72

Značaj Grčko-persijskih ratova za konstruisanje kolektivnog identiteta antičkih Grka i formiranje predstava o „drugom“Kristijan Obšust

Kristijan Obšust, MA obsust.kristijan@gmail.comUDK: 316.722(38:355)“-04”; 94(38)“-04”; 355.48(38:355)“-04”:316.72Originalni naučni rad

ApstrAkt

U ovom radu su analizirani pojedini aspekti konstruisanja kolektivnog identiteta starih Grka u vreme i nakon okončanja Grčko-persijskih ratova, kao i neka pitanja koja se tiču odnosa Grka i persijanaca tokom petog veka stare ere. Višedecenijski sukob Grka sa persijom, inicijalno je uzrokovao stvaranje višeg oblika kolektiviteta među starim Grcima i ujedno je doprineo formiranju grčko-varvarske antiteze kao (uslovno) specifične forme strogo ograničene bipolarne dihotomije između Grka i Drugih. Međutim, uprkos ovako konstruisanoj rigidnoj razlici, stvorenoj pre svega uticajem aktivne propagande atinskog polisa u plasiranju negativnih stereotipa o persijancima, perci-piranih kao inferiornih u odnosu na Grke, uočavaju se pojedini uticaji Ahemenidskog carstva na Grčku klasičnog perioda.

ključne reči: kolektivni identitet, konstrukcija drugosti, stara Grčka, persijanci.

Romantičarska istoriografija je antičku Grčku posmatrala kao jasno definisani kolektivitet sa jedinstvenim etničkim identite-tom. Kroz prizmu tada važećih društvenih iskustava vršena su poređenja tadašnjih nacionalnih identiteta sa etničkim identite-tom starih Grka. Takvo viđenje Grčke predstavlja idealizovanu sliku, stvorenu direktnom komparacijom sa novoformiranim nacionalnim državama i nacionalnim identitetima tog perioda. Ovakve analogije su se zasnivale na percepciji o staroj Grčkoj, kao o homogenom kolektivitetu. Nasuprot tome, shvatanje antičkih Grka o zajedništvu i njihovo formulisanje različitih oblika kolektiviteta, bilo je potpuno drugačije i razlikovalo se u zavisnosti od perioda prošlosti. Kolektivni identiteti Grčke nisu heterogeni, a oblici formulacije identiteta određenih grupa koje su živele na teritoriji koja se tradicionalno označava kao Helada mnogobrojni su i moraju se posmatrati u okviru vremen-skog, prostornog, kulturnog i društvenog konteksta. Ujedinjeni jezikom i delom kulturnih praksi, ljudi, žene i deca koje danas obuhvatamo terminom „stari Grci” u isto vreme bili su podeljeni nizom percipiranih razlika, koje su ponekad bile veoma oštro suprotstavljene (Babić 2010: 145).

Generalno posmatrano, grčki kolektivni identitet u obliku u kom je formiran nakon okončanja ratova sa Persijom ispoljavao se i stvarao kroz razlike, odnosno primarno preko odnosa prema drugom.[1] Na taj način neposredno nakon okončanja rata protiv Persijanaca, za razliku od predhodnih, prevashodno jezičkih razgraničenja, Heleni i varvari postaju jasno kulturno određene kategorije (Babić 2008: 64). Ovakva formulacija jasnog razgra-ničavanja, odnosno naglašavanja suprotnosti prema drugom, predstavlja oblik polarizacije. Formirajući sopstveni identitet, Grci grade serije polarizovanih suprotnosti o sebi u odnosu

na ono što oni nisu bili (videti Cartledge 2002). Na ovaj način grčko-varvarska antiteza je strogo ograničena polarnom diho-tomijom i ne odvija se samo kontradikcijom, već se zajednički iscrpno isključuje (Cartledge 2002: 11). Time se posledično formuliše čitava serija dijametralno suprotnih opozicija, a sve u svojstvu isticanja opozita (razlika) između Grka i onih koji to nisu. Tako formulisana polarizacija je često kontradiktorna i višestruko se prožima i kao takva predstavlja složen fenomen. Ona ne mora da se odnosi samo na naglašavanje razlika između Grka i varvara, već se može primeniti na čitav niz drugih bipo-larnih opozicija. Pri tome dihotomije mogu biti formulisane kroz polarizovanje kategorija kao što su rob – gospodar; muškarac – žena i slično (Cartledge 2002). Kroz takve oblike polarizacija, definiše se i percepcija antičkih Grka o drugima, kao o inferior-nima u odnosu na njih. Najviši stepen polarizacije bi prema tome bila formulacija Grka u odnosu na one koje to nisu. Odnosno, dve isključive i antitetične kategorije: Grci i varvari, na taj način bi oslikavale najviši stepen generalizacije u smislu podele, na koji su Grci delili čitavo čovečanstvo. Te dve kategorije se među-sobno isključuju i suprostavljaju, pri čemu se jedna od njih (ona koja izvorno stvara formulaciju o drugoj) postavlja superiorno u odnosu na drugu. Treba istaći da je za formulisanje razlika u odnosu na druge postojao još jedan bitan parametar. Naime, kod Grka klasičnog perioda jezik je uvek bio najbolji kriterijum za određivanje drugih, ali to, doduše, nije moralo da se vezuje za smisao o superiornosti (Harrison 2002: 281).

Svest o kolektivnom identitetu kod starih Grka konstuisana je u prepoznatljivoj formi tek usled ugroženosti grčkih polisa spo-ljašnjim faktorom, tj. zajedničkim neprijateljem (Ahemenidskim carstvom), i stvorena je tokom ratova sa Persijom, da bi se jasno definisala tek u godinama nakon trijumfa Grka nad Persijancima.[2] U tom smislu, konstrukt ,,drugog” imao je dominantnu ulogu u formulaciji kolektivnog identiteta Grka, iz čega bi se nasta-nak njihovog grupnog identiteta (svest o zajedništvu) mogao posmatrati kao nus konsekvenca antagonizama sa Persijom. Ti antagonizmi koji su kulminirali kroz vojni sukob sa Persijancima prema tome mogli bi se označiti kao ključni i inicijalni katalizator, koji je uticao na jačanje i oblikovanje svesti Grka o zajedniš-tvu, odnosno na konstruisanje njihovog kolektivnog identiteta. Međutim, na formalno konstituisanje kolektivnog identiteta Grčke kao etničke odrednice, u velikoj meri je uticala intenzivna i temeljna politika vodećeg polisa Atine u godinama neposredno nakon okončanja Grčko-persijskih ratova. Atina se tokom kon-flikta sa Persijom istakla kao posebno značajni politički entitet, budući da je inicirala formiranje široke koalicije od do tada razjedinjenih i često međusobno konfrontiranih polisa. Njeno harizmatično vođstvo na čelu koalicije brojnih gradova-država objedinjenih u zajedničkoj borbi protiv Persije, kao i ostvarivanje trijumfa nad višestruko moćnijim ,,neprijateljem”, donelo joj je

1. Formulacija pojma drugi označava one koje su Grci klasičnog perioda tako doživljavali, odnosno sve koje su podvodili pod pojam ,,varvara”. Pri tome pojam ,,varvarin” ne podrazumeva prvobitno značenje reči ,,barbaros” tj. „barbarbarophonoi”, što je bio termin koji se upotrebljavao za strance, odnosno one koje ne govore grčki, već on u ovom periodu u sebi nosi po samoj koncepciji drugosti, više ili manje izraženu negativnu konotaciju. Iako se reč barbaros prvobitno odnosila konkretno na Persijance, kasnije postaje generički pojam pod kojim se podra-zumevaju svi drugi, odnosno oni koji nisu Grci.

2. Termin Persijanci u tekstu se ne odnosi isključivo na etničku odrednicu Persijanaca kao dominantnu unutar Ahemenidskog carstva, već označava generički pojam pod kojim se podrazume-vaju svi narodi koji su ulazili u stastav Persije u trenutku izbijanja rata sa Grcima.

73

među polisima posebnu reputaciju. Ujedno, pobeda Grka nad Persijacima je na opštem nivou doprinela postepenoj izgradnji nove samosvesti kod Grka o njihovoj superiornosti u odnosu na druge, tj. u odnosu na sve one koji nisu Grci.Kao posledica pobede nad Persijom, zajedno sa stvaranjem svesti o kolektiv-nom identitetu baziranom na opoziciji prema ,,drugom”, rastu i apetiti, pre svega Atine, za kulturnim imperijalizmom Grka u odnosu na druge, pri čemu polis Atina nastoji da se predstavi kao stožer panhelenizma. Ova imperijalna praksa Atine najbolje se ogleda kroz ustrojstvo, karakter i ciljeve Delskog a kasnije i Atinskog pomorskog saveza.

Godine nakon Grčko-persijskih ratova predstavljale su period za konačno utvrđivanje nove svesti o zajedništvu i novonastale for-me kolektivnog identiteta starih Grka. Kao i u petom veku stare ere, i dalje je polis za Grka klasičnog perioda bila osnovna mera identifikacije, ali u ovom periodu je formirana i jasno izražena dimenzija koju predstavlja svest o njima kao različitim od drugih, tj. o njima kao Helenima. Taj najviši nivo generalizacije, stvoren je vrednosnim određenjem Grka. Oni postepeno na različite na-čine formiraju sliku o sebi, kao o superiornim u odnosu na var-vare. Za formiranje negativne slike o drugima, koja se u početku najviše odnosila na Persijance, dominantnu ulogu je imala aktivna propaganda sprovođena od strane atinskog polisa. Čitavim ni-zom medijuma, Atina plasira i konstruiše izrazito negativnu sliku o Persijancima i ostalim strancima. Ta propaganda je između ostalog sprovođena kroz čitav spektar različitih formi literalnih dela antičkih pisaca, pri čemu se kroz njihove sadržaje stalno ističu razlike i nepremostiv jaz između Grka i drugih. Bez obzira da li su u pitanju bile tragedije, komedije ili dela koja su preten-dovala da se podvedu pod kategoriju istoriografije, ova razlika je neprekidno potencirana i naglašavana, tako da je vremenom postala ,,univerzalna istina” u shvatanju antičkih Grka. Takođe je reč barbaros, koja je prvobitno označavala Persijance, preneta na narode koji su bili podanici njihovog carstva i sa kojima su Grci imali kontakte, da bi najzad postala generički pojam, koji je obuhvatao sve druge (Babić 2008: 64). Na taj način se i grčki kolektivni identitet, kakav je formiran neposredno posle ratova sa Persijom, ispoljavao i konstruisao kroz razlike, odnosno primarno preko odnosa sa drugim i u odnosu prema onome što on ne predstavlja. Drugi se pak, kao jasno definisana kategorija, veoma često predstavljao i predstavlja u vidu homogene celine dijametralno suprotne od ,,nas”, tj. onih koje ih tako vide. Prema tome, logično da i konstrukt drugog predstavlja skup hetero-genih grupa vezanih činjenicom da oni nisu ,,naši”, odnosno da ne pripadaju ,,našoj zajednici”. Osobenost i interna hegemonija, koju pojam identiteta tretira kao bazičnu, predstavlja konstruisa-ni oblik zatvaranja i svakako nije prirodan, a taj oblik zatvaranja svaki identitet formuliše na osnovu postojanja neophodnog drugog, onog koji mu ,,nedostaje”, čak i ukoliko je on neiskazan (videti Hall 2001). Takva dijametralna opozicija i to naglašavanje razlike koje se konstruiše čitavim dijapazonom različitih antago-nističkih praksi ključno je za formulisanje kolektivnog etničkog identiteta određene grupe prema onom što ona nije. Odnosno, u konkretnom slučaju starih Grka prema drugima, tj. onima koji nisu Grci, dakle varvarima. Etnički identiteti nisu ni nešto što se pripisuje ni nešto što se postiže – oni su i jedno i drugo i kao takvi se nalaze negde između mogućnosti izbora i imperativa nametnutih spolja (Eriksen 2004: 101). Faktor drugosti pri tome ima presudan značaj, jer je za formulisanje etničkog identiteta potreban onaj prema kome se on određuje, odnosno onaj dru-gačiji koji ugrožava interese grupe (zajednice). Dakle, identitet grupe se uvek donekle određuje prema onom što dotična grupa nije, odnosno prema onim (drugim – različitim) koji ne pripadaju grupi. Karakter društvenog kontakta između dve ili više grupa pri tome nije jasno određen i apsolutan, već je opredeljen u

skladu sa opštom situacijom i relacijama između tih grupa. Jedina pravilnost koja bi se mogla primeniti na istaživanja svih oblika etničkih identiteta nezavisno od konteksta jeste da se etnicitet grupe intenzivira i posebno naglašava kada je grupa ugrožena spolja, odnosno od strane druge grupe (vidi Eriksen 2004). U skladu sa ovom formulacijom u datom (konkretnom) kontek-stu, etnicitet grupe (Grka) intenziviran je spoljnim agresorom, odnosno Persijom. Međutim, neophodno je naglasiti da je upr-kos stvaranja višeg oblika kolektiviteta kao primarne posledice ugroženosti od strane spoljašnjeg drugog (Persijanaca), etnički identitet Helena, uostalom kao i svaki drugi etnicitet, bio krajnje segmentaran i nepostojan. Identiteti nisu određeno i jasno definisani pojmovi (termini), već predstavljaju oblike procesa pa se zbog toga moraju posmatrati kao promenljive kategorije. Različiti oblici grupnih identiteta krajnje su varijabilni i ispreple-tani. Oni su uslovljeni čitavim fundusom različitih konstelacija pa time i njihovo potencijalno definisanje svakako primarno zavisi od vremenskog i opšteg konteksta u kome se oni definišu kao određeni oblici kolektivnih kategorija. Na taj način se identiteti kao oblici kolektivizacije moraju kritički odrediti kao neodređeni i nejedinstveni, pa ih je samim tim potrebno posmatrati kao fragmentalne i razlomljene. Oni se međusobno često višestruko preklapaju i nipošto ne predstavljaju statično i stalno određenje već dinamične termine (kategorije), koji se neprekidno nalaze u procesu menjanja i transformacija. Identiteti nisu singularni nego su neprestano izloženi procesima umnožavanja, ali i spajanja, nastajući preko različitih antagonističkih diskursa i praksi koje se često međusobno prepliću. Kao takve, identitete treba uvek po-smatrati kao pitanje identifikovanja, a identifikovanje uvek sadrži dijalošku podlogu (Bauman 1999).

Sl.1. Predstava borbe persijskih ratnika i grčkih hoplita na vazi crvenofigural-nog stila iz IV veka p.n.e.

74

Sl.2. Predstava borbe persijskih ratnika i grčkih hoplita na vazi crve-nofiguralnog stila iz V veka p.n.e.

ODREđENI ASPEKTI ODNOSA GRKA PREMA PERSIJANCI-MA: FORME PERCEPCIJE O DRUGOM

Korpus negativnih karakteristika koji je pripisivan Persijancima imao je pogodno tle u godinama nakon okončanja veoma teškog i dugog sukoba koji je doprineo formiranju mnogobrojnih fru-stracija, kao i predrasuda Grka prema Persijancima. Samim tim i konstruisanje negativne slike o Persijancima ne nastaje isključivo i jedino, barem u inicijalnom smislu propagandom, već se zahva-ljujući njoj produbljuje i oblikuje, dok je ona kao datost produkt antagonizama. Rigidno razgraničenje između ove dve kategorije, odnosno između Grka i varvara, stvoreno vrednosnim određi-vanjem samih Grka, svakako predstavlja najviši nivo generalizo-vanja. Grci čitavim nizom različitih praksi i formulacija konstruišu sliku o sebi, kao o superiornijim u odnosu na kategoriju drugih (onih koji nisu Grci), tj. varvara. Međutim, uprkos ovakvoj novoj percepciji, i dalje polis za Grka klasičnog perioda predstavlja osnovnu referencu identifikacije, bez obzira na novoformiranu svest Grka o njima samima kao Helenima, koji se razlikuju od drugih. Pri tome se ovakav oblik kolektivnog identiteta formu-liše i služi prvenstveno za potrebe naglašavanja razlike između Helena i drugih na stupnju interakcije koja se odvija između Grka i okolnih etnija. Sa druge strane, osnovno određenje tadašnjeg stanovnika Grčke koji se identifikuje kao građanin polisa, mora se shvatiti kao primarni oblik formulacije grupnog identiteta, koji prvenstveno ima značaj u internim korelacijama između grado-va-država unutar Helade. Na taj način je uspešan otpor Persiji zbilja bio nadahnuće za panhelenske kulturne sentimente i poja-čao osećanje grčke superiornosti nad „porobljenim” varvarima – ali je izuzetno zakazao, uprkos Kimonovim i Periklovim napori-ma u ujedinjavanju starih Grka za krstaški pohod na Persiju (Smit 2010: 80). Međutim, kada se sa stanovišta savremene observaci-je govori o percepciji „drugog”, pa samim tim i kostrukciji slike o Persijancima, veliki problem u istraživanjima predstavlja činjenica što je ta slika formirana na osnovu izvora koji se pre svega odnose na Atinu u prvim decenijama nakon okončanja Grčko-persijskih ratova. Na taj način se postavlja pitanje o tome kakvi su bili obrasci percipiranja u delovima Helade koji nisu potpadali u tolikoj meri pod kulturnu i političku dominaciju atinskog polisa i njegove propagande. Ipak, bez obzira što su u ostalim delovi-ma Grčke postojala drugačije uspostavljena uređenja i drugačiji sistemi, pa samim tim, u izvesnoj meri različito percipiranje svojih suseda, moderno viđenje grčke slike varvara zasniva se pretežno, ako ne i isključivo, na opisima poput onog u Eshilovim Persijancima (Babić 2008: 67).

Sl.3. Predstava borbe persijskih ratnika i grčkih hoplita na vazi crvenofigu-ralnog stila iz V veka p.n.e.

Eshilova tragedija Persijanci, kako se čini, predstavlja prvu pisanu indikaciju, tj. suštinu onoga što će se kasnije označiti kao glavna tema petovekovne retorike, pod kojom se po-drazumeva naglašavanje opozicije između tiranije (varvara) i demokratije (Grka, tj. Atinjana). Tema tragedije, kao da suge-riše da su Grci pobedili Persijance ne samo uz pomoć bogova već i zbog vrednosti demokratskog kolektiviteta sadržanog u Atini, kao suprotnosti varvarskoj tiraniji (Harrison 2002: 60). Eshil u drami Kserksov poraz predstavlja kao tragedi-ju, tako da su iz te činjenice pojedini istraživači pokušali da izvedu određene zaključke o političkim stavovima Eshila i da ga u izvesnoj meri predstave kao protivnika daljih sukoba sa Persijancima u pogledu ofanzivne politike. Zanimljivo je da su Persijanci u ovoj tragediji prikazani bez preterano, ali ne i put-puno tendenciozno pripisivanih negativnih karakteristika, a u izvesnoj meri i kao žrtve ambicioznog Kserksa. Moglo bi se u određenoj meri zbog toga govoriti o tome da su Persijanci ipak u pojedinačnim slučajevima posmatrani sa drugačijih pozicija observacije, a ne samo i isključivo kroz politički an-tagonizam (videti Harrison 2002). Persijski car je prikazan u formi tragičnog junaka, a sve u svojstvu ispunjavanja zahteva da bi se pobeda u pomorskoj bici kod Salamine predstavila na tragičan način (videti Livaj 1999). Međutim, pogoršanje slike o Persijancima se najpre manifestuje kroz atinsku trage-diju petog veka. Eshilovi Persijanci su prvi put izvedeni 472. godine stare ere, na najvećim i najznačajnijim svečanostima građana Atine – Velikim Dionisijama, koje su održavane pod direktnim patronatom države. Od tada se procesom kon-struisanja drugoga zaista formuliše ,,varvarski” kao homoge-nizovani stereotip, koji bi se mogao smatrati ranom verzijom specifičnog oblika pogrdnog stereotipa koji danas poznaje-mo kao orijentalizam (Cartledge 2002: 54).[3] Na taj način,

75

bez obzira na predhodno navedene indicije u drugom pravcu, Eshilova tragedija, generalno posmatrano, Persijance predstavlja negativno, i to ne zbog individualnih stavova samog Eshila, koji su se možda kretali u drugom smeru, a o kojima je ovom prili-kom suvišno raspravljati, već pre svega zbog konteksta i perioda u kome je drama pisana. Slične rasprave se vode i o dramama koje je napisao Euripid.[4] Tokom prvih godina nakon okončanja sukoba želja atinskog polisa za političkom i kultunom dominaci-jom bila je izuzetno izražena, što se najbolje reflektuje značajem i ulogom ovog polisa u okviru Atinskog i Delskog saveza. Opšte posmatrano, u tragedijama koje su nastajale u periodu atinske dominacije, uvek je bila prisutna slika univerzalne podeljenosti između slobodnih Grka i varvara, pri čemu su „varvari“ najčešće predstavljani kao robovi ili tirani. Neprekidno naglašavanje teze o varvarskoj inferiornosti i tendencija za poređenjem demokrat-skog režima u Atini nasuprot ,,varvarskoj tiraniji” imala je jasno vidljivu političku pozadinu.

Dela petog veka, poput Herodotove Istorije, nastala su u sasvim posebnom trenutku atinske istorije, kada je mnoštvom proje-kata, uključujući i podizanje Partenona, veličana vojna i kulturna dominacija ovog polisa (Babić 2008: 67). Herodot, koji je odra-stao u multietničkom Halikarnisu, a koga je Plutarh pogrdno docnije nazvao philobarbaros, svakako je u svojoj Istoriji iskazao za onovremene prilike izuzetan stepen „tolerancije” za mnoš-tvo običaja stranaca. U svojoj prvoj knjizi, Herodot objašnjava običaje Persijanaca, pri čemu napominje kako su oni različiti od onih kod Grka. Međutim, iako je opis u suštini stereotipan, ipak se u pojedinim delovima uočava isticanje nekih pozitivnih karakteristika (Cartledge 2002). Herodot pišući svoje delo ističe da želi da očuva sećanja na velika i divna dela Grka i varvara. Centralnu temu njegove Istorije predstavljaju Grčko-persijski ratovi, za koje on pokušava da pronađe prave uzroke. Po Hero-dotovom mišljenju, rat nije bio neizbežan i u opisu se uočavaju njegove oskudne simpatije za Jonski ustanak, koji je uzrokovao ovako veliku katastrofu Grka i varvara (Harrison 2002: 289). Ipak, Herodot istovremeno piše o suprotnosti između ,,slobod-nih Grka” i despotizma kao sistemu svojstvenom Persijancima, navodeći da njima vladaju tirani. U potrazi za objašnjenjima i ra-zlozima izbijanja ovog velikog sukoba, on poseže u daleku, često mitsku prošlost i opisuje običaje i verovanja svih naroda koji su nastanjivali istočni Mediteran sredinom prvog milenijuma stare ere (Babić 2010: 260). U opisima različitih naroda Herodot u određenoj meri ispoljava izvesnu dozu kulturnog relativizma, ali on svakako nije potpun. Uzimajući sve okolnosti u obzir, on nije ni bio u potpunosti moguć, budući da je Herodot posredstvom svog dela komunicirao unutar sopstvenog kulturnog kruga, tj. njegova Istorija je bila namenjena primarno Grcima. Sistem vrednosti u kojima je Herodotova Istorija nastala, kao i njegova ambicija da putem razlike (prvenstveno u političkom ustrojstvu), odredi korene sukoba između Persijanaca i Grka, uslovila je i njen koncept. Herodot se obraća Grcima, koji od vremena sukoba grade svoj novi identitet baziran na svesti o kolektivite-tu i razlici u odnosu na druge, pa je i njegova Istorija, pisana u takvom kontekstu i u skladu sa onovremenim potrebama. Na taj način i on u ogromnoj meri doprinosi formiranju slike o drugom, doduše ne isključivo i samo u negativnom obliku. Štaviše, Hero-dot razliku između Grka i varvara nastoji da objasni geografskim varijacijama i drugačijim prirodnim okruženjem, ali pre svega ističe različito uspostavljene političke sisteme (Cartledge 2002; Harrison 2002). Na taj način Herodotovi etnografski opisi su

veoma bitni u njegovoj prezentaciji uzroka za istorijske događaje. Kod Herodota, ali i kod nekih drugih antičkih pisaca, uočava se podela varvara na dve grupe koja je izvršena na osnovu genera-lizacije karakternih osobina određenog naroda. Tako on govori o podeli i kontrastu između mekih i tvrdih ljudi za šta se kao pri-meri navode Egipćani i Skiti (Harrison 2002: 39). Persijanci su u početku pod vladavinom Kira Velikog svrstavani u tvrde narode, ali su se vremenom usled pokoravanja naroda poput Egipćana i Međana transformisali u meke. Kako sam Herodot ističe, nakon osvajanja Lidije, Persijanci se okreću trgovini što postepeno do-vodi do njihovog omekšavanja. Upravo dekadencija i popuštanje u vojničkoj disciplini, kao i prekomerni luksuz i raskoš u kome su uživali persijski vladari, bili su po mnogim antičkim piscima jedan od uzroka za poraz Persijanaca u ratu protiv Grka. Herodot piše kako meki narodi, koji su pobeđeni od strane tvrdih, vremenom transformišu svoje osvajače u meke, pri čemu se kao primer navodi Kambizovo osvajanje Egipta (Harrison 2002: 43).

Pomalo iznenađujući trijumf Grka nad Persijancima antički pisci su objašnjavali zbog razlika u njihovim političkim sistemima (pri čemu je vršena propagandna glorifikacija Atine i njenog uređenja), ali i zbog postepene dekadencije Persijanaca. Tako Ksenofont u svom delu Kiropedia ili Kirovo vaspitanje (Κύρου παιδεία) takođe navodi kako su Kirovi naslednici za razliku od njega odrastali u raskoši i luksuzu, pa su samim tim izgubili vrline koje je posedovao Kir Veliki. Tako u poslednjoj osmoj knjizi Ksenofontove Kiropedie, Kirov biograf, pripisujući Kiru benigni model autokratske vlasti, navodi kako je odmah nakon njego-ve smrti došlo do sukoba između njegovih naslednika, što je predstavljeno kao moralni pad (Harrison 2002). Ksenofont kroz tendenciozno romantizovanu priču sa političkom pozadinom predstavlja Kira kao krajnje pozitivnog vladara. Takva, prilično glorifikovana slika o Kiru Velikom jedinstveni je slučaj koji je u potpunoj suprotnosti sa prikazima Persijanaca kakve su nam ostavili grčki pisci klasičnog perioda. Kiropedia na taj način pred-stavlja novi žanr u dotadašnjoj antičkoj literaturi, koja se može označiti kao pseudoistorijska novela (Cartledge 2002). Gene-ralno posmatrano, skoro kod svih pisaca preovlađuje mišljenje kako su Persijanci svoje vojne veštine izgubili zbog luksuznog i raskalašnog života. Tako Platon u svojim Zakonima, navodi i preispituje razloge koji su doveli do nagle dekadencije nakon pozitivne vladavine Kira Velikog. On kao razlog za moralni i svaki drugi sunovrat Persijanaca ističe to što su Kirovi naslednici vaspitavani pod uticajem evnuha i žena, budući da je Kir bio veoma često odsutan zbog vojnih pohoda (Harrison 2002: 195, 196). Ostali pisci takođe pominju feminizaciju palate (Aheme-nidskog dvora), gde žene i evnusi negativno utiču na vaspitanje mladih prinčeva. Feminizacija je kod antičkih Grka shvaćena kao karakteristika svojstvena orijentalnim društvima. Stereotipna slika o Persijancima kao feminiziranim vojnim slabićima naviklim na luksuz kojima dominiraju evnusi i žene, najčešći je opis koji nalazimo kod brojnih pisaca poput Platona, Plutarha i drugih. Jasno je da ovakvi opisi Persijanaca ne daju relevantnu istorijsku sliku o Persijancima, nego nastaju kao posledica, ali i sredstvo raznih socio-političkih praksi. Samim tim opisi grčkih pisaca ne brinu za istorijsku analizu Persijanaca, već je njihov cilj isključivo ideološke prirode. Tako su i slike o persijskim prinčevima kao potpuno feminiziranim i seksualno nastranim osobama koji se šminkaju i oblače poput žena daleko od realnosti i više podse-ćaju na fiktivno zamišljene Persijance iz filma 300.[5] Realno shva-tanje i predstavljanje Persijskog carstva nije bila težnja za kojom

3. O diskursu Orijentalizma videti Said 2008.

4. Kritičari na različite načine ocenjuju Euripidova dela, tako pojedini autori ocenjuju da je u on u svojim tragedijama zastupao panhelenske ideje, i to pre svega u kasnijim delima, dok je u ranijim radovima ,,varvare” predstavljao u pozitivnijem kontekstu. Sa druge strane, K. Synodinou ističe da Euripid nikada nije verovao u prirodnu inferiornost varvara. Opširnije o prikazivanju Grka i varvara u Euripidovim tragedijama videti u tekstu Suzzane Said, u Harrison 2002.5. Film Zacka Syndera 300 je od svoje premijere 2007. godine izazvao brojne kritike zbog svog sadržaja i stereotipnog predstavljanja Persijanaca kao feminiziranih likova sa jedne, i nekog oblika prljavih varvarsko-demonskih orkova sa druge strane. Spartanci su, nasuprot tome, predstavljeni kao mišićavi belci heteroseksualnog opredeljenja sa jasno naglašenim moralnim vrednostima. Ovakvo karikirano i gotovo idealističko predstavljanje Spartanaca (Grka), nasuprot degenerativnom profilu Persijanaca, izazvalo je brojne reakcije i veliku medijsku pažnju. Napisan je čitav dija-pazon saopštenja i tekstova, od strane autora različitih profesija: od liberalno orijentisanih filmskih kritičara, preko istoričara, pa sve do predstavnika državnog vrha islmaske republike Iran. Tako je tadašnji savetnik za kulturu iranskog predsednika Mahmouda Ahmadinejada istakao da film predstavlja skrnavljenje istorije Irana i da je kao takav jedan od oblika političke propagande koju vode SAD protiv Irana i islama. Film je od strane brojnih kritičara ocenjen kao mizerno ostvarenje prepunjeno brojnim homofobnim, šoviništičkim, i rasističkim elementima. Takođe, posmatran u kontekstu tadašnje političke situacije, film je označen kao deo Bušove propagande. Saopštenje produkcijske kuće Warner Bros glasilo je da ,,film 300 predstavlja fikciju inspirisanu romanom Franka Millera, labavo baziranu na istorijskim događajima. Studio je napravio ovaj film čisto kao fikciju sa jedinom namerom da zabavi publiku; njegova svrha nije da ismeva neki narod ili kulturu, niti da šalje bilu kakvu političku poruku”. Kroz primer jednog ovakvog ostvarenja iznova se reflektovala slika po već ustaljenom šablonu, po kome je sukob između Persije i Grče prikazan kao stalni rat između Istoka i Zapada, doživljenog kao ,,branioca uneverzalnih vrednosti”. Paradoksalno je što su mnogi, uključujući i režisera filma, kao branioce tih „civilizacijskih vrednosti” videli polis, koga je karakterisao naglašeni militarizam, neki oblik institucionalizovane pederastije u odgoju, kao i prilično drastičan odnos prema robovima i ženama.

76

su išli grčki pisci klasičnog doba, već je primer Persije korišćen samo ukoliko je iz toga bilo moguće razviti diskurs za unutrašnje potrebe polisa (Harrison 2002: 201). Još jedan od problema koji su doprineli porazu Persijanaca grčki pisci vide u veoma lošim komunikacijama i odnosima između vojske i institucije kralja. Posmatrana kao jedinstvena slika u datom kontekstu, percepcija Persije ostaje krajnje negativna i kao takva se može shvatiti kao negativni model suprotan Grčkoj. Takav doživljaj Persijanaca dominantno preovlađuje barem do perioda Aleksandra Make-donskog. Međutim, sa stanovišta Grka klasičnog perioda, Persi-janci su uprkos ovako negativnoj stereotipnoj slici, ipak važili za mnogo civilizovanije ,,varvare” u odnosu na neke druge narode poput npr. Skita ili polu-fiktivno i mitološki doživljene žitelje Indije. Obrasci po kojima su formirane stereotipne slike o ,,var-varima” zavisili su od toga o kom narodu je konkretno reč. Tako su na primer, Egipćani sa svojim običajima predstavljeni kao potpuno dijametralno suprotni Grcima, i na osnovu Herodotove podele ubrajaju se u meke narode. Međutim, uprkos različitim varijantama stereotipnih opisa, svi oni koji nisu bili Grci označeni su kao drugi koji su različiti u odnosu na Helene. Posebno se čini interesantnom slika Makedonaca kao nekom vrstom poluvar-vara, kako ih je verovatno doživljavao prosečni stanovnik Atine Periklovog doba. Na osnovu svega navedenog jasno je da se može izvesti generalizacija kako su Grci klasičnog perioda do-življavali druge. Međutim, potrebno je navesti pojedinosti koje barem u minimalnoj meri razvodnjuju ovakvu generalizaciju. Bez obzira što je podela na Grke i druge jasno definisana i veoma dobro razgraničena, sama kategorizacija drugosti nije u pojedi-načnim slučajevima, npr. kod Herodota, Euripida i Ksenofonta toliko čvrsta i postojana. Ksenofont grupu drugih kategorizuje, pri čemu ipak izdvaja pojedince, i to naročito one, koji su bili u ličnom kontaktu sa njim (Cartledge 2002). U njegovim opisima pojedinci su direktno suprostavljeni i kontradiktorni vladajućim stereotipnim šablonima važećim za pojedine narode tj. varvare. Za mnogobrojne osobe, koje se po ustaljenoj šemi moraju pod-vesti u kategoriju drugih, navodi da su mu neki od njih najbolji prijatelji. Na taj način ih u izvesnom smislu rangira na viši nivo u odnosu na druge i označava ih najčešće etničkom pripadnošću, a ne generičkim pojmom drugi. Kovanica ,,medismos” svakako označava daleko pozitivniju konotaciju u odnosu na termin ,,varvari”. Ona se najčešće odnosi na Persijance, pa se Grčko-persijski rat, kod Herodota naziva i ,,Medika” (Cartledge 2002: 61). Ksenofont govori o pravičnosti varvara pri čemu uspostav-lja termin ,,prijateljski varvarin”. Slična, ali nešto blaža tendencija se uočava i kod Euripida, koji Persijance u odnosu na druge varvare izdvaja po pravičnosti. Tukidit takođe, kao i Ksenofont uočava progres Persijanaca u vođenju rata u odnosu na pripad-nike drugih naroda. Uopšteno govoreći, Persijanci se uprkos izrazito negativnoj opštoj slici u očima Grka daleko više kotiraju u odnosu na ostale druge. Tako ih čak i Isokrat doživljava kao daleko kulturno izdignutije i sa daleko razvijenijim slobodarskim i miroljubivim principima u odnosu na sve ostale. Međutim, uprkos navedenom, slika o Persijanacima ipak nije u izvesnom smislu imala pozitivnu konotaciju, već je bila manje negativna u odnosu na onovremene stereotipe koji su Grci imali prema pripadnicima drugih naroda. Takvo viđenje Grka je zaista izrazito interesantno, pa čak možda i indikativno, ukoliko se uzme u ob-zir antagonizam Grka prema Persijancima praćen višegodišnjim kulturološkim i vojnim sukobom. Posmatrano u celini, atinsko predstavljanje Persijanaca zapravo naglašava kombinovanje tra-dicionalnih stereotipa i ličnog posmatranja (Harrison 2002: 22).

Polazeći od činjenice da pojedinci mogu biti istovremeno pripad-nici različitih oblika kolektivnih identiteta na različitim nivoima identifikacije, Finlej ističe da su stari Grci istovremeno bili pripad-nici polisa, subetnije (beoćanske, jonske, eolske i drugih), kao i pripadnici helenske kulturne etnije (videti Finley 1986). Pri tome je svaki oblik identifikovanja predstavljao zasebnu kategoriju, odnosno drugačiju formu grupnog identiteta. Nivoi identifiko-vanja, tj. obrasci po kojima su ih određivali Grci, razlikovali su se zavisno od vremenskog i prostornog konteksta. Po Herodotu, postoje tri činioca grčkog identiteta, a to su jezik, religija i krv. Međutim, kako ističe Edit Hol (Edith Hall), Grci nisu videli svoju religiju i religije drugih naroda kao različite, nego su smatrali da su bogovi drugih naroda zapravo grčki bogovi sa drugačijim imenima i izmenjenim obredima (Harrison 2002: 133). Pre ratova sa Persijom, ono malo jedinstva koje je postojalo među Grcima, imalo je više kulturno nego političko obeležje, da bi se usled krize javio tipičan etnocentrizam koji je mogao objediniti većinu, ali ne i sve sastavne delove helenske zajednice da se oku-pe radi otpora zajedničkom neprijatelju (Smit 2010). Odnosno, kolektivni identitet Grka pre ratova sa Persijom nije postojao u formi etničkog zajedništva koji bi se mogao označiti kao helen-ski. Identiteti gvozdenog doba i ranijih perioda su imali daleko heterogenije i drugačije oblike i nipošto ne naginju ničemu što bi ukazivalo na bilo kakvu svest o zajedničkom kolektivitetu, niti o postojanju bilo kakvog oblika društvenog identiteta na nivou cele Grčke.[6] Prema tome može se zaključiti da panhelenski duh zajedništva nastaje kao rezlutat političkih i vojnih događaja sa početka V veka stare ere, kada se niz manjih zajednica koje su naseljavale tle moderne Grčke suočio sa zajedničkim neprijate-ljem, Persijskim carstvom (Babić 2010: 145). Ujedno sa formira-njem etničkog identiteta Helena, formirao se i narativ o njihovoj superiornosti u odnosu na druge.[7] Takva teza o varvarskoj infe-riornosti nakon okončanja sukoba sa Persijom takođe se pojavila i u opisima pojedinih događaja iz ranije istorije Grka, odnosno predstava o varvarskoj inferiornosti se koristila i za tumačenje pojedinih događaja u skladu sa novouspostavljenom percepci-jom o prošlosti Helena kao zajedničkog kolektiviteta.[8]

POJEDINI ASPEKTI PERSIJSKIH UTICAJA NA GRČKU KLA-SIČNOG PERIODA

Za razliku od relativno brojnih izvora iz kojih se mogu crpeti informacije o percepciji Persijanaca od strane Grka klasičnog perioda, izrazito su malobrojni podaci koji svedoče o tome kako su Grci doživljavani iz persijske perspektive. Svakako, potrebno je istaći da nikakva generalizacija i analogna situacija kao u slučaju grčkog shvatanja drugih (negrka) u ovom slučaju nije postojala. Budući da je Ahemenidsko carstvo bilo konglomerat različitih etničkih skupina sa potpuno specifičnim političkim i društvenim ustrojstvom baziranim na instituciji palate i satrapija, Grci se po-put ostalih naroda definišu kao kolektivna etnička kategorija. U tom kontekstu sa današnje tačke istraženosti, a pri tome uzima-jući oskudni fond adekvatnih informacija, nije moguće vršiti bilo kakvu komparaciju sa Grčkim posmatranjem drugih, tj. varvara kao generičkog termina za sve one koji nisu Grci. Imajući u vidu oskudnost adekvatnog materijala, širinu teme i limitiranost ovog rada, bez tendencije da se ulazi u bilo kakvu detaljniju analizu, biće ukazano samo na pojedine aspekte koji se tiču problema persijskih influencija na Grčku klasičnog perioda.

Opšti staropersijski naziv, koji se prvobitno odnosio na jonske Grke koji su živeli u Maloj Aziji bio je Yaunâ (Bakker 2006). On je veoma sličan nazivu Yavan, koji se pominje u prvoj knjizi

6. Detaljno o različitim formama identiteta u gvozdenom dobu Grčke kao i u ranijim periodima, o problemima vezanim za istraživanje tzv. „Dorske seobe”, odnosno o karakteristikama ovih perioda u smislu preispitivanja nastanka polisa, društvenog ustrojstva, materijalne kulture, različitih oblika interakcija i ostalih osobenosti u kontekstu arheoloških interpretacija videti u: Mor-ris 1987; 2000; 2005 i Snodgrass 1971; 2006.

7. Formulacija antičkih Grka o sebi kao superiornim u odnosu na varvare doprinela je shvatanju i izgradnji narativa da su oni ,,prirodno slobodni”, a varvari ,,prirodno služeći”, što im (Gr-cima) daje pravo da vladaju nad varvarima. Ovakva slika je konstruisana kroz tradicionalne stereotipe odrugima kao porobljenim i služećim svojim autoritativnim vladarima. Nije isključeno da je na izgradnju stereotipa o tome da su stranci prirodno robovi značajno uticala činjenica da je zaista većina robova u Grčkoj bila stranog porekla; opširnije u Cartledge 2002.

8. Tako npr. starogrčki retoričar Isokrat (Ἰσοκράτης) navodi da je Grčka doživela veliki progres i preuzela veliki broj gradova od varvara nakon pobede Grka u Trojanskom ratu, za koji ističe da je predstavljao najznačajniju vojnu ekspediciju koju su Grci ikada vodili.

77

starozavetnog teksta (Genesis 10.1.). Etnički determinativ Yaunâ prvi put se u persijskim izvorima pojavljuje na poznatom ,,Behistunskom natpisu”(Bagastana), koji se nalazi u današnjem jugozapadnom Iranu u provinciji Kermanšah i čiji se nastanak da-tira oko 520. godine stare ere. Natpis se hronološki i sadržinski vezuje se za početak vladavine Darija I Velikog (522–486 p.n.e.). Samo pominjanje determinativa za narod Grka ni po čemu nije specifično, već predstavlja integralni deo neke vrste kataloga naroda koji su ulazili u sastav Ahemenidskog crstva.

Percepcija Grčke kao kolevke Evrope i nosioca svih tekovina za-padne civilizacije uslovila je da brojni istraživači XIX. i prve polo-vine XX. veka isključuju apsolutno svaku mogućnost eventualnih uzajamnih prenošenja uticaja između Grka i Persijanaca. Grčka je shvaćena kao nosilac svih vrednosti i kulturnih tekovina zapad-noevropske civilizacije, koja je posredstvom kolonizacije širila svoja dostignuća po čitavom starom svetu. U takvom kontekstu i sukob između Grčke i Persije, koja je nasuprot idealizovanoj Grčkoj, bila stereotipno predstavljena kao retrogradni istočni agresor, doprineo je da se prenošenje kulturnih uticaja posmatra isključivo kao proces koji je tekao u jedinom mogućem pravcu, odnosno sa Grka na sve ostale druge. Samim tim bilo je prosto nezamislivo da su se određeni aspekti prenošenja kulturnih uticaja odvijali u suprotnom smeru ili u međusobnoj korelaciji. Ovakva percepcija je proisticala iz fundusa neke vrste evropskog imperijalističkog narativa, odnosno iz shvatanja o civilizacijskoj misiji pojedinih evropskih entiteta u svojim kolonijama. Među-tim, suprotno ovakvim shvatanjima, interakcija između Grka i stranaca, a posebno onih sa Bliskog istoka pa samim tim i Persi-janaca bila je konstantna i odvijala se u oba smera. Njen intenzi-tet je u zavisnosti od određenog perioda svakako varirao, ali je neprekidno postojao uprkos antagonizmima. Tokom proteklih decenija istraživači su smatrali da su sva dela u Persepolisu, po-sebno skulpture, dela grčkih zanatlija. Međutim, naučnici kao što su Karl Nilander (Carl Nylander), Margaret Kul Rut (Margaret Cool Root) i drugi, započinju revoluciju u proučavanju persijske umetnosti, ističući probleme u razlikovanju (uslovno),,narodnih stilova” i sugerišući na mnogo komplikovaniju sliku kulturne inte-rakcije (Harrison 2002: 23) (kurziv moj). Napuštanjem isključi-vog evrocentričnog pristupa u interpretacijama procesa grčke kolonizacije, koje je omogućeno prethodnom dekonstrukcijom mita o klasičnoj Grčkoj kao kolevci evropske kulture, otvorene su mogućnosti za kritiku dotadašnjeg jednostranog shvatanja procesa helenizacije, odnosno za kritičko sagledavanje procesa međusobnih uticaja u oba pravca. Tako su tokom poslednje dve decenije brojni autori ukazivali na obostrane uticaje u razmeni ideja između Grka i drugih. Između ostalog su se pojavili i radovi koji su ukazali na uticaj različitih elemenata istočnih kultura na Grčku tokom arhajskog perioda, koji su tokom narednog, klasič-nog perioda postali bitan segment kulture klasične Grčke (videti Jones 1992).

Nakon okončanja Grčko-persijskih ratova, Grci a pre svega Atinjani inkorporiraju u sopstveno društvo i kulturu, brojne elemente i ideje karakteristične za Ahemenidsko carstvo. Posle konačne pobede nad Persijom u bitkama kod Plateje i rta Eurimedon 479. godine stare ere, Grci su zaplenili mnogobroj-ne luksuzne predmete i velike količine zlata i srebra, o čemu svedoči i Herodot. Jedan od prvih predmeta koji je izuzetno brzo postao popularan u Atini, a ubrzo je počelo i oponašanje njegovih uzora i proizvodnja od strane lokalnih zanatlija, bio je persijski riton (videti Hoffman 1961). Ova posuda svakako je odgovarala svojom funkcijom i izgledom apetititu građana Atine, te je mnoštvo radionica započelo njenu proizvodnju, crpeći inspiraciju iz persijskih uzora.

Oficijelna arhitektura Ahemenidskog carstva takođe je u zna-čajnoj meri kopirana i modifikovana od strane Grka klasičnog perioda. U tom smislu se može govoriti o korišćenju pojedinih arhitektonskih elemenata ili o stvaranju nekih državnih zdanja

u Atini Periklovog perioda, na osnovu persijskih uzora. Ovakve primere predstavljaju Odeon i možda Prythaneion. Glavna javna zgrada na atinskoj Agori, u kojoj se okupljao izvršni organ atin-ske demokratije Prytaneion (πρυτάνεις), jednostavnog je oblika i imala je podoris u obliku kruga pa je poznata i kao ,,Tolos”. Takođe se sreće i pod šaljivim nazivom ,,Skias” tj. ,,suncobran” ili ,,sunčani šešir” (videti Miller 1978; takođe Bakker 2006). Na osnovu ovog naziva može se eventualno naslutiti da je njen oblik podsećao na suncobran sa istaknutim krovom. Ovaj objekat je izgrađen nedugo nakon okončanja rata sa Persijom, kao i sva druga javna zdanja u Atini, budući da je stepen razaranja grada bio velik. Postoje izvesne indicije, iako ne preterano čvrste, da je ovakav oblik zgrade preuzet iz forme persijskog šatora. Miler ipak ukazuje da su persijski kralj i njegovi satrapi veoma često predstavljani sa suncobranima (Miller 1978). Teško da se ovakav primer može posmatrati kao direktno kopiranje arhitektonske forme objekta, budući da ne postoji analogni objekat na teritoriji Ahemenidskog carstva. Međutim, sa druge strane, ovakav oblik građevine nije postojao ranije i bez obzira što su strukture kružnih oblika svakako postojale, one su ipak bile nešto dru-gačijeg oblika i uvek je postojala stoa oko njih (Bakker 2006). Imajući u vidu navedene podatke kojima se za sada disponuje, možda bi se u najboljem slučaju moglo govoriti samo o nekom obliku inspiracije. Što se tiče Odeona svedočanstva su mnogo pouzdanija. Plutarh u svojim Uporednim životopisima, odno-sno u Životu Perikla pominje kako je Odeon (muzička soba), izgrađena kao imitacija paviljona (skênê) persijskog kralja i da je to urađeno po naređenju Perikla (Bakker 2006). Moguće da je posle bitke kod Plateje, paviljon persijskog cara Kserksa koji je koristio kao neki vid pokretne palate, bio prenesen u Atinu i za-tim delimično adaptiran i uklopljen u pejzaž kao deo pozornice i da je već 472. godine stare ere u njemu izvedena Eshilova drama Persijanci. Ovakva improvizacija, tj. sekundarna upotreba prvo-bitnog paviljona i njegovo prilagođavanje za drugačiju funkciju u suštini nije začuđujuća, imajući u vidu razrušenost Atine nakon ratova sa Persijom i nepostojanje adekvatne građevine koja bi ispunjavala ulogu sale za održavanje muzičkih svečanosti, obuke horova, kao i prostora za izvođenje drama. O verovatnom uzoru na osnovu koga je izgrađen Periklov Odeon (sl. 4), govori i činjenica da su njegove dimenzije skoro istovetne dimenzijama ,,Sale stotinu stubova“ u Persepolisu (sl. 5). Sličnost je i suviše očigledna kada se uzme u obzir da su dimenzije Odeona 68,50 x 62,40 metara i da se sastoji od 9 x 10 redova stubova, dok su dimenzije dvorane u Persepolisu 68,50 x 68,50 metara i sastoji se od 10 x 10 redova stubova (videti Bakker 2006). Na osnovu ovoga moglo bi se zaključiti da je Kserksov pokretni paviljon predstavljao kopiju ove dvorane u Persepolisu, a da je Odeon u Atini kopija Kserksovog carskog paviljona. Međutim, ovakvo arhitektonsko rešenje nije više oponašano kroz druge primere, po svemu sudeći zbog izuzetno loše akustike.

Sl. 4. Idealna rekonstrukcija ,,Periklovog Odeona“ u Atini

78

Sl 5. Crtež enterijera sale "stotinu stubova" u Persepolisu

Margaret Rut je proučavajući međusobne uticaje između Persi-janaca i Grka, tj. potencijalne influencije Persije na Grčku, iznela tvrdnju da je koncept friza na Partenonu u izvesnoj meri imao za uzor reljef sa Darijeve kraljevske dvorane za audijencije ,,Apada-ne”, čija je gradnja započeta nekih sedamdesetak godina ranije u Persepolisu (vidi Root 1985). Uočljiva je značajna sličnost tema, koncepta i rasporeda figura na ova dva reljefa.[9] Friz na Parte-nonu svakako predstavlja medijum za prenošenje idealističkog manifesta o panhelenskom karakteru Atine i njenoj vodećoj ulozi među Grcima. Takođe i celokupni kompleks carske palate u Persepolisu je koncipiran na takav način da putem brojnih ideoloških reljefa i megalomanskih zdanja predstavi moć i slavu Ahemenidskog carstva. Izuzev toga predstave koje se nalaze na metopama Partenona prikazuju borbu protiv Amazonki, što za-pravo predstavlja metaforičan prikaz borbe između Grka i Per-sijanaca. Aludiranje na herojstvo Grka je više nego upečatljivo, dok poistovećivanje Persijanaca sa ženama predstavlja na neki način podsmeh i naveću uvredu za njih. Erehtejon, tj. konkret-no njegove karijatide, takođe predstavljaju mogući primer koji svedoči o uticajima arhitektonskih elemenata iz Ahemenidskog carstva. Markus Vitruvije Polio (Marcus Vitruvius Pollio) ostavio je izvesna svedočanstva o poreklu ovih, kako ih on sam naziva matronama, u svom delu O arhitekturi. Vitruvije ističe poreklo karijatida putem mita o izdaji i kažnjavanju grada Karije (Pelopo-nez), koja je stala na stranu Persijanaca u ratu sa Grcima. Naime, nakon završetka rata ovaj grad je kažnjen na takav način, što je njegovo muško stanovništvo pobijeno, dok su žene odvedene u ropstvo (videti Bakker 2006). Karijatide na Erehtejonu u tom kontekstu, zapravo simbolišu žene koje ,,nose teret” zbog izdaj-stva maternjeg grada i predstavljaju stalnu opomenu kako pro-laze izdajnici Grka, tj. oni koji sarađuju sa neprijateljem. Ovakva ideja o ,,nošenju tereta” od strane ljudi ili životinja, predstavlja čest elemenat u ahitekturi Ahemenidskog carstva i prepoznatljiv je motiv koji se sreće na državnim zdanjima Ahemenida tokom V. veka stare ere (Bakker 2006). Slike ,,nošenja tereta” su najve-rovatnije simbolisale ,,potčinjenost” brojnih naroda u odnosu na Velikog kralja i predstavljale su prepoznatljivu ideološku poruku. Kao takve one se svakako uklapaju u opšti koncept kraljevske arhitekture Ahemenidskog carstva, koji je kulminirao kroz arhitektonski kompleks palata i dvorana u Persepolisu. Postoje primeri vrhova stubova gde stilizovana životinja (koja najčešće ima oblik bika) podupire gredu koja leži na ovako izvedenom kapitelu. Simbol životinje (divljeg bika) pod teretom (jarmom) simboliše kontrolu i moć kralja koji vlada svim narodima koji ulaze u sastav carstva. Još direktniju analogiju koja pruža čvršće indicije za ideju šta predstavljaju karijatide na Erehtejonu vidimo na primeru kraljevskih grobnica u Nakši Rustamu (Nāqš-e Rostām), koje se nalaze nekih sedam kilometara severozapadno od Persepolisa. Na jednoj od grobnica postoji reljef na kome su prikazani ljudi koje nose teret, odnosno platforma nad kojom stoji kralj (sl. 6).[10]

Sl. 6. Nāqš-e Rostām, Detalj reljefa na grobnici

Veoma sličan primer postoji na jednom reljefu u Persepolisu, odnosno na jednoj od kapija ,,Dvorane stotinu stubova”, gde je predstavljen kralj koji sedi na prestolu koga ,,nose” ljudi poređa-ni u tri nivoa (sl. 7). Koncept primene karijatida na Erehtejonu može se posmatrati kao modifikovana reprezentacija ideje nadahnute persijskim kontekstom u kome životinje ili ljudi koji nose teret, što je slika kojom se manifestuje potčinjavanje. Me-đutim, na Erehtejonu je ideja donekle promenjena i upotrebljena za konkretni primer, koji govori o potčinjavanju tj. kazni žena iz Karije zbog izdaje njihovog grada i saradnji sa Persijancima kao ,,prirodnim neprijateljima Grka”. Zanimljivo je da su ovde kao nosioci tereta upotrebljene upravo žene, što se svakako uklapa u opštu sliku o Persijancima.

Sl. 7. Persepolis, Detalj reljefa sa kapiji "Sale stotinu stubova"

9. Detaljno opisivanje svih karakteristika i komparativna analiza svojim obimom prevazilazi okvire ovog rada. Margaret K. Rut je detaljno opisala korpus sličnosti između friza na Partenonu i reljefa Apadane, bazirajući se pre svega na simboliku, plasman figura, koncept i analogije u rasporedu; opširnije u Root 1985.

10. Detaljnije o ovome, kao i generalno o persijskim uticajima na staru Grčku videti u Bakker 2006.

79

Uticaj Persije na Grčku nije bilo samo na polju arhitekture i predmeta materijalne kulture. Nakon rata sa Persijom u konste-laciji rasta moći i značaja Atine, došlo je i do pruzimanja odre-đenih aspekata političkog ustrojtva, odnosno do uspostavljanja funkcije episkopos u hijerarhiji novonastalog Delskog, a kasnije i Atinskog pomorskog saveza (Balcer 1977). Ingirencije episko-pos-a, bi se mogle poistovetiti sa funkcijama koje je u Persiji obavljao dužnosnik, čija je titula glasila ,,the eye of the king” (kraljevo oko).[11]

U predhodnom delu teksta, navedeni su samo pojedinačni nasumično izabrani primeri uticaja Persije na Grčku klasičnog perioda. Svakako da je pitanje uzajamnih uticaja daleko kom-pleksnije i da njegova problematika prevazilazi opseg i mogućno-sti ovog rada. Ovom prilikom je samo skrenuta pažnja na neke od potencijalnih aspekata koji se odnose na pojedine segmente uticaja Persije na Grčku, pre svega kako bi se ukazalo da je upr-kos izraženim antagonizmima, kao i konstruisane perceptivne razlike između Grka i drugih, u konkretnom slučaju Persijanaca postojala međusobna interakcija na različitim poljima. Odnosno, da je bez obzira na intenzivnu propagandu plasiranu od strane atinskog polisa o inferiornosti i zaostalosti varvara, upravo ovoj polis preuzimao brojne elemente – od arhitekture do pojedinih koncepata političkog ustrojstva – sa prostora Ahemenidskog carstva.

Međutim, na kraju treba napomenuti da je uprkos značajnim pomacima u istraživanju ove problematike, odnosno uprkos potpunom akceptovanju činjenice o višesmernoj korelaciji između Grka i Persijanaca, i dalje pomalo paradoksalno prisutna tendencija u posmatranju Grčke sa jedne i Istoka (kao celine) sa druge strane, kao kompaktno određenih i konzistentnih monoli-ta, kako je to dobro zapazio V. Burkert (videti Burkert 1992).

UMESTO ZAKLJUČKA

Slika o kolektivnom identitetu starih Grka kao jasno određenoj etničkoj kategoriji, kakva je bila formirana u periodu s kraja XVIII. i početka XIX. veka, zasnivala se na preslikanom obrascu društvenog stanja u kome se jedan kratak period nalazio deo grčkog sveta. Stoga, obrazac zapadnoevropske percepcije, po kom je Grčka shvaćena kao kolevka svih univerzalnih vredno-sti i ideala, zasnovan je na uskom vremenskom okviru koji je trajao svega nekoliko decenija i koji se prvenstveno odnosio na polis Atinu i njenu težnju da putem različitih oblika propagande ostvari svoje političke ciljeve. Odnosno, devetnaestovekovna percepcija o etničkom identitetu kao jasno određenoj i „prirod-noj” kategoriji, kao i onovremene tendencije koje su proisticale iz opšteg filhelenizma, imale su krucijalni značaj u formiranju per-cepcije o jedinstvu starih Grka kao jasno određenog homogenog i monolitnog kolektiviteta. Pri tome se formulisanjem obrasca po kom su stari Grci bili superiorniji u odnosu na ostatak sveta, a koji je uspostavljen u društvenoj klimi formiranja nacionalnih država, kolonijalnih praksi i romantičarskog viđenja prošlosti, težilo što intenzivnijem isticanju savršenstva grčke kulture.[12] U tom pravcu zapadnoevropska civilizacija se predstavljala kao direktan naslednik ovako shvaćene antičke Grčke, pa samim tim je u cilju ostvarivanja sopstvenih političkih ambicija u smislu kolonizacije izvršeno analogno preslikavanje obrasca o pravu superiornih da vladaju nad inferiornim, a sve u cilju navodne emancipacije drugih od strane prvih.[13]

Suprotno shvatanju antičke Grčke kao jedinstvene i homogene

etničke celine, kolektivni identiteti Grka pre ratova sa Aheme-nidskim carstvom nisu sadržali jasno određenu etničku premisu, odnosno pre ovog perioda nije moguće govoriti o bilo kakvoj formi konciznije određenog helenskog kolektivnog identiteta. Ratovi sa Persijancima su, dakle, kao što je ukazano, predstav-ljali inicijalnu premisu za konstruisanje helenskog identiteta, kao najvišeg oblika identifikacije starih Grka (Helena) tokom petog i većeg dela četvrtog veka stare ere. Međutim, čak i ovako koncipirana identifikacija upotrebljavana je isključivo u relaciji sa spoljašnjošću i u odnosu na druge viđene u svima onima koji nisu bili Grci, dok je na internom planu identifikacija sa polisom predstavljala i dalje neprikosnoveni oblik samoidentifikacije. Pored toga, taj novoformirani helenski etnički identitet nije bio kompaktan, već je poput svakog etniciteta bio nepostojan, dinamičan i fragmentalan, sa čitavim nizom internih varijacija uslovljenih spektrom različitih konstelacija.

11. Detaljnije o ingirencijama i sličnostima ove dve administrativne funkcije u Balcer 1977 i Bakker 2006.

12. Opširnije o ovoj problematici, odnosno o devetnaestovekovnoj percepciji i idealizaciji antičke Grčke, videti u Babić 2008.

13. Proces grčke kolonizacije je od onovremenih intelektualnih i političkih elita shvatan kroz komparaciju sa aktuelnom političkom praksom vodećih država, koja je podrazumevala koloni-jalnu politiku kao oblik prirodnog procesa kroz koji se, između ostalog, prenosi hrišćanstvo i opšte univerzalne vrednosti zapadnoevropske civilizacije. Arhajska grčka kolonizacija je svakako predstavljala jedan potpuno drugačiji proces, pod kojim se podrazumevala dinamična međusobna kulturna razmena i interakcija, što potvrđuju rezlutati novijih arheoloških istraživanja obala Mediterana.

BIBLIOGRAFIJA

Babić, S. 2008. Grci i drugi – antička percepcija i percepcija antike. Beograd: Clio.

Babić, S. 2010. Prošlost kao Drugi – Drugi kao prošlost, Etnoantropološki problemi 5 (2): 259–268.

Bakker, J. 2006. Persian influence on Greece. Iran Chamber Society. Tekst je prvobitno objavljen na sajtu: http://www.iran-chamber.com/history/articles/persian_influence_on_greece1.php, 5. 10. 2010.

Balcer, J. 1977. ‘The Athenian episkopos and the Achaemenid King’s Eye’. American Journal of Philology 98: 252–263.

Bauman, Z. 1999. The Multicultural Riddle: Rethinking National, Ethnic and Religious Identities, London: Routledge.

Burkert, W. 1992. Orientalizing Revolution: Near Estern Influ-ence on Greek Culture in the Early Archaic Age. Cambridge: Harvard University Press.

Cartledge, P. 2002. The Greeks – A Portrait of Self and Others.Oxford: Oxford University Press.

Eriksen, T. H. 2004. Etnicitet i nacionalizam. Beograd: Biblioteka XX vek.

Finley, M. 1986. The Use and Abuse of History. London: Hoga-rth press.

Grin, K. 2003. Uvod u arheologiju – Istorija, principi i metodi moderne arheologije. Beograd: Clio.

Hall, S. 2001. Kome treba identitet. Reč 64: 215-234.

Harrison, T. (ed.) 2002. Greeks and Barbarians. Edinburgh: Edinburgh University Press

Hoffman, H. 1961. Persian origin of Attic rhyta. Antike Kunst 4: 21–26.

80

Jones, S. 1997. The Archaeology of Ethnicity – Constructing Identities in the Past and Present. London: Routledge.

Livaj, P. 1999. Grčka drama. U: Oksfordska istorija Grčke i helenističkog sveta, ur: Bordman, Dž., Grifin, Dž., Ozvin M. Beograd: Clio,5–12.

Miller, S. G. 1978. The Prythaneion, its function and architec-tural form. Berkeley: University of California Press.

Morris, I. 1987. Burial and Ancient Society: The Rise of Greek City-State. Cambridge: Cambridge University Press.

Morris, I. 2000. Archaeology as Cultural History: Words and Things in Iron Age Greece.Oxford: Blackwell.

Morris, I. 2005. The collapse and regeneration of complex soci-ety in Greece, 1500–500 BC.Stanford: Stanford University.

Root, M. C. 1985. The Parthenon frieze and the Apadana reliefs in Persepolis: reassessing a programmatic relationship. American Journal of Archaeology 89: 103–120.

Said, E. 2008. Orijentalizam. Beograd: Biblioteka XX vek.

Smit, A. D. 2010. Nacionalni identitet. Beograd: Biblioteka XX vek.

Snodgrass, A. 1971. The Dark Age of Greece: An Arcaheologi-cal Survey of the Eleventh to the Eighth Centuries BC. New York: Routledge.

Snodgrass, A. 2006. Archaeology and the emergence of Greece: Collected papers on early Greece and related topics (1965–2002). Edinburgh: Edinburgh University Press.

resUMe

the consequences of the Greco-persian Wars on the con-struction of collective identity of the ancient Greeks and on the creation of the notion of the Other.

several aspects of the creation of collective identity of the ancient Greeks during and after the Greco-persian Wars, as well as some issues regarding the relations between the Greeks and the persians during the 5th century BC, have been analyzed in this paper. Greek conflict with persia, that had lasted for decades, has initially caused the appearance of a higher level of collectivism among the ancient Greeks and has simultaneously advanced the establishment of the Greek-Barbarian antithesis as a (conditionally) specific form of the strictly delimited bipolar dichotomy between the Greeks and the Others. But, in spite of creation of such a rigid distinction that, above all, originated as an effect of the active propaganda of Athenian policy of promotion of the negative stereotypes of the persians as inferior to Greeks, certain influence of the Achaemenid empire on the Classical Greece can be observed.key word: Collective Identity, Construction of Otherness, Ancient Greece, persians.