PAK v ol . 5 5 , n r 1 2 / 2 0 0 9 1037 Artur WOLLEK ZACHODNIOP OM OR S K I U NIW E R S Y T E T T E CHNOL OG ICZNY W S ZCZE CINIE

Gdy bogiem było Słońce – s t a r oż yt n e j edn os t k i mia r cz . I I Dr inż. Artur WOLLEK U k ońc z y ł s t ud i a n a k i er un k u E l ek t r on i k a n a P ol i t ec h -n i c e S z c z ec i ńs k i ej . T y t uł d ok t or a uz y s k a ł w r ok u 20 0 0 . O b ec n i e p r a c uj e w Z a k ł a d z i e Met r ol og i i I n s t y t ut u A ut om a t y k i P r z em y s ł ow ej n a W y d z i a l e E l ek t r y c z n y m Z a c h od n i op om or s k i eg o U n i w er s y t et u S z c z ec i ńs k i eg o n a s t a n ow i s k u a d i un k t a . Z a j m uj e s i ę p r z et w a r z a n i em s y g n a ł ó w p om i a r ow y c h i s y s t em a m i p om i a r ow y m i . J eg o p a s j ą j es t a r c h eol og i a i h i s t or i a s t a r oż y t n a w t y m m et r ol og i a a n t y c z n a . e-m a i l : A r t u r . W o l l ek @ z u t . ed u . p l

S t r e s z c z e n i e

W ar t y k u l e au t or z ab i e r a c z y t e l n i k a w wę d r ó wk ę po ś wi e c i e an t y k u pr z e d -st awi aj ą c wy b r an e j e d n ost k i m i ar u ż y wan e pr z e z n aj wi ę k sz e c y wi l i z ac j e ś wi at a st ar oż y t n e g o: S u m e r , E g i pt , G r e c j ę i R z y m . W pi e r wsz e j c z ę ś c i ar t y k u ł u [ 1 ] opi san o pr awd opod ob n i e pi e r wsz y pr z y k ł ad wy k or z y st an i a d o pom i ar ó w sk al i n at u r al n e j , k t ó r y m b y ł y tokeny. W d r u g i e j c z ę ś c i ar t y k u ł u au t or pr z e d st awi ł j e d n ost k i m i ar m asy , ob j ę t oś c i or az z wi ą z an e z n i m i aspe k t y pr awn e i r e l i g i j n e . S ł o w a k l u c z o w e : st ar oż y t n e m i ar y , t al e n t , m i n a, d r ac h m a, l i b r a, am f or a, se x t ar i u sz . Wh en th e g o d w a s th e S un – th e a n c i en t mea s ure un i ts

A b s t r a c t

T h i s par t of t h e pape r d e sc r i b e s we i g h t an d v ol u m e u n i t s of m e asu r e . T h e S u m e r i an we i g h t sy st e m was t h e m ost i m por t an t f or ou r c i v i l i z at i on . I t was t ak e n b y ot h e r c i v i l i z at i on s l i k e : Ac ad i an s, B ab y l on i an s, Assy r i an s an d G r e e k s. S u m e r i an we i g h t u n i t s we r e c al l e d ( f r om t h e sm al l e st t o t h e b i g -g e st ) : š e ( g r ai n ) , g i n, m a na , g u n. T h i s sy st e m was ad opt e d b y G r e e k s wi t h sm al l c h an g e s. G r e e k s u n i t s of we i g h t we r e c al l e d : ob ol u s , d r a c h m e, m i na , ta l a nton. T h e r e l at i on sh i p b e t we e n t h e se u n i t s was c on st an t . T h e v al u e of u n i t s was c h an g e d t h r ou g h t h e t i m e . M ost i m por t an t an d popu l ar we r e t wo sy st e m s: Ae g e an an d At t i c a. E g y pt i an s h ad h i s own i n d e pe n d e n t u n i t s of we i g h t : ki te an d d eb en. D e b e n was t h e b asi c E g y pt i an u n i t s of we i g h t f r om t h e N e w Ki n g d om t i m e s ( t h e R am e sse s d y n ast y ) . R om an s b asi c u n i t s of we i g h t we r e c al l e d : l i b r a or p ond u s ( f or t h at r e ason B r i t i sh pou n d sh or t i s l b ) . S u m e r i an v ol u m e u n i t s we r e : ka ( or s i l a ) an d we r e t h e k i n d s of m e asu r e d war e s i n d e pe n d e n t . I n E g y pt , G r e e c e an d R om e an ot h e r u n i t s we r e f or d r y an d an ot h e r f or l i q u i d m e asu r e . T h e E g y pt i an u n i t s of v ol u m e we r e : h eka t ( t h e b ar r e l ) an d h enu ( t h e j u g ) , d es ( f or b e e r ) , h eb enet ( f or wi n e ) , m eni ( f or oi l ) . G r e e k b asi c u n i t f or d r y m e asu r e was m ed i m nos . T h e b i g g e st u n i t f or l i q u i d m e asu r e was m etr etes . R om an s we r e t ak i n g v ol u m e u n i t s f r om G r e e k s. T h e b asi c v ol u m e u n i t m e asu r e i n R om e was s ex ta r i u s . T h e r e we r e m an y at t e m pt s of t h e m e asu r e u n i t st an d ar d i z at i on i n t h e past . T h e U r n am m u l e g al c od e was pr ob ab l y t h e f i r st k n own u s. I n t h e B i b l e we h av e al so som e e x am pl e of t h at . K e y w o r d s : an c i e n t m e asu r e u n i t s, t al e n t , m i n a, d r ac h m a, ob ol , l i b r a, am ph or a, se x t ar i u s. 1 . Ws tę p

W p i e r w sz e j cz ęś ci ar t yk u ł u [ 1 ] p r z e dst aw i one z ost ał y st ar oż yt -ne j e dnost k i m i ar dł u g oś ci i p ol a p ow i e r z ch ni . K ont ynu u j ąc nasz ą p odr ó ż p o st ar oż yt noś ci w dr u g i e j cz ęś ci ar t yk u ł u p r z yj r z ym y si ę st ar oż yt nym j e dnost k om m asy i ob j ęt oś ci . Z aj r z ym y t e ż do ś w i ą-t yń i na ag or y, b y w ś r ó d z w oj ó w p ap i r u só w i st osó w g l i ni anych t ab l i cz e k p osz u k ać ś l adó w st ar oż yt nych m i ar . D ow i e m y si ę co g r oz i ł o z e st r ony b og ó w i l u dz i t ym , k t ó r z y f ał sz ow al i m i ar y.

2 . Talent to n i e ty l k o uz d o l n i en i e

I z now u naj st ar sz e ś ci e ż k i p r ow adz ą nas do M e z op ot am i i z a-m i e sz k ał e j p r z e z t aj e m ni cz ych S u m e r ó w . W ynal e z i ony p r z e z

S u m e r ó w sz e ś ć dz i e si ęt ny syst e m l i cz e ni a naj b ar dz i e j j e st w i docz -ny w ł aś ni e w p odz i al e j e dnost e k m asy. N aj m ni e j sz ą z ni ch b ył o ziarno ( š e – sz e ) , co odp ow i adał o ≈ 4 6 ¾ m g . Z k ol e i 1 8 0 š e st anow i ł o g in cz yl i ≈ 8 , 4 g . N ast ęp ną m i ar ą b ył o m ana ( ≈ 0 , 5 k g ) st anow i ące odp ow i e dni k 6 0 g in. N aj w i ęk sz ą st osow aną p r z e z S u m e r ó w j e dnost k ą m asy b ył o g u n odp ow i adaj ące 6 0 m ana cz yl i ≈ 3 0 , 3 k g [ 2 ] .

O dw aż ni k i p i e r w ot ni e w yk onyw ano z r ó ż ne g o r odz aj u sk ał ( p ocz ąt k ow o b ył y t o p o p r ost u w yg ł adz one k am i e ni e ) . Z cz ase m z acz ęt o nadaw ać i m r ó ż ne f or m y g e om e t r ycz ne ( r ys. 1 ) l u b z w i e -r z ęce ( naj cz ęś ci e j ś p i ące j k acz k i l u b ł ab ędz i a) .

R y s . 1. O d w a ż n i k i k a m i en n e ( ? ) z ok r es u m y k eńs k i eg o – Muz eum A r c h eol og i c z n e

w A t en a c h , G r ec j a ( f ot . A ut or ) F i g . 1. S t on e m ea s ur e of W ei g h t ( ? ) , My c en a ea n p er i od – A r c h eol og i c a l Mus eum

of A t h en s , G r eec e, ( p i c . T h e A ut h or ) R oz w ó j m e t al u r g i i dop r ow adz i ł do p ow st ani a odw aż ni k ó w m e -

t al ow ych w yk onanych z m i e dz i l u b b r ąz u , a w ok r e si e p ó ź ni e j -sz ym z ż e l az a. W r az z r oz w oj e m r z e m i osł a ar t yst ycz ne g o z acz ęł y one cz ęst o p r z yb i e r ać b ar dz o oz dob ne f or m y na p r z yk ł ad z w i e r z ę-ce ( r ys. 2 ) .

R y s . 2. P er s k i od w a ż n i k ż el a z n y z V w p . n . e. o w a d z e j ed n eg o t a l en t u ( f ot . B r i t i s h

Mus eum ME E 3 26 25 ) F i g . 2. P er s i a n i r on w ei g h t of on e t a l en t , 5 t h c en t ur y B C ( p i c . B r i t i s h Mus eum

ME E 3 26 25 )

W p ó ź ni e j sz ym ok r e si e su m e r yj sk i e j e dnost k i m i ar m asy z ost a-ł y p r z e j ęt e p r z e z i nne cyw i l i z acj e z am i e sz k u j ące t e r e ny M e z op o-t am i i j ak : A k adyj cz yk ó w , B ab i l oń cz yk ó w i A syr yj cz yk ó w , b y nast ęp ni e p op r z e z B l i sk i W sch ó d dot r z e ć do g r e ck i ch k ol oni i w A z j i M ni e j sz e j , a st ąd p r z e dost ać si ę na k ont yne nt e u r op e j sk i .

W E g i p ci e naj m ni e j sz ą j e dnost k ą m asy b ył o k d t ( k i t e ) odp o-w i adaj ące m asi e ≈ 9 , 1 g . W i ęk sz ą j e dnost k ą m asy b ył d b n ( de b e n) r ó w now aż ny 1 0 k d t cz yl i ≈ 9 1 g [ 3 , 4 ] . O d cz asó w r am e ssydz k i ch ( X I X i X X dynast i a – X I I I -X I w . p . n. e . ) st anow i ł on p odst aw ow ą j e dnost k ę m asy. Z cz ase m z acz ęt o w yr ó ż ni ać de b e n w sr e b r z e i z ł oci e , nadaj ąc m u t ym sam ym ch ar ak t e r p i e ni ędz y. Z k ol e i w ok r e si e p t ol om e j sk i m r oz p ow sz e ch ni ł si ę w E g i p ci e g r e ck i syst e m m i ar . T al e nt al e k s and ry j s k i ( p op u l ar ny t ak ż e w k ol oni ach g r e ck i ch ) odp ow i adał m asi e ≈ 4 3 , 6 6 k g , a m ina a. ≈ 5 8 2 , 2 g [ 5 ] .

G r e ck i syst e m j e dnost e k m asy, p om i m o i ż z ost ał z ap oż ycz ony z M e z op ot am i i , r ó ż ni ł si ę od su m e r yj sk i e g o. Ł ącz ył on b ow i e m

1038 PAK v o l . 5 5 , n r 1 2 / 2 0 0 9

system sześćdzieiętny z dziesiętnym. Największą jednostką masy w star oż ytnej G r ec ji b ył τάλαντον (tal anton – tal ent) – odp owied-nik sumer yjskieg o g u n . S łowo to jest p oc h odzenia semic kieg o i oznac za: to c o s ię w aż y , c ię ż ar , tal e r z w ag i l ub samą w ag ę . T al ent dziel ił się na 6 0 µ νά (mina) – sumer yjskie man a. Z kol ei mina dziel iła się na 1 0 0 δ ρ αχµ ή (dr ac h me – dr ac h ma) – w odr ó ż -nieniu od man a, któ r e dziel iło się na 6 0 g in . Najmniejszą jednost-ką masy w G r ec ji b ył ό β ολό ς (ob ol us – ob ol ). D r ac h ma dziel iła się na 6 ob ol i. S łowo o b o l o m oznac zało r o ż e n (w wiel u g r ec kic h miastac h takie właśnie ż el azne l ub sp iż owe r oż ny służ yły jako p r zodkowie monet), zaś d r ac h me to g ar ś ć , w tym wyp adku oc zy-wiśc ie ob ol i. Nazwy jednostek wag i ic h stosunki b yły jednol ite na ter enie c ałej H el l ady. R ó ż ne natomiast b yły ic h war tośc i b ez-wzg l ędne. I tak min a e g in e c k a odp owiadała masie ≈ 6 1 4 g (tal e n t e . ≈ 3 6 ,8 4 kg , d r ah ma e . ≈ 6 ,1 4 g , o b o l e . ≈ 1 ,0 2 g ), natomiast min a atty c k a b yła r ó wnoważ na ≈ 4 3 7 g (tal e n t a. ≈ 2 6 ,2 2 kg , d r ah ma a. ≈ 4 ,3 7 g , o b o l a. ≈ 0 ,7 3 g ) [ 5 ] . Z dar zało się jednak, ż e na ter enie jedneg o miasta p osług iwano się (l eg al nie! ! ! ) w tym samym c zasie r ó ż nymi war tośc iami tyc h ż e jednostek. Z a p r zykład mog ą p osłuż yć tu c h oc iaż b y A teny, g dzie w c zasac h c esar stwa r zymskieg o uż ywano aż p ięc iu r ó ż nyc h war tośc i min o wadze od ≈ 4 3 6 g do ≈ 7 0 9 g [ 5 ] . J ak widać r ozb ież nośc i b yły tu znac zne. O p r ó c z teg o r ó wnież w A tenac h uż ywano jednostki o nazwie σ τατή ρ (stater ), zwaneg o też c ię ż k ą min ą, któ r y odp owiadał wadze 2 min. S tosowano takż e wiel kośc i ułamkowe stater a jak: ½ , ⅓ , ¼ , 1⁄6, ⅛ i 1/16. Z kol ei w okr esie r zymskim p ojawiła się w G r ec ji jed-nostka mniejsza od ob ol a c zyl i χαλκ ου ν (c h al kous). Najc zęśc iej uż ywano jej w ap tekar stwie. O b ol dziel ił się na 8 c h al kó w [ 5 ] .

R zymską p odstawową jednostką masy b yła l ib r a (zwana też p o n d u s ). P oc h odzenie teg o słowa nie jest do koń c a wyjaśnione. P odob nie jak w p r zyp adku g r ec kieg o τάλαντον oznac za ono wag ę w sensie p r zyr ządu, jak r ó wnież samą miar ę. O statec znie wag ę l ib r y ustal ono około I I I w. p .n.e. O d teg o c zasu nie p odl eg ała ona większym wah aniom. P r zyjmuje się, ż e jej śr ednia wag a (ustal ana na p odstawie monet i odważ nikó w) odp owiada masie ≈ 3 2 7 ,4 5 g . P owszec h nie stosowaną jednostką mniejszą od l ib r y b yła u n c j a (≈ 2 7 ,2 8 8 g ). L ib r a dziel iła się na 1 2 unc ji. S zc zeg ó łowy p odział r zymskiej l ib r y na p odstawie [ 5 ] p r zedstawiono w tab el i 1 .

T a b . 1. P o d z ia ł r z y m s k ie j j e d n o s t k i m a s y libra [ 5] T a b . 1. T h e d iv is io n o f l ib r a – t h e r o m a n w e ig h t u n it s [ 5]

N a z w a j e d n o s t k i l ic z b a u n c j i m a s a w g r a m a c h L ibra 12 ≈ 327, 45 D e u n x 11 ≈ 30 0 , 16 D e x t ran s 10 ≈ 272, 88 D o d ran s 9 ≈ 245, 59 B e s 8 ≈ 218, 30

S e p t u n x 7 ≈ 191, 0 2 S e m is 6 ≈ 163, 73

Q u in c u n x 5 ≈ 136, 44 T rie n s 4 ≈ 10 9, 15 Q u ad ran s 3 ≈ 81, 86 S e x t ran s 2 ≈ 54, 58 S e s c u n c ia 1½ ≈ 40 , 93 U n c ia 1 ≈ 27, 288 S e m u n c ia 1/2 ≈ 36, 644

B in ae s e x t u lae 1/3 ≈ 9, 0 96 S ic ilic u s 1/4 ≈ 6, 822 S e x t u la 1/6 ≈ 4, 548 D rac h m a 1/8 ≈ 3, 411

D im id ia s e x t u la 1/12 ≈ 2, 274 S c rip u lu m 1/24 ≈ 1, 137 O bo lu s 1/48 ≈ 0 , 568 L u p in u s 1/ 9 6 ≈ 0 , 283 S iliq u a 1/144 ≈ 0 , 189

P r zedstawione w p owyż szej tab el i r ó wnoważ niki w g r amac h

p oszc zeg ó l nyc h jednostek są war tośc iami śr ednimi mas odp o-wiedniej l ic zb y monet (stąd p r ezentowana l ic zb a miejsc znac zą-

c yc h ), wynika to z f aktu, iż wr az z wynal ezieniem p ieniądza p r zejął on nazwy i war tośc i wag owe od jednostek masy.

Z ar ó wno d r ac h ma jak i o b o l zostały p r zejęte p r zez R zymian od G r ekó w w okr esie c esar stwa. J ednostki s il iq u a i l u p in u s (łac . łub in – w tym wyp adku c h odzi o wag ę ziar na łub inu) p ojawiły się znac znie p ó ź niej, b o dop ier o za c zasó w K onstantyna W iel kieg o i służ yły do waż enia złota. O p r ó c z jednostek p r zedstawionyc h w tab el i w p owszec h nym uż ytku b yły też wiel okr otnośc i l ib r y jak: d u p o n d iu s (= 2 l ib r a), tr e s s is (= 3 l ib r a), n o n u s s is (= 9 l ib r a), vic e s s is (= 2 0 l ib r a), tr ic e s s is (= 3 0 l ib r a) or az c e n tu s s is (= 1 0 0 l ib r a).

J ak waż ne dl a r ozwoju c ywil izac ji b yły jednostki masy moż e świadc zyć to, ż e właśnie b ezp ośr ednio z nic h wywodzą się p ienią-dze. R ozwó j g osp odar ki, h andl u i c ywil izac ji sp owodował p o-wstanie odp owiednikó w mas towar ó w w metal ac h – p oc zątkowo najp owszec h niej uż ywanyc h : miedzi, b r ązie, a p ó ź niej ż el azie, or az szl ac h etnyc h jak sr eb r o c zy złoto. B yło to p odstawą wynal e-zienia p r zez F enic jan około V I I w p .n.e. p ieniądza (w p ostac i monet) op ar teg o o p ar ytety metal i. 3. P ó t y a m f o r a o l i w ę n o s i

C zasami moż na sp otkać się z p og l ądem, iż u ź r ó deł p owstania star oż ytnyc h miar ob jętośc i l eż ą p r zyc zyny h edonistyc zne b ądź też r ytual ne. S tanowisko takie wydaje się b yć nic zym nieuzasad-nione, a wr ęc z zg oła f ałszywe. Nal eż y p amiętać, ż e star oż ytni b yl i p r zede wszystkim l udź mi p r aktyc znymi, b ar dzo związanymi z c zynnośc iami ż yc ia c odzienneg o. B ar dziej p r zekonując a jest teza, ż e p ier wsze miar y ob jętośc i b yły p o p r ostu nac zyniami c o-dzienneg o uż ytku. F akt ten tłumac zy r ó wnież r ó ż nic owanie miar p ojemnośc i na miar y p łynó w i c iał syp kic h , g dyż z r eg uły w in-nyc h nac zyniac h p r zec h owywano ol iwę, p iwo l ub wino, a w in-nyc h zb oż e. O p r ó c z teg o c zęsto dl a większyc h ob jętośc i jednostki miar o tej samej nazwie r ó ż niły się wiel kośc ią w zal eż nośc i od mier zoneg o medium. I nna b yła ob jętość miar p r zeznac zonyc h do mier zenia wina, a inna do ol iwy.

O f ic jal ne wzor c e miar ob jętośc i wykonywane b yły z metal u, najc zęśc iej z b r ązu (p atr z p r ol og do kodeksu U r nammu w r ozdzia-l e następ nym). W zor c e uż ytkowe, p owszec h nie dostęp ne, wyko-nywano z g l iny b ądź też kamienia.

O b ec ny stan wiedzy p ozwal a p r zyp uszc zać, ż e sumer yjskie miar y ob jętośc i, w odr ó ż nieniu od jednostek eg ip skic h , g r ec kic h i r zymskic h , b yły uniwer sal ne. P odstawową, a zar azem najmniej-szą znaną nam, jednostką ob jętośc i w S umer ze b yło k a (l ub s il a), któ r e odp owiadało ≈ 0 ,4 l . W iel okr otność k a stanowił g u r (1 g u r = 3 0 0 s il a), to jest ≈ 1 2 1 l [ 2 ] . W ar to p r zy tym zauważ yć, ż e ob ję-tość 1 g u r odp owiadała 1 k û 3, c zyl i łokc iowi sześc iennemu.

Z kol ei eg ip skie miar y ob jętośc i wykazują już znac zne zr ó ż ni-c owanie w zal eż nośc i od ic h p r zeznac zenia. P odstawową jednost-ką ob jętośc i w star oż ytnym E g ip c ie b yło h k З t (h ekat – b ar yłka), stanowiąc e 1/30 mh 3 – eg ip skieg o, kr ó l ewskieg o łokc ia sześc ienne-g o (p atr z c z.I ). O b jętość odp owiadając ą h ekat szac uje się ob ec nie na ≈ 4 ,7 8 l (l ub ≈ 4 ,5 4 l ) [ 3 ,4 ] . M niejszą jednostką ob jętośc i b yło h n w (h enu – dzb an), stanowiąc e 1/10 h ekat, c zyl i ≈ 0 ,4 7 8 l . M iar tyc h uż ywano do mier zenia p r zedmiotó w syp kic h . Z a c zasó w P tol emeuszy i w okr esie r zymskim w uż yc iu b yła też ar tab ē (ar tab a) wykor zystując a g r ec ki p odział na χοί νι ξ (c h ojniks). L ic zb a c h ojniksó w składając yc h się na ar tab ę wah ała się od 2 9 do 4 6 [ 5 ] .

D o odmier zania p łynó w służ yły: d s (des) – do p iwa, h b n t (h eb enet – dzb an) – do wina i kadzideł, mn i (meni) – do ol iwy i p ac h nideł. Niestety nieznane są war tośc i b ezwzg l ędne odp owia-dając e wyż ej wymienionym jednostkom.

P odstawową jednostką służ ąc ą do mier zenia c iał syp kic h w G r ec ji b ył µ έ δ ι µ νος (medymnos) [ 5 ] . W iel kość medymnosa ul eg ała zmianom na p r zestr zeni wiekó w. W systemie attyc kim odp owiadał on ≈ 4 3 ,5 l , zaś w eg inec kim ≈ 6 2 ,1 4 l , natomiast w okr esie h el l enistyc znym ≈ 5 1 ,8 l [ 5 ] . M edymnos dziel ił się na 6 έ κ τε ύ ς (h ekteus), a ten z kol ei na 2 ή µ ί ε κ θ ον (h emiekton). Z kol ei h emiekton dziel ił się na 4 χοί νι ξ (c h ojniks) – r ac ja dzienna dl a jedneg o c złowieka, a ten na 2 ξ έ σ τη ς (x estē s). Najmniejszą jed-

PAK v o l . 5 5 , n r 1 2 /2 0 0 9 1039

nostką objętości ciał sypkich była κοτύλη (kotyl e) cz yl i 1/2 x estesa. D l a l epsz eg o z obr az owania pod z iał med ymnosa pr z ed stawiono w postaci tabel i 2 [ 5 ] .

Tab. 2. P od z iał g r ec k ieg o med ymn os a [ 5 ] Tab. 2. Th e d iv is ion of G r eek med imn os [ 5 ]

µέδιµνος ( med ymn os ) 1 έκ τ ε ύ ς ( h ek t eu s ) 6 1 ή µί ε κ θ ον ( h emiek t on ) 12 2 1 χ οί νιξ ( c h oj n ik s ) 48 8 4 1 ξ έσ τ η ς ( x es t ē s ) 9 6 16 8 2 1 κ οτ ύ λ η ( k ot yl e) 19 2 32 16 4 2

W G r ecji d o mier z enia objętości płynó w słu ż yły: µ ε τρ ητή ς

(metr ētēs) l u b α µ φ ορ ε ύς (amphor eu s – amf or a) cz y też κα δ ο ς (kad os) , ή µ ί α µ φ ορ ι ον (hemiamphor ion – pó ł amf or y) , χ ούς (chou s) , δ ι κοτύλι ον (d ikotyl on – d wa kotyl e) z wany też ξ έ σ της (x estēs) l u b ή µ ί χ ούς (hemichou s – pó ł chou s) , κοτύλη (kotyl e) – ku bek, ή µ ί κοτύλη (hemikotyl e – pó ł kotyl e) , ό ξ ύβ α φ ον (ox ybaphon) , κύα θ ος (kyathos) [ 5 ] . I ch pod z iał pr z ed stawiono w tabel i 3 .

Tab. 3. G r ec k ie j ed n os t k i miar p ł yn ó w Tab. 3. Th e G r eek u n it s of l iq u id meas u r e

µε τ ρ η τ ή ς ( met r ē t ē s ) 1 ή µί α µφ ορ ιον ( h emiamp h or ion ) 2 1 χ ού ς ( c h ou s ) 8 4 1 ή µί χ ού ς ( h emic h ou s ) 48 24 6 1 κ οτ ύ λ η ( k ot yl e) 9 6 48 12 2 1 ή µί κ οτ ύ λ η ( h emik ot yl e) 19 2 9 6 24 4 2 1 ό ξ ύ β α φ ον ( ox ybap h on ) 384 19 2 48 8 4 2 1 κ ύ α θ ος ( k yat h os ) 5 7 6 384 7 2 12 6 3 1, 5

W systemie attyckim metr ētēs od powiad ał objętości ≈ 21 ,7 4 l ,

z aś w eg ineckim ≈ 3 1 ,0 7 l . W okr esie hel l enistycz nym i r z ymskim metr ētēs d z iel ił się na 1 2 chou s i od powiad ał objętości ≈ 3 9 ,3 9 l [ 5 ] .

R z ymskie jed nostki miar objętości z ostały z aad optowane od A teńcz ykó w pr awd opod obnie około I I I w. p.n.e. i od teg o cz asu aż d o u pad ku cesar stwa nie pod l eg ały większ ym wahaniom. P od -stawową jed nostką miar y objętości, z ar ó wno d l a ciał sypkich jak i płynó w, był w R z ymie s e x t ar iu s (≈ 0 ,5 4 5 l ) [ 5 ] . N ajwiększ ą jed nostką objętości, od powiad ającą g r eckiemu metr ētēs, był q u ad r ant al z wany r ó wnież am p h or a. J eg o pod z iał pr z ed stawiono w tabel i 4 .

Tab. 4. R z yms k ie j ed n os t k i miar obj ę t oś c i [ 5 ] Tab. 4. Th e R oman u n it s of v ol u me meas u r e [ 5 ]

q u a d r a n t a l 1 u r n a 2 1 c o n g i u s 8 4 1 s e x t a r i u s 48 24 6 1 libra 80 4 0 10 1, 7 5 1 h e m i n a 9 6 48 12 2 1, 2 1 q u a r t a r i u s 19 2 9 6 24 4 2 , 4 2 1 a c e t a b u l u m 384 19 2 48 8 4 , 8 4 2 1 c y a t h u s 5 7 6 384 7 2 12 7 , 2 6 3 1, 5

N al eż y pr z y tym z wr ó cić u wag ę na r ó ż nicę pomięd z y systemem

g r eckim, a r z ymskim. D o g r eckieg o pier wowz or u R z ymianie wpr owad z il i d od atkowo swoją jed nostkę l ib r a, z naną z popr z ed -nieg o r oz d z iału jako miar ę masy. J ej pod z iał (wyr ó ż niony w tabel i pog r u bioną cz cionką) wyr aź nie nie pasu je d o pier wotneg o, co jest wid ocz ne chociaż by w jeg o war tościach u łamkowych.

W pr z ypad ku większ ych il ości płynó w posłu g iwano się wiel o-kr otnością q u ad r antal a naz ywaną c u l l e u s (= 20 q u ad r antal i) cz yl i ≈ 5 24 l . N atomiast pr z y bar d z o małej objętości (np. w aptekar -stwie) stosowano c oc h l e r – łyż ka, od powiad ające 1/4 cyathu s [ 5 ] .

R ys . 3. A mf or a g r ec k a z ok r es u myk eń s k ieg o – M u z eu m A r c h eol og ic z n e

w A t en ac h , G r ec j a ( f ot . A u t or ) F ig . 3. G r eek amp h or a, M yc en aean p er iod – A r c h eol og ic al M u s eu m of

A t h en s , G r ec e, ( p ic . Th e A u t h or )

4. O k o z a o k o ?

P r z emiany społecz no-pol itycz ne d opr owad z iły w I V tysiącl eciu p.n.e. d o od d z iel enia się wład z y świeckiej od r el ig ijnej, a tym samym d o powstania pier wsz ych z al ąż kó w państwowości, cz y to w postaci miast-państw (M ez opotamia) , cz y też jako państw z jed -nocz onych pod ber łem jed neg o wład cy – kr ó l a (E g ipt) . E f ektem u mocnienia się wład z y kr ó l ewskiej było powstanie pier wsz ych kod eksó w pr awnych. N ajstar sz ym, z achowanym cz ęściowo d o nasz ych cz asó w, jest kod eks su mer yjskieg o wład cy U r nammu (21 1 2–20 9 5 r p.n.e.) [ 2] . W pr ol og u d o nieg o z najd z iemy okr eśl e-nie of icjal nych jed nostek miar obowiąz u jących w państwie: ... P ot e m U r -N am m u w ie l k i w oj ow nik , k r ó l U r , k r ó l S u m e r u i A k k ad u , z m oc y b og a N anna P an M ias t a, w z g od z ie z p r aw d z i-w y m s ł ow e m U t u u s t anow ił s p r aw ie d l iw oś ć … i nad ał k s z t ał t m ie r z s il a z b r ą z u , u s t and ar y z ow ał w ag ę 1 m ana… [ 6 ] .

J est z atem ocz ywiste, iż to właśnie inter wencje wład z y pań-stwowej moż na u z nać z a najważ niejsz y cz ynnik stabil iz u jący star oż ytne miar y. O f icjal ne wz or ce miar pr z echowywane były w świątyniach – na pr z ykład w A tenach z najd owały się one na A kr opol u . M iało to wskaz ywać na boskie pochod z enie miar i oz nacz ać , ż e są one pod ich stałą piecz ą. P otwier d z enie powyż -sz eg o moż na z nal eź ć r ó wnież w B ibl ii:

N ie d op u s z c z aj c ie s ię nad u ż y ć ani w s ą d ac h , ani w m iar ac h d ł u g oś c i, m iar ac h w ag i c z y p oj e m noś c i. M u s ic ie m ie ć d ok ł ad ne w ag i, d ok ł ad ne od w aż nik i, d ok ł ad ną m iar ę e f y i h inu (K p. X I X , 3 5 -3 6 ) [ 7 ] .

C o ciekawsz e w B ibl ii moż na r ó wnież z nal eź ć sz cz eg ó łowe wskaz ó wki d otycz ące pod z iału i u stal ania z al eż ności pomięd z y jed nostkami miar :

M ie j c ie s p r aw ie d l iw ą w ag ę , s p r aw ie d l iw ą e f ę i s p r aw ie d l iw y b at . E f a i b at b ę d ą m iał y t ą s am ą ob j ę t oś ć (b at – miar a pr od u któ w syp-kich, e f a – miar a płynó w, pr z yp. A u tor a) . B at d z ie s ią t ą c z ę ś ć c h o-m e r a i e f a d z ie s ią t ą c z ę ś ć c h om e r a. I c h ob j ę t oś ć m a b y ć u s t al ona w e d ł u g c h om e r a. S y k l b ę d z ie m iał d w ad z ie ś c ia g e r ah : p ię ć s y k l ó w m a b y ć p ię ć s y k l ó w . D z ie s ię ć s y k l ó w m a b y ć d z ie s ię ć s y k l ó w . P ię ć -d z ie s ią t s y k l ó w s t anow ić b ę d z ie d l a w as m inę (E z . X L V , 1 0 -1 2) [ 7 ] .

Z a f ałsz owanie miar spr awcy g r oz iły kar y (cz asami bar d z o su -r owe) z ar ó wno w ż yciu d ocz esnym jak i w świecie z mar łych. M iało to sku tecz nie z niechęcić osoby nieu cz ciwe d o osz u stwa. N ajstar sz y pr z ykład stanowić tu moż e eg ipska K sięg a U mar łych (r ys. 4 ) , któ r a w postaci z woju papir u su była u miesz cz ana wr az z mu mią z mar łeg o w g r obowcu : N ie p om nie j s z y ł e m m iar y , nie f ał s z ow ał e m od w aż nik ó w , nie s t ał e m s ię p r z y c z y ną c z y j e j ś nę d z y z a p om oc ą j ę z y c z k a u w ag i (K sięg a U mar łych, r oz d z iał 1 25 [ 8] )

1040 PAK v o l . 5 5 , n r 1 2 / 2 0 0 9

R y s . 4. Ws pó ł c z e s n a k o pi a e g i ps k i e j K s i ę g i U m a r ł y c h ( f o t . A u t o r ) F i g . 4. T h e pr e s e n t c o py o f t h e E g y pt i a n B o o k o f D e a d ( pi c . T h e A u t h o r )

5. F i n i s c o r o n a t o p u s

S taroż ytn oś ć zas kakuj e n as ws p ó ł czes n ych mn og oś cią i ró ż n o-rodn oś cią miar. F ormowan ie s ię s ys temó w miar był o p roces em dł ug otrwał ym. P os zczeg ó l n e typ y miar i ich j edn os tki p ows tawał y n iezal eż n ie od s iebie g ł ó wn ie n a p ods tawie codzien n ej p raktyki. I s tn ien ie wł as n eg o s ys temu miar był o dl a każ deg o mias ta, p ań -s twa l ub n arodu s p rawą n iezwykl e waż n ą ś wiadczą cą o j eg o n ie-zal eż n oś ci. N a s kutek p odboj ó w i rozwoj u kon taktó w h an dl owych te auton omiczn e s ys temy zaczyn aj ą s ię p rzen ikać i mies zać . N owe miary zamias t zas tęp ować s tare częs to z n imi ws p ó ł is tn iej ą two-rzą c n iej edn okrotn ie s wois tą h ybrydę. W s taroż ytn oś ci p rzep ro-wadzan o wiel okrotn ie p ró by uj edn ol ican ia s ys temó w miar. W wyn iku takich reg ul acj i więks zą p op ul arn oś ć zdobywał y s ys -temy zal eż n e od domin acj i h an dl owej bą dź p ol ityczn ej ch arakte-rys tyczn ej dl a dan eg o czas u i obs zaru. I n n ym as p ektem takich dział ań był o rozp ows zech n ien ie n azw j edn os tek p ods tawowych . C zęs to też p odl eg ał y zmian ie s ame wartoś ci bezwzg l ędn e tych ż e j edn os tek, zach owuj ą c j edn ak s tos un ek p omiędzy s obą .

J ak j uż ws p omn ian o of icj al n e wzorce miar ( dzis iaj n azwal iby-ś my j e etal on ami) p rzech owywan o p ierwotn ie w ś wią tyn iach l ub w okres ie p ó ź n iej s zym w s p ecj al n ie do teg o cel u p rzezn aczon ych budyn kach p ubl iczn ych . W raz z rozwoj em h an dl u i wzros tem kon taktó w z in n ymi p ań s twami ( mias tami) zais tn iał a kon ieczn oś ć zap ewn ien ia s zers zej g rup ie l udzi dos tęp u do obowią zuj ą cych n a dan ym teren ie wzorcó w. S tą d też n a ryn kach mias t, g dzie p rowa-dzon o h an del , p oj awił y s ię wzorce uż ytkowe ( rys . 5 ).

R y s . 5. R z y m s k i w z o r z e c m i a r d ł u g o ś c i – L e pt i s M a g n a , L i b i a ( f o t . U . P a u l i ńs k a ) F i g . 5. T h e R o m a n s t a n d a r d o f l e n g t h – L e pt i s M a g n a , L i b i a ( pi c . U . P a u l i ńs k a )

P ieczę n ad n imi s p rawował n a og ó ł s p ecj al n ie p owoł an y w tym cel u urzędn ik ( n p . w G recj i – metron om, w R zymie – edyl ), a w p rzyp adku j eg o braku rol ę tę p rzej mował in n y urzędn ik, cza-s ami n awet wys okieg o s zczebl a. S tan owił o to g waran cj ę l eg al n o-ś ci dan ej miary, co z reg uł y był o uwieczn ion e n ap is em n a s amym wzorcu. W s taroż ytn ej G recj i był o to s ł owo δηµόσιον ( dē mos ion ).

P rzykł adem teg o typ u dział ań moż e być miara p oj emn oś ci z cza-s ó w rzyms kich , p och odzą ca z g reckieg o mias ta D ion , n a któ rej zn aj duj e s ię in s kryp cj a s yg n owan a p rzez edyl a K as j us za P rimus a ( rys . 6 ) p otwierdzaj ą ca j ej of icj al n y ch arakter.

R y s . 6. M i a r a o b j ę t o ś c i z o k r e s u r z y m s k i e g o – D i o n , G r e c j a ( f o t . J . S t e f a ńs k a ) F i g . 6. T h e v o l u m e m e a s u r e , R o m a n pe r i o d – D i o n , G r e e c e ( pi c . J . S t e f a ńs k a )

N aj waż n iej s zym ź ró dł em do badań n ad s taroż ytn ymi miarami

s ą oczywiś cie zach owan e do dzis iaj wzorce. R zeczą s mutn ą , zwł as zcza dl a metrol og a, j es t f akt, iż w muzeach z reg uł y zaj muj ą on e mn iej eks p on owan e miej s ca l ub s ą zg oł a j akby ze ws tydem ch owan e p o ką tach , us tęp uj ą c ws p an iał ym s karbom ze zł ota i drog ich kamien i. N aj więks zą l iczbę s tan owią w tym p rzyp adku odważ n iki, n a drug im miej s cu p od wzg l ędem l iczebn oś ci p l as uj ą s ię wzorce dł ug oś ci zwł as zcza eg ip s kieg o ł okcia ( kil kan aś cie s ztuk moż n a zn al eź ć w muzeach europ ej s kich l ub w K airze) i rzyms kiej s top y ( rys . 5 ). W n aj mn iej s zej l iczbie i n aj g ors zym s tan ie dotrwał y do n as zych czas ó w wzorce obj ętoś ci, g dyż częs to był y on e s p orzą dzan e w p os taci g l in ian ych n aczyń . W yj ą tek s ta-n owią tu wzorce uż ytkowe wykon ywan e z kamien ia, któ re moż n a zn al eź ć w ruin ach rzyms kieg o L ep tis M ag n a l ub g reckieg o D ion ( rys . 6 ). N ies tety n ie dotrwał do n as zych czas ó w ż aden z of icj al -n ych wzorcó w miar obj ętoś ci, któ re był y n a og ó ł wykon an e z metal u i p rzech owywan e p ieczoł owicie w ś wią tyn iach . I n n ym ź ró dł em in f ormacj i o miarach s ą ws zel kieg o rodzaj u p rzekazy w p os taci p is emn ej : p ap irus y, tabl iczki g l in ian e, in s kryp cj e n a ś cian ach ś wią tyń i g robowcó w.

P ods umowuj ą c n al eż y p odkreś l ić domin uj ą cą rol ę, j aką w p o-ws tan iu i up ows zech n ien iu s ię s ys temu miar odeg ral i S umerowie. I ch s ys tem, z n iewiel kimi zmian ami, zos tał p rzyj ęty p rzez E g ip -cj an , l udy A zj i M n iej s zej , a takż e G rekó w, za p oś redn ictwem, któ rych dotarł do R zymu, by za p an owan ia C ezaró w og arn ą ć cał y ó wczes n y ś wiat. M imo, ż e obecn ie n a og ó ł p os ł ug uj emy s ię s ys -temem metryczn ym ech a s taroż ytn oś ci s ą widoczn e do dzis iaj j ak ch oć by w p odzial e doby. J eg o ś l ady odn al eź ć moż n a też w s ys te-mach miar an g l os as kich . M ał o kto wie, iż obecn a mil a an g l os as ka to rzyms kie m i l l a r i u m . R ó wn ież an g l os as ka miara mas y f un t ( an g . p o u n d ) wywodzi s ię od rzyms kieg o p o n d u s zwan eg o też l i b r a , s tą d też j eg o s kró t l b . O ddaj my więc cześ ć s taroż ytn ym za ich wkł ad w rozwó j n as zej cywil izacj i. 6 . L i t e r a t u r a [ 1 ] W o l l e k A.: G d y b o g i e m b y ł o S ł o ń c e – s t a r o ż y t n e j e d n o s t k i m i a r , c z . I .

PAK, v o l . 5 5 , n r 9 / 2 0 0 9 , s t r . 7 8 7 -7 8 9 . [ 2 ] B i e l i c k i M ., Z a p o m n i a n y ś w i a t S u m e r ó w , PI W , W a r s z a w a 1 9 9 6 . [ 3 ] D e m b s k a A., Ku l t u r a s t a r o ż y t n e g o E g i p t u – s ł o w n i k , W S i P, W a r -

s z a w a 1 9 9 5 . [ 4 ] R a c h e t G ., S ł o w n i k c y w i l i z a c j i e g i p s k i e j , Ks i ą ż n i c a , Ka t o w i c e 1 9 9 4 . [ 5 ] V a d e m e c u m h i s t o r y k a s t a r o ż y t n e j G r e c j i i R z y m u , p o d r e d . E . W i p -

s z y c k i e j , PW N , W a r s z a w a 2 0 0 0 . [ 6 ] W o l l e k A., G e n e z a p o m i a r ó w – a n t y c z n e j e d n o s t k i m i a r i w a g , Pr z e -

g l ą d E l e k t r o t e c h n i c z n y , n r 1 2 / 2 0 0 8 , s . 3 1 8 -3 2 2 . [ 7 ] Pi s m o Ś w i ę t e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u w p r z e k ł a d z i e z j ę z y k ó w

o r y g i n a l n y c h , Ks i ę g a r n i a Ś w . W o j c i e c h a , w y d . 3 , Po z n a ń 1 9 9 1 . [ 8 ] G r i m a l N ., D z i e j e s t a r o ż y t n e g o E g i p t u , PI W , W a r s z a w a 2 0 0 4 . _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ otrzymano / received: 22.09.2009 p rzyj ę to do dru k u / accep ted: 1 0.1 1 .2009 artyk u ł recenzow any