© STILLE NACHT ARCHIV / STILLE NACHT MUS

EUM

HALL

EIN

NAAR DE OORSPRONG VAN

Franz Xaver Gruber (1787-1863) Joseph Mohr (1792-1848)

TEKST: EMELY NOBIS

‘Stille Nacht! Heilige Nacht!’: dat zingen op kerstavond zo’n twee miljard mensen op alle continenten. ’s Werelds

populairste kerstlied werd geschreven en gecomponeerd door twee Oostenrijkse vrienden: een leraar en een priester.

Reis in hun voetsporen door het Salzburgerland.

‘Stille Nacht!’©

SAL

ZBUR

GERL

AND

TOUR

ISM

US

Stille Nacht-kapel Arnsdorf,

op de plek waar op kerst-

avond 1818 voor het eerst

‘Stille Nacht’ weerklonk.

nummer 5 - 2017oostenrijkmagazine.nl nummer 5 - 2017oostenrijkmagazine.nl28 29

IN HET SPOOR VAN...

Het huis (nu museum) van

Franz Xaver Gruber tegen-

over de kerk in Hallein, met

daarvoor zijn grafsteen.

Het museum in Hallein bezit

tal van persoonlijke eigen-

dommen uit de nalatenschap

van Franz Xaver Gruber.

Zo moet het klaslokaal in

Arnsdorf (nu museum) eruit

hebben gezien toen Franz

Xaver Gruber hier leraar was.

© S

ALZB

URGE

RLAN

D TO

URIS

MUS

©

STI

LLE

NACH

T M

USEU

M H

ALLE

IN©

SAL

ZBUR

GERL

AND

TOUR

ISM

US

AAdventtijd 1818 in het Salzburgerland. Oostenrijk gaat gebukt onder de verwoestingen en ontberingen na de Napoleontische oorlogen (1792-1815). Mensen zijn straatarm en lijden honger. De sneeuw ligt metershoog in deze zoge-heten Kleine IJstijd. Het verlangen naar vrede en warmte is groter dan ooit. De jonge hulppriester Joseph Mohr uit Oberndorf wil zijn parochia-nen een sprankje hoop geven. Al in 1816 heeft hij een kerstgedicht geschreven. Op 24 december 1818 vraagt hij zijn vriend Franz Xaver Gruber – leraar en organist in het verderop gelegen Arnsdorf – de tekst op muziek te zetten. Het moet een eenvoudige melodie voor twee solisten en gitaar worden en het moet snel, want hij wil het lied diezelfde dag nog na de avondmis in de St. Nicolauskerk in Obern-dorf opvoeren. Die avond weer-klinkt inderdaad voor het eerst Stille Nacht. Mohr speelt gitaar en zingt tenor. Gruber neemt de baspartij voor zijn rekening. Het ultieme kerstlied is geboren.

Te volksDe tweehonderdste geboortedag van Stille Nacht wordt in 2018 in het Salzburgerland uitbundig herdacht. Niet alleen op kerstavond zelf. Het hele jaar door zijn er overal evenementen, expo-sities en rondleidingen langs Stille Nacht-locaties. Ook wij gaan op reis in de voetsporen van Mohr en Gruber. Onze eerste stop is Oberndorf, zo’n twintig kilometer ten noorden van Salzburg. De St. Nikolauskerk staat er niet meer. Op de historische locatie staat nu de Stille Nacht-ka-pel, met een beeltenis van Mohr en Gruber in de glas-in-loodramen. Bezoekers uit heel de wereld hebben een boodschap achterlaten in het gedenkboek bij de ingang. Op de heuvel rondom de kapel wordt nog elk jaar op kerstavond om 17.00 uur een eredienst gehouden voor Mohr en Gruber, waarin Stille Nacht net als tweehonderd jaar geleden wordt gezongen door twee man-nenstemmen – begeleid door een gitaar. Via een webcam is de dienst wereldwijd te volgen. Voor

de kapel staat een klein standbeeld van Mohr en Gruber, waarbij die laatste ten onrechte de gitaar vasthoudt – waarschijnlijk om aan te geven dat hij de muziek heeft gecomponeerd. Van Gru-ber zijn tijdens zijn leven meerdere tekenin-gen gemaakt, dus we weten hoe hij eruit heeft gezien. Bij Mohr is dat niet het geval. Elke afbeel-ding van hem is gebaseerd op fantasie. Over zijn karakter is wel het nodige bekend, onder meer

uit correspondentie van en over hem met het bisdom in Salzburg. Daaruit blijkt dat hij geregeld in conflict kwam met zijn superieu-ren, die hem als priester te volks en niet serieus genoeg vonden. Hij stond volgens hen (te) dicht bij de mensen en ging ook met vrouwen om. Als armlastig hulppriester bewoonde hij in Oberndorf een kamer in de pastorie zonder eigen keuken. Daarom at hij altijd in Gasthaüser, waar hij ter vermaak

vaak op zijn gitaar speelde en daarbij zong. Dat maakte hem geliefd bij het volk, maar het leidde ook tot flinke conflicten met de lokale pastoor Georg Heinrich Nöstler. Mede omdat de gitaar een café-instrument was (en het gebruik ervan in liturgische diensten door het bisdom was ver-boden) vond de eerste uitvoering van Stille Nacht niet in de kerk zelf plaats, maar na de mis buiten – waarschijnlijk bij de kerststal. De pastorie waar Mohr tijdens zijn verblijf in Oberndorf woonde, nabij de kapel, is nu een museum gewijd aan de ontstaansgeschiedenis van het kerstlied.

GeestverwantenVan Oberndorf reizen we naar het vijf kilome-ter verderop gelegen Arnsdorf, waar Gruber als leraar, koster en organist woonde en werkte in de tijd dat hij de melodie van Stille Nacht com-poneerde. De school (tevens Grubers woon-huis) bestaat nog steeds: het is de oudste nog bestaande school in Oostenrijk. Het museum op de eerste verdieping herbergt onder meer het authentieke bureau van Gruber, de kerststal die hij elk jaar opstelde, door hem geschreven rap-porten en unieke zwart-wit foto’s van Gruber

Joseph Mohr kwam

geregeld in conflict met het bisdom

nummer 5 - 2017oostenrijkmagazine.nl nummer 5 - 2017oostenrijkmagazine.nl30 31

Het vroegst gevonden hand-

geschreven manuscipt van

‘Stille Nacht’ uit 1820 is te

zien in het Salzburg Museum.

In deze voormalige pastorie

in Mariapfarr woonde Joseph

Mohr en schreef hij al in 1816

de tekst van ‘Stille Nacht’.

Het portret van Joseph Mohr

op zijn grafmonument is een

fantasiebeeld. Hoe hij eruit

heeft gezien, is onbekend.

© O

OSTE

NRIJ

K M

AGAZ

INE

/ FRI

TS R

OETS

© S

ALZB

URGE

RLAN

D TO

URIS

MUS

©

SAL

ZBUR

GERL

AND

TOUR

ISM

US /

SALZ

BURG

KAM

ARA

zelf als oudere heer. Gruber was twintig toen hij in 1807 als leraar naar Arnsdorf kwam. Om aan huisvesting te komen, trouwde hij (zoals in die tijd niet ongebruikelijk was) met de 33-jarige weduwe van zijn voorganger. Als leraar kreeg hij alleen salaris als de kinderen daadwerkelijk naar school kwamen – wat in de oogsttijd per definitie niet het geval was. Om extra geld te verdienen, kluste de muzikale Gruber daarom bij als orga-nist. Zo kwam hij in 1817 ook als gast organist naar Oberndorf en leerde daar Mohr kennen. Het klikte meteen tussen de mannen. Ze waren leeftijdsgenoten én geestverwanten, zowel in muzikaal als sociaal opzicht. Beide waren begaan met de sociaal zwakkeren en deden wat in hun beperkte macht stond om hen te helpen. Hun vriendschap duurde een leven lang. Ze zochten elkaar ook op nadat ze verder van elkaar kwa-men te wonen. Gruber verhuisde in 1833 naar Hallein, waar hij als inmiddels redelijk bekende com-ponist een prestigieuze baan kreeg als stadskoorheer. Het huis tegen-over de kerk – waarin hij tot aan zijn overlijden met zijn inmiddels derde vrouw en tal van kinderen woonde – is nu eveneens museum. Te zien zijn onder meer Grubers klavier, de gitaar van Joseph Mohr en door Gru-ber gemaakte tekeningen en aquarellen. Ook het Stille Nacht-archief, met onder meer zijn dagboe-ken en originele manuscripten van het kerst-lied, is er ondergebracht. Hij werd naast de kerk begraven, maar dat kerkhof is inmiddels geruimd en zijn gebeente is verloren gegaan. De grafsteen is wel bewaard en staat nu voor zijn woonhuis.

Onwettig kindOm Joseph Mohr beter te leren kennen reizen we naar zijn geboorteplaats Salzburg. Op de tweede verdieping van een huis in de Steingasse 31 groeide hij op als kind van een ongehuwde moeder en een afwezige vader – volgens zijn doopoorkonde een militair die Mohr heette. Zijn moeder – een naaister – had in totaal drie onwettige kinderen en het gezin was straatarm. Zoals alle onwettige kinderen had Mohr een door

de overheid aangewezen voogd. Die herkende al vroeg zijn muzikale talent en fraaie stem en stuurde hem naar het gymnasium van de abdij van St. Peter, waar hij zang- en vioolles kreeg. Omdat zijn studiekosten door de kerk werden gedragen, betekende het automatisch hij ‘als afbetaling’ priester moest worden – ook al was dat niet zijn persoonlijke roeping en paste de kerkelijke discipline niet bij zijn onstuimige karakter. Na de priesterwijding in 1815 werd hij als hulppriester naar het boerendorp Mariapfarr in de Lungau gestuurd, toen een relatief belang-rijk pelgrimsoord. Hier schreef hij in 1816 de tekst van Stille Nacht. Met welk doel is niet dui-delijk. Men vermoedt dat het gedicht in eerste instantie vooral was bedoeld als expressie van

zijn persoonlijke gevoel van een-zaamheid en behoefte aan troost. De overgang van de drukke, rela-tief progressieve stad naar het diepste, conservatieve platteland moet voor Mohr een schok zijn geweest en waarschijnlijk had hij niemand om zijn hart bij te luch-ten. Vanuit Mariapfarr werd Mohr naar Oberndorf gestuurd, waar de ontmoeting met Gruber (en hun gesprekken over de ellende van de bevolking) hem waarschijnlijk

op het idee brachten zijn gedicht voor de kerst-viering op muziek te laten zetten. Lang mocht Mohr niet in Oberndorf blijven. Al in september 1819 vertrok hij naar zijn vol-gende post en pas na tal van tussenstations als hulppriester kreeg hij in 1827 zijn eerste eigen parochie in Hintersee. Dat het zo lang duurde, had waarschijnlijk te maken met zijn lage sta-tus als onwettig kind en de conflicten met zijn meerderen. Zijn langste tijd als priester ver-bracht Joseph Mohr in Wagrain, waar hij vanaf 1837 tot aan zijn overlijden in 1848 woonde en werkte. Op zijn sterfdag, 4 december, wordt hier een nieuw museum geopend met daarin onder meer facsimile van brieven waarin Mohr de bis-schop om vergeving vraagt voor zijn fouten. Had Mohr – de priester tegen wil en dank – wellicht ‘ongepaste relaties’ met vrouwen? Het blijft spe-culatie. Naast het museum is er in Wagrain meer

Mohr schreef

Stille Nacht in eerste

instantie als gedicht

Op deze gitaar begeleidde

Joseph Mohr ‘Stille Nacht’

© S

TILL

E NA

CHT

ARCH

IV /

STIL

LE N

ACHT

MUS

EUM

HAL

LEIN

nummer 5 - 2017oostenrijkmagazine.nl nummer 5 - 2017oostenrijkmagazine.nl32 33

oostenrijk

Königssee

ChiemseeOberndorf Arnsdorf

Hallein

Wagrein

Mariapfarr

Salzburg

A10

A10

A1

A9

8Duitsland

OBERNDORFHet ingrijpend verbouwde museum in de voormalige pastorie waar Joseph Mohr woonde, informeert over de ontstaans- en verspreidings-geschiedenis van het kerstlied en gaat in op de geschiedenis van Oberndorf zelf. Rondom de nabijgelegen herdenkingskapel – waar op 24 december elk jaar een herdenkingsmis voor Mohr en Gruber plaatsvindt – kun je in de adventtijd terecht op een kerstmarkt en bij het Stille Nacht Sonderpostambt, waar je kerstkaarten met een speciaal stempel kunt versturen. stillenacht-oberndorf.at

ARNSDORFMuseum in de (nog actieve) school, tevens het voormalige woonhuis van componist Franz Xaver Gruber. In de pel-grimskerk naast de school staat nog steeds het orgel waarop de componist van ‘Stille Nacht’ al speelde. Tussen Oberndorf

en Arnsdorf kun je wande-len over de Gruber-Mohr gedenkweg. stillenacht arnsdorf.at

SALZBURGWandelen in de sporen van Joseph Mohr langs het huis in de Steingasse waar hij opgroeide, de Dom met het doopbekken waarin naast Mohr ook Mozart werd gedoopt en het priester-seminarie (Makartplatz) waar hij is opgeleid. Het Salzburg Museum (Mozartplatz) heeft een in 1996 ontdekt handgeschreven manuscript van Stille Nacht (tekst en muziek) uit 1820. Van 27 september 2018 tot 27 februari 2019 is in het museum de expositie ‘200 jaar Stille Nacht! Heilige Nacht!’ te zien. In de Felsenreitschule gaat op 25 november de nieuwe musical ‘Silent Night Story’ in première, op muziek van John Debney: de componist die ook tekende voor ‘The Jungle Book’.salzburg.info

HALLEINGrubers voormalige woonhuis (met deels originele meubels en voorwerpen) tegenover de parochiekerk van Hallein her-bergt het volledige archief van zijn composities. Ook is hier de gitaar waarop Joseph Mohr zich-zelf en Gruber in 1818 bij het zin-gen van Stille Nacht begeleidde. Voor het museum staat Grubers grafsteen. keltenmuseum.at

WAGRAINJoseph Mohr wordt hier her-dacht in een nieuw museum dat op 4 december (zijn sterfdag) wordt geopend in een 225 jaar oud monumentaal pand: Het zogeheten Pflegerschlössl. Het museum bezit driehonderd vertalingen van de tekst, die er ook in tenminste zestig ver-schillende talen te horen zal zijn. wagrain-kleinarl.at

MARIAPFARRHet museum in de oude pastorie gaat in op het leven van Mohr en zijn familie, die al sinds de 17e eeuw in Lungau woonde. Pronk-stuk is een kerststal uit 1750 met circa honderd figuren, die al in gebruik was toen Mohr hier hulppriester was. Voor het huis staat als eerbetoon de Joseph Mohr-bron. wall fahrtsmuseum.at

Stille Nacht- rondleiding Sandor Cheizo, een Braban-der die inmiddels in Oosten-rijk woont en daar als gids is gecertificeerd, verzorgt Stille Nacht-rondleidingen door het Salzburgerland, gelardeerd met veel kleurrijke details over het leven en werk van Joseph Mohr en Franz Xaver Gruber. Zowel een rondleiding te voet door Salzburg (langs plekken die in het leven van Mohr belangrijk zijn geweest) en/of een busreis langs Oberndorf, Arnsdorf en Hallein is mogelijk. Informatie en data: i stille-nacht-tour.at

Musea & meerTer voorbereiding op het jubileumjaar 2018 zijn vrijwel alle Stille Nacht-musea heringericht en/of gerenoveerd. Wat zie je waar?

© S

ALZB

URGE

RLAN

D TO

URIS

MUS

dat blijvend aan Mohr herinnert. In de kerk staat nog steeds het altaar waar hij de diensten leidde. Tegenover de kerk staat de Pfarrhof waar hij woonde – een combinatie van pastorie en boer-derij. De Joseph Mohr- basisschool in Wagrain staat op dezelfde plek waar mede door zijn fond-senwerving in 1838 de eerste dorpsschool werd gebouwd. Hij wilde dat kinderen gratis onderwijs kregen en niet – zoals hijzelf vroeger – afhanke-lijk zouden zijn van de gunsten van een mecenas. Ook initieerde hij in Wagrain het eerste armen-huis voor oude, uitgediende boe-renknechten en –maagden: voor die tijd een erg vooruitstrevend sociaal initiatief. Als dank draagt ook het huidige verzorgingshuis in Wagrain zijn naam. Mohr overleed in 1848 aan de gevolgen van een longaandoe-ning en ligt begraven op het kerkhof van Wagrain. Het giet-ijzeren grafmonument dateert van jaren na zijn dood. Elk jaar op 4 december, de sterfdag van Mohr, zingen kinderen van de lagere school van Wagrain het onsterfelijke kerstlied bij zijn graf. Dat is een heel bijzonder eerbetoon, want in Oostenrijk zelf wordt Stille Nacht verder uit-sluitend op 24 en 25 december gezongen. Zelfs op de radio is het in de verdere adventtijd nooit te horen.

De wereld inStille Nacht is inmiddels in meer dan driehonderd talen en dialecten vertaald. De melodie is altijd hetzelfde, maar de tekst wordt soms enigszins aan politieke of regionale situaties aangepast. Waarom het lied al twee eeuwen lang zo’n sterke zeggingskracht heeft, moet ieder voor zich bepa-len. Is het de eenvoudig mee te zingen melodie? De hoopvolle tekst? Nu kennen we vooral de strofes één, drie en zes, over wakende herders en een met liefde verwacht kerstkind dat de wereld zal redden. Het origineel heeft zes stro-fes – waarvan er drie politieker zijn en verwijzen naar het leed van de oorlog en het verlangen naar vrede en verbroedering tussen volken. De bekendheid van Stille Nacht is zeker niet van

recente datum. Al snel na de eerste uitvoering in 1818 werd het geliefd, mede dankzij reizende handelaren die tegelijk zangers waren. Zij hoor-den het waarschijnlijk voor het eerst in 1820 tij-dens een groot kerkfeest in Arnsdorf en zongen het vervolgens keer op keer in missen in Duits-land. In 1833 werd het lied voor het eerst afge-drukt in een Duits liedboek, toen nog zonder vermelding van auteur en componist. De Tiro-ler zanggroep Rainer (die het ook in Arnsdorf had opgepikt) verspreidde het in de Verenigde

Staten tijdens een tournee tussen 1839 en 1843; waarschijnlijk werd het ook rond die tijd in het Engels vertaald. In de tweede helft van de 19e eeuw zorgden missiona-rissen ervoor dat het op alle con-tinenten bekend werd. Het had overigens niet veel gescheeld of Mohr en Gruber hadden niet de eer gekregen die hen toekomt. In december 1854 hoorde Grubers oudste zoon Felix dat de Pruisi-sche koning Friedrich Wilhelm

IV, die zich het lied elke kerst liet voorzingen, opdracht had gegeven onderzoek te doen naar de juiste interpretatie van de melodie – die hij toeschreef aan Johann Michael Haydn: de jon-gere broer van de bekende componist Joseph Haydn. Felix Gruber drong er bij zijn vader op aan een gesigneerd afschrift van het lied aan de koning te sturen en de echte ontstaansgeschie-denis op papier te zetten. Deze ‘Authentische Veranlassung zur Composition des weitver-breiteten Weihnachtsliedes Stille Nacht! Heilige Nacht!’, gesigneerd op 30 december 1854, is nu te zien in het museum in Grubers voormalige woonhuis in Hallein.

Behalve in de in dit artikel genoemde plaatsen zijn er ook in Opper-Oostenrijk en Tirol een aantal locaties die een rol hebben gespeeld in het leven van Mohr en Gruber en bij de wereldwijde verspreiding van het kerstlied. Kijk voor een compleet overzicht van alle Stille Nacht-locaties op: i stillenachtland.at

Benieuwd naar de volledige tekst van Stille Nacht? Alle zes coupletten vind je op: i oostenrijkmagazine.nl

Bijna waren de

makers van Stille Nacht onbekend gebleven

Mohr en Gruber op

Oostenrijkse kerst-

postzegels

© Ö

STER

RREI

CHIS

CHE

POST

© ÖSTERREICHISCHE POST

nummer 5 - 2017oostenrijkmagazine.nl nummer 5 - 2017oostenrijkmagazine.nl34 35