ե կ ա կ ա ն տ ա ղ ա նդ » ։ Թ եև պ ա տ մ ա կ ա ն եր կ ե ր ո ւմ հա ճա խ մ ա տ ն ա ն շվ ո ւմ է , որ

Պ ո մ պ ե ո ս ի վ ե ր ա բ ե ր մ ո ւն ք ը դեպ ի Տի գ ր ա ն ը եղել է ա ր տ ա սովորկ ե ր պ ո վ մ ե ղ մ , ս ա կ ա յն , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , հ ա շտ ո ւթ յա ն վ ե ր ո ­

210

հ ի շ յա լ պ ա յմ ա ն ն ե ր ը բա վ ա կ ա ն ծա նր է ի ն ։ Պ ետ ք է ա ս ե լ, որ

ա րտ ա քին մ ե ղ մ ո ւթ յո ւն ը և ա ր տ ա կ ա ր գ զ գ ո ւշա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը եղե լ են Պ ո մ պ եոսի քա ղ ա քա կ ա ն ու ռ ա զ մ ա կա ն գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն հ ի մ ­նա կա ն հ ա տ կ ա ն ի շն ե ր ը ։ Լ ինելով հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ֆ ի ն ա ն ս ի ս տ ն ե ր ի ո լ վ ա շխ ա ռո ւն ե ր ի կ ո ւս ա կ ի ը ը ճ Պ ո մ պ ե ո սն ի ն ք ը և ս , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ­նի է ։ Ի տ ա լի ա յի ա մ ենա խ ո շո ր վ ա շխ ա ռ ո ւն ե ր ի ց մ ե կ ն է ր ։ նա գ ե ր ա դ ա ս ո ւմ էր հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ի նպ ա տ ա կներ ն ի ր ա ­գ ո ր ծ ե լ ո ՞չ թ ե զ ե ն ք ի ո ւժ ո վ , ի ն չպ ե ս էո ւկ ո ւլլո ս ր , որը խ ի զ ա խ

զի ն վ ո ր ա կ ա ն էր , ա յլ խ ա ղ ա ղ ճա նա պ ա ր հով և ա ռ ա ն ց ռ ի ս կ ի ։ Հա ՛ յա ս տ ա նը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , նա մ ե ծ հ ա ջո ղ ո ւթ յա մ բ կ ա ր ո ­

ղ ա ց ե լ էր ը ն կ ճ ե լ ու կ ող ո պ տ ե լ ա ռ ա ն ց ա ր յո ւն ա հ ե ղ ո ւթ յա ն ու զ ո ­

հ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ։Հ ա շ տ ո ւթ յա ն վ ե ր ո հ ի շ յա լ պ ա յմ ա ն ն ե ր ի ց չէր կ ա ր ո ղ , ի հ ա ր կ ե ,

գո հ [ի ն ե լ Կրտ սեր Տի գ ր ա ն ը ։ Ի բր և վա րձ իր զ ա վ ա ճ ա ն ո ւթ յա ն ճ նա հ ո ւյս ուներ ս տ ա նա լո ւ ո 'չ թ ե Ծ ոփ ա ց երկրի թ ա ղ ա վ ո ր ո ւթ յո ւ-

ն ը , որը ն ա , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , նա խ քա ն ի ր ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ը , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն , ա ր դեն ս տ ա ցե լ էր իր հ ո ր ի ց , ա յլ հ ա յկ ա կ ա ն մ ե ծ ու հ զո ր պ ե տ ո ւթ յո ւն ը ։ Չ ա փ ա զ ա ն ց ծա ն ր ու ա ն ա ր դ ա ր էր նա

հ ա մ ա ր ո ւմ նա և ա յն , որ պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ա ն վ ե ր ո հ ի շ յա լ տ ո ւգա ն քը վ ճ ա ր վ ե լո ւ էր , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Ծ ո փ քո ւմ գ տ ն վ ո ղ գա ն ձ ա պ ա հ ե ս տ ­

ն ե ր ի ց , ա յս ի ն ք ն ' իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն մ ի ջ ո ց ն ե ր ի ց ։ 0*ե ո ՞ր պ ի ս ի մ ե ծ դ ժ վ ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ էին դուրս տ ր վ ե լ դ ր ա մ ա կա ն հ ա րս տ ու­

թ յո ւն ն ե ր ը Ծ ոփ քի պ ա հեստ ներիցս ա յդ մ ա ս ի ն մ ա ն ր ա մ ա ս ն պ ա տ մ ո ւմ է Կա սսիուս Ղ ի ո ն ը ։ Նրա ը նդ ա ր ձ ա կ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , որր

խ ի ս տ հե տ ա քր ք ր ա կա ն է թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն գա ն ձեր ի պ ա հպ ա նմ ա ն

կ ա ր գերի հ ա մ ա ր հ ա յկ ա կ ա ն ե ր կ ր ն ե ր ո ւմ ճ մ ե ջ ենք բ ե ր ո ւմ թ ա ր գ ­մ ա ն ա բ ա ր ա ռ ա ն ց կ ր ճ ա տ ո ւմ ն ե ր ի ։

Կա սսիուս Դ ի ո ն , գ ք , 3 6 , գ լ . 5 3 , 3 — 5 '

«Ե վ ո ր ո վ հ ե տ և պ ա տ ա հ մ ա մ բ նրա քԾ ո Փ ք ի յ մ ե ւ ԷԻ** գ տ ն վ ո ւմ գ ա ն ձ ա պ ա հ ե ս տ ն ե ր ը ' ուստ ի և սրա ն ց պ ա տ ճ ա ռ ո վ

վ ե ճ ո ւն ե ց ա վ ե ր ի տ ա ս ա ր դ Տ ի գ ր ա ն ր ւ Եվ հ ա ջո ղ ո ւթ յո ւն չո ւ­

ն ե ն ա լո վ ( ք ա ն ի որ Պ ո մ պ ե ո ս ն ուրիշ ո 'չ մի տ ե ղ ի ց շէր կ ա ­ր ո ղ ստ ա նա լ ո ր ո շվ ա ծ գո ւմ ա ր ը ) ՝ նա դ ժ գ ո հ ե ց և մ տ ա ­

ծ ո ւմ էր փ ա խ չե լ։ Ս ա կա յն Պ ո մ պ ե ո ս ը , ի մ ա ն ա լո վ ա յդ նրա ն

հ ս կ ո ղ ո ւթ յա ն տ ա կ ա ռ ա վ ա ռ ա ն ց կ ա լա ն ք ի և , ս ոլրհա նա դա կ- ներ ո ւղ ա ր կ ե լո վ գ ա ն ձե ր ի պ ա հա պ ա ն ներ ի մ ո տ ' հ ր ա մ ա յե ց ,

որ նր ա նք ա յդ բ ո լո ր ը տ ա ն նրա հ ո ր ը ։ Իսկ ե ր բ նրա նք

չհ ն ա զ ա ն դ վ ե ց ի ն , ա ս ե լո վ , որ ա յդ ն ր ա ն ց պ ե տ ք է կ ա ր գ ա գ ­

րի ե րի տ ա սա ր դ Տ ի գ ր ա ն ը , որին պ ա տ կ ա ն ո ւմ է ե ր կ ի ր ր '

Պ ո մ պ ե ո ս ը սրա ն ո ւղ ա ր կ ե ց ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի վ ա յր ը ։ Եվ սա ,

211

տ ե ս ն ե լո վ որ դրա նք փ ա կ ե ն ' մոտ գնա ց և հ ր ա մ ա յե ց դ ը ժ - ;կ ա մ որ ե ն բ ա ց ա ն ե լ։ Իսկ երր նրա նք դ ա ր ձյա լ չ լս ե ց ի ն , ■ա ռ ա ր կ ե լո վ , որ նա ա յդ հ րա մ ա նը տ վ ե լ է ո չ թ ե կ ա մ ո վ ի ն , \

ա յւ հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ ' Պ ոմ պ եո սը զ ա յր ա ց ա վ և հ ր ա մ ա յե ց ե ր ի ­

տ ա սա րդ Տ ի գ ր ա ն ի ն բ ա ն տ ա ր կ ե լ։ Եվ ա յս պ ի ս ո վ գա նձերը

ս տ ա ցա վ ծեր ունի Տ ի գ ր ա ն ը » ։Կրտ սեր Տի գ ր ա ն ի ձ ե ր բա կ ա լո ւթ յա ն մ ա ս ի ն , որ մ ա տ ն ա նը շ-

1[ա ծ է Դ իոնի ա յս վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ ' հին ա ղ բյո ւր ն ե ր ը տ ա լիս են մ ի ա ն գ ա մ ա յն տ ա ր բեր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Ըստ Կա սսիոլս Դ իոնի

ա յս վ կ ա յո ւթ յա ն , ձ ե ր բա կ ա լմ ա ն պ ա տ ճա ռ էր ծ ա ռ ա յե լ, ի նչպ ես տ ե ս ա ն ք , նրա ը ն դ դ ի մ ո ւթ յո ւն ը և նրա հա ր ո ւցա ծ դ ժ վ ա ր ո ւթ յո ւն ­ները Ծ ո փ ք ո լմ գ տ ն վ ո ղ գա նձեր ի հա նձն մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ։ Ա պ պ իա - նոսն ա կ նա րկո ւմ է , որ նա նոր դ ա վ ա դ ր ո ւթ յո ւն էր կ ա զ մ ա կեր- պ ել իր հոր դ ե մ ^ ։ Իսկ Պ լուտ ա րքո и ը , որի հա մա պ ա տ ա սխ ա ն

վ կ ա յո ւթ յո ւն ը վ ե ր և մ եջ էինք բ ե ր ե լ , մ ա տ ն ա ն շո ւմ է , որ նա ' հրա վյիրվա ծ լի ն ե լո վ ճ ա շի ' հրա ժ ա ր վ ե լ էր գնա լ և ա նա րգել ու վ ի ր ա վ ո ր ե լ էր Պ ո մ պ ե ո ս ի ն 18< Ինձ թ վ ո ւմ է , որ ա յս բ ո լո ր վ կ ա ­յո ւթ յո ւն ն ե ր ն էլ կա րող են որոշ չա փ ո վ ճիշտ լի ն ե լ ։ Կրտսեր Տ ի գ ր ա ն ը , որը դ ժ գ ո հ էր մ ն ա ց ե լ և թ շ ն ա մ ա ց ե լ էր Պ ո մ պ ե ո ս ի ն '

կա րող էր , ի ր ո ք , կ ո պ տ ա բա ր վ ե ր ա բ ե ր վ ա ծ լի ն ե լ սրա ն, հա կա ռ ա ­

կ ա ծ լի ն ե լ իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն գա ն ձերի հա ն ձն մ ա նը և , մ ի և ն ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ , կա րող էր նա և դա վեր ն յո ւթ ա ծ լի ն ե ր իր հոր դ ե մ ։

Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ի ձ ե ր բա կ ա լո ւթ յո ւն ը , որը փ ա ստ որեն Պ ո մ ­

պ եո սի դա շն ա կի ցն էր ' բ ա ց ա հ ա յտ բ ռ ն ո ւթ յո ւն էր և խ ա խ տ ո ւմ ն մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ի ր ա վ ո ւն ք ի ։ Մ իա ժա մ ա նա կ ա յդ թ շն ա մ ա ն ք էր ու վ ի ր ա վ ո ր ա ն ք կ ա լա ն ա վ ո ր ի ա ն ե րո ջ' պ ա րթ և ն երի թ ա գ ա վ ո ր Հ ր ա ­

հա տ Գ -ի ն կ ա տ մ ա մ բ ։ Ըստ Պ լո ւտ ա րքոսի վ կ ա յո ւթ յա ն 19(ГՀրա հ ա տ պ ա րթ ևը մ ա ր դ էր ուղա րկել [ Պ ոմպ եոսի

մ ո տ ] պ ա հա նջելու ե ր ի տ ա սա ր դ ին , որ իր վւեսա ն էր , նա և

պ ա հա նջ հ ա յտ ն ե լո ւ , որ պ ես զի ի ր ե ն ց ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ս ա հ մ ա նը լի ն ի Եփ րա տ գ ե տ ը ։ Պ ոմ պ եո սը պ ա տ ա ս խ ա ն ել

է ր , որ Տ ի գ ր ա ն ն ա վ ե լի մ ո տ է իր հ ո ր ը , քա ն ա ն ե ր ո ջը , ի սկ ս ա հ մ ա նը կ լի նի ա յն , որ կհա մ ա ր վի ի ր ա վ ա ց ի » ։Հ ա կ ա ռ ա կ , ո ւր ե մ ն , Հրա հ ա տ Գ ֊ի բ ո ղ ո ք ն ե ր ի ն , որը հ ի շ ե ց ­

ն ո ւմ էր Պ ո մ պ ե ո ս ի ն իր կ ն ք ա ծ դա շինքը հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի հ ե տ '

Կրտ սեր Տի գ ր ա ն ը և նրա կինն ու դ ուստ րը20 ո ւղ ա րկվ ե ցի ն շուտ ո վ

Միհրւդատ,, դլ, 1 0 5 ։Տե ՞ս Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո и, Պոմպեոս, 3 3 , 4 ։

19 Տե՞ս նույնը , 3 3 , 4 ։20 ն ույնը , գլ, 4 5 , 4 ։

է

212

Հռււմ , որ պ ես զի մ ա ս ն ա կ ի ց լի ն ե ն Պ ո մ պ եոսի հա ղթ ա հ ա ն դ ե ս ի շրերթինէ

Պ ոմ պ եո սի վ ա ր ք ա գ ծի ա յս ա ն ա կ նկա լ փ ո փ ո խ ո ւթ յո ւն ը պ ա ր ­թ և ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն հա նդեպ հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ Էր կ ա ­տ ա ր ելա պ ես Հ ռ ո մ ի ա ր տ ա քի ն ն ե ն գ ու խ ա ր դ ա խ ք ա ղ ա ք ա կ ա ֊ նո ւթ յւսնըւ Ք ա ն ի որ պ ոնտ ա կա ն ու հ ա յկ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո լ ֊ թ յո լն ն ե ր ը թ շն ա մ ի Էին Հ ռ ո մ ի ն և պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ Էին նրա դ ե մ '

վ եր ջի նս իրեն ց ո ւ յց Էր տ ա լիս բ ա ր ե կ ա մ պ ա ր թ և ն ե ր ի ն ։ Հ ռ ո մ ե ա ­

կա ն զ ո ր ա վ ա ր ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս Ս ոլլլա ն և Լ ո լկ ո լլլո ս ը , ն ո ւյն պ ե ս և Պ ո մ պ ե ո ս ը ' կ ա մ բա ր ե կ ա մ ա կ ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր Էին վ ա ր ո ւմ

նր ա նց հետ և կ ա մ դա շինք Էին կ ն ք ո ւմ ու խ ո ս տ ա ն ո ւմ նր ա ն ց թ ո ղ ն ե լ Մ իջա գետ քը մ ի ն չև Ե փ րա տ դ ե տ ը ։ Р ա յց ա յժ մ պ ո ն տ ա ­

կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ա յլև ս գ ո յո ւթ յո ւն չո ւն ե ր , ի ս կ Տ ի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ը ճ ա ն ա չվ ո ւմ Էր ի բ ր և բ ա ր ե կ ա մ ու դ ա շն ա կ ի ց Հ ռ ո մ ի ւ

Ո ւստի և Հ ռ ո մ ը , որը չէր ո ւզ ո ւմ ո ւնե նա լ ի ր շուրջը հզո ր ու մեՇ

պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ' հիմ ա հ ո վ ա ն ա վ ո ր դ ա ռա վ Տ ի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ի և վ ա խ ե ց իր վ ե ր ա բ ե ր մ ո ւն ք ը դեպ ի Հր ա հ ա տ Դ -ն ։ Պ ա րթ ևա կա ն

պ ե տ ո ւթ յո ւն ը Հ ռ ո մ ի հ ա մ ա ր ա յլև ս հ ա ն դ ո ւր ժ ե լի չէր ի բ ր և ա նկա խ

ու ուժեղ թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն : Եվ շո ւտ ո վ , ի ն չպ ե ս կ տ ե ս ն ե ն ք , ն ը -

ր ա ն ց ն ա խ կ ի ն բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յո ւն ը վ ե ր ա ծ վ ե ց ա ն հա շտ ելի թ շն ա - մ ութ յա ն ։

Դ ժվա ր չէ ն ա և կ ռ ա հ ե լ, թ ե ի ն չո ՜ւ Պ ո մ պ ե ո ս ը Հ ա յա ս տ ա ն ի

դա հը չտ վ ե ց Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ի ն ։ Շ ա տ պ ա րզ է , որ ծե ր ո ւնի Տ ի գ ­ր ա ն ը , որը պ ա ր թ և ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ո խ ե ր ի մ թ շ ն ա մ ի ն

է ր ' հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի հ ա մ ա ր ա վ ե լի ց ա ն կ ա լի դ ա շն ա կ ի ց էր , ք ա ն Կրտ սեր Տ ի դ ր ա ն ը , որը փ եսա ն էր ու բ ա ր ե կ ա մ ը Հր ա հ ա տ Գ -ի ։

Ն ե ր գ ր ա վ ե լո վ Հ ա յա ս տ ա ն ը հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա զ դ ե ց ո ւթ յա ն շր ջա ­նա կի մ ե ջ ' Պ ո մ պ ե ո ս ը , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ը 21, թ ււղեց

ա յս տ ե ղ ի բ ր և վ ե ր ա հ ս կ ի չ Ա փ ր ա ն իո ւս ին , իսկ ի ն ք ն ա ռ ա ջն ո ր դ ե ց

հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զո ր քր դեպ ի հ յո ւս ի ս ը ն դ դ ե մ Մ իհրդա տ Պ ո ն տ ա ցո ւ,I որը ս ա կ ա վ ա թ ի վ իր զ ո ր ք ե ր ո վ պ ա տ ս պ ա ր վ ե լ էր Կ ո ղ քի ս ո ւմ ։ Ս ա ­

կ ա յն հ ր ո վ հ ե տ և ձ մ ե ռ ն ա ր դ են վրա էր հա ս ե լ նա ս տ ի պ վ ա ծ եղ ա վ ձ մ ե ռ ե լ Կուր գե տ ի մ ո տ Ա րտ ա շա տ ից Կ ողքիս տ ա նող ռ ա զ մ ա կ ա ն

հին ճա նա պ ա րհի շ ր ջ ա վ ա յր ե ր ո ւմ ։

Ի նչպ ես ց ո ւ յց են ք տ վ ե լ Պ ո մ պ եո սի ա ն դ ր կ ո վ կ ա ս յա ն ռ ա զ - մ ուղին երի լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յա ն ը վ ե ր ա բ ե ր ո ղ մ ե ր ը ն դ ա ր ձ ա կ հ ո դ ­

վ ա ծ ո ւմ 22, հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ի 6 6 1 6 5 թ վ ի ձ մ ե ռ վ ա կ ա յա ն ա տ ե ղ ե ր ը

2* Տե՜ս Պ ոմ պեոս, պլ- 3 4 , 1 ։

22 Տե՜ս «Круговой путь Помпея в Закавказье», Вестник древней ис­тории, 1939, 4:

213

!*

գտ նվ ե լ են ո ' չ թ ե Եփ րա տ ի վ ե ր ի ն հո ս ա նքի ու Կուր գետ ի ա - կո լն քն ե ր ի մ ի ջև , ի ն չպ ե ս սւյ։յ. ե ն թ ա դ ր ո ւմ Է Մ ո մ զ ե ն ը 23, ա յլ ա յժ մ յա ն Ա խ ա լց խ ա յի ու Ա խ ա լքա լա քի մ ի ջ և ։ Մ ո մ զ ե ն ը հ ի մ ն վ ե լ Է,

ա նշուշտ , Դ իոնի վ կ ա յո ւթ յա ն վր ա , որը հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր քե ր ի ձ մ ե ռ ո ց ի տ եղը ց ո ւ յց Է տ վ ե լ Ա նա հի տ յա ն ե ր կ ր ռ ւմ և Կուր գետ ի IՏոտ2* ։ Ս ա կա յն Դ իոնի հի շա տ ա կ ա ծ Ա նա հիտ յա ն ա յս ե ր կ ի ր ը , որը հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն Է հ ա մ ա ր վ ո ւմ հին Ե կ ե ղ յա ց գ ա վ ա ռ ի ն ,

ի ր ա պ ե ս , ի ն չպ ե ս մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ Է հ ի շ յա լ ի՛ք հ ո դ վ ա ծ ո ւմ ՝ գ տ ն վ ե լ Է Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի С а5 |)1 аС ( = ա յժ մ . Խ ոսպ իա ) կ ա յա ­

ր ա նի ու Կուր գետ ի մ ո տ ե ր ք ո ւմ ։Հ ա մ ա ձ ա յն վ ե ր ո հ ի շ յա լ մ ե ր ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն ճ շտ ի վ ո-

ր ո շվ ո ւմ Է ն ա և հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զո ր քի ճա նա պ ա րհն Ա րտ ա շա տ ից դ ե ­պ ի ձ մ ե ռ ո ց ի տ ե ղ ը ։ Ա յդ ճա նա պ ա րհը պ ետ ք Է ե ն թ ա դ ր ե լ, ա ն ­շուշտ , Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի Ա ր տ ա շա տ — Ս երա ստ ա դ ոլի ս ու­

ղ ե գ ծ ո վ , որը մ ա ն ր ա մ ա ս ն լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ Է а Հին Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա նա պ ա ր հ ն ե ր ը » ա շխ ա ր հ ա գրա կա ն ի մ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն

մ ե ջ , ա յն Է՝ ա յժ մ յա ն Ա շտ ա րա կի, Կ ոն դա խ ս ա ղի , Ղ ա ն լի ճ ա յի ու Խ ո ս պ ի ա յի մ ո տ ո վ դեպ ի Կուր գետ ի ա ջա կ ո ղ մ յա ն ա փ ե ր ը ։

Զ մ ե ռ ո ց ո ւմ Պ ո մ պ ե ո ս ը բա ժ ա ն ե լ Էր իր զ ո ր ք ե ր ը , ի ն չպ ե ս հա ­ղ ո ր դ ո ւմ Է Կ ա սսիոլս Դ ի ո ն ը 25, եր եք զ ո ր ա մ ա ս ե ր ի , ո ր ոն ք տ ե ­

ղ ա վ ո ր վ ա ծ Էին ի ր ա ր ի ց բ ա վ ա կ ա ն ա չա փ հ ե ռ ո ւ և գ տ ն վ ո ւմ Էին

ի ր ե ն ՝ Պ ո մ պ եոսի ու նրա երկու օ գ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ' Լոլկիոլս Փ լա կ կ ո լ- սի և Մ ե տ ե լլո լս Կելերի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո ւթ յա ն տ ա կ ։ Ա յս վերջինի

բ ա ն ա կ ո ւմ ն Էր պ ա հ վ ո ւմ կ ա լա ն ա վ ո ր վ ա ծ Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ը ։նա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ե լո վ իր ա րշա վա ն քը դեպ ի Կ ող քիս, ուր

գ տ ն վ ո ւմ Էր Մ իհր դ ա տ ը ' Պ ո մ պ ե ո ս ը հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յա ն մ ե ջ մ տ ա վ ի բե ր ն ե ր ի Ա րտ ոկես և ա ղ վ ա ն ն ե ր ի Օ ր ո յզես թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի հ ե տ , որոն ք խ ո ս տ ա ց ա ն չե ղ ո ք մ ն ա լ և հ ա մ ա ձա յն ե ց ի ն , որ հ ռ ո մ ե ւ յ-

կա ն ղորքն ա ն ցն ի ա ն ա ր գ ե լ ի ր օ ն ց ե ր կ ր նե ր ի մ ի ջո վ -6։ Ս ա կ ա յն ,

ի ր ա պ ե ս , ն ր ա ն ք ' կ ա մ Մ իհրդա տ ի դ ր դ ո ւմ ո վ և կ ա մ Կրտ սեր Տ ի գ ­

րա նի ն ա զ ա տ ե լո ւ նպ ա տ ա կովս պ ա տ ր ա ս տ վ ե լ Էին դա րա ն գ ո ր ծ ե լ

հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն և ն ր ա ն ց հ ան կա րծս: կիի բ ե ր ե լ ։

Դ ե կ տ ե մ բե ր ի կ ե ս ե ր ի ն , ե ր բ Պ ո մ պ ե ո ս ի զ ո ր ք ե ր ն ա ն հ ո գ ու

հա նգիստ կ ա տ ա ր ո ւմ Էին ի ր ե ն ց Ս ա տ ոլրնա լիա տ ո ն ը ' ի բե ր ն ե ր ր և ա ղ վ ա ն ն ե ր ն ա ն ցա ն Կուր գետ ը և հ ա ր ձ ա կ վ ե ց ի ն հ ա ն կ ա ր ծ հ ռ ո ­

մ ե ա կա ն եր եք զ ո ր ա մ ա ս ե ր ի վ ր ա , հ ո ւյս ո ւն ե ն ա լո վ հ ա ր վ ա ծ ե լ ու

23 Տե՛ս «Римская история», III. М осква, 1887, Էչ 108:2* Դ ի ո ն, էյք. 36, ղլ. 53, 5,35 Տ,ե'ս դք. 3 6 , գ լ. 5 4 1

2® Տ ւ 'ս Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Պոմպեոս, 3 4 , 2 ։

215

Նրա նց ջա րդել ա ռա նձի ն ա ռ ա ն ձ ի ն ։ Ս ա կա յն հ ա ր ձա կո ւմ ը , որը չա փ ա զա ն ց վտ ա ն գա վ ո ր կա րող էր լի ն ե լ Պ ոմ պ եո սի զ ո ր ա բա ն ա ­կի հ ա մ ա լ չ հ ա ջ ո ղ վ ե ց ։ Ա րտ ոկեսի ու Օ րոյզեսի զորքեր ը ետ մ ղ վ ե ­

ց ի ն և նա հա նջելիս մ ե ծ կորուստ ներ տ վ ի ն , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Կուրի գե տ ա ն ց ք ն ա ն ցն ե լի ս 27, որը գ տ ն վ ո ւմ էր , հա վ ա նո ր ե ն , Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զի Ас1 М е^И ГШ ГП կ ա յա ր ա ն ի , ա յժ մ յա ն Ա խ ա լցխ ա ք ա ղ ա քի մ ո տ ։

Ա նսպ ա սելի ու վ տ ա ն գ ա վ ո ր ա յս հա ր ձա կո ւմ ի ց հետ ո հ ռ ո ­մ ե ա կ ա ն զ ո րքեր ը ա ն վ ր դ ո վ մ ն ա ց ի ն Կուր գետ ի մ ոտ մ ի ն չև 66

թ վ ի գ ա ր ո ւն ը ։

27 Տե՜ս նույնը , գ լ• 3 4 , 1 — 3 , Ա պ պ ի ա ն ո ս ։ Մ ի հ ր դ ա տ գ լ . 1 0 2 — 103Ա Կ ա и ս ի ո ւ ս Ղ՝ ի ո ն , գք . 3 6 յ դ լ. 5 4 , 1 — 5 ։

18. ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ԵՎ ՄՅՈԻՍ ՀԱՐ ԵՎԱՆ ԵՐԿՐՆԵՐԸ ՊՈՄՊԵՈՍԻ ԱՐՇԱՎԱՆՔԻՑ ՀԵՏՈ

6 5 թ վ ի գա ր նա ն ս կ ղ բի ն Պ ոմպ հ ո ս ը , փ ոխ ա նա կ ա ռա ջ շ ա ր ժ ­վ ե լո ւ դեպ ի Կ ողքիս ' ո լղ ե ց նա խ ա պ ե ս ա պ ա հ ո վ ե լ ի ր թ ի կ ո լն բը

Ի ր ե ր ի ա յի կ ո ղ մ ի ց և ա ր շա վա ն քի ե լա վ ը ն դ դ ե մ ի բ ե ր ն ե ր ի ։ Հ ռ ո ­

մ ե ա կ ա ն զո ր քն իջա վ Կուր դետ ի հովիտ ներու[ , ա ռ ա ն ց ո ր և է դի մ ա դ ր ո ւթ յա ն հ ա ն դ ի պ ե լո ւ, մ ի ն չև Հ ա ր մ ո ղ ի կ ա ա մ ր ո ւթ յո ւն ը , որր

դ տ ն վ ո ւմ էր Կուր դ ետ ի և ա յժ մ յա ն Մ ց խ ե թ ի հ ա ր ա վ ա կ ո ղ մ ո ւմ )

Պ ո մ պ ե ո ս ի ա յս ա ր շա վա ն քը մ ա ն ր ա մ ա ս ն ն կ ա ր ա զ ր վ ա ծ է Կա ս- սիոլս Դ իոնի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե ջ ] ։

Ա րտ ոկես թ ա գ ա վ ո ր ը , ի ն չպ ե ս հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է Դ իո ն ը , ա յր ե լո վ Կուր դետ ի կ ա մ ո լր ջը ' վ ։ա խ ա վ նրա ձա խ ա փ ը ։ Ս ա կ ա յն տ ե ս ն ե ­լո վ , որ Պ ո մ պ ե ո ս ը , Հ ա ր մ ո զ ի կ ա ն գ ր ա վ ե լո ւց հ ե տ ո , պ ա տ ր ա ս տ ու­

թ յո ւն ն ե ր էր տ ե ս ն ո ւմ գ ե տ ն ա ն ց ն ե լո ւ նա ի ս կ ո ւ յն խ ա ղ ա ղ ո ւ­

թ յա ն բա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ս կ ս ե ց , ո ւղ ա ր կ ե լո վ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն

կ ե ն ս ա մ թ ե ր ք ն ե ր և վ ե ր ա կ ա ռ ո ւց ե ց ն ա և Կուր դ ետ ի կա մ ուրջը ւՐ ա յց երբ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ն ա ն ց ե լ էր ա ր դ են գե տ ի մ յո ւս

ա փ ը ' նա վ ա խ ե ց ա վ ու ն ո ր ի ց վւա խ ա վ մ ի ն չև Պելորմէս գետ րւ Ա ն ցն ե լո վ ա յս գետ ը և ս ' նա ա յր ե ց ն ա և սրա կ ա մ ո ւր ջը ։ Ի նչպ ես

Պ ո մ պ ե ո ս ի հ ե տ ա պ ն դ մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ , ն ո ւ յն պ ե ս և Պ ելո րո ս գ ետ ն

ա ն ց ն ե լի ս ' ի բե ր ն ե ր ը կ ր ե ցի ն մ ե ծ կ ո ր ո ւս ա ն ե ր ։ Ա յն ո ւհ ե տ և , ո ֊ ր ո վ հ ե տ և հ ռ մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ը կ ա ն գ չա ռա ն և Պ ելորոս գե տ ի ա -

փ ի ն ' Ա րտ ոկեսն ո ւղա ր կե ց Պ ո մ պ ե ո ս ի ն ն վ ե ր ն ե ր , տ վ ե ց ի ր ո ր ­դի նե ր ի ն ի բ ր և պ ա տ ա ն դ և ը ն դ ո ւն ե ց նրա ա ռ ա ջա ր կ ա ծ ւզ ա յմ ա ն ­նե ր ը ։

Պ ո մ պ ե ո ս ի հա ղ թ ա կա ն բա ն ա կ ը վ ե րջա պ ե ս կ ա ր ո ղ ա ց ա վ , ա -

պ ա հ ո վ ե լո վ իր թ ի կ ո ւն ք ը հ ն ա ր ա վո ր հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ն ե ր ի ց ' շա ր ո լն ա -

կել իր ա րշա վա ն քը Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որի դ ե մ ։ Հ ա ր մ ող ի կ ա յի մ ո ­տ ից նա գ ն ա ց Կուր գե տ ի հ ո վ ի տ ն ե ր ո վ և ա յժ մ յա ն Ս ոլրա մ ի ու

Շ որա պ ա նի վ յւա յո վ դեպ ի Ռ իոն գե տ ի հ ո վ ի տ ն ե ր ը և ա յն տ ե ղ ի ց Ս ե բա ս տ ո պ ո լի ս — Փ ո թ ի , ուր գ տ ն վ ո ւմ էր հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ն ա վ ա տ ո ր մ ի ֊

1 Տե՞ս գք. 3 7 , դլ. 1 , 3 — 5 և գլ. 2 , 1 — 6 ։

217

զ ը ։ Պ ոմ պ եո սը կ ա ր ծո ւմ էր , որ Մ իհրդա տ ը, որը շրջա պ ա տ վ ա ծ Էր ծո վի կ ո ղ մ ի ց ' գ տ ն վ ո ւմ էր ի բր ծուղա կի մ ե ջ : Ս ա կա յն նա զ ա ր ­մ ա ց ա ծ մ ն ա ց , երբ իրեն հ ա յտ ն ե ց ի ն , որ որսն ա րդեն ծո ւ­ղա կի ց դուրս է ե կ ե լ։ Հա մա ռ, ծեր ո ւնի ն գրեթ ե ա ն մ ա տ չե լի ճ ա ­նա պ ա րհներ ո վ ա ն ցե լ էր իր ս ա կ ա վ ա թ ի վ զ ո րա մ ա ս ի հետ մոտ 7 0 0 կ ի լո մ ե տ ր և գ տ ն վ ո ւմ էր ա րդեն Ղ ր ի մ ո ւմ , ուր վ եր ս տ ի ն ն վ ա ­ճել էր Բ ո ս փ ո ր յա ն իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ։

Պ ո մ պ ե ո ս ն ա ն նպ ա տ ա կ ա հ ա ր մ ա ր ու վ տ ա ն գ ա վ ո ր հա մ ա ր ե ց շա րունա կել իր ա ր շա վա նքը և գնա լ ծո վ ո վ Ղ,րիմ, ուր ո ւժ ե ղ ա ցե լ

ու վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե լ էր իր ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը Մ իհրդա տ ը։ Կ ողքիսից նա վ ե ր ա դ ա ր ձա վ Հ ա յա ս տ ա ն և ա ր շա վ ե ց ա յս տ ե ղ ի ց Ա ղվա ն ք? ։ Նա վ ճ ռ ե լ էր պ ա տ ժ ե լ ու ը ն կ ճ ե լ Ա ղ վա նի ց Օ ր ոյզես թ ա գ ա վ ո ր ի ն , որր, ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , հ ա ր ձա կվ ել էր հ ռ ո մ ա յե ց ին երի վ ր ա , հ ա վ ա ն ո ­ր ե ն , Մի հրդա տ ի ս ա դ ր ա ն ք ո վ ։

Պ ո մ պ ե ո ս ի վեր ա դ ա ր ձի ճա նա պ ա րհը Կ ողքիսից Հ ա յա ս տ ա ն , ի ն չպ ե ս և նրա ա ղ վա ն ներ ի դ ե մ ա րշա վա նթի ռ ա զ մ ո լղ ի ն , որււնք

դ ե ռ մ ի ն չև ա յժ մ լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ չե ն , կա րելի է ա յժ մ գ ր ե թ ե ճ ը շ ֊ տ ի վ որոշել ա շխ ա րհա գրա կա ն նո ր ա գ ո ւյն ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ­ների օ գ ն ո ւ թ յա մ բ ։ Նրա ճա նա պ ա րհը Կ ողքիսից մ ի ն չև ա յժ մ յա հ

Ա պ ա րա նի շրջա նը պ ե տ ք է ե ն թ ա դ ր ե լ, ի ն չպ ե ս վ ե ր և ա ս ա ցի ն ք , Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի Ս եբա ս տ ո պ ո լի ս — Արտ աղա ւո մ ե ծ ռ ա զ մ ո ւ­

ղ ի ո վ և ա յժ մ յա ն Ա բա ս թ ո լմ ա ն ի , Խ ոսպ իա յի ու Ղ ա նլի ճա յի վ ր ա ֊ յո վ ։ Իսկ ճա նա պ ա րհը դեպ ի Ա ։լվա նք հա վա նա կա ն է ենթա դրեք

դ ա ր ձ յա լ Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի Ա րտ ա շա տ — Ա րմա ստ իկա — Լա զ ո շր ջա ն ա յի ն հին ո ւղ ե գ ծ ո վ , որը ք ն ն ո ւթ յա ն է տ ո ն վ ա ծ Մ ա ր կվ ա ր - տ ի ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զո ր քը գ ն ա ց ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր ա յժ մ յա ն Ղա նլի-

ճատՒց ԿիրոՎ ա կ ա ն ի , Ղ ի լիջա նի , Իջևա նի և Ա ղ ս տ ա ֆ ա յի վրս ւյո վ դեպ ի Կուր գետ ի հ յո ւս ի ս ա կ ո ղ մ ը գտ ն վո ղ հին Կ ա մ բեճ գ ա վ ա ո ը ,

որը ե ն թ ա դ ր ո ւմ են ա յժ մ յա ն Յորա և Ա լա զա ն գե տ ե ր ի մ ի ջև ։Պ ոմ պ եո սի ա ր շա վա ն քն ա ղ վ ա ն ն ե ր ի դ ե մ մ ա նր ա մ ա ս ն ն կ ա ­

ր ա գ ր ե լ են Կա սսիուս Դ իոնը և Պ լուտ ա րքոսը^է Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ղ ո ր բ ը , ի ն չպ ե ս պ ա տ մ ո ւմ են ն ր ա ն ք , հ ա ս ն ե լո վ Կուր գետ ի ստ որին հ ո ­

սա նքի մ ո տ ե ր ք ը ' կ ա ր ո ղ ա ց ե լ էր ա ն ց ն ե լ գետ ի հ ո ւն ո վ , որն ա -

2 Տե՞ս Դ ի ո ն յ գ ք , 3 7 , գ լ . 3 , 3 — 4ւ

3 Տ ե ՛ս յ . М а г к л у а г ! , Б ае Ш пегаг \ ՚օ ո А П аха(а пасЬ А гтавИ са 8սք Йег г й т и с Ь е п ШеНкагЬе, \У1еп,1828*

* Տե՞ս Դ ի ո ն , գ ք . 3 7 , գ լ. 3 , 3 — 6 , 4 , 1 — 4 և 5 , 1 և Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Պոմպեռս, գ լ. 3 5 , 1 — 2 , հա մեմա տէ նաև Ա պ պ ի ա ն ո ս , Միհր դա տ ., գ ի 103ւ

218

Պ ոմպ եոսի ճա նա պ ա րհը Ս երա սա ա պ ոլս ի ց Ա ւլվա նք:

մ ա ռվ ա շո գ ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ խ իստ ծա ն ծա ղ ե լ էր : Գետն ա ն ցն ե լո ւց հ ե տ ո ' նրա նք մ տ ե լ էին ա յժ մ յա ն Ղ արա յա գ ի դա շտ ը և ա ռա ջ շա ր ժ վ ե լ դեպ ի Յորա գ ե տ ը , որը Կա սսիոլս Դ իոնի մ ոտ ա ն վ ա ն ­վ ա ծ է Կ ա մ բ յո լզե ս ( = Կ ա մ բ ե ճ ) ։ Ա ն ցն ե լո վ նա և ա յս գ ե տ ը ' նրա նք գ ն ա ցե լ Էին դեպ ի ա յժ մ յա ն Ա լա զա ն գ ե տ ը , որի հին ա նունը եղ ե լ Է ըստ Դ իոնի և ըստ Պ լուտ ա րքոսի Ա բա ս կ ա մ Ա բա ն տ : Ա մ ­բո ղ ջ ա յս ճա նա պ ա րհը հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ն ա ն ցե լ Էին շոգեր ի պասւ-

՜ձառով։ մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , գ ի շե ր նե րը և խ իս տ տ ա ռա պ ել Էին ծ ս ր ա - վ ի ցւ Նրա նք ի ր ե ն ց հետ վ ե ր ց ր ե լ Էին մ ի մ ի ա յն ջուր, մ ոտ տ ա սը հա զա ր տ ի կ , իսկ կ ե ն ս ա մ թ ե ր ք ն ե ր նր ա նց տա լի и Էին կ ա մ ո վ ին Կ ա մ բե ճ գա վ ա ռ ի տ եղա կա ն բ ն ա կ ի չն ե ր ը ։

ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ն Ա ղ վա ն ից թ ա գ ա վ ո ր ի զոր քեր ի հետ տ եղի

ո ւն ե ց ա վ Ա լա զա ն գետ ի ձա խ ա փ ի ն, ուր հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բա ն ա կ ր թ շ ն ա մ ո լ հետ նոր Էր մ տ ե լ շփ մ ա ն մ ե ջ ։ Պ լուտ ա րքոսի պ ա տ մելովս ա ղ վա նա կա ն զ ո ր ք ե ր ը , ո ր ո ն ց ա ռա ջնոր դն Էր թ ա գ ա վ ո ր ի ե ղ ­

բ ա յր ը ' Կողիսը, վա տ Էին զ ի նվա ծ, և մ ե ծ մ ա ս ը հա գել Էին ի բր և Հոր գ ա զա ն ի մ ո ր թ ի ն ե ր ։

ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ց ա ռա ջ Պ ո մ պ եոսը հ՛րամ ա յե լ Էր իր հետ ևա կ զո ր քի ն թ ա ք ն վ ե լ հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ե տ և ը , և ա ղ վ ա ն ն ե ր ը , կ ա ր ծ ե լո վ ,

որ ի ր ե ն ց դ ի մ ա դ ր ո ւմ Է մ ի մ ի ա յն թ շն ա մ ո ւ հ ե ծ ե լա զ ո ր ը ' ի ս կ ո ւյն կ ռվ ի բ ռ ն վ ե ց ի ն սրա հ ե տ ։ Ս ա կա յէ Հռոմեա կա ն լե գ ե ո ն ն ե ր ը , ա ռա ջ

դ ա լո վ հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ե տ և ի ց ' ջա ր դ ե ցի ն և նր ա նց ի վւա խ ոլստ դ ա ր ձ­րին դեպ ի մ ո տ ա կա ա ն տ ա ռ ն ե ր ը ։ Եվ վւա խ չողներից շա տ երր մ ա ­հա ցա ն ա ն տ ա ռ ն ե ր ո ւմ , որ Պ ո մ պ ե ո սը հ ր ա մ ա յե լ Էր շր\՛ա ս/ա ­

տ ել և հ ր դ ե հ ե լ։ Շ ո ւտ ո վ ա յն ո ւհ ե տ և Օ ր ոյզեսի հետ կ ն ք վ ե ց հա շ­տ ո ւթ յո ւն ։ Ա ղվա նքի թ ա գ ա վ ո ր ը , հ պ ա տ ա կ վ ե /ո վ Պ ո մ պ ե ո ս ի ն ' ի ն չ­պ ես և Ի բե ր ի ա յի Ա րտ ոկես թ ա գ ա վ ո ր ը , ձև ա կ ա նոր են ճա ն ա չե ց

Հ ռ ո մ ի գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ը ։

Ա ղ վ ա ն քի ց հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ա բ ա ն ա կ ը , ինչւզես հա ղո ր դո ւմ Է Պ լո լտ ա րքոսըՀ, վ ե ր ա դ ա ր ձա վ Հ ա յա ս տ ա ն և ա յս տ ե ղ ի ց Փ ոքր Հ ա յք ։

Հ ա մ ա ձ ա յն Կ ա սսիուս Դ իոնի վ կ ա յո ւթ յա ն ' 65164 թ վ ի ն դա ր ձյա լ նա ձ մ ե ռ ե լ Էր 6 6 /6 5 թ վ ի ձ մ ե ռ ո ց ի տ ե ղո ւմ Ա սպ իս գա վ ա ռ ո ւմ

,Հճ37էւՕ ՚.)ու Ո ւշա գրա վ Է, որ Դ իոնի ա յս երկրորդ վ կ ա յո ւթ յա ն

մ ե ջ մ ի և ն ո ւյն գ ա վ ա ռ ը , որն ա ռա ջին վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ ա ն վա ն վա ծ Էր Ա նա հի տ յա ն եր կ ի ր , ա յժ մ ա ն վ ա ն վ ա ծ Է Ա սպ իս ։ Ինչպ ես մ ա ն ­

ր ա մ ա ս ն ց ո ւ յց ե ն ք տ վ ե լ ССՊ ո մ պ ե ո ս ի շր ջա ն ա յի ն ճա նա պ ա րհն Ա ն ֊

5 Տե՞ս Պոմպեոս, գ լ. 3 6 , 1 ։® Տե՞ս Փ ի ո ն, գք . 3 7 , գլ. 7 , 5 1

220

Պուքպեոսի ճա նա պ ա րհն Ա ղվսւնքից Փ ո քր Հ ա յք :

դ ը ր կ ո վ կ ա ս ո լմ շ մ ե ր ռուսերեն ը նդա րձա կ հ ո դ վա ծո ւմ 1, ա յս գ ա ­վ ա ռ ը Ա սպ իս կ ա մ ա վ ե լի ճիշտ Կա սպ իս է ա ն վ ա ն վ ե լ, հ ա վա նո րե ն , Պ և տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ նշա ն ա կ վ ա ծ մ ե ծ կ ա յա րա նիա ն ո ւն ո վ , որը գլխ ա վ ո ր կ ե ն տ ր ո ն ա վ ա յր ն է եղել ա յժ մ յա ն Խ ո ս ֊ պ ի ա յի շր շա ն ի ։ Կ ա սպ իսը, ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , ն ո ւյն պ ե ս ' ի նչպ ե ս և Ե կ ե ղ յա ց գ ա վ ա ռ ը , կ լ լ վ ե լ է Ա նա հի տ յա ն ե ր կ ի ր ։ Ե վրոպ ա կա ն

պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի ե ր կ ե ր ո ւմ Պ ոմ պ եո սի ղորթ երի 6 5 /6 4 թ վ ի ձ մ ե ­

ռո ցի տ եղը հա կա ռա կ Դ իոնի վ կ ա յո ւթ յա ն ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ Փ ոքր Հ ա յք ո ւմ , որ պ ա րզա պ ես սխ ա լ է ։

6 4 թ վ ի ն Պ ո մ պ եոսի զ ո ր ա մ ա ս ե ր ը , վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լո վ Հ ա :ա ս -

տ ա ն ից Պ ոն տ ոս ' պ ա շա ր ե ցին ու նվ ա ճ ե ցի ն Պ ո նտ ո ս ո լմ և , գ լխ ա ­վ ո ր ա պ ե ս , Փ ոքր Հ ա յք ո ւ մ , Մ իհրդա տ ի հա րուստ գ ա ն ձա պ ա հ ես տ ­ները և հռ չա կա վո ր ա ր խ ի վ ն ե ր ը , որոնք գ տ ն վ ո ւմ էին Տ ա լա վ - ր ա յո ւմ , նո ր ա մ ր ո ց ո ւմ , Ս ի ն ո ր ի ա յո ւմ և ա յլ տ եղերումւ Ա յ լ ա մ ­

ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ պ ա հ վ ո ւմ էին հ ա զա ր ա վ որ օնի քս ե սկա հա կներ, որոնք ն ե ր զ ա ր դ վ ա ծ էին ո ս կ ո վ , հ ս կ ա յա կ ա ն ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ ա ն ո թ ն ե ր , մ ա հ ի ճ ն ե ր , գա հ եր , նա և զրա հներ ու ս պ ա ռա զի նո ւ­թ յո ւն ն ե ր , ո ր ո ն ք , մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , ո ս կ ե զ օ ծ վ ա ծ էին և զ ա րդ ա ր ­

վ ա ծ թ ա ն կ ա գ ի ն ք ա ր ե ր ո վ ։ Ա յս բ ո լո ր հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և հ ե լ­

լե ն ի ս տ ա կ ա ն ա ր վե ս տ ի բ ո լո ր թ ա ն կ ա ր ժ ե ք ի ր ե ր ը , որոնք կ ո ղ ո ­

պ ուտ ի չէի ն մ ա տ ն վ ե լ Լուկոլլլոսի ա ր շա վա ն քի ժ ա մ ա ն ա կ , ուղա րկ­վ ե ց ի ն Պ ո նտ ո ս ից Հ ռ ո մ ։

Մ ի նչ Պ ո մ պ եոսը պ ա տ ե ր ա զ մ էր վ ա ր ո ւմ ի բե ր ն ե ր ի և ա ղ­վա ն ն ե ր ի դ ե մ ու ն վ ա ճ ո ւմ էր Պ ոնտ ոսի ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ' պ ա ր ­թ և ն ե ր ը գ ր ա վ ե լ էին Մ ի ջա գ ե տ ք ը , որն , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , հա ­

մ ա ձ ա յն Պ ո մ պ եո սի հետ կ ն ք ա ծ դա շին քի մ ի նչև Եփ րա տ գետ ը պ ա տ կ ա ն ե լո լ էր ն ր ա ն ց ։ Պ ա րթ ևները ն ե ր խ ո ւժ ե լ էին նսւև Կորդ- վ ա ց ե ր կ իր ը , որի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն հա մ ա ր վ ե ճ էր ա ռա ջա ցել

ի ր ե ն ց ու հ ա յե ր ի մ ե ջ ։ Ս ա կա յն Պ ո մ պ եո սը պ ա հա նջեց Հրա հա տ Դ -ի ց մ ա ք ր ե լ Կ որ դո լքը , ա ռ ա ր կ ե լո վ , որ ա յդ երկիրը ս լա տ կ ա ֊

ն ո ւմ է , ի ր ա պ ե ս , Տ ի գ ր ա ն Р - ի ն ։ Չ ս պ ա ս ե լո վ ն ո ւյն ի ս կ Հրա հա տ Դ ֊ի պ ա տ ա ս խ ա ն ի ն ' նա հ ր ա մ ա յե ց իր օ գ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ց մ ե կ ի ն ,

Ա փ ր ա նիո ւս ին, գ ր ա վ ե լ ու հ ա նձն ե լ Կ որդոլքը հ ա յո ց թ ա գ ա վ ո ր ի ն ։ Պ լո լտ ա րքո սի պ ա տ մ ե լո վ ^ , հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա յս զ ո ր ա պ ե տ ը հ ա լա ծե ց

պ ա ր թ և ն երի ն մ ի ն չև Ա րբելա ք ա ղ ա ք ը , որը գ տ ն վ ո ւմ էր Ա դիա -

բ ե ն ե ո լմ ։

7 Տե՞ս «Курговой путь Помпея в Закавказье», Вестник древней ис­тории, М осква, 1939, 4:

8 Պոմպեոս, գ լ. 3 6 , 1 ։

Ա յս տ ե ղ ի ց Ա փ րա նիոլսը պ ե տ ք է ա ն ց ն ե ր հ յո ւււի ս ա յի ն Մ ի ֊ ջա զե տ ք ի վրա յո վ Ա սորիք, ուր ն ո ւյն ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ , 6 4 թ ւ[ին , պ ետ ք է գա ր նա և Պ ո մ պ ե ո ս ը ։ 9 ա յց 65164 թվյի ձ մ ե ռ վ ա կ ե ս ի ն ,

ի նչպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Կա սսիուս Դ իոնըՏ, Ա փ ր ա նիո լսը և նրա զո ր քը ճա նա պ ա րհը կ ո ր ցրի ն ու մ ո լո ր վ ե ց ի ն և կա րող էին ցր տ ի ու կ ե ն ­ս ա մ թ ե ր ք ն ե ր ի պ ա կ ա ս ո ւթ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ Մ ի ջա գ ե ա ք ի ա ն ա պ ա տ ­ն ե ր ո ւմ կորստ ի մ ա տ ն վ ե լ, եթ ե նր ա նց չօ գ ն ե ի ն Կա րրա քա ղ ա քի ( ա յժ մ յա ն Խ ա ռա ն) մ ա կ ե դ ո ն ա ց ի գ ա ղ թ ա կ ա ն ն ե ր ը ։ Սրա նք հ յո ւ ­

ր ը ն կ ա լե ց ի ն Ա փ րա նիուսին և ա ռ ա ջն ո ր դ ե ցի ն Ա սոր իք ։Չ ն ա յա ծ Պ ո մ պ ե ո ս ի գ ր գ ռ ի չ ո տ ն ձ գ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն և դ ա շ­

ն ա դ ր ո ւթ յա ն ա ն պ ա տ կա ռ խ ա խ տ մ ա ն ը , որի հ ա մ ա ձ ա յն հ յո ւս ի ­ս ա յի ն Մ իջա գետ քը մ ի ն չև եվւրա տ գետ ը ճ ա ն ա չվ ա ծ էր որպ ես

պ ա ր թ և ն ե ր ի ն պ ա տ կա ն ող ե ր կ ի ր ' Հր ա հ ա տ Գ -ն չհ ա մ ա ր ձ ա կ վ ե ց պ ա տ ե ր ա զ մ ել հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի դ ե մ ։ 6 4 թ վ ի գա ր ն ա ն ը նա դ ի մ ե ց իր զ ո ր ք ե ր ո վ Հ ա յա ս տ ա ն և հ ա ր ձ ա կ վ ե ց Տ ի գ ր ա ն ի վ ր ա , որն օ գ ­ն ո ւթ յո ւն խ ն դ ր ե ց դ ա շնա կի ց հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ց ։ Ա յս դեպ քը Պ ո մ ­

պ եոսի հ ա մ ա ր մ ի հա րմ ա ր ա ռ ի թ էր պ ա տ ե ր ա զ մ ս կ ս ե լո ւ նա և պ ա ր թ և ն ե րի դ ե մ , ի ն չպ ե ս ա յդ ց ա ն կ ա ն ո ւմ է ի ն , ի ր ա պ ե ս , նրա

կ ո ւս ա կ ի ցն ե ր ի ց ու ս պ ա նե ր ի ց շ ա տ ե ր ը ։ Ս ա կ ա յն Պ ո մ պ ե ո ս ը , որ

խ ի ս տ զ գ ո ւյշ էր և չո ւն ե ր Լուկոլլլոսի հա ն դ ո ւգն հ ա մ ա ր ձ ա կ ո ւ­թ յո ւն ը , չո ւզ ե ց բ ա խ տ ա խ ա ղ ի դնել իր ձ ե ռ ք բ ե ր ա ծ հ ա ջո ղ ո ւթ յո ւն ­

ները և խ ո ւս ա փ ե ց կ ռ վ ի ց ։ նա ա ր դ ա ր ա ն ո ւմ էր ն ր ա ն ո վ , որ հ ռ ո ­

մ ե ա կ ա ն ժ ո ղ ով ո ւր դ ն այ.դ ի ր ե ն չէ հ ա ն ձ ն ա ր ա ր ե լ, և որ դե ռ և ս վ ե ր ջն ա կ ա ն ա պ ե ս զ ի նա թա ւի չէ ա ր վ ե լ Մ իհրդա տ Պ ո ն տ ա ց ի ն ,սւ Պ ա տ ե ր ա զմ ի ց հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի հ ե տ , ի ն չպ ե ս ա ս ա ց ի ն ք , խ ււլյս էր

տ ա լիս ն ա և պ ա ր թ և ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր Հրա հ ա տ Գ -ն , որը ն ո ւյն պ ե ս

չո ւն ե ց ա վ ա ր ի ո ւթ յո ւն ոտ քի ե լն ե լո ւ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ո ւխ տ ա ն ե ն գ զ ո ր ա վ ա ր ի դ ե մ ։ Եվ ո ր ո վ հ ե տ և նա ն ո ր ի ց դ ե ս պ ա ն ն ե ր էր ուղա ր­կել Պ ո մ պ ե ո ս ի մ ո տ ' վեր ջի նս հ ա յտ ն ե ց ն ր ա ն , որ կ ո լղ ա ր կ ե երեք

մ ի ջն ո ր դ դ ա տ ա վ ո ր ն ե ր , որ ո ն ք կ հա ր թ ե ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ի վ ե ր ա բ ե ր ­

յա լ նրա ու Տի գ ր ա ն ի վ ե ճ ը ^ ։ Հր ա հ ա տ Գ -ն և Տ ի գ ր ա ն ը դ ա դ ա ր ե ց ­

ր ին պ ա տ ե ր ա զ մ ը և հ ա մ ա ձ ա յն ե ց ի ն ը ն դ ո ւն ե լ մ ի ջն ո ր դ ն ե ր ի վ ճ ի ռ ­

ն ե ր ը ։Ա յն ո ւհ ե տ և ո ւղ ա ր կ վ ա ծ դ ա տ ա վ ո ր ն ե ր ը ք ն ն ա ր կ մ ա ն ե ն թ ա ր ­

կ ե ցի ն ն ր ա ն ց գ ա ն գա տ ն ե ր ն ու պ ա հա նջն երը և կ ա յա ց ր ի ն ի ր ե ն ց

Տ Գք. 3 7 , գ ւ . 5 , օւ

Տե՜ս Կ ա ս ս ի ո ւ ս Դ ի ո ն, գք. 37, գլ. 7, 1,11 Տե՜ս Դ ի ո ն, գ ք , 3 7 , գ լ. 7 , 3 , Ա պ պ ի ա ն ո ս , Միհրդատ• , գի 10С և

Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Պ ոմպեոս, գլ. 3 9 , Յէ

223

ւ

վ ճ ի ռ ը Հօգուտ Տ ի գ ր ա ն ի : Հ ա մ ա ձ ա յն նրա նց որ ոշմ ա ն Հ ա յո ց թ ա ­գա վորը ս տ ա ցա վ ո ՞չ մ ի ա յն Կ որգվա ց երկ ի ր ը , ա յ/և Հ յո ւս ի ս ա * ! յի ն Մ իշա գետ քի մ ի մ ա ս ը : Ո ւշա գրա վ է , որ Հրա հա տ ը Հ ե ն ց ինքը 1

ևս է ին չպ ե ս վ կ ա յո ւմ Է Կա սսիուս ԴիոՆըԱ , չա ռա ր կ ե ց Լ հ ա վ ա ­ն ո ւթ յո ւն տ վ ե ց ա յդ վ ճ ռ ի ն , հ ո ւյս ո ւն ե ն ա լո վ , որ հ ե տ ա գ ա յո ւմ գուցե կհա ջողվի ի ր ե ն հա շտ վ ե լ հ ա յե ր ի հետ և ստ ա նա լ ն րա ն ցի ց օգ ն ո ւթ յո ւն ը ն դ դ ե մ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ւ

Ե րբ կ ա տ ա ր վում Էին ա յս ա ն ց ք ե ր ը , Մ իհրդա տ Պ ո նտ ա ցին ,

որը վ եր ա հա ստ ա տ ել Էր իր ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը Բււսվւորյա ն թ ա գ ա ­վ ո ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ' խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն նոր ա ռ ա ջա ր կ ո ւէ յո լն ն ե ր ա րեց հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն և հ ա յտ ն ե ց , որ եթ ե Պ ոմպ եոսը հ ա մ ա ձ ա յն ի վ ե ­ր ա դ ա րձ նել իրեն Պ ոնտ ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ' ինքը պ ա տ րա ստ Է հպ ա տ ա կվ ե լո ւ Հ ռ ո մ ի ն որպ ես վա ս սա լ և հա ր կ ա տ ո ւ։ Պ ո մ ­

պ ե ո ս ը , ի ն չպ ե ս և 6 6 թ վ ի ն , նրա ն պ ա տ ա ս խ ա ն եց ն ո ր ի ց , որ ն ա խ ­ք ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր վ ա ր ե լը ' նա պ ետ ք Է ա ն ձա մ բ գա և հ ն ա ­զա ն դ վ ի Հ ռ ո մ ի ն ։ Հ ա շտ ո ւթ յո ւն ն ա յլև ս ա նհնա րին Էր։ Եվ Մ ի հ ը ր ֊։դատը վ ճ ռ ե ց ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ վե լ Հ ռ ո մ ի դ ե մ նոր կռվի և մ շա կ ե ց նոր ա ր շա վա ն քի հա նդ ուգն մ ի ծ ր ա գ ի ր ։ Նա մ տ ա դիր Էր( ղա շն կ ա պ ե լո վ ս կ յո ւթ ն ե ր ի , թ ր ա կ ա ց ի ն ե ր ի և կ ե լտ ե ր ի հ ե տ ' ա ր շա վել

Իտ ա լիա Դ ա ն ոլբ դետ ի հ ո վ ի տ ն ե ր ո վ և Ա լպ յա ն լե ռ ն ե ր ի վ ր ա յո վ ,

ի ն չպ ե ս ա յդ ի ր ե ն ի ց ա ռա ջ ա րել Էր կ ա ր թ ա դ ե նա ցի Հ ա ն ն ի ր ա լը ։ Ա յդ մ ե ծ ա ր շա վա ն քի հա մ ա ր հա րկա վոր Էին, ի հ ա ր կ ե , թե մ ա ր դ ­կ ա յի ն և թ ե ն յո ւթ ա կ ա ն վի թ խ ա ր ի ուժեր ու մ ի ջ ո ց ն ե ր ։ Եվ 6 3 թ վ ի ն , երբ Մ իհրդա տ ը վ ե ր ջա ց ն ե լո ւ վրա Էր ռ ա զ մ ա կ ա ն իր հ/ա տ րա ս- տ ո լթ յո ւն ն ե ր ը , ո ր ո ն ց ա մ բո ղ ջ ծ ա ն ր ո ւթ յո ւն ն ը ն կ ն ո ւմ Էր Բ ոս-

փ որի բ ն ա կ չո ւթ յա ն ու ք ա ղ ա քն ե ր ի վ ր ա ' հա նկ ա ր ծա կ ի նրա դ ե մ

բ ռ ն կ վ ե ց տ ա ր ե ր ա յի ն կա տ ա ղ ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն , որին մ ա ս ն ա ­կից Էին ո չ մ ի ա յն գ ր ե թ ե բ ո լո ր ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , ա յլև նրա զո ր քն ու նրա ո ր դ ի ն ' Փ ա ր ն ա կ ը ։ Ծ երունի Մ իհրդա տ ը հ ա ս կ ա ցա վ , որ իրեն

չե ն խ ն ա յե լո ւ , և որ ա յլև ս փ ր կ վ ե լո ւ ոչ մ ի հնա ր չկ ա ։ Պ ա շա րվա ծ լի ն ե լո վ Պ ա ն տ ի կ ա պ ե յռ ն ( ա յժ մ յա ն Կ երչ) ք ա ղ ա քի իր ա մ ր ո ց ո ւմ '

նա չո ւզ ե ց ա նձնա տ ուր լի ն ե լ ա պ ս տ ա մ բն ե ր ի ն և իր կ յա ն ք ի ն վերջ տ վ ե ց ի ն ք ն ա ս պ ա ն ո ւթ յա մ բ ( 6 3 թ վ ի գ ա ր ն ա ն ը ) ։

նր ա դ ի ա կ ը , որ ո ւղ ա րկել Էր Փ ա րնա կն Ա սոր իք' Պ ո մ պ ե ­

ոսի հ ր ա մ ա ն ո վ թ ա ղ ե ց ի ն Ս ինոպ ի մ ոտ գ տ ն վ ո ղ պ ոնտ ա կա ն թ ա ­գա վ ո ր նե ր ի դ ա մ բ ա ր ա ն ո ւմ ։ Ա յժ մ ա րդեն մ ե ծ ու բ ա զ մ ա մ յա պ ա ­

տ ե ր ա զմ ը Մ ի հր դ ա տ ի դ ե մ , որը ս կ ս վ ե լ Էր դ ե ռ քսա ն և հի ն դ տ ա ­

րի ա ռա ջ' կա րելի Էր հ ա մ ա ր ե լ վ ե ր ջ ա ց ա ծ ։

I

12 Գք. 3 7 , 4լ. 7 , 4 ,

224

Պ ա տ ե ր ա զմ ը կա րելի էր ա վ ա ր տ վ ա ծ հա մ ա ր ե լ նա և ա մ բո ղջ

Ա ր և ե լք ո ւմ և Ա սորիք ում ։ 6 5 և 6 4 թ վ ե ր ի ն Պ ո մ պ ե ո ս ի զ ո ր ա պ ե տ ­ն ե ր ը ' Գ ա բի ն ի ո լս ը , Ս կա վրուսը , Ա փ րա նիուսը և ուր ի շնե ր ը ' ն վ ա ­ճ ել էին հ ա ր ա վ ո ւմ Փ յո ւն ի կ ի ա ն , Պ ա ղե ստ ին ա ն և Ա սորիքի ու Մի ջա զե տ ք ի մ ի ք ա ն ի մ ա նր ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ։

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ս ա հ մ ա նն ե ր ը հա ս նո ւմ էին ա յժ մ Ա ր և ե լք ո ւմ մ ի չև Մ իջա ղ ետ քի ա ն ա պ ա տ ներ ը և գ ր ե թ ե մ ի ն չև Ե գ ի պ տ ո ս ։

6 4 և 6 3 թ վ ե ր ի ն Պ ո մ պ ե ոսը ք ա ղ ա քա կ ա ն ա պ ե ս կ ա զ մ ա կ ե ր ­պ ե ց ի ր նոր ն վ ա ճ ա ծ երկ րներ ը և կ ա ր գ ա վ ո ր ե ց ն ր ա ն ց վ ա ր չա ­

կա ն նե ր ք ի ն գ ո ր ծ ե ր ը ։ Դ եռև ս 6 4 թ վ ի ն , ե ր բ նա գ տ ն վ ո ւմ էր դեռ Պ ոնտ ոսու մ , դ ա րձրել էր Ն ի կ ո մ ե դ ե ս ի նա խ կ ի ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ­

թ յո ւն ը , Բ յո լթ ա ն ի ա ն և Մ իհրդա տ ի պ ո նտ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ա ր և մ տ յա ն մ ա ս ը հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ն ա հ ա ն գ ։ Պ ո մ պ ե ո ս ի ց ա ռա ջ թ ե Լ ոլկոլլլոսը և թ ե հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծե ր ա կ ո ւյտ ը Ա սորիքի օրինա կա ն

թ ա գ ա վ ո ր էին ճ ա ն ա չե լ, ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , Ս ե լև կ յա ն Ա նտ իո- ք ո ս Ա սի ա ցո ւն ։ Իսկ ա յժ մ Ս ե լև կ յա ն ն ե ր ի ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը հ ա յտ ա ­ր ա ր վ ե ց Ա ս ո ր ի քո լմ վ ե ր ա ց վ ա ծ և ա յս ա մ բո ղ ջ երկիրը վ ե ր ա ծ ­

վ ե ց հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ն ա հ ա ն գ ի ։ Վ ե ր ո հ ի շյա լ Ս ե լև կ յա ն Ա նտ իոքո սը ղ ա ռ ա վ Հ ռ ո մ ի վ ա ս ս ա լ և փ ոխ ա նա կ Ա սորիքի ս տ ա ց ա վ Կ ո մ ա գ ե -

նի լիոքր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը , որի կ ե ն տ ր ո ն ն էր Ս ա մոսա տ մ ա յր ա ­

ք ա ղ ա ք ը ։ Ա յս թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ո ւմ ն էր գ տ ն վ ո ւմ Ե փ րա տ ի հ ռ չա կ ա վ ո ր գ ե տ ա ն ց ք ը Ս ելևկիա ա մ ր ո ց ի մ ո տ ( ա յժ ը մ -

յա ն Р ի ր եջի կ ) , որն ուներ ռ ա զ մ ա կ ա ն և ա ռև տ րա կա ն խ ոշո ր նշա ­ն ա կ ո ւթ յո ւն ։

Ը նդա ր ձա կ նոր ե ր կ ր ա մ ա ս ե ր ս տ ա ցա ն Հ ռ ո մ ի բ ա ր ե կ ա մ և դ ա շնա կ ի ց Կ ա պ ա դ ո վ կ ի ա յի Ա րի ո բա ր ղ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ը և Գա-

լա տ ի ա յի Դ ե յո տ ա ր ո ւս ի շ խ ա ն ը , որ ո ն ք մ ե ծ ծ ա ռ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր էին մ ա տ ո ւց ե լ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն պ ո նտ ա կ ա ն և հ ա յկ ա կ ա ն պ ա ­

տ ե ր ա զմ ն ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ ։ Պ ո մ պ ե ո ս ը տ վ ե ց Ա ր ի ո բա ր զա նի ն Կի- լի կ ի ա յի ց ա ն ջա տ վ ա ծ մ ի ք ա ն ի շրջա ններ և ա մ բ ո ղ ջ Ծ ոփ ա ց

թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ։ Սրան էր ա յժ մ պ ա տ կ ա ն ո ւմ Ե փ րա տ ի ն շա ­

նա վոր գ ե տ ա ն ց ք ը և Տ ո մ ի ս ա ա մ ր ո ց ը ։ Իսկ Դ ե յո տ ա ր ո լս ը , որը հ ա յտ ա ր ա ր վ ե ց թ ա գ ա վ ո ր ' ս տ ա ց ա վ Պ ոնտ ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն

ա ր և ե լյա ն մ ա ս ը ' ա ր և ե լյա ն ծ ո վ ա փ ն յա Պ ո նտ ո ս ը , որի մ ե ջ էին Փ ա ռնա կիա և Տ ր ա պ ի զ ո ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ու ն ա և Փ ոքր Հ ա յք ը ։

Դ ե յո տ ա ր ո լս ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն հ յո ւս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւմ գ տ ն վ ո ղ Կ ողքիսր

տ ր վ ե ց ի բ ր և ա ռ ա նձի ն ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն Ա ր իս տ ա ր քո ս ի ն , որի ա ն ու­

ն ո վ հ ա յտ ն ի են և հ ի շա տ ա կ վ ա ծ են դ ր ա մ ա գ ի տ ա կ ա ն ե ր կ ե ր ո ւմ մի ք ա ն ի դ րա մ նե ր I

15-725225

Եփ րա տ գետ ի ա ր և ե լա կ ո ղ մ ո ւմ Հ ռ ո մ ի գերի շխ ա նո ւթ յո ւնը ճ ա նա չել էին և նրա ա զ դ ե ց ո ւթ յա ն շրջա նա կի մեջ էին հա մ ա ր ­վ ո ւմ ո 'չ մ ի ա յն Հ ա յա ս տ ա ն ը , որը հ ա յտ ա ր ա ր վ ա ծ էր բա ր ե կ ա մ ո լ դ ա շնա կի ց հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ր դ ի ' ա յլև Ա տ ր պ տ տ ա կա նը, Ի բե- ր ի ա ն , Ա ղ վա ն քը , Օ սրոենեն և մ ի քա նի ա յլ ա ր ա բա կա ն փ ոքր ց ե ­ղեր հ յո ւս ի ս ա յի ն Մ իջա գետ ք ո ւմ г

Հ ա յա ս տ ա ն ը , որը բ ա ր ե կ ա մ ու դա շնա կի ց Էր հ ա յտ ա ր ա ր ֊ Վ 4 Հ ռ ո մ ի և ա ն վա ն ա պ ե ս ը նդ ո ւն ե լ Էր սրա գ ե ր ի շ խ ա ն ո լթ յո լն ր '

դա ռա վ ա յժ մ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա շխ ա րհ ա կ ա լո ւթ յա ն ռ ա զմ ա կ ա ն ա ռ ա ­ջա պ ո ս տ ը ։ Պ ոմ պ ե ո սը հ ի մ նա պ ե ս ա յն ո ւհ ե տ և փ ո խ ե ց իր ք ա ղ ա ք ա ­կ ա ն ո ւթ յո ւն ը նրա հա նդեպ է Տի գ ր ա ն ը և ս , ի նչպ ես և Ա րիոբա ր-

Iղանը և Դ ե յո տ ա ր ո ւս ը , ս տ ա ց ա վ Պ ո մ պ ե ո ս ի ց և կ ա մ սրա ա - ջ ա կ ց ո լթ յա մ բ ո 'չ մ ի ա յն Կորդուքը և հ յո ւս ի ս ա յի ն Մ իջա դետ քը, ո րո ն ց մ ի ա ց ո ւմ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ն վ ե ր և հ իշա տ ա կել Էինք, ա յլև Դեր- չա նը և Ա կիլի ս ե ն ր 1̂ , որն ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , պ ա րու­նա կո ւմ Էր իր մեջ բ ա ց ի հին Ե կ ե ղ յա ց գ ա վ ա ռ ի ց նա և Ղ ա րա - նա ղ ի ն , Մ ա նա նա ղ ին, Ա ղ յուն ը և Մզ ո ւ ր ը Այ ս պի ս ո վ , Մ եծ Հ ա ­

յա ս տ ա ն ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ո լմ ե ն ք , Տի գ ր ա ն Բ -ի ժա մ ա նա կ ևս իր ս ա հ մ ա նն ե րն ը ն դ ա ր ձ ա կ ե լ Էր թ ե Հ ա յկ ա կ ա ն լեռն ա շխ ա րհի հա ­

ր ա վ ա կ ո ղ մ ո ւմ և թ ե Փ ոքր Հ ա յք ի ու Ծովւաց ա շխ ա րհի հա րա կից

շր ջա ն նե րո ւմ ։Պ ո մ պ եո սի սիրա շա հա կա ն նոր ք ա ղ ա քա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը Մ եծ

Հ ա յա ս տ ա ն ի հա նդեպ ա ր տ ա հ ա յտ վ ե ց նա և ն ր ա նո վ , որ «ա ր ք ա ­յի ց արքաւ!) պ ա տ վա նո ւն ը , որը մ ի ն չև Տ ի գ ր ա ն ը կրել Էին պ ա ր­թ և ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը , և որը, Տի գ ր ա ն ի ա շխ ա րհա կա լութ յուն

տ ա պ ա լո ւմ ի ց հ ե տ ո , հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը ս կ զ բ ո ւմ ճ ա նա չել Էին ի բր և

Հրա հա տ Գ -ի տ ի տ ղ ո ս ' ա յժ մ վ ե ր ա պ ա հ վ ե ց մ ի մ ի ա յն Տ ի գ ր ա ն ի ն ,

ի սկ Հրա հ ա տ Գ -ի ն ս կ ս ե ցի ն ա ն վ ա ն ե լ լոկ « թ ա գ ա վ ո ր » ։Պ ա րթ և ների թ ա գ ա վ ո ր ը հա ր կ ա դ ր վ ա ծ ե ղ ա վ ա նտ րտ ունջ

կ ե ր պ ո վ տ ա նել ա յդ ա կ ն ե ր և վ ի ր ա վ ո ր ա ն ք ն ե ր ն ու թ շ ն ա մ ա ն ք ն ե ­

ր ը ։ Հ ռ ո մ ի ա յս խ ա բ վ ա ծ դ ա շնա կի ցը ա յժ մ ին քն Էր գտ նվ ո ւմ

երկու կրա կի մ ե ջ , ի ն չպ ե ս 6 6 թ վ ի ն նրա ա խ ո յա ն ը ՝ Տ ի գ ր ա ն ը ։ Ա սորիքի ս ա հ մ ա ն ո ւմ կ ա զ մ և պ ա տ րա ստ կ ա ն գ ն ա ծ Էր Պ ո մ պ ե ­ոսի մ ե ծ զ ո ր ա բ ա ն ա կ ը , իսկ Մ իջա գետ քի և Ա տ րպ ա տ ա կա նի կ ո ղ -

մ Ի օ Ա պ ա ռնում Էին պ ա ր թ և ն ե ր ին Հ ռ ո մ ի նոր դ ա շն ա կ ցի ' Տ ի գ ­ր ա նի հ ա յկ ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ը ։ Հրա հ ա տ Գ -ն հի մ ա նոր մ ի ա յն հ ա ս ­

13 յ. М а г к V а г է, 01е О епеа]081е йег Ва§гаИйеп, Էչ 63 և էՀի ՚ե-Հ ա յա ս տ ա ն է գ լխ ա վ ո ր ճա % ա սլա րՀՆերը*, ԷՀ 7 3 ։

14 Տե՜ս н. А д о н ц, Армения в эпоху Юстиниана, կ 54—55:

226

կ ա ց ա ծ կ լի ն ե ր , որ իր դ ա շն ա կ ց ո ւթ յա մ բ հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի հեսւ

նա , ի ն չպ ե ս ն ա խ ա զգ ո ւշա ցր ե լ էր ի ր ե ն Մ ի հ ր դ ա տ ը ' կոր ստ յա ն էր մ ա տ ն ե լ ո 'չ մ ի ա յն իր հ ա ր և ա ն ն ե ր ի ն , ա յլև ի ն ք ն ի ր ե ն ։

Պ ոմ պ եո սի բ ա ց ա ռ ի կ զ գ ո ւշա վ ո ր ո ւթ յա ն ը պ ետ ք է վ ե ր ա գ ր ե լ, որ նա չօ գ տ վ ե ց հ ա ն գ ա մ ա ն ք ն ե ր ի բա ր ե հ ա ջո ղ զ ո ւգ ա դ ի պ ո ւմ ի ց և

հ ր ա ժ ա ր վ ե ց հա ր ձա կվ ել պ ա ր թ և ն ե րի վյրա, որոն ք մ ե ծ պ ա տ ե ր ա զմ ի Հ ա մ ա ր գ ր եթ ե ա նպ ա տ րա ստ է ի ն ։ Իր ե տ և ո ւմ նա ողջ ու ա ն ­վթ ա ր թ ո ղ ե ց ա ն ա ր գ վ ա ծ ու ա ն պ ա տ վ ա ծ ն ա խ կ ի ն իր դ ա շն ա կ ց ի ն , որը հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն էր ս տ ա նո ւմ ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ վ ե լո ւ և

հա րմա ր ժ ա մ ա ն ա կ ը ն տ ր ե լո ւ ը ն դ դ ի մ ա դ ր ո ւթ յա ն և փ ո խ վ բե ժ ի ւ

Ինքն ըստ ի ն ք յա ն հա ս կա նա լի է , որ ա ռա ջիկա ա ն խ ո ւսա փ ելի պ ա տ ե ր ա զ մ ի ժա մ ա նա կ Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յո ւն ն ու օ գ ն ո ւ­

թ յո ւն ը բ ա ց ա ռ ի կ մ ե ծ կ ա ր և ո ր ո ւթ յո ւն էին ս տ ա նո ւմ ի ն չպ ե ս հ ռ ո - մ ա յե ց ի ն ե ր ի , ն ո ւյն պ ե ս և պ ա ր թ և ն ե ր ի հ ա մ ա ր ։ Հ ե ն ց ա յդ էր պ ա տ ­

ճ ա ռ ը , որ Հրա հ ա տ Գ -ն , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , դ ե ռ և ս 6 4 թ վ ի ն հ ա ր կ ա դ ր վ ել էր վ ա խ ե լ իր թ շն ա մ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը Հ ա ­

յա ս տ ա ն ի հա նդ եպ և լռ ե լ յա յն հ ա մ ա ձ ա յն ե լ էր զ ի ջե լ Տ ի գ ր ա ն ի ն Կորդոլքը և հ յո ւս ի ս ա յի ն Մի ջ ա դ ե տ ք ը ։ Շ նո ր հ ի վ բա ր ի հ ա ր և ա ն ֊ նա կա ն ա յդ նոր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յա ն հ ա յե ր ի և պ ա րթ և ն ե ր ի մ ե ր ­

ձ ե ց ո ւմ ը հնա ր ա վո ր ե ղ ա վ , ին չս /ե ս հ ա յտ ն ի է , Տի գ ր ա ն ի որդու՝ Ա ր- տ ա վ ա զդ ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ

Պ ո մ պ ե ո ս ի Ի տ ա լիա վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լո ւց հետ ո (6 1 թ . ) '

րա ն Р -ն խ ա ղ ա ղ ու ա ն վ ր դ ո վ թ ա գ ա վ ո ր ե ց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ

խ ո ր ին ծ ե ր ո ւթ յո ւն , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , մ ի ն չև 5 6 կ ա մ 5 5 թ ի վ ր < 5 6

նա դ ե ռ կ ե նդ ա ն ի էր և հ ի շա տ ա կ վ ա ծ է Կ իկերոնի ճ ա ռ ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ 18ւ Իսկ Կրա սսոսի ա րշա վա ն քի ժ ա մ ա ն ա կ , 5 4 թ վ ի ն , Հ ա յա

տ ա ն ո ւմ , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , մ ի ա ն ձ ն ո ր ե ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւմ էր նրա

ո ր դ ի ն ' Ա րւոա վա զդ Բ - ն ։ Լուկիա նոսը վ կ ա յո ւմ է , որ Տի գ ր ա ն ը

վ ա խ ճ ա ն վ ե լ էր խ ո ր ծ ե ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , 8 5 տ ա րեկա ն հ ա ս ա կ ո ւմ 17։

Եթե ա յ ս վկա չո ւթ չո ւն ը ։ որը կա ՐոէԼ է կ ա ս կ ա ծե լի հ ա մ ա ր վ ե լ.

*5 ՄոմղԼնի և այլ պատմագետների ենթադրությունը, որ Հրահատ Գ-ի ո ր ֊ դի ՄԻՀՐԴ ատ Գ ֊ն (5 7 —54 թթ՛) պատերազմ էր սկսել Արտավաղդ Р-է դեմ' մր պարզ թյ՛ուրիմացություն է։ Յուստինիոսի համապատասխան վկայությունը (գջ՝ 42, գլ. 4, 1 ) , ինչպես մատնանշել է Գուտշմիդըճ վերաբերվում է, իրապես, Միհրդատ Р-ի կռիվներին ընդդեմ Արտավաղդ Ա֊ ին. տե՛ս Օ ս է Տ Շ հ ա ւ ճ ,

ОевсЫ сМ е 1гапз, էչ 86 , ձան. տ և М о и м с е н , Римская история, 111, М осква, 1887, Լչ 292 ։

16 Տե՛ս Рго Бе.чИо, 27, 59:11 Տե՛ս Լ и с 1 а ո ս տ, М акгоЫ о!, В1Ы. ТеиЬп.:

227

հնա րա վոր չինի հ ե տ ա գ ա յո ւմ հա ս տ ա տ ել կա րելի կլինի ե ն թ ա ­դ ր ե ի որ նա ծ ն վ ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր 1 4 1 կ ա մ 1 4 2 թ . (ն ա խ ք ա ն մ եր Ш և, ո ւր ե մ ն , մոտ տ ա սը տ ա ր ո վ մ ե ծ ե ղ ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր Մ իհըր- դա տ Ե վպ ա տ որ ի ց, որը ծ ն վ ե լ էր , հ ա մ ա ձ ա յն Ռ ե յն ա ք ի , 1 3 2 թ վ ի ն *3.

Տի գ ր ա ն ի կ ի ն ը ' Կ լեոպ ա տ րա ն, ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , թ ո ղ ա ծ է եղ ե լ իր ա մ ուսնուն և հ ե ռ ա ց ա ծ է եղել իր հոր մ ո տ , հա վա նո ­ր ե ն , Կրտ սեր Տի գ ր ա ն ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ։ 6 3 թ վ ի ն , իր հոր ի ն ք ն ա ս պ ա ն ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ , նա և ս , ին չպ ե ս հ ա յտ ն ի է, գ տ ն վ ե լ է ի ր հոր հետ Պ ա նտ ի կ ա պ ե յո ն ք ա ղ ա ք ո ւմ

Տ ի գ ր ա ն Р -ի հետ վ ե ր ջա ն ո ւմ է Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ե ծա պ ե տ ա

կա ն վ ե ր ե լք ի խ իս տ կ ա ր ճ ա տ և շր ջա ն ը ։ Շ ա տ պ ա րզ է , որ ա յս հզոր թ ա գ ա վ ո ր ը , որը Հ ա յա ս տ ա ն ը դա րձրել էր լա յն ա ծ ա վ ա ւ պ ե ­

տ ո ւթ յո ւն և ի ր ե ն նպ ա տ ա կ էր գրել զ ա ր գ ա ցն ե լ իր երկրում հե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կուլտ ուրա ն և դուրս հա ն ել հ ա յ ժ ո ­ղ ովուրդը հ ե տ ա մ ն ա ց կ ա ց ո ւթ յո ւն ի ց ' չէ կա րող հ ա մ ա ր վ ե լ միջա կ

ու ս ովոր ա կա ն մ ի դ ե մ ք ։ Ս ա կա յն պ ա տ մ ա կ ա ն խ ո շո ր ու ա ռա ջա ­վոր ա յս դ ե մ ք ը , դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , ա ղ ա վ ա ղ վ ա ծ ու խ ե ղ ա թ յո ւր վ ա ծ է պ ա տ մ ա գի տ ա կա ն գ ր ե թ ե բ ո լո ր օտ ա ր և հ ա յ ե ր կ ե ր ո ւմ ։

Տ ի գ ր ա ն ի սխ ա լ բն ո ւթ ա գ ր ե ր ը բ ո լո ր ա յդ ե ր կ երո ւմ պ ետ ք

է ըստ ի ս ա նվեր ա պ ա հ կ ե ր պ ո վ մ ե ր ժ վ ե ն , ո րո վ հետ և դ րա նք, ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , հ ի մ ն վ ա ծ ե ն , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Պ լո լտ ա ր ք ո ս ի և նրա ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի չա րա մ ի տ և հնա րով ի հե ր յո ւր ա ն ք նե ր ի

վ ր ա , որոնք չո ւն են պ ա տ մ ա կ ա ն ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։Տի գ ր ա ն Р - ն , ի ն չպ ե ս և Մ իհրդա տ Ե վպ ա տ որը, ա ն տ ա րա ­

կ ո ւյս , հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն տ իպ ի մ ի ա պ ե տ ն ե ր էի ն , որոնք բո ւռ ն թ ա ­

փ ո վ ա ռա ջ էին տ ա ն ո ւմ Ա ղեքսա նդր Մ ա կ ե դ ո ն ա ցո լ ու նրա հա ­ջո րդների ք ա ղ ա քա կ ր թ ա կ ա ն մ ե ծ գ ո ր ծ ը ։ Р'Ь ի նչպ ի ս ի խ որ ա ր­

մ ա տ ն ե ր էր ո ւն ե ց ե լ հ ե լլե ն ա կ ա ն կ ր թ ո ւթ յո ւն ը հ ա յկ ա կ ա ն ա ր քու­ն ի ք ո ւմ ' ա յդ ե ր և ո ւմ է ն ր ա ն ի ց , որ Տի գ ր ա ն ի ո ր դ ի ն ' Ա ր տ ա վ ա զդ ը .

ի ն չպ ե ս վ ե ր և ա ս ա ցի ն ք , գ ր ա ծ է եղ ե լ հունա րեն լե զ վ ո վ ո ղ բ ե ր ­

գ ո ւթ յո ւն ն ե ր , ճ ա ռ ե ր և պ ա տ մ ա կ ա ն երկ եր , ո ր ո ն ցի ց մ ի քա նիսր հ ա յտ ն ի են ե ղ ե լ Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի ն 20»

Տ ի գ ր ա ն ի և Մ իհր դա տ ի վ ե ր ա ն ո ր ո գչա կ ա ն ո լ ա ռ ա ջա դ իմ ա ­կա ն գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն ը վերջ դրին Լուկոլլլոսի և Պ ոմպ եոսի ա ր­շա վ ա ն ք ն ե ր ը ։ Հ ա ղ թ ո ղ ու ա շխ ա րհ ա կա լորեն ա ռա ջ շա ր ժ վ ո ղ Հ ռ ո -

մ ը ո 'չ մ ի ա յն ա մ ա յա ց ր ե ց և ա վ եր ա կ նե ր ի կ ո ւյտ դա րձրեց Պ ոն-

18 Տե՛ս М М п с Ы е Е и р а ^ г , էչ19 Տե՞ս նույնը, էչ 4 0 5 ։30 Տե՞ս Կրասսոս, գ լ. 3 3 , 1 ։

228

տ ոսի և հ ա ր ա վ ա յի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հա րուստ ու ւիա րթ ա մ ք ա ղ ա ք ­ներն ու գ յո ւղ ե ր ը , ա յլև , հ ա ս տ ա տ վ ե լո վ մ շտ ա կա նա պ ես Ա սորի- ք ո լմ ' հ ե տ զ հ ե տ ե ա ռա ջ բ ե ր ե ց ի ն չպ ե ս Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ն ո ւյն պ ե ս և

ա մ բո ղ ջ Ա ռա ջա վոր Ա ս ի ա յո ւմ հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւ­թ յա ն թ ո ւլա ց ո ւմ և կուլտ ուրա կա ն հ ե տ ա դ ի մ ո ւթ յո ւն 21« Հա տ կ ա ս /ես Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ու նրա հա րևա ն պ ա րթ և ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ե ր կ ր ն ե ր ո ւմ հ ե լլե ն ի զ մ ը և հ ե լլե ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կուլտ ուրա ն հ ե տ զ հ ե տ ե զ ի ջե ց ի ն ի ր ե ն ց տ եղ ն ի ր ա նա կ ա ն հին կ ե ն ցա ղ ի ն ու ա վ ա ն դ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն , ո րո ն ք խ ո ր ա ր մ ա տ ն ե ր ո ւնեին ա ռ ա ն ձ ն ա ­պ ես ա յս երկրներումէ

* **

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա շխ ա ր հ ա կ ա լո ւթ յա ն հ ա ս տ ա տ մ ա մ բ Եւիրատ ու Տ ի գ ր ի ս գ ե տ ե ր ի մ ո տ հին Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա մ ա ր ս տ ե ղ ծ վ ե ց ք ա ղ ա ­

ք ա կ ա ն ծա նր ու տ ա ն ջա լից բ ո լֆ ե ր ա կ ա ն կ ա ց ո ւթ յո ւն , որն ա յ­

նո ւհ ե տ և տ և ե ց երկ ա ր դ ա ր ե ր ։ Գ տ ն վ ե լո վ ե ր կ ո ւ հզոր թ շ ն ա մ ի ­ն ե ր ի ' Հ ռ ո մ ի և Իրա նի մ ի ջ և , Հ ա յա ս տ ա ն ը հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ ե ղ ա վ

հ ա կա ռա կ հ ա յ ժողո վ յւդ ի կ ենս ա կ ա ն շա հ ե ր ի , մ ա ս ն ա կ ի ց լի ն ե /

կ ա տ ա ղի ու ա ն վերջ պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի ն , որ պ ա ր բե ր ա բա ր վ ե ր ­

ս կ ս ո ւմ Էին իրա ր դ ե մ հա րևա ն մ ե ծ պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շխ ա ր հ ը հ ե ն ց ի ն ք ը դ ա ռ ա վ ա յն ո ւհ ե տ և մ ի ­

ջ ա զ գ ա յի ն պ ա յք ա ր ի ու մ ր ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ա ռա րկա և կ ա տ ա ր ո ւմ

Էր հա ճա խ հ ե նա ր ա ն ե րկրի և ռ ա զ մ ա դ ա շտ ի ծա ն ր դ ե ր ։ Կռվող

պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ր Հ ա յա ս տ ա ն ի ն տ ի ր ա պ ե տ ե լը խ ի ս տ կ ա ­ր և ո ր Էր և պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ Էր ո 'չ մ ի ա յն ա յն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ո վ ,

որ նրա մ ե ջ գ տ ն վ ո ւմ Էր հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն ա ռ և տ րա կա ն ճ ա ն ա ­պ ա ր հն երի հ յո ւս ի ս ա յի ն մ ե ծ գ ի ծ ը , ա յլ , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ն;ւա ռ ա զ ­

մ ա կ ա ն ու ս տ ր ա տ ե գ ի ա կ ա ն մ ե ծ կ ա ր և ո ր ո ւթ յա մ բ ։ Հ՜Շ ն ո ր հի վ ա շ­խ ա ր հ ա գ ր ա կ ա ն իր ա ռ ա ն ձ ն ա հ ա տ կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի , Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ­

նա շխ ա րհը , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի Է, հ ս կ ա յա կ ա ն բ ն ա կ ա ն մ ի միջնւս-

բ ե ր դ Էր և ուներ ա ռ ա ջն ա կ ա ր գ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ի ն չպ ե ս պ ա շտ ­

պ ա նողա կա ն ։ ն ո ւյն պ ե ս և հ ա ր ձա կո ղ ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի հ ա մ ա ր ։ Ի բրև բ ա ր ե կ ա մ պ ա ր թ և ն ե ր ի ՝ նա ա ն հ ա ն դ ո ւր ժ ե լի մ ի վ տ ա ն գ Էր

հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ր և ե լյա ն ն ա հ ա ն գ ն ե ր ի հ ա մ ա ր , ի ս կ ի բ ր և դ ա շն ա կ ի ց Հ ռ ո մ ի ' նա դ ա ր ձ յա լ ա հ ա վ ո ր ս պ ա ռ ն ա լի ք Էր Պ ա ր թ և ա կ ա ն թ ա ­

գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր ։ Ո ւստ ի և ք ա ղ ա ք ա կ ա ն մ ե ր ձ ե ց ո ւմ ը Հ ա յա ս ­

տ ա նի հետ կ ա մ նրա բ ռ ն ի ն վ ա ճ ո ւմ ը ա յն ո ւհ ե տ և ա մ ե ն ա հ ի ս ն ա կա ն

» Տե՛ս Е й и а г й М е у е г , ВКИе սոճ Г»11е(1ег§ап2 йев Н е П е п ^ т и в 1п Аз1еп, ВегИ п,1925, Էչ в г և ա յլն,

229

հա րցը ե ղ ա վ թ ե Հ ռ ո մ ի և թե պ ա րթ և ն եր ի ու Պ ա րսկա ստ ա նի

ա ր տ ա քին ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յա ն ։Հ ա յա ս տ ա ն ի ա յս ա ղ ետ ա լի դ ր ո ւթ յո ւն ը , որ ս տ ե ղ ծվ ե լ էր

Պ ո մ պ ե ո սի հա ղթ ա կա ն ա ր շա վ ա ն քն ե ր ի ց ու 6 6 թ վ ի ց հ ե տ ո , շա ­ր ո ւն ա կ վ ե ց ո 'լ մ ի ա յն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն -պ ա ր թ և ա կ ա ն , ա յլև բ յռ լղ ա ն - դա կ ա ն -ս ա սա ն յա ն , բ յո լղ ա ն դ ա կ ա ն -ա ր ա բ ա կ ա ն և հ ե տ ն ա ս ո լ/ն

շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ։ Ի բր և մ ա ր տ ա դ ա շտ հ ա մ ա ռ ու ա ր յո ւն ա հ ե ղ կ ռ ի վ ն ե ­ր ի ՝ նա պ ա ր բե ր ա բա ր ա վ ե ր վ ո ւմ էր ու կ ո ղ ո պ տ վ ո ւմ , իսկ բ ն ա կ ­

չո ւթ յո ւն ը սրի էր մ ա տ ն վ ո ւմ ու դ ե ր վ ո ւմ ։ Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ո լֆ ե -

ր ա կա ն դ ր ո ւթ յո ւն ն էր գ լխ ա վ ո ր պ ա տ ճ ա ռ ը , որ նա ա նկա րող եղա վ իր ձե ռ ք ն ա ռ ն ե լ սեվւա կա ն ճ ա կա տ ա գրի տ ն օ ր ի ն ո ւմ ը , և նրա

ք ա ղ ա քա կ ա ն վ ի ճ ա կը կ ա ր գ ա վ ո ր ո ւմ էին գ րեթ ե միշտ շահւււդրր- գ ը ռ վ ա ծ մ ե ծ պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։

Որ պ ե ս ղ ի Հ ա յա ս տ ա ն ը կա րողա նա ր ա զ ա տ վ ե լ բ -ւլֆ ե ր -պ ե - տ ո լթ յա ն ի ր դրո ւթ յո ւն ից՝՛ հա րկ ա վոր է ր , ա նշուշտ , որ Ա րևմուտ ­ք ի և Ա րև ելքի ս ա հ մ ա նը և նր ա նց մ շտ ա կ ա ն կ ռի վ ն ե ր ի բ ե մ ը Հ ա ­

յա ս տ ա ն ի մ ո տ ի ց տ ե ղ ա փ ո խ վ ե ր մ ի ա յլ տ ե ղ ։ Հ ա յա ս տ ա ն ի հա մա ր ց ա ն կ ա լի էր , ի հ ա ր կ ե , որ Ա ռա ջա վոր Ա ս ի ա յո ւմ վե ր ա կտ ն զն վեր ք ա ղ ա քա կ ա ն ա յն կ ա ց ո ւթ յո ւն ը , որ նա ո ւն ե ց ե լ էր Ա ղեբսա նդր

Մ ա կ ե դ ո ն ա ցո ւ և կ ա մ Ա ք ե մ ե ն յա ն Պ ա րսկա ստ ա նի տ իրա պ ետ ու­թ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ։

Ս ա կա յն ա յդ նրա ն ա յլև ս բ ն ա վ չվ ի ճ ա կ վ ե ց ։ Դ ա րեր շա ր ո ւ­նա կ ա ր և մ տ յա ն և ա ր և ե լյա ն մ ե ծ ա շխ ա ր հ ա կ ա լո ւթ յո ւն ն ե ր ը մ ն ա ­

ց ի ն ա ն շա ր ժ ի ր ե ն ց ն ո ւյն հին դ ի ր ք ե ր ո ւմ ' Եփ րա տ ու Տ ի գ ր ի ս դ ե ­տ երի մ ո տ ե ր ք ո ւմ ։ Եվ Հ ա յա ս տ ա ն ը , որ Պ ո մ պ ե ոսի հ ա ղ թ ո ւթ յո ւն ի ց

և 6 6 թվ_ից հետ ո կ ո ր ց ր ե լ էր մ ե ծ ա պ ե տ ա կ ա ն իր նա խ կ ի ն ա ն կա ­խ ո ւթ յո ւն ը ' մ շտ ա կ ա ն զոհը դ ա ռ ա վ ա ր և մ տ յա ն և ա ր և ե լյա ն մ ր ցո ղ

մ ե ծ պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ։

Ց Ա Ն Կ

Ա Ղ Բ Յ Ո Ի Ր Ն Ե Ր Ի , Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ի Թ Յ Ա Ն Ե Վ Հ Ա Տ Ո Ի Է Ա Ն Ո Ի Ն Ն Ե Ր Ի

Ա Ղ Բ Յ Ո Ւ Ր Ն Ե Ր Ի ՀԱ Մ Ա Ռ Ո Տ Տ Ե Ս Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն

Տի գ ր ա ն Ե րկրորդի դա րա շրջա նը քա ղ ա քա կ ա ն ու ս ո ց ի ա լա ­կա ն ց ն ց ո ւմ ն ե ր ի ա լե կ ո ծ մ ի ժա մ ա նա կա շր ջա ն էր , ե ր բ վ ճ ռ ա կ ա ն

ու ա ր մ ա տ ա կ ա ն փ ոփ ոխ ութ եա ն էր ե ն թ ա ր կ վ ո ւմ ո 'լ մ ի ա յն Հ ա ­

յա ս տ ա ն ի է ա յլև Ա ր և մ տ յա ն Ա ս ի ա յի ճ ա կ ա տ ա գ ի ր ը ։ Ս ա կա յն ա յդ

մ ե ծ հ ե ղ ա շր ջո ւմ ը և , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , ա յն պ ա տ մ ա կ ա ն ա ն ց ք ե ր ը , որ տ ե ղ ի Էին ո ւն ե ց ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , խ ե ղ ա թ յո ւր վ ա ծ են մ ե ծ

լա փ ո վ պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն բ ո լո ր ե ր կ ե ր ո ւմ և մ ի ն չև ի ս կ դա սա կա ն հ ա մ ա ր վ ա ծ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։

Խ ե ղ ա թ յո ւր ո ւմ ն ե ր ի գ լխ ա վ ո ր պ ա տ ճ ա ռ ն ե ր ի ց մ ե կ ը պ ետ ք Է

հ ա մ ա ր ե լ, ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի կ ո ղ մ ն ա պ ա հ ու ա չա ­ռու տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ ա ն վ ե ր ա պ ա հ կ ե ր պ ո վ հ յո ւր ը ն կ ա լվ ե լ

են պ ա տ մ ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւյն ե ր կ ե ր ո ւմ ։Մ ի հ ր դ ա տ -Տ ի գ ր ա ն յա ն դա րա շրջա նի հ ի մ ն ա կ ա ն ս կ զ բ ն ա ղ ­

բ յո ւր ն ե ր ն են ա կ ա ն ա տ ե ս ն ե ր ի և ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի գ ր վ ա ծ ք ն ե ր ը ։

1 . Ս ո ւլլա յի , Լ ո լկ ո ւլլո սի , Պ ո մ պ ե ո ս ի պ ա շտ ո նա կ ա ն տ ե ղ ե ­

կ ա գ ր ե ր ը ,2 . Ս ո ւլլա յի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ը ,

3 . Թ եովւա նես Մ ի տ ի լե ն ա ց ո լ գ ր ա ծ Պ ո մ պ ե ո ս ի կ ռ ի վ ն ե ր ի

պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը ,4 . Ա րքիա ս Ա ն տ ի ո ք ա ց ո լ վ ի պ ե ր գ ը ,

5 . Ս ա լլո լստ ի ո լս ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը և

6 . Կի կերոն ի ճ ա ռ ե ր ը ։Գ լխ ա վո ր ա պ ես հ ե ն ց ա յս ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց օ գ տ վ ա ծ պ ի -

տ ի լի ն ե ի ն , ա ն շուշտ , մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ը հե տ ա գա պ ա տ մ ի չն ե ր ի ։ Р ш յд հ ի շ յա լ զ ե կ ո ւց ա գ ր ե ր ը , ի ն չպ ե ս և ն մ ա ն կա րգի գ ր վ ա ծ ք ­

նե ր ը , հ ա մ ա ձ ա յն ք ն ն ա կ ա ն նոր հ ե տ ա զ ո տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ՝ մ ի ա ն ­

գ ա մ ա յն ա ն վ ս տ ա հ ե լի ե ն ։«Զ ե կ ո ւց ա գ ր ե ր ի հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ը , — ա ս ո ւմ Է Ռ ե յ ն ա ք ը —

1 Տե՛ս МШн-йШе Енра(ог, Էչ 418—4X9,

233

վստ ա հ լի ն ե լո վ , որ ի ր ե ն ց ստ երը չե ն մերկա ցւէի ' ո ւռ ցն ո ւմ էին ի ր ե ն ց հ ա ջո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , թ ա ք ց ն ո ւմ ի ր ե ն ց ա ն հա ջո­

ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , իսկ ե ր բ ե մ ն ի ր ե ն ց պ ա ր տ ո ւթ յո ւննե ր ը հ ա յ­տ ա ր ա րում ի բ ր և հ ա ղ թ ո ւթ յո ւն ն ե ր , — Մ ո լր ե ն ա ն , օր ին ա կ , որը պ ա ր տ ո ւթ յո ւն էր կրել ա ր ժ ա ն ա ցե լ էր հ ա ղ թ ա հ ա ն դ ե ս ի ։ Նը-

ր ա ն ք , ծա յր ա ս տ ի ճ ա ն չա փ ա զ ա ն ց ր ե լ են թ շն ա մ ի ն ե ր ի ղո-

ր ա թ վ ե ր ն ու կ որ ո ւս տ ն երը , իսկ ի ր ե ն ց ը հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն լա փ ե ր ո վ պ ա կ ա ս ե ց ր ե լ: Օրինա կ, Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի կռվի մ ա ֊

սին իր զ ե կ ո ւց ա գ ր ո ւմ Լոլկոլլլոսը Տի գ ր ա ն ի զ որ քեր ի թ իվ ը ց ո ւ յց է տ վ ե լ մ ո տ 2 5 0 .0 0 0 մ ա ր դ , մ ի ն չդ ե ռ ուրիշ ա ղ բ յո ւ ր ֊

. ներ ն ո ւյն զո ր ք ի թ ի վ ը հ ա շվ ում են մ ի ա յն ՏՕ .ООО մ ա ր դ 2։ ն ո ւյն ա յս կ ռ վ ո ւմ իր կորուստ ը նա հ ա մ ա ր ո ւմ է 5 ս պ ա ն­վ ա ծ և 1 0 0 վ ի ր ա վ ո ր , մ ի ն չդ ե ռ թ շ ն ա մ ո լ կորուստ ը ե ն թ ա դ ­ր ո ւմ է ա ռ ն վ ա զ ն 3 0 .0 0 0 մ ա ր դ ։ Եվ Լոլկոլլլոսն ա յդ ա րել է , հ ե տ և ե լո վ Ս ուլլա յի օր ի ն ա կ ի ն , ու կա րելի է վստ ա հ լի ­

ն ե լ, որ Պ ո մ պ ե ո ս ը ' մ ի և ն ո ւյն ուսուցչի ա շա կերտ ր , ա ռ ա ­վ ե լ ևս գ ե ր ա զ ա ն ց ե լ է ի ր ն ա խ ո ր դն ե ր ի ն })։

ն մ ա ն չա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ ու սուտ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր հա ղ ո րդ ո ւմ են ի ր ե ն ց հ ո վ ա ն ա վ ո ր ն ե ր ի ' Լ ոլկոլլլոսի և Պ ոմ պ եո սի մ ա ս ի ն ' նա և Ա րքիա ս Ա նտ իո քա ցին ու Թ եոփ ա նես Մ ի տ ի լե ն ա ց ի ն ։

Հ ա մ ե մ ա տ ա բ ա ր ա վ ե լի ա ր ժա նա հա վա տ են հ ա մ ա ր վ ո ւմ Ս ա լ ֊

լո լս տ ի ո լս ը և Կ իկերոնը ։ Ս ա կա յն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա յս հեղ ի նա կ ներ ը ևս , որ ո ն ք օ գ տ վ ե լ էի ն , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , վ ե ր ո հ ի շ յա լ զ ե կ ո ւց ա գ ր ե ր ի ց

կ ա մ ն մ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց ' ղ ե ր ծ չե ն ըստ իս որոշ չա փ ա զ ա ն ց ո ւ­թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ։

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն և հունա կա ն ա վ ե լի ուշ շրջա նի ա ղ բյո ւր ն ե ր ը պ ե տ ք է բ ա ժ ա ն ե լ ե ր կ ո ւ խ մ բ ի ,

Ա ռա ջին խ մ բ ի ն են պ ա տ կա ն ում հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ­ների Վրա հ ի մ ն վ ա ծ ե ր կ ե ր ը , իսկ երկրորդ խ մ բ ի ն ' ա յն հունա ­

կա ն ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ո ր ո ն ց ա ղ բ յո ւր են ծ ա ռ ա յե լ վւոքրա -

ս ի ա կ ա ն բա ն ա վ ո ր ա վ ա ն դ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և կ ա մ գրա վոր կորա ծ

ե ր կ ե ր ը ։Ա ռա ջին խ մ բ ի պ ա տ մ ա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց ա ռա նձնա պ ես

կա րևոր է հ ա մ ա ր վ ո ւմ հ ա յր ե ն ա ս ի ր ա կ ա ն ո գ ո վ գ ր վ ա ծ , ա չա ռու ու

կ ո ղ մ նա պ ա հ Տի տ ո ւս Լիվիուսի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը , որը հա մ ա ռ ո տ ե լ

են կ ա մ մ ե ծ չա փ ո վ օգ տ ա գ ո ր ծե լ Ֆ լո ր ո ւս ը , Ե վ տ ր ո պ ի ո լս ը , Օբո­

զի ո ւս ը , Փ րոնտ ին ուսը և ո ւր ի շն ե ր ը ։ ն ո ւ յն ա յս խ մ բ ի ա ղ բ յո ւր ­ներ են հ ա մ ա ր վ ո ւմ նա և Պ լո ւտ ա ր քոսը և Ա պ պ ի ա նոսը, որոնց

2 Տ ե ՞ս Մ ե մ ն ո ն , գ լ. 5 7 ։

234

тէ

մոտ Տի գ ր ա ն Р - ի ու Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ մ ա ն րա մ ա ս ն տ ե ­ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը պ ա հ պ ա ն վ ա ծ են ա մ բ ո ղ ջ ո ւթ յա մ բ ։

Ա ռա ջինն ա յս հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի ց , Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ը , դրել է , ի ն չ- պ ես հ ա յտ ն ի է , Ս ո ւլլա յի , Լոլկուլլոսի և Պ ո մ պ ե ո սի կ ե ն ս ա գ ր ո ւ­թ յո ւն ն ե ր ը ։ Ս ա կա յն Պ լո լտ ա ր ք ո ս ի ա յս գր վ ա ծք ն ե ր ը պ ա րզա պ ես ն ե ր բ ո ղ ն ե ր են ու խ ր ա տ ա կա ն պ ա տ մ վ ա ծ ք ն ե ր , ո ր ո ն ց մեջ պ ա տ ­մ ա կ ա ն փ ա ս տ եր ը հա ճա խ ք ո ղ ա ր կ վ ա ծ են կ ա մ գ ո ւն ա վ ո ր վ ա ծ են ,

մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , հօգո ւտ մ ե ծ ա ր վ ա ծ ու հ ե ր ո ս ա ց վ ա ծ հ ռ ո մ եա կա ն զ ո ­ր ա վ ա ր ն ե ր ի ։ Եվ ո ւշա գրա վ է , որ հ ե ն ց Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի չա փ ա ­զ ա ն ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ն ու ա կ ն ե ր և հ ե ր յո ւր ա ն ք ն ե ր ը մ եջ են բ ե ր վ ո ւմ

շա րունա կ պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւյն ե ր կ ե ր ո ւմ ։Մ յո ւս հ ե ղ ի ն ա կ ը , Ա պ պ ի ա նո ս ը , օ գ տ վ ե լ է բ ա ց ի Լի վի ո լս ի ց

ն ա և փ ո ք ր ա ս ի ա կ ա ն կ ո ր ա ծ ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Ն ի կ ո լա ֊

յո ս Ղ ա մ ա ս կ ա ց ո լց և Պ ո ս ի դ ո ն ի ո ս ի ց ։ Հա տ ո ւկ ո ւշա դ ր ո ւթ յա ն ա ր ­ժա նի ե ն , ա նշուշտ , Ա պ պ ի ա նոսի պ ա տ մ ո ւթ յա ն ա յն մ ա ս ե ր ը ,

ո ր ո ն ք ք ա ղ վ ա ծ են փ ո քր ա ս ի ա կա ն չե զ ո ք ա յս հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի ց ։Ե րկր որդ խ մ բ ի ' հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն Ա րևելքի հուն ա կա ն ե ր ֊

կ ե ր ը , դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , շա տ ք ի չ են և չե ն պահպաէւվսւձ ի ր ե ն ց

ա մ բո ղ ջա կ ա ն բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա մ բ ։ Ա յս ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց կ ա ր և ո ր ա ­գ ո ւյն ն Է Մ ե մ ն ո ն ի «Հ ե ր ա կ լե ա յի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը !), որի մ ե ջ մ ի ­

ջա ն կ յա լ կ ե ր պ ո վ ո ւշա գրա վ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր են հ ա ղ ո ր դ վ ա ծ Լոլ-

կո ւլլո ս ի ա ր շա վ ա ն քն ե ր ի մ ա ս ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։ Մ ե մ ն ո ն ի ա յն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ ո ն ք ք ա ղ վ ա ծ են Հ ե ր ա կ լե ա յի հին ժ ա մ ա ն ա ­

կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ա վ ե լի ճիշտ են ու ա ր ժ ա ն ա հ ա վ ա տ , քա ն հ ռ ո ­մ ե ա կ ա ն ի ն ք ն ա պ ա ր ծ ու մ ի տ ո ւմ ն ա վ ո ր հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։

Մ ի ա ն գ ա մ ա յն վ ս տ ա հ ե լի Է ու ա ր ժ ա նա հա վա տ բ ա ց ի Մ ե մ ֊ ն ո ն ի ց ն ա և Ս տ ր ա բո ն ը , որը ծ ն վ ե լ Էր պ ո ն տ ա կ ա ն Ա մա սիա ք ա ­

ղ ա ք ո ւմ 6 3 թ վ ի ն ( ն ա խ ք ա ն մ ե ր թ վ - ) ։ Սրա ն ա խ ն ի ն ե ր ը վ ա ­

ր ե լ են Պ ոնտ ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն մ ե ջ բա ր ձ ր պ ա շտ ո ն նե ր և եղ ե լ ե ն ա կ ա նա վ ո ր զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ն ե ր ։ Իր ա զ գ ա կ ա ն ն ե ր ի ց ու

հ ա յր ե ն ա կ ի ց ն ե ր ի ց նա լս ա ծ կ լի ն ե ր , ա ն շուշտ , և հ ա վ ա ք ա ծ տ ե ­

ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր Մ իհրդա տ յա ն մ ե ծ դա րա շրջա նի մ ա ս ի ն , որը նա

ն կ ա ր ա գրե լ Էր իր «Պ ա տ մ ա կ ա ն հ ի շ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր я (Чо^орИСЯ

0710[АМТ)и.аТа) ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։ նա օ գ տ վ ե լ Է մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ

բ ա զ մ ա թ ի վ պ ո ն տ ա կ ա ն հին պ ա տ մ ա գ ի ր ն ե ր ի ե ր կ ե ր ի ց , ո ր ո ն ց նա ի ր ա շխ ա ր հ ա գ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ա ն վ ա ն ո ւմ Է «Մ ի հ ր դ ա տ յա ն ձ ա ս յե -

ն ա գ ի ր ն ե ր » (է 2 М ^ р М аИ Х Я ՕՕքքрафауе? տ ե 'ս X I , 2 , 1 4 ) ։ Նրա

պ ա տ մ ա կ ա ն մ ե ծ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն կորուստ ը պ ե տ ք Է հ ա մ ա ր ե ի ա ն ­

շո ւշտ , պ ա տ մ ա կ ա ն դ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ա մ ե ն ա մ ե ծ կ ո ր ո ւս տ ն ե ր ի ց մ ե կ ը ։ *՝

235

Ս տ րա բոնի ե րկ ե րի ց պ ա հպ ա ն վ ե լ է մ ի մ ի ա յն նրա ա շխ ա ր ­հ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը , որի մ ե ջ կա ն ։ բ ա ր ե բա խ տ ա բա ր , մ ի ջ ա ն կ յա լ ու հա մ ա ռո տ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր թ ե Մ իհրդա տ յա ն կ ռի վ ներ ի և թե

Ար տ ա շես յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ու Տի գ ր ա ն Р -ի մ ա ս ի ն :Մի քա նի կա րևոր վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր , որ ք ա ղ վ ա ծ ե ն , ըստ

ե ր և ո ւ յթ ի ն , փ ոքրա ս իա կա ն չե զ ո ք ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց ' ունի նա և Փ լե - գոն Տ ր ա լլա ց ի ն իր « 0 լի մ պ ի ա կ ա ն ք »-ո ւմ :

Ինչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , երկ ր ո րդ խ մ բ ի ե ր կ եր ի ց մ ն ա ց ե լ են

մ ի մ ի ա յն հա տ ուկտ որ և ը ն դ մ ի ջվ ո ղ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր , որոնք չեն կա րող հ ի մ ք ծ ա ռ ա յե լ պ ա տ մ ա կա ն ա ն ցք ե ր ի մ ա ն ր ա մ ա ս ն վ ե ր ա ­

կ ա ն գ ն մ ա ն ։ Ս ա կա յն պ ա հպ ա ն վ ա ծ ա յս վ կ ա յո լթ յո լն ն ե ր ը , որոնք դ ի մ ա կ ա զ ե ր ծ են ա ն ո ւմ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բյո ւր ն ե ր ի ստ երն ու ա ղա ­վ ա ղ ո ւմ ն ե ր ը ' պ ա րզ ց ո ւ յց են տ ա լիս , որ ա յս վերջիններ ի մ ի ն - չև ի ս կ ը ն դ ո ւն ե լի հ ա մ ա ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց պ ետ ք է օգ տ վ ե լ ա մ ե ն ա մ ե ծ զ գ ո ւշ ո ւթ յա մ բ ։

ԱՏԴ ա նհրա ժեշտ զ գո ւշա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը բ ն ա վ չի պ ա հ վ ա ծ, դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , ո 'չ ե վրո պ ա կա ն և ո 'չ էլ հ ա յկ ա կա ն դիտ ա կա ն

ե ր կ ե ր ո ւմ ։Մ եր ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մեջ ճ շտ վ ա ծ են ըստ հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յա ն ,

ա ղ բյո ւր ն ե ր ի հ ա մ ե մ ա տ ա կ ա ն ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ , հռ ո մ ե ա կա ն

հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի հ ե ր յո ւր ա ն ք ն ե ր ն ու չա փ ա զ ա ն ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և Տ ի գ ­րա ն Р - ի ու նրա դա րա շրջա նի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը տ ր վ ա ծ է նոր լո ւ­ս ա բ ա ն ո ւթ յա մ բ ։

ՑԱՆԿ ЦЛ-РЗПКГЪЬРЬ

ս . ԺԱ ՄԱ ՆԱ ԿԱԿԻՑ 2Ռ ՈՄ ԵԱ ԿԱ Ն Ա Ղ Բ ՅՈ Ւ Ր Ն Ե Ր

1 Գ Սու շ լա չի г Լ ո ւկո ւլլո ս ի , Պ ո մ պ ե ո ս ի պ ա շտ ոնա կա ն տ ե ղ ե ­

կ ա գ ր ե ր ը ' ո ւղ ա ր կ վ ա ծ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ս ե ն ա տ ի ն Ղ ա ր գ ա ն ո ս ի գ ա շն ա ֊

գ ր ի ց ւ Տ ի դ ր ա նա կերտ ի ա ռ ո ւմ ի ց և Մ ի Հր գա տ ի մ ա Հ ի ց Հ ե տ ո ։

Ա չս գ ր ո ւ թ լո ւ ն ն ե ր ի ց , ո ր ո ն ք չ ե ն Հա ս ե լ մ ե ր ձ ե ռ ք ը է օդա վ ե լ

ե ն ն ի կ ե ր ո ն ը , Ա պ պ ի ա ն ո ս ը , Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ը ե. ո ւր ի շ ն ե ր ը ։

2 * Ս ո ւլլա չի Հիշա տ ա կա ր ա նից ք С О Г Ш П 0 П 1 а г 1 1 Ш 1 Г 0 Ш П 1 ^ 0 Տ է Յ - Г Ш П ^ * ՈՐԸ ն ո ւլն պ ե ս կ ո ր ա ծ Է, օ գ տ վ ե լ ե ն Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ը , Լ ի- վ ի ո ւս ը և ո ւր ի շ ն ե ր ը ։ Ո րոշ Հ ա տ վ ա ծ ն ե ր , որ պա Հպ ա ն/Էել ե ն ա ԼԳ

Հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ի ց ' Հրա տ ա րա կն լ Է Պ ետ եր ը , տ ե 'ս Р в Ь в К л № Տ է 0 1 1 -

с о г и ш К о ш а п о г и ш ^ а ^ Ш С П к а , ե ր կ ր ո ր դ Հրա տ ա ր ա կ ո ւթ չո ւն , Էշ 1 2 7 և ն ։

3 . Ա ա լ լ ո Ն ս ա ի ո ւ ս ( 8 7 — 3 4 թ . մ ե ր թ վ . ա ռ ւս շ), Н Ы О -

г ! а г и ш { г а р т . , е б . Р г . 1 < ւ ՜ 1 է շ 1 ս տ , Ъ ^ 1 р г 1 ^ , 1 8 5 3 և Н 1 з 1 о г 1 а г и т г е -

^ и ! а е , е д . В . М а и г е п Ь г е с Ь е г , ք Յ Տ Օ . I — I I , 1 8 9 1 , 1 8 9 4 : Ս ա լլո ւս -տ իուսի ե ր կ ը , որ ի ց պ ա Հպ սւնվել ե ն կ ա րև որ Հ ա տ վ ա ծ ն ե ր 1 լա վ ա -

դ ո ւլն ա ղ բ լո ւր ն Է Հ ա մ ա ր վ ե լ Լ ուկուլլոսի ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի ։

4 . Կիկերոն ( 1 0 6 — 4 3 մ ե ր թ վ . ա ո ա շ ), ճ ա ռ ե ր , ն ա մ ա կ ն ե ր

և ն , տ ե ՛ս Р г о 1 е д е Л 1 а п 1 1 ! а կ ա մ О с 1 т р е г 1 о С п . Р о т р з П , Р г о

М и г е п а , Р г о Տ Ը տ է ւ օ , Р г о А г с Ы а р о е ! а , Р г о Р 1 а с с о և. А с а д е т 1 -

с о г и т Н Ь г ! ճ ս օ : Հ մ մ տ . ճ ա ռ ե ր ի ռ ո ւս ե ր ե ն թ ա ր դ մ ա ն ո ւ թ չ ո ւ ն ը 1

„ М . Т у л л и й Ц и ц е р о н , П о л н о е с о б р а н и е р е ч е й в р у с с к о м

п е р е в о д е " , п о д р е д а к . Ф . З е л и н с к о г о , т . I , С П б . 1 9 0 1 »

Բ . ԺԱ Մ Ա ՆԱ ԿԱԿԻՑ 2Ո ԻՆԱ ԿԱ Ն Ա Ղ Բ ՅՈ Ւ Ր Ն Ե Ր

1 . Պ ո ս իդ ո նի ո ս Ա ս լա մ ե ա ց ի ն (մ ո տ 1 3 5 — 5 1 մ ե ր թ վ . ա ռ ա չ ) ,

որը գ ր ե լ Է Պ ո լի բի ո ս ի պ ա տ մ ո ւ թ լա ն շ ա ր ո ւն ա կ ո ւթ յո ւն ը , նա ն.,

Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ի ն չպ ե ս ե ն թ ա դ ր ո ւ մ Է Ռ ե լն ա ք ը ^ М М : Ь г 1 Й а 1 е Е и р а -

1 о г , է շ 4 2 6 ) , Պ ոմ պ եո սի ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ի պ ա տ մ ո ւ թ լո ւն ը (տ ե ՛ս

237

к

Տէք. X I , 1 .6 ): Պ ա հպ ա նվա ծ են և. Հրա տ ա րա կվա ծ ե ն Հ ա տ վա ծնե ր ̂

տ ե ՛ս С . М и 1 1 е г , Р г а ^ т е г й а հ1տէօւ1Ըօաու ^ г а е с о г и т , III:2 . Թ ե ոփ ա ն ես Մ ի տ ի լե ն ա ց ի ն , որ ն ա ն ձ ա մ բ մ ա ս ն ա կ ց ե լ է ր

Պ ո մ պ ե ո ս ի ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ի ն , տ վ ե լ է ս ր ա ն ց պա տ մ ո ւ թ լո ւն ը '

գ ո ւն ա վ ո ր վ ա ծ ի նպ ա ստ Պ ո մ ս լե ո ս ի ։ Պ ա Հպ ա նվա ծ Հ ա տ վա ծն եր ը

Հրա տ ա րա կվա ծ ե ն Մ լո ւ լլե ր ի ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւի ե ր ր ո ր դ Հ ա տ ո ր ո ւմ ,

ա ե 'ս Р г а ^ т . հ1տէ. § г а е с . , III:3 - Ա ր քիա ս Ա ն տ ի ո ք ա ց ի ն » ո ր ն ուղ ե կ ցե լ Էր Լ ուկուլլո ս ի ն

և մ ա ս ն ա կ ցե լ ն ր ա ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ի ն , գ ր ե լ Է Հատուկ մ ի վ է պ ե ր դ

ի մ ե ծ ա ր ո ւմ ն Լ ո ւկո ւլլո ս ի , իր Հ ո վ ա ն ա վ ո ր ի ։ Ո ւշա գր ա վ է , որ նա և

ա լս կ ո ր ա ծ բա ն ա ս տ ե ղ ծ ա կ ա ն ն ե ր բ ո ղ ը ա ղ բլո ւր է ձ ա ռ ա լե լ Լի~

վ ի ո ւս ի ն և Պ լուտ ա ր ք ո ս ի ն Լտ ե'ս քՀլՎ/աշ/1է ЛШ11Г1(1а10 Е и р а 1 0 Г ,

է շ 4 2 7 ) ։

Գ. 2ք>ՈՄեւԼԿԱՆ ԱՂ-՞ՅՈՒՐՆեՐ ՕԳՈՍՏՈՍՅԱՆ ԵՎ. ԱՎ.ԵԼԻ ՈՒՇ ՇՐՋԱՆՆԵՐԻ

2 . Տ ի տ ուս Լ իվիուսի ( 5 9 թ է ն ա խ ք ա ն մ ե ր թ վ * — ^ 7 մ ե ր

թ վ * Հ * ) ը նդ ա ր ձ ա կ ս լա տ մ ո ւթ լո ւն ի ց է որ վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ Է Տ ի գ ր ա ն Р - / , չ- գա նին՝ ս լա Հպ ա նվեյ ե ն Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն գ ր ք ե ր ի Հ ա մ ա ­

ռ ո տ բ ո վ ա ն գ ս ,կ ա թ լա ն ն ե ր ը ( РСПОСЬЯС) և ք ա ղ վ ա ծ ք ն ե ր ե )լո ր ո ւս ի է

Եվա ր ո պ ի ուս ի , Օ րողիուսի և ուրիշ Հեղ ինա կներ ի ե ր կ ե ր ո ւմ ։

2 . Պ ո մ պ ե ո ւս Տ ր ո դ ո լ ս ը , ո ր ը ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց Է ր Լ ի վ ի ո ւս ի ն ճ

գ ր ե լ Է ը ն դ Հ ա ն ո ւր պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ^Ւ11տէ0ք136 Р1Ш рр1С<1С^ ո ր ի

ն ա խ ա բ ա ն ն ե ր ը և. Հա մ ա ռ ո տ բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ լո ւն ը պ ա Հպ ա նվել ե ն

Ց ո ւս տ ի ն ո ս ի ե ր կ ո ւմ ք տ ե ՛ս М . մ ս ռ էռ ռ ւ մստԱու, Е р К о т п հւտէօ- г 1 а г и т Р М 11р р 1саги т Р о т р е И Т го е1 , е х ге с е п . Рг. К и е Ы , Լ1բտ1օ.օ, 1 9 1 5 :

3 . Վ եչլե ւ ուս Պատերկա լո ւս ը , ո ր ը ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց Էր Տ ի -

բ ե ր ի ո ւս կ ա յս ե ր ( 1 4 — 3 7 մ ե ր թ վ . Հ . ) , գ ր ե լ Է Հ ա մ ա ռոտ Հ ռ ո մ ե ա ­

կա ն պ ա տ մ ո ւ թ լո ւ ն , տ ե ՛ս У еИ еь Р а Ь е гс и И , Е х Ы б Ь й й с К о ш а п а еН Ь п б ճսօԵստ д и а е э и р е г э и ^ , е й . С . Н а1га, В1Ы . Т е и Ь п .:

4 . Ֆ ր ո ն տ ի ն ո ւս ը , ո ր ը ժա մա նա կա գիւ/ Էր Ղ ո մ ի տ ի ա ն ո ս ի

( 8 1 — 9 6 մ ե ր թ վ . Հ . ) 1 գ ր ե լ Է Э ^ е д г е т а ^ п ПЬг! 4 , В1Ы . Т е и Ь п .:5 . Ֆ լո ր ո ւս ը գ ր ե լ Է ե ր կ ր ո ր դ գ ա ր ի ա ո ա շին կ ե ս ո ւմ ( մ ե ր

թ վ * Հռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը մ ինչև . Օ գ ո ս -

ս ա ս ։ Նա օ գ տ վ ե լ Է , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Լիվիուսի ըն դա րձ ա կ պ ա տ ֊

մ ո ւ թ յո ւն ի ց ։ Տ ե ՛ս Հ ա լմ ի Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յո ւն ը ՝ Р 1 0 Г 1 մ ս11, Е р 1է0 -

т а е й е Т . ԼհՈ օ Ь е П о г и т а п п о г и т В С С 11Ьг1 II , е х ге с . С .

Н а 1 т , В1Ы , Т е и Ь п .:

238

6‘ * Ե վ տ ր ոպ ի ո ւս ը կա զմեք է ԼՈՐՐՈՐԳ դ ա ր ո ւմ Հ ա մ ա ռ ո տ մ ի ձ ե ռ ն ա ր կ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն մինչև . 3 6 4 թ * ( մ ե ր թ վ . Հ »},

տե'ս ЕиАгорИ ̂ Вгсу1аг1ит հւտէօւ*. Кошап. Кес. .Рг. КиеЫ, В1Ы. ТеиЬп*

7 * Օ ր ո զ ի ո ւս ք ա հ ա ն ա լի Ս պ ա նի ա Լ Ո ւմ գ ր վ ա ծ Հ ե թ ա ն ո ս ա կ ա ն

ա շի ւա ր Հի Հ ա մ ա ռ ո տ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը պ ա ր ո ւն ա կ ո ւմ է ի ր մ ե շ ք ա ղ ­

վ ա ծ ք ն ե ր Հ ն ա գ ո ւ լն ե ր կ ե ր ի ց և ո ւ ն ի կ ա ր և ո ր մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւ թ յո ւ ն ­

ն ե ր Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ի և Պ ո մ պ ե ո ս ի ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի մ ա ս ի ն , տ ե ՛ս Օ ր օ տ Ա

Р а и И , Н Ы о г 1 а г и т .^ у е г в и з р а к а п о э НЬг! V II, г с с е п . С . 2 а п - ^ е т е Ы е г , В 1 Ы . Т е и Ь п .:

Դ . 2Ո ՒՆԱ Կ Ա Ն Ա Ղ Բ ՅՈ Ւ Ր Ն Ե Ր ՕԳՈՍՏՈՍՅԱՆ ԵՎ. ԱՎ.ԵԼԻ ՈՒՇ էՐ Տ Ա Ն Ն Ե Ր Ի

1 * Ս տ ր ա ր ո ն ( 0 3 ն ա է ս ք ա ն մ ե ր թ վ * — 1 9 մ ե ր թ վ * Հ * ) յ տ ե 'ս

Տ է Հ ո Ի օ ո է տ , С е о ^ г а р Ы с а , г с с о ^ п . А . М с 1 п е к е , у о 1 . 2 1 —-III, Ы р - Տ13Ը, 19 1 5 — 1 9 2 5 :

■VI Ն ի կ ո լա լո ո Ղ ա մ ա ս կ ա ց ի ն , Հ ե ր ո վ դ ե ս Մ ե ծ ի ( 3 7 — 4 մ ե ր թ վ *

ա ռ . ) ք ա ր տ ո ւ ղ ա ր ը , դ ր ե լ Է ը ն դ հ ա ն ո ւր ՝ պ ա տ մ ո ւ թ լո ւ ն ̂ ո ր ի ց մ ն ա ֊

ց ե լ ե ն մ ի ա լն Հ ա տ վ ա ծ ն ե ր , տ ե ՛ / / С . М Л Н в Г , Р г а ^ Ш . հ!տէ. ^ Г П е С . ,

III: Щ и պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ն ա ղ բ յո ւր Է ծ ա ռա յե լ Ա պ պ ի ա նո ս ի ն ։

Յա Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ը ( մ ո տ 4 6 — 1 2 0 մ ե ր թ վ • Հ * ) դ ր ե լ Է Ս ո ւ լլա ­

թի յ Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ի , Պ ո մ պ ե ո ս ի , Ս ե ր տ ո ր ի ո ւ ս ի , Цր ա ս ս ո ս ի և ա յ լ կ ե ն ­

ս ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , տ ե 'ս Р М а г с Ы У Й а е , & г а е с е օ է 1 а И п е , Փ ա ր ի զ ի

Հ ր տ ր . Т Ь . Б б И п е г ֊/ » և р . 1 ) й Ь п е г - / г , Հ ա , I — V , 1 8 4 6 — 1 8 5 5 ։

4 « Հ ո վ ս ե փ ո ս Փ լա վ ի ո ս ը ( ծ ն վ , 3 7 / 3 8 թ վ • մ ե ր թ վ . Հ է)

դ ր ե լ Է <ГՀ ր ե ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ Ֆ և <ГՀ ր ե ա կ ա ն Հ ն ա խ ո ս ո ւթ յո ւն ս )

ե ր կ ե ր ը , տ ե 'ս ЛоБерЫ Р1ау11, орега ошп!а, гесо^п. Ешап. Век- кег, В1Ы. ТеиЬп.:

5գ Փ լե դ ո ն Տ ր ա լ լ ա ց ի ն , Հ ա գ ր ի ա ն ո ս կ ա յս ե ր ( 1 1 7 — 1 3 8 մ ե ր

թ վ . Հ » ) ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց Հ ե ղ ի ն ա կ ի դ ր ե լ Է ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ա կ ա ն մ ի

ե ր կ «ГՕ լի մ պ ի ա դ ն ե ր ս վ ե ր ն ա գ ր ո վ ք ’ О Х '^ Л .Т С ю /З з ^ , ո ր ի ց մ ն ա ց ե լ ե ն

Հ ա տ վ ա ծ ն ե ր է տ ե ',, С . М й И е г , Р га^т, հ1տէ. &гаес., III:6 , Ա պ պ ի ա ն ո ս Ա ղ ե ք ս ա ն գ ր ի ա ց ի ն , ո ր ը ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց Է ր

Հ ա գ ր ի ա ն ո ս ( 1 1 7 ---- 1 3 8 թ . մ ե ր թ վ . Հ . ) և Ա ն տ ո ն ի ն ո ս ( 1 3 8 ——1 6 1

մ ե ր թ վ * Հ * ) կ ա յս ր ն ե ր ի 1 դ ր ե լ Է Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ մ ո ւ թ չո ւ ն , ո ր ի

մ ե շ Տ ի դ ր ա ն - Մ ի Հ ր գ ա տ յա ն գ ա ր ա շ ր շ ա ն ի ա ն ց ք ե ր ը ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ

ե ն 1 1 - ր գ և 1 2 - լ ւ գ գ ր ք ե ր ո ւ մ (X I — Вур10с!с/|» X II — М'.&О'.ЗхТЕЮ,^

տ ե 'ս АррЬапь А1ехапс1г1п1, Н1зЬг1а К отапа, е б . Լ . Мепйе1- տտօհո, 2 уо1.ч В1Ы. ТеиЬп.:

239

!

7 , Մ ե յս ո ն ը ( Ժ ա մա նա կն ա նՀա յտ ) դ ր ե լ է Հ ե ր ա կ լե ա յի պ ա տ - ,

մ ու թ լուն ը , տե՛ս М е т п о /ստ, Н 1^ о г 1агип 1 Н егас1 еае Р о пИ , ей !С . О геШ и э, Ы р з1 а е , 1816/

8 . Կա սիոլս 'հիոնը I'մ ո տ ա վ . 1 5 5 — 2 3 5 մ ե ր թ վ . Հ .) դ ր ե լ է

Հռո մ եա կ ա ն պ ա տ մ ո ւթ յո ւն տ ՛ե ս ՇսՏՏէէ Օւ.01ԱՏ СоССвШ П 1 , Ւ11տէ0-г1агиш К о т а п о г и ш я и а е эи р е гэи п ^ е й . 13օ1տտԸ\-ւ!1ո, у о 1. 1, В е -

гоНп1, 1 895 :

Ե. ՕԺԱՆԴԱԿ Ա ՅԼ Ա Ղ ԲՅՈ հ-ՐՆեՐ

1 . Ը ւօ մ օ ո ւտ , В1Ы1о1Ь. հւտէօ1\ , е х г е с е п з !о п е Լ . 01п й огШ .2 . 1տ էժօո С /г а г а с е п 1, Տէ8էհաօ1 Р а й Ы с о !, տ ե՛ս С . М йИ ег,

О е о § г . §[гаес1 т 1 п . , 1.3 . ԼսսԱՈէւտ М а к г о Ь Ш , В1Ы . Т е и Ь п .4 . Н е г о й о Н , Н 181ог1агит 11Ъг1 IX , В1Ы . Т е и Ь п ., տ ե՛ս նա և

ռ ո ւս ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ լո ւն ը ՝ Փ . Г . М иЩ еН КО-/^, МОСКВЗ, 1885/5 . С . Р И п И 5еси.пй1, Ы а ^ г а И э Н ^ о ^ а е , տ ե՛ս Н Ы о к е п а-

1иге11е й е Р Н п е , а у е с 1а 1гайисИ оп еп 1гапса13, р аг М . Ё . Լ1էե՜6, է. 1 -1 1 , Р аП в, 1883/

6 . Ро1уЫ 1 Ы э ^ а е , В1Ы . Т е и Ь п ., տ ե ՛ս նա և В с е о б щ а я и с т о р и я в 4 0 к н и г а х , п е р е в о д М и щ е н к а , т . 1 - Ш . М о с к в а , 1 8 9 0 - 1 8 9 9 .

7 . Р Ш е т а е ь , О е о ^ г а р Ы а , Հրա ր. С . Мй11ег-/»/;|8 . Уа1ег1 М ах1ш 1 ! а с !о г и т օէ й1с!оги ш т с т о г а Ы И и т ИЬг!

IX , г е с . С . К е т р ! , В1Ы . Т е и Ь п .9 . С . С о т е Ш Т ас Ш о р е га , а й с . \У е 1 зе , Т . I, А п п а И и т

ИЬг! X V I , Ы р з1 а е , 1829 .1 0 . VՄ ո վ ս ի ս է Խ ո ր ե ն ա ց ւո յ Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հա [п д Л , ա շ խ ա տ ո լթ .

Մ. Ա բե ղ լա ն ի և Ս. Հ ա ր ո ւթ յո ւն յա ն ի , Տ փ ղ ի ս , 1 9 1 3 ։

1 1 • I Փ ա ւս տ ո ս ի Բ ո ւզ ա ն դ ա ց ւո յ Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց Յ , երկ.

էոպ ա ղր. Վ ե ն ե տ ի կ , 1 8 9 9 ։

ՑԱՆԿ Գ ՐԱ Կ Ա նՈ Տ^ՅԱ Ն

Աբեղյան Մ./ Հ ա լ ժող ո վ րդ ա կա ն ա ռա սպ ելները, Վ ա ղա րշա ­պատ, 1 8 9 9 — 1 9 0 1 ։

А д о н ц Н ., А р м е н и я в э п о х у Ю с т и н и а н а , С П б ., 1 9 0 8 . К ё ъ о г к А г з 1 а п , Ё й к Зеэ հւտէօւ՚ւգւ^տ виг 1е р е и р !е агш ёп 1 еп ,

Р а П в , 1 909 .Ա ս տ ո ւր յա ն Հ . 8 ч ՛Քաղաքական վ եր ա բեր ո ւթ ի ւն ն եր ը ն դ մ էջ

Հա լա и տան ի և. Հ ռ ո վ մ ալ 1 9 0 -է ն ն . -Ր. մ ի ն չև 4 2 8 լ . Վ ենե­տիկ, 1 9 1 2 ։

В е 1 с к 1Р\, М а]аТагк1г. ս ո ճ Т 1 § г а п о к е й а , 2еИ зсЬг1Н Шг Е М п о ^ ^ е , 1 899 . N

Ն ույնի, О ег ^ е ^ Х е п о р Ь о п э Յսք Б е ш е ш К й с к г и д е Եւտ 1п Й1е Н Ь еп е у о п А1азсЬя;с11, Уег11апй1. Йег Вег1. а п М го р . О е - веИ всЬ ай , 1899 .

Б р ю с о в В . , Л е т о п и с ь и с т о р и ч е с к и х с у д е б а р м я н с к о г о н а р о д а , М о с к в а , 1918 .

Գ ա րա դա ջյա ն Ա . Մ ., 'Քննական պ ա տ մ ութ իւն Հա լո ց , II, Թի ֆ լի ս , 1 8 9 5 ։

Գ ե լ ց ե ր Հ » յ Հ ա մ ա ռ օ տ պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա լո ց , թ ա ր գ մ . Հ * 9 у (

վ , 9 'ա լե մ ք լա ր լա ն ի , Վ ի ե ն ն ա , 1 8 9 7 ։

Օսէտշհաա А1/ . Պօո. , С е в с Ь к ^ е 1гапз սոճ зе!пег ЫасИ- Ьаг1апйег уоп А1ехапйег д е т ОгозБеп Ե1տ г и т ип1ег§ап§[ Йег АгэасШеп, ТйЫ п^еп , 1888.

Ն ուլնի, и ^ е г э и с Ь и п ^ е п й Ь ег Й1е О е Б сЫ сМ е Й ез К бп1§- ге !с Ь з О зг о ё п е , М ё т . й е Г А с а й . 1 т р . Йеэ з с !е п с е з Йе Տէ.-Բ<շ- 1егзЬ ои г§ , 1 8 8 7 .

Դաղբաշյան Հ , , Ս տ ուլգ Հ ա լո ց ւզ ա տ մ ո ւ թ լո ւ ն , Թ ի ֆ լի ս , 1 9 1 4 ։

Ը օ Խ ո տ еЬ К к аЪ ск , Ш эЫ ге йев а п р е л е А г т ё ш е п з , О е-П ё У е , 1 9 0 7 , տ ե ՛ս ն ա և Հ ա յե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը Ռ . Ք ա շ բ ե ր ո ւ -

նու, Թ ի ֆ լի ս , 1 9 0 9 — 1 9 1 0 ։

й и г и у У Ш о г , ա տ է օ !^ Йеэ К о т а т э , է. II, Р а й Б , 1 890 .

24116-725

՝ Թ ո ս ւ ա ո ո , О еБ сЫ сМ е К о ш е , ЬеагЬеИ е1 у о п Р . О го е Ь е , Ց յո Ճ IV , В егИ п , 1899 .

Е с к / т г М К п ^ , В 1 е а г ш с п ^ с Ь е п Р е Ш гй ^ е й еэ Ь и киН из, К Н о , 13Ճ. IX , Н е й 4 ս ո ճ В й . X , Н е й 1 ս ո ճ 2 . Տ ե ՛ս նա և Վ.Գ ա ր ա ն ֆ ի լյա ն ի Հ ա յե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ' է Տ ի զ ր ա ն Բ և Հ ա յ-

լո լկ ո լլ լե ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ը }, Վ ի ե ն ն ա , 1 9 2 6 , Ա զ գ . մ ա տ . ճ է հ ւ

Ь е к т а п п - Н а и բ է С . Բ . , А г т е п 1 е п 6էոտէ ս ո ճ ]е Ш , В б . 1, В егИ п, 1 9 1 0 .

Լ ե ո , Հ ա լո ց պ ա տ մ ո ւթ յո ւն , Հա տ . ա ռա ջին, Թ ի ֆ լի ս , 1 9 1 7 ։

Х а л а т ь я н ц Г . , О ч е р к и сто р и и А р м е н и и ,М о с к в а , 1 9 1 0 ;Ն ո ւյն ի , А р м я н с к и е А р ш а к и д ы , М о с к в а , 1903*

К а г Ь е Ւ1աւտ, Э е г М агвсЬ б е г Е е Ь г^ аи эеп й у о ш 2 о р а1 ез г и т П ^ з - А г а х е э . ^ з э е п з с Ь а Й И с Ь е Ве11ар:е г и т Л аЬ гезЬ е- г1сЫ ё е э К б п ^ з Ш Н э с Ь е п О у т п а з 1 и т 8 շս В егИ п , 1898 .

կ ա ր ի ե ր Ա -1 Հ ե թ ա ն ո ս Հ ա յա ս տ ա ն ի ո ւթ մ ե Հ և ա ն ն ե ր ն Ա դա -

թ ա ն գ ե ղ ո ս ի և Ս . Խ ո ր ե ն ա ց ւո յ Հ ա մ ե մ ա տ ։ Թ ր գ մ . Հ . Հ . վ , Տ ա - շ յա ն ի , Վ ի ե ն ն ա , 1 8 9 9 , Ա զգ , մ ա տ . ԼԵ։

К 1 е р е Н / / . , ՝ 1 1 е Ь е г Й1е Ь а р е ' йег а г т е п ^ с Ь е п ՒԽսբէտէՅճէ Т 1д гап о к ег1э , МопаէտЬе^^сք1էе йег А к а й е ш 1 е й ег ^1տտ6ոտշհՅք-

է6ո շս В егИ п, 1873 .К Ь е р е Н / ? . , А Ш б у о п К 1е1паз1еп տ 2 4 В 1ай егп , 1 9 0 2 — 1 9 0 6 .К о в а л е в С . И . , И с т о р и я а н т и ч н о го о б щ е с т в а , э л л и н и зм

и Р и м , Л е н и н г р а д , 1936 ..Հ յո ւր շ մ ա ն Հ , , Հ ի ն Հ ա յո ց տ ե ղ ւո յ ա ն ո ւն ն ե ր ը , թ ա ր գ մ .

Հ . Բ . Պ ի լե զի կ ճ յ ա ն ի , Վ ի ե ն ն ա , 1 9 0 7 , Ա զգ , մ ա տ . Ծ *հ ։

Ւ/ս1էտժւ Г г . , О п е с Ь ^ с Ь е ս ո ճ гбпИ эсЬе М е ^ о 1 о ^ 1 е , г\у . В е а г Ь ., В егИ п , 1882 .

М а н а н д я н Я . А ., О т о р г о в л е и г о р о д а х А р м ен и и в с в я з и с м и р о в о й т о р г о в л е й д р е в н и х в р е м е н , Е р е в а н , 1930 .

Ն ո ւյն ի , Ֆ ե ո դ ա լի զ մ ը Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , Ե ր և ա ն , 1 9 3 4 ։

Ն ո ւյն ի , Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր Հ ն ե ր ը ը ս տ Պ եվ-

տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի , Ե ր և ա ն , 1 9 3 6 ։

К р у г о в о й п у т ь П о м п е я в З а к а в к а з ь е , „В е с т н и к А рбиней н с ю р и н * , М о с к в а ,1939 , 4»

М а г к и о а Н У., Е гап эсЬ аЬ г п асЬ ճ6ք О е о § г а р Ы е ճ6տ Р э . М о з е э Х о г е п ., В егИ п, 1901 .

Ն ո ւյն ի , и ^ е г э и с Ь и п д е п ги г О е в с Ы с М е у о п Е г а п , 1, Օ օէ- И п ^ е п , 1 8 9 6 , Րհ11օ1օշստ, ՑՃ . 5 1 — 5 5 /

242

Ն ո ւ լն ի , Б й й а г т е ш е п ս ո ճ Ճւճ Т ц р ^ и е П е п п асЬ ^ й е с Ы - տշհօո ս ո ճ агаЫ зсИ еп О е о § га р И е п , \У 1еп , 1930 .

Նու{ ն ի , Э 1е Տոէտէ6հսոտ ս ո ճ Ճ16 ^ Ы е г И е ^ е П и п е ճօք а г т е т Б с й г п № է ւ օ ո , ՐօէտճՅա, 1919»

Ն ո ւլ% ի , Б а е Ш пегаг у о п А г1 ах з1 з ոտշհ А г т з з Н с а Յսք Ճ. гош 1зсЬ еп А У еН к зй е, Э Ы г г е п ги г հ1տէօոտշհ6ո Т о р о ^ г а р Ы е ս ո ճ О е в с Ы с Ы е у о п К а и к а в х е п , Հա նդէս ա մսօրեա 1 1Տ 27 , № 11/

Ն ո ւ լն ի , 0 1 е О еп е а1 о § 1 е ճ6ք В з ^ г з М е п ս ո ճ Ճյտ 2еН аИ ег ճ6տ М з г А Ь ав ս ո ճ Р з . М о ве в Х о г е п ., С а и с а з1 с а , ք8տշ. 6 . 2 Те11, Ь е г р г щ , 1930»

Меуег Ей., 81սէօ ս ո ճ ?№ ճ 6 ք § Յ Ո ^ Ճ ը տ Н е П е т э т и з п А з1еп , В егИ п , 1925 .

М е г 1 о а 1 е С /л , О еп е га1 Ы в ^ г у օէ К о т е , 1 875 .МШег Копгай, Ш п е г э й з К о т з п а , К о к п зс Ь е К е 1з е \у е § е

зп й е г ա ո ճ й ег Т зЬ и 1 а Р еи Ш 1§ег1ап э, ՏէսէէջՅւ՜է, 1 916 .М о И к е Н . п о п , Вг1е1е й Ь ег 2ստ էՏոճ6 ս ո ճ В е ^ с Ь е п И е и с п

1п ճ 0 է Т й г к с 1 /"1 8 3 5 — 1 8 3 9 ), В егП п .М о м м с е н Ф . , Р и м с к а я и с т о р и я , т о м в т о р о й , п е р е в о д

В . Н . Н е в е д о м с к о г о , М о с к в а , 1 887 .

М о м м с е н Ф . , Р и м с к зя и с т о р и я , т о м т р е т и й , п е р е в о д А . В е с е л о в с к о г о , М о с к в а , 1887 .

М о т т з е п ТИ ., К б п ш с Ь е О езс1п сЬ 1е, ՑՃ . V , Ц гШ е А и !- 1а§е , В егН п , 1 8 86 .

Ն ո ւլն ի , 0 1 е Ь з р е у о п Т ^ г а п о к е й а , Н е г т е э IX , 1887» М о г ^ а п У ., ատէօւրօ ճ ս р еи р 1е а г т ё п 1 е п , К а п с у - Р а й э -

Б и а з Ь о и г е , 1919 .Н и з е Б . , О ч е р к р и м с к о й и с то р и и и и с т о ч н и к о в е д е н и я ,

и зд а н н е т р е т ь е , С П б , 1910 .Н и ч К . В . , И с т о р и я р и м с к о й р е с п у б л и к и , М о с к в а , 1 9 0 8 .

Շ Խ բ օ է ] / Ш о г , 1а р г о у !п с е г о т а ! п е р г о с о п э и Ы г е ճ ^ տ ւԸ , ճ6բատ э е в о г ^ т е э ]ստ զս’ а 1з ք!ո ճ ս Н а и Ь е т р 1 г е , Р а ш , 1 9 0 4 .

Տալքչյան Մ., Պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն Հ ա լ ո ց ̂ 1 — Ш , Վ ե ն ե տ ի կ , 1 7 8 4 —

1 7 8 6 ,

З р 1 е § е 1 Р . , Е гаШ зсП е А 1էе^էհ и тտ ки ո ճе, Ց ճ . III, Ь е1рг1§ ,1878 .

Я е т а с К Т к ., М Н Ьг1йз1е Е и р з ^ г го1 ճ 6 Ր օոէ, Р а п е , 1 8 9 0 . Б а с к а и Е . , и е Ь е г ՃԼ0 Ь а§;е у о п Т ^ г а п о с е й а , А Ь հ ап ճ 1 .

Ճըր к^1. А к а ճ е т 1 е ճ6ք №1տտ6ոտօհ. շս В егИ п , 1 8 8 0 .

243

Страбон, В с е о б щ а я и с т о р и я в 4 0 к н и г а х , п е р е в о д М и щ е н к а , т . I — III, М о с к в а , 1 8 9 0 — 1 899 .

Т а у 1 о г մ. О ., Лоигпа1 օք а է օ ա т А г т е г Н а , К и г й Ы а п а т 1 и р р е г М е з о р о { а т 1 а , տ ե՛ս пПш . թ ա ր գ մ . Н . А с т а ф ь е в -/» , .Ма­т е р . д л я г е о г р а ф и и А з . Т у р ц и и , п р и л . к т о м у II И з в . К а в к . О тд . Р у с . Г е о г р . О б щ ., Т и ф л и с , 1874»

Т о и г п е Ы г е Р . , Н Ы о и е р о1Ш яи е е ! ге11^1еизс й е Г А г- ш ё п 1 е , Р а й э , 1900 .

Р а Ь г Ш у в , Т И ео р Ь ап е э у о п М М у1епе ս ո ճ Չ . О еШ и з, а1з О и еН еп Йег О е о ^ г а р Ы е Йе§ Б ^ а Ъ о п з , ՏէքՅտտԵսու, 188Տ .

Ферреро Г ., В е л и ч и е и п а д е н и е Р и м а . т . I, п е р е в о д А . З а х а р о в а , М о с к в а , 1915 .

ԱՆսՆԱՆՈ ԻՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ

Արեղյան Մ. 6 , 4 5 , 86 Ադարանզեղոս 64 , 76 1կոնց Նիկ. 7 , 1 1 , 1 2 2 , 1 9 7 , 1 9 9 ,

226Արենաս 6 3 , 6 4 , 85 Ալեքսանդր Մակեդոնացի 3 3 , 4 0 , 5 9 ,

6 0 , 7 8 , 1 5 5 , 2 2 9 , 2Տ0

Ալքա ոսյոնիոս, արաբ ցեղա պ ետ ։ 153 Աղեքսանդր, «որդի Յոհաննու» , 109

Անսւոյան Հ . 6 , 7Ա մփ իկոստ Լս, հռետոր, 85

Անաճիտ 2 3 , 85Աննիբալ կամ Հսւննիրալ 4 3 , 172 ,

2 24Անտիոքոս Ասիացի 153 , 22 5 Անտիոքոս Բարեպաշտ 2 10 Անտիոքոս Գրիպոս 153

Անտիոքոս Դ 44 Անտիոքոս Եվսեբես 153 Անտիոքոս Մեծ 3 5 , 4 0 , 43 Անտիոքոս, իշխան Կոմագենի, 153

Անտիպատոր (II ի սի ղի որդին) 194

Անտոնինոս 199 Ապոլոն 2 3 , 85

Ապոլոնիդես, պ ա տմագիր, 28 Ապպիանոս, պատմագիր, 4 4 , 4 6 , 4 7 ,

5 1 — 5 3 , 6 9 , 7 0 , 7 2 , 8 1 , 9 2 , 100,

1 0 7 , 1 0 8 , 1 1 3 , 1 1 6 — 1 1 8 ։ 122 —

125 , 1 3 0 , 1 3 3 , 134 , 143 — 150 ,

154 , 1 5 6 — 1 5 9 , 162 , 1 7 2 , 176 , 177 ,

1 7 9 — 183 , 1 8 7 , 1 8 8 , 1 9 0 , 193,

1 9 5 — 2 0 0 , 2 0 4 , 2 0 6 , 2 0 8 — 2 1 0 ,

2 1 6 , 2 1 8 , 22 3

Ապպիոս Կլավդիոս 4 7 , 101 — 104,

1 0 7 , 1 1 4 , 1 5 3 , 154

Ասւոաֆե 197 Աստղիկ 2 3 , -95

Աստոէրյան Լ. 2 7 , 6 7 — 6 9 , 1 0 3 ք 1 2 3 , 124 , 1 3 5 , 1 7 3 , 2 09

Ասսոալոս Դ ., Պ եր դամոն ի թա գա վոր,

35Արամազդ 2 3 , 85

Արւյոատես, արմենների թա ղա վոր, 38 Ա րզումա նյա ն 5 , 17 Արիարար Р, Կապադովկիայի թա գա ­

վոր, 38 Արիարար Է , 4 2 , 77

Արիարար Թ, Միհրդատ Պ ոնտացու

որդին, 4 9 , 5 2 , 5 4 , 5 8 , 59 Աւփորարզան Ա Հռոմեա սեր, Կա-

պադովկիալի թա գա վոր, 4 9 — И4,

5 7 , 9 2 , 1 1 0 ք 1 1 1 , 182 , 2 2 5 , 226 Արիստարքոս 22 5

Արիստոտել 7

Արշսւկ Ա ., Պարթևական թա գա վորու­թ յա ն հիմնա դիր, 34

Արշակունիներ 1 1 , 12

Արշակունիներ (պ ա ր թ և ) 3 4 , 6 5 , 66

Արսլան Դ եորգ 27 Արտանես, Ծոփքի թա գա վոր, 48 Արտածես Աշխարհակալ 6 3 , 64

Արտաշես Ա, Մեծ Հ՛այաստանի թա գա ­վորէ 4 0 — 4 8 , 7 5 , 79

Արտաշեսյան թա գա վորություն 16 ,

2 5 ։ 4 0 , 4 4 , 4 5 , 75 Ա ոո ա վադդ Ա, Արտաշես Ա-ի որդին,

4 5 — 4 7 , 2 2 7 Արտսւվազդ Р, Տիգրա ն Р -ի որդին,

2 3 , 8 5 , 2 1 0 , 2 2 7 , 228

Արտսւվան, պարթև թա գա վոր, 45

Արտեմիդե 6 3 , 6 4 , 7 8 , 8 5 Արտեմիս 2 3 , 112

245

Ա ^ոոկես, Իրերի ա յի թա գա վոր, 2 1 5 ,217 , 22 0

Ա րքեղա յոս, պոնտական զորա վա ր, 61 Արքիաս Անտիոքացի 112

Ա քեմհնյանննր 3 7 , 4 8 , 4 9 , 75 Ափրսւնիոա, վերահսկիչ, 2 1 3 , 222,

2 2 3 , 22 5 Ա ֆա դիտ ե 2 3 , 6 3 , 6 4 , 85

Яш դա դա տ էս, տե՜ս Բագարատ

Ршсрпгшш 6 9 , 70 , 7 4 , 153 Օադոաս, Տիգրա ն Р -ի զորավար, 5 2 ,

53Րագոաոունինհւ' 69

Բելք, անգլիացի գիտնական, 8 3 , 131,132 , 166

Գա բիէիոա 1Տ 1 , 1 8 4 , 185 Դարինիուս, Պոմպեոսի զորա վա ր, 22 5

Դա լեմքյա րւա Տ 87 Դարսւդաշյան Ա. 146 Գւսրանֆիլյան Լ. Я*. 27

^ ш р г ]ш Б , տ ե'ս Մանիուս Ակիլիոս Գլարրիոն

Գելցեր Լ . 87 Գորդիոս 5 1 , 5 2 , 54 Դյսւնջե(յյան 6 Դրեկով Р. Դ. 5 , 17 Գուտշմիդ Ա. 6 7 , 9 9 , 188 , 2 27 Դաւ*աս, Տիգրա ն Բ-ի եղբա յրը, 6 7 ,

74 , 1 5 2 , 1 7 4 , 175

Դադրաշյան Լ . 146

Դա վիր Անհաղթ 7

'ЬшгЬБ I 13Դեմետրիոս Սկեփսսւցի 127

Դ հ յո ա ա ա ս 2 2 5 , 2 2 6 Դիոդորոս Սիկիփացի 3 8 , 4 2 , 78

Դիոս, տ ե՞ս Կասիուս Դիոն

Դիոնիս 109

Դիոս 6 3 , 64

Դիոփանտես պատմագիր 28

Դոլե&ս և Խաշ 2 7 , 5 4 , 1 0 3 , 1 1 3 , 117

ԴուփլաոԱ) քրմա պ ետ , 78

Դրուման 1 3 7 , 143

246

Էվտ ա սփ ոս 8 3 . ՏՅ , 133 , 134 , 154 հվսերիոս Կեսսւոսցի Հ

Ъ г Ь Այ ա ս Ս. Տ . 24

Ջսփւաավ Ա. 103

Ըարրիհնոս, կորդվաք թագավոր, 1Րէ, 104 , 1 5 3 , 151

ЦшгЬБ, Ծովւբի, Ակիսենեի և Օդոման՝ տիսի թա գա վոր, 4 0 — 4 2 , 4 6 , *Տ

ЦшгЬП. Տիգրան Բ-ի որդին, 188 ЯКи 2 3 , 78 , 85

ԷքՈաւ-դ Կ. 2 7 . 5 2 . 5 4 . 100 , 1 0 3 , 114,

119 , 1 2 4 , 12Տ , 130, 134 , 135, 137, 1 4 0 , 1 4 3 , 144, 155, 1 6 0 , 161,1 6 5 , 16 8 — 171 , 173 , 174

էլիաս 1՚ւ1աււսւս]ււեր 7 էւյւսարդ Ս՚աու՝„г 223

Թեււփանես Ս՛ի ա ի լենաց ի 194 , 2 0 ? Թ ոա սյա ն ձ . 18

1,հման-Հսւուսլսւ 2 7 , 8 1 , 83

1փւ||ւուս, տե'ււ Տիտուս Լիվիուս Լակիսւնոս 227

Լւսկիաս Փանն[)ուււ 176

Լուկիոա Փլ;:ւկկուս 215 Լուկուլլոս 2 2 , 2 7 , 2 9 , 3 2 , 4 3 , 4 7 ,

5 1 , 6 7 , 7 1 , 72 , 76 , 8 0 — 8 2 , ? 5 ,

9 0 , 0 4 , 9С — 114, 1 1 7 — 1 5 0 , 161 — 1 7 8 , 1 8 0 — 185 , 1 8 9 , 190 , 2 0 7 ,

2 1 0 , 2 1 1 , 2 1 3 , 2 2 3 , 2 2 5 , 228 Լացիուս Մւսզիոա 93 Լուց|ւուս Փւսննիուս 93 1.եո 113 , 117, 160 , 161

Խալաթյսւնց Դ. 2 7 , 71 , 7 4 , 109 ,

116 , 1 2 9 , 160 , 161 , 187հա ւ՚ենա ցի, տե՜ս Մովսես Խորենացի

Կալլիմաքոս 175

Կայոս Գրաքիւսս 3 6 , 37

Կասիուս Դիոն 6 6 , 7 1 , 1 2 2 , 148 , 153 ,

1 5 4 , 157 , 1 5 8 , 162, 1 6 4 , 1 6 6 , 168 ,

■170, 1 7 2 , 1 7 7 , 1 8 0 , 1 8 6 — 191 ,1 9 3 , 1 9 5 , 196, 198 , 2 0 2 , 2 0 4 —

2 0 9 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 5 — 2 1 8 , 2 * 0 ,2 2 2 — 224

гէ

ԿէՍՐրե, գերմա նա ցի գիտնական , «6*7 Կսւրիեր Ա. 64 Կեսար Հ . 66Կիկերոն 5 9 , 6 0 , 1 6 0 , 171 , 1 7 2 , 179,

182 , 183 , 2 0 8 , 22 7 Կեպերտ Հ . 82 Կիպերտ Ո*. 193 Կյուրոս 1 7 , 86

Կլեոսյատրա, Միհրդատ Եվպատորի դուստրը, 5 0 , 188 , 228

Կլեոսյատրա-Սելենե րադուհի 70 — 72 ,

1 0 9 , 153Կոդիս, Աղման թի թագավորի եդրա յ-

րը, 22 0Կովալև Ս. Ի. 105Կոտւոա, պր ո կոն սուլ, 9 4 — 96

Կորքուլոն 204Կվինտաս Մարկի ուս Ո՚եքս 180,

1 8 1 , 1 8 5 , 186, 1 8 9 , 195

Կրսւաաս 1 7 0 , 2 2 7 , 228

Կրեսոս 64Կրկյսւշարյան I). Մ. 2 2 , 24

Հսւկորյան Վ. 5, 6 Հա րությունյա ն Ս. 4՜»

Հ երակ լի II ես 2Տ

Հերսւկլես 2 3 , 85 Հերսւկլ կա յսր 13

Հերոդաո 82 Հեփեստոս 6 3 , 6 4 , 85 Հիփսիկրսւտիա 193

Հ յու րշման 4 1 , 116Հովհաննես («Տ ո վ հ ա ն ն էս , որդի Շմա -

ւոնի, եղբօր Յուդա յ Մ ա կա րկի»)

109

Հովնան մարգարե 82Հովսեւիոս Փլյււ|իոս 2 8 , 7 1 , 72

Հորսւցիաս 99Հուլ? 9 7 , 1 0 6 , 150 , 20 9Հրահատ Գ ., պարթև թա գա վոր,

1 5 7 , 1 5 8 , 18 6 — 188 , 190 , 2 0 2 ,

2 1 2 , 2 1 3 , 2 2 2 - 2 2 4 , 2 2 6 , 2 2 7

Մա աստվածուհի 78

Մամիկ 122 Մսւմիկոնյաններ 122

Մանիլիուս 1 8 է , 186Մանիոս Ակվիլիոս 5 3 , 5 5 , 57

Մանիուս Ակիլիաս Դլար իոն 181 ,183 , 185

Մանկայոս, Տիգրա ն Р -ի զորա վա ր,

121, 1 2 2 , 1 4 8 , 149 Մալխասյանց Ստ. 6 Մար Արաս 1 4 , 6 9 , 116 Մարկաս Մւսրիաս 95

Մարկվսւրէո 4 1 , 4 6 — 4 8 , 6 4 , 6 5 , 6 9 , 76 , 116 , 1 1 8 , 119 , 132, 1 9 4 , 1 9 6 —

.1 9 9 , 218

Մարքս Կ. 2 5 Մա քարես 9 7 , 08 , 108 Մանլիոս Մ այրինոս 5 1 , 53 Մաշտոց Մ. 15

Մ եհրա ժա ն, Զարեհի որդին, 42 Մեհրաժան 118, 119

Մեմնոն Հերա կլեա ցի 9 8 , 1 0 0 , 103 ,104 , 108 , 1 1 1 , .1 2 2 — 1 2 5 , 128,

1 3 0 , 1 3 4 — 1 3 7 , 142 , 143 , 1 4 6 ,1 4 8 — 1 5 0 , 1 ) 4 , 1 5 6 , 157

Մ եյնեքե 194Մետրողորոս Սկեւիսացի 2 8 , 8 5 , 9 8 ,

12 6 — 128 Մետելլուս Կելլեր 2 1 5

Մ երիվել, պա-յւմ՛սրան, 59 Միթրաաս 5 2 , 53

Միլլեր Կոնրադ 1 9 7 , 198

Միհր 8 5 Միհրդատ I). 34Միհրդատ Р, պարթևների մ ե ծ թս.~

ոա վոր , 4 6

Միհրդատ Դ ., Հրահատ Գ .-ի հա յրը,

2 2 7

Միհրդատ Ա, պոնտական թա գա վո­

րությա ն հիմնա դիր, 3 7 , 38

Միհրդատ, Փոքր Հա յքի թա գա վոր,

4 0 , 44

Միհւդատ նւխյասւոր կամ Պոնտացի

(Մ եծ) 1 8 , 2 2 , 2 3 , 2 7 — 3 1 , 3 7 , 3 8 ,

4 6 — 6 2 , 64 — 6 8 , 7 0 , 7 1 , 7 7 , 78 ,

8 6 , 91 — 1 0 5 , 1 0 7 , 1 0 8 , 1 1 0 , 1 1 1 , 1 2 3 — 1 3 1 , 1 3 5 , 1 4 2 , 1 4 3 , 1 4 5 ,

1 4 9 - 1 5 1 , 1 5 5 — 1 5 9 , 1 6 2 , 1 6 4 ,

247

16 Տ — 1 7 0 , 1 7 6 , 1 7 7 , 1 7 9 — 2 0 3 ,: ւ օ , 2 1 3 , г п , 1 1 7 , շւտ, շ շ շ — г г з ,

2 2 7 , 228 Միշշենկո 41 Միսւափաէես 186 Ս՜ւալլեր 4 4 , 6 6 , 1 3 4 , 146

ՄոափերՏես 78 Մոլտքե 83Մոմզեն Թ. 1 8 — 2 1 , 2 3 , 2 7 — 3 1 , 3 7 ,

5 4 , 5 7 , 5 8 , ՏՕ, 6 2 , 6 9 — 71 , 8 1 , 8 2 , 8 6 , 103 , 1 0 8 , 1 1 1 , 1 1 6 , 1 2 9 , 136,

14 6 , 147 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 5 9 — 1 6 1 ,169 , 170 , 1 7 3 , 1 8 2 , 1 8 7 , 189, 2 0 0 ,

2 1 5 , 22 7 Սու-գան 2 0 , 2 7 , 3 1 , 5 4 , 160 Սովսես Խու-եսացի 1 3 , 1 4 , 1 7 , 2 1 ,

2 4 , 4 1 , 4 5 , 4 7 , 6 3 , 6 4 , 76 , 8 0 ,

8 6 . 8 7 , 9 0 , 109 , 116 Մովսէս Կաւլանկասւվացի 6 Մոււ՚ենսւ, զորավար, 9 1 , 1 1 9 , 120,

133 , 135

Ցասսփնոս 4 5 , 4 6 , 5 0 — 5 3 , 5 5 , 5 7 ,

5 8 , 6 0 , 6 7 , 6 8 , 70 , 22 7

Նարոլքյոդոնոսոր 21

ՆանԼա 8 5 , 159Նեմանես կամ նա յմա նես, արմեն զո -

րա վա ր, 59 Նեվեւյոմսկի 3 7 , 56

Նիզե Р. 70 , 169Նիեողայոս Դամասկսւցի 143 , 20 7

Նիկոմեդես Р 5 1 , 5 3 , 57

Նիկոմեդես Գ 5 3 , 94

Նիչ Գ. 134

Շաիւաու 137

Շսւպո Ч- 107 Շպ իդել Ֆ. 56

Ու՚ոթազոԱ' Միհրդատ Բ .-ի դեսպա­

նը, 53 Ո ա նտ ա ս-Եքփ սՏդ 44

ՊապովյաՏ Ա. Ա. 18

Պետրոս Մեծ 77 ՊիլեզիկՏյա ն Լ. Р. 4 1 , 20 0

Պլինիոս 4 1 , 6 7 . 7 5 , 76 , 8 3 , 8 5 , ■152

Պլուտարքոս 2 9 , 4 2 . 4 3 , 4 7 , 5 1 , ՚5 2 , 5 4 , 71 , 7 6 , ՏՕ, 8 1 , 8 5 , 9 в ,97 — 104 , 1 0 7 , 10Տ , 1 1 2 — 133,

14 0 , 1 4 3 — 156 , 159 , 1 6 2 , 164 —166 , 169 — 1 7 1 , 1 7 3 , 1 7 4 , 179,1 8 2 , 190, 191, 193 , 1 9 5 , 196,199 , 2 0 2 , 2 0 4 , 2 0 6 — 2 0 9 , 2 1 2 —

2 1 5 , 2 1 8 , 2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 3 , 228 Պոլիքիոս 4 0 , 44Պոմպեոս 13 , 23 , 2 8 , 3 2 , 7 5 , 9 0 ,

1 7 2 , 1 8 2 — 1Տ7, 18 9 — 1 9 1 , 1 9 3 —196 , 198 — 2 0 4 , 2 0 6 —2 1 3 , 2 1 5 —2 1 8 , 2 2 0 , 2 3 2 — 2 2 8 , 230

Պոսիդոնիոս 207

Պաոլեւքեոս, աշխարհագետ, 8 2 , 83 Պտոլեմեոս 68 Պրոկոսլիոս Կեսա ոսցի 14

Ո-եյնաք 1 8 , 19 , 2 1 , 2 3 , 2 7 — 3 1 , 4 7 ,5 0 , 5 1 , 5 4 , 9 2 , 9 4 , 9 9 , 100 , 103 ,10Տ , 1 1 2 , 1 1 9 , 121 , 124 , 1 2 5 ,

127 — 1 2 9 , 1 3 4 , 135 , 1 4 3 , 1 4 6 ,

15 0 , 155 , 156 , 159, 160 , 1 6 5 , 169 ,1 7 0 , 1 7 3 , 183 , 187, 190, 1 9 6 —19 8 , 2 0 0 , 207

Ո-ափուս 154

Սալմսւնասար Յ - ո յ 13 , 21 Սսւլլուստիոա 71 , 9 8 , 108 , 1 1 1 , 112 ,

134, 1 3 6 , 1 4 5 , 157 Սանսւտրոլկ ր՚յսւյավոր 157

Սարզոն 2-ГЦ 13

ՍարցսյաՏ Դ. 5 , 11 , 2 1 , 24 Սասանյաններ 41

Սերեոս 14Ս ելևկյանէեր 41 , 3 3 , 3 4 , 3 8 , 4 0 ,

4 8 , 6 9 , 75 , 8 0 , 8 5 Սելևկոս Ր. Կալլինիկոս 34 Ս եոոու ՚իուս 9 1 , 9 3 , 95

Սեքսսփլիոա 119 , 120 , 1 2 2 , 123 ,143 , 158

Սկավւ-ուս 225Ս ոկոստ ես, նիկոմեդես Պ ՚՚- ի կրտսեր

որդին, 53 Սորնասփուս 154

248

Սուլլա 5 2 , 5 3 , 6 1 , 6 2 , 6 4 , 6 9 , 73 ,9 1 , 9 3 , 9 5 , 108 , 1 4 6 , 147 , 157 ,

1 7 8 , 213 Սուքրյան 63Ստ ոսըոն 4 0 — 4 3 , 4 6 — 4 8 , 6 5 , 6 6 ,

6 8 , 70 , 7 5 , 7 7 , 7 8 , 8 0 , 8 2 , 8 5 ,111 , 1 2 7 , 1 2 8 , 1 3 6 , 151 — 1 5 3 #1 5 7 , 189 , 191 , 1 9 4 , 1 9 6 — 198 , 2 0 0 ,

2 0 2 , 2 0 9 , 21 0

վա լերիա ս Մաքսիմուս 1 8 7 , 188 , 193 ,

2 0 8վա հա գն 2 3 , 85 վսւյկուն ելո ւգս կ 109

Վեսելովսկի 69

Տակիտոս 71 , 8 3 , 152 Տա յ լոր 1 9 6 , 19 7

Տա քսիլես 137 Տսւշյան Լ. Վ. 64

Տերսւերյսւն Ա. 6 Տիրիուս, հույն, 78Տիգրան Ա ., Տիգրա ն Ր ֊ի հա յրը, 47

Տիգրա ն Երվանդյան 19 Տիգրան Р կամ Մեծ 5 , 1 7 — 2 4 , 2 7 —

3 1 , 3 3 , 4 0 , 4 5 — 5 8 , 6 2 , 6 5 — 76 ,

79 , 8 0 , 8 4 , 8 5 — 8 8 , 9 0 , 9 3 , 9 7 — 111 , 1 1 3 , 1 1 6 — 160, 162 , 164 —

16 6 ք 1 68— 170, 1 7 4 , 1 7 6 , 179 —182 , 1 8 5 — 1 9 0 , 199 , 2 0 0 , 2 0 2 —

2 0 4 , 2 0 6 — 2 0 9 , 2 1 2 , 2 1 3 , 2 2 2 —

2 2 4 , 2 2 6 — 22 8 Տիգրան Կրասեր, Տիգրա ն Р -ի որդին,

18 7 , 1 8 9 , 1 9 0 , 2 0 2 — 2 0 4 ք 2 0 6 ,2 0 9 , 2 1 1 — 2 1 3 , 2 1 5 , 228

Տիգրսւնա նի, Տիգրա ն Р -ի քույրը , 87

Տիմւսրքոս 44Տիաուս Լիվիոսւ 1 3 4 , 1 4 3 , 146 Տիրան 47

Տիր 2 3 , 85Տրդատ ( Արդակ Բ) , պարթև թա գա -

վոր, 34 Տրիարիուս 1 7 7 — 180Տուրնեըիգ Ֆ .| ֆրա նսիա ցի գիտ նա ­

կան, 2 7 , 20 0

Փաբիուս Հադրիանուս 177 Փաոնակ Պոնտացի 4 0 , 4 4 , 2 2 4 , 22 5 Փավստոս 8 0 , 8 2 , 83 Փլեգոն Տրսւ)լ«սցի 134 , 1 3 5 , 1 4 6 ,

1 5 8 , 159 , 169 Փերիիյսւնյան 21Փրոնտինուս 133 , 1 3 5 , 1 3 6 , 1 3 8 ,

1 4 2 1 1 4 3 , 1 4 6 , 1 4 7 , 1 9 1 , 193

Քսենուիոն 1 6 1 , 166 , 182

Քսիլա նդեր 194

Ֆա րրիցիուս, հեղինակ, 43

Ֆեոեոո 1 8 , 1 9 , 2 3 , 2 7 , 2 9 , 3 1 , 9 3 ,1 0 5 , 1 0 7 , 1 3 4 , 1 5 5 , 16 9 , 1 7 3 , 190

Յփնկ Տ). 6

1

■ .I■

. ■ ՚ ՚ ՚ - !■ 1

■ . ■

1

տեղանունների ցանկ

Արաս կամ Արսւնտ ([ետ, տ ե՞ս Ալա­

զան դետԱրա սրա մա ն 21 8

Աղիաբեն 4 8 , 6 6 , 7 5 , 8 0 , 1 3 0 , 157 ,

222Ադրսւրանան ա մրոց 66 Աթենք 6 0 , 6 4 , 35 , 105 Ալազան ղետ 2 1 8 , 22 0 Ալաշկերտի ղաշտ 204

Ալաչա 198 Ալեքսանղրիա 90

Ալպյան լեռներ 224 Ախալցիւա 5 , 2 1 5 , 21 6 Ախ ա լք ա լաք 2 1 5

Ակիլիսենե 4 1 , 1 9 5 , 1 9 7 , 1 9 9 , 226

Ակիսենե 40 Ակն 197

Աղրսւկ 66Աղձնիք 4 8 , 8 2 , 8 3 , 9 0 , 116 , 162

Աղյուն 1 9 7 , 22 6 Այլստաֆա 218Ադվանք 6 , 2 3 , 4 8 , 1 3 0 , 2 1 8 , 226

Ա զրի-Դա ղ, տ ե՞ս Հա յկա կա ն Պար

Ամասիա 7 , 78Ամսաւորիս, հունական քա ղա բ, 77

Ա միդ-Դիա րրեքիր 1 1 4 ,յ 132 Ամիսոս 3 7 , 5 0 , 7 7 , 9 7 , 1 0 2 , 105,

1 0 7 , 1 0 8 , 175

Ամնիաս, գետ , 58Անահիտյան երկիր 1 9 5 , 2 1 5 , 22 0 222

Անղոլիսենե 1 9 1 , 194

Անդրկովկաս 1 3 , 2 1 3 , 2 2 0 * 2-22

Անի ա մրոց 63 Անի ֊Կ ա մ ա խ 6 4 , 197

Անտիոք 2 1 , 6 8 , 6 9 , 7 4 , 8 0 , 102 ,

1 0 3 , 1 5 2 , 153

Անտիտավրոս 41

Աշկսւլա 1 9 8 , 201

Աշտարակ 2 1 5 Ապամեա, քա ղա ք, 21 Ապարան 2 1 8Առաջավոր Ասիա 1 7 — 1 9 , 2 4 , 3 1 ,

3 3 , 4 4 , 9 9 , 1 5 2 , 2 2 9 , 230 Ասղրւսպատ, տ ե՞ս ՀԼաղրակարտա

Ասիա 3 0 , 3 1 , 3 5 , 5 6 , 5 9 , 6 2 , 6 3 ,7 8 , 108 , 1 1 7 , 1 2 8 , 1 7 8 , 1 8 1 , 1 8 3 , 184

Ասիական Թուրքիա 197 Ասորեստան 13Ասորիք 2 1 , 6 7 — 7 2 , 79 , 8 0 , 1 0 4 ,

1 1 0 , 1 5 2 , 1 5 3 , 2 0 9 , 2 1 0 , 2 2 3 —

2 2 5 , 229 Ասպիս ղավաո 2 2 0

Ատլանղ կղզյա կ 63 Ատտիկա 63

Ատրպատական 3 4 , 4 3 , . 4 4 , 4 6 — 4 8 ,

5 0 , 6 5 — 6 8 , 1 3 0 , 1 5 9 , 1 8 0 , 1 8 2 ,

1 9 7 , 22 6 Արսւրիա 130Արածանի 2 2 , 1 3 4 , 1 3 6 , 1 6 5 , 166 ,

1 6 8 — 1 7 1 , 173

Արարատյան դաշտ 4 3 , 4 4 , 7 9 , 173 , 204

Արարատ 171Արսւքս ղետ 4 3 , 2 0 3 , 2 0 4 , 20 7

Արա քսի դաշտ 43

Արրելա 6 6 , 68

Արդվին 201Արղն, քա ղա ք, 82

Արկալփոկերտ 2 3 , 79Արմավիր 1 4 , 1 5 , 2 3 , 2 4 , 4 5 , 79

Արմենի ա 4 1 , 4 4 , 4 6 , 66

Արշամաշատ 2 3 , 79

Ար տա զ գավառ 174

251

Արտաշատ 2 3 , 2 4 , 4 2 — 4 5 , 5 0 , 79 ,8 0 , 8 4 , 1 2 1 , 1 6 1 , 1 6 5 , 1 6 6 , 174 ,1 7 9 , 2 0 2 — 2 0 5 , 2 0 7 , 2 1 3 , 2 1 5 , 218

Աաւաքսատա կամ Արտաքսասատա 43

Ա րևելյա ն Կիլիկիսւ 1 1 0 , 1 5 2 , 209 Արևելք 17 , 2 0 , 2 3 , 2 5 , 2 9 — 3 1 , 3 3 ,

3 5 — 3 7 , 4 8 , 5 3 , 5 5 , 5 6 , 75 , 1 1 0 , 1 5 7 , 159 , 1 6 0 , 2 2 5 , 230

Արևմուտք 3 0 , 3 3 , 3 5 , 75 , 1 5 9 , 210

Ափսւսրոս գետ 200 Արուն 174

Բարելոն 2 1 , 2 2 , 8 1 , 82 Րաբելոնիա 66 Բսւգսաի& 64 Рш դավան 1 7 4 , 204 Րաթում 201Բալկանյւսն թերակղզի 39

Բակւորիւս 34 Բաշքալե 6 5 , 174

Բասգոյդարիզա 1 9 5 Բասեն 165 Բասորոբեդա 41 Բատմա-սու 1 3 0 , 132 Բարձր Հ ա յք <204

Բաքու 8

Рհու]սփա 61 Բերիալ քա ղա ք, 21Բերկրի 174

Բեոլին 6 4 , 8 1 , 8 3 , 9 7 , 1 0 6 , 137 ,

1 5 0 , 2 0 9 , 229

Բիթլիո (Բաղեշ) 161

Ոիթ ա նիա 3 6 — 3 9 , 4 4 , 5 3 , 5 7 , 9 3 —

9 5 , 9 7 , 1 8 1 — 1 8 3 , 22 5 Բիրեշիկ 2 2 5

Բնաբեղ բերդ 124

Բոաիոր 3 8 , 9 4 , 9 5 , 9 7 , 1 9 5 , 200

Բոոփորյան -թագավորություն 9 7 , 1 0 8 ,

2 1 8 , 22 4

Գսւզիուրա, գյուղա քա ղա ք, 7 8 , 1 7 7 ,

179

Գալատիա 3 6 — 3 9 ։ 9 4 , 1 8 1 , 182 ,

1 8 9 , 2 1 0 , 22 5

252

Գազտաւփս 198 , 204 Գ ա յլ գետ 193 Գաոնի 1 4 , 24 Դոգւսրենե, տե՜ս սուդարք Գալթն 45

Գևորգյան նեմսւրսւն 6 Դադարք 41

Դադասա ա մրություն 179

Դանալա ա մրոց 1Տ9Դանուր գետ 224Դշտային Կիլիկիսւ 69 — 71

ԴաստԼյրսւ 1 9 1 , 193 , 194 , 1 9 6 — 199Դաստրակուս լեո, 191 , 196Դարսւնադի գավաո 1 9 7 , 226Դ ա րդա նոս 6 2 , 91

Դերշան գավաո 4 1 , 1 9 9 , 22 6Դիզեմ 1 6 6 , 171Դի լիք ան 218

Դիոսկոսփաս 3 8 , 201Դոստալ 1 9 7 , 198

Դ ո ր պ ա տ -Տ ա ր տ ա 8Դվին 13

Եգիպտոս 6 8 , 72 , 79 Եզեսիա 67

Ելիմա յիս կամ Լուրիստան 159

Եկրատանա 5 0 , 66Եկեզյա ց գավաո 4 1 , 191 , 196, 215,.

2 2 2 , 22 6

Ենա 5 , 6 Խնդերես 193

Երե զ գավաո 64 Երվանդաշատ 23

Երևան 5 , 8 — 1 0 , 12 — 1 5 , 1 7 , 1 8 ,2 1 , 2 2 , 2 4 , 4 5 , 171

Եվբեա մ եծ կդզի 63 Եվրոպա 3 0 , 5 9 , 7 9 , 107

Եփեսոս 1 1 0 , 117

Եփրսւտ 3 4 , 5 2 , 6 7 , 6 8 , 7 1 , 102 ,

1 1 1 — 1 1 4 , 1 2 1 , 151 , 1 5 9 , 181 —

183 , 1 8 6 , 1 9 1 , 1 9 5 —2 0 0 , 2 1 0 ,

2 1 2 , 2 1 3 , 2 1 5 , 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 5 ,

2 2 6 , 2 2 9 , 2 30

Եփրատ-Արածանի երկիր 1 6 1 , 166

Цш1}гш1|шппш 34

Ջաիւո 1 74

З а л з е г к ) կայարան 84 Ջսւրեհա վա ն 23

Ջ ա րիա դրեսի պ ե տ ո ւթ յո ւն 116 Օարիշաւո 239.ելսւ 179

Չփմարսւ 19 7 , 198 , 199

Զ ե գ մ ա 4 4 , 6 7 , 6 9 , 72 , 151

Լ ՚գե յսւն ծ ո վ 6 0 , 9 5 , 184

է ջմ ի ա ծի ն 6 էր գ ր ո ւմ 201 էպ իւլսսինե 102

Թ եմիսկիրսւ ն ա վա հա նգիստ 97 Թ եր մ ո դ ե ն դ գետ 92

Թիլ ա վա ն 64

Թ իֆ լի ս 5 , 7 , 10 , 4 5 , 103 , 113 , 197 Թ ո ր ր ո մ 201 Թ րսւկիա 3 9 , 5 9 — 61

Իբերիսւ 2 3 , 4 8 , 7 2 , 151 , 2 1 7 , 2 2 0 ,

226

Իգուլլոձ (Ե զ ո յի ) 111 Իջևա ն 218

Իսավքփա 95

Իսպ ա նիա 9 1 , 92Իտ ա լիա 3 1 , 3 6 , 6 2 , 7 7 , 106 , 178 ,

1 8 4 , 1 8 9 , 2 1 1 , 2 2 4 , 227

Իրա ն 3 3 , 229

Իրիս գետ 177

Լա գոիկեսւ, քա ղա ք, 21

Լա գո կ ա յա ր ա ն 218 Լա մ փ ս ա կուս, քա ղա ք, 9 5 , 9 6 , 97

Լ ա յպ ցի գ 5 , 6 , 5 6 , 6 4 , 1 1 1 , 1 5 7 , 194

Լեռնա յ՛ին Կիլիկիսւ 69 , 72

Լիկա ոնիա 3 8 , 1 2 8 , 180

Լիկոս գետ 99

Լոնւլոն 1 9 6 , 197

Խ ա ռա ն, տ ե'ս Աարրարա Խ սւրբերգի գա շտ 114

Խ ոյ 174

Խ ոսպ իա 2 1 5 , 2 1 8 , 22 2

Խ ոտ ենե գ ա վ ա ռ 200

Ծովւք կամ Ծոփսւց աշխարհ 38 , 4 0 ,4 4 , 4 8 , 4 9 , 5 2 , 5 4 , 7 0 — 7 2 , 7 9 , 113 , 1 1 4 , 116 , 1 1 9 , 1 2 4 , 136 , 1 5 3 , 1 6 0 , 2 0 9 — 2 1 2 , 2 2 5 , 2 26

Ծումբ 171 Ծ ւոմբ-Դ իգեմ 166

Կ ա րիոս, գյուղա քա ղա ք, 7 8 , 9 9 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 1 0 , 178

Կամախ, տ ե'ս Ան ի ֊Կ ա մ ախ Կամրեն գավառ 21 8 Կա մբյուգես գետ 2 20

Կսւպագովկիա 2 0 , 2 1 , 3 4 , 3 6 — 3 9 ,

4 2 , 4 4 , 4 8 — 5 4 , 5 6 — 5 9 , 6 5 , 7 0 — 7 3 , 7 6 , 8 5 , 9 2 — 9 5 , 110 , 1 1 1 , 1 2 2 ,

13 4 , 1 5 1 , 2 0 9 , 22 5 Կասպիանե 41 Կասպիս 22 2

Կասպից ծով 72 Կասպյան երկիր 41

Կարենիտիս 4 1 , 199 Կւսրթագեն 172

Կսւրկաթիոկերսւ, տե՜ս Արկարիոկերտ Կարնո գավառ 41

Կւսրրարա, քա ղա ք, 223

Կիգիկոս, քա ղա ք, 9 6 , 9 7 , 124

Կիլիդիգ Г С у 1 е 1 2 а-С у ш 1 2 а ) 8 3 , 16 1 Կիլիկիսւ 3 4 , 3 8 , 5 2 , 7 0 , 8 0 , 9 4 , 9 5 ,

1 2 2 , 1 2 3 , 128 , 1 4 8 , 1 5 0 , 1 7 8 , 1 8 0 ,1 8 2 , 1 8 6 , 1 8 9 , 1 9 1 , 2 1 0 , 2 2 5

Կիրսւ]ական 21 8 Կւլարշք 41

Կոլխիդա 194

Կողքիս 3 8 , 4 8 , 6 1 , 1 9 5 , 2 0 0 , 2 1 3 ,

2 1 7 , 2 1 8 , 2 2 5 Կոմա գեն 6 9 , 7 0 , 7 2 , 1 1 0 , 1 5 2 , 1 5 3 ,

22 5

Կոմանա, գյուղա քա ղա ք, 7 8 , 1 0 0 , 177

Կոնգախսագ 2 1 5

Կոպ-Դադ 199

Կովկաս 1 97

Կորգուք կամ Կորդվաց երկիր 4 8 , 6 6 ,

6 8 , 7 7 , 8 0 , 1 1 0 , 1 1 4 , 1 5 2 — 154

Կաջաւլի կամ Կարվանսարայի լեռ­

նա նցք 1 7 4 , 204

253

Կուր գետ 44 , 72 , 2 1 3 , 2 1 5 — 218 ճորոխ գետ 200

Հա լիս գետ 183 Հա յ ասսւ 13

Հա յա ստ ա ն 9 — 1 4 , 1 6 — 2 5 , 2 7 , 48 , 30 , 3 1 , 3 4 , 4 0 — 4 4 , 4 6 , 4 7 , 5 0 , 6 2 , 6 4 , 6 6 — 6 9 , 7 1 — 8 1 , 8 4 , 8 5 , 9 0 — 9 3 , 9 9 — 101 , 105 , 1 0 7 — 109 ,1 1 1 , 1 1 4 , 116 , 123 — 1 2 5 , 129,1 3 1 , 1 3 3 , 1 3 5 , 154, 1 5 6 , 158 ,1 7 4 , 1 7 8 , 1 8 0 , 186— 190 , 1 9 3 —1 9 5 , 1 9 7 , 199 — гОВ, 2 1 0 , 2 1 3 ,

2 1 7 , 2 1 8 , 2 2 0 , 2 2 6 — 2 2 8 , 230 Հա յկա կա ն բարձրավանդակ 162 Հա յկա կա ն լեռնաշխարհ 4 4 , 4 8 , 129

Հա յկա կա ն Պար 204 Հա յկա կա ն Տավրոս 116 Հասանւլալսւ 165

Հա րա վա յին Հա յա ստ ա ն 2 29

Հսւրմոդիկա, ա մրություն, 2 1 7 Հելլա դա 9 — 12 , 3 1 , 6 0 , 6 3 , 64 Հելլեսպոնտ 96

Հիւյարա, ա մրություն, 194

Հին Հա յա ստ ա ն 17, 2 2 , 2 4 , 2 5 , 2 7 ,4 5 , 7 9 , 8 0 , 8 6 , 2 0 0 , 229

Հ յուսիսա յին Միշադետք 4 4 , 174

Հնդկական Կովկաս 34

Հնդկական օվկիանոս 33

Հոոմ 17 , 1 8 , 9 4 — 3 8 , 4 8 , 5 1 , 5 3 ,

5 6 , 5 7 , 5 9 , 6 1 , 6 2 , 6 4 , 6 7 , 72 ,

7 3 , 7 7 , 9 1 — 8 5 , 1 0 0 , 1 0 3 , 107 ,

1 1 0 , 1 2 6 , 12Տ , 1 3 5 , 1 6 9 , 1 7 8 , 180 ,

1 8 1 , 1 8 3 , 184 , 1 8 6 , 1 8 9 , 2 0 9 , 2 1 3 ,

2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 4 , 2 2 5 , 2 2 9 , 230

Հռոմեա կա ն Ասիա 9 1 , 9 6 , 1 0 6 , 107

Հրեա ոաան 71

Հունաստան 3 5 , 3 7 , 5 6 , 5 9 , 6 1 , 77,

85

Ղա նյիՏա 2 1 5 , 218

Ղարսւյադի դսւշա 22 0

Ղարսւքիլիսհ 165 , 166

Ղրիմ 2 1 8

Մազնեսիա 3 5 , 4С

Ս՜ամաէ' 2 1 , 70 , 77 , 92 Մակեղոնիւս 3 5 , 5 8 . 6 0 , 6 4 . 67 Մանադկերսւ 165 Մանանաւլի 1 9 7 , 226

Մասիոս լեո 82Մարաստան 4 4 , 4 8 , 6 5 , 6 6 . 7 2 , 79 .

87Մարրուրդ 7

Մար՚քար ծով 96 Մելիտենե 7 1 , 111 Մեծ Աւլրակ (լավաո 65

Մեծ Հա յք 4 0 , 4 2 , 4 5 , 4 8 , 7 9 , 194, 198

Մեծ Հայաստ ան 4 2 , 4 4 , 4 8 , 4 9 , 5 4 ,

5 6 , 6 2 , 7 9 , 1 1 6 , 142 , 1 4 3 , 152,1 7 4 , 2 0 9 , 226

Մերձավոր Արևելք 12, 2 0 , 23 Մդար 1 9 7 , 22 6

Միդդոնիա 3 1 , 3 3 , С6, 6 7 , 8 2 , 172 , 174

Միշադեւոք 4 6 , 5 2 , 6 7 , 70 , 79 , 8 0 ,

151 , 156 , 157, 1 7 4 , 1 7 6 — 178,182 , 186 , 1 9 6 , 2 1 3 , 2 2 3 — 22 7

Միջերկրական ծով 3 4 , 70 , 7 2 , 110 , 184

Միջին Ասիա 4 4 , 50 Աիսիսւ 38Մծրին 6 7 , 1 5 2 , 174 — 1 7 6 , 178 Մծուրն, բա զա ր, 1 4 , 23

Մշո դաշտ 1 3 0 , 161 , 162

Մոսկվա 2 5 , 2 7 , 29 , 3 0 , 3 7 , 4 1 , 5 4 , 5 6 , 6 0 — 6 2 , 75 , 8 1 , 2 1 5 , 2 2 2 ,

227

Մցիւեր 2 1 7

Зпгш դետ 2 1 8 , 220

Նսւի"հ 13

Ներջիկ 1 2 1 , 130 , 161 , 162

Ներսիսյան դպրոց 7

Նիկոփորիոււ դետ 8 3 , 1 3 1 , 132

Նիկսար ( Նհոկեսարիա) 99

254

тէ

Նիկոպոլիս 1 9 3 — 199 Ն ո ր ա մ ր ո ց 222Նինաե 2 1 , 2 2 , 6 6 , 6 8 , 8 1 , 82

Շարիսւն 114 Շենիկ 1 2 1 , 162

Շորսւպան 21 7 Շտատգւսրղ. 197

Չինաստան 44

Պտդէսաին 7 2 , 1 0 9 , 2 25

Պանտիկւսպեյոն (ա յժ մ Կ եր չ), քա ­ղա ք, 2 2 4 , 228

Պա տ ոսնս սւվան 170 Պարրեստան 34

Պարիաղրես 4 1 , 42 Պւսրիաղրեսի լեռնա յին շրջան 194

Պսւրիում, թաղար, 9 5 , 97 Պարսկաստան, 3 , 3 7 , 23 0 Պարթենիոս, դետ, 83

Պսւփլագոնիա 39 , 9 3 , 94 Պելորոս գետ 2 1 7Պետերրոէրգ 6 , 7 , 6 7 , 7 0 , 76 , 169

Պերգամսն 3 5 , 44 Պիմոլիսա, գյուղա քա ղա ք, 78

Պիսիղիա 95

Պյուրկ 177 , 1 9 3 , 196 , 198

Պոնտոս 1 8 — 2 1 , 2 8 , 2 9 } 3 1 , 3 4 , 3 8 , 3 9 , 4 2 , 4 8 , 4 9 , 5 0 , 5 7 , 7 2 , 7 7 —

79 , 8 5 , 9 3 , 9 4 1 9 6 — 9 9 , 1 0 1 , 105 ,1 1 7 , 125 , 1 2 7 , 1 2 8 , 1 5 4 , 155 ,

1 7 6 — 179 , 1 8 1 , 1 8 3 , 1 8 6 , 1 8 9 , 190 ,1 9 8 , 2 0 2 , 22 2

Պրիասյուս, քա ղա ք, 95

Պրոսյոնտիս 3 8 , 9 5 , 96

Պրովինցիա Ասիա 3 4 , 9 3 , 9 5 , 9 6 ,

106

Պրոտոս|սւքիոն 58

Պտղուքափղ, քա ղա ք, 7 1 , 109

Պևտինգերյսւն քարտ եզ 12 , 1 3 , 8 3 ,1 1 1 , 1 1 4 , 1 6 1 , 1 6 6 , 1 7 1 , 1 7 3 , 174 ,1 9 4 , 19 7 — 199 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 1 5 ,

2 1 6 , 218

Ջեգիրե 174 Ջուլսւմերկ 174

Ռուսաստան 38 Ոփոն գետ 21 7

Սամոսատ 22 5

Սատսսլ 13 , 1 9 8 , 199 , 20 4

Սերաստագոլիս 1 3 , 2 1 5 , 2 1 7 , 218 Սելևկիա, ք ա ղ ՚ս ք , 4 4 1 6 8 , 6 9 , 7 2 ,

1 5 2 , 153 Սելեկիա, ա մրոց, 2 2 5 Սելեկիա, շրշան, 79 Սել!ւկ|սւն Ասորիք 69

Սելևկյան երկրներ 44 Սյւնկսւոին 198 Սգերգ 8 3

Սինոպ 3 7 , 5 0 , 7 7 , 108 , 224 Սինորիսւ 193 — 196 , 1 9 8 — 2 0 0 , 222

Սինորեգա, ա մրււյ, 196 Սոգոիսւնե 34 Սոլի, քա ղա ք, 74 Սովետական (քիության 5 , 15 Սովետական Հա յա ստ ա ն 5 } 8 , 14 , 15 ,

161)տրսւսբուրգ 5 , 43

Սոփւում 2 0 4 Սուրամ 38

Սև ծով 3 7 , 3 8 , 4 4 , 4 8 , 2 00

Վանա լին 161 , 165 4ան 23 Վայկ ունիք 109 Վաղարշապատ 6 7 , 86 Վասւգուրական 41 Վարղանակերա 2 0 4

Վիեննա 9 , 2 7 , 4 1 , 6 3 , 6 7 , 8 7 , 124,

2 0 0 , 21 8

Վրւսստան 130 Վրկան 34

Տալավրսւ, գյուղա քա ղա ք, 78 ք 1 0 0 ,

180 , 1 8 1 , 2 22

Տա յք 41Տա վրոսյա ն Խերսոնես 38 ՏաւԷրոսյան լեոներ 8 4 , 1 2 1 , 1 3 0 , 161 ,

1 6 4 , 174

255

Տավրոս 1 1 4 , 13Տ , 1 5 2 , 1 6 2 , 172 ,1 7 4 , 183

Տէսրոն 122Տա մոնիաիս, տե ս Տս որի ք Տիանսւ, քա ղա բէ 77 Տիզրանակերսւ 13, 2 1 — 2 4 , 3 0 , 4 8 ,

71 , 74 , 77 , 8 0 — 8 3 , 8 5 , 8 8 , 9 0 ,1 1 0 , 1 1 3 , 11Б — 1 2 4 , 1 2 9 — 138 ,1 4 5 , 1 4 7 — 1 5 3 , 156, 1 5 9 . 169 ,

1 7 5 , 178Տիգրիս զնա 3 2 , 113 , 114 , 1 1 6 , 176 ,

2 2 9 , 230 Տիզրոն 1 5 5 , 158 , 1 8 6 — 188 Տմորիք 41Տոմիսա ա մ ա ց 1 1 1 , 1 3 6 , 225

Տւ-ասփդոն 3 7 , 4 2 , 7 7 , 1 5 2 , 22 5 Տա քմ եւփ երկիր 182 , 189

Փայաակարան 41

Փաււնակիա 4 2 , 22 5 Փասիս, տ ե՞ս Փոթի Փսւվնիսւիս 41Փարիզ 2 1 , 2 7 , 3 1 , 3 6 , 5 1 , 8 3 , 1X2,

16 6 , 22 0

Փյունիկիա 70— 72, 102, 225 Փոթի 200, 217Փոքր Ասիա 20, 22, 35, 3 9 , 58 — 63.

70, 72, 128, 129, 1 8 ! , 183. 201 Փոքր Հա յք 37 , 38 . 40—42, 44, 48,

49 , 92, 101, 176, 177, 180, 181,190, 191, 191, 225, 226

Փոյուգիա 39, 95

Քաղկեդոն 9 4 , 95, 96 Քերոնեսւ 146Քեփրիքե 84, г а з , г о :Քիոս կղղի 61

Քորձենե 41

Քրդսւոան 196

Քսերքսենե 41

Օւյոմսւնսփս 4С

Օսրոյենե 48, 67, 226

Ֆսւրկին 48, 83, 86, 8 8 , 116, 121,131, 132

Յւէսրկին-սու 130, 131

ք*

ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԱՈ-ՅՈՒՍԱԿ

Նա/и քաքէ մ եր թ վ .

Ա ն տ ի ո ք ո ս Մ ե ծի պ ա ր տ ո լթ յո լ ն ը Մ ա գ ն ես ի ա յի ճա կա տ ա ­

մ ա ր տ ո ւմ ........................... ............................... ..... 1 9 0Ա րտ ա շեսը և Զա րերը իր ենը Հա յտ ա ր ա ր ո ւմ ե ն ա նկա խ թ ա ­

գ ա վ ո ր ն ե ր Մ ե ծ Հ ա յք ի ո ւ Ծովւ ր ի 1 8 9

Ա րտ ա շես Ա -ի մ ա ս ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը Փ ո քր Ա ս ի ա յի Հի ն գ թ ա ­գ ա վորն երի խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն դ ա շ ի ն ք ի ն . . . . . . 1 8 0

Արտ ա շա տ ք ա ղ ա ք ի Հ ի մ ն ո ւմ ը ........................................... • 1 6 0Ս ե լև կ յա ն Ա ն տ ի ո քո ս Գ -ի ա րշա վա նքը Հա յա ս տ ա ն , . . 1 6 6

Տ ի գ ր ա ն Р —ի ծ ՛նո ւնդ ը ........................... 1 4 2 } 141Տ ի գ ր ա ն Р - ի գ ա հ ա կ ա լո ւ թ յո ւ ն ը . . . . . . . . . . . . 9 5Տ ի գ ր ա ն р -ի դ ա շի ն ք ը Մ իՀրդ ատ Էվսլատ ո րի Հետ 9 5 /9 4

Ծ ո ւիք ի մ ի ա ց ո ւմ ը մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի ն . . . . . . . . . 94

Տ ի գ ր ա ն Р - ի ա ո ա ջի ն ա րշա վա նքը կա պ ա դովկիա . . . 93

Կիլի 1լ [ ,ա յԷ փ ոխ պ րետ որ Ա ո ւլլա ն վ եր ա գ ր ա վ ո ւմ է կա պ ա -

դ ո վ կ ի ա ն ........................................... • . ........................................... Տ2Մ ի թ ր ա ա ս և Բ ա գ ո ս ս զ ո ր ա վ ա ր ն ե րի ն ո ր Հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ը

կապադ ովկիա յ ի վ[ւա • ••••••••■••• 9 1Տ ի գ ր ա ն Р - ի Հա ղ թ ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ն ը ն դ դ ե մ սլա րթ և Ա րշա ­

կ ո ւ ն ի ն եր ի 1ւ ս ր ա ն ց ա ր և ե լյա ն եր կ ր ն ե ր ի ն վ ա ճ ո ւմ ը 8 9 — 8 5Հ ռ ո մ եա կա ն-սլո'նա ա կա ն ա ռա ծին պ ա տ երա զմ ը . . . . . 8 8 — 8 4Գ ա րդա նոս ի բա նա վոր դ ա շ ն ա դ ր ո ւթ յո ւ ն ր . . . . . . . . 8 4

Տ ի գ ր ա ն Р —ն ն վ ա ճ ո ւ մ է Ա ս ո ր ի ք ը ե ր ա շ տ ա յի ն կ ի լի կ ի ա ն 8 4 /8 3

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն -պ ո ն տ ա կ ա ն երրորդ պա տ եր աղ մ * . . . . . . 7 3 — 71Մ ետ րոդորոս Ա կ եփ սա ցին ո ւ ղ ա ր կ վ ո ւ մ է Հա յա ս տ ա ն ի բր և

դես պ ա ն ( . ( . , •...................... > » . . . 71 Հա մ ոա նր)Մ իՀրդա տ Եմպ ա տորի պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ը և փ ա խ ո ւս տ ը Հա ­

յա ս տ ա ն .......................................................... • . ............................. ..... 7 1 ( ա շն ա ն ը )Գես պ ա ն Ապպիո ս կ լա վդիոսը պ ա Հ ա ն ^ ո լմ է , որ Մ իՀր դ ա ­

տ ը Հա ն ձնվ ի Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի ն ........................... • • • • . 71 թ վ ի վ եր ջե ր ի նԼ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի վեր ա դ ա ր ձ ը պ ր ո վ ի ն ց ի ա Ա սիա և պ ա տ եր ա զմ ի

ա վա րտ մա ն Հա ն գի ս ա տ ո ն եբը . . . . . . . . . . 70Լո լկ ո ւ է լո ս ի գ ա ղ տ ա գո ղ ի ո ւ ա նս սլա ս ե լի ա րշա վա նքը Հա ­

յա ս տ ա ն ........................... • ................................................................. 6 9 ( գ ա ր ն ա ն ը )

Մ ե Հր ո ւժ ա ն ի և Հա յկ ա կ ա ն փ ո ք ր ա թ ի վ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ԳԸՈ [̂Է

թ շ ն ա մ ո լ վրա ..................................................... ..... յ 2Տ ի դ ր ա ն ա կ ե րտ ի պ ա շա ր ո ւմ ը ........................................................... է յ յ

25717—725

Հա յկ ա կ ա ն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի գ ի շ ե ր ա յի ն մո ւտ ք շ Տիղ րա նա կերտ և Տ ի գ ր ա ն ի կ ա ն ա նոց ի ա զ ա տ ո ւմ ը

Տ ի գ ր ա ն Բ —ի տ ե ս ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը և խ որՀրգա կց ո ւ թ յո ւ ն ը Մ ի ֊

Հըրգա տ ի Հետ ս ա •ճա կա տ ա մա րտ ը Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի մ ո տ . . .......... .. ,Հ ռ ո մ հա կա ն ֊Հ ա յկ ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ն ՀԼրածան ի ի Հ ո վ ի տ ն ե ր ո ւմ ՛Ար ած՛ան քփ ճա կա տ ա մա րտ ը

Լ ո ւկ ո լլ լո ս ը պ ա շա րում և գ ր ա վ ո ւմ Է Մ ծ ր ի ն ը . . . , . Հռ ո մ եա կ ա ն զո ր ք ի ( Տ ր ի ա ր ի ո ւս ի Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո լթ յա մ ր )

ծ ա ն ր ս լ ա ր տ ո լ թ յ ո ւ ն ը Պո ն տ ո ս ո ւ մ ..........................• • •

Հռ ո մ ե ա կ ա ն ղ որ ք և ր ի բ ա ր ո յա լք ո ւ մ ը և Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի նա Հա ն•

Տ.Ռ Ղ ‘յս ւ1է *հ ա լա տ ի ա .................................................................................

Պոմսլեո սի ա րշա վա նքը ՛Մ իՀրղա տ ի գ ե մ

կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ի ա ս լս տ ա մ ր ո ւթ յո ւն ը Հոր գ ե մ . , . , . Մ իՀրգա տ ի նա Հա նֆը Գ ա ս տ հ յր ա յի ը և պ ա ր տ ո ւթ յո ւն ը Լ ի ֊

կ ո ս գե տ ի մ ո տ .........................................Պոմսլեո սքէւ ա ր շա վ ա ն ք ը Հա յա ստ ա ն և Հ ա շ տ ո ւ թ յո ւ ն ը Տ ի գ ­

րա նի Հ ե տ ..............................................................................................Ի ր ե րն ե ր ի ո ւ ա ղ վ ա ննե ր ի Հա նկա րծա կի Հա րձա կ ո ւ մ ը Պոմ-

ւղեոսի ձ մ ե ռ ո ղ զ ո ր ա մ ա ս ե ր ի վրա Պոմսլեո սի ա րշա վա նքն ի ր ե ր իա в . , . , . , . . . * * Պ ոմպ եոսի ա րշա վա նքն Ա զվա նք ա . է ք , , , , § # , ք

Պոմսլեո սի վերա դա րձը Փ ո ք ր Հ ա յք

Տ ի գ ր ա ն Բ—ի մաՀքւ , , է # , § , , , , ................................

59 ( գա ր ն ա ն ը )

69 Հա մա ռը) 69 (Հ ո կ տ . 6—ի ն )

6Տ Հա մ ա ռը) 8 8 (ս ե պ տ ե մ բե ր ի ն )

6Տ թ վ ի վ ե ր լե ր ի ն

67 ( գա րն ա նը)

67 ( ա մ ա ռ ը )6 6 ( գ ա ր ն ա ն ը )

2> *

6 6 ( ա շնա նը)

> 3

, 6 6 ( 1 7 — 24 ղ ե կ ,ո .65 (գ ա ր ն ա ն ը )

6 5 ( ա մա ռը ) 64 ( գա ր ն ա նը )

5 6 /6 5

5

27

3310495665

74

91

101

110

121130

148156170186

202217

233237241245251257

Ակադեմիկոս Հ- Մ ան անդ չանը և նրա «Տիգրա ն Բ և Հո ո մ ը » աշխատությունը1 . Աոաջաբան . . . . . . . . . .2 . Առաջավոր Ասիայի քաղաբական ու տնտեսական դրությունը Տիգրան

Բ ֊ի ը առաշ ..................................................................................................3. Արտաշեսյան հարստությունը և Տիգրա ն երկրորդը

4 ա Հ ա յ-պոնտական դաշինքը և Տիգրա ն Բ-ի արշավանքը Կւսպադովկիւս

5 . Միհրդատյան առաջին պատերազմը ( 8 8 — 84 թ վ . ) ,6. Տիգրան երկրորդի ն վ ա ճ ո ւ մ ն ե ր ը .........................................................................

у 7. Հելլենիզմի զորեղացումը Հա յա ստ ա նում և Տիգրան ակերտ քաղաքի

հիմնումը . . . . . . . . .8 . Միհրդատ յա ն երրորդ պատերազմը և Միհրդատի վւ ախ ուստը Հա յա ս­

տան9 , ԼուկուԱոսը պ ա հա նջում է հա նձնել իրեն Միհր դատ ի ն և ն ա խ ա պ ա տ ­

րաստվում է պատերազմի . . . . . . .10. Լուկուլլոսի հան կարձակի հարձակումը և առաջին ընդհարումը հայերի

հետ , . . . . . . » . . .11. Տիդրանակերտի պաշարումը և Տիգրանի տեսակցությունը Միհրդատի հետ12. Մեծ ճակտամարտը Տիդրանակերտի մոտ . . . . .

13* Տիդրանակերտի առումը և Տիգրանի աշխարհակալ մ ե ծ պետությանքա յքա յումը . . . . . . . . .

14, 68 թվի կռիվները Հա յա ստ ա նում և. Միջագետքում . . . .15• Տիգրանի և Միհրդատի հաղթական առաջշարժումը և Լուկուլլոսի ն՛ահանջը

16, Պոմպեոսի արշավանքը Պոնտոս և Միհրդատի պարտությունը17, Տիգրանի հաշտությունը Պ ոմպեոսի հետ . . . . .

18, Հայաստանը և մ յուս հարևան երկրները Պ ոմպեոսի արշավան քրց հետո

ՑԱՆԿ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻ, ԴՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ Ե վ 2ԱՏՈԻԿ ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ

Աղբյուրների համառոտ տեսություն . . . . . .

Տանկ ա ղբյուրների . . . . . . . . . .Տանկ դրականության . . . . . . . . . .Անձնանունների ցանկ . . . . . . . . .Տեղանունների ցա նկ . . . . . . . . . .Ժամանակագրական աղյուսակ . . . . . . .

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ւ4 ■' ՛լ - ՞. •ւ- 1 «ւ

՚\

■ ձ ) $

. . . . : >

ՀԱԿՈՐ ՀԱՄԱՕԱՍՊԻ ՄԱՆԱնԴՅԱն

Տիգրան Երկրորդը ե Հոոմը (վերահրատարակություն)

Հրատարակության է ներկա յա ցրել հայագիտական հետ ազոտությունների ՛կենտրոնը

Խմբա գիր' Լ . Գ. ժա մկոչյա ն Հրա տ . խ մբա գիր1 Լ. Լ. Ագսւ յւսն

Գեղ. խ մբա գիր1 Ն. Ա. Թովմաս յան Տեխ ն. խ մբա գիր ' Հ . Ա. Հովասափյան

Վերստուգող սրբա գրիչ Լ. Ա. Վարգանյան

Վ Ֆ 0 7 7 0 0 Պատվեր 7 2 6 Տպ ա քա նա կ 1 0 0 0 0

Հա ն ձնվ ա ծ է ա ր տ ա դ ր ո ւթ յո ւն 7 / IV 1 9 7 2 թ .է Ս տ որա ղրվա ծ Է տ պ ա գ ր ո ւթ յա ն .22/Х11 19 7 2 թ , ։

Թ ո ւղ թ Տպ ա դ ր . 1 0 ,2 5 մ ա մ ո ւ լ-Հ ֊Յ ն ե ր դ ի ր ։

Հրա տ • 1 3 մ ա մ , է Գ ինյլ 1 л . ? 0 կոպ »։

Երևան համալսարանի հրա տ ա րա կչություն։ Ա բովյա ն փ ող . Л» 5 2 ։

Երևանի պետական համալսարանի տպարան։ Երևան, Ա բովյա ն փ ող . Л 5 2 ։