MALONGIMELONGOKWA

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

1-7 ABIDI

Okwaku I Vwa KwetoKwa MwandaLUKAYA LWA 3 ˙ NKUNGA:69, 28

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

8-14 ABIDI

Nga OyangalelangaVwa Kweto kwaMwanda?LUKAYA LWA 8 ˙ NKUNGA:22, 75

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

15-21 ABIDI

Kala Muna Ndimb’aYave wa LutaninuLUKAYA LWA 17 ˙ NKUNGA:133, 16

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

22-28 ABIDI

KuyambulaKonso Diambu koDiakakidila muTambula NkemboLUKAYA LWA 25 ˙ NKUNGA:15, 61

15 FEVELELO 2013

EYINGIDILUDISAMUNANGA KINTINU KIA YAVE

8

Eyingidilu ke ditekwanga ko, dia salu kia longa Nkand’a

Nzambi mu nza yawonso. Mu tukau twamvevo kisadi-

lwanga. Ovo ke vasonekeno nsekola yakaka ko, ozevo

e nsekola yawonso ina mo ya mu Nkand’a Nzambi. E

sono yakaka ya Nkand’a Nzambi yatekekwa mu song’e

ziku kia diambu. Ovo vasonekeno NW disongele vo e

sono ya mu Traduc˜

ao do Novo Mundo das Escrituras

Sagradas com Referˆ

encias. Ovo ML ya mu Masonukwa

Manlongo.

The Watchtower (ISSN 0043-1087) is published semi-

monthly by Watchtower Bible and Tract Society of

New York, Inc.; L. Weaver, Jr., President; G. F. Simonis,

Secretary-Treasurer; 25 Columbia Heights, Brooklyn,

NY 11201-2483.

Printed in South Africa by Watch Tower Bible and Tract

Society, 1 Robert Broom Drive East, Rangeview, Kru-

gersdorp, 1739. � 2013 Watch Tower Bible and Tract

Society of Pennsylvania. All rights reserved.

EYINGIDILU8

DISAMUNANGA KINTINU KIAYAVE

February 15, 2013Vol. 134, No. 4 Semimonthly KIKONGO

MALONGI MELONGOKWA

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

ˇ Okwaku I Vwa Kweto kwa Mwanda

ˇ Nga Oyangalelanga Vwa Kweto kwa Mwanda?

Malongi mama mesonga mambu mamfunu mena muna vwa

kwa mwanda kwa nkangu a Yave. Mesonga dina Nzambi keva-

nganga mu tanina Diambu diandi, dina kevanganga kimana wa-

ntu bazaya nkumbu andi ye dina kevanganga mu tanina e ludi

eki kikutuvevolanga muna malongi maluvunu.

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

ˇ Kala Muna Ndimb’a Yave wa Lutaninu

Elongi diadi disasila kana nki i “ndimba” wa lutaninu uyikwanga

muna Zakariya 14:4. Disonga e kuma tufwete kadila muna ndi-

mba wau. Disasila mpe kana nki i “maza ma moyo” meyikwanga

muna Zakariya 14:8 yo songa e nsambu tulenda vwa avo tunwi-

ni maza mama.

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

ˇ Kuyambula Konso Diambu ko Diakakidila muTambula Nkembo

Elongi diadi disonga una tulenda tambulwila nkembo kevana-

nga o Yave kwa wantu. Disonga mpe dina dilenda kutukakidila

mu vwa nkembo wau ye una luzindalalu lweto lwa vava nkembo

utukanga kwa Nzambi lulenda sadisila akaka.

MAKAKA MENA MUN’EYINGIDILU DIADI����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

13 Ayingidi a Lumbu lwa Ntinu Bawilu Nsangu Zambote����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

22 Uyikenga mu Kuma kia Makani ma Ntim’aku����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

30 Mwisi Kanda dia Kayafa Kakala����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

31 Muna Malundilu Meto

NAM´IBIA

FUKWA: Nteleki osilanga umbangikwa nkento wa mwisi kanda dia Hi-mba kuna node ya Nam

´ıbia. Akento

a esi kanda dia Himba bena vo nka-ngu usansanga e ngombe tuka kunanz’ankulu, bekusanga o ntotoambwaki wasangwa ye mfumfu amatadi muna nsuki ye nitu zau

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

NKANGU

2.373.000ATELEKI

2.040ALONGOKI A NKAND’A NZAMBI

4.192

ATELEKIALONGOKI

4.000

3.000

2.000

1.000

0201

2

2011

2010

20

09

20

08

20

07

20

06

YAVE ozinganga yakwele mvu. Okutuzayisanga dinatufwete vanga kimana yeto mpe twazinga yakwelemvu. Malongi mama ke mesobanga ko, kadi Nkand’aNzambi uvovanga vo: “E diambu dia Nzambi, disikilayakwele mvu.” (1 Pet. 1:23-25) Tufwete vutulanga ma-tondo wau vo Yave muna zola kwandi wasonekesa ma-mbu mama muna Nkand’a Nzambi.

2 Muna Diambu diandi, Nzambi wazayisa e nku-mbu ina yandi kibeni kayivana kimana wantu basadi-langa yo. O nkumbu antete Nkand’a Nzambi uyikangae nkumbu a Yave i muna ‘lusansu lw’ezulu ye nza.’(Etu. 2:4) Muna mpil’esivi, Nzambi wasoneka nku-mbu andi mu fulu yayingi muna babu ya matadi ina ya-sonekwa Nkanikinu Kumi. Kasikil’owu, o nkanikinuantete uyantikilanga mu mvovo emi: “Mono i Yave waNzambi aku.” (Luv. 20:1-17) O Nkadi ampemba ova-nganga mawonso muna fwasa Nkand’a Nzambi kima-na twalembi zaya Nzambi ye nkumbu Andi. Kansi, oYave keyambulanga ko vo ediadi diavangama.—Nku.73:28.

3 Muna Diambu diandi, Yave ozolanga mpe vo twa-zaya e ludi. Kana una vo luvunu muna mabundu lu-sakidi, tuvutulanga matondo wau vo Nzambi okutu-vananga ntemo a mwanda yo kutuzayisa e ludi. (TangaNkunga 43:3, 4.) Ekolo wantu a nza bena mu tombe,oyeto tukwamanananga kangalela muna ntemo keku-tuvananga o Nzambi.—1 Yoa. 1:6, 7.

TUNA YO VWA KWANTALU TUFWETE YANGALELANGA

4 Yeto Akristu, vwa kwantalu kikilu tuna kwau. Wa-ntu bezingilanga mu nsi mosi bavwidi lusansu, mpil’a

1. O Yave adieyi kavanga muna wete dia wantu?2. O Nzambi nki kasonekesa muna Diambu diandi kimanankangu andi bazaya?3. Kana una vo luvunu muna mabundu lusakidi, o Nzambinki kazolele vo twazaya?4, 5. Nki’elau diampwena twavewa tuka muna mvu wa1931?

OKWAKU I VWAKWETO KWAMWANDA

“Okwaku i vwa kwantaudi za Yave.”—YES. 54:17.

NKIA MVUTU OVANA?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

O Nzambi adieyi kevanganga

muna tanina Diambu diandi?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Aweyi Yave ketaninanga nkumbu

andi kimana nkangu andi basa-

dila yo?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Aweyi o Nzambi ketaninanga e

ludi kana una vo atantu bevava-

nga kio sweka?

3

4 EYINGIDILU

zingu ye fu ya kisi nsi ina belonganga kwakonso mbandu. Mawonso mama malendabadikilwa vo vwa kwau. Vana vena vwakweto kwa mwanda, tulenda yika o zayiwa Diambu dia Nzambi, umbakuzi waludi mu kuma kia Nzambi ye makani ma-ndi. Tuvwidi mpe elau diampwena dia yi-kilwa muna nkumbu andi.

5 Elau diadi diakituka se vwa kwetokwa mwanda muna lukutakanu lwa mvi-vu lwakala kuna mbanza Columbus,Ohio, Estados Unidos da America, munamvu wa 1931. Muna programa ya lukuta-kanu, mwakala ye masono “JW.” Mpangimosi ankento wavova vo: “Ampangi ba-yantika banzikisa nsasa zayingi mukuma kia masono mama. Akaka baba-nzanga vo masono mama masongele vo“Just wait (Kwamanana vingila), akakavo Just Watch (Kwamanana yingila), aka-ka babakula vo Jehovah’s Witnesses (Mba-ngi za Yave).” Yamu kolo kiakina, Alo-ngoki a Nkand’a Nzambi twayikilwanga,

kansi muna lumbu kia 26 Yuli, 1931, awo-nso bakala muna lukutakanu batambu-lwila vo twayantika yikilwa vo Mbangiza Yave. Lumbu kiakiese kikilu kiakala,kadi twabaka e nkumbu yampa yasona-ma muna Nkand’a Nzambi. (Tanga Yesa-ya 43:12.) Mpangi mosi wavova vo: “Ki-singa vilakana ko e mpila ina ampangibasikila makonzo kuna kiese kiawonso.”Ka vena wantu akaka ko ova nza bazola yi-kilwa muna nkumbu yayi, kansi Nzambiokutusambulanga wau tusadilanga nku-mbu yayi se vioka 80 lwa mvu. Ekwe elaudiampwena tuna diau dia kala Mbangi zaYave!

6 O vwa kwakaka kwa mwanda tunakwau i zayi wasikila wa Nkand’a Nzambimu kuma kia selo ya Nzambi kuna nz’a-nkulu. Kasikil’owu, badika nona kia Aba-rayama, Isaki yo Yakobo. Nanga nkumbumiayingi bamokenanga y’esi nzo zau empil’a zingu kitondakananga kwa Yave.Mbokena zazi zasadisa Yosefe wa nkwaunsongi mu venga ta e zumba yo nka-z’a Potifa muna lembi ‘sumuka Nzambi.’(Etu. 39:7-9) Lusansu lwa Akristu lwalo-ngwanga mpe kw’akaka, kiakala mu mvo-vo yovo muna mbandu. Paulu wazayisakwa nkutakani mana kalongwa kwa Yesumu kuma kia Nlekelo a Mfumu. (1 Kor. 11:2, 23) O unu, mawonso tuvavanga munasambila Nzambi “muna mwanda ye ludi,”masonama muna Nkand’a Nzambi. (Ta-nga Yoane 4:23, 24.) Nkand’a Nzambi ule-nda vana ntemo kwa wantu awonso. Ka-nsi, yeto tufwete toma wo yangalelangawau vo tu nkangu a Yave.

7 Diambu diakaka dina muna vwa kwe-to kwa mwanda i tusansu twayingi tunamuna nkanda mieto tusonganga vo ‘Yavewina yeto.’ (Nku. 118:7) Ediadi diku-tuvananga luvuvamu kana nkutu vava

6. Nkia vwa kwakaka kwa mwanda tunakwau?7. Nkia nsilu una muna vwa kweto kwa mwa-nda?

Twatambula e nkumbu a Mbangi za Yave munalukutakanu lwa mvivu lwa mvu wa 1931

15 FEVELELO 2013 5

tubangikwanga. Dimosi muna vwa kwe-to kwa mwanda dikutukasakesanga i nsi-lu owu: “Ke vena nwaninwa kiavangilw’o-mo ngeye kisikila ko; o tubini twawonsotukutelamena muna mfundu yeles’oyele-sa to. Okwaku i vwa kwa ntaudi za Yave, ounsongi wau wa mono, i Yave wau.” (Yes.54:17) Satana kena ye nwaninwa ko ile-nda kutumwesa mpasi zakwele mvu.

8 Satana ovanganga mawonso mu fwa-sa Nkand’a Nzambi, kakidila wantu bale-mbi zaya nkumbu a Yave yo sweka e ludi.Kansi, ke sundanga ko kadi o Yave ofu-ngisanga makani mandi mawonso. Mu-n’elongi diadi ye dina dilanda, tubadi-ka (1) una Nzambi ketaninanga Diambudiandi; (2) dina Yave kevanganga kimanawantu bazaya e nkumbu andi; ye (3) unaS’eto ezulu kesongelanga vo yandi i Ntoye Ntanini a ludi.

YAVE OTANINANGA DIAMBU DIANDI

9 Yave otaninanga Diambu diandimuna mawonso bevanganga atantu munadio fwasa. O nkanda Enciclopedia Catolicauvovanga vo: Muna mvu wa 1229, e mfu-mu za dibundu dia Katolika kuna mba-nza Toulouse basima mu sadila nsekola zaNkand’a Nzambi mu ndinga zakaka mukuma kia vita banwananga ye buka yayi-kilwanga vo albigenses ye valdenses . . . Lu-kutakanu lwakala kuna Tarragona munamvu wa 1234, Espanha, muna lutumu lwaJames I, lwavana mpe nsiku wau. . . . Enkumbu antete e mfumu za dibundukuna Roma (Se Romana) bayisia munadiambu diadi i muna mvu wa 1559, vavaPaul IV kasia nsiku vo ke vena muntu koofwete nieteka yovo kala ye nsekola yaNkand’a Nzambi muna ndinga zakaka le-mbi vewa nswa kwa mfumu za dibundu(Santo Ofıcio).”

8. Adieyi tubadika mun’elongi diadi ye dina di-landa?9 -11. Nkia nona isonganga vo Yave otaninangaNkand’a Nzambi?

10 Kana una vo wantu bevavanga fwa-sa Nkand’a Nzambi, Yave otaninanga wo.Muna mvu wa 1382, John Wycliffe y’a-kundi andi bavaikisa nsekola yantete yaNkand’a Nzambi mu Kingelezo. WilliamTyndale i wakaka wasekola Nkand’a Nza-mbi mu Kingelezo. Muna kuma kiaki, wa-vondwa muna mvu wa 1536. Ekolo kaka-ngwa muna nti, wakaza vo: “E Mfumu,ziula meso ma ntinu a Inglaterra.” I bosi,wazengwa e nsingu yo yokwa vana tiya.

11 Muna mvu wa 1535, Miles Coverda-le wasekola mpe Nkand’a Nzambi munaKingelezo. Coverdale wasadila nseko-la ya Tyndale vava kasekolanga Nkand’aNzambi, wasekola mpe tini yakaka tukamuna ndinga Latin ye muna Bibila kiaMartin Luther muna Alemao. O unu, eTraducao do Novo Mundo das Escrituras Sa-gradas itoma yangalelwanga kadi yaseko-lwa mu mpila yakia, ya ziku ye ke inampasi ko mu sadila muna salu kieto kiaumbangi. Tuna ye kiese mu zaya vo Satana

From Foxe’s Book of Martyrs

Tyndale y’akaka bavondwa mu kumakia sekola Nkand’a Nzambi

6 EYINGIDILU

yovo wantu ke balendi fwasa Nkand’aNzambi ko.

YAVE OTANINANGA NKUMBU ANDI

12 Yave otaninanga nkumbu andi kima-na yalembi katulwa muna Diambu dia-ndi. Ediadi i diambu diamfunu tulendamona muna Traducao do Novo Mundo.Muna mvovo mia lusunzulu, e buka ki’a-sekodi basoneka vo: “E diambu diamfunudina mu nsekola yayi i vutula nkumbu aNzambi, Yave, muna fulu ina ifwanukinumuna nsekola ya Kingelezo.” E nkumbuyayi yasonama nkumbu 6.973 muna Sonoya Kiyibere ye nkumbu 237 muna Sono yaKingerekia ya Kikristu. Owau, Traducao doNovo Mundo isekwelo kala mu vioka 116dia ndinga. Vioka 178,545,862 ma nseko-la yayi manietekwa.

13 Adami yo Eva bena vo i wantu ante-te, bazaya e nkumbu a Nzambi yo sadilayo. Noa mpe kasadilanga nkumbu a Nza-mbi. Vava Kami kakondwa luzitu kwa s’a-ndi kuna mfoko a Kizalu, Noa wavova vo:‘Okembelwa o Yave wa Nzambi a Seme:O Kenani [mwan’a Kami] okala ntaundiandi.’ (Etu. 4:1; 9:26) Nzambi yandi kibe-ni wavova vo: “Omono i Yave; eyayi i nku-mbu ame: kivana nkembo ame kw’aka-ka ko.” Nzambi wavova mpe vo: “Omonoi Yave, ke vena wakaka ko; ke vena nza-mbi akaka oku ngina ko.” (Yes. 42:8; 45:5)Yave otaninanga nkumbu andi kimanawantu awonso va nza bazaya yo. Ekweelau tuna diau dia sadila nkumbu a Yaveyo kala Mbangi zandi! Ekiaki i kuma tuka-zilanga vo: “Muna nkumbu a Nzambi etotuvwikila dimbu.”—Nku. 20:5.

14 Ke mu Nkand’a Nzambi kaka komwasonama nkumbu a Nzambi. Kasiki-l’owu, e nkumbu yayi yasonama mun’Eta-

12. Aweyi e Traducao do Novo Mundo isadisila-nga wantu mu zaya nkumbu a Nzambi?13. Ekuma tulenda vovela vo tuka kuna luba-ntiku, o wantu bazaya e nkumbu a Nzambi?14. Katula Nkand’a Nzambi, nkia fulu diakatulenda wana nkumbu a Nzambi?

di dia Moabe diasololwa kuna Dıbon, tezokia 21 ma kilometa ye Mbu Afwa. Mun’e-tadi diadi, mwasonama lusansu lwa Ome-re wa Ntinu a Isaele ye luna lwa Mesa vavakatelamena Isaele. (1 Nti. 16:28; 2 Nti. 1:1;3:4, 5) Kansi, e diambu diamfunu dinamun’Etadi dia Moabe i nkumbu a Nza-mbi yasonama mo mu sono ya ya Kiyibe-re, YHWH, iyikilwanga mpe vo Tetragra-ma. E sono yayi ya Kiyibere yasonama mpenkumbu miayingi muna Nkanda mia La-kisi, babu ya tuma yasololwa kuna Isaele.

15 Asekodi antete a Nkand’a Nzambisalu kiamfunu basala muna tanina nku-mbu a Nzambi. Vava Ayuda bakatukamuna kinkole kuna Babele, kuna baka-la tuka muna mvu wa 607 yamuna mvuwa 537 Vitila Tandu Kieto, ayingi munayau ke bavutuka ko kuna Yuda ye Isae-le. Kuna kwalanda, Ayuda ayingi bayendazingila kuna mbanza Alexandria, Engipi-to kuna kwavovwanga nding’a Kingere-kia. Ayuda awaya nsekola ya Sono ya Kiyi-bere bavavanga muna ndinga Kingerekia,eyi yavovwanga mu nsi zayingi. E nsekolayayi yafokoka muna tandu kiazole yo yiki-lwa vo Septuaginta. Nkanda miayingi miansekola yayi miyikanga nkumbu a Nza-mbi muna Kiyebere.

16 E nkumbu a Nzambi ina mpe munankanda uyikilwanga vo Bay Psalm Book,una vo i nkanda wantete wavaika kunazunga ya America yayalwanga kwa Ingla-terra. Muna nkanda miantete mianie-tekwa muna mvu wa 1640, mwakala yenkand’a Nkunga wasekolwa muna Kinge-lezo tuka muna Kiyibere. Kimosi munafulu yasonama nkumbu a Nzambi i munasono nze kia Nkunga 1:1, 2 kivovanga vo“nkwa nsambu” ndiona ke kangadilangamuna ndongesel’a yimpumbulu ko, ‘ka-nsi muna nsiku a Iehovah i mun’eyangi

15. Nki i Septuaginta? Ekuma yakadila omfunu?16. Aweyi e nkumbu a Nzambi yasadilwamuna nkanda uyikilwanga vo Bay Psalm Book?

diandi.’ Muna zaya mayingi mu kuma kiankumbu a Nzambi, tala muna finkandaO Nome Divino Que Durara Para Sempre.

YAVE OTANINANGA E LUDI

17 “Yave wa Nzambi a ziku (yovo ludi)”tusadilanga ye kiese kiawonso. (Nku.31:5) Nki i ludi? I kala ye sikididi kia dia-mbu vana fulu kia banzikisa yovo soka.Muna ndinga zantete zasonekenwa Nka-nd’a Nzambi, o mvovo usekolwangamuna Kikongo vo “ludi” una ye nsasa vodiambu diakieleka, dia ziku, diafwana bu-ndw’e vuvu.

18 Yave otaninanga e ludi yo kutusadi-sa kimana twazaya mayingi mu kuma kialudi. (2 Yoa. 1, 2) O umbakuzi weto waludi mu wokela kaka una, kadi ‘e ngye-nd’a nsongi ina nze ntemo ankezimi, uke-zimang’aka yavana kutoma kia.’ (Nga. 4:18) Tukwikilanga muna mvovo mia Yesuvava kasamba kwa Nzambi vo: “E diambudiaku i ludi. ” (Yoa. 17:17) Muna Nkand’aNzambi i mwina e “ludi kia nsangu za-mbote,” i sia vo, malongi mawonso manatukwikilanga yeto Akristu. (Ngal. 2:14)Makaka muna malongi mama i ludi mukuma kia nkumbu a Yave, kimfumu kia-ndi, kimenga kia Yesu kia lukulu, lufulu-ku ye Kintinu. Owau, yambula twabadikauna Nzambi ketaninanga e ludi kana unavo Satana ovanganga mawonso muna kiosweka.

YAVE KAYAMBULA KO VO SATANA

KASWEKA E LUDI

19 Vava kiavioka Kizalu, diavovwangavo: “Nze Nimerode nkongo angolo vanandose a Yave.” (Etu. 10:9) Wau vo Yave waNzambi katelamenanga, tulenda vova voNimerode Satana kasambilanga. Wafwa-nana y’awana basianga Yesu kitantu. Wa-vova mu kuma kiau vo: “Oyeno nu es’eno,

17, 18. (a) Nki i ludi? (b) Nki i “ludi kia nsa-ngu zambote”?19, 20. Nimerode nani kakala? Nki’ekani dia-funga muna lumbu yandi?

wa nkadi ampemba, o maketo m’es’eno,nuzolele mo vanga. Oyandi, . . . katelame-na muna ludi ko.”—Yoa. 8:44.

20 Nimerode wakala se mfumu a Babe-le ye mbanza zakaka tuka muna nkokoa Tigre yakuna nkoko a Uferate. (Etu. 10:10) Nanga yandi wayantika tungisa mba-nza Babele ye nzo yanda muna mvu wa2269 Vitila Tandu Kieto. Nswaswani ye lu-zolo lwa Yave vo wantu bamwangana ovanza yawonso, atungi a Babele bavova vo:“Ndolo, twayitungila vata, y’ezunga dianzo, dina ye ntandu mun’ezulu; twayisi-la nkumbu: tunkwa mwangan’ova ndosea nza yawonso.” Kansi, ekani diau dia-funga vava Nzambi ‘kabindakesa nding’anza yawonso’ yo mwanganisa atungi awa-ya. (Etu. 11:1-4, 8, 9) Ekani kakala diau Sa-tana i yantika nsambila yakaka yo fila wa-ntu awonso basambila yandi. Kansi, ekanidiandi diafunga. Muna lusansu lwawonsolwa wantu, Yave otaninanga nsambil’alu-di. Owau, konso lumbu wantu ayingi be-bakanga e nzengo za kunsambila.

21 E nsambil’aluvunu ke ilendanga su-kisa nsambil’aludi ko. Ekuma? E kumakadi Yave wa Nlongi eto Anene otanina-nga Nkand’a Nzambi, ozolanga vo wantubazaya e nkumbu andi ye ludi kia Nka-nd’a Nzambi. (Yes. 30:20, 21) O sambilaNzambi muna ludi kiese kiayingi dikutu-twasilanga. Kansi, divavanga vo twakwa-manana yingila muna mwanda, bund’evuvu kieto kiawonso muna Yave yo landaluludiku lwa mwand’andi avelela.

22 Mun’elongi dilanda, tulongoka unamabundu makaka mayantikila longa lu-vunu mu kuma kia Nzambi. Tulongokavo malongi mama ke mena ngwizani koyo Nkand’a Nzambi. Vana ntandu, tumo-na una Yave wa Ntanini a ludi, kekutusa-mbulwilanga muna kutulonga e ludi mukuma kiandi. Mawonso mama mena sevwa kweto kwa mwanda.

21, 22. (a) Ekuma nsambil’aluvunu ke ilende-langa sukisila nsambil’aludi ko? (b) Adieyi tulo-ngoka mun’elongi dilanda?

15 FEVELELO 2013 7

MUNA lukutakanu lumosi lwa buka kia selo yambu-ta lwakala kuna Yerusaleme muna mvu wa 49 wa Ta-ndu Kieto, Yakobo wavova vo: “O Simone [Petelo]okumbulwidi e nkangadila kateka kangadil’azul’oNzambi, kabonga vana bena, o nkangu muna nku-mbu andi. O mambu ma ngunza mpe mekwend’e be-tela ye diadi; wauna wasonama vo, o mambu mama,ova mevioka, mvutuka, yo tungulula saba kia Davidi,kina kibwidi; yo tungulula ntungu andi, yo vumbulakio: E nsadisw’a wantu yavava Yave, ye zula yawonso,ina yayikilwa nkumbu ame, i Yave wau, on’ozayisamambu mama tuka kun’esemo.”—Mav. 15:13-18.

2 E “saba [nzo a kintinu] kia Davidi” kiabwa vavaSedekiya wa Ntinu kakatulwa vana kunda kia kinti-nu. (Am. 9:11) Kansi, ungunza wasonga vo e sabakiaki kitungululwa kwa Yesu wa ntekelo a Davidi,ona okala se Ntinu yakwele mvu. (Yez. 21:27; Mav.2:29-36) Nze una Yakobo kavova muna lukutakanulwaluna, ungunza wa Amose wasakula mpe vo Ayu-da kumosi y’esi zula bekuswa muna mwanda mukwenda yala yo Yesu kun’ezulu. O unu, e nsadisway’Akristu akuswa ye mazunda ye mazunda ma “ma-meme makaka” ma Yesu besalanga entwadi e salukia longa e ludi kia Nkand’a Nzambi.—Yoa. 10:16.

MPASI ZABWILA NKANGU A YAVE

3 Vava Ayuda banatwa muna kinkole kuna Babe-le, diatoma sengomoka vo e “saba kia Davidi” kibwi-di. Wau vo e nsambil’aluvunu yawokela muna Babe-le, adieyi diasadisa nkangu a Nzambi mu sikila yekwikizi muna 70 lwa mvu bakala muna kinkole tukamuna mvu wa 607 yamuna mvu wa 537 Vitila Tandu

1, 2. (a) Nki i “saba kia Davidi”? Aweyi kiatungulwilwa?(b) Aki nani besalanga entwadi o unu nze selo ya Yave?3, 4. Nki kiasadisa nkangu a Yave kuna Babele mu sikila yekwikizi muna Yave?

NGAOYANGALELANGAVWA KWETO KWAMWANDA?

‘O Nzambi wabongavana vena azula o nka-ngu muna nkumbuandi.’—MAV. 15:14.

AZEYI I MVUTU ZAKU?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Nkia malongi maluvunu bekwiki-

langa wantu ayingi? Nkia nluta

tubakanga muna lembi kwikila

malongi mama?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Aweyi twavevolwelwa mun’esu-

mu ye lufwa?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Aweyi tubadikilanga kimfumu kia

Yave ye kwikizi kia wantu?

8 EYINGIDILU

15 FEVELELO 2013 9

Kieto? Diau adimosi disadisanga nkangua Yave o unu mu sikila ye kwikizi munanza yayi iyalwanga kwa Satana. (1 Yoa. 5:19) O vwa kwa mwanda bena kwau i ku-kubasadisanga mu sikila ye kwikizi.

4 Dimosi muna vwa kweto kwa mwa-nda i Diambu diasonama dia Nzambi.Ayuda ana bakala muna Kinkole ke ba-kala ye Nkand’a Nzambi wamvimba ko.Kansi, bakala yo zayi wa Nsiku a Moseye Nkanikinu Kumi miakala mo. Bazayae ‘nkunga mia Zione’ ye ulolo wa yinga-na. Bazaya mpe lusansu lwa selo yayingiya Yave ana basikila ye kwikizi. Elo, Ayu-da awaya badilanga vava basungamena-nga Zione, ke bavilakana Yave ko. (Ta-nga Nkunga 137:1-6.) Mama mawonsomabasadisa mu sikila ye kwikizi munaYave, kana una vo Babele yazala ye malo-ngi mayingi maluvunu ye mavangu ma-mbi.

ELONGI DIA NZAMBI MU NTATU

KE DIAMPA KO

5 Kuna Babele, wantu basambilanganzambi zayingi mu ntatu. Imosi munanzambi mu ntatu basambilanga esi Ba-bele i nzambi-ngonde, nzambi-nta-ngwa ye nzambi a mawuta ye vita.Kuna Engipito yankulu, wantu basambi-langa makanda ma nzambi tatu, konsokanda diakala yo se, ngudi yo mwana.Kana una vo e nzambi zazi zabadikilwa-nga vo nzambi mu ntatu, nkumbu mia-yingi swaswanesa baswaswanesanga zo.Mosi muna nzambi mu ntatu basambila-nga Angipito i Osıris wa nzambi,

´Isis wa

nzambi ankento yo Horus wa mwan’au.6 O unu, asambidi a Kikristu kia Ki-

mpangila mpe bekwikilanga mun’elongi

5. Nkia ziku tuna kiau kisonganga vo esi Ba-bele ye Engipito Nzambi mu Ntatu basambila-nga?6. Nki i longi dia Nzambi mu Ntatu? Ekumaselo ya Yave ke bekwikidilanga mun’elongi dia-di ko?

dia Nzambi mu Ntatu. E mfumu za dibu-ndu belonganga vo vena ye nzambi tatumu Nzambi mosi, i sia vo, Se, Mwanayo mwand’avelela. Elongi diadi disonga-nga vo Yave ke mpungu-ngolo ko wau vondambu a Nzambi kwandi. Selo ya Yavebetaninwanga muna malongi mama ma-luvunu kadi bekwikilanga muna mvovoemi miavumunwinwa: “Wa, e Isaele, oYave wa Nzambi eto i Yave mosi.” (Nsi.6:4) Yesu mpe kayika e mvovo miami.Nga Nkristu akieleka ofwete kumfidisampaka?—Maku 12:29.

7 Elongi dia Nzambi mu Ntatu ke dinangwizani ko yo nkanikinu kavana o Yesukw’alandi andi wa kwenda “kitula wa-ntu a zula yawonso s’alongoki, yo kuba-vubila muna nkumbu a Se, yo Mwana, yomwand’avelela.’ (Mat. 28:19) Muna vu-bwa nze Nkristu akieleka yo kala mosimuna Mbangi za Yave, o muntu kafwe-te kwikila vo Yave una vo i Se osundi-di muna wisa. Kafwete zaya mpe fulu yewisa kia Yesu una vo Mwan’a Nzambi.Ndiona ozolele vubwa kafwete mpe kwi-kila vo mwand’avelela ke Nzambi ko, ka-nsi ngolo za Nzambi. (Etu. 1:2) Avo mu-ntu kayambwidi kwikila ko mun’Elongidia Nzambi mu Ntatu, kalendi vubwako mu songa vo ukiyekwele kwa Yavewa Nzambi. Tufwete vutulanga matondowau vo vwa kweto kwa mwanda kukutu-taninanga mu lembi kwikila mun’elongidiadi dialuvunu, edi dikululanga zitu waNzambi.

MAVANGU MA MPANDU

8 Esi Babele ke bakwikilanga kaka munzambi zau ko, kansi ye muna nkwiya

7. Ekuma o muntu okwikilanga mun’elongi diaNzambi mu Ntatu kalendi vubilwa ko mu so-nga vo ukiyekwele kwa Nzambi?8. Esi Babele aweyi babadikilanga nzambi zauye nkwiya?

10 EYINGIDILU

ye mpandu. Nkanda mosi (Enciclo-pedia Internacional da Bıblia Padrao)uvovanga vo: “Vana ntandu a kwikilamuna nzambi zau, esi Babele bakwiki-langa mpe vo nkwiya mina ye nkumawa twasila wantu mayela. Wantu baka-langa yo wonga wa mweswa mpasi kwankwiya. Muna kuma kiaki, basamba-nga kwa nzambi zau kimana zabatani-na vana moko ma nkwiya.”

9 Vava bakala muna kinkole kuna Ba-bele, Ayuda ayingi bayantika kwikilamuna ngindu zaluvunu. Ekolo malongima esi Ngerekia masayananga, Ayudaayingi bayisia muna wisa kia nkwiyakadi bayantika kwikila vo nkwiya mile-nda kubavanga e mbi yovo wete. O vwakweto kwa mwanda kukututaninangamu lembi kuyisia muna wisa kia nkwi-ya, kadi tuzeye wo vo Nzambi watumbaBabele mu kuma kia mavangu mandima mpandu. (Yes. 47:1, 12-15) Vana nta-ndu, tubadikilanga mavangu ma mpa-ndu nze una Nzambi kebadikilanga mo.—Tanga Nsiku 18:10-12; Lusengomono21:8.

10 O unu mpe, ayingi bena muna nsa-mbila zaluvunu besadilanga mpandu,nze una wavanganga esi Babele kunanz’ankulu. Ekiaki i kuma Nkand’a Nza-mbi uyikilanga e nsambila zawonso za-luvunu ova nza vo Babele Anene. (Lus.18:21-24) E nsambila zazi zaluvunu zinanze nsambila za Babele yankulu kadii kuna kwatuka malongi maluvunu yemavangu mambi. Muna kuma kia ma-vangu ma mpandu, nsambila za teke yemasumu makaka, ke kolo ko e Babele

9. (a) Aweyi Ayuda ayingi balongokela nginduzaluvunu mu kuma kia nkwiya? (b) Aweyi tu-lenda vengela vonza kia kuyisia muna wisa kiankwiya?10. Adieyi tulenda vova mu kuma kia mava-ngu mambi ye malongi maluvunu ma BabeleAnene?

Anene ifwaswa emvimba.—Tanga Luse-ngomono 18:1-5.

11 Yave wavova vo: “Kilendi siami-na bi (yovo mpandu) ko.” (Yes. 1:13)Muna mvu mia 1800, wantu ayingi ba-yivananga muna mavangu ma mpandu.Muna kuma kiaki, e finkanda A Tor-re de Vigia de Siao (owau Eyingidilu) fiaMayu 1885 fiavova vo: “Elongi dia siavo mafwa bekwenda zinganga diaka mufulu yakaka ke diampa ko. I diau dialo-ngwanga muna nsambila za nz’ankulu,i tuku mpe dia malongi mawonso malu-vunu.” Diakudikila vo e nkwiya bevwa-tanga nitu za wantu afwa ana bevava-nga mokena y’awana ben’o moyo. Munampila yayi, e nkwiya belendanga vungi-nika wantu ayingi. Lulukisu lwalu lwa-vewa mpe muna finkanda fiakala yo ntua diambu O Que Dizem as Escrituras So-bre o Espiritismo? Diau adimosi mpe tu-lukiswanga muna ulolo wa nkanda mie-to mu lumbu yeto.

AMAFWA NGA MPASI BEMONANGA

MU FULU YAKAKA?

12 “Awonso . . . bazeye e ludi” bale-nda vana mvutu za kiuvu kiaki. (2 Yoa.1) Tukwikilanga muna mvovo mia Solo-mo oku vo: “Mbw’amoyo isundidi nkosiafwa. Kadi wantu bazeye wo vo fwa be-fwa, kansi afwa ke bazeye diambu ko . . .O koko kwaku, konso eki kusolol’o va-nga, vanga kio ye ngolo zaku; kadi kevena mfuntu ko yovo lukanu, yovo zayiyovo ngangu muna nsi-a-fwa [ziami], ku-n’okwenda.”—Kim. 9:4, 5, 10.

13 Yave walonga Ayuda e ludi mukuma kia mafwa. Kansi, vava ayadi a

11. Nkia lulukisu luvewanga muna nkandamieto mu kuma kia mavangu ma mpandu?12. Adieyi Solomo kavumunwinwa mu vovamu kuma kia mafwa?13. Nki’elongi diatuka muna nsambila ye fu yaKingerekia bayantika kwikila Ayuda?

Ngerekia babaka Yuda ye Suria, bako-mekena wantu mu tambulwila nsambilaye fu ya Kingerekia. Muna kuma kiaki,Ayuda bayantika kwikila vo moyo a mu-ntu ke ufwanga ko ye vena ye fulu kinamafwa bekwendanga yo mweswa mpa-si. Esi Ngerekia ke yau ko i wantu ante-te bayantika kwikila vo vena ye fulu kinamafwa bebangikilwanga. Nkanda mosi(A Religiao de Babilonia e Assıria) uvova-nga vo esi Babele bakwikilanga vo venaye nza yakaka ina nzambi ye nkwiya be-bangikilanga wantu. Elo, esi Babele ba-kwikilanga vo moyo ke ufwanga ko.

14 Kana una vo Yobi wa nkwa kwiki-zi kakala yo Nkand’a Nzambi ko, waza-ya e ludi mu kuma kia mafwa. Wazayawo mpe vo Yave i Nzambi anzodi, oka-la y’etima dia kumfula. (Yobi 14:13-15)Abarayama mpe wakwikilanga muna lu-fuluku. (Tanga Ayibere 11:17-19.) Akwakwikizi awaya ke bakwikilanga ko vo

14. Adieyi Yobi yo Abarayama bazaya mukuma kia mafwa yo lufuluku?

moyo ke ufwanga ko, wau vo muntu onakefwanga ko kalendi fulwa ko. Mwa-nd’a Nzambi wasadisa Yobi yo Abaraya-ma mu bakula e nkal’a mafwa yo kwiki-la muna lufuluku. Malongi mama menampe se vwa kweto.

“LUKULU” TUVWIDI O MFUNU

15 Tufwete vutulanga matondo wau voNzambi watuzayisa e ludi mu kuma kiankubika kavanga ya kutuvevola munaubundu w’esumu yo lufwa twasambu-kiswa kwa Adami. (Roma 5:12) Tuzeyewo vo Yesu “kayiz’asadilwa ko, kasadilakaka, yo vana moyo andi se lukulu luawantu ayingi.” (Maku 10:45) Ekwe kie-se kia kala yo zayi mu kuma kia “lukululuna muna Kristu Yesu.”—Roma 3:22-24.

16 Muna tandu kiantete, diavavangavo Ayuda kumosi y’esi zula bavilukw’ontima muna masumu mau yo kwikilamuna kimenga kia Yesu kia lukulu. Avo

15, 16. Aweyi tulenda vevolwelwa mun’esumuye lufwa?

Adieyi Dikututaninanga Muna Malongi Maluvunu?

“Wa, e Isaele, o Yave waNzambi eto i Yave mosi.”

—Nsi. 6:4

“Kilendi siamina bi(yovo mpandu) ko.”

—Yes. 1:13

“Afwa ke bazeye diambu ko.”—Kim. 9:5, 10

12 EYINGIDILU

ke wau ko, ke balendi lolokwa ko. Diauadimosi divavwanga kwa yeto o unu.(Yoa. 3:16, 36) O muntu okwamanana-nga muna malongi maluvunu, nze elo-ngi dia Nzambi mu ntatu ye dia moyoulembi fwanga, kalendi vwa nluta mialukulu ko. Kansi oyeto tulenda vwa nlu-ta mia lukulu. Tuzeye e ludi mu kumakia “Mwan’a zola [kwa Nzambi]; ona tu-nina yo lukulu, o luyambulwilu lua ma-sumu meto.”—Kol. 1:13, 14.

KWAMANANA SADILA YAVE!

17 Mayingi tulenda vova mu kuma kialudi tulongwanga, lusansu lweto nzeselo ya Nzambi ye nsambu zayingi tu-vwanga. Tuka mvu miayingi, o nkand’e-to Anuario ukutuzayisanga nsangu zayi-ngi zakiese mu kuma kia salu tusalangamu nza yawonso. Lusansu lweto luso-ngwanga muna vıdeo ina yo ntu a dia-mbu Fe em Acao, Parte 1 ye 2, ye munankanda nze Testemunhas de Jeova— Pro-clamadores do Reino de Deus. Nkumbumiayingi, muna yinkanda-nkanda yetoEyingidilu ye Despertai! muvaikiswangatusansu twayingi twa mpangi zeto z’aka-la ye z’akento.

18 Tulenda vwa nluta miayingi vavatulongokanga lusansu lwa nkubik’aYave, nze una nkangu a Isaele bavwi-langa nluta vava babadikanga una Nza-mbi kabakudila muna ubundu kunaEngipito. (Luv. 12:26, 27) Mose, onawamona mavangu mankuma ma Nza-mbi, wavovesa Aneyisaele vo: “Bakul’elumbu yankulu, badik’e mvu mia mbi-di a mbandu: Yuvul’o s’aku kazingwila;ye mbuta zaku basamwina.” (Nsi. 32:7)Wau vo tu ‘nkangu a Yave ye kambi ke-vungulanga,’ yambula yeto awonso twa-

17, 18. Akweyi tulenda longokela lusansu lwaMbangi za Yave? Nkia nluta tulenda vwa munalongoka lusansu lwalu?

teleka nkembo andi kuna kiese kiawo-nso yo zayisa masivi mandi kw’akaka.(Nku. 79:13) Vana ntandu, diambotetwabadikanga lusansu lweto, twalongo-kela vo diambu yo yambula vo lwatusa-disa mu sikidisa una tusadila zingukieto.

19 Tufwete vutulanga matondo wautwavaika muna tombe yo kwiza munantemo utukanga kwa Nzambi. (Nga. 4:18, 19) Muna kuma kiaki, yambula twa-kwamanana longoka Diambu dia Nza-mbi yo zayisa e ludi kw’akaka. Yambu-la twatanginina ntozi a nkunga onawakembelelanga Yave vo: “Nyindulwi-sa unsongi waku, owaku kaka. E Nza-mbi, okundonganga tuka kuna kilekekiame; yamu wau nsamunwini masivimaku. Kanele muna ununu wa mvu, eNzambi, kungyambula ko; yavana nsa-mwina koko kwaku kwa mbandu ila-nda, yo ukesa waku kw’awonso bekwi-za.”—Nku. 71:16-18.

20 Wau vo tu nkangu wakiyekola kwaYave, tusungamenanga e diambu dia ki-mfumu kia Nzambi ye kwikizi kia wa-ntu. Elo, tuzayisanga akaka e ludi kiasia vo Yave i Mfumu a nz’amvimba, ya-ndi kaka tufwete sambila. (Lus. 4:11)Muna lusadisu lwa mwand’andi, tusa-munanga nsangu zambote kw’alemba-mi yo fiaulwisa awana babudikw’e nti-ma y’awana bedilanga. (Yes. 61:1, 2)Kana una vo Satana ovanganga wawo-nso muna yala nkangu a Nzambi ye wa-ntu awonso, tuyangalelanga vwa kwe-to kwa mwanda. Tuna y’ekani dia sikilaye kwikizi muna Nzambi yo kembelelaYave wa Mfumu eto tuka wau yakwelemvu.—Tanga Nkunga 26:11; 86:12.

19. Adieyi tufwete vanga wau tuzeye e ludi?20. Nkia diambu tufwete sungamenanga?Aweyi omonanga mu kuma kia kimfumu kiaNzambi ye kwikizi kia wantu?

15 FEVELELO 2013 13

Muna mvu wa 59 wa tandu kieto, abakami ayingi bakota munambanza Roma kuna mwelo a Porta Capena yo yingilwa kwa masoladibatovoka mu kuma kia nkangalu. Kuna Mongo a Palatino i kwakalao lumbu lwa Ntinu Nero, lwayingilwanga kwa makesa bakala ye nso-solo kuna nsi a mvwatu miau.� O Yulio wa mfumu a makesa wafilaabakami andi baviokela vana Foro Romano yakuna Mongo a Viminal.Bavioka e fulu kiakala yo ulolo wa maziku ma nzambi za esi Roma yokwenda kuna yanzala kina makesa balongokelanga o nwana vita.

Paulu wakala vana kati kw’abakami awaya. Vitila ngonde zayingi,vava kakala muna nzaza yawandwanga kwa tembwa, o mbasi a Nza-mbi wavovesa Paulu vo: “Otelam’aka vana ndose a Kaisa.” (Mav. 27:24) Nga Paulu kalenda wo vanga? Vava katala e mbanz’a kimfumu kiaRoma, ka lukatikisu ko vo wasungamena e mvovo mina Mfumu Yesukamvovesa kuna Torre de Antonia kuna Yerusaleme. Yesu wavova vo:“Yangalala kadi e nsila unsididi umbangi omu Yerusaleme, i’fwete silampe muna Roma.”—Mav. 23:10, 11.

Paulu nanga waningama mu tala Lumbu lwa Ntinu (Castra Pre-toriano), i sia vo, lumbu lwampwena lwazungwa kwa yaka yango-lo yatungilwa mu bilikisi zayokwa yo ulolo wa mayingidilu. E bukakia makesa ana bakalanga muna lumbu lwalu yau bayingilanga ntinu

� Tala e babu kina yo ntu a diambu “Ayingidi a Ntinu Muna Lumbu ya Nero”

Ayingidi a Lumbulwa Ntinu Bawilue Nsangu Zambote

�R

MN

-Gra

nd

Pala

is/Art

Reso

urce

,N

Y

Babu kia makesa ma Ntinukiabamunwa muna arco yaCl

´audio, yatungwa muna mvu

wa 51 wa T.K

kumosi ye mbanza. Wau vo vakala ye mvengo yovo buka12� ya Ayingidi kumosi ye buka yakaka ya makesa, nangamazunda ye mazunda ma makesa ye akwa mvalu bakala-nga kuna lumbu lwalu. O lumbu lwalu lusungamesanga ewisa kiayingi kakala kiau o ntinu. Wau vo Ayingidi a lu-mbu lwa ntinu yau bakala ye mbebe ya yingila abakamibatukanga muna mvivu miawonso, Yulio waviokesela ebuka kia makesa mandi vana mwelo mosi muna mielo yamianene. Una kavanga nkangalu wa vonza kikilu mu ngo-nde zayingi, walwakisa abakami andi kuna fulu kabana-ta.—Mav. 27:1-3, 43, 44.

PAULU WASILA UMBANGI “YANDI KASIMWA”

Vava kakala muna nkangalu, Paulu wasongwa mona-meso yo zayiswa vo wantu awonso bakala muna nzaza ya-dimukanga vuluka bevuluka. Vava katatikwa kwa niokakamona diambu ko. Wawuka mbevo kuna sanga kia Me-lita, kuna o wantu bayantika kunyikila vo nzambi. E nsa-ngu za mambu mama nanga zalwaka kw’ayingidi a Lu-mbu lwa Ntinu ana bakwikilanga muna mpandu.

Paulu wamona ampangi ana batuka kuna Roma ‘bayi-za kunkika kun’Ezandu dia Apiu ye Langu-tatu.’ (Mav.28:15) Wau vo mbakami kakala, aweyi kadi lungisilaetima diandi dia samun’e nsangu zambote kuna Roma?(Roma 1:14, 15) Akaka bayindulanga vo abakami bevevo-lwa kwa mfumu ayingidi. Avo i wau, Paulu nanga wana-twa kwa Afranio Burro ona walandilanga ntinu.� Diakaladialudi yovo ve, owau Paulu kalangidilwanga diaka kwamvengo a makesa ko, kansi kw’ekesa dimosi kaka. Pauluwavewa o nswa wa kala muna nzo ya yandi mosi ya mfu-tila yo tambula e nzenza yo kubalonga “yandi kasimwa.”—Mav. 28:16, 30, 31.

PAULU WASILA UMBANGI KWA MBUTA Y’ALEKE

Ekolo kasalanga salu kiandi kia fundisa, Burro nangawafundisa Paulu wa ntumwa kuna lumbu lwa Ntinu yovokuna mbongi ayingidi, vitila kamfila kwa Nero. Paulu ka-vidisa elau diadi ko dia ‘sila umbangi kwa mbuta y’aleke.’(Mav. 26:19-23) Kiakala nkia nzengo kabaka o Burro, Pau-lu kasiwa mu pelezo yakala kuna mbongi ayingidi ko.�

� Konso mvengo kuna Roma wakalanga ye tezo kia 1000 dia makesa.� Tala e babu kina yo ntu a diambu “Sexto Afranio Burro.”� Erodi Angeripa wasiwa mu pelezo yayi vava kakangwa kwa Tiberio Kai-

sa muna mvu mia 36-37 wa Tandu Kieto, vava kavova vo ke kolo ko e Calıgu-la okituka se ntinu. Vava kayadikwa se ntinu, Calıgula wavana Erode kimfu-mu.—Mav. 12:1.

Ayingidi a Ntinu MunaLumbu ya Nero

Ayingidi ndofi badianga ya tanina ntinu

y’esi nzo andi. Vava banwananga vita,

bavwatanga e mvwatu mia kisoladi

miasiwanga sinsu ya ntinu kumosi ye

ngubu yabandulwa e nkutu (escorpi˜ao)

eyi yakala vo sinsu kia Tiberio Kaisa.

Ayingidi bafilwanga kwa mbuta za mve-

ngo (tribuno) ye mbuta za nkama

(centuri˜ao), basikidisanga mpe luvuva-

mu muna ola za nsaka yo yikama

makesa basalanga salu kia zima tiya.

Ayingidi a ntinu basalanga mu kolo kia

16 dia mvu, ke mu mvu 25 ko basala-

nga makesa muna mvengo. Nzimbu

zayingi bafutwanga, vana ntandu a tu-

kau twakaka ye mfutu bavewanga vava

bayambulanga sala. Ayingidi a ntinu ba-

sadilwanga mpe mu wanda yovo vonda

abakami. Vava kasiwa muna pelezo mu

nkumbu wezole, Paulu nanga wavo-

ndwa kwa makesa mana kavavanga

vuluza.—2 Tim. 4:16, 17.

Courtesy ClassicalNumismatic Group,Inc./cngcoins.com

Nzimbu za sengwa zasadilwangamuna tandu kiantete zabandulwalumbu lwa ntinu

14 EYINGIDILU

15 FEVELELO 2013 15

E nzo kafutilanga Paulu yanene yakala, kadi watambu-langa “ntu mia Ayuda” yo kubasila umbangi kumosi ye‘ndonga ya wantu bayizanga kwa yandi muna lombo.’Ayingidi mpe basiang’e sungididi vava Paulu ‘kasilangaumbangi’ kwa Ayuda mu kuma kia Kintinu kia Nzambiye mu kuma kia Yesu “tuka mene-mene yaku masika.”—Mav. 28:17, 23.

Konso buka ki’ayingidi ola nana kiasalanga muna lu-mbu yo vingilwa kwa buka kiakaka. Ayingidi a Paulu mpesobwa basobwanga. Muna mvu miole mina Paulu kakalamuna kinkole, ayingidi ayingi bawanga konso ntangwakasonekesanga e nkanda katwika kwa esi Efeso, Filipi,Kolose ye Akristu Ayibere ye bamona mpe vava kaso-nekena Filemone o nkanda. Ekolo kakala muna pelezo,Paulu watokana mu kuma kia Onesemo wa ntaudi onawatina mfumu andi, yo ‘kituka se mwan’andi vava kaka-la muna pelezo’ yo kumvovesa vo kavutuka kwa mfumuandi. (File. 10) Ka lukatikisu ko vo Paulu wasianga mpe esungididi kw’ayingidi andi. (1 Kor. 9:22) Nanga tulendayindula vava Paulu kayuvulanga kw’ekesa ekani dia ko-nso nwaninwa, yo sadila e mvutu kavewa muna nona ki-mosi kiamfunu.—Ef. 6:13-17.

Vava Paulu kakala

muna pelezo, ayingidi

bawanga ekolo kasone-

kesanga e nkanda

Yaka ya Lumbu lwa Ntinu o unu

‘SAMUNA DIAMBU DIA NZAMBI KONDWA WONGA’

Ekolo kina Paulu kakala muna pelezo kiasadisa “munalunungununu lua nsangu zambote” kw’ayingidi awonsoa Lumbu lwa Ntinu ye kwa wantu akaka. (Fili. 1:12, 13)Awana bakala kuna Lumbu lwa Ntinu ngwizani bakalayau ye luyalu lwa Roma kumosi yo ntinu y’esi nzo andi.Akaka muna esi nzo awaya yitu yandi, selo ye ntaudi, ba-kituka Akristu. (Fili. 4:22) O unkabu wa Paulu mu silaumbangi wakasakesa ampangi kuna Roma mu ‘samunadiambu dia Nzambi, kondwa wonga.’—Fili. 1:14.

O umbangi kasia Paulu kuna Roma ukutukasakesangampe ekolo ‘tutelekanga e diambu; muna ntangwa ifwe-ne ye muna ntangwa ilembele fwana.’ (2 Tim. 4:2) Akakamuna yeto ke belendanga diaka vaika mu nzo ko yovo munzo zilunga-lunganga anunu bezingilanga, akaka ku lupi-talu bena, akaka basiwa mu pelezo mu kuma kia lukwiki-lu lwau. Kiakala nkia mpasi tunwananga zau, tulenda vwaelau dia sila umbangi kw’awana bekwiza kutukingulangamu kutuvana konso lusadisu. Vava tukalanga ye unkabuwa sila umbangi mu konso elau tuna diau, tubakulanga vo‘e diambu dia Nzambi ke dilendi kangama ko.’—2 Tim. 2:8, 9.

Sexto Afrˆanio Burro

Burro nanga ku mbanza Vaison-la-Ro-

maine kawutukila, kuna sude ya

France, kuna kwasolokela babu kiaso-

nama nkumbu andi muna mvu wa

1881 wa Tandu Kieto. Muna mvu wa

51 wa Tandu Kieto, Agripina wa nkento

ye mwan’ankazi a Cl´audio C

´esar wantu-

mbika se Mfumu a Ayingidi. Muna

lusadisu lw’alongi wole, Agripina waku-

bika Nero wa mwan’andi eyakala

kimana kakituka se ntinu. Mosi mun’a-

longi i Burro, soladi ona wanlonganga

salu kia kisoladi. Wakaka i Seneca wa

ndongota, ona walonganga Nero e nga-

ngu za nza. Vava e ntangwa yafwana,

Agripina wavana nkaz’andi e ndikila yo

fwa. Vitila nsangu za lufwa lwa Cl´audio

zamwangana, Burro wanata Nero kuna

Lumbu lwa Ntinu yo kunyadika se Ntinu

vana meso m’ayingidi. Ayadi akaka ke

bakala diaka ye dina bavanga ko avo ke

tonda kaka ko. Vava Nero kavondesa

ngudi andi muna mvu wa 59 wa Tandu

Kieto, Burro wantanina kimana e mbi

andi yalembi zayakana. Asoneki a lusa-

nsu a esi Roma, Suetˆonio yo Dio

C´assio, bavova vo Nero wavonda Burro

muna ndikila muna mvu wa 62 wa Ta-

ndu Kieto.

Mus

´ee

Calve

tAvig

non

Babu kiasonama nkumbua Sexto Afr

ˆanio Burro

Kiakala nkia mpasi tunwananga zau, tulenda vwa elau dia silaumbangi kw’awana bekwiza kutukingulangamu kutuvana konso lusadisu

16 EYINGIDILU

KINA kia 30 kia Okutoba, 1938, wantu ayingi kunaEstados Unidos bawanga nsangu muna radio.Amwangi a nsangu bazayisa vo vangwa yangolo itu-kidi kuna planeta Mars ikulumukini ova ntoto mukwiza fwasa wantu. Kana una vo diazayiswa munaradio vo e nsangu zazi kimpa kwandi, ndonga baba-nza vo vita yakieleka yo bakama kwa wonga. Akakankutu bavava una balenda kuyitanina vana mokoma mbeni zazi za kimbanzikisa.

2 Vena ye vita yakieleka iyantika ke kolo ko. Ka-nsi, wantu ayingi ke bevanganga diambu ko mukuma kia vita yayi. Ke savu ko, kansi vita kikiluyasakulwa muna Nkand’a Nzambi. E vita yayi iyi-kilwanga vo Armangedo, i sia vo, vita ya Nzambimuna fwasa e nza yayi yambi. (Lus. 16:14-16) Munavita yayi, ke divava ko vo selo ya Nzambi ova ntotobanwana muna kuyitanina. Kana una vo i wau, be-singa sivika mu kuma kia mambu mebwa ye mpilaina Nzambi kesongela ngolo zandi.

3 Ungunza wa Nkand’a Nzambi wasonama munaZakaria kapu kia 14 mayingi uvovanga mu kuma kiavit’a Armangedo. Kana una vo wasonekwa se viokatezo kia 2.500 za mvu, ungunza wau wamfunu kiki-lu kwa yeto o unu. (Roma 15:4) Mayingi uyikangamebwilanga nkangu a Nzambi tuka Kristu kayanti-kila yala kun’ezulu muna mvu wa 1914. Uyikangampe mambu mebwa ke kolo ko. Ungunza wau uku-tuzayisanga oma ma “ndimb’ampwena-mpwena”kumosi ye “maza ma moyo” mevaika. (Zak. 14:4, 8)O ndimba wau utaninanga awana besambilanga

1, 2. Nkia vita yakieleka iyantika ke kolo ko? Adieyi selo yaNzambi ke besinga vanga ko vava kinwana vita yayi?3. Nkia ungunza tubadika? Ekuma winina wamfunu kwayeto?

KALA MUNANDIMB’A YAVEWA LUTANINU

‘O Yave onwanisa zulayoyo, una kanwanamuna lumbu kia vita.’—ZAK. 14:3.

NGA OLENDA SASILA?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

O “mongo a olive” wabudika

vana kati aweyi disongele?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

O “ndimb’ampwena-mpwena”

nki usunzulanga? Adieyi tufwete

vanga mu kwamanana kala

vana ndimba wau?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Nki i “maza ma moyo”? Aki nani

besinga nua maza mama?

17

Yave. Vava tubakula e nsas’a maza mamoyo kwa yeto, ke tuzaya kaka mfunuwa kaya mo kw’akaka ko, kansi tuka-la mpe ye luzolo lwa nwa maza mama.Muna kuma kiaki, yambula twasia su-ngididi muna ungunza wau.—2 Pet. 1:19, 20.

“LUMBU KIA YAVE” KIYANTIKIDI

4 E kapu kia 14 kia Zakaria kiyantiki-langa muna mvovo emi: “E lumbu kiaYave kikwiza.” (Tanga Zakariya 14:1, 2.)Nki i lumbu kiaki? E lumbu kiaki kiauakimosi ye “Lumbu kia Mfumu” eki kia-yantika vava “kintinu kia nza” kiakitukase ‘kintinu kia Mfumu eto ye kia Kuswakiandi.’ (Lus. 1:10; 11:15) E lumbu kiakikiayantika muna mvu wa 1914 vava kia-yadikwa Kintinu kia Masia kun’ezulu.Mvu miayingi vitila mvu wa 1914, asa-mbidi a Yave bazayisanga kwa wantu voe mbaninu a “tandu ya zula” mu mvuwauna ikwiza, e nza ikota mu kolo kiampasi zayingi zina ke zateka kala ko.(Luka 21:24) Nga esi zula bawila lulu-kisu lwalu? Vana fulu kia sia sungididimuna lulukisu lwalu, ayadi ye mfumuza mabundu bayantika veza yo bangikaAkristu awaya akuswa. Muna vanga wo,ayadi awaya Nzambi wa Mpungu-ngolobaveza, kadi Akristu akuswa “Yerusale-me ezulu,” i sia vo, Kintinu kia Masiabesunzulanga.—Ayib. 12:22, 28.

5 Zakariya wasakula dina bevanga esizula vava kavova vo: “E mbanza [Yerusa-leme] ibakama.” E “mbanza” yayi i Ki-ntinu kia Nzambi. Akristu akuswa anabakinu ova ntoto yau i ‘esi nsi’ besunzu-

4. (a) Nkia ntangwa e “lumbu kia Yave” kia-yantika? (b) Mvu miayingi vitila mvu wa 1914,adieyi Akristu akuswa bazayisanga? Adieyi aya-di a nza bavanga?5, 6. (a) Adieyi atantu a nkangu a Nzambi ba-vanga? (b) Aki nani i “nsadisw’a nkangu”?

langa Kintinu kiaki. (Fili. 3:20) Muna Vi-t’Antete ya Nz’Amvimba, ampangi anabavitang’o ntu muna nkubik’a Yave ‘ba-bakwa’ yo siwa muna pelezo kuna mba-nza Atlanta, Georgia, Estados Unidos.Atantu babangika Akristu akuswa, basi-ma nkanda miau yo vava sukisa e salukiau kia samuna nsangu zambote. Edia-di diakala nze vika sia vo atantu awaya‘basanzidi e nzo’ za mbanza.

6 Kana una vo nkangu a Nzambi wa-bangikwa, vezwa yo vuninwa mambukw’atantu, ke balenda sukisa nsambi-l’aludi ko. Vakala ye “nsadisw’a nka-ngu,” i sia vo, nsadiswa y’akuswa ana kebazola ‘kendonwa ko muna mbanza.’

7 Nga ungunza wau walungana kakakuna mfoko a Vit’Antete ya Nz’Amvi-mba? Ve. Atantu bakwamanana bangi-ka Akristu akuswa ye mpangi zau benaye vuvu kia zingila ova ntoto. (Lus. 12:17) Dina diabwa muna Vit’Anzole yaNz’Amvimba disonganga e ziku kia dia-mbu diadi. E mbandu ya lukwikilu ya-songa Akristu akuswa awaya ifwetekasakesa selo ya Nzambi o unu mu zi-zidila konso mpasi zilenda kubabwila,nze siwa kitantu kwa yitu, akundi a saluyovo a sikola ana bekutuvezanga mukuma kia lukwikilu lweto. (1 Pet. 1:6, 7)Kiakala nkia fulu tuzingilanga, tufwe-te ‘sikila muna mwanda wau aumosi’yo lembi ‘vumiswa kw’atantu eto.’ (Fili.1:27, 28) Akweyi tulenda vwila lutani-nu mu nza yayi ikutusaulanga?—Yoa. 15:17-19.

YAVE OVANGIDI

“NDIMB’AMPWENA-MPWENA”

8 Tulongokele kala vo e “mbanza”

7. Nkia mbandu batusisila Akristu akuswa?8. (a) Muna Nkand’a Nzambi, e miongo nkimisunzulanga ezak’e ntangwa? (b) O “mongo aolive” nki usunzulanga?

18 EYINGIDILU

15 FEVELELO 2013 19

yovo Yerusaleme, Kintinu kia Nzambiisunzulanga. Ozevo, o ‘mongo a oli-ve, owu win’oku ndambu a Yerusale-me’ nki usunzulanga? Aweyi mongowau ‘ubudikila vana kati’ yo kituka semiongo miole? Ekuma Yave keyikilangamio vo “miongo miame”? (Tanga Zaka-ria 14:3-5.) Muna Nkand’a Nzambi, eza-k’e ntangwa e miongo milenda sunzu-la yintinu yovo tuyalu. Nkand’a Nzambiuyikanga mpe oma ma nsambu yo luta-ninu lutukanga kuna mongo a Nzambi.(Nku. 72:3; Yes. 25:6, 7) Muna kumakiaki, o mongo a olive, una Nzambi ka-telamene kuna este ya Yerusaleme, ki-mfunu kia Yave mu nsema awonso usu-nzulanga.

9 Ungunza usonganga vo mongo a oli-ve wabudika vana kati. Aweyi disonge-le? O mongo una kuna este ya Yerusa-leme wabudika vana kati mu songa voYave osikidisa luyalu lwakaka mu lungi-sa ekani dimosi diamfunu. Luyalu lwa-lu i Kintinu kia Masia kiyalwa kwa YesuKristu. Ekiaki i kuma Yave keyikila-nga miongo miole miami miavaika vava“Mongo a Olive” wabudika vana kati vo“miongo miame.” (Zak. 14:4) E miongomiau miole kwa yandi mivwilu.

10 Vava mongo wabudika vana kati,ndambu mosi kuna node, yakaka kunasude, e tambi ya Yave yakwamana-na vana miongo miau miole. Vavai-ka “ndimb’ampwena-mpwena” kunansia tambi ya Yave. Ndimba wau lutani-nu lwa Nzambi usunzulanga. E selo yaYave betaninwanga wau bena kunansi aluyalu lwandi ye lwa Kintinu kia Masiakia Mwan’andi. Yave keyambula ko vo

9. O “Mongo a olive” wabudika vana kati awe-yi disongele?10. O “ndimb’ampwena-mpwena” una vanakati kwa miongo miole nki usunzulanga?

nsambila yavelela yafwaswa. Nkia nta-ngwa mongo a olive wabudika vanakati? Ediadi diavangama kuna mfokoa tandu ya zula muna mvu wa 1914, vavakiasikidiswa Kintinu kia Masia. Nkiantangwa asambidi aludi bayantika tini-na vana ndimba wau?

NKANGU A NZAMBI UYANTIKIDI

TININA VANA NDIMBA!

11 Yesu walukisa alandi andi vo: ‘Nu-saulwa kwa zula yawonso muna nku-mbu ame.’ (Mat. 24:9) Tuka kiayantikilalumbu yambaninu muna mvu wa 1914,e kitantu kiaki kiawokela. Kana unavo atantu babangika nsadiswa y’aku-swa muna Vit’Antete ya Nz’Amvimba, ebuka kiaki kia Akristu akwikizi ke kia-sukiswa ko. Muna mvu wa 1919, bave-volwa muna ubundu wa Babele Anene,i sia vo, kintwadi kia nsambila zawonsozaluvunu ova nza. (Lus. 11:11, 12)� Eyayii ntangwa nkangu a Nzambi wayantikatinina vana ndimb’a miongo mia Yave.

12 Tuka muna mvu wa 1919, Yave ota-ninanga asambidi akieleka mu nza ya-wonso. Mu mvu miviokele, ayadi a nsizayingi bavava sukisa Mbangi za Yavemuna sima yovo sia nkaku muna salukiau kia umbangi yovo muna nkandabevaikisanga misasilanga Nkand’a Nza-mbi. E nkaku miami miakinu muna nsizakaka. Kansi, kiakala nkutu nkia nka-ku besia, ayadi awaya ke belenda sukisansambil’aludi ko! O koko kwa nkumakwa Yave kukwamanana tanina nkanguandi.—Nsi. 11:2.

� Tala muna nkanda Revelacao—Seu GrandiosoClımax Esta Proximo, lukaya lwa 169-170.

11, 12. (a) Nkia ntangwa nkangu a Nzambiwayantika tinina vana ndimba? (b) Adieyi diso-nganga vo koko kwa nkuma kwa Yave kutani-nanga nkangu andi?

20 EYINGIDILU

13 Avo tutatidila song’e kwikizi kwaYave yo sikila muna ludi, yandi yo Mwa-n’andi Yesu Kristu bekwamanana kutu-tanina. Nzambi keyambula ko vo konsomuntu yovo diambu ‘diatukutumunavana moko mandi.’ (Yoa. 10:28, 29) Yaveokutuvananga konso lusadisu tuvwi-di o mfunu kimana twanlemvokela nzeMfumu a nsema wawonso yo sikila yekwikizi muna Kintinu kia Masia. Dia-mfunu kikilu twakwamanana kala vanandimb’a lutaninu, kadi ndimba wauukala s’ etininu diampwena kw’asambi-di akieleka muna kolo kia mpasi zayingiezi zifinamanga.

E “LUMBU KIA VITA” KILWEKE

14 Ekolo e mbaninu a nza yayi ifina-manga, Satana osakisa bangika selo yaYave. Kansi, ke kolo ko Satana onwa-na vit’andi yansuka. Muna lumbu kia-kina, Yave onwana yo fwasa mbeni za-wonso za nkangu andi. Ekiaki i “lumbukia vita” kina Zakariya kasakula. E vitayayi isonga vo Yave Ekesa diampwenadia vita, lutila nkutu lumbu yakaka inakanwana vita.—Zak. 14:3.

15 Muna lumbu kina Yave kenwanaye mbeni zandi, adieyi dibwila awanake bekala vana ‘ndimb’ampwena’ wa lu-taninu ko? Ungunza usonganga vo kebekala yo “ntemo” ko. Ediadi disongelevo ke bekala y’edienga dia Nzambi ko.Muna lumbu kiaki kia vita, e “mvalu yemula ye samo y’ebuluku ye bulu yawo-nso,” i sia vo, nwaninwa yau yawonso,ke ivanga diambu ko. E nwaninwa yayiififalala yovo zizima, muna mvovo mia-kaka, ke ikala mfunu ko. Yave osinga

13. Adieyi tufwete vanga mu kwamanana kalavana ndimb’a Yave wa lutaninu? Owau, ekumadinina diamfunu kikilu mu vanga wo?14, 15. Muna lumbu kina Yave kenwana yembeni zandi, adieyi dibwila awana ke bekalavana ‘ndimb’ampwena’ wa lutaninu ko?

sadila mpe “vuku.” Kiakala kiakielekayovo ve, e vuku kiaki kisukisa e mbenizawonso. Muna lumbu kiakina, ‘e mesoyo tubini twau tubotomoka,’ i sia vo, ata-ntu ke belenda kutufwasa ko ngatu vezaNzambi. (Zak. 14:6, 7, 12, 15.) E ntinumiawonso mia nza ye mvengo miau be-kuyisia kun’e sambu dia Satana. Kansi,konso fulu bekala ova ntoto, yau awo-nso fwaswa befwaswa. (Lus. 19:19-21)‘Ana bevondwa kwa Yave bekala tukansuka mosi a nza yakun’eyaka nsuk’anza.’—Yer. 25:32, 33.

16 E vita mpasi itwasanga kwa wantuawonso, kana nkutu kw’awana basu-ndidi. Tulenda kondwa madia yovo vidi-sa mavwa meto. E zingu kia wantu kile-nda soba. Tulenda vidisa luvevoko tunalwau owau. Avo mpasi zazi zitubwididi,adieyi tuvanga? Nga wonga tukala wau?Nga tuyambula lukwikilu lweto mukuma kia mpasi? Nga tudimbula e vuvuyo kendalala? Muna kolo kia mpasi za-yingi, tufwete kala ye lukwikilu munankum’a Yave wa kutuvuluza yo kwama-nana vana ndimb’a Yave wa lutaninu.—Tanga Kabakuke 3:17, 18.

“O MAZA MA MOYO MEVAIKA”

17 Vava kivioka Armangedo, “o mazama moyo” mekwamanana vaika vanakunda kia Kintinu kia Masia. E mazamama ma moyo i nkubika kevangang’oYave kimana twazinga yakwele mvu. Ombu a este, Mbu Afwa usunzulanga avoi mbu a weste, Mbu a Mediterraneo usu-nzulanga. E mbu miole miami wantumiyikanga. O Mbu Afwa usunzulangaawonso bena muna ziami. Wau vo Mbu

16. Wau vo e lumbu kia vit’a Nzambi kifiname-ne, nkia yuvu tufwete kiyuvula? Adieyi tufwetevanga muna kolo kia mpasi zayingi?17, 18. (a) Nki i “maza ma moyo”? (b) E “mbua este” yo “mbu a weste” nki misunzulanga?(c) Adieyi i kani diaku?

a Mediterraneo wazala ye ma yamoyo, ombu wau “ndong’ayingi” usunzulanga,ana bevuluka muna Armangedo. (Ta-nga Zakariya 14:8, 9; Lus. 7:9-15) Munakuma kiaki, e buka yole yayi bevevo-lwa muna tumbu kia lufwa basambuki-swa kwa Adami vava benua maza mamoyo metuka muna “nzadi a maza mamoyo.”—Lus. 22:1, 2.

18 Vava Yave kefwasa nza yayi yambi,okututanina yo kutukotesa muna nz’a-mpa ya unsongi. Kana una vo tubangi-kwanga kwa wantu a nza yayi, yambu-la twakwamanana song’e kwikizi munaKintinu kia Nzambi yo kala muna ndi-mb’a Yave wa lutaninu.

Kwamanana kala vanandimb’a Yave walutaninu

22 EYINGIDILU

Nkand’a Nzambi ukutulukisanga vo: “Muna nti-

ma metukanga makani mambi, mponda, zumba,

ngyambila, ngiya, umbangi waluvunu, ntiangu.”

(Mat. 15:19) O ntim’eto ulenda kutuvuna yo kutu-

fila mu vava vakuba mu kuma ki’evangu ka dina

ngwizani ko ye luzolo lwa Nzambi. Ezak’e ntangwa

ke tuteka zayanga ko dina divangama vitila twava-

nga diambu diambi. Adieyi dilenda kutusadisa mu

zaya e makani ma ntim’eto vitila twayisia mu nzila

zambi?

AWEYI OLENDA ZAYILA MAKANI MA NTIM’AKU?

Tanganga Nkand’a Nzambi lumbu yawonso yobadika mana otanganga. Paulu wa ntumwa waso-

neka vo: ‘E diambu dia Nzambi diamoyo ye nku-

mu, dilutidi mpe o twa kwa nsosolo miawonso mia

meno mole, dikotanga kana i mpambaninu a moyoyo mwanda.’ E nsangu za Nzambi zina muna Nka-nd’a Nzambi, ‘zizeye mpambula za mbalu yo ma-kani ma ntima.’ (Ayib. 4:12) Avo tubakwidi manaNkand’a Nzambi uvovanga, dilenda kutusadisa muzaya makani ma ntim’eto. Diamfunu kikilu twata-nganga Diambu dia Nzambi lumbu yawonso yo ba-dika mana tutanganga kimana twakala ye nginduza Yave.

O lemvokela luludiku lwa Nkand’a Nzambi yo sa-dila nsiku miandi dilenda vanga diambu muna nto-na zeto, i sia vo, ndinga yakati ‘isianga umbangi.’(Roma 9:1) E nding’a ntona zeto ilenda kutusimamu lembi vava vakuba mu kuma ki’evangu diambi.Vana ntandu, o Nkand’a Nzambi uvwidi nona yayi-ngi ilenda kala nze ‘lulukisu kwa yeto.’ (1 Kor. 10:

Uyikenga muKuma kiaMakani ma

Ntim’akuNkand’a Nzambi uvovanga vo: “O

ntima usundidi mawonso o tekama, wa-

yela kikilu.” (Yer. 17:9) Vava ntim’eto

uyangalelanga konso lekwa, nga ke tu-

vanganga mawonso ko muna kio vwa?

15 FEVELELO 2013 23

11) O badika nona yayi, dilenda kutusadisa mu lembi baka nzengo zambi.

Adieyi konso muntu mu yeto kafwete vanga?

Lomba lusadisu kwa Nzambi kimana wazaya makani ma ntim’aku.Yave “osatanga ntima.” (1 Tus. 29:17) “Osundidi ntima mieto, o mambu

mawonso ozeye mo.” (1 Yoa. 3:20) Nzambi kalendi vunginikwa ko. Avo tu-

nzayisi mana mekututokanesanga, ngindu zeto ye zolela yeto muna sa-

mbu, Yave olenda kutusadisa mu zaya makani ma ntima mieto. Tulenda

mpe lomba kwa Nzambi ‘katusemena ntim’ avelela.’ (Nku. 51:10) Muna

kuma kiaki, avo tuzolele zaya makani ma ntima mieto, ke tufwete veza-

nga nkubika ya samba ko.

Sianga sungididi vava okalanga muna tukutakanu tw’Akristu. O sia su-

ngididi muna mana melongwanga muna tukutakanu tw’Akristu, dilenda ku-

tusadisa mu toma badika kiwuntu kieto kia kati, i sia vo, ntim’eto. Ke nta-

ngwa zawonso ko tuwanga mambu mampa muna tukutakanu. Kansi, o

kala muna tukutakanu diwokesanga umbakuzi weto mu kuma kia nkaniki-

nu mia Nkand’a Nzambi, yo w´a tuludiku tulenda kutusadisa mu fimpa ma-

kani ma ntima. E mvutu za mpangi zeto mfunu mpe zina muna tomesa e ki-

wuntu kieto kiakati. (Nga. 27:17) Dilenda kala dia vonza dia kuyivambula,

vana fulu kia kalanga kumosi ye mpangi zeto z’Akristu muna tukutakanu.

Ediadi dilenda kutufila mu ‘vava e dieto keto.’ (Nga. 18:1) Muna kuma kia-

ki, diambote twakiyuvula: ‘Nga ikalanga ye fu kia lungana muna tukutaka-

nu twawonso yo vwa nluta?’—Ayib. 10:24, 25.

O NTIM’ETO AKWEYI ULENDA KUTUFILA?

O ntim’eto una vo watekama ulenda kutuvukumuna mu mambu mayingi

ma zingu. Yambula twabadika mambu y´a ma zingu: luzolo lwa kala ye ma-

vwa, nua malavu ma nkolwa, sola akundi ye mana tuvanganga muna ola

ya nsaka.

Luzolo lwa kala ye mavwa. Ke diambi ko mu lungisa e zolela yeto ya nitu.

Kansi, Yesu wavana lulukisu lwa lembi sia mavwa va fulu kiantete. Muna

kingana kimosi kat´a, Yesu okutuvovesanga vo twabadika e nona kia mvwa-

ma mosi wakala ye malundilu mazala. Kakala diaka ye fulu ko mu lundila

e mbongo a nkutika yakaka. Wabak’e nzengo za bangula malundilu mandi

yo tunga mana masundidi o nene. Wayindula vo: “I muna nkutikila masa

mame, ye mbongo ame yawonso. Yavovesa moyo ame vo, e moyo, mbongo

yingi una yau yakubamena muna mvu miayingi; vunda kwaku, wadia, wa-

nua, wamona kiese.” Kansi, mvwama ndioyo diambu dimosi diamfunu ka-

vilakana: Muna fuku wauna e zingu kiandi kiadi fokoka.—Luka 12:16-20.

Ekolo tukitukanga se ambuta tutokananga mu kuma kia vava mavwa

mekutusadisa vava tununa. Ediadi dilenda kutufila mu yantika vava vaku-

ba mu songa e kuma tusadilanga yamuna ola za tukutakanu yovo yantika

bembola salu yeto ya Kikristu. Nga ka tufwete kuyikenga ko mu kuma kia

ngindu za mpila yayi? Nanga muna mvu mieto mia kileke tulenda yindula vo

kevena salu kisundidi o mfunu ko, avo ke salu kia ntangwa ke ntangwa ko.

Kansi, nga tuyindulanga vo tufwete teka vava mavwa i bosi tusala se aviti

O tanga Nkand’a

Nzambi lumbu

yawonso, aweyi

dilenda sadisila

ntim’eto?

E sambu ikutusadisa-

nga mu zaya kiwuntu

kieto kiakati

Tukutakanu tw’Akristu

tukutusadisanga mu

zaya makani ma

ntim’eto

24 EYINGIDILU

a nzila? Nga ke tufwete vanga ko mawonso tulenda

mu kala mvwama kuna kwa Nzambi? Nani ozeye

kana vo mbazi moyo tukala?

Nua malavu ma nkolwa. Muna Ngana 23:20 tu-

tanganga vo: “Kukadi vana vena nduvu za vinyo

ko, ye mimpututa mbizi.” Avo muntu etima diasaka

dia nua malavu ma nkolwa kekalanga diau, olenda

vava vakuba mu songa e kuma kenwinanga. Ole-

nda vova vo o nuanga mu vuvika ngindu ke mu ko-

lwa ko. Avo malavu tuvwanga o mfunu muna vuvi-

ka e ngindu, eyayi i ntangwa ya fimpa makani ma

ntima mieto.

Sola akundi. Dialudi vo ke tulendi venga kala va-

mosi ko ye mindembi kwikila, kiakala kuna sikola,

kuna salu ye vava tukalanga muna salu kia umba-

ngi. Kana una vo i wau, o kala yau vamosi muna

fulu yayi diaswaswana kikilu yo vanga yau kikundi.

Nga tuvovanga vo fu yayingi yambote bena yau mu

vava vanga yau kikundi? Nkand’a Nzambi ukutu-

lukisanga vo: “Ke nuvukikwa ko: E yikundi yambi

ifwasa fu yambote.” (1 Kor. 15:33) E mvindu yake-

te ilenda fwasa maza mavelela, e kikundi y’awana

ke bevuminanga Nzambi ko kilenda fwasa kimwa-

nda kieto yo kutufila mu kala yo nyindu alembi so-

nga mu kuma kia vwata, mpila ya vovela ye muna

nkal’eto.

Mana tuvanganga muna ola ya nsaka. O umba-

ngu wa nza (technologia) uvayikisanga mpila za-

yingi za nsaka, kansi zayingi muna nsaka zazi ke

zambote ko kw’Akristu. Paulu wasoneka vo: ‘Vo

i nsafu wawonso, y’eloko, ke mayikwa nkutu ko

vovo nwina, wauna usongele mun’aveledi.’ (Ef. 5:3)

Adieyi tuvova avo ntim’eto ukutufilanga mu tala

yovo w´a mambu mambi? Tulenda yindula vo wantu

awonso sakana bavwidi mfunu yo vuvika e ngindu,

e mpila kelungisila nsatu zazi diambu dia muntu

yandi kibeni. Kansi, yambula twalemvokela luludi-

ku lwa Paulu yo venga tala yovo w´a oma masafu.

TULENDA SOBA

Avo tuvukumwinu kwa makani ma ntim’eto yo

yima fu kia vava kuyilungisa mu kuma ki’evangu

diambi, tulenda kweto soba. (Ef. 4:22-24) Yambula

twabadika nona yole ya lumbu yeto.

Miguel� wasoba e ngindu zandi mu kuma kia

mavwa. Wavova vo: “Omono yo nkaz’ame yo mwa-

n’eto twazingilanga muna nsi ina vo yanungunuka

kikilu muna umbangu wa nza (technologia) ye oka-

la ye mavwa dibadikilwanga vo diambu dia mfunu

kikilu. Vakala ye ntangwa yakivana mu vwa yawo-

nso ina ndenda mu nza yayi. Yabanzanga vo ki-

kituka nkw’eloko dia mavwa ko. Kansi, yayiza ba-

kula vo luzolo lwa vava mavwa ke luna nsuka ko.

Yasamba kwa Yave mu kuma kia ngindu zame

ye makani ma ntim’ame. Yanzayisa vo yeto awo-

nso muna nzo twakala y’etima dia kunsadila una

ufwene. Twabaka nzengo za vevola e zingu kieto

yo kwenda kuna kuvwilu ateleki ayingi o mfunu.

Ke vavioka kolo ko, twayantika sala se aviti anzila.

Twabakula vo ke divavanga ko vo twakala ye ma-

vwa mayingi muna kala ye zingu kiambote ye kia-

kiese.”

E nona kia Lee kisonganga una toma kuyifimpa

kwansadisila mu bembola yikundi yambi. Lee wa-

vova vo: “Mu kuma kia salu kiame, nkumbu miayi-

ngi yakalanga vamosi ye nzenza. Yazaya wo vo wa-

ntu malavu mayingi ma nkolwa banwanga muna

fulu yayi, kansi kiese kiayingi yamonanga vava ya-

kalanga vamosi ye nzenza. Nkumbu miayingi yavio-

kesanga tezo yo koyibanza. Diavavanga vo yafimpa

ntim’ame. Elongi dia Nkand’a Nzambi ye tuludiku

tw’akuluntu, twansadisa mu zaya vo kikundi yava-

nganga yo wantu ke bazolanga Yave ko. Owau, tu-

mokenanga mambu ma salu muna telefone yo va-

nga mawonso mu lembi monananga kwayingi.”

Tufwete kuyifimpanga yeto kibeni yo vava zaya

makani ma ntim’eto. Ekolo tuvanganga wo, tufwe-

te lombanga lusadisu lwa Yave muna sambu yo

sungamena vo “ozeye mbumba za ntima.” (Nku.

44:21) Nzambi watuvana mpe Diambu diandi dina

nze pelo muna kutusadisa. (Yak. 1:22-25) E nka-

nikinu ye malongi tuvewanga muna nkanda mie-

to ye muna tukutakanu tweto mfunu mpe mena.

Muna lusadisu lwa nkubika zazi, tulenda lunga-lu-

nga ntima mieto yo kwamanana kangadila muna

nzil’a unsongi.

� E nkumbu zasobwa.

VAVA owanga o mvovo “nkembo,” adieyi oyindula-nga? Nga oyindulanga o nene yo wete wa nsem’aNzambi? (Nku. 19:1) Nga oyindulanga o zitu uvewa-nga kw’awana bena vo amvwama, akwa ngangu yovoakw’etunda? Muna Nkand’a Nzambi, o mvovo waKiyibere wasekolwa vo “nkembo” una ye nsasa volekwa kiazitu. Kuna nz’ankulu, e nzimbu mu mata-di mantalu zavangilwanga. Zina zazitanga kwayingi,zau zasundang’o mfunu. Muna kuma kiaki, o mvovowasekolwa vo “nkembo,” ulenda yika mpe lekwa kia-ntalu yovo kiamfunu.

2 Kana una vo tulenda sivika awana bena ye wisay’etunda, adieyi Nzambi kevavanga muna wantu?Nkand’a Nzambi usonganga vo Nzambi ovanangazitu yovo nkembo kwa wantu. Kasikil’owu, munaNgana 22:4 tutanganga vo: “O nsendo a lulembamu,yo vumi wa Yave, umvwama yo zitu yo moyo.” Yako-bo mpe wasoneka vo: “Nwiyisakidika vana ndose aYave, kakunukundidika.” (Yak. 4:10) Nkia nkemboyovo zitu kevananga o Yave kwa wantu? Nki kilendakutukakidila mu tambula nkembo wau? Aweyi tule-nda sadisila akaka mu tambula nkembo?

3 Ntozi a nkunga wakala ye vuvu vo Yave okunsi-mbinina muna koko kwalunene yo kumfila munankembo. (Tanga Nkunga 73:23, 24.) Aweyi Yave ke-vangilanga wo? Yave ofilanga alembami muna nke-mbo muna kubasambula mu mpila zayingi. Kasiki-l’owu, okubasambulanga muna kubasadisa babakulaluzolo lwandi. (1 Kor. 2:7) Yave ovananga mpe kw’a-wana bekunlemvokelanga elau dia kala ye ngwizaniambote yo yandi.—Yak. 4:8.

4 Yave ovananga mpe nkembo kwa selo yandi

1, 2. (a) Ayeyi i nsas’a mvovo wa Kiyibere wasekolwa vo“nkembo”? (b) Nkia yuvu tubadika mun’elongi diadi?3-5. Mu nkia nkembo kekutufilanga o Yave?

KUYAMBULAKONSO DIAMBU KODIAKAKIDILA MUTAMBULA NKEMBO

‘O nkwa ntim’a lusaka-lalu, ozitiswa.’—NGA. 29:23.

NKIA MVUTU OVANA?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Nkia nkembo kekutuvananga o

Nzambi?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Adieyi dilenda kutukakidila mu

tambula nkembo?

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Aweyi luzindalalu lweto lulenda

twasila nkembo kw’akaka?

25

26 EYINGIDILU

muna kubayambula vo basamunangansangu zambote. (2 Kor. 4:1, 7) E salu kiasamuna nsangu zambote nkembo yovozitu kitwasanga. Kuna kw’awana besadi-langa elau diau dia salu muna kembelaYave ye muna wete di’akaka, Yave oku-basianga nsilu vo: “Ana bekunzitisa iku-bazitisa.” (1 Sam. 2:30) Yave okubazitisa-nga muna kubavana nkumbu ambote, isia vo, tondakana kwa yandi. Vana nta-ndu, besanisinwanga mpe kwa selo ya-kaka ya Nzambi.—Nga. 11:16; 22:1.

5 Nkia nsambu bevwa awana ‘betadi-langa Yave yo simbinina nzil’andi’? Nka-nd’a Nzambi usianga nsilu vo: “[Yave]kazangika wavwa nza: E yimpumbulu,vava ikendonwa, omona wo.” (Nku. 37:34) Wantu awaya bena ye vuvu kia vwamoyo a mvu ya mvu.—Nku. 37:29.

“KITAMBULA NKEMBO A WANTU KO”

6 Adieyi dilenda kutukakidila mu ta-mbula nkembo kevananga o Yave? Di-mosi muna mambu malenda kutukaki-dila i sia sungididi kiasaka muna nginduz’awana ke bena ye ngwizani ambote koyo Nzambi. Badika dina Yoane wa ntu-mwa kasoneka mu kuma ki’awana baka-la ye wisa muna lumbu ya Yesu. Wasone-ka vo: “Akuluntu engi bakwikidi muna[Yesu]; kansi muna diambu dia Afarisi ibalembele kuntambulwidila, benkwa tu-mbulwa mun’esambilu: kadi basundidio zol’o saniswa kwa wantu, ke mu sa-niswa kwa Nzambi ko.” (Yoa. 12:42, 43)Diangangu diadi kala kele vo ayadi awa-ya ke basie sungididi kiasaka ko munangindu za Afarisi.

7 Kuna lubantiku lwa salu kiandi kiaumbangi, Yesu wayika e kuma kiafi-la wantu ayingi mu lembi kuntambu-la yo kwikila muna yandi. (Tanga Yoane5:39-44.) E zula kia Isaele kiavingilanga

6, 7. Ekuma wantu ayingi ke bakwikidila muYesu ko?

e ngiz’a Masia mu mvu miayingi. VavaYesu kayantika samun’e nsangu zambo-te, akaka nanga babakula tuka munaungunza wa Daniele vo ntangwa kekwi-za Masia ifwene. Vitila ngonde zayingi,vava Yoane wa Mvubi kasilanga umba-ngi, akaka babanzanga vo yandi i Kristu.(Luka 3:15) Owau, o Masia ona bavingi-langa tuka kolo wayantika kubalonga.Kansi, ana balonganga o Nsiku ke ba-nkwikila ko. Yesu wasong’e kuma vavakabayuvula vo: “Nkia nkwikila nule-nda kwikila yeno nutambuziananga nke-mbo, vo i nkembo utuka kwa ndiona wi-n’aka vo i Nzambi, wau ke nuvavi?”

8 Muna bakula una nkembo a wantuulenda kakidila nkembo a Nzambi, tute-zanesa nkembo yo ntemo. O nsema wa-zala yo nkembo. Nga osungamene e lu-mbu kiansuka watala kun’ezulu munafuku yo mona ulolo wa ntetembwa? Na-nga wasivika kikilu mu mona wete wantetembwa. (1 Kor. 15:40, 41) Kansi,adieyi tumona avo tutadidi kun’ezulumuna mbanza zina yo ntemo ayingi? Ontemo a mbanza ukitulanga dio se dia-mpasi mu mona ntemo a ntetembwa.Ekuma? Nga i mu kuma kia sia vo nte-mo tumonanga mu nzila, muna yanzalaya nsaka yovo muna nzo zanda usundidio ntemo a ntetembwa e ngolo yovo wete?Ve! Ediadi divangamanga kadi o ntemoa mbanza lukufi wina yo yeto yo kutu-kakidila twalembi toma mona wete wansem’a Yave. Muna mona ntemo a ntete-mbwa, tufwete vambuka ntemo a mba-nza kimana walembi kutukakidila.

9 Diau adimosi, o nkembo utukangakwa wantu ulenda kutufila mu veza yolembi vava nkembo kevananga o Yave.Wantu ayingi ke bezolanga tambu-lwila nsangu za Kintinu ko mu kumakia wonga wa dina akundi yovo yitu yau

8, 9. Aweyi nkembo a wantu ulenda kakidilankembo a Nzambi? Yika nona kia ntemo.

15 FEVELELO 2013 27

balenda yindula. Kana nkutu selo yaYave balenda tokana kwayingi mu kumakia ngindu za wantu akaka. Yindula vonleke oveno kiyekwa kia kwenda silaumbangi mu zunga kina katomene zaya-kana, kansi wantu ke bazeye wo ko voMbangi a Yave. Nga ofwete mona wongawa sila umbangi muna zunga kiakina?Yindula vo mpangi ovezwanga kw’akakawau vo etima dia kuyivana muna salu kiaYave kena diau. Nga oyambula vo e ngi-ndu z’awana ke beyangalelanga salu kiaYave ko zamvukumuna? Dilenda kalavo mpangi ovangidi esumu diampwena.Nga osweka esumu diandi mu kuma kiansoni za vidisa kiyekwa muna nkuta-kani yovo mu lembi kendeleka yitu ku-mosi y’akundi andi? Avo mpangi ndio-yu osianga e ngwizani andi yo Yave vafulu kiantete, ‘obokela akuluntu a nkuta-kani’ kimana bansadisa.—Tanga Yakobo5:14-16.

10 Nanga ngolo ovanganga za kitukaNkristu azikuka muna mwanda, kansimpangi mosi uvene elongi. E mvovo mia-ndi milenda kusadisa avo kuyambwi-di ko vo lulendo, kuyitokanena kwa-saka yovo fu kia vava vakuba kiafila muveza elongi bavene. Yindula vo salu ki-mosi osalanga yo mpangi. Nga otokanakwayingi mu kuma kia ndiona otambulankembo muna ngindu zambote osongayovo muna salu kiayingi osala? Avo di-mosi muna mambu mama dibwididi, su-ngamena vo ‘o nkwa ntim’a lusakalalu,ozitiswa.’—Nga. 29:23.

11 Akuluntu kumosi y’awana bazole-le tambula kiyekwa muna nkutakani ba-fwete kuyikeba muna vava nkembo a

10. (a) Adieyi dilenda bwa avo tutokanangakwayingi mu kuma kia dina akaka balenda yi-ndula? (b) Nkia ziku tufwete kala kiau avo tu-songele lusakalalu?11. Aweyi tufwete kuyibadikila vava akaka be-kutusanisinanga? Ekuma?

wantu. (1 Tim. 3:1; 1 Tes. 2:6) Adieyi ompangi kafwete vanga kele vo akaka ba-nsanisini mu kuma kia salu kiambote ka-sadidi? Nanga ke kuyitongekela dimbuko, nze una wavanga Saulu wa Ntinu.(1 Sam. 15:12) Kansi, nga osungamenavo mu lusadisu lwa Yave kaka i kale-ndele sala salu kiaki? Nga osungamenavo Yave kaka lenda kunsadisa mu ko-nso salu kesinga sala kuna sentu? (1 Pet.4:11) Una tumonanga muna ntima vavawantu bekutusanisinanga diau disonga-nga kana vo nkia mpil’a nkembo tuvava-nga.—Nga. 27:21.

‘MAKETO MA S’ENO NUZOLELE VANGA’

12 Diambu diakaka dilenda kutukaki-dila mu tambula nkembo kevananga oNzambi i zolela yeto. Zolela yambi ilendakutukakidila mu wa e ludi. (Tanga Yoa-ne 8:43-47.) Yesu wavovesa Ayuda akakavo ke bazola wa nsangu kabasamunwi-nanga ko wau vo ‘maketo (yovo zolela) yas’au Nkadi ampemba bazolanga vanga.’

13 Ezak’e ntangwa, tuzolanga kaka owa dina dikutuyangidika. (2 Pet. 3:5)Yave watuvanga yo tomfo tulenda kutu-sadisa mu lembi sia sungididi mu ma-mbu makaka. Dingalala fiakete yo vavazaya kana vo mpila kwa za ndinga ole-nda wa mu nkumbu mosi? Nanga ente-te ezaka ndinga kusidinge zo sungididiko. O tomfo twaku tukusadisanga mu siasungididi mu diambu dimosi kaka, kanauna vo olenda wa mambu mayingi munkumbu mosi. Kansi, afimpi a mambubevovanga vo diampasi mu swaswanesandinga za wantu ayingi bevovanga munkumbu mosi. Ediadi disongele vo vavatuwanga wantu awole bevovanga mu

12. Ekuma Ayuda akaka balembi wila nsanguza Yesu?13, 14. (a) Afimpi a mambu adieyi bavova mukuma kia tomfo tweto ye nding’a muntu?(b) Adieyi dikutufilanga mu sola ndiona tuwa?

28 EYINGIDILU

nkumbu mosi, tulenda sola kana nding’anani tusia sungididi. Tusola ndiona tuzo-lele wa. Ayuda ana bazola vanga zolelaya s’au Nkadi ampemba, ke bazola wilaYesu ko.

14 Tuwanga nsangu zitukanga muna‘nzo a ngangu’ ye muna ‘nzo ezowa.’(Nga. 9:1-5, 13-17) E ngangu yo uzowaubokanga oku kwa yeto. Nzengo tufwe-te baka. Mboka ya nani tutambulwila?Tutambulwila e mboka ya ndiona tuzole-le yangidika. Avo tu mameme ma Yesu,tuwa nding’andi yo kunlanda. (Yoa. 10:16, 27) Alandi a Yesu ‘bewanga e ludi.’(Yoa. 18:37) ‘Ke bazeye nding’a nzenzako.’ (Yoa. 10:5) Alembami awaya beta-mbula nkembo kwa Nzambi.—Nga. 3:13,16; 8:1, 18.

“NKEMBO ENO”

15 Luzindalalu lweto mu vanga luzo-lo lwa Yave lusadisa akaka mu tambulankembo. Paulu wasonekena nkutakaniya Efeso vo: “Inuvingidi vo ke nufwilw’entima muna mpasi zame muna diambudieno ko, zina vo i nkembo eno.” (Ef. 3:13) Mu nkia mpila e mpasi za Paulu za-kadila se “nkembo” kuna kwa esi Efeso?Luzindalalu lwa Paulu lwa kwamananasadila mpangi zandi kana una vo munampasi, lwasonga kwa esi Efeso vo sadilaNzambi i diambu difwete sund’o mfunukuna kw’Akristu. Kele vo Paulu wayoyamu kuma kia mpasi, nga mpangi zandibadi bakula vo e ngwizani au yo Yave,salu kiau ye vuvu kiau i mambu masu-ndidi o mfunu muna zingu kiau? Munambandu andi ya luzindalalu, Paulu wa-songa kwa mpangi zandi vo kala nlongo-ki a Kristu elau diampwena kikilu.

16 Badika una vema ye luzindalalu lwa

15. Mu nkia mpila e mpasi za Paulu zakadila se“nkembo” kuna kw’akaka?16. Nkia mpasi kamona Paulu kuna Luseta?

Paulu lwasadisila ampangi. Muna Mava-ngu 14:19, 20 tutanganga vo: ‘KuluekeAyuda, batuka kuna Antiokia ye Ikonio:ova balebele e ndonga, batubidi Pau-lu matadi, bankokele kuna mbazi evata[dia Luseta], kadi, edi babenze vo ofwi-di. Alongoki wau banzungidi, otelame-ne, okotele mun’evata: oku mene-meneovaikidi yo Banaba, wele kuna Delebe.’Yindula e mpasi kamona Paulu! Vava ba-ntubila matadi yo bembolwa nze muntuofwidi, muna lumbu kialanda wavangankangalu wa tezo kia 100 kilometa munamalu!

17 Nga Timoteo mosi muna “alongo-ki” ana bazunga Paulu muna kunsadisa?Lusansu luna muna nkand’a Mavangu

17, 18. (a) Aweyi Timoteo kazayila e mpasi za-mona Paulu kuna Luseta? (b) E mbandu a Pau-lu ya luzindalalu aweyi yasadisila Timoteo?

ke luvovanga wo ko. Kansi, dilenda kaladialudi. Badika dina Paulu kasonekamuna nkand’andi wezole kwa Timoteo:“Vo i ngeye, walandang’elongi diame, fu,. . . mana mambwila kuna Antiokia [yi-ngwa muna mbanza], kuna Ikonio, kunaLuseta [tubilwa matadi]; o tubangamutuna yazizidila: tuna twawonso yavuluzi-lwa kwa Mfumu.”—2 Tim. 3:10, 11; Mav.13:50; 14:5, 19.

18 Timoteo wazaya e mpasi zawonsokazizidila Paulu. Ka lukatikisu ko vo Ti-moteo mayingi kalongoka muna mba-ndu a Paulu. Vava Paulu kakingula Lu-seta, wawa nsangu vo Timoteo mbanduambote kakala muna nkutakani, “waka-la ye nkumbu ambote vana vena wana-ngudi akwa Luseta ye Ikonio.” (Mav. 16:1, 2) Kuna kwalanda, Timoteo wavewamalau mayingi ma salu.—Fili. 2:19, 20;1 Tim. 1:3.

19 Avo tuzindalele vanga luzolo lwaNzambi, e mbandu eto ilenda sadisa aka-ka, musungula aleke mu kituka se selo

19. E mbandu eto ya luzindalalu aweyi ilendasadisila akaka?

yazikuka ya Nzambi. Aleke ke betangi-ninanga kaka mbandu eto ya longa komuna salu kia umbangi, kansi betangini-nanga mpe mpila tuzizidilanga e mpasiza zingu. Paulu ‘wazindalala muna ma-mbu mawonso’ kimana awonso besikilaye kwikizi “babaka luvuluku luna munaKristu Yesu, yo nkembo a mvu ya mvu.”—2 Tim. 2:10.

20 Tuvwidi kuma yayingi mu kwama-nana ‘vava nkembo utuka kwa ndio-na win’aka vo i Nzambi.’ (Yoa. 5:44; 7:18) Yave ovananga moyo a mvu ya mvukw’awana bevavanga nkembo.’ (TangaRoma 2:6, 7.) Vana ntandu, “luzindalalu[lweto] muna vanga mambote,” lulendasadisa akaka mu sikila ye kwikizi yo vwansambu zakwele mvu. Muna kuma kia-ki, kuyambula konso diambu ko diaka-kidila mu tambula nkembo kevananga oNzambi.

20. Ekuma tufwete kwamanena vava nkembokevananga o Nzambi?

Aleke beyangalela-nga luzindalalubesongangaAkristu benavo se anunu

30 EYINGIDILU

Ezak’e ntangwa, awana besatululanga

e lekwa yankulu, besololanga e lekwa iso-

nganga e ziku vo wantu beyikwanga muna

Nkand’a Nzambi bazinga kikilu. Kasiki-

l’owu, muna mvu wa 2011 akwa ngangu

kuna Isaele bamwang’e nsangu mu kuma

kia lekwa basolola kisonganga e ziku vo

muntu mosi oyikwanga muna Nkand’a

Nzambi kazinga kikilu. Basolola nkela

mosi yatoma viengeswa ya tezo kia 2.000

ma mvu, yasiwanga visi ya muntu afwa avo

nsuni miandi miwolele.

Muna nkela yayi mwasonama vo: “Mire-

yame wa mwan’ankento a Yesua wa mwa-

na Kayafa, ngang’a Mazeya kuna Bete

inri.” O Ngang’ambuta wa Nyuda ona wa-

bangika Yesu yo kumvondesa i Kayafa.

(Yoa. 11:48-50) Fl´avio Josefo wa nsoneki a

lusansu wanyikila vo “Yosefe, ona wayiki-

lwanga mpe vo Kayafa.” E nkela yayi nanga

ya mosi muna yitu yandi. Wau vo e maso-

no makala muna nkela ina bateka solola

mebadikilwanga vo ma ngang’ambuta ona

wakiyikilanga vo “Yehosef bar Caiapha”

yovo Yosefe wa mwan’a Kayafa,� nanga Mi-

reyame yitu kia Kayafa kakala.

Nze una usonganga e nsangu za Auto-

� Muna zaya mayingi mu kuma kia nkel’a Kayafa,tala elongi dina yo ntu a diambu “O Sumo Sacerdoteque Condenou Jesus,” mun’Eyingidilu dia 15 Yanuali2006, lukaya lwa 10-13 mu Kimputu.

ridade Israelense de Antiguidades (IAA),

e mivi bayiya nkel’a Mireyame vava baba-

ngula ziami kimosi kiankulu. O lufimpu lwa

lekwa yayi ye masono makala mo lusonga-

nga e ziku vo nkela yayi yankulu kikilu.

E nkel’a Mireyame ikutuzayisanga mpe

diambu dimosi diampa. Iyikanga Maze-

ya, nkumbu a buka kiansuka muna buka

24 ya nganga basadilanga muna tempelo

kuna Yerusaleme. (1 Tus. 24:18) E nsangu

za Autoridade Israelense de Antiguidades,

(IAA) zisonganga vo, e masono makala

muna nkela yayi mesonganga vo “ekanda

dia Kayafa mu buka kia Mazeya diakala.”

E masono mama meyikanga mpe Bete

�Inri. E mvovo miami nanga mina ye nsa-

sa zole. Buka kia Autoridade Israelense de

Antiguidades, (IAA) kiavova vo: “Eyi yantete

nanga isonganga vo e Bete �Inri i nkumbu

a kanda dimosi di’anganga, i sia vo, wan’a

Ime. (Ezera 2:36, 37; Nekemiya 7:39-42)

Akaka muna wan’au mu buka kia Maze-

ya bakala.” E nsasa “yazole isonganga [vo

Bete �Inri] nanga i fulu kiazingilanga Mi-

reyame yovo kiazingilanga ekanda diandi

diawonso.” Diakala dialudi yovo ve, e nke-

l’a Mireyame isonganga e ziku vo Nkand’a

Nzambi wantu akieleka uyikanga, ana ba-

kala ye makanda makieleka.

Mwisi Kanda dia Kayafa Kakala

Boaz Zissu, Bar-Ilan University, Israel

Fwaniswa:Fulukialundilwangae nkela zasiwangavisi ya muntu afwa

Todd

Bole

n/B

ible

Pla

ces.co

m

15 FEVELELO 2013 31

“KE KILENDI vilakanwa ko!” I wau wantu ayingi bayikilanga e fuka“Drama da Criacao.” Mu ntangwa yambote kikilu kiavaikiswa, awa-na batala kio ke besinga kio vilakana ko. Kieleka, e fuka “Drama daCriacao” kiasia umbangi wanene, owu wavana nkembo kwa Yave vi-tila luyalu lwa Hitler lwayantika bangika nkangu a Yave kuna Euro-pa. Kansi, nki i fuka “Drama da Criacao”?

Muna mvu wa 1914, evula diasina dia nkangu a Yave kunaBrooklyn, Nova York, Estados Unidos, diavaikisa fuka kiayikilwa-nga vo “Fotodrama da Criacao.” E fuka kiaki i filme yazingilanga olanana, yasonganga fwaniswa ye wantu banikukanga kumosi ye zudia ndinga mu se ya mpila mu mpila. Wantu ayingi mu nza yawonsobatala “Fotodrama” yayi. Muna mvu wa 1914, vavaikiswa diaka fukakiankufi kiayikilwa vo “Drama Eureka.” Muna mvu mia 1920, e sli-de, filme ye lekwa ina basadilanga mu songa fuka ke yakala diakayambote ko. Kansi, wantu ayingi bakala y’etima dia tala e “Fotodra-ma.” Kasikil’owu, esi mbanza Ludwigsburg, Alemanha bayuvula vo:“Nkia lumbu diaka kisinga songwa e Fotodrama?” Adieyi difwetevangwa?

Muna lungisa ekani dia songa e Drama, muna mvu mia 1920,awana bavitang’o ntu kuna Betele ya Magdeburg, Alemanha, ba-sumba filme kuna agencia de notıcias kuna Paris, Franca ye masi-ni mesonganga slide kuna kompani za nieteka e nkanda (grafica)kuna mbanza Leipzig ye Dresden. E salanganu yayi yayantika sadi-lwa kumosi ye masini mankulu masongelwanga “Fotodrama” maka-la vo mambote.

Mpangi Erich Frost, ona watoma zaya miziki, wasonekanga nku-nga mina miasikwanga muna filme ye muna slide. Emiaka mvovomuna nkanda Criacao miabongelwa. Ekiaki i kuma e “Fotodrama”yampa yavaninwa e nkumbu “Drama da Criacao (Fuka kia Nsema).”

E Fuka kiaki kiampa ola zimosi kiavanganga ye Fotodrama, i siavo, ola nana. Yasongwanga muna fuku mu fulu yayingi. Yasongangamambu mayingi mu kuma kia lumbu ya nsema, lusansu lwa Nka-nd’a Nzambi ye lwa wantu a nza yo songa vo nsambil’a luvunu keilungisanga nsatu za wantu ko. E “Drama da Criacao” yasongwakuna

´Austria, Alemanha, Luxemburgo ye kuna Suica ye kwa wantu

bavovanga e ndinga ya esi alemanha bazingilanga mu fulu yakaka.Erich Frost wavova vo: “Vava kiasongwanga e Drama, yakasake-

sa akundi ame a sikola musungula ana twayimbilanga yau, mu sa-dila e ntangw’a vunda mu kwenda muna konso nlonga mu kayae nkanda ye yinkanda-nkanda yeto kwa wantu. Twakaya nkanda

“Ke Kilendi Vilakanwa ko” muNtangwa Yambote Kiavaikiswa

- Luzayisu mukuma kia “Dramada Criac

˜ao” muna

mvu wa 1932

'Nkanda Sch

¨opfung

(Criac˜ao), muna

mwatuka e nkumbua fuka kiampa

miayingi vioka nkutu muna salu kia nzo ye nzo.” Johannes Rauthe,ona wavitang’o ntu muna nkubika za songa Drama da criacao kunaPolonia ye kuna nsi iyikilwanga o unu vo Republica Tcheca, osunga-menanga vo wantu ayingi mun’awana batala yo batuzayisanga efulu bezingilanga kimana twenda kubakingula. Twayenda kingulawantu awaya yo kala ye mbokena zambote mu kuma kia Nkand’aNzambi.

Muna mvu mia 1930, konso ntangwa kiasongwanga e fuka “Dra-ma da Criacao,” e fulu yazalanga ye wantu. Awonso muna mba-nza bamokenanga mu kuma kia Mbangi za Yave. Muna mvu wa1933, tezo kia fuku dimosi (1.000.000) dia wantu balungana mutala e fuka kiasongwanga kw’ampangi za vula dia Alemanha. KatheKrauss osungamenanga vo: “Muna kwenda tala e Drama, konso lu-mbu twadiatanga kilometa 10 kwenda yo vutuka mu lumbu tanu,twakangalanga muna mfinda, tomboka yo kulumuka miongo.” ElseBillharz wavova vo: “E fuka ‘Drama da Criacao’ kiasiamisa kikiluzola kwame muna ludi.”

Alfred Almendinger wavova vo vava ngudi andi katala e Drama,kuna “kiese kiawonso wayenda sumba Nkand’a Nzambi kimanakavava o mvovo ‘purgatorio.’ ” Wau vo kamona wo ko muna Nka-nd’a Nzambi, wayambula kwenda kuna dibundu diandi, i bosi, wa-vubwa. Erich Frost wavova vo: “Wantu ayingi bazay’e ludi muna lu-sadisu lwa ‘Drama da Criacao.’ ”—3 Yoane 1-3.

E kolo wantu ayingi bayangalelanga tala e fuka “Drama da Cria-cao,” luyalu lwa Nazi lwayantika twasa mvwanga kuna Europa.Kuna lubantiku lwa mvu wa 1933, e salu kia Mbangi za Yave kunaAlemanha kiasimwa. Tuka muna kolo kiakina yakuna mfoko a vi-t’anzole ya nz’amvimba muna mvu wa 1945, selo ya Yave kuna Eu-ropa babangikwanga kwayingi. Erich Frost wasiwa mu pelezo tezokia mvu nana. Kansi wavayika, I bosi, wayenda sadila kuna Beteleya Wiesbaden, Alemanha. Diakiese kikilu wau vo e fuka “Dramada Criacao,” eki ke kilendi vilakanwa ko kiavaikiswa mu ntangwayambote mu vana unkabu kwa ulolo wa Akristu ana bazizidilangae ntonta za lukwikilu muna kolo kia Vit’anzole ya Nz’amvimba.—Muna malundilu meto kuna Alemanha.

Erich Frost ye nkunga wa“Drama da Criac

˜ao” una

kasoneka

sBandula nkanda wau

ye nkanda miakaka

muna www.jw.org

Olenda mpe tanga Traduc˜

ao do

Novo Mundo muna Internete

w13 02/15-KG