ЎҚУВ УСЛУБИЙ МАЖМУАel.tfi.uz/images/DINSHUNOSLIK_KOMPLEKS_a2286.pdf · 2019-12-15 · 2 Zardushtiylik va buddaviylik 5 2 2 4 3 Xristianlik 5 2 4 Islom dini. 6 2 2

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА

МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

―ФАЛСАФА ва ЎДЖҚНА‖ кафедраси

―ДИНШУНОСЛИК‖

ЎҚУВ-УСЛУБИЙ

МАЖМУА

ТОШКЕНТ-2014

―Диншунослик‖ фани бЎйича ўқув-услубий мажмуадаги маълумотлар

РЎЙХАТИ

Ўқув-услубий мажмуа таркиби

Изоҳ

1. Ўқув дастури

2. Ишчи дастури

3. Таълим технологияси

4. Масалалар ва машқлар тўплами

Ўқув режага мувофиқ

масалалар тўплами

белгиланмаган

5. Тестлар

6. Назорат учун саволлар (ЖН, ОН, ЯН)

7. Умумий саволлар

8. Тарқатма материаллар

9. Глоссарий

10. Реферат мавзулари

11. Адабиѐтлар рўйхати

12. Таянч канспект

13. Ўқув материаллари (Маърузалар тўплами)

14. Хорижий манбалар

Ўқув режага мувофиқ

хорижий адабиѐтлар

белгиланмаган

15. Курс иши манбалари Ўқув режага мувофиқ курс

иши белгиланмаган

16. Аннотациялар

17. Муаллифлар ҳақида маълумот

18. Фойдали маслаҳат

19. Норматив ҳужжатлар

20. Баҳолаш мезонлари

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС

ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ


―Фалсафа ва ЎДЖҚНА‖ кафедраси

―Диншунослик‖ фанидан

Намунавий ўқув дастури

Тошкент – 2014






Ишчи ўқув дастури







Таълим технологияси

Тошкент – 2014 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС





Аннотация






Тестлар






Назорат учун саволлар (ЖН, ОН, ЯН)






Умумий саволлар






Тарқатма материаллар






Глоссарий






Фан бўйича реферат мавзулари






Адабиѐтлар рўйхати







Таянч канспект







Ўқув материаллари (Маърузалар тўплами)







Хорижий манбалар







Мустақил иш мавзулари







Аннотациялар







Муаллифлар ҳақида маълумот







Фойдали маслаҳат







Норматив ҳужжатлар







Баҳолаш мезонлари


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

O’quv-uslubiy boshqarma

tomonidan ro’yxatga olindi

№_______________

2014 yil 20 iyun

Institut Kengashining

№1 sonli qarori bilan

TASDIQLANGAN

(2014 yil 23 avgust)

DINSHUNOSLIK

ISHCHI O’QUV DASTURI

Oliy ta‘limning

Bilim sohasi: 100000- Ta’lim;

200000–Gumanitar soha.

Ta’lim sohasi: 110000 –Pedagogika;

230000 –Iqtisod.

Ta’lim yo’nalishi: Institutda tayorlanayotgan

barcha ta’lim

yo’nalishlari uchun

Toshkent-2014

Fanning ishchi o‘quv dasturi o‘quv, ishchi o‘quv reja va o‘quv dasturiga muvofiq ishlab

chiqildi.

Tuzuvchilar: Masharipov I. – ―Falsafa va O‘DJQNA‖ kafedrasining mudiri, s.f.n. dots

Abdullaev A.– ―Falsafa va O‘DJQNA‖ kafedrasi katta o‘qituvchisi

Raxmanov A.. – ―Falsafa va O‘DJQNA‖ kafedrasi katta o‘qituvchisi

Taqrizchilar:

O’.Yusupov – Nizomiy nomli TDPU ―O‘DJQNA‖ kafedrasi dotsenti, f.f.n.

T. Norboyev– ―Falsafa va O‘DJQNA‖ kafedrasi dotsenti, f.f.n. dots

Kafedra yig‘ilishining 2014 – yil ― ‖ № – sonli bayonnomasi bilan muhokamadan

o‘tgan va institut Ilmiy – uslubiy kengashida muxokama etishga tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri I.Masharipov

―Sug‘urta‖ fakulteti Ilmiy – uslubiy kengashida muxokama etilgan va Toshkent moliya

instituti Ilmiy – uslubiy kengashida muxokama etishga tavsiya etilgan. (2014 – yil ―__‖

_____dagi ―__‖-sonli bayonnoma)

Fakultet dekani D.Rustamov

Fanning ishchi o‘quv dasturi Toshkent moliya instituti Ilmiy – uslubiy kengashida

muxokama etilgan va nashrga tavsiya qilingan (2014– yil ―__‖ _____dagi ―__‖-sonli

bayonnoma).

Kelishildi:

O`quv ishlari bo`yicha

prorektor A.Karimov

KIRISH

1.1 Fanning maqsadi va vazifalari.

―Dinshunoslik‖ fanining asosiy maqsadi talabalarga milliy va diniy

qadriyatlarning tarixan mushtarakligi, ularning umuminsoniy qadriyatlar bian

uyg‘unligi, bu qadriyatlarning hozirgi mustaqil O‘zbekiston sharoitidagi

ahamiyatini yanada aniqroq yoritib berib, ularda dinga nisbatan to‘g‘ri

yondashuvni shakllantirish va jamiyat uchun yuksak ma‘naviyatli kadrlarni

tarbiyalashdan iborat.

Fanning vazifasi: talabalarni turli dinlarning kelib chiqishi, taraqqiyoti tarixi,

ta‘limoti, asosiy manbalari, hozirgi davrdagi holati, ma‘lum xalq hayotida tutgan

o‘rni haqida umumiy ilmiy tushunchalar berib, ularda mazkur din vakillarini har

tomonlama chuqurroq tushunib etish va ular bilan muloqot qilishda o‘zlarining

buyuk ma‘naviyat egasi ekanliklarini namoyon qilishlari uchun etarli bilim berish,

shuningdek, ajdodlar merosini o‘rganish va o‘rgatish asosida yosh avlodni

vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ularda o‘zlikni anglashni shakllantirishdan

iborat.

1.2. Fanni o’zlashtirgan talabaning malakaviy darajasi:

―Dinshunoslik‖ o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga

oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:

- dinning umumiy ta‘rifi, uning kelib chiqishi, ta‘limoti,

muqaddas manbalari, yo‘nalishlari, jahonda mavjud bo‘lgan dinlarning

mushtarak xususiyatlari, dinlar, ulardagi oqimlar va mazhablar, dinning

jamiyatdagi vazifalari, dunyoning konfessional xaritasi, dunyo xalqlarining

dinga bog‘liq qadriyatlari to‘g‘risida , din va qonun o‘zaro munosabatlari,

O‘zbekiston Konstitutsiyasi va ―Vijdon erkinligigi va diniy tashkilotlar

to‘g‘risida‖ gi Qonun haqida bilishi kerak;

- Dinning insoniyat tarixiy taraqqiyotida tutgan o‘rni, uning

insoniyatga o‘tkazgan ijtimoiy-psixologik ta‘siri, birlashtiruvchilik,

qonunlashtiruvchilik, tartibga soluvchilik, tasalli beruvchilik kabi

jamiyatdagi vazifalari, dunyo madaniyati va san‘ati sohalarining

shakllanishida dinning o‘rnini hamda buddizm, xristianlik, islom kabi jahon

dinlari va konfutsiychilik, yahudiylik kabi milliy dinlarning kelib chiqishi,

ta‘limoti, muqaddas manbalari va hozirgi zamonda tutgan o‘rnini, diniy

marosimlarni ajrata olish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak;

- Diniy bag‘rikenglik tamoyillariga amal qilish, dunyoqarashlar

erkinligini ta‘minlash jarayonida jamiyatning boshqa a‘zolarini barkamol

shaxs sifatida shakllanishiga ko‘maklashish, Vataniga va milliy

qadriyatlariga sadoqatli, har tomonlama etuk komil insonlarni tarbiyalash

malakalariga ega bo‘lishi kerak.

1.3. Fanning o’quv rejasidagi fanlar bilan bog’liqligi

Dinshunoslik fani tarix, falsafa, fiziologiya, etnografiya, ijtimoiy

psixologiya, ma‘naviyat asoslari kabi bir qator fanlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib,

ular bilan uyg‘unlashtirilgan holda o‘qitiladi.

1.4. Fanni o’qitishda qo’llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar va

ularning mazmun-mohiyati.

―Dinshunoslik‖ fanining ma‘ruza mashg‘ulotlarida ma‘lumotlarni

ko‘rgazmali taqdim etish usullari va vositalari:

- Insert jadvali;

- Mustaqil o‘qish, ma‘ruza tinglash jarayonida oldinadigan

ma‘lumotlarni yaxlit bir tizimga keltirishga imkoniyat yaratadi;

- Oldindan olingan ma‘lumotni yangisi bilan o‘zaro bog‘lash

qobilyatini shakllantirishga imkon beradi.

- Klaster (Klaster – tutam, bog‘lash);

- Toifali jadval:

- Toifa – mavjud holat va munosabatlarni aks ettiradigan belgi

(umumiy)

- Ajratilgan belgilarga ko‘ra olingan ma‘lumotlarni birlashtirishni

ta‘minlaydi.

- Tizimli mushohada qilish, ma‘lumotlarni tarkiblashtirish va

tizimlashtirish ko‘nikmasini rivojlantirdi.

- Kontseptual jadval:

O‘rganilayotgan hodisa, tushuncha, qarash, mavzu va shu kabilarni ikki va

undan ortiq jihat bo‘yicha taqqoslash imkonini beradi. Tizimli mushohada qilish,

ma‘lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish ko‘nikmasini rivojlantiradi.

Dinshunoslik fanining amaliyot mashg‘ulotlarida muammoni

jamoaviy tarzda hal etishning usullari va vositalari. «Dinshunoslik» fanining amaliyot mashg’ulotlarida muammoni jamoali

tarzda xal etishning usullari va vositalari: Aqliy hujum: Bu uslubda qo‘yilgan savol, maummo, masalani butun guruh bilan birgalikda

muhokama kilinadi. U talabalarni o‘quv jarayonida mashg‘ulotlar faol qatnashishlarini topish va bayon qilish chog‘ida boshqalarni ham fikrini jalb qilish, o‘z fikrlarini aytishga yo‘naltiruvchi metoddir.

Bahs: O‘z fikrini ifoda etishni xoxlovchilar orasida biron bir munozarali masalani

muhokama kilish, xaqiqatni aniqlash va to‘g‘ri qarorni qabul qilish.

Muzokaralar: Eshitish aniq tashkil etilgan ikki tomon fikrlari almashinuvi.

Pinbord texnikasi: Muammoni hal etish bo‘yicha g‘oyalarni tizimlashtirish va guruhlashtirish va

yagona nuqtai nazarni ishlab chiqish imkonini beradi.

Delfi texnikasi: Muammoni hal etishning jamoali baholash va tanlash imkonini beradi.

6-6 texnikasi:

Qo‘yilgan muammoni xal etish buyicha jamoa tomonidan ifodalangan variantlardan eng yaxshisi baholanadi va tanlanadi, keyin quyidagi xarakatlar algoritmga muvofiq ma‘lum belgilar bo‘yicha guruhlanadi.

Keys stadi.: Talabalarni qaror qabul qilishga o‘rgatishda muammoli vaziyat hosil kilib, uni

echishni o‘rganish metodi.

Talabalarga ushbu fanni o‘zlashtirishda mavjud o‘quv adabiyotlaridan,

elektron darslik, testlar majmuasi va boshqa manbalardan foydalanish tavsiya etiladi

1.1. Institutda o’qitilayotgan barcha ta’lim yo’nalishlari uchun

Ta’lim yo’nalishli: 5230800- Soliqlar va soliqqa tortish

t/r Fan mavzularining nomi

Jam

i so

atl

ar Shu jumladan

Ma’r

uza

Am

ali

y

mash

g’u

lot

Mu

staq

il

ta’l

im

1. 2. 3. 4. 5. 6.

1. Dinshunoslik fanining predmeti, maqsad va

vazifalari. Dinning ibtidoiy shakllari. Milliy dinlar. 10 2 2 2

2. Zardushtiylik va buddaviylik 5 2 2 2

3. Xristianlik 5 2 2 2


Jam

i so

atl

ar Shu jumladan

Ma’r

uza

Am

ali

y

mash

g’u

lot

Mu

staq

il

ta’l

im

1. 2. 3. 4. 5. 6.

1 Dinshunoslik fanining predmeti, maqsad va

vazifalari. Dinning ibtidoiy shakllari. Milliy dinlar. 10 4 2 4

2 Zardushtiylik va buddaviylik 5 2 2 4

3 Xristianlik 5 2

4 Islom dini. 6 2 2 2

5 Islom dini manbalari va hozirgi zamon 5 2 2 4

5 Islomdagi mazhablar va g‘oyaviy-siyosiy oqimlar 5 2

7 Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 5 2 2 4

8 Missionerlik va prozelitizmning salbiy oqibatlari 5 2

Oraliq nazorat

Yakuniy nazorat

JAMI 46 18 10 18

4. Islom dini. 6 2 2 2

5. Islom dini manbalari va hozirgi zamon 5 2 2 2

6. Islomdagi mazhablar va g‘oyaviy-siyosiy oqimlar 5 2 2 2

7. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 5 2

2 2

8. Missionerlik va prozelitizmning salbiy oqibatlari 5 2 2

Oraliq nazorat

Yakuniy nazorat

JAMI 46 14 16 16

2. O’QUV MATERIALLARI MAZMUNI

2.1. MA’RUZA MASHG’ULOTLARI

2.1.1. Dinshunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Dinning ibtidoiy

shakllari. Milliy dinlar. Dinshunoslik fanining maqsadi va vazifalari Dinshunoslik fanini

o‘qitishdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad. Dinshunoslikni milliy istiqlol

g‘oyasi hamda umummilliy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirgan holda olib

borish. Dinning jamiyatdagi funktsiyalari.

Din ijtimoiy hodisa sifatida. Dinning ijtimoiy vazifalari:

kompensatorlik; integratorlik; regulyatorlik; legitimlovchilik funktsiyalari.

Diniy ong asoslarining shakllanishi. Totemizm. Animizm. Shamanizm

(magiya). Fetishizm. Yahudiylikning vujudga kelishi va ta‘limoti.

Yahudiylikda messiya - xaloskorning kelishi haqidagi ta‘limot. Braxmanlik.

Konfutsiylik. Daosizm.

Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari : insert jadvali, toifali jadval,

kontseptual jadval, klaster.

(R1, R9, R10, R11,R12, R13, R15, D1, D3, D4, Q4, Q30)

2.1.2. Zardushtiylik va buddaviylik.

Zardushtiylikning kelib chiqishi va shart-sharoitlari. ―Avesto‖

zardushtiylikning asosiy manbai va muqaddas kitobi. Buddaviylik dini va

uning kelib chiqishi.

―Tripitaka‖ buddaviylik dinining manbai va ta‘limoti

sifatidaBuddaviylik asoschisining shaxsi. Buddaviylik ta‘limoti. Meditatsiya.

Buddaviylikning tarqalishi. Buddaviylik manbalari. Budda Shakyamuning

hayoti va ta‘limoti. Rohiblar va xonaqohlar. «O‘tkinchi dunyo» haqidagi

tasavvurlar. Axloq. Buddaviylikning Markaziy Osiyodagi inqirozi (V-VIII

asrlar). Buddaviylik g‘oyalarining boshqa dinlarga ta‘siri. Hozirgi zamonda

buddaviylik.

Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, BBB jadval,

aqliy hujum.

(R1, R4, R11, R15, D1, D2, D3,D6, Q8, Q34)

2.1.3. Xristianlik.

Iso hayotiga doir ilmiy bahslar. Yahudiylik (iudaizm) doirasida ilk xristian

jamoasi. Muqaddas kitoblar. Asosiy aqidalar va amallar. Ruhoniylar va jamoa.

Cherkov tashkiloti. Ilohiyot ilmi sohasidagi maktablar. Diniy Dinshunoslik.

Xristian cherkovidagi bo‘linishlar. Cherkov tarixi. Xristianlikda gumanizm

ta‘limotining paydo bo‘lishi. Katoliklar, ortodokslar, protestantlar. Rohiblik.

Xristian dini va san‘at. Hozirgi zamonda xristian dini.

Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: insert jadvali, bumerang, aqliy

hujum, blits.

(R1, R2, R11, R14, D1, D3, D6, Q5, Q32)

2.1.4. Islom dini.

«Johiliya» davri arablarining diniy an‘analari va ko‘p xudolik.

Arabiston yarim orolidagi totemizm, fetishizm, animizm va o‘tmish

avlodlarga sig‘inish diniy shakllarining qoldiklari. Arabiston yarim orolidagi

qadimiy dinlar: yahudiylik; xristianlik. Muhammad ibn Abdulloh - din

da‘vatchisi va davlat arbobi. Hiro g‘orida vahiyning nozil bo‘la boshlashi.

Yashirin targ‘ibotning boshlanishi. Musulmonlar. «Isro va Me‘roj» voqeasi.

Madinaga hijrat. Ilk islom davlatchilik munosabatlarining vujudga kelishi,

qariyb 23 yil davomida din me‘yorlarining tadrijiy shakllana borishi.

Makkaning fath etilishi. Islomdagi bag‘rikenglik tamoyillari. Islom va hozirgi

zamon.

Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: klaster, aqliy hujum, blits,

krossvord

(R2, R9, R11, R13, R15, D1, D2, D6, Q9, Q27, Q29, Q39)

2.1.5. Islom dini manbalari va hozirgi zamon

Qur‘onning 23 yil davomida nozil bo‘lishi. ―Qur‘on‖ so‘zining ma‘nosi.

Uning tarkibi. Islom ta‘limotining vujudga kelishi. Suralarning nozil bo‘lish

tarkibiga qarab taqsimlanishi. Makka suralari. Madina suralari. Toshkentdagi

Usmon Musxafining tarixi.Muhammad Alayhissalom, uning hayoti, ta‘limoti.

―Qur‘oni Karim‖, hadislar, qiyos, ijmo – islom dinining asosiy manbalari sifatida.

Hozirgi zamonda islom va yoshlar ma‘naviyati. Islom dinining tarqalishida

O‘rta Osiyolik muhaddislar va tafsirshunoslarning tarixiy xizmatlari. Imom al-

Buxoriy – buyuk muhaddis.Islom ta‘limotining keyingi davrdagi taraqqiyoti va

axloq me‘yorlarini ishlab chiqishda hadislarning o‘rni. Tasavvuf ta‘limoti.

Hozirgi zamonaviy tariqatchilik.

Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: BBB jadvali, klaster, toifali jadval

(R2, R11, R14, D1, D2, D6, Q9, Q12, Q28, Q38)

2.1.6. Islomdagi mazhablar va g’oyaviy-siyosiy oqimlar

Islomdagi yo‘nalishlar. Siyosiy partiya, harakat, firqa va guruhlar. Aqidaviy

ta‘limotlar. Fiqhiy mazhablar. Islomdagi ilk bo‘linishlarning boshlanishi.

Mo‘‘taziliylik asoschisi va ta‘limotlari. Shia yo‘nalishining mazhab va ta‘limotlari.

Sunniylik aqidasi va mazhablari. Tasavvuf yo‘nalishi va ta‘riqatlari. Yassaviya,

Kubraviya, Naqshbandiya tariqatlari.

Vahhobiylik harakatining kelib chiqishi. Vahhobiylikning Markaziy

Osiyoda tarqalishi. Panislomizm, panarabizm, panturkizm tushunchalari.

Fundamentalizmning vujudga kelishi.Birinchi jahon xristian

fundamentalistlari assotsiasiga asos solinishi. Ekstremizmni keltirib chiqaruvchi

omillar.Terrorizmga qarshi kurashda ma‘rifiy islomning roli. O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasida milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalar tuzishning

taqiqlanishi.

Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual

jadval, aqliy hujum, BLOT –tahlil jadvali.

(R1, R2, R11, R13, D1, D2, D5, Q5, Q7, Q10, Q31, Q33, Q4)

2.1.7. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar. Missionerlik va

prozelitizmning salbiy oqibatlari

Vijdon erkinligi – diniy e‘tiqod erkinligi. O‘zbekiston Respublikasida

vijdon erkinligining qonunan kafolatlanishi.

Mustaqillik va din. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi tomonidan vijdon

erkinligining kafolatlanishi. «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi

yangi tahrirdagi yangi tahrirdagi qonunning qabul qilinishi.

Barkamol insonni shakllantirish O‘zbekiston mustaqilligini

mustahkamlashning nazariy asosi ekanligi. Imonli, komil insonlarni tarbiyalash

O‘zbekiston mustaqil kelajagi uchun kafolat ekanligi.

Missionerlikning kelib chiqishi. Maqsad va g‘oyasi. Dastlabki missionerlik

faoliyati. Prozelitizm. Prozelitizm keltirib chiqarayotgan salbiy oqibatlar.Milliy

qadriyatlarga salbiy ta‘siri. Missionerlikka qarshi kurashning mafkuraviy va

huquqiy asoslari. O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan diniy konfessiyalar.

Markaziy Osiyo mintaqasida missilnerlik harakatlarini kuchaytirishga urinishlar.

Diniy ma‘rifat va bag‘rikenglik – konfessiyalararo hamkorlik va barqaror

taraqqiyot omili.

Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: insert jadvali, toifali jadval,

kontseptual jadval, klaster, BBB jadvali.

(R1, R2, R5, R6,R11, R13, R14, D1, D3, D4, Q30, Q33, Q40)

2.2. SEMINAR MASHG’ULOTLARINI TAShKIL ETISh BO’YIChA

KO’RSATMALAR

2.1.1. Dinshunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Dinning

ibtidoiy shakllari. Milliy dinlar.

1. Dinshunoslik fanini o‘qitishdan ko‘zada tutilgan asosiy maqsad.

2. Dinning jamiyatdagi vazifalari.

3. Dinning ibtidoiy shakllari.

4. Milliy dinlar. Ularning vujudga kelishi va shakllanishi.

5. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda dinga berilayotgan e‘tibor.

(R1, R9, R13, R15, D1, D3, D4, Q4, Q30)

2.2.2. Zardushtiylik va buddaviylik

1. Zardushtiylikning kelib chiqishi va shart-sharoitlari.

2. ―Avesto‖ zardushtiylikning asosiy manbai va muqaddas kitobi.

3. Buddaviylik dini va uning kelib chiqishi.

4. ―Tripitaka‖ buddaviylik dinining manbai va ta‘limoti sifatida.

(R1, R4, R11, R15, D1, D2, D3,D6, Q8, Q34)

2.2.3. Xristianlik.

1. Xristianlik dining vujudga kelishiga sabablari.

2. Iisus (Iso Masix) hayoti va ta‘limoti.

3. Xristian dinining yo‘nalishlari: provaslavlar, katoliklar va protestantlar.

4. Xristianlik dinining manbalari: Tavrot va Injil.

(R1, R2, R11, R14, D1, D3, D6, Q5, Q32)

2.2.4. Islom dini.

1. Islom ta‘limotining vujudga kelishi.

2. Muhammad Alayhissalom, uning hayoti, ta‘limoti.

3. Islom dinining tarqalishi.

4. O‘zbekistonda davlat va din o‘rtasidagi munosabatlar.

(R2, R9, R11, R13, R15, D1, D2, D6, Q9, Q27, Q29, Q39)

2.2.5. Islom dini manbalari va hozirgi zamon.

1. ―Qur‘oni Karim‖, islom dinining muqaddas manbaasi sifatida.

2. Hadislar va ularning ma‘naviy ahloqiy ahamiyati.

3. Islom dinidagi oqimlar va mazhablar.

4. Hozirgi zamonda islom va yoshlar ma‘naviyati.

(R2, R11, R14, D1, D2, D6, Q9, Q12, Q28, Q38)

2.2.6. Islomdagi mazhablar va g’oyaviy-siyosiy oqimlar

Islomdagi asosiy yo’nalishlar

1. Sunniylik mazhablari

2. Islomdagi g‘oyaviy-siyosiy oqimlar

3. Zamonaviy diniy-ekstremistik oqimlar

(R1, R2, R11, R13, D1, D2, D5, Q5, Q7, Q10, Q31, Q33, Q40)

2.2.7. Vijdon erkinligi, diniy tashkilotlar .

1.Vijdon erkinligi diniy e‘tiqod erkinligi sifatida.

2.Ma‘naviyatning tarixan qaror topib borishida madaniyat va dinning o‘rni.

3.Imonli, komil insonlarni tarbiyalash O‘zbekiston mustaqil kelajagi uchun

kafolat ekanligi.

(R1, R2, R5, R11, R13, R14, D1, D3, Q30)

2.2.8. Missionerlik va prozelitizmning salbiy oqibatlari

1. Missionerlikning kelib chiqishi, maqsad va g‘oyalari.

2. Prozelitizm keltirib chiqarayotgan salbiy oqibatlar.

3. Missionerlikning mintaqaviy xususiyatlari.

4. Missionerlikni oldini olishning huquqiy asoslari.

(R1, R2, R6, R13, R14, R15, D1, D3, D4, Q5, Q6, Q7, Q33, Q40)

III.I Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni

Mustaqil ish uchun ajratilgan soatlarni talaba o‘zlashtirishi uchun ularga

referat yoki mustaqil ish shaklida mavzular taqsimlab beriladi. U talabalarning

nazariy bilimlarini mustaxkamlash va kengaytirishga, o‘qitilayotgan va o‘tilgan

mavzularni kengroq va chuqurroq o‘rganishga hamda dunyo qarashini yana ham

kengaytirishga yordam beradi. Shuningdek, mustaqil ta‘limga mo‘ljallangan

topshiriqlar ma‘ruza, amaliy, seminar mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishga

qaratilgan. Bundan tashqari talabalar, ayrim nazariy mavzularni o‘quv adabiyotlari

yordamida mustaqil o‘zlashtirishlari natijasida ilmiy maqolalar tayyorlashlari

mumkin, hamda ilmiy – amaliy konferentsiyalarda ilmiy ma‘ruzalar qilishlari

mumkun. Referat, taqdimot, ma‘ruzalar kafedra tamonidan belgilab berilgan

xajmda bo‘lishi kerak.

―Dinshunoslik‖ fani bo’yicha mustaqil ta’limning mazmuni

№ Fan bo’yicha

mazmuni

Mustaqil ta’limga oid

bo’lim va mavzulari

Mustaqil ta’limga

oid topshiriq va

tavsiyalar

Bajarish

muddatlari

1.

Dinshunoslik

fanining predmeti,

maqsad va vazifalari.

Dinning ibtidoiy

shakllari. Milliy

dinlar.

Dinning mohiyati,

maqsad va vazifalari

Taqdimot

tayyorlash Mavzu yakunida

2. Zardushtiylik va

buddaviylik

Zardushtiylik va

buddaviylik

dinlarining kelib

chiqishi, ta‘limoti

Slayd tayyorlash

Amaliy

mashg‘ulot

davomida

3. Xristianlik

Xristianlika dinining

kelib chiqishi, asosiy

oqimlari, ta‘limoti

Taqdimot va

slayd tayyorlash

Oraliq

baxolashda

4. Islom dini.

Islom dinining kelib

chiqishi, ta‘limoti,

yo‘nalishlari

Keys staid

tayyorlash

Mavzu

yakunida

5. Islom dini manbalari

va hozirgi zamon

Islom dini manbalari,

Qur‘on va Xadis

Taqdimot va

slayd tayyorlash

Amaliy

mashg‘ulot

davomida

6. Islomdagi mazhablar Islomdagi mazhablar, Taqdimot va Mavzu

va g‘oyaviy-siyosiy

oqimlar

diniy-siyosiy oqimlar

va ularga qarshi

kurash

slayd tayyorlash jarayonida

7. Vijdon erkinligi va

diniy tashkilotlar

O‘zbekiston res

Konstitutsiyasi va

dinshunoslik fani

Taqdimot va

slayd tayyorlash

Amaliy

mashg‘ulot

davomida

8.

Missionerlik va

prozelitizmning

salbiy oqibatlari

Missionerlik va

prozelitizmga qarshi

kurashda milliy

g‘oyaning o‘rni

Taqdimot va

keys stadi

tayyorlash

Mavzu yakunida

4. REYTING BAHOLASH TIZIMI

4.1. Reyting nazorati jadvali

Bakalavriatning barcha ta’lim yo’nalishlari uchun

Ta’lim yo’nalishli: 5230800- Soliqlar va soliqqa tortish

Semestr xaftalari

Att

esta

tsiy

a 2

2-2

3

Ba

llar

(mak

s)

Sa

rala

sh b

ali

Reyting nazorat

turlari 10 11 12 13 14 15 16 17

18-t

a’t

il

19-t

a’t

il

20 21

ON 0-35 x 35

39 JN 4.5 4.5 4.5 4.5 4.5 4.5 4 Ta’til 4 x 35

∑ (JN+ON) 70 x 70

YaN 30 0

JAMI 100 55

4.2. JN bo’yicha baholash mezonlari

Semestr xaftalari

Att

esta

tsiy

a 2

1-2

2

Ball

ar

(mak

s)

Sara

lash

bali

Reyting nazorat

turlari 10 11 12 13 14 15 16 17

18

-ta’t

il

19

-ta’t

il

20

ON 0-35 x 35

39 JN 7 7 7 7 Ta’til 7 x 35

∑ (JN+ON) 70 x 70

YaN 30 0

JAMI 100 55

JNda amaliy mashg‘ulotlar bo‘yicha jadvalda keltirilgan semestr haftalari

kesimida har bir mashg‘ulotda talabaning o‘zlashtirishiga mos ravishdagi mezon

asosida 0-4.5 (yoki 4), jami 0-35 ballgacha jamlanishi belgilangan. JN bo‘yicha 0-

4.5(0-4) ballik tizimdagi mezonlar semestr boshida talabalar e‘tiboriga etkaziladi.

4.3. ON bo’yicha baholash mezonlari

ON ma‘ruza mashg‘ulotlari materiallari asosida bir semestr davomi 1 marta

o‘tkaziladi. ON bo‘yicha talaba jami 0-35. Fanning o‘qitilgan mavzulari bo‘yicha

o‘zlashtirish nazorati turli shakllarda o‘tkazilishi mumkin. Mazkur fandan ON test

sinovi shaklida o‘tkazilganda testlar soni va ularga mos ravishdagi mezon 0-35

ball kesimida kafedra tomonidan alohida belgilanadi va talabalar e‘tiboriga

etkaziladi.

4.4. JN va ON bo’yicha reyting ballarini

umumlashtirish mezonlari

Mazkur fan bo‘yicha ∑(JN+ON) 0-70 gacha bo‘lgan reyting ballarini quyidagi

mezonlarga muvofiq umumlashtirilishi belgilangan:

Baholash mezonlari Reyting ballari ∑

(JN+ON) JN ON

―Dinshunoslik‖ fani mashg‘ulotlari mavzulari bo‘yicha

har tomonlama chuqur va mukammal bilimga ega. Fan

bo‘yicha nazariy va amaliy mashg‘ulotlarda xulosa va

qaror qabul qila oladi, mustaqil mushohada yurita oladi,

tasavvurga ega.

30-35 30-35 60-70

Fan mashg‘ulotlari mavzulari bo‘yicha yaxshi bilimga

ega. Mashg‘ulotlarda fan bo‘yicha mustaqil mushohada

yurita oladi, mohiyatini tushuntira oladi, tasavvurga

ega.

25-29 25-29 50-69

Fan mashg‘ulotlari mavzulari bo‘yicha koniqarli

bilimga ega. Mashg‘ulotlarda fanning mohiyatini

tushuntira oladi, tasavvurga ega.

20-24 20-24 39-49

Fan mashg‘ulotlari mavzulari bo‘yicha koniqarsiz

bilimga ega. Fanning mohiyatini tushuntira olmaydi,

aniq tasavvurga ega emas.

0-19 0-19 0-38

4.5. YaNni baholash mezonlari

YaN og‘zaki, ―Yozma ish‖ yoki ―Test sinovi‖ shaklida 30(0-30) ballgacha

belgilangan mezonlar asosida, majmuali (Yozma ish + test sinovi) shaklida

30(6/24) ballik tizim asosida o‘tkaziladi.

4.6. Talabalarning fanni o’zlashtirish ko’rsatkichlarini

aniqlash mezonlari

Talabalarning fan bo‘yicha bilim saviyasi, ko‘nikma va malakalarini nazorat

qilish 0-100 ballik reyting tizimi asosida quyidagi mezonlarga muvofiq amalga

oshiriladi:

Talabaning fanni o’zlashtirishini nazorat qilish mezonlari Ballar

―Dinshunoslik‖ fani bo‘yicha har tomonlama etarli bilimga ega. Dinning

jamiyatdagi o‘rnini biladi. Nazariy va amaliy mashg‘ulotlarda

«Dinshunoslik» fani bo‘yicha bo‘yicha xulosa va qaror qabul qila oladi,

mustaqil mushohada yurita oladi, mohiyatini tushuntira oladi, tasavvurga

ega.

86-100

Fan mashg‘ulotlari jami mavzulari bo‘yicha yaxshi bilimga ega.

Mashg‘ulotlarda «Dinshunoslik» fani bo‘yicha mustaqil mushohada yurita

oladi, mohiyatini tushuntira oladi, tasavvurga ega. 71-85

Fan mashg‘ulotlari jami mavzulari bo‘yicha koniqarli bilimga ega.

Fanning mohiyatini tushuntira oladi, tasavvurga ega . 55-70

Fan mashg‘ulotlari jami mavzulari bo‘yicha koniqarsiz bilimga ega. Fan

yuzasidan aniq tasavvurga ega emas, bilmaydi. 0-54

5. Dasturning informasion – kommunikasion va uslubiy ta`minoti

Tavsiya etilayotgan mavzular bo‘yicha ta‘limning zamonaviy, xususan,

interfaol metodlari, pedagogik va informatsion-kommunikatsion (mediata‘lim,

amaliy dastur paketlari, taqdimot, elektron-didaktik) texnologiyalari majmuali

tarzda qo‘llanilishi nazarda tutilgan.

Rahbariy adabiyotlar:

1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston 2012.

2. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida (yangi taxrir). O‘zbekiston

Respublikasining qonuni. T.: ―Adolat‖, 1998.

3. ―Ta‘lim to‘g‘risidagi‖ qonun va ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ T.: 1997.

4. Bag‘rikenglik tamoyillari Dekloratsiyasi. - T.: 2002 .

5. Inson huquqlari : Universal xalqaro xujjatlar to‘plami. – T.: 1996 .

6. Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasining qonuni.

//O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi 2004. 5-son.

7. Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni

moliyalashtirishga qarshi kurashish to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasining

qonuni. //O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi 2004. 9-son.

8. Milliy g‘oya targ‘iboti va ma‘naviy – ma‘rifiy ishlar samaradorligini oshirish

to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. // Xalq so‘zi, 2006

yil, 26-avgust.

9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 19-fevraldagi PQ-2133 sonli

qarori bilan ―Sog‘lom bola yili‖ Davlat dasturi

10. 2014 yil 17-yanvar Vazirlar Mahkamasining 2013 yil yakunlari 2014 yil

rejalariga bag‘ishlangan yig‘ilishidagi ma‘ruzasi

11. Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 21

yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma‘ruzasi (o‘quv-uslubiy

qo‘llanma) Toshkent 2014 yil

12. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: ―O‘zbekiston‖

2011.

13. Karimov I. A ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖

O`zbekiston Respblikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining

qo`shma majlisidagi ma`ruza- T.: ―O`zbekiston‖ 2010 yil 12-noyabr.

14. Karimov I.A. Yuksak m‘naviyat- engilmas kuch. T.: ―Ma‘naviyat‖ -2008.

15. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka

ishonchdir. –T; O‘zbekiston, 2000.

16. Karimov I.A. Olloh qalbimizda, yuragimizda. –T.: O‘zbekiston 1999.

17. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xafsizlikka tahdid, barqarorlik

shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T.: O‘zbekiston 1997.

18. Karimov I.A. E‘tiqod erkinligi qonuniy asosda bo‘lsin // O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlis XI sessiyasida

so‘zlagan nutqi. Xalq so‘zi, 1998, 5-may.

19. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. – T.:

O‘zbekiston, 2005,-158 b.

Darsliklar va o’quv qo’llanmalar:

1.Mo‘minov A., Yo‘ldoshxo‘jaev H., Rahimjonov D., Abdusattarov A.

Dinshunoslik. Darslik / Mas‘ul muharrir akad Ibrohimov N.I. – T.: Mehnat,

2004. – 296 b

2. Hasanov A., Komilov M., Uvatov U., Azimov A., Rahimjonov D., Zohidov Q

Islom tarixi. Darslik. – T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2008 y

3. Yo‘ldoshxo‘jaev H., Rahimjonov D., Komilov M Dinshunoslik. Ma‘ruzalar

matni. – T.: Tosh DShI nashriyoti, 2000 y.

4. Mo‘minov A.Q. Dinshunoslik asoslarini o‘qitish va o‘rganishning yagona

kontseptsiyasi. – T.: ToshDShI nashriyoti, 1999 y.

5. Islom va hozirgi zamon: o‘quv qo‘llanma. Mas‘ul muharrir Sh.Yovqochev. – T.:

―Toshkent islom universiteti‖ 2010 y

6. I.Jabborov., S.Jabborov. Jahon dinlari tarixi.O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zbekiston.

2002

7. I.Yablokov. Religiovedenie. M.1998.

8. P.Ivanov. Xristianstvo i religii mira. M.2002.

9. Sh.Yovqochev. Islom va hozirgim zamon. O‘quv qo‘llanma. Toshkent islom

universiteti 2010 y.

Qo’shimcha adabiyotlar:

1. R.Abdullayev Qur‘onshunoslik. T.: ―Toshkent islom universiteti‖. 2011.

2. S.Oqilov. Kalom ilmi. O‘quv qo‘llanma. T.: ―Toshkent islom universiteti‖.

2011.

3. A.Ochildiyev va boshq. Xidoyat ortiga yashiringan zalolat. O‘quv qo‘llanma. T.:

―Toshkent islom universiteti‖. 2010

4. Muqaddas dinimizga yuksak e‘tibor va ehtirom. T.: ―Toshkent islom

universiteti‖. 2010.

5. Diniy bag`rikenglik va mutaassiblik (yuz savolga - yuz javob) T.: ―Toshkent

islom universiteti‖ 2009.

6. Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma‘naviy–ma‘rifiy asoslari

(o‘quv qo‘llanma) T.:2008.

7. Ochildiev A. Missionerlik: moxiyat, maqsadlar, oqibatlar va oldini olish yo‘llari

–T.: 2009.

8. Bag‘rikenglik – barqarorlik va taraqqiyot omili. –T.: ―Toshkent islom

universiteti‖ nashriyoti matbaa birlashmasi‖, 2008.

9. Toshkent islom madaniyati poytaxti. T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2007.

10. Xo‘jamurodov I. Bag‘rikenglik: davlat va din. -T.: 2008.

11. I. Saifnazarov, T.Karomov, A.Muxtorov. Xalqimizning hamjihatligi

terrorizmga qarshi kafolatdir. T.: Toshkent islom universiteti. ―Yangi asr

avlodi‖ 2007.

12. Qur‘oni karim ma‘nolarining tarjima va tafsiri. –T.: ―Toshkent islom

universiteti‖ nashriyot-matbaa birlashmasi, 2004.

13. N.Mamatov, V.Igoshin, G.Abdullaeva. Religiovedenie. Uchebnoe posobie

T.:2006.

14. Imom al-Buxoriy. Al- adab al-Mufrad. -T.: 1993.

15. Qur‘oni Karim. T.: Cho‘lpon, 2002.

16. Milliy g‘oya: targ‘ibot texnologiyalari va atamalar lug‘ati. T.: ―Akademiya‖

2008.

17. Falsafa: ensiklopedik lug‘at. ―O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi‖ 2010.

18. Xadisovedenie T.: ―Islam‖ 2012.

19. E.Torchinov. Daotsizm. M.1998

20. At-Termiziy. Sahih at-Termiziy / A.Abdullo tarjimasi. – T.: G‘.G‘ulom nomli

―Adabiyot va san‘at‖ nashriyoti, 1993.

21. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy: 2 jildli. – T.: O‘zbekiston

milliy entsiklopediyasi, 2008

22. Abu Rayxon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgoliklar / Buruniy A.R.

Tanlangan asarlar, 1 tom. – T.: 1968.

23. Bolshakov O.G. Istoriya Xalifata. 1-3 chasti. – M., 1997.

24. Istoriya religii narodov Tsentralnoy Azii. Otv. Redaktor dots Sh.A.Yovkachev.

– Tashkentskiy gosudarstvenniy institut vostokovedeniya, 2006.

25. Imom al-Buxoriy. Al-Adab al-Mufrad. T.: O‘zbekiston, 1990

26. Imom al-Buxoriy. Al-Jome as-sahih. 4 jild. T.: Qomuslar bosh tahririyati.

1991-1993.

27. Islom ma‘rifati: asliyat va talqin: o‘quv-uslubiy qo‘llanma / Mas‘ul muharrir

Usmonxon Alimov. – T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2011. – B.158

28. Ismoil Mahdum. Toshkentdagi Usmon Musxafining tarixi. T.: Movaraunnaxr

1995.

29. Islom. Entsiklopediya. A-H / Z.Husniddinov tahriri ostida. – T.: ―O‘zbekiston

milliy entsiklopediyasi‖ 2004. – 320 b

30. Ma‘naviy va diniy etuklik-davr talabi / to‘plovchilar: Z.Islomov.,

Sh.Shojalilov. mas‘ul muharrir R.V.Abdullaev. – T.: ―Toshkent islom

universiteti‖ 2009.

31. Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. – ―Yozuvchi‖, 1996

32. Karamatov H. O‘zbekistonda moziy e‘tiqodlar tarixi. – T.: ―Jahon iqtisodiyoti

va diplomatiya universiteti‖ 2008

33. Karimov A. Diniy muttaasiblikning tarixiy ildizlari va va zamonaviy

ko‘rinishlari. O‘quv-uslubiy qo‘llanma – T.: Movaraunnaxr, 2011

34. Markaziy Osiyo dinlari tarixi. / mas‘ul muxarrir dots Sh.A.Yovqochev. – T.:

Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2006

35. Konfutsiy. Izrecheniya. – M., 1994

36. Kon-Sherbok D., Kon-Sherbok L. Iudaizm i xristianstvo. Slovar. – M. 1995.

37. Rahimjonov D.,muratov D. Hadisshunoslik. O‘quv qo‘llanma. Toshkent islom

universiteti. 2010 y.

38. Qur‘oni Karim ma‘nolarining tarjimasi va tavsifi. / tarjima va izohlar. Muallif

Abdulaziz Mansur. ―Toshkent islom universiteti‖ 2009 y.

39. Hasanov A.A. Qadimgi arabiston va ilk islom: 1 kitob. Johiliya asri // Tahrir

hayati. H.Karamatov., N.Ibrohimov., Z.Husniddinov va boshq. /. – T.:

―Toshkent islom universiteti‖ 2001 y.

40. Husniddinov Z.M. Islom – yo‘nalishlar, mazhablar, oqimlar. – T.:

Movaraunnaxr, 2000

41. Radugin A.A. Vvedenie v religovedenie: teoriya, istoriya i sovremennie religii.

M., 1996.

Elektoron ta’lim resurslari:

1.Xalq so‘zi gazetasi – www. infoXS. Uz

2. Turkiston gazetasi – www. Turkistonsarkor.uz

3. Ma‘rifat jurnali – www. ma‘rifat-inform.uz

4. Moziydan sa‘do jurnali – www. moziy. doctlink.net

5. Tashqi ishlar vazirligi – www. mfa. Uz

6. Ziyonet – www. ziyonet. uz

7.www.tfi.uz

8.www.darvoza.uz

http://www.tfi.uz/

http://www.darvoza.uz/

9.www.cer.uz

10.http://fgsn.rudn.ru

11.http://www.philos.msu.ru

12.http://philosophy.pu.ru/

13.www.itc.ru

14.www.mirkin.ru

15.http://www.libertarium.ru

16.http://www.cepa.newschool.edu/het

17.www.religious.com

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ


«ФАЛСАФА ВА ЎДЖҚНА»

кафедраси

ФАНИДАН ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

http://www.cer.uz/

http://fgsn.rudn.ru/

http://www.philos.msu.ru/

http://philosophy.pu.ru/

http://www.itc.ru/

http://www.mirkin.ru/

http://www.libertarium.ru/

http://www.cepa.newschool.edu/het

http://www.religious.com/

ТОШКЕНТ - 2014

КИРИШ

Бакалавр «Диншунослик» фани бўйича: Диншунослик кишиларнинг диний эътиқоди, динлар, улардаги оқимлар ва

мазҳаблар, дин жамиятнинг ажралмас қисми эканлиги ҳақида тасаввурга ега

бўлиши лозим.

Диннинг умумий таърифи, унинг келиб чиқиши, таълимоти муқаддас

манбалари, оқимлари, жаҳонда мавжуд бўлган динларнинг умумий хусусиятлари,

дунѐ диний харитаси, дунѐ халқларининг динга боғлиқ қадриятлари тўғрисида, дин

ва қонун ўзаро муносабатлари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва

"Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида"ги қонун ҳақида;

— диннинг инсоният тарихий тараққиѐтида тутган ўрни, унинг инсониятга

ўтказган ижтимоий - психологик таъсири, бирлаштирувчилик,

қонунлаштирувчилик, тартибга солувчилик, тасалли берувчилик каби жамиятдаги

вазифалари, дунѐ маданияти ва санъат соҳаларининг шаклланишида диннинг

ўрнини ҳамда буддизм, христианлик, ислом каби дунѐ динлари ва конфуцийчилик,

яҳудийлик, ҳиндуийлик каби миллий динларнинг келиб чиқиши, таълимоти,

муқаддас манбалари ва ҳозирги замонда тутган ўрнини, диний маросимларни

билиши керак.

Диний бағрикенглик тамойилларига амал қилиш, дунѐқарашлар

эркинлигини таъминлаш жараѐнида жамиятнинг бошқа аъзоларини баркамол шахс

сифатида шаклланишига кўмаклашиш, Ватанига ва миллий қадриятларига

садоқатли, ҳар томонлама етук, комил инсонларни тарбиялаш тажрибасига эга

бўлиши лозим.

Бугунги кунда жаҳон миқѐсида шиддатли ўзгаришлар юз бераѐтган бир

пайтда жамиятнинг диний ҳаѐтида ҳам катта ўзгаришлар юз бермоқда. Ана

шуларни ҳисобга олган ҳолда мазкур дастурнинг қайта ишланган ва тўлдирилган

нашрига қуйидаги ўзгартиришлар ва янгиликлар киритилди:

1. Мамлакатимиз пойтахти Тошкент шаҳрининг 2007 йилда

―Ислом маданиятининг пойтахти‖ деб эълон қилиниши муносабати билан Ўрта

осиѐлик буюк муҳаддислар Исмоил Бухорий, Абу Исо Термизий ҳамда ислом

динининг машҳур тафсиршуносларининг ислом оламида тутган ўрни ва унинг

диний-Диний моҳияти ҳақида алоҳида тушунтириш берилди.

2. Дастурнинг ―Ислом дини‖ мавзуси тасаввуф таълимотининг

машҳур намоѐндалари Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Юсуф Ҳамадоний, Нажмиддин

Кубро, Баҳоуддин Нақшбанд, Аҳмад Яссавийларнинг диний-Диний қарашлари

билан янада бойитилди.

3. ―Ислом динининг асосий манбалари‖ мавзусида Қуръони

Карим ва ҳадислардан ташқари ―қиѐс‖ ва ―ижмо‖ тушунчаларининг мазмуни янада

кенгроқ очиб берилди ва мисоллар билан бойитилди.

4. Миссионерлик ва прозелитизмнинг салбий оқибатлари, бундай

бузғунчи кучлар ва ғояларга қарши курашда Президент И.Каримов асарларида

келтирилган фикрлар ва маълумотларни ўрни ва аҳамияти хусусида маълумотлар

билан бойитилди.

5. Юқорида келтирилган ўзгартириш ва янгиликларнинг ҳаммаси

умумлаштирилган ҳолда ҳар қандай диннинг бугунги кунда тутган ўрни ва роли

кенгроқ ѐритилди.

I.―Диншунослик‖ фани мавзулари ва улар бўйича машғулот турларига

ажратилган юклама ҳажмининг миқдори

I. 5111000 – Kasb ta’lim, 5230900 – Buhgalteriya hisobi va audit, 5230600 – Moliya,

5230700 - Bank ishi, 5231200 – Sugurta ishi, 5231300 - Pensiya ishi, 5231500 – Baholash

ishi йўналишларида ―Диншунослик‖ фанидан ўтиладиган мавзулар ва улар бўйича

машғулот турларига ажратилган соатлар ҳажмининг тақсимоти


Jam

i so

atl

ar

Шу жумладан

Ma’r

uza

Am

ali

y m

ash

g’u

lot

Mu

staq

il t

a’l

im

7. 8. 9. 10. 11. 12.

1 Dinshunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari.

Dinning ibtidoiy shakllari. Milliy dinlar.

10 4 2 4

2 Zardushtiylik va buddaviylik 5 2 2 4

3 Xristianlik 5 2

4 Islom dini. 6 2 2 2

5 Islom dini manbalari va hozirgi zamon 5 2 2 4

5 Islomdagi mazhablar va g‘oyaviy-siyosiy oqimlar 5 2

7 Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 5 2

2 4 8 Missionerlik va prozelitizmning salbiy oqibatlari 5 2

1-оралиқ назорат

2-оралиқ назорат

Якуний назорат

JAMI 46 18 10 18

1. Мавзу: Диншунослик фанининг предмети, мақсади ва вазифалари.

Диннинг ибтидоий шакллари. Миллий динлар.

Маъруза машғулотлари режаси:

1 Диншунослик фанининг предмети, мақсади ва вазифалари.

Диншуносликни миллий ғоя ҳамда умуммиллий қадриятлар билан бир-

бирига боғлиқлиги

2. Диний онг асосларининг шаклланиши: Тотемизм. Анимизм. Шаманизм

(Магия). Фетишизм. Яхудийликнинг вужудга келиши ва таълимоти

3. Веда ва веда динлари. Брахманлик. Конфуцийлик. Конфуцийликда диний

маросимлар.

4. Даосизмнинг вужудга келиши. Даосизм-Диний таълимот

Мақсади:

Талабаларда мавзуга нисбатан қизиқишни уйғотиш, фаоллигини

ошириш, мавзу бўйича билимларни чуқур ўзлаштиришни таъминлаш.

Диншунослик фанини ўқитишдан кўзда тутилган асосий мақсад.

Диншуносликни миллий истиқлол ғояси ҳамда умуммиллий қадриятлар

билан уйғунлаштирган ҳолда олиб бориш. Диннинг жамиятдаги

функциялари. Дин ижтимоий ҳодиса сифатида. Диннинг ижтимоий

вазифалари: компенсаторлик; интеграторлик; регуляторлик;

легитимловчилик; диннинг Диний, назарий жиҳатлари.

Диний онг асосларининг шаклланиши. Тотемизм. Анимизм.

Шаманизм (магия). Фетишизм. Яҳудийликнинг вужудга келиши ва

таълимоти. Яҳудийликда мессия - халоскорнинг келиши ҳақидаги

таълимот.

Веда ва веда динлари. Брахманлик. Конфуцийлик. Конфуцийликда

диний маросимлар: никоҳ маросими; дафн етиш ва қурбонлик қилиш

маросими. Конфуцийнинг илоҳийлаштирилиши. Даосизмнинг вужудга

келиши. Даосизм – Диний таълимот.

Талабанинг ўқув фаолияти натижалари:

– Диншунослик фанининг асосий мақсади нималардан иборатлигини

тушунтириб бериш;

– Дин жамиятда қандай вазифа (функция)ларни бажаришини айтиб

беради;

– Дин нима? Динга берилган таърифларни ѐритиб беради;

– Дининг келиб чиқиши ҳақидаги қарашларни тушунтириб беради;

– Дининг илдизларини изоҳлаб беради;

– Динлар таснифини ѐритиб беради.

Мустақил ўрганиш учун топшириқлар:

1. Ўқув топшириқлар билан таништириб чиқинг.

2. Мавзу бўйича суҳбат ва бахс-мунозарага тайѐрланинг.

3. Мавзуга оид иллюстрациялар топинг, жадвал, схема, тармоқланган

жавобларингизни изоҳини беринг.

4. Мавзу бўйича саволларга жавоб беринг.

Назорат шакли:

Оғзаки назорат, савол

жавоб ва ўз-ўзини

назорат қилиш

Максимал балл: 3 балл

Талабага қўйилган балл:

–––––––––––––––––––––

Ўқитувчи имзоси:

––––––––––––––––

1. Индивидуал топшириқларни бажаришга асосланган амалий

машғулот бўйича режа-топшириқ ва ўқув-услубий ҳужжатлар

Мавзу 1: ―Диншунослик‖ фанига кириш.

Амалий машғулот режаси:

1. Диннинг жамиятдаги вазифалари.

2. Диннинг пайдо бўлиши ҳақидаги турли қарашлар.

3. Динлар таснифи.

Машғулотнинг мақсади:

Талабаларда мавзуга нисбатан қизиқишни уйғотиш, фаоллигини

ошириш, мавзу бўйича билимларни чуқур ўзлаштиришни таъминлаш.

Талабанинг ўқув фаолияти натижалари:

Диншунослик фанининг асосий мақсади нималардан иборатлигини

тушунтириб бериш;

Дин жамиятда қандай вазифа (функция)ларни бажаришини айтиб

беради;

Дин нима? Динга берилган таърифларни ѐритиб беради;

Дининг келиб чиқиши ҳақидаги қарашларни тушунтириб беради;

Дининг илдизларини изоҳлаб беради;

Динлар таснифини ѐритиб беради.

Фетишизм динининг кўринишини аниқлаш;

Анимизм қандай эътиқодга асосланишини аниқлаш;

―Шомонлик‖га изоҳ бериш;

Ҳайвонларни муқаддаслаштириш эътиқоди.

Мустақил ўрганиш учун топшириқлар:

5. Ўқув топшириқлар билан таништириб чиқинг.

6. Мавзу бўйича суҳбат ва бахс-мунозарага тайѐрланинг.

7. Мавзуга оид иллюстрациялар топинг, жадвал, схема, тармоқланган

жавобларингизни изоҳини беринг.



Оғзаки назорат, савол

жавоб ва ўз-ўзини

назорат қилиш


Талабага қўйилган балл:

–––––––––––––––––––––

Ўқитувчи имзоси:

––––––––––––––––

ДИНШУНОСЛИК АСОСЛАРИ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ.

Диншунослик

асослари

ўқитилиши

тарихий зарурия

эканлиги.


асослари

Ўрганишнинг

илмий-амалий

ва фалсафий

аҳамияти.


асослари фанининг

вазифаси олийгох

талабаларига шу

соҳада чуқур билим бериш

орқали курс доирасига кирган масалаларни

таҳлил этишда илмий ва объективлик

услубини қўллаб, уларда диний қарашлар

тараққиѐтига, инсон камолатига хизмат

қиладиган жиҳатларини ажратиб олиш,

мустақил фикр юритиш орқали илмий -

фалсафий дунѐқарашга асосланган имон ва

эътиқодни шакллантиришдан иборат.

Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганидек«Агар мендан нега миллий қадриятларимизшунча замонлар оша безавол яшаб келаяпти, деб сўрашса, бу - аввало муқаддас динимизҳисобидан, деб жавоб берган бўлур эдим. Шузаминда ўтган неча-неча авлодлар динийэътиқодни юракда сақламаса, ислом

фалсафасининг ривожлантириб келмаса, бизбебаҳо ва бетакрор маънавий-руҳий меросдан

маҳрум бўлиб қолардик. Токи ҳар бирватандошимиз, айниқса, ѐшлар фақат ислом

дини тўғрисида эмас, умуман, дунѐдаги мавжуддинлар, уларнинг тарихи, моҳияти тўғрисидатўлик тасаввурга эга бўлсин. Ижтимоий соҳагаоид дарсларда ѐшларга дин билан дунѐвийҳаѐт масалаларини, бу икки тушунчанинг бир-бирига таъсирини, улар ўртасидаги мўътадилмуносабат бўлиши зарурлигини очиб бериш

керак».

1 «Фидокор» газетаси, 8 июн 2000 йил.

Дин тушунчаси.

Кўп қиррали, мураккаб ва зиддиятли ижтимоий ҳодисани ифодалайди. Дин сўзи ўзбек тилига араб

тилидан кириб келган бўлиб, ишонч, инониш маъноларини билдиради. Эътиқод ҳам арабча бўлиб,

чуқур ва мустаҳкам ишонч демакдир. Дин ва диний эътиқод фан шакллана бошлагандан

фалсафанинг етакчи мавзуси бўлиб келган. Айнан динга муносабатда, дунѐни билишда файласуфлар

идеалистлар ва материалистлар oқимларига ажралиб кетишган.

Дунѐвий диншунослик билишнинг диалектик усулидан фойдаланиб, диннинг гносеологик ва

ижтимоий илдизларини, унинг моҳиятини, келиб чиқиши ва ривожланиб боришини муфассал таҳлил

этиб берган. Диннинг психологик илдизи инсон психикасининг хусусиятларига боғлиқ бўлиб, у

оламнинг одам онгида инъикос этиши учун имкон яратади.

Динга ишонувчининг рационал ва ҳиссий элементларини ўз ичига олувчи бу руҳий ҳолатлари диний

ўз - ўзини англаш ва ўзини-ўзи ҳис этиш вужудга келиши учун шарт - шароит ва имконият яратади.

Улар муайян ижтимоий, аввало салбий омилларнинг таъсирида, рўѐбга чиқиши амалга ошиши

мумкин. Бу омиллар турли хил салбий ҳислар пайдо бўлиши учун сабабдир.

ДИННИНГ ЖАМИЯТДА БАЖАРАДИГАН ВАЗИФАЛАРИ

ДИННИНГ ЖАМИЯТДА БАЖАРАДИГАН ИЖТИМОИЙ, МАЪНАВИЙ, РУҲИЙ ВАЗИФАЛАРИ

Компенсаторлик –

тўлдирувчилик, тасалли

берувчилик

Алоқа боғлашлик,

бирлаштирувчилик,

интеграторлик

Интеграторлик –

бирлаштирувчилик

Регуляторлик –

тартибга солиб

назорат қилувчилик

Легитимловчилик –

қонунлаштирувчилик

Фалсафий-назарий

вазифаларилари

ДИННИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИНИ ИЛМИЙ АСОСЛАБ

ЎРГАНИШ ЯЪНИ:

ОБЪЕКТИВЛИК;

КОНКРЕТ- ТАРИХИЙ ШАРОИТНИ ҲИСОБГА ОЛИШ;

ИЛМИЙЛИК;

ДИН МАВЖУДЛИГИНИ, УМУМАН ГНЕСАЛОГИК ИЖТИМОИЙ - ИҚТИСОДИЙ

ВА ПСИХОЛОГИК САБАБЛАРИНИ ҲИСОБГА ОЛИШНИ ТАҚАЗО ЭТАДИ.

УМУМИНСОНИЙ ҚАДРИЯТЛАР БИЛАН БОҒЛИҚЛИК;

СИНФИЙЛИК;

ДИННИНГ ФАЛСАФИЙ МОҲИЯТИ.

Диннинг пайдо бўлиш сабабларини ўрганишнинг илмий асослари дунѐвий диншуносликда

қуйидагича баѐн этилади:

2. Диний

тушунчалар,

таълимот ва

тасаввурларнинг

пайдо бўлишини

изоҳлашда

инсоният

тараққиѐтининг

шарт -

шароитини

ҳисобга олиш

зарур.

3. Табиат сирлари

олдида ибтидоий одам

ожизлиги оқибатида

ташқи дунѐ тўғрисида,

унда бўлаѐтган воқе -

ҳодисаларга нисбатан

нотўғри қарашлар,

ғаройиб ҳодисалар

ҳақидаги асоссиз

тасаввурларнинг

туғилишига олиб

келганлигини ҳисобга

олиш лозим.

4. Меҳнат

тақсимотининг

пайдо бўлиши

асосида золимлик ва

мазлумлик, бойлик

ва қашшокликнинг

юзага келиши билан

дин ҳукмрон синфни

ҳимоя қиладиган

маънавий қуролга

айланганлигини

назарда тутиш керак.

1. Мавжуд ижтимой -

иқтисодий тараққиѐт

даражасини, унга мос

равишда ижтимоий -

сиѐсий муносабатларга

асосланган ҳолда

инсониятнинг маънавий

камолотини, уларнинг

ташқи дунѐ тўғрисидаги

тасаввурларининг ва

билмларининг даражасини

билиш зарурдир.

Ибтидоий дин

шаклларидан

тортиб то уруғ,

қабила ва миллий

динларгача, уларда

жахон динларининг

пайдо бўлиши

ва ривожланишининг ижтимоий, гносеологик (назарийбилиш)

ва психологик

илдизлари

мавжуддир. Ана

шуларни ҳар

томонлама

тарихий далиллар

асосида илмий

таҳлил қилиш

мазкур курснинг вазифасидир.

Диннинг психологик ва гносеологик илдизлари бир - бири билан чамбарчас боғланган. Бунда шахс

психикасини ақл ѐрдамида англаш ва ҳиссий - иродали ҳис этиш элементлари амал қилади.

ДИННИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИГА

ДИНИЙ

ҲИС -

ТУЙҒУ

ИРИМ -

ЧИРИМ

ТУРЛИ

ДИНИЙ

МАРОСИМ

ХАТТИ -

ҲАРАКАТ

САЖДА ВА ШУ

СИНГАРИЛАР

ДИННИНГ ИБТИДОИЙ ШАКЛЛАРИ

ТОТЕМИЗМ

АНЕМИЗМ

ФЕТИШИЗМ

СЕҲРГАРЛИК

ШОМОНИЗМ

ДИННИНГ

ИБТИДОИЙ

ШАКЛЛАРИ

Тотемизм. Марказий Осиѐ халқларининг илк қарашлари тарихи тотемистик қарашлар билан ҳам боғлиқдир.

Бу қарашлар асосан йиртқичларни муқаддаслаштириш орқали намоѐн бўлган. Муайян инсонлар гуруҳлари ҳайвон

туридан келиб чиққан деб фараз қилиш тотемистик қарашларнинг асосий мазмунидир. Масалан, ит, бўри, кийик

ѐки буғу, бургутлар туркий халқларнинг бош тотемлари ҳисобланган. Улар муайян уруғларнинг асосчиси ва

ҳомийси деб билинган.

Анимизм – лотинча анима, анимус сўзларидан олинган бўлиб, жон ва руҳларга ишонишни билиради. Бу атама

илмий истеъмолга инглиз этнологи Э.Б. Тайлор томонидан киритилган. Марҳумлар, аждодлар руҳи, одамлар жони,

табиат ҳодисалари руҳлари анимизнинг асосий образлари бўлган. Анимизм табиат ҳодислари руҳларини

олийжаноб ва инсонга душман кучлар деб билган. Унинг таъсири замонавий жаҳон динларида ҳам сақланиб

қолган.

Фетишизм – французча – тумор, идол сўзларидан бўлиб, жонсиз нарсаларга улар ғайри табиий кучга эга деб

ишониш ва сиғинишни англатади. Тошлар, дарахтлар, умуман исталган нарса фетишизм предмети бўлиши

мумкин. Фетишизм элементлари ҳозир ҳам мавжуд. Кўчма маънода фетишизм ниманидир ҳамма нарсадан юқори

қўйиш, ҳаѐт мазмуни деб билишни англатади. Товар фетиши, пул фетиши тушунчалари ана шунинг натижасидир.

Сеҳргарлик. Фанда магия деб ҳам юритиладиган сеҳргарликнинг асосий белгиси айрим одамлар сеҳргарлар

инсонлар билан руҳлар ўртасидаги муносабатларидан воситачилик вазифасини бажара оладиган ҳислатларга эга

деб ишонишдир. Махсус кийим кийган, чилдирма ушлаган ва бошқа турли нарсалар таққан сеҳргарларнинг халқ

ўртасида рақс тушиб ва жазавага кириб руҳлар билан «алоқа боғлаши» ва улардан маълум йўл-йўриқ олиш

сеҳргарликнинг асосий маросими ҳисобланган.

Сеҳргарлар асосан руҳий, асаб касалликлари билан оғриган кишиларни даволашган, каромат қилиш билан

шуғўлланишган, Каромат қилишни ва сеҳргарларнинг айрим вазифаларини яна бир алоҳида тои фадаги кишилар -

«дуохонлар» ҳам бажара олишган.

Шомонизм ―Шомон‖ – тунгузча сўз, у ―ўрта ҳаяжонланган‖, ―жазавали киши‖ деган маънони англатади.

Milliy dinlarYahudiylik Konfutsiylik

Daosizm

Hinduiylik

Жамият шаклланишининг дастлабки даврларида

пайдо бўлган дин халқлар ҳаѐти билан боғлиқ

бўлган ҳолда ривожланган, мослашган, секин-

аста диний тизимни вужудга келтирган.

Натижада маълум ижтимоий - сиѐсий ва

маданий - ахлоқий вазифаларни бажаришни ўз

зиммасига олган. Бундай функциялар жамият

тараққиѐтининг юқори босқичларида айниқса

яққол кўзга ташланади.

Бу ўринда диннниг, айниқса исломнинг

Марказий Осиѐ халқлари ҳаѐтида тутган ўрни,

вазифалари, фан ва маданият билан ўзаро

таъсири хусусида фикр юритиш ўринлидир.

Диннинг жамиятда бажарадиган ижтимоий,

маънавий, руҳий вазифалари қуйидагилардан

иборат.

Биринчидан

ҳар қандай дин ўз хомийлари учун тулдирувчи, овутувчи (компенсаторлик) вазифасини

бажаради. Масалан, инсонда диний эҳтиѐжхосил бўлишини олиб қарайлик. У ўз ҳаѐти, турмуш тарзи, табиат ва жамият билан бўлган

муносабабтлари жараѐнида шахсий ваижтимоий эҳтиѐж, мақсадларига етишишиқийин, иложсиз бўлиб кўринганда бундай

маънавий - руҳий эҳтиѐж вужудга келган. Чункиинсон ҳаѐтида қувончли ва ташвишли онларда,орзулар рўѐбга чиқиши иложсиз бўлган пайтда

инсониятнинг динга эҳтиѐжи ортаборганжамият бўлиб яшаш талабларида бошланганва дин бу ўринда маънавий - руҳий эҳтиѐжникондирувчи, тасалли берувчилик вазифасини

бажаради.

Иккинчидан

динлар ўз таълимот тизимини вужудгакелтириб, унга эътиқод қилувчи шахс ва

жамоани шу таълимот доирасидасақлашга ҳаракат қилади. Бунидинларнинг бирлаштирувчилик

(интегративлик) функцияси дейилади. Бунга дин муайян ижтимоий, этник ва

маънавий ҳаѐтнинг ўз таъсири доирасидабўлишни кўзда тутади. Масалан, исломўтмишда Марказий Осиѐ халқларининг

ижтимоий ҳаѐтига, ахлоқиймуносабатларига, хаттоки адабиѐт васанъатига ўз таъсирини кўрсатган.

Учинчидан

дин диндорлар ҳаѐтини тартибга

солиш, назорат қилиш (регулятивлик)

функциясини бажаради. Ґар қандай

динларнинг маълум урф - одат,

маросим ва байрамлари бўлиб,

уларни ўз вақтида, диний таълим ва

талаб асосида бажарилиши шарт

қилиб куйилади.

Туртинчидан

дин диндорларнинг бирлигини, жамият биланшахснинг ўзаро алоқасини таъминловчи

хусусият - алоқа боғлашлик вазифасига ҳамэгадир. Бунда конкрет бир динга

эътиқод қилувчи

киши шу диндаги

бошқа кишилар билан боғлиқ бўлиши, урф -одат ва ибодатларни жамоа бўлиб адо этиш

кўзда тутилади. Черков, мачит ва динийташкилотлар диннинг бу функциясини амалга

оширишга кумаклашади, айни пайитда,

бу ҳолатни назорат қилади.

с

Булардан ташқари ҳар қандай дин ва диний

тушунчалар фалсафий, назарий жиҳатлари

бўлиб, инсоннинг яшашдан мақсади, ҳаѐтининг

мазмуни, дорулфано, дорулбако - дунѐ

ҳақидаги масалаларга ўз муносабатларини

билдиришдан иборат. Динлар тарихи сиѐсий

функцияга ҳам эга бўлганлар, хозир деярли

барча динлар бундай функцияни бажармайди

ѐки бу функция сезиларли эмас. Ґар қандай

диннинг маълум тарихий шароитда

бажарадиган функциялари йиғиндиси унинг

ижтимоий вазифасини белгилайди. Диннинг

ижтимоий ҳаѐтга таъсири ҳамма вақт ҳам бир

хил бўлган эмас. У ижтимоий тузумга, шароитга

қараб сезиларли даражада ўзгариб боради

ЎҚУВ-УСЛУБИЙ МАТЕРИАЛЛАР

I. ЎҚУВ ТОПШИРИҚЛАР

1.1. Топшириқ

1-гуруҳ. 1-топшириқ.

1. Диннинг илдизи пировардини аниқланг.

А) ижтимоий-иқтисодий, гносеологик, психологик.

Б) гносеологик, психологик, биологик.

В) физиологик, биологик, географик.

―Дин‖ сўзининг луғавий маъносини ва унинг асосий таърифларини ѐзинг.


2. Дининг жамиятда бажарадиган ижтимоий, маънавий, руҳий

вазифаларини аниқланг.

А) Компенсаторлик, регуляторлик, алоқа боғлашлик.

Б) Ворисийлик, мерос механизми.

В) Интеграторлик, компенсаторлик, регуляторлик, легтимловлик, алоқа

боғлашлик, фалсафий-назарий жиҳатлари.

Дининг жамиятда бажарадагин вазифаларини схемаларда тасвирланг.


3. ―Дин‖ сўзининг маъносини аниқланг.

А) Ғофур

Б) Ишонч

В) Адоват

Дин таснифини схемада тасвирланг.

1.2. Талабаларнинг билим ва кўникмаларини

баҳолаш мезонлари

Гуруҳ 1-топшириқ (–б) 2-топшириқ (–б) 3-топшириқ (–б) Балл

I

II

III

Максимал балл – 5 балл, саралаш – 3 балл

1-чизма

ДИНЛАР ТАСНИФИНИНГ СИСТЕМАЛИ ТИЗИЛИШИ

2-чизма

ДИНЛАРНИНГ ТАЪЛИМОТИГА КЎРА ТУРЛАРИ:

Динлар таълимотига кўра икки турга

бўлинади

Политеистик (кўпхудолик):

Хинжуизм, Индуизм,

Синтоизм, Даосизм

Монотеистик (яккахудолик):

Буддавийлик, Христианлик,

Ислом динлари

3-чизма

ДИННИНГ ЖАМИЯТДА БАЖАРАДИГАН ВАЗИФАЛАРИ

4-чизма

Диннинг жамиятда бажарадиган ижтимоий, маънавий, руҳий

вазифалари

Компенсаторлик –

тўлдирувчилик,

тасалла

берувчилик

Алоқа боғлашлик,

бирлаштирувчилик,

интеграторлик

Интеграторлик

– бирлаш-

тирувчилик

Регуляторлик

– тартибга

солиб назорат

қилувчилик

Легитимлов-

чилик –

қонунлаш-

тирувчилик

Фалсафий-

назарий

жиҳатлари

Тотемистик, анемистик

тасаввурларга

асосланган,ўз уруғидан

чиққан сехргар шомон ѐки

қабила бошлиқларига

сиғинувчи динлар. Улар

миллат динлари ичига

синиб кетган бўлиб,

ҳозирда Австралия,

жанубий Америка ва

Африкадаги баъзи

қабилаларда сақланиб

қолган

Динлар унга эътиқод

қилувчиларнинг

сони, миқѐси,

ўзининг маълум

миллат ѐки халққа

хослиги ѐҳуд миллат

танламаслигига кўра

турли гуруҳларга

бўлинади

Маълум миллатга хос бўлиб

бошқа миллат вакиллари

ўзига қабул қилмайдиган

динлар. Улар: Яхудийлик

(яхудий миллатига хос),

ҳиндуийлик (хиндларга

хос), конфуцийчилик

(Хитой миллатига хос)

синтоизм (япон миллатига

хос)

Уруғ, қабила

динлари

Миллат

динлари

Жаҳон

динлари

Дунѐда энг кўп тарқалган, кишиларнинг миллатидан ва ирқидан қатъий назар

унга эътиқод қилишлари мумкин бўлган динлар. Унга Бунддавийлик,

Христианлик, Ислом динлари киради.

динлари

II. Ўз-ўзини назорат қилиш учун материаллар

2.1. Такрорлаш учун саволлар

1. Диншунослик фани нимани ўрганади?

2. Диншунослик қачон юзага келган?

3. Дин нима?

4. Диннинг келиб чиқиши ҳақидақарашлар мавжуд?

5. Диннинг жамият ва кишилар ҳаѐтидаги аҳамиятини изоҳланг?

6. Динларнинг мазмун моҳиятига кўра қандай таснифлаш мумкин?

7. Динларнинг қандай турларини биласиз?

III. Тестлар

1. Диншунослик фанининг асосий вазифаси:

А) Илмий-фалсафий дунѐқарашга асосланган имон-эътиқодни шакллантириш

B) Динни ўргатиш ва дунѐқарашни шакллантириш

С) ислом дини урф-одатларини ўргатиш

D) динга ишонувчиларни танқид этиш

2. Дин – бу:

А) Халқни йўлдан адаштирувчи восита

B) Инсоннинг худо билан ўзаро муносабат усули

С) Ташқи олам кучларининг киши онгида бирон-бир тарзда ифодаланиши

D) Аҳлоқий меъѐр ва потенциаллар тизими

3. Дин – бу:

А) Маданий тараққиѐтнинг қонунуиятли босқичи

B) Руҳонийлар томонидан киритилган хаѐлий дунѐқараш

С) Кишиларга Оллоҳ инъом этган ҳақиқат

D) Мўжизавий кучларнинг инсон билмаган жиҳатлари

4. Диннинг қандай илдизлари бор?

А) Генетик, тарихий, психологик

B) Гносеологик, ижтимоий, психологик

С) Ижтимоий, биологик, илоҳий

D) Афсонавий, фалсафий, психологик

5. Диннинг функциялари (вазифалари) қайси қаторда тўғри берилган?

А) Аҳлоқий, тарбиявий, мафкуравий

B) Тўлдирувчилик, бирлаштирувчилик, ўзаро алоқадорлик

С) Тинчлик, дўстлик, тенглик, табиатни муҳофаза қилиш

D) Гносеологик, антропологик, теологик, психологик

6. Қуйидаги динларнинг қайси туркуми қадимий динлар сирасига киради?

А) Фетишизм, иудаизм, зардўштийлик

B) Тотемизм, фетишизм, анимизм, аниматизм, зардўштийлик

С) Сеҳргарлик, ислом, буддизм, христианлик

D) Буддавийлик, христианлик, ислом

7. Фетишизм нимани илоҳийлаштиради?

А) Ҳайвонларни

B) Одамларни

С) Моддий нарсаларни

D) Паррандаларни

8. Аниматизм нимани илоҳийлаштиради?

А) Руҳий оламни

B) Жон ва руҳни

С) Барча тирик мавжудотларни

D) Денгиз ва тоғларни

9. Тотемизм нимани муқаддаслаштиради?

А) Йиртқичларни

B) Кийик, буғу, бургут

С) Ғайритабиий мавжудотларни

D) Қалдирғоч, кабутар, бўри, алвасти

10. Зардўштийлик қаерда пайдо бўлган?

А) Хоразм воҳасида

B) Эронда

С) Мовароуннаҳрда

D) Яқин ва Ўрта Шарқда

11. Миллий динлар қайси динлар?

А) Иудаизм (яҳудийлик), Даосизм, Ислом

B) Провославизм, буддизм, протестантизм

С) иудаизм, ҳиндуизм, жайнизм, даосизм, синтоизм, конфуцийлик


12. Миллий динларнинг ўхшашлиги нимада?

А) Ҳар бир миллатнинг ўз динига эътиқодида

B) Турли тилларда намоз ўқилишида

С) Кетма-кет пайдо бўлишлигида

D) Ҳаммаси ҳам илоҳий кучга ишонишида

13. Иудаизм дини қаерда пайдо бўлган?

А) Арабистонда

B) Мисрда

С) Марказий Осиѐда

D) Европада

14. Синтоизм дини қаерда пайдо бўлган?

А) Хитойда

B) Японияда

С) Ҳиндистонда

D) Исроилда

15. Япониянинг миллий дини қайси дин ҳисобланади?

А) Буддавийлик

B) Синтоизм

С) Конфуцийлик

D) Кришнаизм

2-Мавзу: Зардуштийлик ва буддавийлик .

Машғулот режаси:

1. Зардуштийликнинг келиб чиқиши ва шарт-шароитлари.

2. ―Авесто‖ зардуштийликнинг асосий манбаи ва муқаддас китоби.

3. Буддавийлик дини ва унинг келиб чиқиши.

4. ―Трипитака‖ буддавийлик динининг манбаи ва таълимоти

сифатида.

Машғулотнинг мақсади:

Мавзуни қисқа вақт ичида барча талабалар томонидан

ўзлаштирилишига эришиш, фаоллигини ошириш, якка ҳолдава гуруҳ

бўлиб ишлашни ўргатиш, мавзуни чуқур ўзлаштиришни таъминлаш.

Зардуштийликнинг келиб чиқиши ва шарт-шароитлари. ―Авесто‖

зардуштийликнинг асосий манбаи ва муқаддас китоби. Буддавийлик

дини ва унинг келиб чиқиши.

―Трипитака‖ буддавийлик динининг манбаи ва таълимоти

сифатида. Буддавийлик асосчисининг шахси. Буддавийлик таълимоти.

Медитация. Буддавийликнинг тарқалиши. Буддавийлик манбалари.

Будда Шакямунинг ҳаѐти ва таълимоти. Роҳиблар ва хонақоҳлар.

«Ўткинчи дунѐ» ҳақидаги тасаввурлар. Ахлоқ. Буддавийликнинг

Марказий Осиѐдаги инқирози (V-VIII асрлар). Буддавийлик

ғояларининг бошқа динларга таъсири. Ҳозирги замонда буддавийлик.

Мустақил ўрганиш учун топшириқлар.

1. Мавзу бўйича суҳбат ва бахс мунозарага тайѐрланинг.


3. Мавзуга оид тест тузиб келинг (10 та).

4.


Оғзаки назорат

савол-жавоб ва ўз-

ўзини назорат

қилиш.


Талабага қўйилган балл: __

Ўқитувчи имзоси ___

Зардўштийлик. Бу – Мовароуннаҳрда илгариги диний тасаввурлар ва кўп

худочиликка асосланган диний эътиқодларни пайғамбар Зардўшт (баъзи

манбаларда Зардуст, Зардўшт) томонидан ислоҳ қилиниши оқибатида юзага

келган диндир. Бу қадимий дин ҳақида бир-бирларини истисно этувчи турли

фикрлар ҳануз давом этиб келади.

Зардўштнинг диний ислоҳотини тушуниш учун ўша давр Мовароуннаҳр

ижтимоий - иқтисодий аҳволи ва сиѐсий вазиятини эътиборга олиш керак. Гап

шундаки, Мовароуннаҳр иқлимининг нисбатан мўътадиллиги, географик

жиҳатдан икки қитъа ўртасида жойлашгани сабабли савдо-сотиқнинг кучайиши

бу ерларда сунъий суғоришга асосланган деҳқончилик эртароқ вужудга келишига

сабаб бўлган.

Шоҳ Виштасиа фармонига биноан «Зардўшт 1200 бобдан иборат пандномаси

«Овесто»ни олтин тахтачаларга ѐзиб, шоҳнинг оташкадасига топширган» - дейди

Фирдавсий. Кейинчалик у «Китоб» 12 минг ҳўкиз терисига битилган,

македониялик Александр Шарқни забт этганда унинг нодир нусхасини Элладага

элтиб, керакли жойларини таржима қилдирган, қолганини ѐқтирган» «Овесто»

энг қадимий якка худочиликка асосланган динннинг биринчи муқаддас китоби

бўлиб, эътиборли тарихий манба ва маданият ѐдгорлиги ҳисобланади.

Демак Европа ва ҳиндистонга ҳамда Яқин ва ўрта Шарққа тарқалган кўп

худолик асослари аввало Маркаазий Осиѐда вужудга келган, шу билан бирга

Зардўшт асос солган якка худолик дин ҳам бошқа жойда яшаѐтган халқлар

эътиборини ўзига жалб этган.

Зардўштийликнинг муқаддас китоблар тўплами «Овесто» Искандар асос

солган ҳокимият тугагач, эрамизгача бўлган 250 йилларда аршоҳийлар даврида

яна тиклана бошлаган ва у янги матнлар билан тўлдирилган. Сосонийлар

ҳокимияти даврида (милоднинг III - VII асарлари) бу иш ниҳоясига етказилди.

«Овесто»нинг учта китоби қадимги тилда ва биттаси паҳлавий тилда тикланган.

Унинг биринчи китоби «Вадовдот» яъни девларга қарши қонун, деб

аталади. «Ёсин» ва «Виспард»ни қўшган ҳолда «Вадовдот - Садэ» номи билан

юритилган. «Вадовдот» ни покланиш қонун-қоидалари мажмуаси дейиш ҳам

мумкин. «Овесто» нинг иккинчи китоби «Ёсин» бўлиб, Зардўшт хат(нома) лари

унинг асосий мазмунини ташкил этади. У 72 «ха» - башоратдан иборат бўлиб,

биринчи башоратда табиат ва ҳалолликлар ҳукмдори, ҳамма нарсани биладиган

ва ҳамма нарсага қодир Охурамазданинг ваҳийлари ҳақлигига имон келтиришга

доир дуолар бор. 19 - башоратда олам юзага келмасдан илгари мавжуд бўлган

худо шаънига шукроналар айтилади.

II. ЎҚУВ ТОПШИРИҚЛАР

3-мавзу: Христианлик .

Иисус ҳаѐтига доир илмий баҳслар. Яҳудийлик (иудаизм) доирасида илк

христиан жамоаси. Муқаддас китоблар. Асосий ақидалар ва амаллар. Руҳонийлар ва

жамоа. Черков ташкилоти. Илоҳиѐт илми соҳасидаги мактаблар. Диний

Диншунослик. Христиан черковидаги бўлинишлар. Черков тарихи. Христианликда

гуманизм таълимотининг пайдо бўлиши. Католиклар, ортодокслар, протестантлар.

Роҳиблик. Христиан дини ва санъат. Ҳозирги замонда христиан дини.

Адабиѐтлар: R1, R9, R13, R15, D1, D3, D4, Q4, Q30

4-мавзу: Ислом дини .

«Жоҳилия» даври арабларининг диний анъаналари ва ислом. Жоҳилия

давридаги кўп худолик. Арабистон ярим оролидаги тотемизм, фетишизм,

анимизм ва ўтмиш авлодларга сиғиниш диний шаклларининг қолдиклари.

Арабистон ярим оролидаги қадимий динлар: яҳудийлик; христианлик.

«Шарҳ-и садр» воқеаси. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ - дин даъватчиси ва давлат

арбоби. Пайғамбарнинг Хадича бинт Хувайлидга уйланиши. Каабанинг таъмир

етилиши. Ҳиро ғорида ваҳийнинг нозил бўла бошлаши. Яширин тарғиботнинг

бошланиши. Мусулмонлар. «Исро ва Меърож» воқеаси. Мадинага ҳижрат.

«Бадр» жанги. Илк ислом давлатчилик муносабатларининг вужудга келиши,

қарийб 23 йил давомида дин меъѐрларининг тадрижий шакллана бориши.

Худайбия шартномаси. Макканинг фатҳ етилиши. «Ҳажжатул вадў» («видолашув

ҳажи»). Рисолатнинг хотима топиши. Ал-Хулафо ар-Рошидун даври. Халифа

сайлаш хусусидаги тортишувлар.

Адабиѐтлар: R1, R4, R11, R15, D1, D2, D3,D6, Q8, Q34

5-мавзу: Ислом дини манбалари ва ҳозирги замон .

Ислом таълимотининг вужудга келиши. Муҳаммад Алайҳиссалом, унинг

ҳаѐти, таълимоти. ―Қуръони Карим‖, ҳадислар, қиѐс, ижмо – ислом динининг асосий

манбалари сифатида. Ҳозирги замонда ислом ва ѐшлар маънавияти. Ислом

динининг тарқалишида Ўрта Осиѐлик муҳаддислар ва тафсиршуносларнинг

тарихий хизматлари.

Адабиѐтлар: R2, R11, R14, D1, D2, D6, Q9, Q12, Q28, Q38

6-мавзу: Исломдаги мазҳаблар ва ғоявий-сиѐсий оқимлар Islomdagi yo‘nalishlar. Siyosiy partiya, harakat, firqa va guruhlar. Aqidaviy ta‘limotlar.

Fiqhiy mazhablar. Islomdagi ilk bo‘linishlarning boshlanishi. Mo‘‘taziliylik asoschisi va

ta‘limotlari. Shia yo‘nalishining mazhab va ta‘limotlari. Sunniylik aqidasi va mazhablari. Tasavvuf

yo‘nalishi va ta‘riqatlari. Yassaviya, Kubraviya, Naqshbandiya tariqatlari. Zamonaviy so‘fiylik

ta‘limotlari. Motrudiya va Ash‘ariya aqidaviy ta‘limotlari.

Vahhobiylik harakatining kelib chiqishi. Vahhobiylikning Markaziy Osiyoda tarqalishi. XX

asrdagi islohotchilik harakatlari. Panislomizm, panarabizm, panturkizm tushunchalari. Hizbut

tahrirning shakllanishi , ta‘limoti, maqsadlari. Akromiylik harakatlari va ularning ayanchli

oqibatlari.

Fundamentalizmning vujudga kelishi.Birinchi jahon xristian fundamentalistlari assotsiasiga

asos solinishi. Ekstremizmni keltirib chiqaruvchi omillar.Terrorizmga qarshi kurashda ma‘rifiy

islomning roli. Sobiq ittifoqdan keyingi makonda diniy omilning faollashuvi. O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasida milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalar tuzishning taqiqlanishi.

Diniy ekstremizmga qarshi kurashishda yoshlarga milliy istiqlol g‘oyalarini singdirishning

ahamiyati.

Adabiyotlar: R1, R2, R11, R13, D1, D2, D5, Q5, Q7, Q10, Q31, Q33, Q4

7-мавзу: Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар .

Виждон эркинлиги – диний эътиқод эркинлиги. Ўзбекистон Республикасида

виждон эркинлигининг қонунан кафолатланиши. Диний экстремизмга йўл

қўймаслик чораларини кўриш. Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар масаласи.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг уставида виждон эркинлигининг ўз

ифодасини топиши. Бу масаланинг давлат, жамият ва диний ташкилотлар

орасидаги муносабатларнинг мустаҳкамланишидаги аҳамияти.

Мустақиллик ва дин. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси томонидан

виждон эркинлигининг кафолатланиши. «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар

тўғрисида»ги янги таҳрирдаги қонуннинг қабул қилиниши.

Баркамол инсонни шакллантириш Ўзбекистон мустақиллигини

мустаҳкамлашнинг назарий асоси эканлиги. Имонли, комил инсонларни тарбиялаш

Ўзбекистон мустақил келажаги учун кафолат эканлиги.

Тошкент шаҳрининг ―Ислом маданияти пойтахти‖ деб еълон қилиниши

мустақиллик шароитида диннинг инсоният тараққиѐтидаги ўрни тўғри

белгиланишининг тан олинишидир.

Адабиѐтлар: R1, R2, R5, R11, R13, R14, D1, D3, Q30

8- Мавзу: Missionerlik va prozelitizmning salbiy oqibatlari (2 soat)

Missionerlikning kelib chiqishi. Maqsad va g‘oyasi. Dastlabki missionerlik faoliyati.

Avgustin boshliq missionerning britaniyaga jo‘natilishi. ―Muqaddas yorni ozod qilish‖ shiori. XIII-

XVI asrlarda xristian missionerligining Hindiston, Xitoy va Yaponiyaga ham kirib borishi.

Jahondagi missionerlik tashkilotlari. Prozelitizm. Prozelitizm keltirib chiqarayotgan salbiy

oqibatlar. Yoshlarga tahdidi. Milliy qadriyatlarga salbiy ta‘siri. Missionerlikka qarshi kurashning

mafkuraviy va huquqiy asoslari. Dunyoning diniy manzarasi. O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan

diniy konfessiyalar. Zamonaviy missionerlik uyushmalari. Injillashtirishdan ko‘zlangan maqsadlar.

Missionerlik uslublari va vositalari. Markaziy Osiyo mintaqasida missilnerlik harakatlarini

kuchaytirishga urinishlar. Diniy ma‘rifat va bag‘rikenglik – konfessiyalararo hamkorlik va barqaror

taraqqiyot omili.

Adabiyotlar: R1, R2, R6, R13, R14, R15, D1, D3, D4, Q5, Q6, Q7, Q33, Q40

SEMINAR MAShG’ULOTLARINI TAShKIL ETISh BO’YIChA KO’RSATMALAR

1. Dinshunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Dinning ibtidoiy shakllari. Milliy

dinlar. (2 soat)

1. Dinshunoslik fanini o‘qitishdan ko‘zada tutilgan asosiy maqsad.

2. Dinning jamiyatdagi vazifalari.

3. Dinning ibtidoiy shakllari.

4. Milliy dinlar. Ularning vujudga kelishi va shakllanishi.

5. Veda va veda dinlari.

6. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda dinga berilayotgan e‘tibor.

Adabiyotlar: R1, R9, R13, R15, D1, D3, D4, Q4, Q30

2. Zardushtiylik va buddaviylik. Xristianlik . (2 soat)

1. Zardushtiylikning kelib chiqishi va shart-sharoitlari.

3. ―Avesto‖ zardushtiylikning asosiy manbai va muqaddas kitobi.

3. Buddaviylik dini va uning kelib chiqishi ва муқаддас манбаси

4. Xristianlik dining vujudga kelishiga sabablari ва таълимоти

5. Xristian dinining yo‘nalishlari (sektalari): provaslavlar, katoliklar va protestantlar.

6. Xristianlik dinining manbalari: Tavrot va Injil.

Adabiyotlar: R1, R2, R4, R11, R14, R15, D1, D2, D3,D6, Q5, Q8, Q34

3. Islom dini. (2 soat)

1. Islom ta‘limotining vujudga kelishi.

2. Muhammad Alayhissalom, uning hayoti, ta‘limoti.

3. Islom dinining tarqalishi.

4. O‘zbekistonda davlat va din o‘rtasidagi munosabatlar.

Adabiyotlar: R2, R9, R11, R13, R15, D1, D2, D6, Q9, Q27, Q29, Q39

4. Islom dini manbalari va hozirgi zamon. Islomdagi mazhablar va g’oyaviy-siyosiy

oqimlar (2 soat)

1. ―Qur‘oni Karim‖, islom dinining muqaddas manbaasi sifatida.

2. Hadislar va ularning ma‘naviy ahloqiy ahamiyati.

3. Islom dinidagi oqimlar va mazhablar.

4. Hozirgi zamonda islom va yoshlar ma‘naviyati.

Adabiyotlar: R1, R2, R11, R13, R14, D1, D2, D5, D6, Q7, Q9, Q12, Q28, Q38

5. Vijdon erkinligi, diniy tashkilotlar. Missionerlik va prozelitizmning salbiy

oqibatlari (2 soat)

2. Vijdon erkinligi diniy e‘tiqod erkinligi sifatida.

3. Ma‘naviyatning tarixan qaror topib borishida madaniyat va dinning o‘rni.

4. Imonli, komil insonlarni tarbiyalash O‘zbekiston mustaqil kelajagi uchun kafolat

ekanligi.

5. Missionerlikning kеlib chiqishi, maqsad va g‘oyalari.

6. Prozеlitizm kеltirib chiqarayotgan salbiy oqibatlar.

7. Missionerlikni oldini olishning huquqiy asoslari.

Adabiyotlar: R1, R2, R5, R6, R11, R13, R14, D1, D3, Q5, Q6, Q7, Q30

IV. Мустақил таълимни ташкил этиш мазмуни ва шакли

Мустақил иш учун ажратилган соатларни талаба ўзлаштириши учун уларга

реферат ѐки мустақил иш шаклида мавзулар тақсимлаб берилади. Мустақил

таълимнинг мавзулари талабалар учун мустақил ўрганишлари шарт бўлган

маърузалар ва амалий машғулотлардан ташкил топган. У талабаларнинг назарий

билимларини мустахкамлаш ва кенгайтиришга, ўқитилаѐтган ва ўтилган мавзуларни

кенгроқ ва чуқурроқ ўрганишга ҳамда дунѐ қарашини яна ҳам кенгайтиришга ѐрдам

беради. Шунингдек, мустақил таълимга мўлжалланган топшириқлар маъруза, амалий,

семинар машғулотларга тайѐргарлик кўришга қаратилган. Бундан ташқари талабалар,

айрим назарий мавзуларни ўқув адабиѐтлари ѐрдамида мустақил ўзлаштиришлари

натижасида илмий мақолалар тайѐрлашлари мумкин, ҳамда илмий – амалий

конференцияларда илмий маърузалар қилишлари мумкун. Реферат, тақдимот,

маърузалар кафедра тамонидан белгилаб берилган хажмда бўлиши керак.

Талабалар мустақил таълимининг мазмуни ва ҳажми

Ишчи ўқув дастурининг мустақил

таълимга оид бўлим ва мавзулари

Мустақил

таълимга оид

топ. ва

тавсиялар

Бажариш

муддатлари

Ҳажми

(соатда) Балл*

Диншунослик фанининг предмети.

Диннинг ибтидоий шакллари. Миллий

динлар.

Диншунослик фанининг мақсади ва

вазифалари

Тақдимот

тайѐрлаш

Мавзу

якунида 4 4

Зардуштийлик ва буддавийлик Слайд

тайѐрлаш

Амалий

машғулот

давомида

2 3

Христианлик

Тақдимот ва

слайд

тайѐрлаш

Оралиқ

бахолашда 2 3

Ислом дини Кейс стади

тайѐрлаш

Мавзу

якунида 4 4

Ислом дини манбалари ва ҳозирги

замон


слайд

тайѐрлаш

Амалий

машғулот

давомида

2 4

Диний экстремизм, фундаментализм ва

унга қарши кураш


слайд

тайѐрлаш

Мавзу

жараѐнида 2 4

Диний экстремизм, фундаментализм ва

унга қарши кураш – давр талаби


слайд

тайѐрлаш

Амалий

машғулот

давомида

2 3

Виждон эркинлиги ва миллий

истиқлол


кейс стади

тайѐрлаш

Оралиқ

бахолашда 2 4

Виждон эркинлиги, миллий истиқлол

ва миллат фаровонлиги

Кейс стади

тайѐрлаш

Мавзу

якунида 2 4

Жами: 24 33

V. Ёзма иш саволлари амалий машғулотларнинг мавзулари асосида ҳар синовда

алоҳида тайѐрланади ва талаба эътиборига етказилади.

VI. Информацион -услубий таъминот

―Диншунослик‖ фанини ўқитишда мултимедиа жиҳозларидан фойдаланиб,

мавзулар бўйича ишлаб чиқилган Поwер Поинт форматидаги жадваллардан,

компютердан, аудио ва видео жиҳозлардан, диопроектор ва кодоскоплардан

фойдаланилади. Шунингдек, маъруза ва амалий машғулотлар давомида

диншуносликнинг таянч тушунчалари ҳамда тамойилларини тавсифловчи тарқатма

материаллар, таҳлилий жадваллар, слайдлар ҳамда кўргазмали қуроллар қўлланилади.

Бундан ташқари қуйидагилар ҳам қўлланилади:

дидактик материаллар тайѐрлаш;

делфа методини қўллаш орқали кўникмалар шакллантириш;

вербал ифодалаш;

―Б/Б/Б‖ методи;

инсерт методи;

концептуал метод;

―САСЕ СТУДЙ (кейс)‖ методи ва бошқалар.

―Диншунослик‖ фанини ўрганишда талабалар дастурий ахборот тизимлари

орқали дин ва диний мафкуралардан хабардор бўлишлари ва ўқиш жараѐнида

улардан фойдаланишлари мумкин.

VII. 4. REYTING BAHOLASH TIZIMI



Semestr xaftalari

Att

esta

tsiy

a 2

1-2

2

Ball

ar

(mak

s)

Sara

lash

bali

Reyting nazorat

turlari 10 11 12 13 14 15 16 17 20

ON 0-35 x 35

39 JN 7 7 7 7 7 x 35

∑ (JN+ON) 70 x 70

YaN 30 0

JAMI 100 55

4.2. ЖН бўйича баҳолаш мезонлари

ЖНда амалий машғулотлар бўйича жадвалда келтирилган семестр ҳафталари

кесимида ҳар бир машғулотда талабанинг ўзлаштиришига мос равишдаги мезон асосида 0-7

(ѐки ҳар 3(уч) ҳафта бўйича 0-7), жами 0-35 баллгача жамланиши белгиланган. ЖН бўйича 0-

7 баллик тизимдаги мезонлар семестр бошида талабалар эътиборига етказилади.

4.3. ОН бўйича баҳолаш мезонлари

ОН маъруза машғулотлари материаллари асосида бир семестр давоми 1 марта

ўтказилади. ОН бўйича талаба жами 0-35. Фаннинг ўқитилган мавзулари бўйича

ўзлаштириш назорати турли шаклларда ўтказилиши мумкин. Мазкур фандан ОН тест синови

шаклида ўтказилганда тестлар сони ва уларга мос равишдаги мезон 0-35 балл кесимида

кафедра томонидан алоҳида белгиланади ва талабалар эътиборига етказилади.

4.4. ЖН ва ОН бўйича рейтинг балларини

умумлаштириш мезонлари

Мазкур фан бўйича ∑(ЖН+ОН) 0-70 гача бўлган рейтинг балларини қуйидаги

мезонларга мувофиқ умумлаштирилиши белгиланган:

Баҳолаш мезонлари Рейтинг баллари ∑

(ЖН+

ОН) ЖН ОН

―Диншунослик‖ фани машғулотлари мавзулари бўйича

ҳар томонлама чуқур ва мукаммал билимга эга. Фан

бўйича назарий ва амалий машғулотларда хулоса ва қарор

қабул қила олади, мустақил мушоҳада юрита олади,

тасаввурга эга .

30-35 30-

35 60-70

Фан машғулотлари мавзулари бўйича яхши билимга эга.

Машғулотларда фан бўйича мустақил мушоҳада юрита

олади, моҳиятини тушунтира олади, тасаввурга эга.

25-29 25-

29 50-69

Фан машғулотлари мавзулари бўйича кониқарли билимга

эга. Машғулотларда фаннинг моҳиятини тушунтира

олади, тасаввурга эга.

20(19)-24 20-

24 39-49

Фан машғулотлари мавзулари бўйича кониқарсиз билимга

эга. Фаннинг моҳиятини тушунтира олмайди, аниқ

тасаввурга эга эмас. 0-19 0-19 0-38

4.5. ЯНни баҳолаш мезонлари

ЯН оғзаки, ―Ёзма иш‖ ѐки ―Тест синови‖ шаклида 30(0-30) баллгача белгиланган

мезонлар асосида, мажмуали (Ёзма иш + тест синови) шаклида 30(6/24) баллик тизим

асосида ўтказилади.

4.6. Талабаларнинг фанни ўзлаштириш кўрсаткичларини

аниқлаш мезонлари

Талабаларнинг фан бўйича билим савияси, кўникма ва малакаларини назорат қилиш 0-

100 баллик рейтинг тизими асосида қуйидаги мезонларга мувофиқ амалга оширилади:

Талабанинг фанни ўзлаштиришини назорат қилиш

мезонлари

Бал

лар

р

―Диншунослик‖ фани бўйича ҳар томонлама етарли билимга эга.

Диннинг жамиятдаги ўрнини билади. Назарий ва амалий

машғулотларда «Диншунослик» фани бўйича бўйича хулоса ва

қарор қабул қила олади, мустақил мушоҳада юрита олади,

моҳиятини тушунтира олади, тасаввурга эга.

86-100

Фан машғулотлари жами мавзулари бўйича яхши билимга эга.

Машғулотларда «Диншунослик» фани бўйича мустақил мушоҳада

юрита олади, моҳиятини тушунтира олади, тасаввурга эга.

71-85

Фан машғулотлари жами мавзулари бўйича кониқарли билимга

эга. Фаннинг моҳиятини тушунтира олади, тасаввурга эга . 55-70

Фан машғулотлари жами мавзулари бўйича кониқарсиз билимга

эга. Фан юзасидан аниқ тасаввурга эга эмас, билмайди. 0-54

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yhati:








25. Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasining qonuni. //O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi 2004. 5-son.

26. Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga

qarshi kurashish to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasining qonuni. //O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi 2004. 9-son.

27. Milliy g‘oya targ‘iboti va ma‘naviy – ma‘rifiy ishlar samaradorligini oshirish to‘g‘risida.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. // Xalq so‘zi, 2006 yil, 26-avgust.

28. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: ―O‘zbekiston‖ 2011.

29. Karimov I. A ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ O`zbekiston Respblikasi Oliy Majlisi

Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi ma`ruza- T.:

―O`zbekiston‖ 2010 yil 12-noyabr.


31. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. –T;

O‘zbekiston, 2000.


33. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xafsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va

taraqqiyot kafolatlari. –T.: O‘zbekiston 1997.

34. Karimov I.A. E‘tiqod erkinligi qonuniy asosda bo‘lsin // O‘zbekiston Respublikasi

Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlis XI sessiyasida so‘zlagan nutqi. Xalq so‘zi, 1998,

5-may.

35. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. – T.: O‘zbekiston,

2005,-158 b.


1.Mo‘minov A., Yo‘ldoshxo‘jaev H., Rahimjonov D., Abdusattarov A. Dinshunoslik. Darslik /

Mas‘ul muharrir akad Ibrohimov N.I. – T.: Mehnat, 2004. – 296 b

2. Hasanov A., Komilov M., Uvatov U., Azimov A., Rahimjonov D., Zohidov Q Islom tarixi.

Darslik. – T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2008 y

3. Yo‘ldoshxo‘jaev H., Rahimjonov D., Komilov M Dinshunoslik. Ma‘ruzalar matni. – T.: Tosh

DShI nashriyoti, 2000 y.

4. Mo‘minov A.Q. Dinshunoslik asoslarini o‘qitish va o‘rganishning yagona kontseptsiyasi. – T.:

ToshDShI nashriyoti, 1999 y.

5. Islom va hozirgi zamon: o‘quv qo‘llanma. Mas‘ul muharrir Sh.Yovqochev. – T.: ―Toshkent

islom universiteti‖ 2010 y

6. I.Jabborov., S.Jabborov. Jahon dinlari tarixi.O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zbekiston. 2002



9. Sh.Yovqochev. Islom va hozirgim zamon. O‘quv qo‘llanma. Toshkent islom universiteti 2010

y.



43. S.Oqilov. Kalom ilmi. O‘quv qo‘llanma. T.: ―Toshkent islom universiteti‖. 2011.

44. A.Ochildiyev va boshq. Xidoyat ortiga yashiringan zalolat. O‘quv qo‘llanma. T.: ―Toshkent

islom universiteti‖. 2010

45. Muqaddas dinimizga yuksak e‘tibor va ehtirom. T.: ―Toshkent islom universiteti‖. 2010.

46. Diniy bag`rikenglik va mutaassiblik (yuz savolga - yuz javob) T.: ―Toshkent islom


47. Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma‘naviy–ma‘rifiy asoslari (o‘quv

qo‘llanma) T.:2008.

48. Ochildiev A. Missionerlik: moxiyat, maqsadlar, oqibatlar va oldini olish yo‘llari –T.: 2009.

49. Bag‘rikenglik – barqarorlik va taraqqiyot omili. –T.: ―Toshkent islom universiteti‖

nashriyoti matbaa birlashmasi‖, 2008.



52. I. Saifnazarov, T.Karomov, A.Muxtorov. Xalqimizning hamjihatligi terrorizmga qarshi

kafolatdir. T.: Toshkent islom universiteti. ―Yangi asr avlodi‖ 2007.

53. Qur‘oni karim ma‘nolarining tarjima va tafsiri. –T.: ―Toshkent islom universiteti‖ nashriyot-

matbaa birlashmasi, 2004.

54. N.Mamatov, V.Igoshin, G.Abdullaeva. Religiovedenie. Uchebnoe posobie T.:2006.



57. Milliy g‘oya: targ‘ibot texnologiyalari va atamalar lug‘ati. T.: ―Akademiya‖ 2008.




61. At-Termiziy. Sahih at-Termiziy / A.Abdullo tarjimasi. – T.: G‘.G‘ulom nomli ―Adabiyot va

san‘at‖ nashriyoti, 1993.

62. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy: 2 jildli. – T.: O‘zbekiston milliy

entsiklopediyasi, 2008

63. Abu Rayxon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgoliklar / Buruniy A.R. Tanlangan

asarlar, 1 tom. – T.: 1968.


65. Istoriya religii narodov Tsentralnoy Azii. Otv. Redaktor dots Sh.A.Yovkachev. –

Tashkentskiy gosudarstvenniy institut vostokovedeniya, 2006.


67. Imom al-Buxoriy. Al-Jome as-sahih. 4 jild. T.: Qomuslar bosh tahririyati. 1991-1993.

68. Islom ma‘rifati: asliyat va talqin: o‘quv-uslubiy qo‘llanma / Mas‘ul muharrir Usmonxon

Alimov. – T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2011. – B.158

69. Ismoil Mahdum. Toshkentdagi Usmon Musxafining tarixi. T.: Movaraunnaxr 1995.

70. Islom. Entsiklopediya. A-H / Z.Husniddinov tahriri ostida. – T.: ―O‘zbekiston milliy

entsiklopediyasi‖ 2004. – 320 b

71. Ma‘naviy va diniy etuklik-davr talabi / to‘plovchilar: Z.Islomov., Sh.Shojalilov. mas‘ul

muharrir R.V.Abdullaev. – T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2009.


73. Karamatov H. O‘zbekistonda moziy e‘tiqodlar tarixi. – T.: ―Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya

universiteti‖ 2008

74. Karimov A. Diniy muttaasiblikning tarixiy ildizlari va va zamonaviy ko‘rinishlari. O‘quv-

uslubiy qo‘llanma – T.: Movaraunnaxr, 2011

75. Markaziy Osiyo dinlari tarixi. / mas‘ul muxarrir dots Sh.A.Yovqochev. – T.: Toshkent davlat

sharqshunoslik instituti, 2006


77. Kon-Sherbok D., Kon-Sherbok L. Iudaizm i xristianstvo. Slovar. – M. 1995.

78. Rahimjonov D.,muratov D. Hadisshunoslik. O‘quv qo‘llanma. Toshkent islom universiteti.

2010 y.

79. Qur‘oni Karim ma‘nolarining tarjimasi va tavsifi. / tarjima va izohlar. Muallif Abdulaziz

Mansur. ―Toshkent islom universiteti‖ 2009 y.

80. Hasanov A.A. Qadimgi arabiston va ilk islom: 1 kitob. Johiliya asri // Tahrir hayati.

H.Karamatov., N.Ibrohimov., Z.Husniddinov va boshq. /. – T.: ―Toshkent islom universiteti‖

2001 y.

81. Husniddinov Z.M. Islom – yo‘nalishlar, mazhablar, oqimlar. – T.: Movaraunnaxr, 2000

82. Radugin A.A. Vvedenie v religovedenie: teoriya, istoriya i sovremennie religii. M., 1996.


1.Xalq so’zi gazetasi – www. infoXS. Uz


3. Ma’rifat jurnali – www. ma’rifat-inform.uz

4. Moziydan sa’do jurnali – www. moziy. doctlink.net

5. Tashqi ishlar vazirligi – www. mfa. uz


7.www.tfi.uz

8.www.darvoza.uz

9.www.cer.uz




13.www.itc.ru

14.www.mirkin.ru

15.http://www.libertarium.ru

16.http://www.cepa.newschool.edu/het

17.www.religious.com

Якуний назорат бўйича ѐзма иш саволлари. 1. Диний экстремизм ва фундаментализмга қарши кураш – давр талаби. (И.А.

Каримовнинг ―Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк

келажакка ишончдир‖ асари бўйича).

2. Диний эътиқодларнинг келиб чиқиш сабаблари.

3. ―Соғлом бола йили‖ Давлат дастурининг жамият тараққиѐтида тутган ўрни

4. Хиндуизм динининг вужудга келиш тарихи.

5. Диний муассасаларнинг жамият тараққиѐтида тутган ўрни (И.Каримовнинг

―Оллоҳ қалбимизда, юрагимизда‖ асари бўйича).

6. Марказий Осиѐ худудларида қадимги динларнинг вужудга келиши.

7. Буддавийлик дини

http://www.tfi.uz/


http://www.cer.uz/




http://www.itc.ru/

http://www.mirkin.ru/

http://www.libertarium.ru/

http://www.cepa.newschool.edu/het

http://www.religious.com/

8. «Авесто» зардўштийлик динининг муқаддас китоби.


10. Миссионерлик ва прозелитизмнинг салбий оқибатлари.

11. Буддавийлик дини.

12. Жамиятда диннинг аҳлоқий вазифалари (И.Каримовнинг ―Миллий истиқлол

мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир‖ асари бўйича).

13. Совет империяси даврида ислом.

14. Христиан дини.

15. Исломнинг марказий Осиѐга кириб келиши.

16. ―Ҳадиси шариф‖ одоб-аҳлоқ ҳақида.

17. Христиан дини ибодат маросимлари.

18. Исломда Муҳаммад ибн Абдуллоҳнинг даъвати.

19. «Қуръон» адабий - бадиий ѐдгорлик сифатида.

20. Марказий Осиѐда миллий ва диний маданият.

21. Совет империяси даврида ислом.

22. Дин ҳурфикирлилик ва экология.

23. Муқаддас «Қуръони Карим».


25. Баркамол авлодни шакллантиришда Имом Бухорий меросининг аҳамияти.

26. Исмоил Бухорий ва Ҳадис илми.


28. Имон ва унинг шартлари.

29. Имом Термизийнинг ҳадисшуносликда тутган ўрни.

30. Шариат ва унинг тузилиши.

31. Диннинг ибтидоий шаклларининг вужудга келиши.

32. Шариат ва фиқҳ илми.


34. Миллий динларнинг келиб чиқиши тарихи ва сабаблари.

35. Ислом шариати оила ва никоҳ тўғрисида.

36. Баркамол авлодни шакллантиришда Имом Бухорий меросининг аҳамияти.

37. Жаҳон динлари келиб чиқишининг ижтимоий-иқтисодий сабаблари.

38. Ҳадисларда оила ва никоҳ ҳақида.

39. Имом Бухорий ҳадисларида ота-онани улуғлаш ҳақида.



42. Яқин ўтмишда атеистик тарғиботчилик ва унинг салбий оқибатлари.

43. Ислом дини пайдо бўлишининг объектив ва субъектив омиллари.

44. Диннинг дунѐ маданияти тараққиѐтида тутган ўрни.


46. Буддавийлик дини унинг вужудга келишдаги тарихий шарт-шароитлар.

47. Кўп худолилик (политеистик) динларнинг вужудга келиши.


49. Ҳадислар диний-аҳлоқий дастурлар манбаи сифатида.

50. Миллий динлар шаклланишининг дастлабки ва энг сўнги даврлари.


52. Дин тушунчаси, диннинг келиб чиқиши, унинг теологик ва дунѐвий таърифи.

53. Миллий динлар Ҳиндуизм, Жайнизм, Даосизм, Конфуцичилик, Синтоизм ва

Иуодизм.



56. Христиан дини, пайдо бўлишидаги ижтимоий иқтисодий ва тарихий шарт-

шароитлар.



59. Исломнинг марказий Осиѐ халқлари ҳаѐтига аста-секин кириб келиши

60. Муқаддас ―Қуръони Карим‖ ва унинг ислом дини ҳаѐтида тутган ўрни.

61. Диний ақидапарастлик тушунчаси. «Хақиқий» ва «Сохта»

диндорлик белгилари


63. Тасаввуф, сўфий, сўфизм, тариқат – исломдаги диний Диний таълимотлар

сифатида.

64. Будда динининг асосий таълимотлари ва пайғамбари.

65. Шариатнинг вужудга келишидаги эхтиѐжлар. Ислом шариати оила, никоҳ ва

аѐллар тўғрисида.

66. Мустақиллик шароитида динга нисбатан олиб борилаѐтган муносабатларнинг

демократик характери.

67. Шариат ва унинг асосий талаблари.



69. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва фуқароларнинг виждон

эркинлиги (И.Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 14

йиллигига бағишланган тантанали йиғилишда сўзлаган нутқи бўйича).

70. Ислом динининг асосий оқимлари ва мазхаблари.

71. Ҳозирги ислом динида вужудга келган Воҳҳобийлик ҳаракатларининг

салбий оқибатлари.


73. Дин ва давлат ўртасидаги хуқуқий муносабатлар.

74. Диннинг ижтимоий психологик ва тарихий илдизлари. Диний онгнинг асосий

элементлари.

75. Диний эътиқодларнинг келиб чиқиши сабаблари, тарихий шакллари

ва хилма-хиллиги.



78. Қадимги диний урф-одатларининг хозирги давр динларида

сақланиб қолганлиги.

79. «Инжил» (Библия) Христиан динининг муқаддас китоби.

80. Зардуштийликнинг яқин ва ўрта Шарқ мамлакатларига тарқалиши.

81. Даосизм ва конфуцийчилик миллий динларининг вужудга келиши.





86. Будда динининг бўлиниб кетиши: махаяна, хинаяна ва ламаизм.




90. Диний ақидапарастлик тушунчаси. ―Ҳақиқий‖ ва ―Сохта‖ диндорлик

белгилари.





«ФАЛСАФА» кафедраси

«ТАСДИҚЛАЙМАН»

Кафедра мудири,

доц. Э.РАСУЛЕВ_____

«_____ »________ 2010-й.

1-сонли баѐннома

«ДИНШУНОСЛИК»

ФАНИДАН

ТЕХНОЛОГИК ХАРИТА


1-мавзу: Диншунослик фанининг предмети.

Диннинг ибтидоий шакллари. Миллий динлар. Диншунослик фанини ўқитишдан кўзда тутилган асосий мақсад.

Диншуносликни миллий истиқлол ғояси ҳамда умуммиллий қадриятлар билан

уйғунлаштирган ҳолда олиб бориш. Диннинг жамиятдаги функциялари. Дин

ижтимоий ҳодиса сифатида. Диннинг ижтимоий вазифалари: компенсаторлик;

интеграторлик; регуляторлик; легитимловчилик; диннинг Диний, назарий

жиҳатлари.

Диний онг асосларининг шаклланиши. Тотемизм. Анимизм. Шаманизм

(магия). Фетишизм. Яҳудийликнинг вужудга келиши ва таълимоти.

Яҳудийликда мессия - халоскорнинг келиши ҳақидаги таълимот.

Веда ва веда динлари. Брахманлик. Конфуцийлик. Конфуцийликда диний

маросимлар: никоҳ маросими; дафн етиш ва қурбонлик қилиш маросими.

Конфуцийнинг илоҳийлаштирилиши. Даосизмнинг вужудга келиши. Даосизм –

Диний таълимот.

2-мавзу: Зардуштийлик ва буддавийлик .

Зардуштийликнинг келиб чиқиши ва шарт-шароитлари. ―Авесто‖

зардуштийликнинг асосий манбаи ва муқаддас китоби. Буддавийлик дини ва

унинг келиб чиқиши.

―Трипитака‖ буддавийлик динининг манбаи ва таълимоти

сифатидаБуддавийлик асосчисининг шахси. Буддавийлик таълимоти. Медитация.

Буддавийликнинг тарқалиши. Буддавийлик манбалари. Будда Шакямунинг ҳаѐти

ва таълимоти. Роҳиблар ва хонақоҳлар. «Ўткинчи дунѐ» ҳақидаги тасаввурлар.

Ахлоқ. Буддавийликнинг Марказий Осиѐдаги инқирози (V-VIII асрлар).

Буддавийлик ғояларининг бошқа динларга таъсири. Ҳозирги замонда

буддавийлик.

3-мавзу: Христианлик .

Иисус ҳаѐтига доир илмий баҳслар. Яҳудийлик (иудаизм) доирасида илк

христиан жамоаси. Муқаддас китоблар. Асосий ақидалар ва амаллар. Руҳонийлар ва

жамоа. Черков ташкилоти. Илоҳиѐт илми соҳасидаги мактаблар. Диний

Диншунослик. Христиан черковидаги бўлинишлар. Черков тарихи. Христианликда

гуманизм таълимотининг пайдо бўлиши. Католиклар, ортодокслар, протестантлар.

Роҳиблик. Христиан дини ва санъат. Ҳозирги замонда христиан дини.

4-мавзу: Ислом дини .

«Жоҳилия» даври арабларининг диний анъаналари ва ислом. Жоҳилия

давридаги кўп худолик. Арабистон ярим оролидаги тотемизм, фетишизм,

анимизм ва ўтмиш авлодларга сиғиниш диний шаклларининг қолдиклари.

Арабистон ярим оролидаги қадимий динлар: яҳудийлик; христианлик.

«Шарҳ-и садр» воқеаси. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ - дин даъватчиси ва давлат

арбоби. Пайғамбарнинг Хадича бинт Хувайлидга уйланиши. Каабанинг таъмир

етилиши. Ҳиро ғорида ваҳийнинг нозил бўла бошлаши. Яширин тарғиботнинг

бошланиши. Мусулмонлар. «Исро ва Меърож» воқеаси. Мадинага ҳижрат.

«Бадр» жанги. Илк ислом давлатчилик муносабатларининг вужудга келиши,

қарийб 23 йил давомида дин меъѐрларининг тадрижий шакллана бориши.

Худайбия шартномаси. Макканинг фатҳ етилиши. «Ҳажжатул вадў» («видолашув

ҳажи»). Рисолатнинг хотима топиши. Ал-Хулафо ар-Рошидун даври. Халифа

сайлаш хусусидаги тортишувлар.

5-мавзу: Ислом дини манбалари ва ҳозирги замон .

Ислом таълимотининг вужудга келиши. Муҳаммад Алайҳиссалом, унинг

ҳаѐти, таълимоти. ―Қуръони Карим‖, ҳадислар, қиѐс, ижмо – ислом динининг асосий

манбалари сифатида. Ҳозирги замонда ислом ва ѐшлар маънавияти. Ислом

динининг тарқалишида Ўрта Осиѐлик муҳаддислар ва тафсиршуносларнинг

тарихий хизматлари.

6-мавзу: Диний экстремизм, фун даментализм ва унга қарши кураш.

Фундаментализмнинг вужудга келиши. Экстремизмни келтириб чиқарувчи

омиллар. Терроризмга қарши курашда диннинг роли. Радикал диний оқимлар. Диний

экстремизм - муайян диний конфессия ва ташкилотлардаги ашаддий мутаассиб

(фанатик) унсурларнинг фаолияти мафкураси. Ўзбекистон Республикасининг

Конституциясида миллий ва диний руҳдаги сиѐсий партиялар тузишнинг

тақиқланиши. Диний экстремизмга қарши курашишда ѐшларга миллий истиқлол

ғояларини сингдиришнинг аҳамияти.

Ўзбекистонда ақидапарастликнинг ўзига хос кўринишда намоѐн бўлиши.

Ақидапарастликка берилиб қолмаслик учун диний билимларга ега бўлишнинг

зарурлиги. Ваҳҳобийлик - ХVIII асрда Арабистон ярим оролида вужудга келган

диний-сиѐсий оқим. «Ал-Ихвон ал-муслимун» ташкилоти ва унинг бўлимлари.

«Ҳизб ут-таҳрир» диний-сиѐсий партияси ва унинг мақсади. Бу партиянинг ислом

олимлари томонидан рад етилиши. «Акромийлар» гуруҳи ва унинг келиб чиқиши.

―Андижон воқеалари‖да диний экстремизм ва фундаментализмнинг намоѐн

бўлиш хусусиятлари.

7-мавзу: Виждон эркинлиги ва миллий истиқлол

Виждон эркинлиги – диний эътиқод эркинлиги. Ўзбекистон Республикасида

виждон эркинлигининг қонунан кафолатланиши. Диний экстремизмга йўл

қўймаслик чораларини кўриш. Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар масаласи.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг уставида виждон эркинлигининг ўз

ифодасини топиши. Бу масаланинг давлат, жамият ва диний ташкилотлар

орасидаги муносабатларнинг мустаҳкамланишидаги аҳамияти.

Мустақиллик ва дин. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси томонидан

виждон эркинлигининг кафолатланиши. «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар

тўғрисида»ги янги таҳрирдаги қонуннинг қабул қилиниши.

Баркамол инсонни шакллантириш Ўзбекистон мустақиллигини

мустаҳкамлашнинг назарий асоси эканлиги. Имонли, комил инсонларни тарбиялаш

Ўзбекистон мустақил келажаги учун кафолат эканлиги.

Тошкент шаҳрининг ―Ислом маданияти пойтахти‖ деб еълон қилиниши

мустақиллик шароитида диннинг инсоният тараққиѐтидаги ўрни тўғри

белгиланишининг тан олинишидир.








«_____ »________ 2010-й.



фанидан

СЕМИНАР МАШҒУЛОТЛАРИ РЕЖАСИ


1-мавзу: Зардуштийлик ва буддавийлик.

1. Зардуштийликнинг келиб чиқиши ва шарт-шароитлари.

2. ―Авесто‖ зардуштийликнинг асосий манбаи ва муқаддас

китоби.

3. Буддавийлик дини ва унинг келиб чиқиши.

4. ―Трипитака‖ буддавийлик динининг манбаи ва таълимоти

сифатида.

2-мавзу: Христианлик.

1. Христианлик дининг вужудга келишига сабаблари.

2. Иисус (Исо Масих) ҳаѐти ва таълимоти.

3. Христиан динининг йўналишлари (секталари): проваславлар, католиклар

ва протестантлар.

4. Христианлик динининг манбалари: Таврот ва Инжил.

3-мавзу: Ислом дини манбалари ва ҳозирги замон.

1. Ислом таълимотининг вужудга келиши.

2. Муҳаммад Алайҳиссалом, унинг ҳаѐти, таълимоти.

3. ―Қуръони Карим‖, ҳадислар, қиѐс, ижмо – ислом динининг асосий

манбалари сифатида.

4. Ҳозирги замонда ислом ва ѐшлар маънавияти.

4-мавзу: Диний экстремизм, фундаментализм ва унга қарши

кураш – давр талаби.

1. Диний экстремизм ва фундаментализм ҳақида тушунча.

2. Диний экстремизм ва фундаментализмга қарши курашишда ѐшларга

миллий истиқлол ғояларини сингдиришнинг аҳамияти.

3. Бугунги кунда «Ал-Ихвон ал-муслимун», «Ҳизбут-таҳрир», ―Ал-Қоида‖,

―Ваҳҳобийлар‖, ―Акромийлар‖ ташкилотлар ва гуруҳларининг террористик

фаолиятлари.

5-мавзу: Виждон эркинлиги, миллий истиқлол ва миллат

фаровонлиги.

1. Виждон эркинлиги диний эътиқод эркинлиги сифатида.

2. Маънавиятнинг тарихан қарор топиб боришида маданият ва диннинг ўрни.

3. Имонли, комил инсонларни тарбиялаш Ўзбекистон мустақил келажаги

учун кафолат эканлиги.








«_____ »________ 2010-й.



фанидан


1-мавзу: ДИНШУНОСЛИК ФАНИГА КИРИШ. ДИННИНГ

ИБТИДОИЙ ШАКИЛЛАРИ.МИЛЛИЙ ДИНЛАР.

1. Диншунослик асослари фанининг предмети ва унинг ижтимоий фанлар

ўртасида тутган ўрни.

2. Дин тушунчаси. Дин ва диний эътиқоднинг фалсафий моҳияти.

3. Диннинг ижтимоий, гносеологик, психологик ва тарихий илдизлари.

Диннинг асосий элементлари ва функциялари.

4. Диний муассасаларнинг жамият тараққиётидаги тутган ўрни.

Диншунослик асослари курсининг предмети ва унинг ижтимоий

фанлар ўртасида тутган ўрни.

ҳозирги замон воқелигининг ўзига хос характерли хусусияларидан бири

шундаки, жамиятнинг барча соҳаларига илмий тафаккурнинг таъсири кескин

кучаймоқда, унинг ижтимоий тараққиѐт омили сифатидаги роли ортмоқда.

Фаннинг XX асрдаги муваффақиятлари чиндан ҳам буюкдир. У бевосита ишлаб

чиқарувчи кучларга айланиб, инсон табиат сирларини тобора чуқур англаш

имконини бермоқда.

ҳозирги вазиятда илмий диншуносликнинг назарий ютуқлари ва

мамлакатимиздаги диний ташкилотларнинг ғоявий ва амалий иш фаолиятини

ҳисобга олганда дин ва диндорларга бўлган муносабатларни қайта кўриб

чиқишни талаб этади.

Диншунослик асослари курсининг вазифаси олийгоҳ талабаларига шу

соҳада чуқур билим бериш орқали курс доирасига кирган масалаларни таҳлил

этишда илмий ва объективлик услубини қўллаб, уларда диний қарашлар

тараққиѐтига, инсон камолотига хизмат қиладиган жиҳатларини ажратиб олиш,

мустақил фикр юритиш орқали илмий-фалсафий дунѐқарашга асосланган имон

ва эътиқодни шакллантиришдан иборат.

Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганидек: «Агар мендан нега

миллий қадриятларимиз шунча замонлар оша безавол яшаб келаяпти, деб

сўрашса, бу - аввало муқаддас динимиз ҳисобидан, деб жавоб берган бўлур

эдим. Шу заминда ўтган неча-неча авлодлар диний эътиқодни юракда

сақламаса, ислом фалсафасини ривожлантириб келмаса, биз бебаҳо ва

бетакрор маънавий - руҳий меросдан маҳрум бўлиб қолардик. Токи ҳар

бир ватандошимиз, айниқса, ѐшлар фақат ислом дини тўғрисида эмас,

умуман, дунѐдаги мавжуд динлар, уларнинг тарихи, моҳияти тўғрисида

тўлиқ тасаввурга эга бўлсин.

Ижтимоий соҳага оид дарсларда ѐшларга дин билан дунѐвий ҳаѐт

масалаларини, бу икки тушунчанинг бир - бирига таъсирини, улар

ўртасидаги мўътадил муносабат бўлиши зарурлигини очиб бериш керак».1

Ибтидоий дин шаклларидан тортиб то уруғ, қабила ва миллий динларгача,

уларда жаҳон динларининг пайдо бўлиши ва ривожланишининг ижтимоий,

гносеологик (назарий билиш) ва психологик илдизлари мавжуддир. Ана

шуларни ҳар томонлама тарихий далиллар асосида илмий таҳлил қилиш мазкур

курснинг вазифасидир.

Дин тушунчаси. Дин ва диний эътиқоднинг фалсафий моҳияти. Дин

тушунчаси кўп қиррали, мураккаб ва зиддиятли ижтимоий ҳодисани

ифодалайди. Дин сўзи ўзбек тилига араб тилидан кириб келган бўлиб, ишонч,

инониш маъноларини билдиради. Эътиқод ҳам арабча бўлиб, чуқур ва

мустаҳкам ишонч демакдир. Дин ва диний эътиқод фан шакллана бошлагандан

фалсафанинг етакчи мавзуси бўлиб келган. Айнан динга муносабатда, дунѐни

билишда файласуфлар идеалистлар ва материалистлар oқимларига ажралиб

кетишган.

Дунѐвий диншунослик билишнинг диалектик усулидан фойдаланиб,

диннинг гносеологик ва ижтимоий илдизларини, унинг моҳиятини, келиб

чиқиши ва ривожланиб боришини муфассал таҳлил этиб берган. Диннинг


психологик илдизи инсон психикасининг хусусиятларига боғлиқ бўлиб, у

оламнинг одам онгида инъикос этиши учун имкон яратади.

Динга ишонувчининг рационал ва ҳиссий элементларини ўз ичига олувчи

бу руҳий ҳолатлари диний ўз - ўзини англаш ва ўзини-ўзи ҳис этиш вужудга

келиши учун шарт - шароит ва имконият яратади. Улар муайян ижтимоий,

аввало салбий омилларнинг таъсирида, рўѐбга чиқиши амалга ошиши мумкин.

Бу омиллар турли хил салбий ҳислар пайдо бўлиши учун сабабдир.

Диннинг психологик ва гносеологик илдизлари бир - бири билан

чамбарчас боғланган. Бунда шахс психикасини ақл ѐрдамида англаш ва ҳиссий

- иродали ҳис этиш элементлари амал қилади.

Диннинг психологик хусусиятларига эса диний ҳис - туйғу, ирим - чирим,

турли диний маросим, хатти - ҳаракат, сажда ва шу сингарилар киради.

К.К.Платонов қўрқув, аввало ижтимоий ҳис - туйғу сифатидаги қўрқув

сингари инсон психикаси ҳодисаларини динга хос психологик илдизларга

тааллуқли деб ҳисоблайди. У инсон психикасидаги англанган ва англанмаган

ҳодисалар тўғрисидаги зиддият диннинг яна бир психологик илдизидир деб

ҳисоблайди. У кўпгина диний хатти - ҳаракатлар психологик структурасининг

зарур элементлари ҳисобланган мусиқа, театр, адабиѐт, шеъриятни қабул

қилиш билан боғлиқ муруккаб психологик кечинмалар - катарсис (покланиш)

эмоционал ўзига хос ҳиссиѐтни ҳам диннинг психологик илдизлари

элементлари қаторига киритади.

ҳозирги вақтда тадқиқотчилар, ижтимоий уюшмалар ижтимоий

психологиянинг субъектлари бўлиши керак, деган тўғри хулосага келдилар.

Булар доирасида эҳтиѐж, қизиқиш, ижтимоий норма, қадриятлар, жамоатчилик

фикри ва шу сингариларни ижтимоий-психологик ҳодисалар сифатида

самарали ўрганиш имконини беради. Динни ҳам ижтимоий бирликлар

доирасида ўрганиш, баҳолаш, тавсифлаш лозим. Шахс ижтимоий - психологик

ҳодисаларнинг, ижтимоий борлиқ ижтимоий психологиянинг ифодасидир.

Шунинг учун ҳозирги замон талаби динни ўрганишда фаннининг

динсоншунослик соҳаларида, яъни тарих, фалсафа, жамиятшунослик,

психология фанларида мавжуд бўлган материаллардан ва услублардан

атрофлича фойдаланишни, унинг туб моҳиятини тўғри тушунишни ва

ижтимоий муҳитдаги ўрнини илмий талқин қилишни тақозо этади, шу нуқтаи

назарга асосланган ҳолда, диннинг психологик илдизларини ѐритишда инсон

психикасига хос бўлган хусусиятларини, ривожланиш жараѐнларини

ўрганишда психология фанидан ва унинг методларидан фойдаланган ҳолда

диний илмий асосда ўрганамиз.

Шахсга илмий методологик нуқтаи назардан ѐндошув ижтимоий

гуруҳнинг руҳий ҳолатини, унинг ҳис - туйғуси, кайфияти ва хоказоларини

айрим одамлар кечинмаларининг мажмуи сифатида кўриб чиқишни кўзда

тутади. Бунда ижтимоий гуруҳнинг яхлитлик, бир бутунлик сифатидаги ўзига

хос психологик ҳолатлари диққат - эътиборда бўлмайди.

Ижтимоий фанлар мавқеидан ѐндашув эса, аксинча, жамиятнинг ишлаб

чиқариш усули бирламчи, ижтимоий - психологик ҳодисалар эса ҳосила бўлиб,

уларни айрим одамлар онгининг ҳолатига тааллуқли деб бўлмайди, деган

қоидадан келиб чиқади.

Материалистик фалсафанинг инсон ижтимоий муносабатлар мажмуидир,

деган қоидасига асосланадиган бўлса, жамиятдаги бирликларини, социал

психологияни шакллантиришда ижтимоий омиллар ҳал қилувчи роль ўйнаши,

шахс ижтимоий омилларнинг қонуний маҳсули эканлиги аѐн бўлади.

Ижтимоий фанлар тадқиқотчини жамиятга хос психологик ҳодисалар

хусусиятларини, уларни пайдо бўлиши, ўзгариши ва ривожланишини

аниқлашга ундайди ва аниқлашга ѐрдам беради.

Тарихий - социологик усул деб аталмиш бундай ѐндошув тарихий

этнографик тадқиқотларини олиб боришда ,айниқса, яхши самара беради. Бу

усул диншуносликда ҳам эвристик қимматга эгадир, чунки у ѐш авлодда диний

эътикотларнинг ва анъаналарининг сақланиш ва такрорланишига сабаб

бўладиган социал - психологик омилларни тадқиқ этишда тўғри йўналишни

белгилаб олиш имконини беради.

Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, ижтимоий-психологик ҳодисаларининг

хусусиятларини ҳисобга олмай туриб динни тушуниш, изоҳлаш, тавсифлаш

мумкин эмас. Дин маънавий, аниқроғи, ғоявий - маданий омил бўлибгина

қолмай, айни вақтда, кўпгина жиҳатлардан ижтимоий-психологик ҳодиса

ҳамдир.

Дин ижтимоий бирликлар ва гуруҳлар мафкураси ва психологиясининг

таркибий қисми, байрам, урф-одат ва маросимларнинг манбаи бўлиб, жамоа ва

гуруҳлар фикрини шакллантиради, шахс ва ижтимоий гуруҳларнинг

дастурларини, қадрият йўналишлари ва мотивларини белгилайди. Шу билан

бирга, диннинг пайдо бўлиши ва эволюцияси, муайян жамиятдаги шарт

шароитни унинг дастлабки шакллари - сеҳргарлик, тотемизм, фетишизм,

оташпарастликларни ўрганиш, шунингдек турли ижтимоий-иқтисодий

формацияларда диннинг пайдо бўлиш, мавжуд бўлиб туриш шарт-шароитлари

ва илдизларини ўрганишни ҳам тақозо этади.

Диннинг фалсафий моҳияти. Диннинг пайдо бўлиш сабабларини

ўрганишнинг илмий асослари дунѐвий диншуносликда қуйидагича баѐн

этилади:

1. Диний тушунчалар, таълимот ва тасаввурларнинг пайдо бўлишини

изоҳлашда инсоният тараққиѐтининг шарт - шароитини ҳисобга олиш зарур.

2. Мавжуд ижтимой - иқтисодий тараққиѐт даражасини, унга мос

равишда ижтимоий - сиѐсий муносабатларга асосланган ҳолда инсониятнинг

маънавий камолотини, уларнинг ташқи дунѐ тўғрисидаги тасаввурларининг ва

билмларининг даражасини билиш зарурдир.

3. Табиат сирлари олдида ибтидоий одам ожизлиги оқибатида ташқи дунѐ

тўғрисида, унда бўлаѐтган воқе - ҳодисаларга нисбатан нотўғри қарашлар,

ғаройиб ҳодисалар ҳақидаги асоссиз тасаввурларнинг туғилишига олиб

келганлигини ҳисобга олиш лозим.

4. Меҳнат тақсимотининг пайдо бўлиши асосида золимлик ва мазлумлик,

бойлик ва қашшокликнинг юзага келиши билан дин ҳукмрон синфни ҳимоя

қиладиган маънавий қуролга айланганлигини назарда тутиш керак.

5. Табиатшунослик илми, далилларини фан - техника ютуқларини

ҳисобга олиш ва улардан табиат ва жамият сирларини тушунишда фойдаланиш

лозим.

Булар билан бир қаторда диншунослик асосан табиатшуносликка суяниш

керак деган ғояларни ҳисобга олиш, диннинг пайдо бўлиш сабабларинигина

эмас, балки унга бўлган муносабатини ҳам тўғри талқин этишда назарий ва

амалий аҳамият касб этади.

Диннинг пайдо бўлиши ва ривожланишини илмий асослаб ўрганиш

яни:

а) объективлик;

б) конкрет- тарихий шароитни ҳисобга олиш;

в) илмийлик;

г) синфийлик;

д) умуминсоний қадриятлар билан боғлиқлик;

е) дин мавжудлигини, умуман гнесалогик ижтимоий - иқтисодий ва

психологик сабабларини ҳисобга олишни тақазо этади.

Кузатилаѐтган табиат ва жамиятдаги ҳодисалар моҳиятига кўра ниҳоятда

мураккабдир. Табиий ва ижтимоий фанларда буюк муваф фақиятларга

эришган ҳозирги замонда ҳам ҳали билиб етилмаган сирли жараѐнлар мавжуд.

Табиат ва жамиятда ҳамма нарса-ҳодисалар доим ўзгариб ва ривожланиб

боради.

Диннинг жамиятдаги вазифалари. Жамият шаклланишининг

дастлабки даврларида пайдо бўлган дин халқлар ҳаѐти билан боғлиқ бўлган

ҳолда ривожланган, мослашган, секин-аста диний тизимни вужудга келтирган.

Натижада маълум ижтимоий - сиѐсий ва маданий - ахлоқий вазифаларни

бажаришни ўз зиммасига олган. Бундай функциялар жамият тараққиѐтининг

юқори босқичларида, ,айниқса, яққол кўзга ташланади.

Бу ўринда диннинг, айниқса, исломнинг Марказий Осиѐ халқлари ҳаѐтида

тутган ўрни, вазифалари, фан ва маданият билан ўзаро таъсири хусусида фикр

юритиш ўринлидир. Диннинг жамиятда бажарадиган ижтимоий, маънавий,

руҳий вазифалари қуйидагилардан иборат:

Биринчидан, ҳар қандай дин ўз ҳомийлари учун тўлдирувчи, овутувчи

(компенсаторлик) вазифасини бажаради. Масалан, инсонда диний эҳтиѐж ҳосил

бўлишини олиб қарайлик. У ўз ҳаѐти, турмуш тарзи, табиат ва жамият билан

бўлган муносабатлари жараѐнида шахсий ва ижтимоий эҳтиѐж, мақсадларига

етишиши қийин, иложсиз бўлиб кўринганда бундай маънавий - руҳий эҳтиѐж

вужудга келган. Чунки инсон ҳаѐтида қувончли ва ташвишли онларда, орзулар

рўѐбга чиқиши иложсиз бўлган пайтда инсониятнинг динга эҳтиѐжи ортаборган

жамият бўлиб яшаш талабларида бошланган ва дин бу ўринда маънавий - руҳий

эҳтиѐжни қондирувчи, тасалли берувчилик вазифасини бажаради.

Иккинчидан, динлар ўз таълимот тизимини вужудга келтириб, унга

эътиқод қилувчи шахс ва жамоани шу таълимот доирасида сақлашга ҳаракат

қилади. Буни динларнинг бирлаштирувчилик (интегративлик) функцияси

дейилади. Бунга дин муайян ижтимоий, этник ва маънавий ҳаѐтнинг ўз таъсири

доирасида бўлишни кўзда тутади. Масалан, ислом ўтмишда Марказий Осиѐ

халқларининг ижтимоий ҳаѐтига, ахлоқий муносабатларига, ҳаттоки адабиѐт ва

санъатига ўз таъсирини кўрсатган.

Учинчидан, дин диндорлар ҳаѐтини тартибга солиш, назорат қилиш

(регулятивлик) Функциясини бажаради. ҳар қандай динларнинг маълум урф -

одат, маросим ва байрамлари бўлиб, уларни ўз вақтида, диний таълим ва талаб

асосида бажарилиши шарт қилиб куйилади.

Тўртинчидан, дин диндорларнинг бирлигини, жамият билан шахснинг

ўзаро алоқасини таъминловчи хусусият - алоқа боғлашлик вазифасига ҳам

эгадир. Бунда конкрет бир динга эътиқод қилувчи киши шу диндаги бошқа

кишилар билан боғлиқ бўлиши, урф - одат ва ибодатларни жамоа бўлиб адо

этиш кўзда тутилади. Черков, мачит ва диний ташкилотлар диннинг бу

функциясини амалга оширишга кўмаклашади, айни пайтда, бу ҳолатни назорат

қилади.

Булардан ташқари дин вазифаларининг фалсафий, назарий жиҳатлари

бўлиб, инсоннинг яшашдан мақсади, ҳаѐтининг мазмуни, дорул фано, дорул

бақо - дунѐ ҳақидаги масалаларга ўз муносабатларини билдиришдан иборат.

Динлар тарихи сиѐсий функцияга ҳам эга бўлганлар ҳозир деярли барча динлар

бундай функцияни бажармайди ѐки бу функция сезиларли эмас. ҳар қандай

диннинг маълум тарихий шароитда бажарадиган функциялари йиғиндиси

унинг ижтимоий вазифасини белгилайди. Диннинг ижтимоий ҳаѐтга таъсири

ҳамма вақт ҳам бир хил бўлган эмас. У вақтга, ўринга, шароитга қараб

сезиларли даражада ўзгариб боради.

«Диншунослик» курси диннинг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихини,

унинг таълимотини, вужудга келиши ва шаклланишини ўрганувчи фандир. Бу

фан жамият тараққиѐти жараѐнида дин билан боғлиқ бўлган барча ижтимоий

ҳодисаларни - мафкура ва ақидалар барча ижтимоий ҳодисаларни - мафкура ва

ақидалар, урф - одат ва маросимлар, мачит ва диний ташкилотларнинг талаб ва

тартибларини ўрганиш, таҳлил қилишни кўзда тутади.

Марказий Осиѐда ҳурфикрлилик. ҳурфикрлиликка хос дастлабки ғоялар

Марказий Осиѐда - деизм, пантеизм, муътазилилийлар, бу ўлкада яшаган, ижод

қилган улуғ мутафаккирлар Форобий, Беруний, Ибн Сино, Умар Хаѐмнинг

ижтимоий - фалсафий қарашларида ўз аксини топган. Ибн Рушднинг «Икки

ҳақиқат» таълимотида олға сурилган эди. XVII асрда Бобурнинг набираси шоҳ

Акбар, сўнгра XVIII асрда француз файласуфларининг динга, диний

ташкилотларга муносабати XIX асрда илмий диншунослик хусусида янги оқим,

йўналиш ва назариялар юзага келишига катта туртки бўлган. Бинобарин, XIX

асрда мифологик мактаб (ака - ука Я. ва В.Римм, М.Мюллер); антропологик

мактаб (Л.Фейербах) ва бошқа йўналишлар пайдо бўлган. XX асрда

диншунослик янада янги назариялар билан бойиган. Бунда швейцариялик

психолог К. Юнг ва ,айниқса, француз социологи Э.Дюркгеймнинг «коллектив

онг» ҳақидаги таълимоти диққатга сазовордир

Олимларнинг диншунослик соҳасидаги изланиши муҳим хулосалар

чиқаришга олиб келган. Биринчидан, ҳар қандай дин ижтимоий ҳодиса

ҳисобланиб, ижтимоий онг шаклларидан биридир; иккинчидан, диний

тасаввур ва эътиқодлар жамият тараққиѐтининг муайян ижтимоий шароитлари

таъсирида турли - туман шакл ва кўриниш касб этган; учинчидан, ибтидоий

диний тасаввурлардан тортиб жаҳон динларигача бўлган динлар ривожланиши

эвалюциясини эътироф этиш диншунослик ҳақида тўғри илмий хулоса

чиқариш имкониятини беради.

Юқоридаги фикрларга асосланиб, «Диншунослик асослари» курси

предметини қуйидагича таърифлаш мумкин: Диншунослик кишилик

жамияти тарихий тараққиѐтининг муайян босқичида пайдо бўлган барча

дин шаклларининг маънавий, ижтимоий, гносеологик ва психологик

илдизларини, уларнинг таълимоти ва маросимчилиги, ижтимоий ҳаѐтдаги

мавқеи ва ижтимоий функцияларини илмий жиҳатдан ўрганувчи фандир. Яқин ва ўрта Шарқ халқлари тарихида ҳурфикрлилик ғоялари Зардўшт

таълимоти, Маздак ижтимоий - сиѐсий фаолияти таъсирида бўлган. Ал -

Форобий, Ибн Сино, Умар Хайѐм, Ибн Рушд каби мутафаккирлар

ҳурфикирлиликни кенг ривожлантирганлар. Шу сабабдан «Диншунослик»

курсини ўрганиш жараѐнида булар таълимотининг ўзига хос томонларини

кенгроқ баѐн қилиш мақсадга мувофиқдир. Чунончи, ҳурфикирлилик

ғояларининг пайдо бўлиши, шаклланиши ва ривожланиши ҳар бир тарихий

тараққиѐтда, маънавий ҳаѐтда, динга бўлган муносабатни аниқлашда муҳим

аҳамият касб этган. Бинобарин, Марказий Осиѐ халқлари тарихида

ҳурфикирлиликни илмий ўрганиш унинг ҳар бир босқичига объектив ѐндашган

ҳолда тўғри хулосалар чиқариш, унинг тажрибаси, ижобий жиҳатлардан

фойдаланиш шу куннинг муҳим масалаларидан биридир.

Ўзбекистонда динга муносабат. ҳозирги вазиятда илмий диншунослик

назарий ютуқларни ва мамлакатимиздаги диний ташкилотларнинг ғоявий ва

амалий иш фаолиятини ҳисобга олганда дин ва диндорларга бўлган

муносабатларини қайта кўриб чиқишни тақозо этди. Бундай зарурат диний

ташкилотларнинг ҳозирги ижтимоий тузумга бўлган ижтимоий

муносабатларига объектив баҳо беришни талаб этади.

Буларнинг ҳаммаси давр талабидан ва келажакдаги маъсулиятни ҳис этган

ҳолда республикамизда аҳоли диндорлиги - даражасини аниқлаш, диндорлар ва

диний уюшмаларнинг жамиятда тутган ўрнини тўғри талқин этиш ҳамда дин

билан давлат ўртасидаги муносабатларининг умуминсонийлик тамойилларини

тиклаш, дин ва диний муассасаларга доир муаммоларга бўлган холисона

ѐндашишдир. Бу ҳаракат кўп ѐқлама хусусиятга эга бўлиб, мустақил

республикамизнинг ички ва ташқи сиѐсатида ўз аксини топмоқда.

Республикамиз Шарқ ва қарбдаги барча тинчликсевар давлатлар билан

уларнинг ижтимоий тузуми, динга муносабатидан қатъий назар, иқтисодий-

ижтимоий, маданий алоқаларни кенг йўлга қўймоқда. Ижтимоий ҳаѐтда диний

ташкилотлар фаоллигининг ортиб боришини демократия жараѐнида улар

ўрнининг мустаҳкамланиши деб қараш мумкин. Диний ташкилотларга хос

ижтимоий активликнинг ортаѐтганлигини эътиборга олиб, уни икки йўналишда

- ижтимоий ҳаѐтда ва дунѐқарашда шахснинг фаоллигини ошириш керак.

Диний ташкилотларнинг ижтимоий йўналишларда ҳақиқий воқеликка ошкора

ва ижобий ѐндашишлари кенгайиб бораѐтганлиги одат тусига кириб бормоқда.

Бунга республикамиз ҳаѐтига ҳозирги кунда диний ташкилотларнинг

холисона муносабатлари, бераѐтган ижобий баҳолари жонли гувоҳ бўла олади.

Бунда айрим диний ташкилотларнинг ижтимоий фаолиятлари аҳамиятга

моликдир. Шунинг учун ҳозирги даврда уларга нисбатан бўлган

муносабатларда умуминсонийлик, демократик холислик тамойиллари

тикланмоқда. Динга эътиқод қилувчиларга маъмурий – буйруқбозлик тазийқи

ўтказишдан воз кечилмоқда. Лекин дин ва фандаги муаммоларини қайтадан

кўриб чиқиш, турғунлик давридаги эскича қарашлардан воз кечиш ва илгари

«жанговар атеизм» йўл қўйган қўпол хатоларни тузатиш зарурияти юзага келди

десак хато қилмаган бўламиз.

Зеро, президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганидек: «Мамлакатимизда

амалга оширилаѐтган янгиланиш ва тараққиѐт сиѐсатининг стратегик

мақсади - ҳуқуқий демократик давлат ва бозор иқтисодиѐтига асосланган

фуқаролик жамиятини барпо этишдан иборат. Ва шу асосда

ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллашига

эришиш»дан иборатдир.1

Хулоса қилиб айтганда, динлар ва диний эътиқодлар инсоният тарихида

жуда муҳим аҳамиятга эга бўлган ва бу ҳодиса ҳозирги замон учун ҳам

характерлидир.

Диний онг - ижтимоий онг шаклларидан бири. Дин тўғрисида турли хил

қарашлар бўлиб, уларнинг бир-биридан тафовутини англаш муҳим назарий ва

амалий аҳамиятга эга.

Диннинг пайдо бўлиши ва ривожланишини ўрганилаѐтганда унга

тарихийлик тамойили (тамойил) асосида ѐндошиш катта аҳамиятга эга. Шу

жиҳатдан қаралганда айрим белгилари замонавий динларда ҳам сақланиб

қолган диннинг энг қадимий шакллари - тотемизм, фетишизм, анимизм,

аниматизм, шаманизм, сеҳргарлик ва магиялардан иборатдир. қадимда бу

динлар Марказий Осиѐ минтақасида ҳам мавжуд бўлган. Кейинчалик улар

ўрнини буддавийлик, Зардўштийлик, шомонлик эътиқодлари эгаллаган.

ҳозирда бу минтақада нисбатан энг кўп тарқалган дин исломдир.

Марказий Осиѐ жумҳуриятларида исломнинг ўзига хос кўринишини

тушуниш учун конкрет тарихий шароитни, халқнинг ўтмиши, яшаш тарзи,

ишлаб чиқариш усуллари, этник хусусиятларни ҳисобга олиш зарур.

Ислом ва қуръоннинг вужудга келиши тарихи билан боғлиқ бўлган

муаммолар аввало Шарқ исломшунослари, сўнгра кўпроқ Европа

исломшунослигида XIX асрнинг ўрталаридан бошлаб ўрганила бошлаган.

1 1 «Фидокор» газетаси, 8 июнь 2000 йил.

Европа, Америка исломшунослиги ва қуръоншунослигида олиб борилган

тадқиқотларнинг кўпчилиги, конкрет далилларга бойлигидан қатъий назар,

уларнинг барчаси методологик жиҳатдан чекланган.

Дин тарихида диншунослар диннинг пайдо бўлишини турли изоҳлаб

келганлар. Унинг пайдо бўлиш сабаблари қадимги дунѐ диншуносларини

қизиқтирган, бинобарин, унга жавоб топишга ҳаракат қилишган. қадимги

Хитой, ҳиндистон ва хусусан, қадимги грек файласуфлари борлиқ тўғрисида

фикр юритганларида дин, унинг келиб чиқиши ва моҳияти тўғрисида ҳам

айрим ғояларни олға суришган.

Антик дунѐ фалсафасида бу муаммони ҳал этишда диншунослар икки

гуруҳга бўлинган. Агар материалистлар худонинг гўѐ мавжудлигига ишончни

табиий ва ердаги сабаблар билан боғлаб изоҳлаган бўлсалар, идеалистлар буни

идеал (руҳий) кучларнинг мавжудлигидан ахтарардилар.

ўтмишдаги материалистлар динни инсон онгининг маҳсули деб қараганлар

ва уларнинг дунѐқарашлари марказида диннинг шаклланиши сабабларини,

шарт - шароитлари тўғрисидаги масалалар туради.

Диний онг, урф-одатлар, диний дунѐқараш кўп жиҳатдан инсон ҳис -

туйғулари, эҳтирослари, хаѐллари таъсири остида пайдо бўлиши тўғрисидаги

тушунча қадим замонлардаѐқ мавжуд бўлган.

қадимги материалист файласуфлар (Демокрит, Лукреций Кар ва

бошқалар) қўрқув, таҳлика ҳисси динга ишониш манбаи бўлган дейишган.

Б.Спиноза, Л.Фейербах сингари мутафаккирлар ҳам динга шундай ѐндошиш

тарафдорлари бўлишган. Чунончи, Л.Фейербах ўзининг «Диннинг моҳияти

тўғрисида лекциялар», «христианликнинг моҳияти» деган асарларида диннинг

пайдо бўлиш сабабларини «қарамлик ҳисси ва қарамлик англашилиши»дан

қидириш лозимлигини, динни тушунтириб бериш учун «қўрқув» сингари

салбий ҳис-туйғуларнигина эмас, балки «қувонч», «миннатдорчилик»,

«муҳаббат» ва «эъзозлаш» сингари ижобий туйғуларни ҳам эътиборга олиш

лозимлигини таъкидлаган эди.

Бу билан Л.Фейербах диннинг моҳиятини инсоннинг моҳиятидан иборат

қилиб қўяди. Лекин инсоннинг моҳияти айрим одамга хос бўлган мавҳум эмас,

балки ҳақиқат ҳолида у ҳамма ижтимоий муносабатларнинг мажмуидир.

Унинг фикрича, инсон моҳияти фақат «уруғ» деб жуда кўп алоҳида

одамларни табиий воситалар билан бир - бирига боғлайдиган ички, тилсиз

умумийлик деб тушунилиши мумкин. Шу сабали Фейербах «диний

ҳиссиѐтнинг» ўзи ижтимоий маҳсул эканлигини ва ўзи таҳлил қилаѐтган

мавҳум алоҳида одам ҳақиқатда муайян ижтимоий шаклга мансублигини

пайқамаслиги таъкидланган.

Классик фалсафа асарларида диннинг пайдо бўлиши ва уни ўрганишнинг

илмий дунѐқарашга таянган методологик қоидалари баѐн этиб берилган.

Дин турлари мактаблар ва йўналишларга мансуб бўлган хорижий

диншунослар ва файласуфларнинг диққат- эътиборида бўлган ва шундай бўлиб

қолмоқда. Масалан, даниялик файласуф ва руҳшунос Жеймс бундай деб ѐзган

эди: «Диннинг тажриба моҳиятан диний ҳиссиѐт бўлиб, у барча ва ҳамма диний

нуқтаи назарларининг муҳим хусусиятларини ташкил этади. Барча тасаввурлар

унга нисбатан бўйсунувчи ва шартлидир». Жеймс «ҳиссиѐтни диннинг энг

чуқур манбаи деб нотўғри ҳисоблаган, фалсафий ва художуйлик кайфияти эса

асл нусханинг бошқа тилга таржимаси сифатида иккиламчи устукурмадан

бошқа нарса эмас» деб таъкидлаган эди. Бу фикрга асло қўшилиб бўлмайди.

Дунѐвий диншунослик таълимотининг асосчилари ҳам диний онгда

ҳиссиѐт, эътиқод ва тасаввурларнинг муҳим ўрин эгаллашини яхши

англаганлар ва уни талқин этишнинг илмий тамойилларини белгилаб

берганлар.

Г. Плеханов диний ҳиссиғтни диннинг зарур жиҳатлари деб ҳисоблаган

эди. Унинг фикрича, ҳаѐтда яхшилик билан ѐмонлик деб аталадиган «мангу

муаммолар» мавжуд экан, одамлар ахлоқий камолотга интилиб, ана шу икки

тушунча орасида гангиб қоладилар; бундай фурсатда диннинг моҳияти ўзининг

юксак ахлоқий идеалларини намоѐн этади. Бироқ, бу ўринда ҳам қўрқув билан

таъқиб этиб турган ахлоқийлик тушунчаси охиратдаги ҳаѐт тушунчаси билан

қоришиб кетарди.

Динда ижтимоий, тарихий, гносеологик ва психологик илдизлар

мавжуддир. Булар орасида психологик илдизларни алоҳида ажратиб кўрсатиш

ўринлидир. Уларга гносеологик нуқтаи назардан ва энг аввало ижтимоий

илдизлар мавқеидан қарашимиз зарур. Асримизнинг 50-60 йилларидаги

тадқиқотлар эса, бу соҳадаги таълимотни янада ривожлантириб, диннинг

махсус психологик илдизлари ҳам борлигини исботлади.

Дунѐвий диншунослик диннинг тасалли бериш функциясига нисбатан

салбий муносабатини ҳам шу маънода тушуниш лозим. Кимки қулни

қулдорликка қарши қўзғатиш ўрнига унга тасалли берса, қулдорларга ѐрдам

берган бўлади; тасалли беришнинг асл моҳияти ва аҳамияти тўғрисида гапирар

эканмиз, черков тасаллиси ижтимоий вазифасини синфий кураш нуқтаи

назаридан таҳлил этиш керак. Бунда тасалли бериш инқилобий ҳаракатни

ривожлантиришга тўсқинлик қиладиган ижтимоий - психологик омил сифатида

қараб чиқилиши керак. Буларнинг ҳаммасидан машҳур диншунослар тасалли

беришга, бошига фалокат, мусибат, бахтсизлик тушган, алам - ситамга дучор

бўлган кишилар тақдирига инсонларча ҳамдардликка салбий муносабатда

бўлганлар, деган маъно келиб чиқмайди. Уларга инсон сифатида ахлоқнинг ана

шу умумбашарий қоидаси асло бегона эмас, деган хулоса келиб чиқади.

Муаммолардан яна бири шундан иборатки, диний ҳис - туйғу туғма деган

муаммо илмий мунозара баҳсларининг мавзуи бўлиб қолди. Бунда диний

дунѐқараш мавқеида турадиган кишилар фақатгина диний ҳис - туйғу

абадийдир деган ғояни ўринсиз ҳимоя қиладилар.

қадимги дин шаклларидан Фетишизм. ҳар қандай нарса ва буюмлар-

тошлар, ѐғочлар, дарахтлар ҳоҳ табиий бўлсин, ҳоҳ инсонлар меҳнати орқали

яратилган бўлсин, Фетиш сифатида кўриниши мумкин. Кўзмунчоқлар,

туморлар ва бошқа шу қабиларни тақиб юриш одатлари деярли Марказий Осиѐ

ҳамма халқлари орасида ҳозирда ҳам учраб туради. Бироқ, шуни ҳам назарда

тутиш керакки, айрим ҳолларда туморлар, кўзмунчоқлар, муқаддас ѐзувлар

диний хизматлар билан бир қаторда эстетик жиҳатдан ҳам муайян вазифаларни

бажарганлар. Шунингдек, улар маҳаллий халқларнинг айрим тарихий маданий

анъаналарини ҳам ифода этади.

Аниматизм диний тасаввурларнинг ўзгариб бориши ва ривожланиши

нуқтаи назардан фетишизмга нисбатан юқори босқичдир. ҳозирга қадар

бизнинг сўз бойликларимизда аниматизмга хос бўлган қарашлар билан боғлиқ

бўлган сўз бирикмалари учрайди. Бунга «ѐмғир келяпти», «қуѐш чиқаяпти»

кабилар мисол бўлади.

Шундан сўнг нарса ва бутун мавжудотларни «иккилантириш», яъни

уларнинг инсон кўзига кўринмайдиган «жони», «руҳи» мавжудлиги ҳақида

дуалистик тасаввур шакллана борди. Бундай қарашларни инглиз тарихчиси -

элшунос Э.Тайлор анимизм - табиатдаги нарса ва ҳодисаларни бошқариб

борадиган жон ва руҳларнинг ҳақиқий мавжудлигига ишонч деб атайди. Инсон

вафотидан сўнг унинг руҳи яшаши ҳақидаги қараш ҳам анимистик қарашдир.

Шарқ халқларининг қадимги диний қарашларида самовий жисмларга,

ҳодисаларга итоат қилишлар ҳам кенг ўрин олган. Бу борада юлдузлар

ҳаракатига кенг ўрин берилган. Марказий Осиѐ халқларининг осмон худоси

бўлган «Тангри»га ишониши, самовий жисм ва ҳодисаларнинг

муқаддаслаштиришлар билан боғлиқ қадимги бир қанча диний

тасаввурларнинг ўзаро уйғунлашувининг натижасидир. Кўпгина туркий

халқларда Тангри худо сифатида осмонга, ерга, ойга нисбатан ҳам қўлланилган.

Бу вазият осмон, ер сув, тоғ худоларини ҳали бир-биридан

ажратилмаганлигидан далолат беради.

Шарқ халқлари орасида аждодларга, уларнинг руҳларига сиғинишлар,

улардан мададлар кутишлар, ер, инсон саломатлиги учун фойдали бўлган

чашма ва булоқларни муқаддаслаштиришлар, улар билан боғлиқ қурбонликлар

қилиш учраб туради. Тоғ баландликлари, довонлари, сўқмоқлари билан боғлиқ

руҳлар энг кучли ва қудратли руҳлар ҳисобланган. Улар шарафига бағишланган

тош буюмлари, муқаддас тепаликлар, сунъий тўсиқлар, айрим ҳолларда эса хом

ғиштлардан қурилган гумбаз том билан ѐпилган махсус иншоатлар барпо

қилинган.

Одатда булар атрофига тоғ эчкиси ва қўйларнинг шоҳлари териб қўйилган,

узун таѐқларга бир тутам жунлар, латталар, пахталар ва ѐввойи қўтосларнинг

думлари осиб қўйилган. ҳозирда ҳам бундай муқаддас жойларда, гарчи ҳеч ким

дафн қилинмаган бўлса ҳам, мозорлар деб аталади. Булар ислом билан боғлиқ

маросимчилик, тоат-ибодатларнинг таркибий қисмига айланиб қолди.

Диннинг қадимий шаклларига она худо (Онахит) билан боғлиқ

тасаввурлар ҳам киради. Она худо ҳосилдорликнинг мўл-кўлчиликнинг рамзий

ифодаси, оила ўчоғини, янги ѐш авлоднинг ҳомийси ҳам ҳисобланган.

ўзбеклардаги Анбар она, қирғизлардаги Умай энелар шулар жумласига

мансубдир.

Тотемизм. Марказий Осиѐ халқларининг илк қарашлари тарихи

тотемистик қарашлар билан ҳам боғлиқдир. Бу қарашлар асосан йиртқичларни

муқаддаслаштириш орқали намоѐн бўлган. Муайян инсонлар гуруҳлари ҳайвон

туридан келиб чиққан деб фараз қилиш тотемистик қарашларнинг асосий

мазмунидир. Масалан, ит, бўри, кийик ѐки буғу, бургутлар туркий халқларнинг

бош тотемлари ҳисобланган. Улар муайян уруғларнинг асосчиси ва ҳомийси

деб билинган.

Энеолит даврига келганда эса (эрамиздан 3 -5 минг йил илгари) сопол

идишларда ўсимликлар, буюмлар, геометрик шаклларгина эмас, шунингдек, тоғ

эчкиси ва қўйлар аждаҳоларнинг тасвирлари ҳам учрайди. Шунга кўра қадимги

одамлар ѐввойи ҳайвонларни бу дунѐда эмас, балки ўзга дунѐда - ғайри-табиий

мавжудотлар, худолар, руҳлар дунѐсида яшайдилар ва одамлар билан худолар

орасидаги боғланишларда воситачилик вазифасини бажарадилар, деб

тушунганлар. Чунончи, туркман халқларининг афсоналарига кўра бургут

одамлар учун эмас, балки эчкилар ва уларнинг болалари учун ѐмғирни

ѐғдиради.

қозоқларда туғиши яқинлашган ва янги туққан аѐлни ѐвуз руҳ ҳисоблаган

«алвасти» дан асрашда бургутдан фойдаланиш ҳақидаги тасавурлар сақланиб

қолган. ўзбек ва тожик халқларининг миллий бош кийими дўппиларда

қушларнинг, жумладан, мусичанинг тасвири учрайди, деярли ҳамма ерларда

болаларни кўз тегишларидан, бало - қазолардан сақлаш мақсадида уккининг

пати ва панжаларидан фойдаланилган. Бу ҳолат чорвадорларда ҳам учрайди.

Дунѐ халқларида кенг тарқалган қушларни, ,айниқса, сувда

сузадиганларини эъзозлаш, инсон вафотидан сўнг унинг жони, руҳи қуш

шаклида инсон танасини тарк этади деб билишлар, хоразмликларда ва тоғли

туманларда яшовчи тожикларда ҳам учрайди. Тожикистоннинг узоқ тоғли

вилоятларидан бирида яшовчи халқлар кабутарларни инсон руҳи деб қараб,

уларга озор бермайдилар, истеъмол қилмайдилар, эъзозлайдилар.

Марказий Осиѐ халқларининг илк диний қарашларида туя ва отларни

муқадаслаштириш кенг ўрин олган. Бу жараѐн эрамиздан олдинги даврларда

кўчманчилик турмуш тарзи ва у билан боғлиқ хўжалик ишларининг

шаклланиши туфайли янада ривожланган.

Эрамизнинг III - IV асрларидан бошлаб 300 йилдан кўпроқ давр мобайнида

қадимги Бухорода зарб этилган тангаларда, гарчи турли-туман кўринишларда

бўлса ҳам, туянинг тасвирлари чоп этилган.

Марказий Осиѐ халқларининг диний қарашларида бундай ҳайвон

шаклларидаги муқаддаслаштиришларнинг қолдиқлари узоқ даврлар мобайнида

сақланиб қолган. Чунончи, бу вазият Сиѐвуш (бу «қора айғир от, тойча»

маъносини англатади) билан боғлиқ қарашларда ҳам ўз ифодасини топади.

Фетишизм, анимизм ва бошқа шу кабилардан иборат бўлган қадимги

халқларнинг илк диний қарашлари уруғчилик тузумининг емирилиши ва унинг

ўрнида синфий табақавий жамият ташкил топиши жараѐнида ўзгариб боради.

Овчилик билан боғлиқ сеҳргарлик, афсунгарлик ва тотемистик хислатларга

эга бўлган қарашлар ва ҳаракатлар, кейинчалик руҳлар, ѐки шайтонлар

ҳақидаги тасаввурларга, ҳамма нарса ва ҳодисаларни, шунингдек одамларни

иккилантиришга, яъни бир-бирига нисбатан мустақил моддий ва руҳий

томонлари бор деган қарашларни вужудга келтирди.

Шайтонлар ва уларнинг малайлари ҳақидаги қарашларнинг вужудга

келиши, дин тарихидаги муҳим ҳисобланган босқич, кўпхудоликнинг

(политеизм) мавжудлиги билан ўзаро туташиб кетади. Марказий Осиѐ

халқларининг парилар, жин ва шайтонлар, девлар, алвастилар ҳақидаги

тасаввурлари озми - кўпми бир - бирларига анча ўхшашдир.

Бу ғайри табий мавжудотлар ўзларининг ҳислатлари, одамларга бўлган

муносабатларига кўра, шартли тарзда уч гуруҳга бўлинадилар:

Биринчи гуруҳга одамларга ҳомийлик қилувчи, айни вақтда одамларга

зарар ва хасталик ҳам келтирувчи бўлиб, уларни зарар – заҳматлардан қутулиш

ва раҳм - шафқатга эга бўлиш учун ис чиқариш, қурбонлик орқали ҳалос

бўлиши мумкин бўлган руҳлар киради. Буларга мозорларда яшайдиган

арвохлар, руҳлар, ўт-ўчоқлар билан боғлиқ диний тасаввурлар ва маросимлар

мисол бўла олади.

Иккинчи гуруҳга, инсонларга зиѐн келтирувчи ҳисобланмиш алвасти,

ажина, дев, аломон, саркиз, олмоз қабилардан иборат бўлган руҳий

мавжудотлар киради.

Учинчи гуруҳга эса инсон билан ўзига хос тарзда жинсий муносабатда

бўла олади деб тушунилган парилар киради. ҳозирда ҳам баъзи туманларда

буларга бағишланган махсус маросимлар ўтказилади. Чунончи, жониворлар

сўйилади, ҳолвайтар, қатлама ва ҳоказоларга ўхшаш маросимчилик таомлари

тайѐрланади.

Ана шу даврлардан бошлаб сеҳргарлик вужудга кела бошади.

Сеҳргарлик. Фанда магия деб ҳам юритиладиган сеҳргарликнинг асосий

белгиси айрим одамлар сеҳргарлар инсонлар билан руҳлар ўртасидаги

муносабатларидан воситачилик вазифасини бажара оладиган ҳислатларга эга

деб ишонишдир. Махсус кийим кийган, чилдирма ушлаган ва бошқа турли

нарсалар таққан сеҳргарларнинг халқ ўртасида рақс тушиб ва жазавага кириб

руҳлар билан «алоқа боғлаши» ва улардан маълум йўл-йўриқ олиш

сеҳргарликнинг асосий маросими ҳисобланган.

Сеҳргарлар асосан руҳий, асаб касалликлари билан оғриган кишиларни

даволашган, каромат қилиш билан шуғўлланишган, Каромат қилишни ва

сеҳргарларнинг айрим вазифаларини яна бир алоҳида тои фадаги кишилар -

«дуохонлар» ҳам бажара олишган.

Сеҳргарликда бир қанча диний тартиб ва усуллар ўзига хос равишда

«пайвандланган».

Касалликларни сеҳргарлик усули билан даволашга ўринишлар ҳанузгача

Марказий Осиѐ халқлари орасида учрайдиган ибтидоий турмуш тарзининг энг

турғун бўлагидир.

Диний тасаввурларнинг дастлабки шакллари мавжудлик давриданоқ диний

ишончлар, тоат - ибодатлар, афсунгарлик, сеҳргарлик, жодугарлик ўзларининг

мақсадларига, йўналишларига кўра яхши ва ѐмон кабиларга ажратилган ва

кишиларни ѐ овчилик, ѐ алоҳида малака, билмни талаб қиладиган бошқа ҳунар

билан, ѐ даволашлар, ѐки ихлос (иссиқ-совуқ қилишлар ) билан боғлиқ бўлган

турларга бўлинган.

Сеҳргарликнинг асосини хавф-хатардан сақлашга қаратилган махсус

ҳаракатлар (дуо ўқишлар, ҳар хил ирим-сирим билан боғлиқ ишлар) ташкил

қилади.

Кишилик жамиятининг илк босқичларидан тоат-ибодатлар билан боғлиқ

ижтимоий ҳаѐтда жамоанинг, уруғнинг ҳамма аъзолари бир хил шаклларда

қатнашганлар, чунки бу даврларда уруғдошлар, қабиладошлар орасида

ижтимоий тенглик ҳукм сурган. Кейинчалик уруғчилик - қабилачилик

тузумининг емирилиш даврида, масъул кишилар учун махсус жойлар,

руҳонийликни касб-ҳунар қилиб олган кишилар тоифаси (кохинлар, сеҳргарлар

ва бошқалар) вужудга келади.

Диний тасаввурларнинг илк шакллари Марказий Осиѐ халқларининг

кейинга диний қарашларининг таркибий қисмларида тарихий шароитлар

таъсирида ўзгарган ҳолда сақланган: уларнинг санъати, маданияти ва

турмушига ҳам маълум даражада таъсир кўрсатган.

Анимизм – лотинча анима, анимус сўзларидан олинган бўлиб, жон ва

руҳларга ишонишни билиради. Бу атама илмий истеъмолга инглиз этнологи

Э.Б. Тайлор томонидан киритилган. Марҳумлар, аждодлар руҳи, одамлар жони,

табиат ҳодисалари руҳлари анимизнинг асосий образлари бўлган. Анимизм

табиат ҳодислари руҳларини олийжаноб ва инсонга душман кучлар деб билган.

Унинг таъсири замонавий жаҳон динларида ҳам сақланиб қолган.

Фетишизм – французча – тумор, идол сўзларидан бўлиб, жонсиз

нарсаларга улар ғайри табиий кучга эга деб ишониш ва сиғинишни англатади.

Тошлар, дарахтлар, умуман исталган нарса фетишизм предмети бўлиши

мумкин. Фетишизм элементлари ҳозир ҳам мавжуд. Кўчма маънода фетишизм

ниманидир ҳамма нарсадан юқори қўйиш, ҳаѐт мазмуни деб билишни

англатади. Товар фетиши, пул фетиши тушунчалари ана шунинг натижасидир.

Зардўштийлик. Бу – Мовароуннаҳрда илгариги диний тасаввурлар ва кўп

худочиликка асосланган диний эътиқодларни пайғамбар Зардўшт (баъзи

манбаларда Зардуст, Зардўшт) томонидан ислоҳ қилиниши оқибатида юзага

келган диндир. Бу қадимий дин ҳақида бир-бирларини истисно этувчи турли

фикрлар ҳануз давом этиб келади.

Кўп тадқиқотчилар Зардўшт тарихий шахс бўлиб, у милодгача 589 - 512

йилларда яшаб ижод этган биринчи илоҳиѐтчи, файласуф, табиатшунос ва

шоир эканини эътироф этадилар.

Зардўштнинг диний ислоҳотини тушуниш учун ўша давр Мовароуннаҳр

ижтимоий - иқтисодий аҳволи ва сиѐсий вазиятини эътиборга олиш керак. Гап

шундаки, Мовароуннаҳр иқлимининг нисбатан мўътадиллиги, географик

жиҳатдан икки қитъа ўртасида жойлашгани сабабли савдо-сотиқнинг кучайиши

бу ерларда сунъий суғоришга асосланган деҳқончилик эртароқ вужудга

келишига сабаб бўлган. Айни чоғда хунармандчилик, чорвачилик ва овчилик

ҳам ривожланган. Бу ҳудудда йилқичиликнинг ривожланиши, айниқса,

Фарғона водийсида қорабайир зотига ўхшаш отлар боқиш кенг кўлам олгани

ҳам ижтимоий ҳаѐтда катта роль ўйнайди. Унинг устига мис ва қўрғошин

конларига бой бўлган Олтойнинг яқинлиги бу ерда темирчилик, мисгарлик

ривожига асос бўлди.

Зардўшт яшаган даврда ўтроқлик турмуши афзаллиги яққол намоѐн

бўлган, аммо унга қабилалар ўртасидаги қирғинбарот урушлар рахна солаѐтган

эди. Урушлар кўпинча харажатлар бир қабила ва элатнинг ўз худоларига

кўплаб қурбонликлар қилиш одатлари заминида ҳам юзага келарди. ўз

даврининг кохинлари, сеҳргарлари ва мўътабар қариялари билан кенг

мунозаралар олиб борган Зардўшт юқоридаги одатларини бартараф этиш ва

халқларга тинч меҳнат билан шуғулланиш имконини яратиш учун кўпхудолик

эътиқодларига ва оташпарастликка барҳам бериб, яккахудолик (арабча Аллоҳ )

га сиғинишни тарғиб этиш деб билди.

Шоҳ Виштасиа фармонига биноан «Зардўшт 1200 бобдан иборат

пандномаси «Овесто»ни олтин тахтачаларга ѐзиб, шоҳнинг оташкадасига

топширган» - дейди Фирдавсий. Кейинчалик у «Китоб» 12 минг ҳўкиз терисига

битилган, македониялик Александр Шарқни забт этганда унинг нодир

нусхасини Элладага элтиб, керакли жойларини таржима қилдирган, қолганини

ѐқтирган» «Овесто» энг қадимий якка худочиликка асосланган динннинг

биринчи муқаддас китоби бўлиб, эътиборли тарихий манба ва маданият

ѐдгорлиги ҳисобланади. Унда дастлабки фалсафий қарашлар билан диний -

афсонавий тасаввурлар уйғунлашиб кетади; шу заминда маънавий - ахлоқий

баркамол одам эзгуликни барқарор қила оладиган курашчан, адолатпарвар

инсонни шакллантириш ғояси марказий ўринни эгаллайди. «Овесто»да табиий

илмлар - агрономия, метрология, зоотехника, тиббиѐт, фалакиѐт, илми нужум,

жўғрофияга доир билмлар ҳам мавжуд.

Зардўштнинг диний ислоҳоти ўз-ўзидан юзага келган эмас. Ғарбий Европа

ва рус тадқиқотчиларининг фикрича, милодгача бўлган 3-2 минг йилликларда

Марказий Осиѐда орий деб аталган қабила яшаган. А. П Примакнинг айтишича,

орийлар кўчманчи чорвадорлар бўлишган.

Уларда ѐзма адабиѐт бўлмаган, аммо ҳайратомуз оғзаки ижод истеъдодига

эга бўлиб, улар яратган ўзига хос ашула, гимнлар, ўгит-насиҳат шаклидаги

қўшиқлар авлоддан-авлодга ўтиб борган.

Умуман, Шарқда қадимда инсон ички оламини мунаввар этиш, нияти

билан амал муштараклигига жиддий аҳамият бериш диний ва ôалсаôий

фикрларнинг марказида турган. Англиядаги Оксфорд университетининг

профессори Макс Мюллер Помир атрофида яшаган орий қабилаларининг

ҳиндистонга, бир қисми Европа ва Эронга кўчиб кетишганини таъкидлаб, улар,

албатта ўзлари билан бирга шу ердаги осори-атиқалар (мифология)ни ҳам олиб

кетишган, дейди.

Демак Европа ва ҳиндистонга ҳамда Яқин ва ўрта Шарққа тарқалган кўп

худолик асослари аввало Маркаазий Осиѐда вужудга келган, шу билан бирга

Зардўшт асос солган якка худолик дин ҳам бошқа жойда яшаѐтган халқлар

эътиборини ўзига жалб этган.

Зардўштийликнинг муқаддас китоблар тўплами «Овесто» Искандар асос

солган ҳокимият тугагач, эрамизгача бўлган 250 йилларда аршоҳийлар даврида

яна тиклана бошлаган ва у янги матнлар билан тўлдирилган. Сосонийлар

ҳокимияти даврида (милоднинг III - VII асарлари) бу иш ниҳоясига етказилди.

«Овесто»нинг учта китоби қадимги тилда ва биттаси паҳлавий тилда тикланган.

Унинг биринчи китоби «Вадовдот» яъни девларга қарши қонун, деб

аталади. «Ёсин» ва «Виспард»ни қўшган ҳолда «Вадовдот - Садэ» номи билан

юритилган. «Вадовдот» ни покланиш қонун-қоидалари мажмуаси дейиш ҳам

мумкин. «Овесто» нинг иккинчи китоби «Ёсин» бўлиб, Зардўшт хат(нома) лари

унинг асосий мазмунини ташкил этади. У 72 «ха» - башоратдан иборат бўлиб,

биринчи башоратда табиат ва ҳалолликлар ҳукмдори, ҳамма нарсани биладиган

ва ҳамма нарсага қодир Охурамазданинг ваҳийлари ҳақлигига имон келтиришга

доир дуолар бор. 19 - башоратда олам юзага келмасдан илгари мавжуд бўлган

худо шаънига шукроналар айтилади.

Имон калимаси, покланиш (ювиниш гигиенаси), ѐвузликни қарғаѐтган

пайт танани қандай маромда тутишлик, дев-иблисларни ҳайдашга қаратилган

ҳаракатлар, гуноҳдан фориғ бўлиш, кечирим сўрашга доир дуолар мавжуд.

Гуноҳдан фориғ бўлиш, имонни сақлаб қолиш учун мана бундай дуолар ўқиш

тавсия этилади:

«Эй оламнинг ҳукмдори Охурамазда! Мен барча гуноҳларимга иқрорман,

уларни такрорламаслик учун сенга сўз бераман: мен ҳар қандай ѐмон ният

(фикр) лардан, ҳар қандай ѐмон сўзлардан, ҳаражатлар ҳар қандай ѐмон

амаллардан воз кечаман: мен фикрлаган ва гапирган ѐки қилмоқчи бўлган ва

қила бошлаган ва қилган ҳамма ножўя ишларимдан воз кечаман: ниятларим,

сўзларим ва амалий ишларим орқали бундан буѐн ишончингни оқлайман:

гуноҳларимни кенг караминг ила кечиргин, танам ва жонимни у дунѐю бу дунѐ

мунаввар этгил, эй парвардигорим»!

Ёсинларнинг 7-бобида Зардўшт орқали хабар берилган башоратлар ўз

ифодасини топган. Зардўшт Охурамаздадан ўз ахлоқий қонун-коидаларини

маълум этишни сўрайди. Охурамазда бутун мавжудликнинг икки олий

ибтидоси - эзгулик ва ѐвузлик ҳақида ваҳий қилади.

Бир-бирига қарама-қарши бўлган бу бошланғич кучлар ҳаражатлар доим

биргаликда мавжуд бўлиб, улар ҳаѐт ва ўлим, осмон ва жаҳаннам маъноларини

англатади. Жаҳаннам Охурамазда ваҳийсида «ҳаѐтнинг энг ѐмон онлари»,

осмон ва руҳнинг энг юксак ҳолати сифатида гавдаланади.

Оламдаги ѐвузлик ва нотакомиллик нарса, ҳодисалар ва уларнинг

моҳиятидан келиб чиқади. Уларни бартараф этиш эса истиқболдаги иш бўлиб,

имонли кишилар бу жараѐнда энг катта фаоллик кўрсатишга даъват

этиладилар. Улар Охурамазда юборган қонунлар, ўгит-насихатларга амал

қилсалар, эзгулик ѐвузлик устидан тантана қилиб бораверади.

Олам қарама-қаршиликлар кураши асосида кўрилган: жисмоний (физик)

нарсаларда ѐруғлик ва зулмат, тирик табиатда ҳаѐт ва ўлим, маънавий оламда

эзгулик ва ѐвузлик, ижтимоий ҳаѐтда адолатли қонунлар билан қонунсизликлар

ўртасидаги курашларда у ўз ифодасини топади. Диний соҳа эса эзгуликни

қарор топтириш руҳи билан ѐвузлик руҳи ўртасидаги курашга асосланади.

Охурамазда эзгуликни вужудга келтираверади, ѐвузлик руҳи бўлган

Ахриман унга қарши одамларни ѐмон ишларга бошлайверади. 30-башоратда

эзгулик ва ѐвузлик ўртасидаги абадий курашда оралиқ йўл йўқ, бинобарин, ҳар

бир одам бу жараѐннинг у ѐки бу томонидан иштироқ этишга мажбур,

дейилади. Шунинг учун диндорликда имон-эътиқод баркамоллик нишонаси

сифатида муҳим бўлиб, у одамларга эзгуликни ѐвузликдан фарқлаш имконини

беради.

Имон-эътиқодли одам, албатта эзгулик тарафида туради. Ёвуз руҳлар - дев,

пари, иблис ва бошқалар гуноҳлар, адашишлар, ѐлғонлар, касалликлар тимсоли

сифатида тасвирланиб, Охурамазда улардан сақланишга даъват этади.

Ёсиннинг биринчи башоратида худо – «Мен эзгу фикр (ният) ларни, эзгу

сўзларини ва эзгу амалларини ѐқтираман. Мен маздаѐсин қонунларига

асосланган тарғиботларни улуғлайман, дейди.

Демак, Зардўштийлик имони 3 таянчга асосланади: фикрлар софлиги,

сўзнинг собитлиги, амалларнинг инсонийлигидан иборат.

Охурамазда одамларни ўз истакларида холис бўлиб, улар бир-бирлари

билан муроса қилиб яшашни одат қилишлари, ғаразгўйлик, каттазанглик

(димоғдорлик), шуҳратпарастлик, қонунсиз ишлардан ўзларини тийиб юришга

чақиради. «Берган сўзнинг устидан чиқиш, унга содиқ қолиш, савдо сотиқ

шартномага қатъий амал қилиш, қарзни вақтида тўлаш, алдамчилик ва

ҳиѐнатдан ҳоли бўлиш имонлилик аломатларидир».

Имонли одам ўғрилик ва талончиликдан, бегоналарнинг мол-дунѐсига кўз

олайтиришдан, ўз-ўзига ҳиѐнат қилишдан, яъни имонига хилоф иш қилишдан

ўзини сақлай биладиган комил инсондир. «Таналарингизга нисбатан қалбингиз

ҳақида кўпроқ қайѐуринг», яъни аввал маънавий дунѐйингиз мусаффо бўлса,

моддий турмушингиз ҳам мукаммал бўлиб бораверади, дейди Охурамазда.

«Овесто»нинг муқаддас китобларида қадимий материалистик

фалсафанинг асослари – тупроқ, сув, ҳавони булғаш, ифлослантириш энг оғир

гуноҳлар қаторига қўшилади. ҳатто марҳумлар ерни, сувни, ҳавони заҳарлаб

қўймасликлари учун уларнинг мурдаларини махсус сопол идишларда кўмиш

расм бўлган.

Охурамазда «ерга яхши, мустаҳкам уруғлар сепишдан ортиқ савоб иш

йўқ», дейди. Худои таолонинг бу айтганларига амал қилиш, 10 минг марта

ибодат этиш ѐки юзлаб жониворни қурбонликка сўйишдан афзал ҳисобланган.

Экин экиш ердаги ѐвузликка барҳам бериш, демакдир. «Одам гўзаллиги

деҳқондан, деҳқончиликдан, - дейилади башоратларда, - кимки ерга уруғ

қадабди, у одамийликка имон келтиради, ягона шу йўлгина ҳақиқат бўлиб,

қолгани саробдир.

Зардўштийликнинг босиқ, мусиқа билан уйғунлашиб кетган доно ўгитлари

она заминга, деҳқончилик чорвачилик, хунармандчилик ва Ватанга, халқка ўлуғ

мухаббат руҳи билан уйғунлашиб кетади.

Зардўштийликнинг барча маросимлари, жумладан, Наврўз, Меҳржон

байрамлари тантаналарида бу руҳ ,айниқса, улкан қудрат билан намоѐн бўлади.

Бойчечакнинг чиқиши, лолақизѐалдоқнинг очилиши, бодомнинг гўллаши,

умуман баҳор билан табиатнинг гўзаллашиб бориши эзгулик руҳининг

тантанаси бўлиб, уларнинг ҳар бири катта шодиѐналикка сабаб бўлган.

Одамлар табиатнинг бу гўзалликларини муқаддас билиб, уларни халқ

байрамлари ва сайилларига айлантириб юборганлар.

ѐсиннинг 29-башорат 5-ҳикмати ва 50-башорат 8-ҳикматидан ибодатдан

сўнг, икки кафтни олдинга ѐзиб кўтарган ҳолда худои таолодан ўз талабларини

илтижо қилиш расм – русуми ҳақида гап боради. Башоратларда ер, осмон,

океан, бошланиши йўқ ѐруғлик соҳаси ва жаннат ҳақида фикрлар мавжуд.

Башоратлардаги Одам Ато ҳақидаги фикрлар ўзига хослиги билан ажралиб

туради. Ийим номи билан биринчи одам ва унинг фаолияти ҳақида гап боради.

У Охурамазда иродасига мувофиқ, одамларни, ҳайвонларни ва қушларни

парваришлайди, ер юзида қизил шуълали оловни кўпайтиради ва шу тарзда 300

йил яшайди. Охурамазда унга олтин найза билан, олтин қамчи хадя этади. Ер

одамлар яшаши учун торлик қилиб қолганида, Ийим найзани ерга суқиб,

худодан уни кенгайтиришни илтижо қилади ва бунга эришади.

Охурамазда Одам Атога муз даври келаѐтганидан хабар беради, бу

офатнинг олдини олиб қолиш кераклигини айтади. Ийим махсус уй қуриб,

мавжуд ҳамма ҳайвон ва ўсимликларнинг энг яхши зоти ва навидан бир

жуфтдан сақлайди, натижада дунѐда тирик табиатни офатлардан сақлаб қолади.

Бироқ Ийим ўз ишига ортиқча баҳо бериб, мағрурланиб кетади ва худо

томонидан тақиқланган неъмат – йирик шоҳли ҳайвон гўштидан тановул қилиб

қўяди. Оқибатда худонинг қаҳрига учраб, абадийликдан маҳрум бўлиб қолади.

Одамзод ҳаѐтининг бу биринчи босқичидан сўнг, иккинчи давр бошланади.

Бу давр Зардўшт фаолияти ва унинг диний ислоҳоти билан боғлиқ бўлиб,

у дин ва имон учун беомон курашлар билан характерланади. 3000 йиллик

курашлардан сўнг, Зардўштнинг фарзанди бошчилигида дунѐда осойишталик

ва фаровонлик даври юзага келади, ѐвузлик кучлари тимсоли бўлган дев –

Ахриман енгилади. 3- даврда қиѐмат – қойим бошланади ва ўликлар тирилиб,

худо хузўрига ўз қилмишлари ҳақида ҳисоб бергани боришади.

ҳамма ишлардан воқиф бўлган ва ҳисоб-китоб қилиб борган худои таолони

алдаб бўлмайди. Зардўштийлик эътиқодича, одам ўлгандан сўнг унинг жони уч

кун давомида танада туради, тўртинчи кунда ўз маҳрами – фариштаси

йўлбошчилигида нариги дунѐдаги «Чинвот» деган кўприкдан ўтиши керак.

Эзгу ишлар қилган одамлар учун бу кўприк кенгайган ҳолда туради. Улар

ундан бемалол ўтиб, жонлари абадий роҳат – фароғатда кетади ва охиратда

ўликлар тириладиган кунда ўз таналарига кириб ѐтадилар. Ёвуз ишлар билан

шуғулланганлар учун « Чинвот» қилдай тораяди ва улар жаҳаннам азобларига

маҳкум бўладилар.

Овестонинг учинчи китоби «Виспарат» деб номланган. Удна оламни ѐки

ҳамма нарсани билишшга доир панд – насихатлар ўрин олган. У ибодат

намозлари йиғиндиси бўлиб, 25 қисмдан иборат.

Охирги китоб «Бундахаш» қадимги Эрон тили – паҳлавий тилида ѐзилган.

ѐштлар ва ѐсинлар 3 қатламдан иборат: Биринчиси халқ эпосларининг

Зардўштгача бўлган қўшиқлари (шеърлари), иккинчиси Зардўшт хат(нома)лари

ва учинчиси Зардўшт ҳалок бўлгандан кейин китоб ҳолига келтирилган ва

Кичик Авесто номи билан юритиладиган қисмидир. Демак, Авестонинг илк ва

кичик (кейинги) қисмларидан унинг асосий қисми Зардўшт Номаларини

фарқлаш лозим. Номалари кўп худочиликни, ўта ва табиат стихияли кучларига

сиғинишни қоралаб, якка худоликка эътиқод қилишни талаб этади.

ҳозиргача бўлган илмий адабиѐтлардаги фарқлар кўпроқ «Кичик

Овеста»га асосланиб билдирилган. Бунда якка худолик ғоялари кўп худолик

эътиқодлари билан қоришиб кетгани учун тадқиқотчилар Зардўштийликни кўп

худолик ѐки икки худо дини сифатида талқин этадилар. Бундай қарашлар

Зардўштийликнинг учинчи йўналиши-кўп худочилик билан якка худочилик

қоришмасидан иборат маздаизм билан аралаштириш оқибатидир.

Зардўштгача бўлган Охура, Митра, Мазда, Онахит ва бошқа худолар

ҳақида фикрлар бўлган. Аммо у худолар одамлардек ҳаѐт кечирган бўлсалар,

Зардўшт талқинида Охурамазда Олий ибтидо бўлиб, унинг на хотини, на

болалари бор. У ҳамма мавжудотларни яратувчи ва бошқарувчи сифатида

эзгуликни барқарор қилувчи, одамлар қалбини мунаввар эткувчи Олий руҳ

сифатида намоѐн бўлади.

Эрон шоҳлари ўз империяларини барқарор қилишда Зардўштийлик

динининг ўрни ва ролига тўғри баҳо берадилар. Бироқ бу диндаги ўртаҳол

деҳқончилик, мўътадил, камтарона ҳаѐтдан иборат турмуш тарзини

илоҳийлаштириб, қулдорчилик муносабатларини қоралаш уларга ѐқмайди.

Шунинг учун Эрон шоҳлари Зардўштийликни Зардўштгача бўлган ва Яқин

Шарқда ҳам кенг тарқалган кўп худочилик ғоялари билан аралаштирадилар.

Зардўшт ўрнига ўзларини худо ваҳийларини одамларга етказиб турувчи

пайғамбар ўрнига қўядилар.

«Кичик Авесто» да Охрурамазда оламни яратувчи ва тартиб

ўрнатувчиликдан кўра кўпроқ қабилавий худоларни бошқарувчи Бош худога

айланиб қолади. Аҳмонийлар Грецияни босиб олиш учун олиб борган

урушлари (бунда Марказий Осиѐдаги турк жангчилари катта рол ўйнагани учун

Александр Македонский улардан қасос олади) ҳамда грекларнинг Эрон ва

Туронни ишғол этиши оқибатида Охурамазда қадимги Грецияда бош худо Зевс,

Афлотун сифатида талқин этила бошлаганига тадқиқотчилар эътиборни

қаратадилар.

Аҳмонийлар Зардўштийликни ўз эътиқодларига бўйсундирган бўлсалар,

Александр Македонский бу динни бутунлай йўқ қилиш учун унга оид

китобларни ѐқтириб юборган. Араблар Эрон ва Туронни босиб олишгач,

маздакизм кўринишидаги Зардўштийликка эътиқод қилувчиларни зўрлик билан

исломга киритадилар. ўз эътиқодидан воз кечмаганларни ўлдирадилар, қувғин

остига оладилар. Зардўштийликнинг бизгача етиб келишида унга эътиқод

қилиб келаѐтган ҳиндистондаги эронликларнинг ҳиссаси катта.

Бироқ ҳукмдорлар Зардўшт асос солган ғояларни йўқ қилиб юборишга

кучлари етмади. Унинг олам, одамнинг яратилиши, икки дунѐ ҳақидаги

ғоялари, жаннат ва дўзах, қиѐмат-қойим, охиратда жоннинг тирилиши, гуноҳ ва

савоб ишлар ѐзиб борилиши, сўроқ-саволлар. «Чинвот» кўприги, жиҳод, эркин

ва озод турмушга асосланган барқарор тартиботларни қарор топиши, якка худо

билан одамлар ўртасидаги воситачи – пайғамбар тўғрисидаги фикрлар будда,

христиан, ислом динларида ўзига хос равишда хануз яшаб келмоқда. Шунинг

учун тадқиқотчилар жаҳон динларининг вужудга келиши ва шаклланишида

Зардўшт асос солган Зардўштийлик динининг ўрни ва ролини муносиб

баҳолайдилар.

Масалан, Зардўштийлик дини бўйича катта ва изчил тадқиқот олиб

бораѐтган инглиз олимаси Мэри Бойс бундай дейди:

«Зардўштийликнинг улуғвор ва оригинал таълимотлари бутун Яқин Шарқ

ҳудудида таъсир этиб, унинг асосида иудаизм ривожланган, христианлик ва

ислом пайдо бўлган». Шунингдек, буддавийликнинг махаяна оқими ҳам

Зардўштийликдан озиқланган. «Шунинг учун, - дейди у, - жаҳон динларининг

барча жиддий тадқиқотчилари Зардўштийликни ўрганадилар».

Агар Зардўштийлик қадимги Мовароуннаҳр ва Бақтриядагина эмас, балки

Арахозия, Сакистон ( ҳозирги Афғонистон ва Шимолий ҳиндистон), форе,

Мидия, Парфия, Ассурия, Вавилония, Лидия ва Капподония (Кичик Осиѐ),

Греция, Сурия, фаластин ҳудудларига ҳам тарқалганини ҳисобга олинса, ҳақли

равишда уни жаҳонга тарқалган биринчи дин дейиш мумкин.

Зардўштийликнинг Марказий Осиѐда вужудга келганлиги, у жаҳон

маданий ҳаѐти (цивилизацияси)га кўрсатган зўр таъсирини инкор этиш қийин.

Бу дин ҳақидаги маълумотларга эга бўлишимизда аввало инглиз Д. Ж.

Булгер, сўнгра француз тадқиқотчилари А. Дюплиз ва А. Дюперондан

миннатдор бўлишимиз лозим. 1755 йилда Дюперон ҳиндистонга илмий сафар

қилиб, у ердаги Зардўштий (маздакий)лар орасида уч йил яшади, уларнинг

ибодатлари, урф-одатлари билан яқиндан танишди ва «Овесто» ни француз

тилига таржима қилди.

ҳозир «Овесто»нинг тўртдан бир қисмининг энг нодир нусхаси

Бомбайдаги Кама Шарқшунослик институтида сақланмоқда. У 1915 йилда

кўчирилган бўлиб, 672 бетдан иборат. «Овесто» нинг қарбий Европа, Эрон ва

ҳинд тиллари орқали бизга маълум бўлгани учун ундаги номлар ва терминлар,

афтидан аслига тўғри келмайди. Кўпгина осори атиқалар, исмлар, жойларнинг

номлари ҳиндча тусда ѐки ҳинди – европа тилларига хос шакл олган. Ундаги

туркона жиҳатлар кам қолган.

ҳар бир соҳада биринчи иш, биринчи қадам, биринчи кашфиѐт бағоят

қадирланиб, инсоният бу қадамини бошлаб берган кишиларни миннатдорчилик

туйғулари билан доимо эслаб туришни ўз бурчи ҳисоблаган. Шу маънода

жаҳон динлари кейинги 2,5-1,5 минг йил давомида такомиллашган, уларнинг

маросимлари, урф-одатлари, расм-русумлари нечоглик хилма-хил тус олган

бўлмасин, улар барибир Зардўшт асос солган якка худочилик эътиқодларининг

вориси ҳисобланиши керак. Улуғ ватандошимиз Зардўшт Сепитоманинг

тарихида, маданий тараққиѐтда ўйнаган буюк ролини тиклаш орқали ўз миллий

қадриятларимизни ҳам тиклаган бўламиз.

Зардўштийликнинг асосида қадимги Эрон халқлари орасида тарқалган

маздакийлик эътиқоди ҳам Авесто, айниқса унинг кичик қисмидаги таълимотга

таянади.

Манихейлик - эрамизнинг III асрида Эронда шаклланиб, тезда Италиядан

Хитойгача бўлган кўпгина мамлакатларда тарқалди.

Унинг асосчиси деб ярим афсонавий шахс Манини айтадилар. Манихейлик

Зардўштлик билан христианликнинг ҳамкорлигидан пайдо бўлган эътиқоддир.

Унинг асосини зўрдўштийликдаги икки қарама-қарши куч – нур ва зулмат,

эзгулик ва ѐвузликнинг кураши ҳақидаги таълимот ташкил этади Манихейлик

христианликдан мессианлик ғоясини ўзлаштириб олган, шу сабабли Мани

осмон элчиси ҳисобланади. Аммо христианлик кейинча уни шаккок эътиқод

деб эълон қилди.

Фан ҳам доим ўзгариб ва ривожланиб борар экан, унда ҳали ечилмаган

янги-янги жумбоқлар, муаммолар юзага келиб туради. Фаннинг ривожланиши

йўли ҳам шундан иборатки, табиат ва жамият ҳақидаги билмлар тобора бойиб

боради, кузатилаѐтган ҳодисаларнинг моҳиятига янада чуқур кириб бораверади.

Одамзод ақли табиатда кўп ажойиб-ғаройиб нарсаларни кашф этган, шу билан

табиат сирларини ўрганиб боради.

Ўзбекистон, унинг турли минтақалари, шу жумладан ислом анъанавий

кенг ѐйилган Марказий Осиѐ минтақаларида диннинг эволюцияси ва сақланиш

сабабларини билиб олиш ,айниқса, талабалар учун муҳим аҳамиятга эгадир.

Ўзбекистонда динга ишонувчилар онги ва психологиясида, диннинг

таъсири сақланиб қолаѐтганлигини аниқлашда анъанавий йўллар билан

ѐндашиш энди эскириб қолди. Бу сабабларни энди фақат диндорлар

фаолиятига, тарихий инерция кучига, дахрийликни тарбиялаш ишидаги

камчиликлар ва буржуа-клерикал тарғибот таъсирларигагина боғлиқ қилиб

қўйиш тўғри эмас. Диний дунѐқараш ва мафкурани булар билангина боғлиқ

қилиб қўйиб бўлмайди. Бу мураккаб психологик ва ижтимоий-психологик

ҳодисалардир. Динга эътиқод қилишни илмий таҳлил этиш, диндорларнинг

хатти - ҳаракатларини бевосита кузатиш шундан далолат берадики, биз

диннинг ижтимоий-психологик илдизларини, ҳозирги динга ишонувчиларнинг

диний психологиясининг хусусиятларини, ҳозирги диндорликнинг

кўринишларини чуқурроқ ўрганишимиз лозим.

2-мавзу: ХРИСТИАНЛИК

1Жаҳон динлари ва уларнинг келиб чиқиш сабаблари

2Христиан динининг пайдо бўлиш сабаблари ҳамда манбалари.

3Христиан динининг асосий йўналишлари.

Жаҳон динларининг миллий динлардан асосий фарқи. Дин тарихида

муҳим давр жаҳон динларининг пайдо бўлишидир. Миллий динлардан фарқли

ўлароқ улар миллатлараро хусусиятга эга бўлиб қолдилар. Буддавийлик ана

шундай динлардандир.

Буддавийлик. Марказий Осиѐ халқларининг қадимги тарихи ва

маданиятида буддавийлик муайян ўрин эгаллайди. У Зардўштийлик дини

таъсирида ва у билан ѐнма – ѐн шаклланган динлардан бири бўлган

буддавийлик милоддан аввалги VI –V асрларда ҳиндистоннинг шимолида

вужудга келган бўлиб, кейинчалик Жануби – Шарқий ва Марказий Осиѐ ҳамда

Узоқ Шарқ мамлакатларида кенг тарқалди. Унинг вужудга келиши ҳинд

жамоаларида руй берган муҳим ўзгаришлар – уруғ-қабилачилик алоқалари ва

тартибларининг емирилиши, синфий жамиятларнинг вужудга келиши ва йирик

қулдорлик давлатларининг пайдо бўлиши билан боғлиқ эди.

III асрга келиб дунѐвий жамият (император Ашона)нинг фаол қўллаб –

қувватлаши натижасида мулк даражаси ягона бўлган будда ташкилоти

(монахлик жамоаси – сингха) ва диний ақидачилик шаклланган.

Буддавийликнинг таълим беришича, ҳар қандай борлиқ, (моддиюнлик)

барча кўриниш ва шакллардаги ҳар қандай ҳаѐт – барча мавжудотларга азоб

берувчи ѐмонликдир. ѐмонлик ва азоб-уқубатларнинг сабаби – инсоннинг ва

барча тирик мавжудотларнинг бу дунѐга қайта туғилиши дунѐси (сансара)га

боғланганлиги, кўнгил қўйганлигидир.

ҳар қандай инсоний туйғу, ҳиссиѐт, эҳтирос ва истак, азоб-уқубатни

чуқурлаштиради. «Борлиқ гирдобидан»дан олиш учун ғафлатлардан уйғониш,

дунѐ моҳиятини англаш, ҳаѐтга чанқоқликдан кўнгилхушликларга, лаззатларга,

ҳокимиятга, бойликка интилишлардан воз кечиш лозим. Фақат шундагина

«нажот топиш йўли»га кириш мумкин.

Илк буддавийликга бундай нажотга фақат зоҳид ѐки монахгина умид

қилиши, бунинг учун эса у монахларга мўл-кўл хайр-садақа бериш ҳамда 5

ахлоқий талаб (панча-шила)га амал қилиши керак. Бу ахлоқий талабга кўра, ҳар

бир киши ѐмонлик қилишдан, ѐлғон гапиришдан, ўғирлик қилишдан, ҳис-

туйғуларга ортиқча берилишдан, ичкиликдан ўзини тийиш лозим эди.

Буддавийлик ичида кўплаб секта ва йўналишларнинг кураши доимо содир

бўлиб келган. Хинаяна буддавийликнинг энг қадимги шаклларидан бири

ҳисобланади. Ундан кейинроқ, асосан ҳиндистондан ташқарида тарқалган

шакли-махаянадир.

Буддавийликнинг Марказий Осиѐ ва Шарқий Туркистонда тарқалиши

милоддан аввалги II асрда бу ерлардаги қабилаларнинг авлодлари томонидан

тугатилган грек-бақтрия подшоҳлигининг ўрнида қарор топган Кушон

империясининг ривожланган даврига тўғри келади.

Кушон империяси ўзининг энг гуллаган даврида (милоднинг I – III асрида)

ҳозирги Марказий Осиѐнинг бир қисмини, Афғонистон, Покистон, Шимолий

ҳиндистон, эҳтимол Уйғуристонни ҳам ўз ичига олган. Кушон подшолиги

даврида буддавийлик ҳиндистонда Марказий Осиѐга, ундан эса Буюк ипак йўли

орқали Хитой ва Узоқ Шарқда тарқалган.

Кейинги ўн йилликлар мобайнида олиб борилган археологик

изланишларнинг натижалари ва тарихий маълумотларини умумлаштирган

ҳолда тахмин қилиш мумкинки, исломгача бўлган даврда буддавийлик

Марказий Осиѐда ғоявий турмушнинг муҳим таркибий қисмларидан бирини

ташкил этган. Буддавийлик фақатгина махсус ибодатхоналаргагина эмас,

шунингдек подшо саройларидан бошлаб, оддий камбағал ва ҳунармандларнинг

кулбасигача кириб борган дейди. Буддавийликни қабул қилган Марказий Осиѐ

халқлари диний ибодатлар учун ҳар хил махсус иншоатлар кўрдилар.

Буддавийлик билан боғлиқ обидалар ибодатхоналар, ҳайкаллар,

деворларга солинган расмлар Марказий Осиѐда топилган қадимги тарихий

обидалар орасида муҳим ўрин эгаллайди. Буддавийлик билан боғлиқ

иморатлар, курилишлар ҳозирда ҳам Шимолий қирғизистон, ўзбекистон ва

Туркманистоннинг Жанубий туманларида, Тожикистонда ва қозоғистон

жанубида маълумдир. Булар орасида энг йирик иншоат эски термиздаги

қоратепа номли ғор ибодатхонасидир.

Бу очиқ сариқ рангли катта тепалик бўлиб, унга қумтошли ғор бинолар

ўйиб солинган ва ер устида бинолар барпо этилган, буларнинг ҳаммаси бир

бутун уйғун бўлган будданинг 20-25 ибодатхоналарини ташкил қилиб, Кушон

подшоҳлигида буддавийликнинг муҳим аҳамятга эгалигидан далолат беради.

Деворларга солинган расмларни, ҳайкалларни, тоат – ибодат буюмларини,

тангаларга совга қилинган сопол идишларга босилган ҳар хил ѐзувларни

ўрганишлар қора тепанинг мелоднинг I аср охири ва II асрнинг бошларида

бунѐд қилинганлигидан, араблар босқинчилигидан кейин тугатилган ва

кейинчалик вайронага айланган.

Марказий Осиѐда бир неча юз мингдан иборат корейс миллатига

мансуб кишилар яшайди. Уларнинг оилавий – маиший

анъаналари, миллий удумларининг айрим таркибий қисмлари

махаяна (шимолий) кўринишидаги буддавийлик таъсирида

шакллангандир.

Христиан динининг пайдо бўлиши ва тарқалиши. Жаҳон динларидан

бири бўлган христианлик I асрда Рим империясининг шарқий провинцияларида

шафқатсизликдан нажот истаган эзилган омма дини сифатида пайдо бўлди. ХХ

асрларга келиб, Рим империясининг давлат динига айланди. XI асрнинг

охирида христианликнинг Шарққа томон ҳаракати ва тарқалиши оммавий тус

олди.

Бу динни маҳаллий аҳоли орасида тарқатувчилар Шарқнинг айрим

вилоятларига илгарироқ кириб борганлар. 280 йилдаѐк Талос (Мерке) да

черковлари курилган бўлиб, Самарқандда (301 йилдан), Марвда (334 йилдан),

ҳиротда (430 йилдан), Хоразмда, Марида ва Марказий Осиѐнинг бошқа

шаҳарларида епископлик, кафедра, миссиялар, кейинчалик Самарқандда,

Марвда (430 йиллар), ҳиротда (558 йиллар) 6–12 епископликдан иборат диний

ҳудудий жамоалар, бирлашмалар бўлган. хуросонликлар ва суғдиѐналиклар

буддистлар, зардўштийлар, монийлар билан бир қаторда христианлар ҳам

бўлишган. Улар қорахитойлар ва сосонийларга қарам ерларда таъқиб

қилинганлар.

Марказий Осиѐ территориясида исломнинг тарқалиш даврларида ислом

билан христианлик ўртасидаги зиддиятлар, келишмовчиликлар кескинлаша

бошлади. Бироқ X асргача Самарқанд, Хоразм, Тошкент вилоятларида

христианларнинг манзилгоҳлари бўлган. ҳатто Беруний яшаган даврда ҳам (973

– 1050) Марвда православ митрополияси бўлган.

Ана шу даврларда христианлик Кавказда ҳам тарқала бошлади.

Арманистон (301 йил ) ва Грузияда (318 йили) давлат динига айланди. Кавказ

Албанияси территориясида эса (ҳозирги Озарбайжон ва Жанубий Доғистон

территорияси) IV – VIII асрларда ҳукмрон дин ҳисобланган.

ўша даврдаги кўпдан – кўп ва бир - бирига қарши курашаѐтган динлар

орасидаги Шарқнинг ҳукмронлари томонидан энг кўп ҳомийлик кўрсатилган

дин христианликнинг шарқий йўналиши бўлмиш несторианлик бўлган. ҳалиф

саройларида несторианлик патриархларига бутун шарқ христианлигининг

ҳомийси сифатида қаралган, патриархнинг қароргоҳи эса

Константинопол(Истамбул) дан Бағдодга кўчирилган.

Несторианлар христианликни Туркистонда, Амургача бўлган Шимолий ва

ғарбий Хитойда тарғибот қилганлар. Несторианликнинг Марказий Осиѐдаги

таянчи ва исломга қарши курашидаги маркази, 1257 йилдан сўнггина ўз

фаолиятини тухтатган Самарқанд митрополияси бўлган. Христианлик

мухлислари сони жиҳатдан энг кўп тарқалган (1 миллиард 400 миллион) бўлиб,

у бир қанча мустақил черковларга, секталарга, йўналиш ва оқимларга

бўлинади: уларнинг ичида проваславие, католицизм ва протестантизм каби

йирик йўналишлар бор.

Христианлик фаластин ва ўрта Ер денгизи яҳудийлари динлари ичида

вужудга келди, ўнлаб йиллардан кейин эса бошқа, асосан географик жиҳатдан

қаралганда Рим империяси билан боғлиқ ѐки унинг сиѐсий ва маданий

таъсирида бўлган халқлар орасида тарқалди. Янги ва энг янги даврларда у

мустамлакачилик сиѐсати миссионерлик натижасида Европадан ташқарида ҳам

тарқалди.

Христианлик вужудга келишининг сабаблари таназулга учраган Рим

қулдорлик жамиятининг ижтимоий ва иқтисодий ҳаѐт шароитлари, қулдорлик

ишлаб чиқариш усулининг инқирози, қулдорлик тартибининг парчаланишлари

ва ғоявий муносабатларида республикачилик демократик қоидаларининг йўқ

бўла бориши, якка хоқимлик ва мутлок ҳокимиятчиликларининг

мустаҳкамланиши каби вазиятлари билан боғлиқдир. Француз тарихчиси Н.

Эншленннинг: «христианлик ғалаба қилди, чунки Спартак мағлубиятга учради»

- деган машҳур ибораси бор.

Эксплуатация ва ҳуқуқсизлик, умумий тартибсизлик ва харобаликлар,

очлик, касаллик, урушлар натижасида умидсизликка тушган ва қийин аҳволдан

қутилиш умиди билан боғлиқ бўлган, ўзларининг нигоҳларини мистикага,

сеҳргарлик, дуохонлик, азайимхонлик, шунингдек маънавий ҳузур – ҳаловат,

маънавий таскинга жуда муҳтож бўлган кишиларнинг ҳолатларини жуда

аниқлик билан ўзида ифода этган христианлик ҳам ислом каби иудаизм бағрида

етилган.

Мутлоқ, абадий, ўзгармас марҳаматни, билимни, бениҳоят қудратнинг

эгаси бўлган якка худо ҳақидаги ғояни ўзлаштирган, лекин улардан (ислом ва

иудаизмдан) фарқи шундаки, уч кўринишларга якка худони ўзида

мужжасамлаштирганлик ақидасини яратди.

Уч кўринишдаги худо ҳақидаги маълумотга биноан, худонинг ички ҳаѐти

сабаби ўз-ўзидан мавжуд бўлган учликдаги уч асос ѐки «муқаддас учлик»

бўлган ота-худо, ўғил-худо ва муқаддас руҳнинг ўзаро муносабатидир. ўғил

Исо баѐн қилиниши таржимаи ҳолига кура ота-худодан, муқаддас руҳ ҳам ота-

худодан яратилади (проваслав йўналиши таълимоти), (католицизмда эса ота-

худо ва ўғил-худо ҳам худодан туғилади).

Худонинг мужжасамланиши ѐки Исонинг икки моҳияти – одам моҳияти,

худо моҳияти ҳақида, «Гуноҳни ювиш» яъни Исонинг ўзини ихтиѐрий тарзда

қурбон қилиши ҳақидаги таълимот билан мустаҳкамланади. Христианлик

муқаддас руҳ ота-худо, ўғил-худо ва муқаддас руҳ уч юзли худо тўғрисидаги

таълимоти, тарғибот ташкилотчилик, жаннат ва дузох, охиратда, гўѐ дунѐнинг

охири борлиги, Исонинг қайта тирилиши ҳақидаги ва бошқа ақидаларни ўз

ичига олади.

Христианликдаги йўналишлар. Энг биринчи ажралиш христианликда

IV-V асрларда руй берди, яъни Исои Масиҳ моҳиятини талқин қилишда

фарқланадиган иккта диний-ақидавий йўналишлар: монофизилар ва

несторианлар бир-бирларидан ажралишди.

Кўпчилик христианлар Исои Масиҳнинг ҳам худо, ҳам одам табиатига эга

деб билса, Константинополь архимандрати Евтахия таълимотининг

тарафдорлари бўлган монофизилар у фақатгина худо моҳиятининг борлигидан

иборат дедилар. Константинополь патриархи Нестор қарашлари тарафдори

бўлган несторианлар эса у худо инсонлар ҳаѐти каби яшаши учун вужудга

келган одамдир, деб тарғиб қилдилар.

Эфес соборида (431 йил) несторианчиликка бидъат деб қаралиб, унинг

тарафдорларини тақиб қилиш бошланди. Натижада несторианларнинг Шарққа

кириб, оммавий ҳаракатлар бошлашларига сабаб бўлди.

ҳозирги кунда монофизитчиликка Яқин Шарқдаги якобитчилар, Жанубий

ҳиндистон ва Эфиопия христиан аҳолисининг 96 фоизи амал қилади.

471 - йилдан юқорида кайд этилган черковлар қадимги Шарқ черковлари

деб атала бошланди. Несторианлар энг аввал, Оссурийлар орасида тарқалди,

булар диний жамоаси ҳозирда ҳам Сурияда, Ироқда, Эронда, ҳиндистонда бор.

1054 йилга келганда христианликнинг православ ва католик черковига

бўлиниши расман тан олган. Бу бўлиниш Рим империясининг шарқий ва ғарбий

қисмлари орасидаги феодал муносабатларининг тафовутларини ўзида ифода

этди ва Рим папаси билан Константинополь патриархи ўртасидаги жами

христиан черковлари устидан якка ҳокимлик учун шиддатли курашлар билан

боғлиқ бўлди.

Христианликнинг алоҳида ва мустақил бир_неча Европа черковлари

ажралиб чиқиши натижасида христианликда протестантлик ҳаракатлари

вужудга келди. Бунинг доирасида лютеранлик, анабаптизм, англиканлик ва

Кальвинизм черковлари шаклланади. Бу ҳар бир черковнинг асосий

маросимлари жиҳатидан ўзларига хос бўлган томонларига эга бўлиши билан

бир қаторда, булар ҳам ўз навбатида бир неча йўналишлар, мазҳаблар ва

оқимларга бўлинди.

ҳозирги христианликда турли йўналиш ва оқимлар орасидаги

келишмовчиликларнинг камайиши бугунги кун учун хосдир. Бунга 1948 -

йилда ташкил топган Жаҳон Черковлари Кенгашининг фаолиятлари ва

экуменик христианлар кўмаклашмоқда.

Христианликдаги яна бир йўналиш – протестантлик бўлиб, католицизм ва

православиедан фарқли ўлароқ, диний қарашлар жиҳатидан ҳам бир хил

бўлмаган йўналишларни, фақатгина келиб чиқиш жиҳатидан бир – бирлари

билан, XVI асрдаги янгиланиш ҳаракати билан боғлиқ бўлган кўпгина диний

жамоалар, черковлар, мазҳабларни юзага келтирди.

Протестантизм умумхристианлик асослари ва қарашларини эътироф этиш

билан бир қаторда, у гуноҳдан ҳалос бўлишнинг янги асосларини илгари сурди.

Исои Масиҳнинг кишилар гуноҳини ювишга қаратилган ўзини – ўзи қурбон

қилишга ишонч, динга ишонувчи барча кишиларнинг руҳоний бўлиши

мумкинлигига ишонч, Библиянинг олий нуфўзига ишонч орқали ҳалос бўлиш

ана шулар жумласига киради.

Шундай қилиб, протестанлик художуйликнинг асосий талабини динда

одамнинг ташқи кўринишидан ички ҳаѐтига олиб утди ва уни ихтиѐрий диний

ишонч билан боглади. Протестантчилик Библияга сиғинишнинг ўзига хос

шаклини қарор топтирди, бу билан протестант ислоҳотчилари дастлабки

христианликнинг олий мақсадларини, юксак орзуларини қайта тиклаш, уни

кейинги давр черковлари томонидан «бузилишлардан» халос қилишга

интилдилар.

Протестантлик диний маросимларнинг кўпчилигини бекор қилди (

фақатгина лютеранликда нон ва вино билан чўқинтиришлар сақланиб қолди).

ўлганларга бағишлаб дуо ўқиш, азиз авлиѐларга сиғиниш, улар шарафига

турли-туман байрамлар ўтказиш, муқаддас мурдаларга, санамларга топиниш

бекор қилинди. Ибодат уйлари ортиқча ҳашамлардан, меҳроблар, санамлар,

ҳайкаллардан ҳоли қилинди, монастирлар ва монахликдан ҳам воз кечилди,

руҳонийларнинг уйланмаслик шарти бекор қилинди. Библия миллий тилларга

таржима қилинди, уни шарҳлаш ҳар бир художуйнинг энг муҳим бурчи бўлиб

қолди.

Лютеранлик, анабаптизм, англиканчилик, калвинизм, цвингчилик

протестантликнинг илк шакллари бўлган. Ибодат уйларини жиҳозлашда

христианликнинг рамзий белгилари ишлатилмайди, ибодатларнинг ўзи

Библияни ўқишлар ва шарҳлашдан иборат бўлиб, тарғиботлар ва ашула

айтишлар билан қўшиб олиб борилади. Фақатгина Исои Масиҳ билан боғлиқ

байрамлар тан олинади, шунингдек, бирлик куни, ўрим-йиғим куни ва

бошқалар бор. Фақатгина балоғатга етган ҳолдаги чукинтиришлар тан олиш

билан бирга, баптимизм диндорларидан Исои Масиҳнинг ҳалоскорлик

йўлидаги ўз-ўзини қурбон қилишга самимий «аниқ ишонч» талаб қилинади.

1944 йили собиқ СССР даги баптистлар жамоалари инжилчи-христианлар

билан бирлашдилар. 1945-47 йилларда бу бирлашма иттифоқига

пятидесятниклар жамоаси, 1963 йили эса менонитлар жамоалари ҳам

қўшилдилар. Инжилчи-христиан баптист жамоалари собик СССРда Инжилчи-

христиан баптистлар кенгаши томонидан бошқарилиб туриларди. (Бу 1990

йилда инжилчи-христиан баптистларининг иттифоки деган ном олди). 60-

йилларда инжилчи-христиан баптистларга қарши бўлган марказ ташкил топди

ва инжилчи-христиан баптистлар черковининг кенгаши деган ном олди. Узоқ

йиллардан буѐн бу марказ норасмий равишда фаолият кўрсатади.

Ўзбекистонда баптизм ўтган асрларнинг охирларидан бери

мавжуд бўлиб, уларнинг Тошкентдаги жамоалари, шу жумладан,

«Еттинчи кун» адвентистлари ислоҳчи – адвентист,

пятидесятниклар, менончилик, инжилчи – христиан баптистлар

кенгаши, иегова шоҳидлари каби протестантизм жамоалари ҳам

мавжуд. ҳозирги кунда Марказий Осиѐдаги протестантчилик

бирлашмалари янги мустақил жумҳуриятларда демократик

ўзгаришларга мувофиқлашишга интиляптилар, ислоҳот

жараѐнларининг ривожланиш тўлқинларида ташвиқот, тарғибот

ишларини фаоллаштирмоқдалар, диндорларнинг ижтимоий

жараѐнларида фаол иштирокларининг ўзларига маъқул бўлган

шаклларини белгиламоқдалар.

Динлар ва диндорлар орасидаги ўзаро ҳамфикрлик ва

мулоқотлар жамият тараққий этган сари ривожланиб боради.

Динлар орасидаги мулоқотлар, ҳозирги даврнинг асосий

хусусиятларидан бири бўлиб, халқаро аҳамиятга эга бўлган

масалага айланмоқда.

3-мавзу: ИСЛОМ ДИНИ

1. Ислом дини, унинг келиб чиўиши ва моҳияти.

2. Муҳаммад Пайғамбарнинг ҳаѐти, фаолияти ва ислом дини

шаклланишидаги ўрни.

3. Қуръон, Ҳадис, шариат.

4. Ислом динининг асосий оқимлари ва мазҳаблари.

5. Исмоил ал-Бухорий, Абу Исо ат-Термизий хадисларининг ўисўача

мазмуни ва ижтимоий моҳияти.

6. Ҳозирги даврда ислом дини.

Ҳозирги даврда бутун жаҳонда ислом дини ҳақида ғоят кўп мунозарали

фикрлар баѐн қилинмоқда. Шунинг учун бу мавзу доирасида ислом дини

шаклланган тарихий шарт –шароит, унинг ривожи, бунда Муҳаммад ибн

Абдулоҳнинг улкан хизматлари, унинг Марказий Осиѐ минтақасига

тарқалиши, бу ердаги цивилазация ривожига, маданиятига таъсири, унинг

ҳозирги даврдаги мавқеи муаммоли тарзда ѐритиб берилади.

Ислом дини дунѐда кенг тарқалган монотеистик динлардан биридир.

Африка қитъасидаги Марокаш, Жазоир, Тунис, Ливия, Миср, Сомали

мамлакатларининг халқлари, ҳабашистон, ғарбий Суданда

яшовчиларнинг бир қисми, Осиѐ қитъасидаги Арабистон ярим ороли,

Иордания, Сурия, Ироқ, Эрон, Туркия, Афғонистон, Покистон, Малайзия,

Индонезия халқлари, Ливан, ҳиндистон, хитой, ҳамда филлипин

аҳолисининг бир қисми, Европа қисмида эса Болқон ярим оролида

яшайдиган халқларнинг бир қисми ислом динига эътиқод қилади.

Аҳолисининг кўпчилиги мутлоқ мусулмонлардан иборат бўлган 39

мамлакат, ҳатто аҳолисининг ярмини мусулмонлар ташкил этадиган баъзилари

ҳам (Миср, Малайзия 49) ўзларини мусулмон мамлакатлари деб атайдилар.

Уларнинг баъзиларида (Мавритания Эрон, Покистон, Камар ороллари)

мамлакатларининг номига ислом сўзи қўшиб айтилади. Расмий статистика

буйича, бир неча мамлакатларда аҳолининг деярли барчаси мусулмонлардан

иборат. 28 мамлакатда ислом расман давлат дини сифатида тан олинган.

Шунингдек, Марказий Осиѐ, Кавказорти ва Шимолий Кавказ, Волгабуйи,

ғарбий Сибирь ва бошқа ҳудудларда яшовчи аҳоли орасида тарқалган. ҳозирда

исломга эътиқод қилувчилар сони йил сайин кўпайиб бормоқда. Айниқса,

эътиқод эркинлиги ҳақидаги янги қонуннинг қабул қилиниши, вақтли матбуот

саҳифаларида, радиоэшиттиришлар ва ойнаи жаҳон кўрсатувларида дин

мавзуидаги чиқишларнинг кўпайиши, махсус газета ва журналларнинг кенг

тарқалганлиги исломга бўлган эътиборини ошириб юборди.

Ислом жаҳондаги, айниқса, Осиѐ ва Африка қитъаси маданиятининг

умумий қиѐфасида муҳим из қолдирди. Бунга энг аввало бу ҳудудларда араб

тили ва араб ѐзувининг кенг тарқалганлиги, ислом мафкураси замонида ишлаб

чиқилган муайян турмуш тарзининг ҳукмронлиги мусулмонлар ижтимоий

ҳаѐтининг турли соҳалари шариат томонидан идора этилганлиги имкон берган.

Шунга қарамай маҳаллий маданий анъаналар йўқолмай, янги ислом

йўналишида ривожланган ва у кўпинча қадимий мусулмон анъаналари

сифатида қабул қилинган.

Мусулмонлар маданий мероси масаласи миллий озодлик ҳаракати ва

ривожланаѐтган мамлакатларнинг мустақиллик учун кураши жараѐнида асосий

масаларидан бирига айланди ва ижобий аҳамият касб этди.

Хўш ислом нима? Ислом сўзининг луғавий маъносини қуйидагича

шарҳлаш мумкин: 1) ихлос, турли сифатлардан саломат бўлиш; 2) сулҳ ва

омонлик; 3) итоат ва буйсиниш.

Исломнинг пайдо бўлиши таҳлил этиш тарихий даврнинг хусусиятлари,

араб қабилалари ўртасида ҳукмром бўлган ижтимоий - иқтисодий

муносабатларни ва уларнинг диний ғоявий ҳаѐти билан қисқача танишиб

чиқишни тақозо этади.

Арабистон ярим ороли ноқўлай иқлим шароитига эга бўлган қум

саҳролардан ва тоғлардан иборат бўлиб, унинг аҳолиси V-VI асарларида

кўчманчи чорвачилик билан шуғулланар эди.

Ярим оролнинг чексиз саҳроларда яшавчи кўчманчи, чорвачилик билан

шуғулланувчи араб қабилалари - бундан ҳам огир шароитда яшар эдилар. Улар

тараққиѐт жиҳатидан анча орқада қолган, ҳали уруғчилик, қабилачилик

тузумида эдилар. Ярим оролнинг ғарбий қисмида қизил денгиз қирѐоқлари

бўйлаб чўзилган ва қадимдан ҳижоз деб ном олган жойлар бу даврларда бир

мунча иқтисодий жиҳатдан ривожланган бўлиб, бу ривожланиш қисми сувли

воҳалардаги деҳқончилик асосан жанубдан шимолга ўтган қадимий карвон

йўли билан боғлиқ эди.

Тарихий манбалардаги маълумотларига қараганда, VI асир Ямандан

Шимолга Сурия, Миср ва фаластинга олиб берилган карвон бўлиб фақат бу

даврларнинг ўзларига эмас, балки жанубда Яман орқали ҳабашистон ва

ҳиндистон, Шимолда Сурия орқали Миср, Византия ва Эроннинг ҳам бир-бири

билан боғлайдиган ўз даври учун йирик ва катта иқтисодий аҳамиятга эга

бўлган савдо йўли эди. ҳижоздаги айрим аҳоли яшайдиган манзиллар, йўл

устида жойлашган Макка, Мадина, Тоиф шаҳарлари VI асрда анча

ривожланган. Булар шунингдек кўчманчи араб қабилаларининг савдо

муносабатларига жалб этувчи марказлар сифатида ҳам хизмат қилар эдилар.

Макка диний марказ ва савдо маркази сифатида Араб қабилалари орасида

эътиборли эди. Макка марказида жойлашган Каъба исломда энг «муқаддас»

ҳисобланган ва «Оллоҳнинг уйи» (Байтўллоҳ) саждагоҳ ҳисобланган. Ундаги

қора тош (ҳажарл-асвод) ва уч юз олтмиш санам араб қабилалари учун эътиқод

маънбаига айланган. Зиѐратга келиш ойлари муқаддас ҳисобланиб, бу вақтлар

ичида қабилалар ўртасидаги уруш ва жанжаллар тўхтатилар эди.

V-VI асрларда Маккада қурайш номли араб қабиласи ҳукмрон бўлиб,

қурайшларнинг юқори табақалари савдо-сотиқ билан анча бойиб кетган, бу

ерда пул муаммолари, судхурлик кенг ривожланган, шунингдек қул савдоси ва

қўролларнинг меҳнатидан фойдаланиш анча кенгайган эди. Бу даврларда

Яманни қўлга киритиш учун Византия ва Эрон ўртасида кураш авж олган эди.

Яман сосонийлар ҳукмронлиги остида ўтган даврларда (572-628) Эрон

кўрфази орқали ҳиндистонга бориладиган йўли тез ривожлана бошлади ва шу

муносабат билан ҳижоз орқали ўтган йўл инкирозга учрайди. Бу ҳол фақат

ҳижоз шаҳарларигина эмас, балки барча араб қабилалари ҳаѐтига ҳам жиддий

таъсир кўрсатади ва умуман Арабистон буйича ижтимоий-иқтисодий

таназулнинг бошланишига сабаб бўлади. Ундан қутилиш учун янгича ғоялар

керак бўлиб қолади.

Лекин бу ғояни амалга ошириш учун Арабистон шаҳарлари ва қабилалари

ўртасида мавжуд бўлган тарқоқлик ва келишмовчиликларга хотима бериб барча

араб қабилаларини бир давлатга бирлаштириш, уларнинг тарқоқ ҳолда бўлган

иқтисодий ва ҳарбий имкониятларини ягона кучга айлантириш зарур эди.

Ижтимоий ҳаѐт тақозоси натижасида вужудга келган араб қабилалари

ўртасидаги марказлашишга интилиш ҳаракатлари араблар жамиятида IV аср

охири ва VII аср бошларида юз берган жиддий тарихий воқеалар асосида

ѐритади . Бу интилишни ўзида акс эттирилган мафкура сифатида ислом дини

вужудга келди ва марказлаштирилган араб давлатининг пайдо бўлиши, қўшни

мамлакатларининг босиб олиниши ва араб халифалигининг кенгайиши

жараѐнида бу дин кучли ғоявий қурол сифатида хизмат қилади.

Муҳаммад – ислом пайғамбари. Ислом динида пайғамбар ҳисобланган

Муҳаммад мелодий 570 йилда Маккада қурайш қабиласининг хошимийлар

авлодидан бўлган. Абдуллоҳ ва Омина хонадонида туғилади. Муҳаммад

ѐшлигида етим қолган, аввал бобоси Абу Муталиб, сўнг амакиси Абу Толиб

қўлида тарбияланади. Балоғатга етгач, савдогарлар қўлида хизмат қилиб 24

ѐшда бева бой аѐл - Хадичага уйланган ва унинг маблағлари билан мустақил

савдогорлик қила бошлаб, жуда кўп давлатларга борган.

Муҳаммад 610 йилда 40 га кирганда Маккада якка худога эътиқод қилиш

тўғрисида тарғибот юргизган.

У тарғибот бошлаган дастлабки йилларда, нисбатан жуда оз киши (Хадича,

Абу Бакир, Талха, Зубайр, Усмон ва қариндошлари, айрим савдогарлар) бу

тарғибот изидан борганлар. Шунинг билан бирга, ўша даврдаги

қурайишларнинг уммавийлари хонадонига мансуб бўлган ва Маккада сиѐсий

ҳокимият тепасида бадавлат зодагонлар унинг тарғиботига жиддий қаршилик

кўрсата бошлаган. Маккада аҳвол жиддийлашганини кўриб Муҳаммад

Мадинадаги Ауз ва Хазреж номли вакиллари билан Мадинага кўчиб кетган.

622 йили юз берган бу кўчиш (арабча «ҳижра») дан мусулмонларнинг

ҳижрий йили ҳисоби бошланади. Маккадан кўчиб борганлар ислом тарихида

«муҳожирлар» (кўчиб келганлар), Мадиналик қабилалардан исломни қабул

қилганлар эса «ансорлар» (ѐрдамчилар) деб ном олган.

Муҳаммад Мадинага келгач ўз мавқеини мустаҳкамлашга ҳаракат қилади

ва исломни тарғиб қилишни давом эттиради.

Ниҳоят маккаликлар билан мадиналиклар ўртасида бир хил жанглар

бўлган. Улардан бири Бадр қудуғи ѐнида ҳижрий йилининг рамазон ойида (17

ѐки 19 кун) бўлади. Иккинчи жанг 625 йил июл-август ойларида ва 626 йили

«хандоқ» жанги номини олган тўқнашувлар ҳам бўлиб ўтди. Ушбу жангларда

Муҳаммад ғалаба қозонгандан кейин, Мадинада ўз мавқеини мустаҳкамлаб бу

ерда фаол сиѐсат олиб боради.

628 йили мусулмонлар жамоаси учун муҳим бўлган воқеа юз берди.

Муҳаммад Кабаъни муқаддас деб эътироф этишни намоиш қилиш мақсадида

1500 га яқин мусулмонлар билан барча қабилалар жангга борадиган мавсумда

Маккага жўнайди. Бундан хавотирланган раҳбарлари Абу Сўфиѐн билан бирга

Маккадан 30 км.ча нарида бўлган Худойбия водийсида уни тўхтатадилар.

Музокаралар бошланиб, ўртада «шартнома», «худойбия сулҳи» тузилади,

қасам айтилади, қасам «байҳа» деб аталади. Битимларга мувофиқ Маккаликлар

мадиналикларга келаси йилдан бошлаб ҳажга келишга ижозат беришади.

630 йили Мадина қўшинлари Маккани қаршиликсиз эгаллайдилар.

Уммавийлар билан рақобат тугаб, улар Муҳаммаднинг яқин ѐрдамчисига

айланадилар. Ислом Арабистон ярим оролининг асосий ҳукмрон динига

айланади. Шундай қилиб Муҳаммад Ислом байроги ости араб қабилаларини

бирлаштириб, ягона марказлашган мамлакатни ташкил этади.

Муҳаммад 632 йили июнь ойида 62 ѐшда Мадинада вафот этади. Бу даврга

келиб анчагина мустаҳкамлашган мусулмонлар давлати вужудга келган ва бу

давлат Ямандан Сино ярим оролига, қизил денгиз соҳилларидан марказий қум

саҳроларигача чўзилган катта ҳудудни ўз ичига олган эди.

Муҳаммад вафотидан кейин халифалар (ѐрдамчилар) давлатни

бошқарадилар, ва шу муносабат билан мусулмонлар давлати ўзининг бундан

кейинги тарихида «Араб ҳалифалиги» деб ном олади. Муҳаммад вафот

этгандан кейин биринчи кунданок мусулмонлар жамоасининг йўл

бошловчилари ўртасида ҳокимиятт учун кураш бошланади. Бу курашда

муҳтожирлар гуруҳи голиб чиқади ва Муҳаммаднинг қайнатаси, Ойшанинг

отаси Абу Бакр халифадеб эълон қилинади.

Абу Бакр ҳукмронлигининг (632 - 634) дастлабки йилларида бир қатор

араб қабилалари ўртасида Мадина ҳукмронлигига қарши бош кўтарган

қабилалар ҳаракати «Исломдан чиқиш», «диндан қайтиш» деб таърифланган.

Диндан қайтган кишилар қаттиқ таъқиб қилинган. ХалифаУмар (634 - 644)

замонида истилолар янада кучайган. 634 йили Басра, 633 йили Дамшқ, 640 йили

қуддус олинади ва фаластин, Сурия ерлари тўла равишда халифалик қўлига

ўтади.

Яна шунга аҳамият бериш керакки, кейинги халифалар Усмон (644 - 656)

ва Али (656 - 661) замонларида ҳам истилолар давом этади. Кавказ ва Турон

томонга юришлар кучаяди. қисқа вақт ичида Грузия, Озарбайжон, Эроннинг

шимолий қисми, Хуросон, Мавр ерлари араблар қўл остига ўтади ва халифалик

қўшинлари Амударѐ соҳилларига чиқади. Шундай қилиб 30 йилдан озроқ вақт

ичида араб халифалиги ўша замонлардаги энг катта империя бўлган Византияга

нисбатан ҳам катта ҳудудни босиб олади, сосонийлар империяси барҳам

топади.

Бунинг натижасида Амударѐ соҳилларидан Шимолий Африкагача

Тибилиси ва Дарбанддан Яман ва Уммонгача чўзилган янги империя вужудга

келади. қисқа вақт ичида араб қўшинларининг бундай енгил ғалаба

қозонишининг сабаби нимада деган савол туғилиши табийдир. Араб

қўшинларини яхши ташкил қилинган ѐки юқори ҳарбий техникага эга бўлган

деб айтиш тўғри бўлмайди, чунки бу кишилар бадавийлар, яъни кўчманчилар

ва бошқа ҳар хил қабилалардан тузилган бўлиб, ўз замонида маълум бўлган

ҳарбий санъат ва техника даражасидан ҳам анча орқада турар эди. Осонлик

билан эришилган ғалабаларнинг асосий сабаби бу даврда араб қўшинларига

жиддий қаршилик кўрсатадиган кучнинг йўқлиги эди.

Исломнинг асосий оқимлари. Сунналар. Исломнинг кенг тарқалган

оқимларидан бўлиб, Осиѐ ва Африка қитъаларида яшашади. Сунна YII асринг

иккинчи ярмида Арабистонда пайдо бўлиб, VII – XII асрларда диний- сиѐсий

курашлардан сўнг халифаликнинг етакчи эътиқодига айланди. Суннийлар

қуръони Карим билан бир қаторда Сунналарнинг ҳам муқаддаслигини тан

олишади. Суннанинг ханафийлик, маликийлик, шафийлик ва ханбалийлик каби

тўрт мазҳаби бор. Улар ўз номини асосчилари исмидан олишган.

Мамлакатимиздаги мусулмонларнинг асосий қисми ханафийлардир. Шимолий

Кавказда шафиийлар яшашади.

Шиялар. Исломнинг яна бир оқими Шиялардир. Шиялар арабча гуруҳ,

партия маъносини англатади. Шиитлар қуръони Каримнинг илоҳийлигини

эътироф этган ҳолда, унинг оятларини Алига нозил бўлган деб билишади.

Шияларнинг имомийлар мазҳаби 11 имом бор дейишади. ўн иккинчи имом

Муҳаммад ал Маҳди IX аср охирларида ғойиб бўлган, аммо у албатта бир куни

қайтади ва ер юзида адолат тантана қилади. Шиитлар Эрон, Ироқ, Покистон

каби мамлакатларда яшашади.

Ўзбекистон мусулмоннларининг асосий қисми суннийлар мазҳабидан

бўлсада, мамлакатимизда шиитлар мазҳабига ихлос қўйганлар ҳам бор.

ҳозирги пайтда диний экстремистик оқимлар суннийлар ва шиитлар

ўртасида ҳам ихтилоф чиқариб, ўз ғаразли мақсадлари йўлида фойдаланишга

ҳаракат қилиш ҳоллари учраб турибди.

ҳар қандай эътиқод ва унинг таълимоти маълум бир манбаларга таянади.

Биз аввалги мавзуда ислом динининг пайдо бўлишидаги давр, ижтимоий-

иқтисодий тарихий шарт-шароитлар тўғрисида ҳамда бу динниг шаклланиши,

жорий этилишида тарихий шахс Муҳаммад ибн Абдулоҳнинг хизматлари,

тарихдаги ўрни ҳақида қисман тўхталган эдик.

Шу билан биргаликда ислом динининг жаҳон бўйлаб тарқалиш сабаблари

унинг моҳияти, бўлиниб кетиши, мазҳаблари, жумладан: сунналар ва шиалар

ҳақида ҳам маълумотларга эга бўлдик.

Жаҳонда кенг тарқалган динларнинг барчасида ҳам илоҳий сўзлардан

иборат деб муқаддаслаштирилган китоблар борлигини ўтган дарсларимизда

айтдик ва кўриб чикдик. Жумладан, христиан динида «Библия», унинг тузумига

кирадиган афсонавий пайғамбар Исо Масиҳнинг ҳаѐти ва тарғиботларидан

иборат деб ҳисобланадиган инжиллар, яҳудий динида «Библия»нинг қадимий

ахд қисми, хусусан унинг тизимига кирадиган худо Яхва томонидан афсонавий

Мусо пайғамбарга ваҳий қилинган деб ҳисобланадиган «Таврот» ҳамда унинг

шарҳлари тўплами-«Талмуд» буддавийлик динида худо Будданинг

кўрсатмаларидан иборат деб ҳисобланадиган «Трипитака», ҳиндуизм динида

қадимий браҳман динидан бошлаб муқаддас ҳисобланган «Ведалар» ва уларни

шарҳловчи асарлар уппанишадлар ана шундай муқаддаслаштирилган бебаҳо

ѐзувлар тўпламидан ҳисобланади.

Ислом динида асосий диний китоб ҳисобланган «Муқаддас қуръони

Карим» ҳам илоҳий сўзлардан иборат деб муқаддаслаштирилган, унинг

мазмуни эса осмондан худо томонидан юборилган кўрсатмалардан иборат деб

ишониш мусилмонлар олдига қўйилган асосий эътиқод талабларидан бири

сифатида илгари сурилади ва шундай ҳам.

«Қуръон» сўзи арабча «қараъа»-ўқимоқ бўлиб (яъни қироат билан овоз

чиқариб), «ўқув» ѐки «ўқиш» мазмунини беради. Шуниси харктерлики, кўп

динларда улар вужудга келган давр тушунчасига хос равишда муқаддас

китобларни «ѐзув» ѐки «ѐзувлар» (масалан: христиан динида «писание ѐки

«свяшенное писание») деб аташ одат бўлган. Бунга ўхшаш номлар исломда ҳам

қуръонга нисбатан кенг қўлланилган. Масалан: (Каломул-Оллоҳ сўз) «Калому

аш-шариф» (Муқаддас-сўз), «Мусхаф аш-шариф» (Муқаддас ѐзув) бу ерда

мусҳаф ѐзуви маъносида ва х.к. Шунингдек мусулмонлар орасида ва диний

адабиѐтларда қуръон муқаддас китоб сифатида кўп номлар билан аталган.

Қуръон оятларининг ўзида ҳам «Ол-Имрон» (3-сура, 2 оят, 25-сура, 1-оятда

фурқон ва бошқалар). «Ал-китоб» (2-сура, 1-оят, 6-сура (114 бет) 92-оят ва х.к.)

«худо» ( 2-сура, 181-бетлар, 1. қуръони Карим. «Чўлпон» Т. 1991й. 323 б.3-

сура, 132-оят) «Суҳуф» (98-сура, 2-оят) каби номларни ҳам учратамиз. (643 бет)

Умуман, ислом дини анъаналарида турли хил ном ва номалар шаклида келган

бўлишига қарамасдан унинг энг қадимги номи «қуръон», «ўқув» асосий термин

сифатида сақланиб қолган. Бунинг сабаби шуки, қуръон матнлари оғзаки

ижоднинг маҳсули бўлиб, у даврда араблар ўртасида ѐзув анъанаси деярли

бўлмаган ( чунки, қуръонгача ѐзилган китоблар бизгача етиб келмаган). ўша

давр анъанасига хос равишда бу ижод намуналарини ѐд олиб сақлаш ва

оғиздан-оғизга кўчиб юриш одати бўлган.

Қуръон (текстлари) матнлари катта китоб қилиб тўплангандан кейин ҳам

ўзининг оғзаки ижодига хос хусусиятларини сақлаб қолганлигини батафсил

кузатиш мумкин.

Дунѐдаги барча исломшунос (диншунос) буюк олимларнинг фикрига

кўра, қуръон жаҳон тараққиѐти ва маданий меросига буюк ҳиссасини қўшиб

келмоқда.

Қуръон ва унга асосланган ислом маданияти бугунги дунѐ маданиятининг

энг муҳим қисмини ташкил этади.

Бу ўзга динлар муқаддас китоблари ҳамда фалсафий ақидаларини инкор

этиш деган сўз эмас, албатта. Жумладан, Таврот, Инжил, Забур ҳам Қуръондан

илгари Оллоҳ томонидан юборилган китоблар деб ҳисобланади. Аммо дин

нуқтаи назаридан ислом ўзидан олдинги динлардан фарқ қилиб, ўзга

динлардан сўнг вужудга келган «охирги» дин бўлганлиги учун унинг

олдингиларига нисбатан анча афзал жиҳатлари ва «замонавий» томонлари

бўлишлиги тарихий-тараққиѐт жиҳатдан табиий деб ўйлаш жоиздир.Бунга кўп

мисоллар келтириш мумкин. Соғлом фалсафий нуқтаи назардан: Оллоҳ олий

мавжуд, ягона ва макону замонда чексиздир. Шу ҳақиқат қуръонда ҳам

таъкидланади.

Мазкур вужудга оид «Оллоҳу кур-с-самовий ва-л-ъарз» (Оллоҳ кўклар ва

ердаги нурдир» - Нур сураси, 35-оят) деган оятга аҳамият берилса, бу борлиқ

ҳақидаги бугунги илм. (қуръони Карим т-1991 319 бет). Маълумотга энг

мувофик диний ҳукмдир.

Қуръоннинг табиий илмлар ривожига туртки бўлгани ҳам тўғри. Яъни,

мавжудотнинг моҳиятига оид ҳолатларни оладиган бўлсак, қуръондаги: «Ва

мин қўлли шайъин ҳалақно завжайн» (ҳар бир нарсани жуфт қилиб яратдик!»)

Ва-з-зориѐт сураси, 49-оят ) деган ҳукм кўплаб илмий кашфиѐтларга ғоявий

асос бўлган.

Қуръонда ўтган зинатлар ҳақидаги қиссалар тарихи, жуғрофия, илми

фалак, илми табиат ва бошқа соҳаларга тегишли оятлар учрайди. қуръон -

ҳидоят китоби, яъни инсонларни лутф билан тўғри йўлга бошловчи, тўғри

йўлга чексиз ундовчи ишоралардандир. Ундаги тарих, тиббиѐт, кимѐ (химия)

каби бошқа фанлар ҳақидаги оятлар ҳам инсон ақл-заковатига хитоб бўлиб,

уни ҳидоятга чорлаш учун хизмат қилади. Шунингдек фалсафа, адабиѐт, тарих,

жуғрофия каби илмлар ҳам қуръон билан чамбарчас боғланганлигини кўп

ҳолатларида кузатамиз.

Бобокалонларимиз Ибн Сино, Форобий, Беруний, Ал Хоразмий ва

бошқаларнинг бизга қолдириб кетган илмий меросларида қуръони Карим

етакчи ўринни эгаллайди. Улар Қуръони Карим оятларидан ,унга боғлиқ

илмлардан кенг миқѐсда фойдаланганлар. Шоирларимиз Хожа Аҳмад Яссавий,

Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Заҳриддин Муҳаммад Бобур, Машраб,

Сўфи Оллоѐргача, бу ѐки инқилобгача ва ҳатто инқилоб даврида ўтган кўплаб

қалам аҳллари ижодида қуръоннинг катта таъсири борлигини учратамиз.

Уларнинг барчаси ўз замонасининг илғор фарзандлари бўлганлар.

Умуман, қуръон тавсифларида мусулмон илоҳиѐти тараққиѐтидаги

турли-туман оқимлар, мазҳаблар ўртасидаги ижтимоий-сиѐсий ва ғоявий

кураш, шунингдек қуръон мазмунини жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий

ўзгаришларга мослаштиришга интилишлар ҳам ўз ифодасини топмай

қолмаган.

«Қуръони Карим» араб адабиѐти, прозаси (лингвистикаси)нинг дастлабки

ѐдгорлиги сифатида ягона араб адабий тилининг шаклланишига сабаб бўлган

буюк асардир.

Қуръон услуби (насрий қофия - сажъда ѐзилган) жаҳон адабиѐти, ,айниқса,

Шарқ адабиѐтига сезиларли даражада ўз таъсирини кўрсатган.

Ҳозирги вақтда юртимизда, халқимиз қалбига том маънодаги

ҳурфикрлилик, виждон (эътиқод) эркинлиги, миллий муносабат, миллий

мафкура, ўтмиш маданий меросига ҳурмат, диний таълимотга янгича

муносабат ва ҳурмат ҳолатини олиб келган қайта қуриш (бозор иқтисодияти)

ошкоролик (холисона) даврида қуръони Карим ва бошқа барча ҳақ диний

адабиѐтларни ўрганишга шижоат билан киришиш ўз давримизнинг қутлуғ

воқеаларидандир.

Қуръондаги ислом динининг маросимлар, ахлоқий кўрсатмалар, ҳуқуқий

қоидалар, одат ва анъаналар, миллионлаб инсонларнинг ҳаѐти ва яшаш

тарзнинг энг муҳим жиҳатларини ўзида мужассамлаштирган бебаҳо китоб

(қомус)дир.

Унинг сура ва оятлари ижтимоий - оммавий ва қолаверса хусусий

(дуогўйлик) маросимларида, номозларда, давлат ва оила байрамларида, жамият

кундалик ҳаѐтга алоқадор турли муносабатлар (тўғри тушунилган

такдирдагина) билан тўлиб тошгандир.

Бу китобдаги жуда кўп панд - насиҳат ва иборалар, тилидан, миллатидан

қатъий назар, нафақат исломий, балки халқларнинг адабий тилига, кундалик

муомаласига сингиб кетган.

Хулоса қилиб айтганда, мусулмонларнинг асосий муқаддас китоби бўлган

қуръон дунѐнинг ўзига хос бир ягона дурдонасидир. Шарқ халқларининг

ижтимоий ва маънавий қолаверса, маърифий ривожига улкан таъсир кўрсатган

бўлиб, у бутун башариятнинг йўлчи юлдузи деб айтишга ҳақлимиз.

Қуръон ислом динининг муқаддас китоби сифатида бутун дунѐга маълум.

Алломалар, диншунослар, исломшунослар бу илоҳий китобни таърифлаб:

«Қуръон Оллоҳнинг мўжиза каломи бўлиб, Муҳаммад мустафо салаллоҳу

алайҳу вассаламга ваҳий орқали тушган, тиловати ибодат ҳисобланувчи

китобдир», - деб ҳисоблайдилар

Диний ривоятларда кўрсатилишича, қуръоннинг мазмуни мўжизавий

ҳолатда Муҳаммад ибн Абдулоҳга парча-парча қилиб 22-23 йиллар давомида

ваҳий (акс-садо) юборилиб турилган ва ваҳийнинг биринчи аѐн бўлиши

«Лайлат-ул қадр» деб аталади яъни, ўша кеча тунда бошланиб, унинг

вафотигача давом этган. (610-632 йиллар). Кейинчалик исломда

муқаддаслаштирилган ана шу кеча анъана бўйича хижрадан 12 йил илгари

рамазон ойининг 27 га ўтар кечаси мелодий ҳисоб йилнома билан 610 йилнинг

31 июлидан 1 августгача ўтар кечаси қуръонни ваҳий қилишнинг бошланиши

асос қилиб олинган.

Бу ҳақда Қуръонда шундай дейилади:

1. «Албатта Биз у (Қуръон)ни қадр кечаси нозил қилдик.

2. (Эй Муҳаммад), қадр кечаси нима эканлигини сиз қаердан билар

эдингиз.

3. Қадр кечаси минг ойдан яхшироқдир». (қадр сураси. 97, 1-3 оятлар.

Т.91.642 бет)

Ваҳийнинг бошланиши тўғрисида диний ривоятларда, жумладан Ибн-

Исхок, Ибн-Исломнинг «Сирот-ар расул Оллоҳ» (Оллоҳ элчисининг ҳаѐти)

асарида: Муҳаммаднинг Макка (Мадинада) яқинида жойлашган Хира тоғидаги

ғорга бориб ибодат қилиши одат бўлган, деб ѐзади.

Ислом анъанаси бўйича ана шу кечада ваҳий деб ҳисобланган «Ал -

аълақ», «Лахта қон» номли сура (96 - сура, 640 - бет) қуйидаги оятлар билан

бошланади:

1. (Эй Муҳаммад, барча мавжудотни) яратган зот бўлиши

Парвардигорингиз номи билан (бошлаб) ўқинг! 2.У инсонни лахта қондан

яратган (зотдир). 3-4. ўқинг! Сизнинг Парвардигорингиз (инсониятга) каломни

(яъни ѐзилишни-хатни) ўргатган ўта қарамли зотдир. 5. У зот инсонга унинг

билмаган нарсаларини ўргатади.

Диний ривоятларда Муҳаммад ўзига биринчи ваҳий келгач, тарғибот

бошлашга журъат этмаган, шу сабабли, Аллоҳ унга қайтадан мурожаат этиб,

уни тарғибот бошлашга даъват этгани тўғрисида далиллар бор:

1-2-3-4. Эй (кийимларига) ўралиб олган зот, кечаси (бедор бўлиб, номозда)

туринг!... Қуръонни тартиб билан (яъни дона - дона қилиб) тиловат қилинг!

(73-сура 584 бет). 74-суранинг бошланишида ҳам юқоридагидек Муҳаммадга

мурожат қилган мазмун берилган: 1-2 Эй (либосларга) бурканиб олган зот,

туринг - да, (инсонларни охират азобидан) огоҳлантиринг! (74-сура, 587 бет).

Муҳаммад фақат Аллоҳ сўзларини инсонларга етказиб берувчи

пайғамбар ѐки элчи деб эътироф этилади. Ваҳий эса Аллоҳнинг Жаброил

номли фаришта орқали ўз пайғамбарига зудлик билан хабар етказиши, деб

тушунилади.

Юқорида айтиб ўтилгандек, ислом манбаларида ривоят қилишларича

Муҳаммад 40 ѐшга етганда, яъни 610 йили Макка шаҳри яқинидаги Хира номли

ғорда ѐлғиз қолиб, ибодат билан машғул пайтида, Жаброил фаришта у кишига

биринчи бор қуръон оятларини келтирган. Одатда Жаброил Муҳаммадга

оятларни ўқиб берар, у киши эса ѐд олиб, ўз сафдошларига ѐддан етказа берган,

улар ҳам бошқаларга шундай қила берган. Ислом анъанасида қуръони Карим

китоб сифатида Муҳаммаднинг вафотидан кейин шаклланган. Бундан кейинги

даврларгача оид бўлган диний ривоятларга қараганда Муҳаммад Аллоҳга

эътиқод қилиш ва мусулмонликни қабул қилиши тўғрисида тарғибот

бошлагандан кейин бир қисм маккаликлар унинг изидан борган, лекин

кўпчилик унинг тарғиботига қарши чиққан. қуръонда Муҳаммад тарғиботига

қарши чиққанларга «Кофирлар» деган ном берилган.

Пайғамбар - «форсча» хабар етказувчи, хушхабар етказувчи (пайғом-хабар,

бар-боридан етказмоқ) маъносини беради. Бу маънода қуръонда «Набий» (набо-

арабча хушхабар, ғойибдан келувчи хабар дегани). Бундан ташқари «расул»

(элчи) атамаси ҳам ишлатилади.

Ислом бўйича Муҳаммад – охирги пайғамбар, Аллоҳнинг элчиси.

Қуръоннинг мазмуни Аллоҳ сўзларидан иборат, бунга эътиқод қилиш эса

диннинг асосий эътиқод талабларидан бири деган тушунча қуръон оятлари

асосида шаклланган. Бу тасаввурлар бевосита диний эътиқодга хос бўлган

қарашлар ва диний ривоятлардан иборат эканлиги ўз-ўзидан равшандир. Бироқ,

VII аср бошларида ислом диннинг ва қуръоннинг вужудга келишига сабаб

бўлган маълум тарихий воқеаларнинг юз берганлиги ва бунда фаолият

кўрсатган айрим тарихий шахсларнинг бўлганлиги шубҳасиздир.

Бу масалани илмий мушоҳада этиш бўйича XIX аср ўрталаридан бошлаб

қатор Европа ва рус исломшунослари катта иш олиб борганлар. Кези келганда

шуни ҳам айтиш керакки, бу динни кўра олмайдиганлар ҳам йўқ эмас, албатта.

ҳатто қуръон нозил бўлган даврларда ҳам унга юзаки қаровчилар: «Бу

(қуръон Оллоҳнинг сўз эмас, балки) фақат аввалгилардан нақл қилинаѐтган

бир сеҳрдир. Бу фақат башарнинг сўздир» деб баҳо берувчилар бўлган. (74-

сура 24-25-оятлар.588 бет.). Бу оятлардан келиб чиқиб сохта исломшунослар

ҳам қуръоннинг вужудга келишига етарли баҳо бераолмадилар.

Қуръоннинг матнларида Муҳаммаднинг оддий одам сифатида ҳеч қандай

мўжиза кўрсатишга қодир эмаслиги тўғрисида ҳар хил уйдирмалар ѐзишган.

Ваҳоланки, сураларда Муҳаммаднинг ҳаѐти ва фаолияти тўғрисидаги

маълумотлар иборатомуз очиб берилган.

Ҳадислар – ислом динининг асосий манбаларидан бири. ҳадислар

ислом динининг қуръони Каримдан кейинги муқаддас манбаларидан бўлиб,

Муҳаммад пайғамбарнинг ўгитлари ва ҳаѐти ҳақидаги кичик ҳикоялардан

иборат. Уламолар томонидан шунчалар кўп ҳадис тўпланганки, уларнинг қайси

бири чин, қайси бири ѐлғонлигини аниқлашга эҳтиѐж туғилган.

Рус философи Б.Э Бертельснинг кўрсатишича1 янги ҳадисларни тўқиб

чиқариш ҳеч қандай гуноҳ ҳисобланмаган, юзлаб ҳадис чиқарганларни айтиб,

шу билан мағрурланиб юрган кишилардан мадиналик Ибн Абу Яҳъѐ, бағдодлик

ал-Вохидий, хуросонлик Ибн Сулаймон, суриялик Муҳаммад Ибн Сайид,

куфалик Абд-ал-Карим Ибн Абдул-Авж ва бошқа шунга ўхшаш далилларни

келтириш билан шубҳаланади. ҳақиқий деб ҳисобланган ҳадислар тўғрисида

энг машхур илоҳиятчилар ўртасида ҳам ягона фикр бўлмаган жойларини важ

қилиб олган.

Ислом анъанасида энг обрўли ҳисобланган ҳадислар тўпламини тузган

Исмоил ал-Бухорий Муҳаммаднинг сўзлари ва ҳукмлари деб ҳисобланган

ривоятлардан 600 мингтачага яқинини синчковлик билан эринмасдан тўплаб,

улардан энг ишонарлиси 9220 тасини ўта тўғри деб топган.

Имом ал-Бухорий (810-870). У тузган ҳадислар кўпинча «Саҳиҳи Бухорий

ѐки Саҳиҳ ал Бухорий деб, аслида эса «Ал-Жамъас-Саҳиҳ» яъни (энг ишонарли

тўплам) номи билан ислом оламида машҳурдир. Шу сабабли Бухорий ва ундан

кейин ҳадисларни тўплаган Муслим ал-Киша Нурий (817-875) ўз тўпламларини

«ас-Саҳиҳ(ишончли)дебатаган.

Хуллас, Бертельснинг хулосасига эътибор берсак, ҳадисларнинг ҳаммаси ҳам

Муҳаммад ҳаѐтини ва илк ислом тарихини аниқлаш учун ишончли манба бўла

олмайди дейди. Яна бир XX асрнинг машхур исломшуноси, арабшунос

И.Ю.Крачковский қуръонга Муҳаммаднинг инсон сифатида қилган ижодининг

маҳсулоти, маълум муҳитда ва маълум шароитда вужудга келган асар сифатида

қараб, бу ѐдгорликнинг вужудга келишида Муҳаммаднинг фаолиятига катта

аҳамият бериб, унинг ҳақлигига шубҳа қилмайди. Унинг фикрича, Муҳаммад

ҳаѐти кейинчалик ривоятлар билан қопланган, 622 - йили Мадинага кўчиб

келгандан илгариги ҳаѐти жуда оз маълум, у асосан тарихий шахсдир,

шубҳасизки, эрамизнинг VI-VII асрларида яшаганлиги, яъни қуръон асосан

610-632 йиллар ўртасида вужудга келган асардир.

Қуръон матнларини тўплаш Муҳаммад вафотидан сўнг 20-25 йил

давомида дастлабки халифалар Абу Бакр Сиддиқ, Умар Ибн ҳаттоб, Усмон Ибн

Аффон ва ниҳоят ҳазрати Алилар даврида амалга оширилган.

Муҳаммаднинг тириклик вақтларида, унинг сўзларини тартиб билан ѐзиб

бормаган, баъзи одамлар сураларни ўз ихтиѐрлари билан ѐзиб олиб сақлаб

юрганлар. Баъзи одамларнинг хусусий жамламалари ҳам бўлган.

Халифа Абу Бакр Сиддиқ даврида Арабистон ярим оролида айрим

қисмларида динни қабул қилмаганлар ўртасида ғалаѐнлар тез-тез бўлиб турган

1 Бертельс Е. Э. СуŘизм и суŘийская литература. М.1965.стр 14-15.

ғалаѐн бостирилган ва Муҳаммаднинг кўрсатмаларига содиқлик билан Абу

Бакр ва Умарлар томонидан давлат бошқарилган. « Шу жангларда кўплаб

қуръонни тўлиқ ѐд олган қариялар бўлдилар. Ямамадаги жангда 72 қари шаҳид

бўлди. Шунда ҳазрати Умар, Абу Бакрга: қарилар ўлиб кетаверса, қуръонга

зарар етиши мумкин, шунинг учун уни китоб шаклига келтириб жамлаб қўйиш

керак деган маслаҳатни берди.

Қуръон матинларини тўплаш ва тартибга солиш иши 633 йили

сураларининг кўпини ѐд билган Зайд Ибн Собитга топширилган. У киши,

пайғамбаримиз қилмаган ишини қилмайман, бу ишдан кўра елкамга бир тоғни

юкланглар енгил бўлади деб жавоб берганлар.

Ривоят қилишларича, Муҳаммаднинг вафотидан сўнг Оллоҳ таоло

Заиднинг ҳам қалбига йўл очиб, қуръонни жамлашга давъат этган ва у зот бу

ишга зийраклик билан киришган. Кийик терисига ѐзилган саҳифалар жамланиб,

ҳали фаларнинг уйига қўйиб сақланиб борилган. Зайд тўплаган вариантлар

(суҳуф) расмий равишда муқаддас ѐзув сифатида эътироф этилмаган.

Суҳуф тузилгандан 17-18 йил ўтгандан сўнг ундан бошқа тўпламлар ҳам

барчага маълум бўлган учинчи халифа Усмон Ибн Аффон даврида халифалик

кенгайтирилиб, араб бўлмаган ўлкаларга ҳам ислом кенг тарқалди .

Таъбийки у қуръон тўпламларини таққослаб чиқиш ва ягона тўплам

тузишга топшириқ (фармон) берган. Зайд бошчилигида қайта тузилган тўплам

« Мусхаф» деб ном олган. Кўпинча ислом оламида «Усмон Мусхафи» деб ҳам

юритилади. Бу нусха мусулмонларда қуръоннинг асл нусхаси деб ҳисобланади.

Унинг асл нусхаси Мадинада қолдирилган, ундан уч нусха (бошқа

маълумотлар буйича 6 нусха) кўчирилиб, Куфа, Басра, Дамашқ шаҳарларига

юборилган ва ушбу расмий текстлардан фарқ қиладиганлари йўқотилишига

буйруқ берилган. Бизгача етиб келган энг қадимий қуръон қўлѐзма

нусхаларидан 2 таси ҳозиргача сақланиб қолган. Бири Тошкентда, иккинчиси

қоҳирада Миср миллий кутубхонасида сақланмоқда.

Қуръон 114-сурадан иборат. Сураларни жуда шартли равишда

китоблардаги боблар билан таққослаш мумкин. қуръон матнларида «сура» сўз

муаян равишда «оятлар тўплам и (оятлар қатори ѐки оятлар тизмаси)

маъносини берадиган жойлар кўп учрагани сабабли, бу термин оятлар

йиғиндиси маъносида тушунилади дейиш мумкин.

Суралар қуръонда ўз мазмунига ѐки пайдо бўлган вақтига

(хронологиясига) қараб эмас, балки ҳажмига, яъни, ҳар бир сурадаги

оятларнинг миқдорига қараб жойлаштирилган.

Фақат бир неча сура бундан мустасно: 7 та оят билан биринчи ўринга

жойлашган 1-сура, 5 ва 6 оятдан иборат бўлган 113 ва 114-суралар, 4 оятли 106,

112-суралар ва ҳоказо. Сураларнинг ҳажми ҳам ҳар хил: энг катта хажмга эга

бўлган 2-сура 286 оят бор, энг кичик суралар (103, 108, 110) фақат 3

оятдангина иборат.

Қуръон дастлабки ислом ғояларини ўзида акс эттирган ягона ѐзма асар

бўлгани сабабли ислом тарихи билан шуғулланган барча олимларнинг бу

китобни таҳлил қилишга катта эътибор берганликлари табиий бир ҳолдир.

Европа олимлари жумладан машхур немис арабшуноси Теодор Нальдеке

(1836-1930) хронологияси буйича суралар умуман тўрт асосий даврга бўлинган:

1)Макка даврида 48 та сура бўлиб, булар Муҳаммад фаолиятининг дастлабки

тўрт йилига (610-614)тўғри келади. Ёки буни поэтик суралар деб атайди.

2)Макка даврида 21 та сура ундан кейинги икки йилга (615-616) тўғри келиб,

Раҳмон суралари деб аталади. 3)Макка даврида 21 сура ҳижратдан олдинги

олтинчи йилга (617) тўғри келади.Бу суралар пайғамбарлик суралари деб

аталади.

Мадина даврида 24 та сура бўлиб, улар Муҳаммаднинг Мадинада яшаган

даврига (622-632) тўғри келади деб белгиланган.

Ислом анъанасида суралар хронологияси мустақил масала сифатида ҳеч

қачон кўтарилмаган ва муҳокама қилинмаган. Фақат суралар икки қисмга

бўлинган. Макка даврига 86 сура, Мадина даврига 23 сура(баъзи маълумотларга

қараганда Маккада 91 сура, Мадинада 23 сура) киритилган.Қуръоннинг ҳар бир

сураси бир неча оятдан иборат. Умуман 6236 та оят бўлиб, «Оят» сўзи фақат

қуръоннинг ўзига хос атамадир ва ўша замонда» «каромат», «Илоҳий белги»

маъносини англатган.

Бундан ташқари ислом дини анъанасида айрим муҳим деб ҳисобланган

оятларнинг ўзига хос номи бўлиб, улар асосан ана шу оятларнинг мазмунига

қараб берилган. қуръондаги ҳар бир суранинг номи бор. Бу ном сура

бошланишида сарлавҳа қилиб берилган. Олимларнинг фикрича, сура номлари

ҳам қуръонни таҳрир қилиш даврида киритилган бўлиши керак. Чунки

кўпчилик ҳолларда суранинг номи бирор исм ѐки сўзга асосланиб берилган.

Табиат ҳодисалари: «Кун», «Тун», «Ой», «қуѐш», ҳайвонлар номалари: 2-

сура «Ал-Бақара» (сигир) 6-сура «Ал-Анъон» («ҳайвон, мол») 29-сура «Ал-

Анкабут» (ўргимчак) ва бошқаларни кўрсатиш мумкин.

Европа исломшуносларидан кўпларининг оятларни белгиловчи ҳарфлар

мазмунини очишга қаратилган ўринишлари ҳам ҳалича натижа бергани йўқ.

Бироқ Т.Нальдеке фикри маълум эътиборга сазовордир. Унинг фикрича, бу

ҳарфлар Зайид Ибн Собит Суҳуфни тўплаган вакитда айрим сураларни талқин

этган шахслар номларининг бош ҳарфлари бўлиши мумкин. Шундай қилиб бу

ҳарфларни тушунтириб беришда ҳалигача олимлар ўртасида муаян фикр йўқ.

қуръоннинг муқаддаслаштириш муносабати билан унинг мазмуни

шунчалик чуқур деб кўрсатиладики, оятлардан уни талқин қилиб бериш фақат

Оллоҳнинг қўлидан келади, деб кўрсатилади: «Сенга китоб юборган ўшадир.

Унда тартиб билан жойлаштирилган оятлар бўлиб, улар Она китобдир.

Бошқаларнинг мазмуни ўхшашдир. ўз қалбида йўлдан озганлар уни

чалкаштиришга уриниб ва изоҳлашга интилиб, ундаги ўхшаш жойларга

эргашадилар. Уни изоҳлаб беришни Оллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайди». (45-

бет.3-сура).

Шундай қилиб, қуръон ислом динида энг муқаддас, барча билмлар манбаи,

қонунлар йиғиндиси, мазмуни осмондан Оллоҳ томонидан ваҳий қилинган

китоб ҳисобланади.

қуръонни муқаддас ва илоҳий китоб деб тасвирлаш мақсадида «Агар биз

ушбу қуръонни бирон тоғга нозил қилганимизда, албатта сиз у (тоғ)ни

Оллоҳнинг қўрқувидан эгилиб ѐрилиб кетган ҳолида кўрган бўлур эдингиз».

(Лекин айрим инсонларнинг диллари тоғнинг тошидан ҳам каттикроқ бўлгани

сабабли уларга қуръон оятлари ҳам таъсир қилмас), - дейилган. (59-сура, 21-

оят, 538 бет)

Ислом давлатларида қуръон мактаблар, мадрасалар, универси-тетларда

махсус дарс сифатида ўқитилади. (Мен Покистан ислом давлатида 1993 йил

март ойида 7 кунлик саѐҳат давомида бу ҳолатларнинг шоҳиди бўлдим. Ж.А.).

Қуръон матни сура ва оятлардан ташқари «Жуз» ѐки «Сипора» (ўзбеклар

ўртасида кўпинча «Пора» сўзи ишлатилган) ҳам «хибз»ларга бўлинган.

«Поралар» 30 та, «хибз»лар 60 та бўлиб бу бўлиниш фақат уни ўқиш

қўлайлиги учун қилинган. қуръоннинг тузилишидаги кўрсатиб ўтилган

хусусиятларидан келиб чиқадиган ягона хулоса шуки, унда ҳозирги замон

китобларига хос бўлган ва толиб ва талабаларимиз, китобхонларимиз

одатланиб қолган бўлинишлар ҳам йўқ, Унинг матнларини тушуниш,

моҳиятини англаб олиш учун ислом тарихини яхши билиш керак.

Шу боис, ҳозирги пайтда кўпчилик ўқувчиларнинг фикр-мулоҳазалари

эътиборга олиниб, Мовароуннаҳр диний бошқармасининг ташаббуси билан

қуръон ўзбек тилига таржима қилинди. Матбуотда бу мавзуда бир неча

мақолалар берилди, газетхонлар фикри, мулоҳазалари эълон қилинди. қуръон

жаҳондаги жуда кўп тилларга таржима қилинган. Уни ~арбий Европа тилларига

таржима қилиш XI асрдан рус тилига ағдариш эса XVIII асарлардан бошлаб бир

неча вариантлари босилиб чиққан.

Умуман, қуръон 1698 йили лотин тилига, 1770-1828 йиллари орасида

саккиз маротаба, француз тилига, 1734 - 1826 йиллари ўн маротаба ингилиз

тилига, 1846 йили немис тилига, 1716, 1790, 1792, 1884, 1907 ва 1963, 1986

йилларда рус тилига таржима қилинган.

Қуръон туркий таржималарининг қўлѐзма нусҳалари ҳам кўп. Булар

ҳақидаги маълумотни Анқарада 1938 йилда нашр этилган « Вакорлар дергиси»

ва Краковда 1937 йилда чоп қилинган «Скудда над язиком староосмонским»

деган тўпламларидан олиш мумкин. Шунингдек, турк, татар, уйғур

таржималари ҳам бор.

Эски ўзбек тилидаги Саид Махмудхон Тарозий-Олтинхон Тўра

таржималари ҳам бор. ҳозирги кунда қуръони Карим «Чўлпон» нашриѐтида

чоп этилган арабшунос Аловуддин Мансурнинг ўзбекча изоҳли таржимаси

1991 кўп тираж билан мухлисларга етказиб берилди. Шуни алоҳида такидлаш

керакки, Аловуддин Мансур кўп сонли қуръони Каримга қизиқувчиларнинг

ўқиб тушуниши учун жуда қулай этиб, астойдил ҳар бир сура - оятларни

изоҳлаб беришга ҳаракат қилган.

Шариат – арабча тўғри, юриш лозим бўлган йўл демакдир. Шариат ислом

ҳуқуқи, ахлоқи, маросимлари ва қоидалари тўпламидир.

Мавзу: ДИНИЙ ЭКСТРЕМИЗМ, ФУНДАМЕНТАЛИЗМ ВА УНГА

ҚАРШИ КУРАШ.

1. Ижтимоий ҳаѐтдаги ўзгаришлар ва диндаги ислоҳотчилик ҳаракатлари.

2. Диний ақидапарастлик тушунчаси.

3. Жаҳон миқѐсида терроризмига қарши кураш.

4. Ўзбекистоннинг диний фундаментализм ва терроризмга қарши кураш

соҳасида олиб бораѐтган сиѐсатида И.А.Каримов ташаббуси.

XX аср инсониятга улкан кашфиѐтлар, буюк ютуқлар, умуминсоний

қадриятлар, хусусан, Ўзбекистонимизга мустақилликдек буюк бахтни

берди. Аммо у бизга халқаро миқѐсдаги диний экстремизм,

фундаментализм, миллатчилик ва терроризмни ҳам мерос қилиб

қолдирди. Бу салбий ҳодисаларнинг на фақат Марказий Осиѐ, балки бутун

жаҳон учун офат-фожеа келтириши мумкинлиги ҳақида Президентимиз

ўтган асрнинг охирги йилларидаѐқ бутун дунѐни огоҳ қилди.

Ўзбекистон дунѐвий давлат қуриш йўлидан барқарор бормоқда. Хўш,

дунѐвий давлатнинг динга бўлган муносабати нималар билан белгиланади?

Унда диний эътиқодга қандай ўрин ажратилган? қолаверса, дин ва умум

эътироф этилган тамойилларга асосланган демократия тушунчаси ўртасидаги

алоқалар қандай бўлиши керак?

Ушбу мураккаб саволларга жавоб излар эканмиз, халқаро ҳамжамиятнинг

мутлоқ кўпчилигини ташкил қилган дунѐвий давлатлар тажрибаси, улар

тараққиѐтининг тамал тоши бўлиб хизмат қилаѐтган ғоя асло худосизликка

асосланмагани, яқин ўтмишимиздаги ўхшаш дахрий жамиятни англамаслигига

амин бўламиз.

Дунѐвий тараққиѐт йўлидан бораѐтган мамлакатлардаги динга бўлган

муносабат демократия мезонларига асосланганини чуқур идрок этамиз. Уларда

дин ҳаѐтидаги ижтимоий-маданий ва маънавий-руҳий муҳит ранг-баранглигини

таъминловчи хилма-хил тарихий қадриятлар силсиласидаги тенг ҳуқуқли бўғин

сифатида қабул қилинганлигига ишонч ҳосил қиламиз. Яна бир бор

таъкидлаймиз: демократик дунѐвий тараққиѐт йўлидан бораѐтган

мамлакатларда ранг-баранг маънавий-маданий ва тарихий қадриятлар

тизимидаги тенг ҳуқуқли бўғин, бу бошқа буғинлардан заифроқ ҳам ѐки

устунроқ ҳам эмас. Бизнинг жамиятимиз тараққиѐти негизи қилиб белгиланган

ҳурфикрли тамойили ҳам худди ана шу тажрибалар идроқига асосланган.

Дунѐнинг кўпчилик давлатлари хусусан, ривожланган мамлакатлар

тажрибаси шуни кўрсатадики, дин дунѐвий давлат тузуми билан нафақат

муроса қилиши, балки умуммиллий юксалиш йўлида у билан самарали

ҳамкорлик қилиши мумкин.

Демократик давлатларда аҳолининг кўпчилигини ташкил этадиган

халқнинг диний эътиқодига кўрсатилган иззат-ҳурмат билан бир қаторда туб

этнослар учун ноанъанавий бўлган, лекин фуқароларнинг муайян қисми

эътиқод қиладиган динлар, қолаверса ҳечқандай динга эътиқод қилмасликка

бир хил муносабатнинг қарор топганлиги қуърони Каримдаги ибратли

хикматлардан «динда мажбурлаш йўқ» деган сўзларнинг чуқур инсонпарварлик

фалсафасини янада яқинроқ очиб беради.

XX асрнинг иккинчи ярмида умуммусулмон цивилизацияси ҳудудида

жойлашган айрим давлатлар тараққиѐти тажрибаси, афсуски, баъзиларда,

хусусан, ғарб дунѐсида, ислом дининг жамият ривожланишига кўрсатиши

мумкин бўлган ижобий таъсири ҳақида жиддий шубҳалар туғилишига сабаб

бўлди. Масаланинг тассуфли жиҳатларидан яна бири шундаки, ҳақикий

инсонпарвар Исломнинг асл моҳиятидан йироқ кўринишлар, охирги йилларда,

айрим олимлар томонидан олға сурилаѐтган цивилизациялараро қарама-

қаршилик ва зиддиятлар ҳақидаги сунъий назарияларини озиқлантирмоқда,

турли маданиятларни қиѐслаш жараѐнида умуммусулмон маданиятининг

салбий жиҳатларини бўрттириб кўрсатишда дастак бўлиб хизмат қилмоқда.

Шу билан бир вақтда, масаланинг иккинчи томонига катта аҳамият

берилган. Яъни юқоридаги мезонлар Конститутциянинг 57 моддасида

қуйидагича аниқлантирилади: «Конституциявий тузумни зўрлик билан

ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи, республиканинг суверенитети, яхлитлиги

ва хавфсизлигига, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига

қарши чиқувчи, уруши, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб

қилувчи, халқнинг соғлиги ва маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек

ҳарбийлаштирилган бирлашмаларнинг, миллий ва диний руҳдаги сиѐсий

партияларининг ҳамда жамоат бирлашмаларининг тузилиши ва фаолияти

тақиқланади. Махфий жамиятлар ва уюшмалар тузиш тақиқланади».

Президентимиз И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида:

хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт кафолатлари»

китобида мамлакатимиз шароитида дунѐвий давлатнинг дин билан

муносабатларини аниқлаштирувчи асосий тамойиллар қаторига.

- диндорларнинг диний туйғуларини ҳурмат қилиш;

-диний эътиқодларнинг фуқароларнинг ѐки улар уюшмаларининг хусусий

иши деб тан олиш;

-диний қарашларга амал қилувчи фуқароларнинг ҳам, уларга амал

қилмайдиган фуқароларнинг ҳам ҳуқуқларини тенг кафолатлаш ҳамда уларни

таъкиб қилишга йўл қўймаслик;

-маънавий тикланиш, умуминсоний ахлоқий қадриятларни қарор топтириш

йўлида диний уюшмаларнинг имкониятларидан фойдаланиш учун улар билан

мулоқот қилиш йўлларини излаш зарурияти;

-диндан бузғунчилик мақсадларида фойдаланишга йўл қўйиб

бўлмаслигини эътироф этиш» киритилган.

Дунѐвий жамият қуришни кўзлаган давлатимизнинг динга муносабатини

белгиловчи зикр этилган конституцион мезонлар ва Президентимиз

фикрларидан қуйидаги иккита асосий хулоса келиб чиқади:

Биринчидан Ўзбекистонда барпо этилаѐтган демократик ҳуқуқий ва

адолатли дунѐвий жамият қуриш концепциясида дин - маданий - маънавий

омиллар умумий силсиласига кирувчи барча миллий қадриятлар қаторида тенг

ҳуқуқли қадрият сифатида сўзсиз тан олинади. Мустақил ривожланиш

йилларида ушбу мезоннинг ҳаѐтга нечоғлик изчил татбиқ этилаѐтганини фақат

қалби кўр, адолатга хусумат билан муносабатда бўлган кимсаларгина инкор

этиши мумкин.

Иккинчидан, соф диний эхтиѐжларни қондиришдан ташқарида бўлган ҳар

қандай ғаразга эришиш йўлида диний омилдан фойдаланиш га интилиш

қатъиян ман этилади.

Президент, ҳақли равишда, диннинг Ўзбекистон фуқаросини

тарбиялашдаги катта имкониятларига ишонади ва «биз дин бундан буѐн ҳам

аҳолини энг олий руҳий, ахлоқий ва маънавий қадриятларидан, тарихий ва

маданий меросидан баҳраманд қилиши тарафдоримиз», деб таъкидлайди .

«Лекин биз - давом этади И.А.Каримов, - ҳеч қачон диний даъватлар ҳокимият

учун курашга, сиѐсат, иқтисодий ва қонуншуносликка аралашиш учун байроқ

бўлишига йўл қўймаймиз».

Шу ўринда ҳуқуқий онга таянган маданиятнинг энг муҳим узвий

қисмларидан бўлган қонунга итоаткорлик кўникмаси ҳақида тўхталиш зарур.

Эркинлик - демократия дегани фақат ҳуқуқлардан эмас, балки улар билан

баробар, зиммамизга юкланган мажбуриятлар ҳам эканини қон-қонимизга

сингдирмагунимизча, демократия - ҳуқуқий жамият қуриш билан боғлиқ эзгу

ниятларимиз, ширин орзулигича қолаверади.

Баѐн этилганларидан аниқ ва равшан кўриниб турганидек, жамиятимиз

янгиланиши дастуридаги дунѐвий давлат тушунчаси, асло, диннинг ижтимоий –

маданий ҳаѐтдаги ролини инкор этмайди. Аксинча, шаклланаѐтган янги

шароитларда, умуман динлар ва хусусан исломнинг ижтимоий – маданий

ҳаѐтдаги муҳим ўрнини ва вазифаларининг чуқур идрокини кўрсатиб туради.

Демак, дунѐвий табиатга эга давлатимиз диннинг баркамол инсонни вояга

етказишдек нозик ва маъсулиятли ишдаги чексиз имкониятларидан

фойдаланиш ига интилади. Айни пайтда диний даъволар билан ниқобланган,

аслида холис диний эътиқодга мутлако алоқаси йўқ, жамиятдаги ҳамжиҳатлик,

миллатлараро ва динлараро тотувлик, сиѐсий-ижтимоий бароқарорликка тахдид

солувчи ҳар қандай урунишларга дунѐвий давлат тузумининг мутлако

муросасиз эканини ҳам аниқ-тиниқ, кўрсатиб туради. Хулоса қилиб айтадиган

бўлсак, бизнинг тушунчамиздаги дунѐвий тузум ҳар қандай маданият негизида

муайян дунѐқараш ѐтиши эътирофига таянади. Ўзбекистон анъаналар негизида

эса исломий омилнинг роли муҳимлигини тан олади.

Аслини олганда, бундай ѐндашув ватанимиз тарихида такрор ва такрор

синалган тажрибалардан чиқарилган ягона тўғри хулосадир. Мозийга назар

ташласак, халқимиз ўз тараққиѐтининг энг юксак чўққиларига диний илмлар

билан дунѐвий: умуминсоний – ижтимоий ҳамда аниқ фанлар

ривожланишининг ҳамоханглиги ва мутаносиблиги таъминланган пайтларда

кўтарилганининг гувохи бўламиз. Бугунги ибора билан айтганда, бу ҳолат -

дунѐвийлик ва динийлик ўртасидаги мувозанатнинг ҳамда бир - бирини

тўлдирувчи уйғунликнинг барқарорлиги демакдир.

Ҳар бир инсон ўз бахтининг яратувчисидир. Ушбу ҳаѐтий ҳақиқатни

жамият тараққиѐтига ҳам ҳеч иккиланмасдан татбиқ этиш мумкин, деб

ўйлаймиз. Модамики шундай экан, ҳаѐтимизнинг барча жабҳаларидаги каби

диний йўналишда ҳам умуммиллий юксалишга ҳалақит беришга ўринаѐтган

омиллардан кўз юмишимиз ножоиздир. Ўзбек халқининг «Андишанинг оти

қўрқоқ» деган ҳикмати барчамизни, охир-оқибат халқимиз ва Ватанимиз

тақдирини белгиловчи омиллардан бўлган диний ҳаѐтда, онда-сонда бўлса ҳам

учраѐтган нолойиқ ҳаракатларга бефарқ бўлмаслигимизни тақозо этади

Инсоният тарихининг энг қора кунларида уни ѐруғликка олиб чиқувчи

нурли таълимотлар нозил бўлган. Зулм ва истибдод бу таълимотни бугиб

ташлаган даврларда ҳам у дилга таскин ва юпанч бағишлаб, умид бахшаъмол

сифатида кўнгилларда муҳим яшаган. қизил империя вайронлари аро бўй

чўзган ниҳолдай барқ, уриб чиққан орзу - армонлар, таомил, русум… шундан

шаҳодат эмасми?!

Турли халқлар қисматида ислом турлича жилва қилади, қадим

Туркистонда у булутлар кўмиб юборган, сўнг яна кўриниш бериб, мунавварлик

улашган офтоб янглиғ муқим яшаб келади. Ва унга ким ўз кўзи, кўнглидаги

дунѐсидан келиб чиқиб назар солади…

Шундай даврлар бўлганки, арабларда ахлоқсизлик тамоми авжига чиққан.

Инсон ва диѐнат орадан кўтарилиб, майпарастлик ва нахсга муккадан кетишган.

Бутга сиғинишган.

«Биз золим, ахлоқсиз, пасткаш кишилар эдик. Тубан ҳаѐт кечирардик,

бўлар - бўлмасга уруш чақириб, бехудага қон тўкар эдик Меҳмондўстлик ва

меҳрибонлик русумини унутган эдик, дейди ҳазрати Имоми Жаъфари Содиқ. –

Муҳаммад алайҳис-с-салом бизни олижаноб бўлишга ундади. Ягона Оллоҳга

сиғинишга, рост гапиришга даъват этди». Исломнинг моҳияти шу. Унинг

замирида ҳидоят ѐтади.

Лекин ҳар ким уни ҳар хил талқин қилади. Табиатан одам боласи дунѐни

ўзининг қаричи билан ўлчайди. Шунинг учун ҳам, гарчи ислом муқим турган

бўлсада, дарахт илдизидан чиққан ниҳолдай турли қараш ва турли оқимлар

пайдо бўлган, айрим худкомлар эса салтанатни қўлга киритиш ниятидаги саъйи

ҳаракатини ислом воситасида ниқоблади ва алал – оқибат улар муқаррар

суръатда мўъминларни гуруҳ – гуруҳларга ажратиб ташлади.

Ҳазрати Умар кунларнинг бирида Зиѐд ибн Жобирдан сурайди:

Исломиятни бузадиган нарса нима?

Сиз сўзланг, мен эшитай, - дейди Зиѐд ибн Жобир.

Дин одамларининг янглиш гапириши, мунофиқлар ўзларининг бузуқ

фикрларини оят ҳадис билан исботлашга уруниб, мусулмонларни алдашлари ва

бузғун ҳукм чиқарадиган одамлардан бўлиб қолишидир.

Бу - эски ҳақиқат. Ва у айтилганидан буѐн неча замонлар ўтди. Оллоҳ азиз

қилган Одам ўғиллари эса сира ўз билганидан қолмайди. Дунѐ завқида кимдир

пайғамбарлик даъво қилади, кимдир ҳукмини ўтказиш илинжида исломдаги

ақидага бошқача тус беради. Жалолиддин Румий ҳазратлари айтганидек, инсон

ҳаѐтидаги нарса уни ўз орқасидан етаклайди. Боғ хаѐли боққа, дўкон хаѐли

дўконга олиб боради. Фақат бу хаѐллар хақикатни яширади. Чунки, хаѐл сенга у

нарсани гўзал қилиб кўрсатган.

Улуғ Тангри ҳикмат соҳибидир, дейди ҳазрат давом этиб, у гўзал шакллар

замирида хикматларни сир тутгандир. Агар ҳар бир кўринган нарса кўрингани

каби бўлсайди, жуда ўткир ва зийрак кўзлар сохиби пайғамбар: «Нарсани менга

бўлгани каби кўрсат», дея фарѐд этмасди. Бу билан шундай демоқчи бўлади : -

Эй раббим ! Аслида хунук бўлган нарсани гўзал, гўзал нарсани эса хунук қилиб

эмас, балки ҳамма нарсани қандай бўлса, ушандай кўрсатгинки, тузоққа

тушмайлик ва йўлимизни ҳеч вақт йуқотмайлик.

Жаҳон динларида экстремизм, фундаментализм иллатлари.

Ваҳҳобийлик – диний-сиѐсий оқим. У XVIII асрда Марказий Арабистоннинг

Нажл вохасида юзага келган. Ваҳҳобийлар бевосита дин номидан иш кўрган ва

уни «тозалаш», гўѐки пайғамбар давридаги «асл ҳолатига» қайтариш, барча

арабларни яшил байроқ остида бирлаштириш каби ғояларни илгари сўрган.

Инглиз колониализми бу вазиятда ўз мақсади йўлида фойдаланган: уларни

қуроллантириб Усмонли туркларга қарши жанга ташлаган. Шунинг учун ҳам

улар Усмонлиларга мансуб бўлмиш ханафий мазҳабини кофир мазҳаби дея

эълон қилишган.

Ваҳҳобийлик илдизининг энг аввало ўша даврдан ахтариш лозим. XVI

асрнинг бошларида Усмонли туркларга қарам ҳудудлар янада кенгайди, улар

Мисрни қўлга киритгач, ҳижоз, Яман, Жидда, Макка ва Мадинани ҳам ўз

тасарруфларига олишди. Истамбулдан келган вакиллар бу ерлада иш юрита

бошлашди. Орадан вақт ўтиши билан, табийки, арабларда муҳолиф кайфият

туғилган ва бу Муҳаммад ибн Абд ал – Ваҳҳоб қарашларида ҳам ўз аксини

топган. Усмонли туркилар Абу Ханифа, яъни ханфий мазҳаб аҳлидан эди,

ваҳҳобийлар эса ханбалий мазҳабдандир.

Бундан 1165 йил муқаддам халифа Маъмун тасарруфидаги ҳудудда

мутазилийлик амалда бўлган ва улар ақидалар моҳиятини идрокка таяниб

англашни ѐқлашган. Ибн Ханбал айнан шу қарашга қарши чиққан, оқибатда

бир неча бор жазоланган. Унинг қарашларида янгиликка, хур фикрга қаршилик,

ўта бир ѐкламалик, мен ҳақман деб туриб олиш ва ақидасига мос келмаган

дунѐни тамомила рад этиш устунлик қилади. Алал-оқибат унинг мазҳаби ҳам

исломдаги ўта бир ѐклама мазҳабга айланган.

Ханафий эса исломдаги энг муътадил мазҳабдир. Дин амаллари унда осон

кўрсатилган. Усмонли турклар серҳашам кийим кийган, бу ҳам баланд овозда

қўшиқ куйлаш, чекиш ҳам ваҳҳобийларнинг назарида, бидъатдир ва улар шунга

қарши чиқишган. Шароит шундай эдики, фақат қарши чиқишни ўзи кифоя

қилмасди, шу боис ваҳҳобийлар бизнинг даъватларимизни тинглаб, бизга

эргашмаганлар кофирдир деган ва уларга қарши жиҳод эълон қилишган.

Ваҳҳобийлар ақидапарастликда Ибн Ханбалдан ҳам қаттиқ кетишган,

чунки ўзининг мусулмон биродарига қарши қилич яланѐочлаш учун ошиғич

асос яратиш керак эди. Улар Расули Акрам, шунингдек, ўтган исломий

азизларга ҳурмат кўрсатиш, уларнинг қабрини зиѐрат қилиш – бидъат, Оллоҳ

таолодан ўзгага сиғиниш, сўфийлар ҳам ислом кишилари эмас, деб даъво

қилишган.

Сўфийлик ислом, жумладан бизнинг халқимиз тарихида ўчмас из

қолдирган, замонлар талотўпида ўз ибрати ва битиклари билан бугунга қадар

эъзозланиб, яшаб келаѐтир. Ваҳҳобийлар эса бу тариқат аҳлини менсимайди,

валийлик мартабасини бутунлай тан олишмайди. Сеҳргар кўзбўямачига

чиқаришади. Пирдан қўл олиш улар учун Оллоҳга эмас, шахсга сиғиниш

ҳисобланади.

Ҳаж зиѐратини батомом тўхтатиш, сўнг катта тўловлар эвазига ҳажга

ижозат бериш ҳам улар жорий этган тартиблардир.

Ваҳҳобийлар дунѐвий маданиятга қатъий қарши туришган, мусиқа, театр

ва тасвирий санъат билан шуғулланиш, бундан завқ – шавқ олишни

кечирилмайдиган гуноҳ деб ҳисоблашган. Айни пайтда улар ҳокимиятни

эгаллаш ва унинг воситасида ўз тартиб – таомилларини ҳаѐтга татбиқ этиш

учун қатъий кураш олиб боришган, фақат бу ният « динни аслига қайтариш»

деган даъват асосига кўрилган, холос.

Ваҳҳобийлар ҳаракати тарихда қолдирилган излардан бунга истаганча

мисол келтириш мумкин.

Улар қадами етган жойда азизларнинг сағаналарини бузишган, ислом

олимлари яратган нодир китобларни ўтда ѐқишган, ноѐб маданий обидаларни

вайрон қилишган.

Хўш, аслида ваҳҳобийлик қаѐқдан келиб чиққан?

Маълумки ислом дини ҳамжиҳатликка, Оллоҳ йўлида бир бўлишга даъват

этади. Замонлар ўтиши билан бу бирдамлик айрим давлатларга ѐқмай қолди,

тўғрироғи, улар мусулмонлар якдиллигидан ҳайиқа бошладилар. Бир четда

туриб қурол кучи билан араб давлатларига тахдид солиш ҳеч бир фойда

бермагач, қандай қилиб бўлмасин, мусулмонларни ичдан бузишга, низо

чиқариб, уларни бўлиб юборишга ҳаракат қилишди. Бу вазиятда мавжуд

мазҳаблар ичида низо чиқариш имконияти қўл келди.

XVII асрда исавийлар ҳозирланган дастурлар асосида гўѐ исломга эътиқод

қўйган болалар Туркия, қоҳира, Миср ва Сурияга юбориб ўқитилди, улардан

эса уломолар етишиб чиқди, бу олимлар ўзлари олган таълим – тарбиядан

келиб чиқиб исавийлар мафкурасига хизмат қилди, динни ичидан бузишда

фаоллик кўрсатишди. Гарчи исломдаги кичик бир мазҳаб бўлсада, ханбалия

мазҳабидагилар динга амал унинг пуританлик, яъни, ҳарфхўр ислом бўлишини

талаб қила бошлашди.

Моҳиятга ҳарфхўрлик ва ақидапарастлик билан ѐндошувчи бундай тоифа

учун «фақат қуръон ва ҳадисгина ибрат, сиз Муҳаммад алайҳис-с-саломнинг

«ҳар бир янгилик залолатдир» - деган сўзига амал қилмаяпсиз, ҳеч қандай

янгилик бўлиши керак эмас !» ѐхуд «сизлар арабсизлар, қуръони карим

сизларга туширилган. Макка – Оллоҳнинг уйи, у сизнинг шаҳрингиз, нега

шундай муқаддас жойда бир турк қозилик қилади, арабларни хақ – нохаққа

ажратади, бориб ўз юртида кўрсатмайдими кароматини!» – деган писанда

кифоя эди ва шундай қутқулар етилиб келаѐтган ғалаѐнни кўнгилларда қўзғаб

юборди. Шундай кайфият кишиларини уюштиришда Муҳаммад ибн Абд ал –

Ваҳҳоб даъватлари етакчилик қилади.

Ваҳоланки, ҳеч ким пайғамбар алайҳис-с-салом ҳадисларини ўзича талқин

қилишга, уларни ўз манфаатларига мослаштиришга ҳақли эмас. Ислом

олимларининг таъкидлашларича. Расули акрам «ҳар бир янгилик залолатдир»

деганларида ибодатдаги янгиликни назарда тутганлар. Зинҳор – базинҳор

дунѐвий янгиликни, тараққиѐтни эмас.

Соддадил ѐшлар ваҳҳобийлар таъсирига тез тушади. Жамоат намозларида,

тўю жаноза пайти, талабалар даврасида улар гуноҳ ва ногуноҳ ишларни

чалғитиб тушунтиришади. Дейлик, кимда – ким қабристонга бориб, ўтганлар

ҳақига қуръон тиловат қилса, ундай одам билан гаплашмаслик керак ѐхуд

мусиқачининг мусиқа чалиб топган пули ҳаром, ота-онангиз, қариндош

уруғингиз намоз ўқимаса, улар билан алоқани ўзинг, хотин – қизларнинг

юзларини бекитмай юриши гуноҳи кабира, дея ўгит беришади. Ваҳоланки,

ўтганлар ҳақига дуо қилиш қуръон ояти билан исботланган ва муътадил мусиқа

мубоҳлиги ҳақида саҳиҳ ҳадислар ворид бўлган.

Яқинда бир биродаримиз университетда ўқиб юрган синглиси дарсларга

бормай, уйга келмай қўйиб, тоза куйдириб юборганлигидан зорланиб қолди:

«Аввалига ҳижобга кирди, намозларни канда қилмай ўқий бошлади, рўзани

тўкис тутди. Сўнг юзини бутунлай бекитдики, ҳатто кўзи зўрға кўринади, яна

ҳижоби қоп-қора денг, бундоқ бошқачароқ ранг танласанг, бўлмайдими, десам,

қулоқ солмайди. Нима эмиш, камина - намоз ўқимайдиган одам – ғирт кофир

эмиш, шу боис айтган гапларимни биронтасини ҳам бажармасликка ҳаққи бор

эмиш. Шунақа одат чиқардики, на нон, на овқат ейди. Янгасига айтибдики,

мабода шу таомга қаром аралашган бўлса, сизлар қатори дўзаҳга тушаман,

яхшиси емай қўя қолай!

Сизлар билан бир дастурхон атрофида ўтиришнинг ўзи бир гуноҳ дебди у.

Жуда алам қилди туғишган синглинг сендан қазар қилса, ѐвга қарагандай

қараса, нима деган гап ўзи бу?

Бир куни уйга келибди- да, отин ойим мени Туркияга, мадрасада ўқишга

юбормоқчи, дебди янгасига. ўша мадрасада беш йил ташқарига чиқармай

диний сабоқ берилар эмиш. Бунинг учун отин ойисиникида ярим йилгача

хизмат қилиши, демак, садоқати зохир бўлиши керак, шундагина у ўз маблағи

ҳисобидан ўқишга юборар экан.

Шу гаплардан кейин у бира тўла уйга келмай қўйди. Янгасига у « яқинда

ҳижобга кирамиз, шундан олдин фурсат бўлса, қишлоққа бориб келаман»,

дебди.

Бу гапни эшитиб пича кўнглим ѐришди. Онамнинг мазаси йўқ, бир – икки

кун олдида юрса, ақли киради, дунѐвий ишларга мойиллик сезса ҳам эмас, деб

ўйладим. ҳар қалай, отинойи, оқ ювиб оқ тараган онаси эмаску! Онанинг меҳри

бўлакча бўлади.

Аммо кўп ўтмай отам телефон қилди. Онанг оғирлашиб қолди, синглингни

олиб тезда етиб кел, дедилар. Гаранг бўлиб қолдим. Нимасини айтай? Аввалига

синглимни ахтаришга тушдим, қани энди топила қолса ?!

Умидим узилгач, ярим кечада қишлоққа жўнадим. Онамнинг аҳволи оғир

экан, тўшакда қимир этмай ѐтибди. Мени ҳам зўрға таниди, синглимни сўради.

Нима деяримни билмайман. Тўғрисини айтсанг, ўлганнинг устига тепган

бўлади.

Ахийри ўқиши тугаши билан келиб қолади, дедим. Онамнинг илҳақ

бўлаѐтганини кўриб, отам яна мени изимга қайтарди.

Дарду дунѐ қоронғи десангиз. Синглимни кимдан сўраб- суриштиришни,

қаердан бориб ахтаришни билмайман, хаѐлимга ҳар хил ўйлар келади, қиз бола

нарса..

Ниҳоят, бир кун синглимнинг ўзи янгасига телефон қилибди, ҳозир

ҳужрадан чиқмай сабоқ оляпмиз, дебди. Янгаси, онангиз оғир, йўлингизга кўз

тикиб ѐтибди, сизни ахтариб акангизнинг қанча овора бўлганини билсангиз эди,

деса, у айтган эмиш:

-Мен худо йўлига кирган одамман, ҳужрани ташлаб ҳеч қаѐққа кетмайман!

Шундан буѐн у на телефон қилади, на ўзи кўриниш беради.

У ѐқда онам шу қизига илиниб, илҳақ ѐтибди. Тоза куйиб кетдим. ўзимдан

ўтганини ўзим биламан. Аммо ислом деганда мен қандайдир ҳарбий тартиб -

интизом, бундай тошмеҳрликни тушунмайман. Отин ойисининг чизган

чизиғидан чиқмаса-ю, аммо туғишган акаси, илҳақ бўлиб ѐтган волидаи

мухтарамасидан юз ўгирса? Яшаш манзилини айтмаса? – қандай гап ўзи бу?

ўша – отин ойисининг ўзи ким ? Диний саводи етарлими? қандай таълим

олаяпти улар? Нега бунча ақидапараст бўлиб кетишмоқда? Ишларни бундай

йўлга бошлашдан мақсад нима ? Агар, ростини айтадиган бўлсам, шу отинойи

шу қизларга худо йўлида сабоқ бераѐтганига ҳам ишонмайман. Умуман, ким

унга бундай ҳуқуқ берган?

Синглимга ўхшаган ѐшлар турли хил таъсирларга тушиб қолишини,

уларнинг маънавиятига зиѐн етишини сира – сира истамайман.

Дарвоқе, нега энди биродаримизнинг синглиси Туркияга бориб мадрасада

сабоқ олиши керак?

Туркия мудофаа қўшинлари юксак мартабали раҳбарларидан бири

Чевикнинг «Ньюс уик» газетасида ѐзишича, ҳозир ислом реакцион кучлари

мамлакатда курд партизанларига нисбатан кескинроқ экстремистик ҳаракат

қилишаѐтир. Шунинг учун ҳам яқинда ислом ақидапарастлигини чеклаш ва

мадрасалар устидан назорат ўрнатиш ҳукумат томонидан кўриб чиқилди.

Капабланкада бўлиб ўтган конференцияда ҳам, айрим араб ва мусулмон

давлатларида ислом ниқоби остида иш кўраѐтган фундаменталистик –

экстремистик кучлар қаттиқ қораланади.

Сир эмас ҳозирги тақводор ѐшлар орасида ўзини ваҳҳобий деб аташдан

чўчиса-да, хайрихоҳлигини яширмайдиганлар учраб туради. Ваҳҳобийлар

таъсирига тушганларнинг аксарияти ҳатто ота – онасини жоҳил ҳисоблашади,

улар билан фарзандга хос муомала қилишмайди. Керак бўлса, намозхон

хотинини уйга қамаганча, ўзидан бўлак кимса келса, овоз чиқармаслигини

тайинлаб қўяди. Ота-она фарзанд дийдорини соғиниб келган тақдирда ҳам уни

кўра олмай кетади. Улар ота-онаси ва яқинларини намозни тўла-тўкис

ўқимасликда, араб тилини билмаслик, ўқиѐтган намозини ўзлари ҳам

тушунмасликда, яъни «жоҳиллик»да айблашади.

Ислом дунѐсидан ўзилиб, мутассибларча ҳаѐт кечиришга буюрмайди.

Табийки, XX асрда ахборот оқимисиз яшашни тасаввур қилиш қийин.

Замонавий ваҳҳобийлар эса телевизор кўришни ҳам гуноҳ санар экан. Дунѐдан

тўлиқ узилиб, фақат уларнинг бирѐқлама «қараш»ига ўралиб яшайдиган

одамнинг мутассиб ҳолатини бир кўз олдингизга келтириб кўринг-а.

Шуни айтиш керакки, киши маънавий жиҳатдан камол топиши, комил

инсон бўлиб етишиши учун диний таълимот қанчалик муҳим бўлса, дунѐвий

илм, санъат ва маърифат ҳам шунчалик қимматлидир.

«Қуръон ҳукмича, иймон-исломни билиб олингандан кейин ҳар бир

мусулмон ўз замонаси илмини ўқиб тушуниши ва замонавий хунарларни

ўрганиши, албатта зарурдир», деган эди Алихон Соғуний асримиз бошида.

Аммо бу тилак қалқиб юзага чиқиши учун бир асрга яқин муддат керак бўлди.

ҳозир таълим тизимини ислоҳ қилиш, замонавий кадрлар тайѐрлаш изчил тус

олаѐтир, юзлаб иқтидорли ѐшлар хориждаги нуфузли олий ўқув юртларида

сабоқ чиқармоқда.

Исломдаги энг йирик мазҳаб ханафий, яъни Абу Хани фамазҳаби, унда дин

амаллари осон кўрсатилган. Миллий урф-одатлар рад этилмайди. Мисол учун

Наврўз байрами ўтказиш, салла ўраш ѐки ўрамаслик, тўй ва дафн маросимлари

хусусида баҳс юритилмайди. қабрларни зиѐрат қилиш, мархумлар руҳига дуо

қилиш савоб ҳисобланади. Ихтилоф келиб чиқишига йўл қўйилмай, барча

масалалар келишув ѐки ижмоъ- фатво орқали ҳал этилади. Абу Ханиф

мазҳабига кўра, намозни канда қилиб, гоҳи-гоҳида ўқиганлар ҳам

мусулмондирлар.

Исломда қуръони карим ва пайғамбаримиз суннатлари асосидаги ҳукмлар,

яъни қонунлар мажмуаси шариат дейилади. Шуни ҳам унутмаслик керакки,

Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳи-с-салом яшаб ўтган даврдан буѐн қарийб ўн

тўрт аср вақт ўтди. Табиийки, ваҳҳобийлар татбиқ этишга уринаѐтган ўша давр

удумлари, турмуш тарзи, дунѐқарашни адо этиш учун бутун шарт – шароит

ўзгарган. Шунингдек, ислом оламида шариат ҳукмига лойиқ кўрилган ижмоъ ва

қиѐс тушунчаси мавжуд. Унга кўра, динга амал қилувчилар ўртасида шариат

қоидалари ҳукми хусусида ихтилоф чиқса, уламолар кенгаши, янги фатво

жорий этишган. Шу фатво шариат ҳукми мақомида бўлган. Яъни, диний

ихтилофлар, ҳокимият учун адолатсиз кураш (дейлик, халифа Язид фаолияти

каби) азалдан бўлиб турган. Аммо маълум бир диний оқим сифатида алоҳида

ҳаракат қилиш бирор-бир қоидада айтилмаган.

«Ислом миллий анъаналарининг, ислом маданиятининг тикланиш

жараѐни исломни ташқаридан ҳар қандай «импорт» қилишдан воз кечиш,

исломга сиѐсий тус бериш ва сиѐсатга ислом руҳини бахш этишдан воз

кечиш тўғри эканлигини кўрсатди», - дейди Ислом Каримов. Шу «импорт»га

банди бўлиб қолган ақидапарастлар ўз халқи бошига келтирган кул фат бу фикр

асосли эканлигини яна бир бор тасдиқлайди.

Биз XXI аср бўсағасида турибмиз. Юртбошимиз ният қилганидек, XXI

асрга соғлом авлодни етиштириб берайлик! фарзандларимиз алпқомат бўлсин!

ҳам маънавий, ҳам жисмоний жиҳатдан биздан ўзиб кетишсин!

ҳозир барчанинг умид кўзи - гуркираб ўсаѐтган ѐшларда. Ким уларнинг

комил инсонлар бўлиб етишишини истамайди дейсиз? Комиллик эса дунѐвий

илмларни эгаллаш баробарида шаклланади. ҳадиси шарифда айтилганидек, бир

соат илм ўрганиш, бир кечалик нафл ибодатидан афзалдир.

Мусулмон Уйғониш даврининг буюк мутафаккири Абу Наср ал – Форобий

айтганидек, аслида ҳар бир инсон қўлга киритиши мумкин бўлган мақом -

юксак камолотга эришиш учун дунѐга келади. Бу камолот саодат деб аталади.

Ва у юксак камолотни таъмин этувчи турли жузъийларни ўзида бирлаштиради.

Бу маърифат, илм, касб ҳунар каби фазилатли санъатлардир. Илм ва касб –

ҳунарни эгаллашга, камолотга эришишга, аҳлларни тарбиялашга ҳавас билан

интилган кишилар чинакам фазилат соҳиблари, маърифат аҳлларидир.

Экстремизм-( лот экстремус ўта) – ижтимоий сиѐсий характердаги

муаммоларни ҳал этишда ўта кескин чора тадбирлар, фикр ва қарашларни

ѐқловчи назария ва амалиѐт. Экстремизм мазмунига кўра- диний ва дунѐвий,

намаѐн бўлиш шаклига кўра—ҳудудий, минтақавий, халқаро шаклларга

бўлинади. Экстремистик қарашлар жуда чуқур илдизларга эга бўлиб, ҳеч қачон

чегара билмаган, дин, миллат, ҳудудни тан олмаган. Дунѐвий экстремизмнинг

сийсий, иқтисодий, мафкуравий кўринишлари мавжуд бўлган ҳолда барча

динлар доирасида ривожланган.

Экстремизм турли кўринишларда бўлиши мумкин, большевизм,

фашизм, диний экстремизм ѐки бошқача қилиб айтганда бу тушунча жуда кенг

маъноларга эга. Ислом диний экстремизми ўзининг икки хусусияти билан

ажралиб туради:

1. Уларнинг ақидаларига кўра, гўѐ барча ҳозирги замон мусулмон

жамоалариисломий тусларини йўқотганлар ва жоҳилия асри жамиятларига

айланганлар.

2. Улар гўѐ ―ҳақиқий‖ мусулмонлар. Ўзларининг ҳокимиятга келишлари

учун барпо бўлажак ―исломий тартибни‖ қарор топтиришнинг ягона йўли

кескин ва агрессив ҳаракат қилишдир, деб ҳисоблайдилар.

Аслида ,экстремизм ғояларининг марказий Осиѐга кириб келишидан

кўзланган мақсад – диний қадриятларни қайтадан тиклаш эмас, балки ана шу

ғоялардан восита сифатида фойдаланиш орқали минтақада, беқарорликни,

диний ва миллатлараро низоларни вужудга келтириш, пировард натижада

ҳокимитни қўлга киритишдан иборатдир.

Ақидапарастлик—муайян шароитда ,бирон бир ғоя ѐки тамойилга қатий

ишонч ва уни мутлоқлаштириш асосида шаклланган қоида ва тартибларни,

бошқа шароит, ҳолат, вазиятни ҳисобга олмаган ҳолда, кўр кўрона қўллашга

уриниш.

Диний ақидапарастлик- диндаги муайян ақида ѐки қоидаларни, ўринли

ѐки ўринсизлигидан қатий назар, кўр кўрона қўллаш ва мутлоқлаштиришга

уринишдир.Ақидапарастлик барча динларда, турли мазҳаб ва йўналишларда

учрайдиган ҳодиса бўлиб, меѐрдан ортиқча бўлган тақдирда эътиқодлар ва

мафкуралар орасида кескинлик, низо ва тўқнашувлвр келтириб чиқаришга

сабабчи бўлиши мумкин.

Фанатизм—( франц ибодат) муайян ғояларнинг тўғри эканлигига қаттиқ

ишониш, уларга муккасидан берилганликни, ўзгача қараш ва ғояларга мурасиз

муносабатни ифодаловчи қарашлар ва ҳатти ҳаракатлар тизими. Фанатизм,

аввало инсоннинг ҳиссиѐтларидан бирон бир нарсага ўта берилучанлигидан

келиб чиқади.

Фундаментализм—( лот асос ѐки пойдевор) маъносини билдиради.

Фундаментализм барча динларга хос бўлиб, дин асли қандай бўлса

шундайлигича сақлаб қолишга бўлган уринишдир.

Терроризм—(лот қўрқув, даҳшат) маълум ѐвуз мақсадлар йўлида, куч

ишлатиш, одамларни жисмоний йўқ қилиш ғоясига асосланган зўровонлик

усули. Қўрқитиш ва даҳшатга солиш орқали ўз ҳукмини ўтказишга уриниш

террорчиликка хосдир. У иқтисодий, сиѐсий, диний, ғоявий, миллий, гуруҳий,

индивидуал шаклларда намаѐн бўлиши мумкин. Тақиб, зўровонлик,

қўпорувчилик ва қотиллик террорчиликнинг ҳар қандай кўриниши учун

умумий хусусият бўлиб, у, гумунизм, демократия, адолат тамойилларига

зиддир. Шунинг учун терроризм қандай ―байроқ‖ остида амалга оширилмасин,

моҳиятан инсонга, тараққиѐтга, эзгуликка қарши жиноятдир.

5-мавзу: ВИЖДОН ЭРКИНЛИГИ ВА МИЛЛИЙ ИСТИҚЛОЛ

1. Мустақил Ўзбекистонда виждон эркинлиги масаласи.

2. «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги қонуннинг

аҳамияти.

3. Миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик миллий истиқлол

мафкурасининг ҳаѐтийлигида диншунослик фанининг илмий-амалий

аҳамияти.

Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар масаласи ижтимоий ҳаѐтда

муҳим ва мураккаб масала бўлиб, келган. Чунки унинг замирида шахснинг

ҳуқуқи, демократия, адолатпарварлик ва инсонпарварлик каби катта ижтимоий,

сиѐсий-ҳуқуқий ва ахлоқий тушунчалар туради.

Виждон эркинлиги кишиларнинг руҳий оламига, унинг соғлом ва

баркамоллигига бевосита таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам бу масаланинг

ижтимоий ҳаѐтдаги ўрни ва бажарадиган вазифалари ғоят муҳимдир.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Уставидан тортиб, барча халқаро

хужжат ва шартномаларда, ҳамма мамлакатларнинг конститутция ва

қонунларида виждон эркинлиги масаласи ўз ифодасини топган. 1948 йилда

қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумий декларациясига мувофиқ ҳар бир

инсон фикрлаш, виждон ва дин эркинлиги ҳуқуқига эга. Бу ҳуқуқ ўз дини ѐки

эътиқодини ўзгартириш эркинлигини, ўз дини ѐки эътиқодига ўзича,

шунингдек бошқалар билан биргаликда амал қилиш кафолатини, ибодат

қилишда ва диний маросимларда якка тартибда ва одамлар орасида бирга

қатнашиш эркинлигини ўз ичига олади.

Бундан ташқари бу масала яна бир мураккаб ҳодисани – турли

дунѐқараш, эътиқодда бўлган кишилар ўртасидаги, давлат билан дин, диний

ташкилотлар билан давлат ўртасидаги муносабатларнинг амалда ҳуқуқий

таъминланишини ҳам назарда тутади.

Одамлар доимо турли дунѐқараш ва эътиқод билан яшаганлар ва

яшайдилар. ҳар кимнинг ўз ички дунѐси, ўз эътиқоди бўлади. У ўз ҳаѐтида ана

шуларга амал қилади, шулар билан яшайди, уларни ҳимоя қилади. Аммо

бундай хилма – хиллик, қарама – қаршилик ақида ва ғояларнинг мавжудлиги

муросасиз зиддиятларига, жиддий тўқнашувларга олиб келмаслиги, одамлар,

қавму- миллатлар, дину мазҳаблар, Мамлакату давлатлар ўртасидаги яхши

муносабатларнинг шаклланиши ва ривожланишига тўсиқ, сунъий ғов

бўлмаслиги керак. ҳамма гап шундаки, эътиқодлар ўртасида низолар

туғилмаслиги лозим.

Виждон эркинлиги тушунчаси. Виждон эркинлиги қандайдир бир

мавҳум тушунча эмас, у, албатта маълум ижтимоий вазиятда намоѐн бўлади.

Шунинг учун уни конкрет тарихий, ижтимоий шароитсиз, объектив ва

субъектив омилларисиз тасаввур қилиш қийин. Бундан ташқари « виждон

эркинлиги» тушунчасини илмий талқин қилишда, албатта миллий,

мафкуравий, маданий ва синфий омилларни ҳам назарда тутиш керак.

Виждон эркинлиги динга ишонувчиларни мажбуран ўз эътиқодларидан

қайтариб, динни маъмурий тарзда тақиқлаб қўйишнинг ҳар қандай назарий ва

амалий кўринишларига чек қўяди. Шунингдек, у жамиятдаги барча динлар,

черков ва диний бирлашмалар, турли динларга эътиқод қилувчи кишиларни

тенг ҳуқуқли деб билади, бирон бир динни имтиѐзли, бошқа динлардан устун

қилиб қўймайди. Шу билан бирга жамиятда илмий дунѐқарашнинг қарор

топишини виждон эркинлигининг амалда намоѐн бўлиши белгиларидан бири

деб ҳисоблайди.

Собиқ тузумнинг динга муносабати. Октябрь инқилобидан кейин

виждон эркинлиги илмий тамойилга асосланган давлат ва дин ўртасидаги янги

муносабатни изчиллик билан амалга оширишни кўзда тутилди. Бу соҳада 1918

йил 23 январ РСфСР Халқ Комиссарлари Кенгаши томонидан эълон қилинган

«Черковни давлатдан ва мактабни черковдан ажратиш тўғрисида»ги декрет

дастлабки қадам бўлди. Бу декретда давлат органлари ѐки диний ташкилотлар

томонидан фуқароларнинг виждон эркинлигига зўрлик ва тазйиқ кўрсатишнинг

ҳар қандай кўринишларига зўрлик ва тазийқ кўрсатишнинг ҳар қандай

кўринишларига чек қўйиш; уларга динга бўлган муносабатларини амалга

оширишда тўла эркинлик бериш ; динга муносабат билан боғлиқ бўлган

шахснинг ҳуқуқларини илгаригидек чеклаб қўйишларини бекор қилиш; ҳамма

расмий актларда динга бўлган мансублик шартларини олиб ташлаш асосий

мақсад эканлиги кўрсатилди.

Диний ташкилотларга ўз функцияларини тўла амалга оширишлари учун

барча шарт – шароитлар яратилиши лозимлиги алоҳида уқтириб ўтилди.

Шундай қилиб, декрет асосида ҳар бир кишига хоҳлаган динга эътиқод қилиш

ѐки эътиқод килмаслик ҳуқуқи берилади. Декрет совет давлатининг динга

нисбатан муносабатининг негизи бўлиб, унинг асосий ғоя ва тамойиллари

иттифоқдош республикалар Конститутциялари ва шу соҳадаги қонунларида ўз

ифодасини топди ва кейинчалик буларни ривожлантиришга ҳаракат қилинди.

Жамиятда юз берган катта ижтимоий – иқтисодий, сиѐсий ва маданий

ўзгаришлар, миллионлаб меҳнаткашларнинг бундан буѐнги ҳаѐт кўришида

уларнинг дунѐқарашларига, маънавий ҳаѐтга ҳам сезиларли таъсир этди.

Лекин бу объектив жараѐн ғоят зиддиятли ва нотекис ўтди. Бунинг ўзига

хос сабаблари бор эди. Бир томондан, Октябрь инқилоби Россия ва у босиб

олган ўлкалардек бир қолоқ, жохил, турли халқлар маънавий ҳаѐтида дин узоқ

йиллар ҳукмронлик қилган мамлакатда содир бўлди. Янги тузумнинг давлат ва

дин муносабатларида кескинлик билан амалга оширилаѐтган чора – тадбирлари

жиддий қаршиликларга дуч кела бошлади, кураш «ѐ ҳаѐт, ѐ мамот» тусига

кирди. Ички аксилинқилобий кучлар ва халқаро интервенция диндан шўролар

ҳокимиятига қарши курашда ҳар томонлама фойдаландиларки, бу ҳодисалар,

албатта, оқибатсиз қолмади, иккинчи томондан, ана шундай мураккаб шароитда

диний ва миллий масалаларни қонуний ва оқилона ҳал этишда тажриба ва сабр

тоқат етишмасди.

Адолат, инсон, ақлу заковат, инсон ҳуқуқларини, қонунчиликни паймол

қилмаслик каби жиҳатлардан маъмуриятчилик, зўравонлик, ўта инқилобий

жанговорлик, тазийқ кўрсатиш усули билан иш кўриш одат тусига айланди.

Динга қарши очиқ жанг эълон қилинди. Шахсга сиғиниш даврига келиб борган

сари дин ва диндорларга бўлган муносабат кўпроқ жиддийлаша борди. Атеизм

фалсафа илмининг таркибий қисмидан унинг деярли «асосий» ва «бош»

масаласига ва шу йўл билан ҳукмрон мафкуранинг «ўткир» қуролига

айлантирилди.

Амалиѐтда эса аҳолини атеистлаштириш, мамлакатни оммавий атеизм

мамлакатига айлантириш чора – тадбирлари ишлаб чиқилди ва уларни амалга

ошириш учун куч ва воситалар ишга солинди. Дин социалистик жамият учун

зарарли сарқит, душман ҳодиса деб уқтирилди, динга ишонувчилар эса ҳар

томонлама қолоқ, пассив, жоҳил кишилар деб баҳоланадиган бўлди. 1925 йилда

мамлакатда жанговар худосизлар уюшмаси тўзилди, унинг аъзолари сони тез

орада 3, 5 миллион кишидан ошиб кетди.

Жанговар худосизлар «Динга қарши кураш – социализм учун кураш»

шиори остида иш олиб бориб, дин ва диндорларни « фош» этувчи, аслида эса

уларни ҳақорат қилувчи турли хил оммавий тадбирлар уюштиришга,

адабиѐтлар, журналлар, плакатлар, кинофильм ва санъат асарлари яратиб, кенг

аҳоли ўртасида динга нисбатан ҳурматсизлик ва нафрат уйғотишга киришиб

кетдилар.

ҳаѐтни қайта кўриш, маданий инқилобини амалга ошириш, «одамларни

эскилик сарқитларидан халос қилиш» ва шу каби шиорлар остида ва кўпинча

маъмурий ва ўзбошимчалик йўллари билан минглаб черков, масжид,

ибодатхоналар, мактаб, семинария, академиялар ѐпиб қўйилди, дин пешволари,

руҳонийлари ва кўпгина динга ишонувчилар қатағон қилинди.

Бундай мудҳиш жараѐнларда ,айниқса, чекка ўлкаларда, шу жумладан

Марказий Осиѐда ғоят кескин ва даҳшатли тус олди. Биргина жумҳуриятимиз

ҳудудида 24 мингдан ортиқ масжид ѐпилди, уларнинг бинолари бузиб

ташланди. Маҳаллий аҳоли мусулмонлари учун азиз, муқаддас бўлган халқнинг

тарихий ва маданий мероси ҳисобланган юзлаб обидалар, мақбаралар, мактабу

мадрасалар харобаларга айлантирилди. Тошкент шаҳридаги 26 мадрасадан 1930

йилда 23 таси бузиб ташланди. Диндорлик учун одамлар қувғин қилиндилар,

уларнинг молу мулклари мусодара этилди. Бундай қонунсизликларга чидолмай,

шаҳар ва қишлоқ аҳолисидан анчагина қисми қўшни мамлакатлар –

Афғонистон ва Шарқий Туркистон (Уйғиристонга ) қочиб кетишга мажбур

бўлди.

«Аҳолини тезроқ саводхон ва маърифатли қилиш» байроғи остида асрлар

бўйи халқнинг маданий бойлиги, маърифат қўроли, миллий гурури бўлиб

келган араб каллиграфиясига асосланган алифбо бекор қилиниб, 11 йил ичида

(1929 – 1940 йилларда) аввал лотин, сўнг рус имлолари мажбурий жорий

этилди. Бу катта маънавий фалоқат эди, албатта, чунки маҳаллий халқлар бу

билан ўз ўтмишидан, бой тарихий ва маданий меросидан, аждоду авлодлари

яратган бойликлардан маҳрум бўлишга маҳкум этилди. қадимий маданият ва

маърифат ўчоғи бўлган замин, дунѐга машхур олиму мутафаккирлар етиштириб

берган халқлар энди «саводсиз», «қолоқ», «маданиятсиз» га чиқариб қўйилди.

Араб алифбосидаги барча китобу рисолалар тақиқ остига олинди, уларга

«хавфли, ѐт нашрлар» тамғалари босилди. Бебаҳо ва ноѐб китоблар эса ўлжа

сифатида марказларга олиб кетилди. Юз минглаб китоблар, шу жумладан

фалсафа, ҳуқуқ, тарих, физика, химия, тиббиѐт, астрономия ва техника

фанларига оид адабиѐтлар гулханларда ѐқиб ташланди, эски китобларни

сақлаганлар эса жиноятчи ҳисобланиб, жавобгарликка тортилди.

Виждон эркинлиги тамойилларини изчиллик ва қатъият билан амалга

оширишда барқарорлик етишмас эди. Масалага ѐндошиш ва уни ҳал этишда

кўпинча мавсумийлик, гоҳ у чеккага, гоҳ бу чеккага оғиб кетишларга йўл

қўйилар эди. Масалан, уруш йилларида аҳвол бирдан жиддий ўзгарди. Динга

ишонувчилар ва ишонмовчиларни, давлат билан диний ташкилотларни бир –

бирига қарама – қарши қўйиш мамлакат хавф остида турган пайитда нақадар

хатарли эканлиги ҳаммага маълум эди.

Кўпчилик диний уюшмалар, динга ишонувчилар душманга қарши

курашнинг биринчи кунларидаѐнок ўз ватанпарварлик бурчларини амалда

намойиш қила бошладиларки, буни сезмаслик ва ҳисобга олмаслик мумкин

эмас эди. 1943 йилда илгари тугатиб юборилган православ черкови

патриархлиги яна тикланди, худди шу йили ўрта Осиѐ ва қозоғистон

мусулмонлари диний бошқармаси ташкил этилди. Бухорада Мирараб

мадрасаси иш бошлади, мусулмонларга ҳаж қилишга рухсат этилди.

Аммо 1960 йилларга келиб аҳвол яна жиддийлаша бошлади. Турғунлик

даврида диний бирлашмаларини руйхатга олиш, диндорларнинг конституцион

ҳуқуқларидан фойдаланиш ниҳоят даражада чеклаб куйилди. Оддий бир

масжид ѐки ибодатхонани очиш масаласи ҳам бевосита Москвада ҳал

қилинадиган бўлиб қолди. Кейинги 25 йил мобайнида (1961 – 1986 йиллар )

мамлакатда мусулмон диний уюшмаларнинг сони 1546 тага камайиб кетди.

Агар 1984 йилда мамлакат буйича ҳаммаси бўлиб 7 та мусулмон уюшмаси

руйхатдан ўтказилган бўлса, 1985 йилда – 2 та, 1986 йида 2 та, 1987 йилда эса 7

та, тўрт йил мобайнида жами бўлиб, 18 та уюшма рўйхатдан ўтказилди ѐки

бошқача қилиб айтганда, бутун мамлакат буйича 18 масжид очилди, холос.

Аммо бунинг натижасида диндорлик камайгани йўқ, динга ишонувчилар

эътиқодларини ўзгартирганлари ҳам йўқ. Дин маҳалла, хонадонлар, кишилар

қалбига, ички дунѐсига янадан чуқурроқ кириб бораверади. Рухсат этилмаган

ибодатхоналар, масжидлар, «махфий» диний мактаблар сони кўпаяверди.

Шундай қилиб динга нисбатан қўлланилган кўп йиллик маъмурий зўравонлик

сиѐсати жамиятимизга жуда катта зарар келтирди.

Мустақиллик даврида виждон эркинлиги. қайта қуриш, янгиланиш,

мустақиллик жараѐнлари ҳамма соҳалар каби виждон эркинлиги, давлат ва дин,

динга ишонувчилар ва ишонмайдиганлар ўртасидаги муносабатлар соҳасини

ҳам ўз таъсирига қамраб олади. Эндиликда бу соҳага тамоман янгича қараш яни

умум инсоний қадриятлар, умумхалқ манфаатлари, инсон ҳуқуқини ҳимоя

қилиш, мамлакатда янгича, демократик ва инсонпарварлик мухитини барқарор

этиш, миллатлараро муносабатларни уйғунлаштириш, одамларнинг тинч,

осойишта ва фаровон яшашига пухта замин яратиш манфаатлари нуқтаи

назардан қараш талаб этилади. Назарияни эскириб кетган, доғмага айланган

тушунчалардан, якка ҳокимликка хизмат қилдириш, буйсундириш усули ва

методларидан ҳалос қилина бошлади.

Шуни мамнуният билан қайд этиш лозимки, кейинги йилларда давлат

билан диний ташкилотлар ўртасида ўзаро муносабатда жуда катта ўзгаришлар

содир бўлмоқда. Диннинг жамиятдаги қонуний ўрни тикланяпти, ҳамма диний

уюшмалар, мазҳаблар ва гуруҳларнинг очиқ ва дахлсиз фаолият

кўрсатишларига имкониятлар яратилмоқда. Масалан, ўзбекистон ҳукумати

мусулмонларининг истакларини инобатга олиб, ислом дунѐсининг энг

муқаддас ѐдгорликларидан бири халифа Усмон «Мусҳаф» ини улар иҳтиѐрига

қайтариб берди. қатор тарихий обидалар диний ташкилотлар ихтиѐрига

ўтказилди, янги масжидлар очилмоқда. Давлат диний асарларни чоп этишга

ѐрдам беряпти, «Ислом нури» рўзномаси, «ўзбекистон мусулмонлари»

ойномаси чоп этилмоқда. Макка ва Мадинани зиѐрат этишга бораѐтган

мусулмонлар кўпайди.

Диний байрамлар, саналар, машхур диний арбобларнинг таваллудига

бағишланган анжуманлар катта тайѐргарлик билан кенг кўламда

нишонланмоқда. Диний ташкилотларнинг халқаро алоқалари кун сайин

кенгайиб бормоқда.

«Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида» қонун.

Мустақиллик туфайли виждон эркинлиги тамойилларини тиклаш ва унга

оғишмай амал қилиш бу давр, кундалик ҳаѐт талаби ва заруриятига айланиб

қолди. Зарурият қонуний негизга таянмоги керак, қонун эса ҳар доим

ҳаракатда, ишда бўлмоғи даркор.

1991 йилда Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши «Виждон эркинлиги

ва диний ташкилотлар тўғрисида» ги янги қонунни қабул қилди. Қонун

лойиҳасини тайѐрлашда кенг жамоатчилик вакиллари, халқ депутатлари,

олимлар, мутахассислар, турли миллат ва дин вакиллари фаол иштироқ

этишди. Бу қонун ўз руҳи ва мазмуни билан илгариги қонунлардан катта фарқ

қилади.

Қонуннинг «Умумий қоидалар» бобида виждон эркинлигининг асосий

тамойиллари, вазифалари, уларни амалга ошириш йўллари, қоидалари ва

кафолати, фуқароларнинг бу соҳадаги ҳуқуқ ва бурчлари баѐн этилган.

Қонуннинг 3 – моддасида ҳар бир фуқаро динга муносабатини ўзи

мустақил аниқлаши, у ҳар қандай динга эътиқод қилиш ѐки ҳеч қандай динга

эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга эканлиги ва бу ҳуқуқ эса ўзбекистон

Республикасининг Конституцияси томонидан кафолатланажаги такидланган .

Янги қонун ота-оналарга ѐки уларнинг ўрнини босувчи шахсларга ўз

болаларини динга ўз муносабатларига мувофиқ равишда тарбиялаш ҳуқуқини

беради.

Ўзбекистон фуқаролари динга муносабатларидан қатъий назар, республика

қонунлари олдида тенг ҳуқуқлидирлар. Уларнинг ҳуқуқларини динга ѐки

дахрийликка муносабатларига қараб чеклаб қўйиш ѐки имтиѐзлар бериш, улар

ўртасида нифоқ ва нафрат кўзғотиш ѐки фуқароларнинг туйғуларини

ҳақоратлаш каби ҳаракатлар қонун асосида қораланади ва бу ишда айбдор

бўлган кишилар қонун олдида жавобгардирлар. ўз диний эътиқодини сабаб

қилиб қонунда белгилаб қўйилган бурчларини бажаришдан ҳеч ким буйин

товлаши мумкин эмас.

Янги қонунда ўзбекистон Республикасида дин ва диний ташкилотлар

давлатдан ажратилганлиги кўрсатилган. Бу дегани давлат диний масалалар

билан шуғўлланмайди, диний ташкилотлар (масжидлар) диний бошқарма

ишларига аралашмайди. Дин ва диний ташкилотлар ҳам давлат (ҳокимият)

ишларига аралашмаслиги лозим. Давлат диний ташкилотлар зиммасига бирор

давлат вазифасини юкламайди, диний ташкилотларнинг фаолияти қонунларга

зид келмаса, унга аралашмайди. Диний ташкилотлар давлат вазифаларини

бажармайди, сиѐсий партиялар фаолиятида қатнашмайди ва уларни маблағ

билан қўллаб куватламайди, давлат қонунлари ва ҳуқуқ – тартиботига риоя

қилади. Лекин диний ташкилотлар жамоат ишларида иштироқ этиш

ҳуқуқларига эгадирлар.

Фуқаролар динга бўлган муносабатларидан қатъий назар, таълимнинг

хилма-хил турлари ва даражаларини эгаллашлари мумкин. Белгиланган

қоидалар асосида давлат органида руйхатдан Низомга асосан ўтиш, фуқаролар

учун диний ташкилотлар махсус ўқув юртлари ташкил этишлари мумкин. ҳар

бир фуқаро ўзлари танлаб олган тилда якка ўзи ѐки бошқалар билан

биргаликда, шу жумладан уйда ва диний ташкилотлар хузўрида диний таълим

олишлари мумкин.

Ёш болаларга ташкилий равишда диний билмлар бериш улар фақат

мактаб ѐшига етгандагина, мактабдаги дарслари томом бўлгач, шу

ўқувчиларнинг ота-оналарини ѐки ота-оналар ўрнини босувчи кишиларнинг

ѐзма рухсатномалари бўлгандагина рухсат берилади.

Ёш болалар вояга етгач, диний билм олиш – олмаслигини ўзлари ҳал

қиладилар.

Диний таълим берувчилар махсус диний маълумоти бор кишилар бўлиб,

болаларни ўқитиш учун диний бошқарманинг, марказнинг руҳсатномасига эга

бўлиши керак. Хусусий диний таълим беришга йўл қўйилмайди.

Бу қонун-қоидаларни бузганлар қонун олдида жавобгардирлар. Янги

қонунда диний ташкилотлар (жамиятлар, марказлар ва бошқармалар)нинг

фаолияти, ҳуқуқ ва вазифаларига алоҳида ўрин берилган.

Диний ташкилотлар (диний жамиятлар, бошқармалар, марказлар,

монастирлар, диний ўқув юртлари, бирлашмалар ва бошқалар) ўзбекистон

Республикаси қонунчилигига зид бўлмаган ўз Низомлари асосида иш

юритадилар. ўзбекистон Республикасида диний характерга эга бўлган

партиялар, республикадан ташқаридаги диний партияларнинг бўлим ѐки

филиалларини тўзиш ҳам ман этилади. Диний бошқармалар ва марказлар ўз

Низомларига кўра диний ўқув юртлари ташкил этишлари ва уларда масжидлар,

диний бошқармаларда, марказларда ишлайдиган руҳонийлар тайѐрлаши

мумкин. Диний ўқув юртлари ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида

руйхатдан ўтиши шарт.

Давлат қармоғидаги ўқув юртлари учун қабул қилинган ҳуқуқий нормалар

диний ўқув юртлари учун ҳам баб – баравар таалуқлидир.

қонунчиликка мувофиқ диний жамиятнинг ташкил топишида 18 ѐшга

тўлган ва ундан катта ѐшли бўлажак жамият аъзолари туман халқ депутатлари

маҳаллий Кенгашлари, қоракалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент

шаҳри Адлия вазирлиги идораларига ўз Низомлари ва аризасини

топширадилар. Низоми руйхатдан ўтказилган диний жамиятгина ҳуқуқий шахс

мақомига эга бўлади. Юқорида кўрсатилганидек, ҳар қандай фуқаро 18 ѐшга

тўлгандан кейин диний жамиятга аъзо бўлиши мумкин. Диний жамият ташкил

этиш учун унга бир хил эътиқодга эга бўлган камида 10 киши аъзо бўлиши

керак.

Диний ташкилот Низоми давлат қонунларига зид бўлмаслиги керак. Агар

диний ташкилот Низоми ўзбекистон Республикасининг «Виждон эркинлиги»

қонунига ва жумҳуриятнинг бошқа қонуний хужжатларига зид бўлса, диний

ташкилотларнинг ушбу Низоми руйхатга олинмайди.

Диний жамият амалдаги қонучиликни ва республика Конститутциясини

бузса ѐки диндорларнинг кўпчилиги жамиятни руйхатдан ўчиришни илтимос

қилса, бундай шароитда диний ташкилот фаолияти тухтатилади. Жамиятни

руйхатга олган тегишли маҳаллий орган идораси бу ҳақида ўз қарорини

чақириши шарт.

Диний ташкилотлар ўз мулкларига эга бўладилар. Бинолар, дин билан

боғлиқ буюмлар, ишлаб чиқариш, ижтимоий ва ҳайрия ишларига мўлжалланган

иншоотлар, пул маблағлари ҳамда диний ташкилотлар фаолиятини таъминлаш

учун зарур бўлган бошқа мол-мулк диний ташкилотларнинг мулки


Маҳаллий ҳокимият ва давлат идоралари саждагоҳ иморатлари ва давлат

мулки бўлган бошқа мол – мулкни диний ташкилотларга мулк қилиб бериши

мумкин. Шуниси эътиборга моликки, диний ташкилотларга тушадиган

молиявий ва мулкий хайриялардан, шунингдек, фуқаролардан тушган

маблағлардан солиқ ундирилмайди.

Қонун асосида диний ташкилотларга ишлаб чиқариш, таъмирлаш- қуриш,

қишлоқ хўжалиги корхоналарини, шунингдек, ҳуқуқий шахс ҳуқуқига эга

бўлган хайрия муассасалари (етимхоналар, интернатлар, шифохоналар ва

бошқалар) таъсис этиш ҳуқуқи берилган. Уларнинг ишлаб чиқиш фаолиятидан

келадиган фойдадан ижтимоий ташкилотлар корхоналардан олинадиган

ҳажмда солиқ олинади.

Қонунда фуқароларнинг диний эътиқод, расм – русум ва маросимларида

қатнашиш билан боғлиқ бўлган ҳуқуқларига катта ўрин берилган.

Диний ташкилотлар одамлар эркин кела оладиган ибодат ѐки диний

йигилишлар жойларига, шунингдек, у ѐки бу дин муқаддас ҳисоблайдиган

жойларга (тавоф жойларга) асос солиш ва сақлашга ҳақлидирлар. Ибодат,

диний расм – русум ва маросимлар ўтказиш маҳаллий ҳокимият томонидан

такиқланмайди. Улар ибодат қиладиган бинолар ва унинг атрофидаги

ҳудудларда, тавоф этиладиган жойларда, диний ташкилотларда, муассасаларда,

кабристонларда фуқароларнинг хонадонлари ва уй – жойларида ҳеч қандай

тўсқинликсиз ўтказилади.

Касалхоналарда, госпиталларда, қариялар ва ногиронлар уйларида,

дастлабки қамоқ жойларида ва жазони ўташ жойларида ибодатлар ва диний

маросимлар улардаги фуқароларнинг илтимосига мувофиқ ва маъмуриятнинг

кўмаклашувида ўтказилади.

Ўзга ҳолларда оммавий ибодатлар, диний расм-русумлар ва маросимлар,

митинглар, кўча юришлари ўтказиш учун белгиланган тартибга амал

қилинади.

Фуқаролар ва диний ташкилотлар ўзлари хоҳлаган тилдаги диний

адабиѐтни, шунингдек диний маросимларда фойдаланадиган бошқа буюмлар ва

материалларни сотиб олишга ва фойдаланишга ҳақлидирлар. Диний

ташкилотлар диний адабиѐт, диний мазмундаги ахборот материалларини

тайѐрлаш, экспорт ва импорт қилиш, тарқатиш ва уларни ишлаб чиқарадиган

корхоналарни таъсис этиш ҳуқуқига эгадирлар.

Диний ташкилотлар хайрия, меҳр – мурувват фаолиятини амалга

оширадилар. Фуқаролар ва диний ташкилотлар халқаро алоқаларда

қатнашадилар, тавоф қилиш, йиғилишларда ва брошка диний тадбирларда

қатнашиш учун чет мамлакатларга чиқишга ҳақлидирлар. Диний ташкилотлар

диний таълим олиш учун фуқароларни чет элга юборишлари ва чет эл

фуқароларини таълим олиш учун қабул қилишлари мумкин.

Диний ташкилотлар фуқароларни ишга олишга хақлидирлар. Улар

ўртасида меҳнат муносабатлари битим ва шартномаларда ўз ифодасини

топади. Диний ташкилотларда меҳнат шартномаси асосида ишловчи фуқаролар

касаба уюшмаларининг аъзолари бўлишлари мумкин. Улар давлат ва жамоат

корхоналари ва ташкилотлари ишчилари ва хизматчилари билан баравар солиқ

тўлайдилар, ижтимоий таъминланиш ва суғурта қилиш хизматларидан

фойдаланадилар, умумий асосда пенсия олишга ҳақлидирлар.

қонуннинг охирги, олтинчи боби давлат идоралари ва диний ташкилотлар

ўртасидаги муносабатларга бағишланган. Бу муносабатлар эндиликда, албатта,

шакл ва мазмунга эгадир. Давлат идоралари диний ташкилотларнинг ички

ишларига аралашмайдилар.

Мазкур қонуннинг 29 – моддаси алоҳида эътиборга моликдир. Унда баѐн

этилишича, «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги қонунни

бузган мансабдор кишилар ва оддий фуқаролар қонун олдида жавоб беришлари

кўрсатилган.

Хўш, ушбу жумҳурият қонуни аввалги виждон эркинлиги ва диний

ташкилотлар тўғрисидаги қонунда қандай фарқи бор ва унда нималарга кўпроқ

урғу берилган?

Биринчидан, мазкур қонунда диндорларнинг эркин эътиқод қилишига

алоҳида эътибор берилган. Авваллари, агар ҳар бир диний маросимга турли

баҳоналар билан танқидий баҳо берилган бўлса, эндиликда бу нарсага чек

қўйилди.

Иккинчидан, қонунда диндорлар ҳам, даҳрийлар ҳам ўзбекистон

қонунлари олдида тенг ҳуқуқлилиги кўрсатилган. Ундан ташқари авваллари

диний ибодатхона олиш учун 20 вояга етган кишилар ѐки 18 ва ундан ортиқ

кишилар ўзбекистоннинг тегишли органларига ариза беришлари керак бўлса,

эндиликда уларнинг сони 10 кишига камайтирилган.

Учинчидан, қонун виждоний эътиқодга, унинг дунѐвий ва диний

шаклларига эрк беради, уларни мустақил, тенг мавжудлигини ва низосиз иш

олиб боришларини таъминлайди, уларни қўллаб – қувватлайди, ғайриқонуний

тажовузлардан ҳимоя қилади. Чунончи, виждон эркинлиги ҳуқуқини 1992

йилда қабул қилинган ўзбекистон Республикаси Конститутцияси ҳимоялайди.

Унинг 31 – моддасида «ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади».

Ҳар бир инсон хоҳлаган динга эътиқод қилиш ѐки ҳеч қайси динга

эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга

йўл қўйилмайди» дейилган. Шундай экан, ўзбекистон Конститутцияси ва

виждон эркинлиги қонунига биноан ҳар бир фуқаро диндор бўлиш ѐки

бўлмасликни шахсан ўзи белгилайди. Диндорлар билан дахрийлар орасида бу

масалада муносабатларни кескинлашувига йўл қўйилмайди, ҳар қандай

экстремистик ҳаракатлар қораланади ва бу ишларни ташкилотчилари ва

катнашчилари қонун олдида жавоб берадилар. қонун бошидан охиригача

виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар фаолиятини амалга оширишни

жумҳуриятда тинчлик, осойишталик, ҳамжиҳатликни таъминлаш билан,

жамоат хафсизлигини, фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини доимо

мухофаза қилиш билан бирга олиб боришни кўзда тутади.

Қонун диндан давлатга ва Конститутцияга қарши тарғибот олиб бориш,

нифоқ, нафрат қўзғатиш, миллатлараро адоват уйғатиш ҳамда давлат

манфатларига ва Ўзбекстон Республикаси Конститутциясига қарши қаратилган

бошқа хатти-ҳаракатлар қилиш, қонуний равишда ва демократик йўл билан

тўзилган ҳокимият ва бошқарув идораларига ҳамда давлат вакилларига

нисбатан ғайриқонуний усуллар билан тазйиқ ўтказиш учун фойдаланишга йўл

қўймайди. Шу билан бирга Ўзбекистон Республикасида диний ташкилотлар

бирон-бир сиѐсий партиялар фаолиятида иштирок этмайдилар ва уларга

молиявий ѐрдам бермайдилар. Диний ташкилотлар бошқа идоралар каби

жумҳуриятимизда осойишталик, халқлар тинчлиги, Ўзбекистоннинг

мустақиллиги йўлида олиб борилаѐтган ишларига муносиб ҳиссаларини

қўшишлари лозим.

Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикаси Президенти

И.А.Каримов таъкидлаганидек, «Янги Конститутциямизнинг ижобий

жиҳатлари, янги томонлари, аввалги Конституциялардан фарқлари, авваламбор

бу Конститутция ўзининг туб моҳияти, фалсафаси ғоясига кўра янги

хужжатдир. Жамики дунѐвий неъматлар орасида энг улуғи – инсон деган

фикрни илгари сўрган ва шу асосда «фуқаро – жамият – давлат» ўртасидаги

ўзаро муносабатнинг оқилона ҳуқуқий ечимини топишга ҳаракат қилинган» .

Конститутцияда ҳурфикрлилик виждон ва диний эътикод эркинлиги

масалаларига катта эътибор берилган. Унда диннинг тарбиявий аҳамиятига

янада кўпроқ эътибор берилиши лозимлиги кўрсатилган.








«_____ »________ 2010-й.



фанидан

ИЗОҲЛИ ЛУҒАТЛАР









«_____ »________ 2010-й.



фанидан


ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРНИ

ҚЎЛЛАШ

Ҳозирги вақтда таълим жараѐнида ўқитишнинг замонавий методлари кенг

қўлланилмоқда. Ўқитишнинг замонавий методларини қўллаш ўқитиш жараѐнида юқори

самарадорликка эришишга олиб келади. Таълим методларини танлашда ҳар бир дарснинг

дидактик вазифасидан келиб чиқиб танлаш мақсадга мувофиқ саналади.

Анъанавий дарс шаклини сақлаб қолган ҳолда, унга турли-туман таълим олувчилар

фаолиятини фаоллаштирадиган методлар билан бойитиш таълим олувчиларнинг

ўзлаштириш даражасининг кўтарилишига олиб келади. Бунинг учун дарс жараѐни оқилона

ташкил қилиниши, таълим берувчи томонидан таълим олувчиларнинг қизиқишини орттириб,

уларнинг таълим жараѐнида фаоллиги муттасил рағбатлантирилиб турилиши, ўқув

материалини кичик-кичик бўлакларга бўлиб, уларнинг мазмунини очишда ақлий ҳужум,

кичик гуруҳларда ишлаш, баҳс-мунозара, муаммоли вазият, йўналтирувчи матн, лойиҳа,

ролли ўйинлар каби методларни қўллаш ва таълим олувчиларни амалий машқларни

мустақил бажаришга ундаш талаб этилади.

Бу методларни интерфаол ѐки интерактив методлар деб ҳам аташади. Интерфаол

методлар деганда-таълим олувчиларни фаоллаштирувчи ва мустақил фикрлашга ундовчи,

таълим жараѐнининг марказида таълим олувчи бўлган методлар тушунилади. Бу методлар

қўлланилганда таълим берувчи таълим олувчини фаол иштирок этишга чорлайди. Таълим

олувчи бутун жараѐн давомида иштирок этади. Таълим олувчи марказда бўлган

ѐндошувнинг фойдали жиҳатлари қуйидагиларда намоѐн бўлади:

- таълим самараси юқорироқ бўлган ўқиш-ўрганиш;

- таълим олувчининг юқори даражада рағбатлантирилиши;

- илгари орттирилган билимнинг ҳам эътиборга олиниши;

- ўқиш шиддатини таълим олувчининг эҳтиѐжига мувофиқлаштирилиши;

- таълим олувчининг ташаббускорлиги ва масъулиятининг қўллаб-қувватланиши;

- амалда бажариш орқали ўрганилиши;

- икки тарафлама фикр-мулоҳазаларга шароит яратилиши.

―Ақлий ҳужум‖ методи - бирор муаммо бўйича таълим олувчилар томонидан

билдирилган эркин фикр ва мулоҳазаларни тўплаб, улар орқали маълум бир ечимга

келинадиган методдир. ―Ақлий ҳужум‖ методининг ѐзма ва оғзаки шакллари мавжуд. Оғзаки

шаклида таълим берувчи томонидан берилган саволга таълим олувчиларнинг ҳар бири ўз

фикрини оғзаки билдиради. Таълим олувчилар ўз жавобларини аниқ ва қисқа тарзда баѐн

этадилар. Ёзма шаклида эса берилган саволга таълим олувчилар ўз жавобларини қоғоз

карточкаларга қисқа ва барчага кўринарли тарзда ѐзадилар. Жавоблар доскага (магнитлар

ѐрдамида) ѐки «пинборд» доскасига (игналар ѐрдамида) маҳкамланади. ―Ақлий ҳужум‖

методининг ѐзма шаклида жавобларни маълум белгилар бўйича гуруҳлаб чиқиш имконияти

мавжуддир. Ушбу метод тўғри ва ижобий қўлланилганда шахсни эркин, ижодий ва

ностандарт фикрлашга ўргатади.

―Ақлий ҳужум‖ методидан фойдаланилганда таълим олувчиларнинг барчасини жалб

этиш имконияти бўлади, шу жумладан таълим олувчиларда мулоқот қилиш ва мунозара олиб

бориш маданияти шаклланади. Таълим олувчилар ўз фикрини фақат оғзаки эмас, балки ѐзма

равишда баѐн этиш маҳорати, мантиқий ва тизимли фикр юритиш кўникмаси ривожланади.

Билдирилган фикрлар баҳоланмаслиги таълим олувчиларда турли ғоялар шаклланишига

олиб келади. Бу метод таълим олувчиларда ижодий тафаккурни ривожлантириш учун хизмат

қилади.

―Ақлий ҳужум‖ методи таълим берувчи томонидан қўйилган мақсадга қараб амалга

оширилади:

1. Таълим олувчиларнинг бошланғич билимларини аниқлаш мақсад қилиб қўйилганда, бу

метод дарснинг мавзуга кириш қисмида амалга оширилади.

2. Мавзуни такрорлаш ѐки бир мавзуни кейинги мавзу билан боғлаш мақсад қилиб

қўйилганда –янги мавзуга ўтиш қисмида амалга оширилади.

3. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш мақсад қилиб қўйилганда-мавзудан сўнг, дарснинг

мустаҳкамлаш қисмида амалга оширилади.

―Ақлий ҳужум‖ методини қўллашдаги асосий қоидалар:

1. Билдирилган фикр-ғоялар муҳокама қилинмайди ва

баҳоланмайди.

2. Билдирилган ҳар қандай фикр-ғоялар, улар ҳатто

тўғри бўлмаса ҳам инобатга олинади.

―АҚЛИЙ ҲУЖУМ‖ методи

Аниқ ва тўғри жавоб танлаб олинади

3. Ҳар бир таълим олувчи қатнашиши шарт.

Қуйида (1-чизма) ―Ақлий ҳужум‖ методининг тузилмаси келтирилган.

1-чизма. ―Ақлий ҳужум‖ методининг тузилмаси

―Ақлий ҳужум‖ методининг босқичлари қуйидагилардан иборат:

1. Таълим олувчиларга савол ташланади ва

уларга шу савол бўйича ўз жавобларини (фикр, ғоя ва мулоҳаза) билдиришларини

сўралади;

2. Таълим олувчилар савол бўйича ўз фикр-

мулоҳазаларини билдиришади;

3. Таълим олувчиларнинг фикр-ғоялари

(магнитафонга, видеотасмага, рангли

қоғозларга ѐки доскага) тўпланади;

4. Фикр-ғоялар маълум белгилар бўйича

гуруҳланади;

5. Юқорида қўйилган саволга аниқ ва тўғри

жавоб танлаб олинади.

―Ақлий ҳужум‖ методининг афзалликлари:

натижалар баҳоланмаслиги таълим олувчиларда

турли фикр-ғояларнинг шаклланишига олиб келади;

таълим олувчиларнинг барчаси иштирок этади;

фикр-ғоялар визуаллаштирилиб борилади;

Муаммоли савол берилади

Фикр ва ғоялар эшитилади ва жамлаб

борилади

Фикр ва ғоялар гуруҳланади

таълим олувчиларнинг бошланғич билимларини

текшириб кўриш имконияти мавжуд;

таълим олувчиларда мавзуга қизиқиш уйғотади.

―Ақлий ҳужум‖ методининг камчиликлари:

таълим берувчи томонидан саволни тўғри қўя

олмаслик;

таълим берувчидан юқори даражада эшитиш

қобилиятининг талаб этилиши.

―Кичик гуруҳларда ишлаш‖ методи - таълим олувчиларни фаоллаштириш мақсадида

уларни кичик гуруҳларга ажратган ҳолда ўқув материалини ўрганиш ѐки берилган

топшириқни бажаришга қаратилган дарсдаги ижодий иш.

Ушбу метод қўлланилганда таълим олувчи кичик гуруҳларда ишлаб, дарсда фаол

иштирок этиш ҳуқуқига, бошловчи ролида бўлишга, бир-биридан ўрганишга ва турли

нуқтаи- назарларни қадрлаш имконига эга бўлади.

―Кичик гуруҳларда ишлаш‖ методи қўлланилганда таълим берувчи бошқа интерфаол

методларга қараганда вақтни тежаш имкониятига эга бўлади. Чунки таълим берувчи бир

вақтнинг ўзида барча таълим олувчиларни мавзуга жалб эта олади ва баҳолай олади. Қуйида

―Кичик гуруҳларда ишлаш‖ методининг тузилмаси келтирилган (2-чизма).

2-чизма. ―Кичик гуруҳларда ишлаш‖ методининг тузилмаси

―КИЧИК ГУРУҲЛАРДА ИШЛАШ‖ методи

Кичик гуруҳлар шакллантирилади

Мавзу ѐритилади

1-гуруҳга

топшириқ

2- гуруҳга

топшириқ 3-гуруҳга

топшириқ

4- гуруҳга

топшириқ

Кўрсатма бериш ва йўналтириш

Муҳокама ва таҳлил қилиш

1- гуруҳ

тақдимоти

2- гуруҳ

тақдимоти

3-гуруҳ

тақдимоти

4- гуруҳ

тақдимоти

Баҳолаш

―Кичик гуруҳларда ишлаш‖ методининг босқичлари қуйидагилардан иборат:

1. Фаолият йўналиши аниқланади.

Мавзу бўйича бир-бирига боғлиқ бўлган масалалар белгиланади.

2. Кичик гуруҳлар белгиланади.

Таълим олувчилар гуруҳларга 3-6 кишидан бўлинишлари мумкин.

3. Кичик гуруҳлар топшириқни

бажаришга киришадилар.

4. Таълим берувчи томонидан аниқ

кўрсатмалар берилади ва йўналтириб турилади.

5. Кичик гуруҳлар тақдимот

қиладилар.

6. Бажарилган топшириқлар

муҳокама ва таҳлил қилинади.

7. Кичик гуруҳлар баҳоланади.

«Кичик гуруҳларда ишлаш» методининг афзаллиги:

ўқитиш мазмунини яхши ўзлаштиришга олиб

келади;

мулоқотга киришиш кўникмасининг

такомиллашишига олиб келади;

вақтни тежаш имконияти мавжуд;

барча таълим олувчилар жалб этилади;

ўз-ўзини ва гуруҳлараро баҳолаш имконияти

мавжуд бўлади.

«Кичик гуруҳларда ишлаш» методининг камчиликлари:

баъзи кичик гуруҳларда кучсиз таълим

олувчилар бўлганлиги сабабли кучли таълим олувчиларнинг ҳам паст баҳо олиш

эҳтимоли бор;

барча таълим олувчиларни назорат қилиш

имконияти паст бўлади;

гуруҳлараро ўзаро салбий рақобатлар пайдо

бўлиб қолиши мумкин;

гуруҳ ичида ўзаро низо пайдо бўлиши мумкин.

―Давра суҳбати‖ методи – айлана стол атрофида берилган муаммо ѐки саволлар

юзасидан таълим олувчилар томонидан ўз фикр-мулоҳазаларини билдириш орқали олиб

бориладиган ўқитиш методидир.

―Давра суҳбати‖ методи қўлланилганда стол-стулларни доира шаклида жойлаштириш

керак. Бу ҳар бир таълим олувчининг бир-бири билан ―кўз алоқаси‖ни ўрнатиб туришига

ѐрдам беради. Давра суҳбатининг оғзаки ва ѐзма шакллари мавжуддир. Оғзаки давра

суҳбатида таълим берувчи мавзуни бошлаб беради ва таълим олувчилардан ушбу савол

бўйича ўз фикр-мулоҳазаларини билдиришларини сўрайди ва айлана бўйлаб ҳар бир

таълим олувчи ўз фикр-мулоҳазаларини оғзаки баѐн этадилар. Сўзлаѐтган таълим олувчини

барча диққат билан тинглайди, агар муҳокама қилиш лозим бўлса, барча фикр-мулоҳазалар

тингланиб бўлингандан сўнг муҳокама қилинади. Бу эса таълим олувчиларнинг мустақил

фикрлашига ва нутқ маданиятининг ривожланишига ѐрдам беради.

3-чизма. Давра столининг тузилмаси

Ёзма давра суҳбатида (3-чизма) ҳам стол-стуллар айлана шаклида жойлаштирилиб, ҳар

бир таълим олувчига конверт қоғози берилади. Ҳар бир таълим олувчи конверт устига

маълум бир мавзу бўйича ўз саволини беради ва ―Жавоб варақаси‖нинг бирига ўз жавобини

ѐзиб, конверт ичига солиб қўяди. Шундан сўнг конвертни соат йўналиши бўйича ѐнидаги

таълим олувчига узатади. Конвертни олган таълим олувчи ўз жавобини ―Жавоблар

варақаси‖нинг бирига ѐзиб, конверт ичига солиб қўяди ва ѐнидаги таълим олувчига узатади.

―ДАВРА СУҲБАТИ‖ методи

1

2

Белгилар:

1-таълим олувчилар

2-айлана стол

Барча конвертлар айлана бўйлаб ҳаракатланади. Якуний қисмда барча конвертлар йиғиб

олиниб, таҳлил қилинади. Қуйида ―Давра суҳбати‖ методининг тузилмаси келтирилган (4-

чизма).

4-чизма. ―Давра суҳбати‖ методининг тузилмаси

―Давра суҳбати‖ методининг босқичлари қуйидагилардан иборат:

1. Машғулот мавзуси эълон қилинади.

2. Таълим берувчи таълим олувчиларни машғулотни ўтказиш тартиби билан

таништиради.

3. Ҳар бир таълим олувчига биттадан конверт ва жавоблар ѐзиш учун гуруҳда неча

таълим олувчи бўлса, шунчадан ―Жавоблар варақалари‖ни тарқатилиб, ҳар бир

жавобни ѐзиш учун ажратилган вақт белгилаб қўйилади. Таълим олувчи конвертга ва

―Жавоблар варақалари‖га ўз исми-шарифини ѐзади.

4. Таълим олувчи конверт устига мавзу бўйича ўз саволини ѐзади ва ―Жавоблар

варақаси‖га ўз жавобини ѐзиб, конверт ичига солиб қўяди.

5. Конвертга савол ѐзган таълим олувчи конвертни соат йўналиши бўйича ѐнидаги

таълим олувчига узатади.

Суҳбатни ўтказиш шартлари билан

таништириш

Конвертлар ва ―Жавоблар

варақалари‖ни тарқатиш

Конвертларга саволлар ѐзиш

Саволларга жавоб ѐзиш

Баҳолаш ва таҳлил қилиш

Конвертни ѐнидаги ўқувчига узатиш

ларга саволлар ѐзиш

6. Конвертни олган таълим олувчи конверт устидаги саволга ―Жавоблар

варақалари‖дан бирига жавоб ѐзади ва конверт ичига солиб қўяди ҳамда ѐнидаги

таълим олувчига узатади.

7. Конверт давра столи бўйлаб айланиб, яна савол ѐзган таълим олувчининг ўзига

қайтиб келади. Савол ѐзган таълим олувчи конвертдаги ―Жавоблар варақалари‖ни

баҳолайди.

8. Барча конвертлар йиғиб олинади ва таҳлил қилинади.

Ушбу метод орқали таълим олувчилар берилган мавзу бўйича ўзларининг

билимларини қисқа ва аниқ ифода эта оладилар. Бундан ташқари ушбу метод орқали таълим

олувчиларни муайян мавзу бўйича баҳолаш имконияти яратилади. Бунда таълим олувчилар

ўзлари берган саволларига гуруҳдаги бошқа таълим олувчилар берган жавобларини

баҳолашлари ва таълим берувчи ҳам таълим олувчиларни объектив баҳолаши мумкин.

―Давра суҳбати‖ методининг афзалликлари:

ўтилган материалининг яхши эсда қолишига ѐрдам беради;

барча таълим олувчилар иштирок этадилар;

ҳар бир таълим олувчи ўзининг баҳоланиши масъулиятини ҳис этади;

ўз фикрини эркин ифода этиш учун имконият яратилади.

―Давра суҳбати‖ методининг камчиликлари:

кўп вақт талаб этилади;

таълим берувчининг ўзи ҳам ривожланган фикрлаш қобилиятига эга бўлиши

талаб этилади;

таълим олувчиларнинг билим даражасига мос ва қизиқарли бўлган мавзу

танлаш талаб этилади.

―Ишбоп ўйин‖ методи - берилган топшириқларга кўра ѐки ўйин

иштирокчилари томонидан тайѐрланган ҳар хил вазиятдаги бошқарувчилик

қарорларини қабул қилишни имитация қилиш (тақлид, акс эттириш) методи


Ўйин фаолияти бирон бир ташкилот вакили сифатида иштирок этаѐтган

иштирокчининг ҳулқ-атвори ва ижтимоий вазифаларини имитация қилиш орқали берилади.

Бир томондан ўйин назорат қилинса, иккинчи томондан оралиқ натижаларга кўра

иштирокчилар ўз фаолиятларини ўзгартириш имкониятига ҳам эга бўлади. Ишбоп ўйинда

роллар ва ролларнинг мақсади аралашган ҳолда бўлади. Иштирокчиларнинг бир қисми

қатъий белгиланган ва ўйин давомида ўзгармас ролни ижро этишлари лозим. Бир қисм

иштирокчилар ролларини шахсий тажрибалари ва билимлари асосида ўз мақсадларини

белгилайдилар. Ишбоп ўйинда ҳар бир иштирокчи алоҳида ролли мақсадни бажариши керак.

Шунинг учун вазифани бажариш жараѐни индивидуал-гуруҳли ҳарактерга эга. Ҳар бир

иштирокчи аввал ўзининг вазифаси бўйича қарор қабул қилади, сўнгра гуруҳ билан

маслаҳатлашади. Ўйин якунида ҳар бир иштирокчи ва гуруҳ эришган натижаларига қараб

баҳоланади. Қуйида ―Ишбоп ўйин‖ методининг тузилмаси келтирилган (5-чизма).

5-чизма. ―Ишбоп ўйин‖ методининг тузилмаси

―Ишбоп ўйин‖ методининг босқичлари қуйидагилардан иборат:

Вазифаларни тақсимлаш

Вазифалар бўйича иштирокчилар

қарор қабул қиладилар

Ўйинни амалга ошириш

Муҳокама қилиш

Ўйин шартлари ва баҳолаш

мезонлари билан таништириш

Баҳолаш

―ИШБОП ЎЙИН‖ методи

1. Таълим берувчи мавзу танлайди, мақсад ва натижаларни аниқлайди.

Қатнашчилар учун йўриқномалар ва баҳолаш мезонларини ишлаб чиқади.

2. Таълим олувчиларни ўйиннинг мақсади, шартлари ва натижаларни баҳолаш

мезонлари билан таништиради.

3. Таълим олувчиларга вазифаларни тақсимлайди, маслаҳатлар беради.

4. Таълим олувчилар ўз роллари бўйича тайѐргарлик кўрадилар.

5. Таълим олувчилар тасдиқланган шартларга биноан ўйинни амалга оширадилар.

Таълим берувчи ўйин жараѐнига аралашмасдан кузатади.

6. Ўйин якунида таълим берувчи муҳокамани ташкил этади. Экспертларнинг

хулосалари тингланади, фикр-мулоҳазалар айтилади.

7. Ишлаб чиқилган баҳолаш мезонлари асосида натижалар баҳоланади.

Ҳар бир ролни ижро этувчи ўз вазифасини тўғри бажариши, берилган вазиятда ўзини

қандай тутиши кераклигини намойиш эта олиши, муаммоли ҳолатлардан чиқиб кетиш

қобилиятини кўрсата олиши керак.

―Ишбоп ўйин‖ методининг афзалликлари:

таълим олувчиларнинг билимларини ва тажрибаларини ўз қарашлари ва

ҳулқлари орқали ифода этишга ѐрдам беради;

таълим олувчининг бошланғич билимлари ва тажрибаларини сафарбар этиш

учун яхши имконият яратилади;

таълим олувчилар ўз билимлари доирасидан келиб чиққан ҳолда

имкониятларини намойиш этишлари учун шароит яратилади.

―Ишбоп ўйин‖ методининг камчиликлари:

таълим берувчидан катта тайѐргарликни талаб этади;

вақт кўп сарфланади;

танланган мавзу таълим олувчининг билим даражасига мос келиши талаб

этилади;

таълим олувчининг ҳис-ҳаяжони тўғри қарор қабул қилишга ҳалақит бериши

мумкин.

Сценарий ишлаб чиқилади

Ўйиннинг мақсади ва вазифалари

тушунтирилади

Роллар тақсимланади

Роллар ижро этилади

Якуний хулосага келинади

―РОЛЛИ ЎЙИН‖ методи

―Ролли ўйин‖ методи - таълим олувчилар томонидан ҳаѐтий вазиятнинг ҳар хил

шарт-шароитларини саҳналаштириш орқали кўрсатиб берувчи методдир.

Ролли ўйинларнинг ишбоп ўйинлардан фарқли томони баҳолашнинг олиб

борилмаслигидадир. Шу билан бирга ―Ролли ўйин‖ методида таълим олувчилар таълим

берувчи томонидан ишлаб чиқилган сценарийдаги ролларни ижро этиш билан

кифояланишса, ―Ишбоп ўйин‖ методида роль ижро этувчилар маълум вазиятда қандай

вазифаларни бажариш лозимлигини мустақил равишда ўзлари ҳал этадилар.

Ролли ўйинда ҳам ишбоп ўйин каби муаммони ечиш бўйича иштирокчиларнинг

биргаликда фаол иш олиб боришлари йўлга қўйилган. Ролли ўйинлар таълим олувчиларда

шахслараро муомала малакасини шакллантиради.

―Ролли ўйин‖ методида таълим берувчи таълим олувчилар ҳақида олдиндан

маълумотга эга бўлиши лозим. Чунки ролларни ўйнашда ҳар бир таълим олувчининг

индивидуал характери, хулқ-атвори муҳим аҳамият касб этади. Танланган мавзулар таълим

олувчиларнинг ўзлаштириш даражасига мос келиши керак. Ролли ўйинлар ўқув жараѐнида

таълим олувчиларда мотивацияни шакллантиришга ѐрдам беради. Қуйида ―Ролли ўйин‖

методининг тузилмаси келтирилган (6-чизма).

6-чизма. ―Ролли ўйин‖ методининг тузилмаси

―Ролли ўйин‖ методининг босқичлари қуйидагилардан иборат:

1. Таълим берувчи мавзу бўйича ўйиннинг мақсад ва натижаларини белгилайди ҳамда

ролли ўйин сценарийсини ишлаб чиқади.

2. Ўйиннинг мақсад ва вазифалари тушунтирилади.

3. Ўйиннинг мақсадидан келиб чиқиб, ролларни тақсимлайди.

4. Таълим олувчилар ўз ролларини ижро этадилар. Бошқа таълим олувчилар уларни

кузатиб турадилар.

5. Ўйин якунида таълим олувчилардан улар ижро этган ролни яна қандай ижро этиш

мумкинлигини изоҳлашга имконият берилади. Кузатувчи бўлган таълим олувчилар ўз

якуний мулоҳазаларини билдирадилар ва ўйинга хулоса қилинади.

Ушбу методни қўллаш учун сценарий тълим берувчи томонидан ишлаб чиқилади.

Баъзи ҳолларда таълим олувчиларни ҳам сценарий ишлаб чиқишга жалб этиш мумкин. Бу

таълим олувчиларнинг мотивациясини ва ижодий изланувчанлигини оширишга ѐрдам

беради. Сценарий махсус фан бўйича ўтилаѐтган мавзуга мос равишда, ҳаѐтда юз берадиган

баъзи бир ҳолатларни ѐритиши керак. Таълим олувчилар ушбу ролли ўйин кўринишидан

сўнг ўз фикр-мулоҳазаларини билдириб, керакли хулоса чиқаришлари лозим.

―Ролли ўйин‖ методининг афзаллик томонлари:

ўқув жараѐнида таълим олувчиларда мотивация (қизиқиш)ни шакллантиришга ѐрдам

беради;

таълим олувчиларда шахслараро муомала малакасини шакллантиради;

назарий билимларни амалиѐтда қўллай олишни ўргатади;

таълим олувчиларда берилган вазиятни таҳлил қилиш малакаси шаклланади.

―Ролли ўйин‖ методининг камчилик томонлари:

кўп вақт талаб этилади;

таълим берувчидан катта тайѐргарликни талаб этади;

таълим олувчиларнинг ўйинга тайѐргарлиги турлича бўлиши мумкин;

барча таълим олувчиларга роллар тақсимланмай қолиши мумкин.

―Баҳс-мунозара‖ методи - бирор мавзу бўйича таълим олувчилар билан ўзаро баҳс,

фикр алмашинув тарзида ўтказиладиган ўқитиш методидир.

Ҳар қандай мавзу ва муаммолар мавжуд билимлар ва тажрибалар асосида муҳокама

қилиниши назарда тутилган ҳолда ушбу метод қўлланилади. Баҳс-мунозарани бошқариб

бориш вазифасини таълим олувчиларнинг бирига топшириши ѐки таълим берувчининг ўзи

олиб бориши мумкин. Баҳс-мунозарани эркин ҳолатда олиб бориш ва ҳар бир таълим

олувчини мунозарага жалб этишга ҳаракат қилиш лозим. Ушбу метод олиб борилаѐтганда

таълим олувчилар орасида пайдо бўладиган низоларни дарҳол бартараф этишга ҳаракат

қилиш керак.

―Баҳс-мунозара‖ методини ўтказишда қуйидаги қоидаларга амал қилиш керак:

барча таълим олувчилар иштирок этиши учун имконият яратиш;

―ўнг қўл‖ қоидаси (қўлини кўтариб, руҳсат олгандан сўнг сўзлаш)га риоя қилиш;

фикр-ғояларни тинглаш маданияти;

билдирилган фикр-ғояларнинг такрорланмаслиги;

бир-бирларига ўзаро ҳурмат.

Қуйида (7-чизма) ―Баҳс-мунозара‖ методини ўтказиш тузилмаси берилган.

7-чизма. ―Баҳс-мунозара‖ методининг тузилмаси

―БАҲС-МУНОЗАРА‖ методи

Муаммоли савол ташланади

Турли фикрлар тингланади

Фикр-ғоялар тўпланади

Таҳлил қилинади

Аниқ ва мақбул ечимни топиш

―Баҳс-мунозара‖ методининг босқичлари қуйидагилардан иборат:

1. Таълим берувчи мунозара мавзусини танлайди ва шунга доир саволлар ишлаб чиқади.

2. Таълим берувчи таълим олувчиларга муаммо бўйича савол беради ва уларни

мунозарага таклиф этади.

3. Таълим берувчи берилган саволга билдирилган жавобларни, яъни турли ғоя ва

фикрларни ѐзиб боради ѐки бу вазифани бажариш учун таълим олувчилардан бирини

котиб этиб тайинлайди. Бу босқичда таълим берувчи таълим олувчиларга ўз

фикрларини эркин билдиришларига шароит яратиб беради.

4. Таълим берувчи таълим олувчилар билан биргаликда билдирилган фикр ва ғояларни

гуруҳларга ажратади, умумлаштиради ва таҳлил қилади.

5. Таҳлил натижасида қўйилган муаммонинг энг мақбул ечими танланади.

―Баҳс-мунозара‖ методининг афзалликлари:

таълим олувчиларни мустақил фикрлашга ундайди;

таълим олувчилар ўз фикрининг тўғрилигини

исботлашга ҳаракат қилишига имконият яратилади;

таълим олувчиларда тинглаш ва таҳлил қилиш

қобилиятининг ривожланишига ѐрдам беради.

―Баҳс-мунозара‖ методининг камчиликлари:

таълим берувчидан юксак бошқариш маҳоратини

талаб этади;

таълим олувчиларнинг билим даражасига мос ва

қизиқарли бўлган мавзу танлаш

талаб этилади.

―Муаммоли вазият‖ методи - таълим олувчиларда муаммоли вазиятларнинг сабаб

ва оқибатларини таҳлил қилиш ҳамда уларнинг ечимини топиш бўйича кўникмаларини

шакллантиришга қаратилган методдир.

―Муаммоли вазият‖ методи учун танланган муаммонинг мураккаблиги таълим

олувчиларнинг билим даражаларига мос келиши керак. Улар қўйилган муаммонинг ечимини

топишга қодир бўлишлари керак, акс ҳолда ечимни топа олмагач, таълим олувчиларнинг

қизиқишлари сўнишига, ўзларига бўлган ишончларининг йўқолишига олиб келади.

«Муаммоли вазият» методи қўлланилганда таълим олувчилар мустақил фикр юритишни,

муаммонинг сабаб ва оқибатларини таҳлил қилишни, унинг ечимини топишни ўрганадилар.

Қуйида ―Муаммоли вазият‖ методининг тузилмаси келтирилган (8-чизма).

8-чизма. ―Муаммоли вазият‖ методининг тузилмаси

―Муаммоли вазият‖ методининг босқичлари қуйидагилардан иборат:

Гуруҳларнинг муаммоли вазиятнинг

ечимини ишлаб чиқиши

Муаммоли вазият тавсифини келтириш

Гуруҳларга бўлиш

Гуруҳларнинг муаммоли вазиятнинг келиб

чиқиш сабабларини аниқлаши

Гуруҳларнинг муаммоли вазиятнинг оқибатлари

тўғрисида фикр юритиши

Тўғри ечимларни танлаш

―МУАММОЛИ ВАЗИЯТ‖ методи

1. Таълим берувчи мавзу бўйича муаммоли вазиятни танлайди, мақсад ва

вазифаларни аниқлайди. Таълим берувчи таълим олувчиларга муаммони баѐн қилади.

2. Таълим берувчи таълим олувчиларни топшириқнинг мақсад, вазифалари ва

шартлари билан таништиради.

3. Таълим берувчи таълим олувчиларни кичик гуруҳларга ажратади.

4. Кичик гуруҳлар берилган муаммоли вазиятни ўрганадилар. Муаммонинг келиб

чиқиш сабабларини аниқлайдилар ва ҳар бир гуруҳ тақдимот қилади. Барча тақдимотдан

сўнг бир хил фикрлар жамланади.

5. Бу босқичда берилган вақт мобайнида муаммонинг оқибатлари тўғрисида фикр-

мулоҳазаларини тақдимот қиладилар. Тақдимотдан сўнг бир хил фикрлар жамланади.

6. Муаммони ечишнинг турли имкониятларини муҳокама қиладилар, уларни

таҳлил қиладилар. Муаммоли вазиятни ечиш йўлларини ишлаб чиқадилар.

7. Кичик гуруҳлар муаммоли вазиятнинг ечими бўйича тақдимот қиладилар ва ўз

вариантларини таклиф этадилар.

8. Барча тақдимотдан сўнг бир хил ечимлар жамланади. Гуруҳ таълим берувчи

билан биргаликда муаммоли вазиятни ечиш йўлларининг энг мақбул вариантларини

танлаб олади.

―Муаммоли вазият‖ методининг афзалликлари:

таълим олувчиларда мустақил фикрлаш қобилиятларини шакллантиради;

таълим олувчилар муаммонинг сабаб, оқибат ва ечимларни топишни

ўрганадилар;

таълим олувчиларнинг билим ва қобилиятларини баҳолаш учун яхши

имконият яратилади;

таълим олувчилар фикр ва натижаларни таҳлил қилишни ўрганадилар.

―Муаммоли вазият‖ методининг камчиликлари:

таълим олувчиларда юқори мотивация талаб этилади;

қўйилган муаммо таълим олувчиларнинг билим даражасига мос келиши керак;

кўп вақт талаб этилади.

―Лойиҳа‖ методи - бу таълим олувчиларнинг индивидуал ѐки гуруҳларда белгиланган

вақт давомида, белгиланган мавзу бўйича ахборот йиғиш, тадқиқот ўтказиш ва амалга

ошириш ишларини олиб боришидир. Бу методда таълим олувчилар режалаштириш, қарор

қабул қилиш, амалга ошириш, текшириш ва хулоса чиқариш ва натижаларни баҳолаш

жараѐнларида иштирок этадилар. Лойиҳа ишлаб чиқиш якка тартибда ѐки гуруҳий бўлиши

мумкин, лекин ҳар бир лойиҳа ўқув гуруҳининг биргаликдаги фаолиятининг

мувофиқлаштирилган натижасидир. Бу жараѐнда таълим олувчининг вазифаси белгиланган

вақт ичида янги маҳсулотни ишлаб чиқиш ѐки бошқа бир топшириқнинг ечимини топишдан

иборат. Таълим олувчилар нуқтаи-назаридан топшириқ мураккаб бўлиши ва у таълим

олувчилардан мавжуд билимларини бошқа вазиятларда қўллай олишни талаб қиладиган

топшириқ бўлиши керак.

Лойиҳа ўрганишга хизмат қилиши, назарий билимларни амалиѐтга тадбиқ этиши,

таълим олувчилар томонидан мустақил режалаштириш, ташкиллаштириш ва амалга

ошириш имкониятини ярата оладиган бўлиши керак.

Қуйидаги чизмада ―Лойиҳа‖ методининг босқичлари келтирилган (9-чизма).

9-чизма. ―Лойиҳа‖ методининг босқичлари

―ЛОЙИҲА‖ методи

5. Текшириш

4. Амалга

ошириш

2. Режа тузиш 6. Хулоса чиқариш

3. Қарор қабул

қилиш

1. Маълумот

йиғиш

―Лойиҳа‖ методининг босқичлари қуйидагилардан иборат:

1. Муҳандис-педагог лойиҳа иши бўйича топшириқларни ишлаб чиқади. Таълим олувчилар

мустақил равишда дарслик, схемалар, тарқатма материаллар асосида топшириққа оид

маълумотлар йиғадилар.

2. Таълим олувчилар мустақил равишда иш режасини ишлаб чиқадилар. Иш режасида

таълим олувчилар иш босқичларини, уларга ажратилган вақт ва технологик кетма-

кетлигини, материал, асбоб-ускуналарни режалаштиришлари лозим.

3. Кичик гуруҳлар иш режаларини тақдимот қиладилар. Таълим олувчилар иш режасига

асосан топшириқни бажариш бўйича қарор қабул қиладилар. Таълим олувчилар

муҳандис-педагог билан биргаликда қабул қилинган қарорлар бўйича эришиладиган

натижаларни муҳокама қилишади. Бунда ҳар хил қарорлар таққосланиб, энг мақбул

вариант танлаб олинади. Муҳандис-педагог таълим олувчилар билан биргаликда

―Баҳолаш варақаси‖ни ишлаб чиқади.

4. Таълим олувчилар топшириқни иш режаси асосида мустақил равишда амалга

оширадилар. Улар индивидуал ѐки кичик гуруҳларда ишлашлари мумкин.

5. Таълим олувчилар иш натижаларини ўзларини текширадилар. Бундан ташқари кичик

гуруҳлар бир-бирларининг иш натижаларини текширишга ҳам жалб этиладилар.

Текширув натижаларини ―Баҳолаш варақаси‖да қайд этилади. Таълим олувчи ѐки кичик

гуруҳлар ҳисобот берадилар. Иш якуни қуйидаги шаклларнинг бирида ҳисобот

қилинади: оғзаки ҳисобот; материалларни намойиш қилиш орқали ҳисобот; лойиҳа

кўринишидаги ѐзма ҳисобот.

6. Муҳандис-педагог ва таълим олувчилар иш жараѐнини ва натижаларни биргаликда

якуний суҳбат давомида таҳлил қилишади. Ўқув амалиѐти машғулотларида эришилган

кўрсаткичларни меъѐрий кўрсаткичлар билан таққослайди. Агарда меъѐрий

кўрсаткичларга эриша олинмаган бўлса, унинг сабаблари аниқланади.

Муҳандис-педагог ―Лойиҳа‖ методини қўллаши учун топшириқларни ишлаб чиқиши,

лойиҳа ишини дарс режасига киритиши, топшириқни таълим олувчиларнинг

имкониятларига мослаштириб, уларни лойиҳа иши билан таништириши, лойиҳалаш

жараѐнини кузатиб туриши ва топшириқни мустақил бажара олишларини таъминланиши

лозим.

―Лойиҳа‖ методини амалга оширишнинг уч хил шакли мавжуд:

якка тартибдаги иш;

кичик гуруҳий иш;

жамоа иши.






Кафедра мудири


«_____ »________ 2010-й.



фанидан

МУСТАҚИЛ ИШ МАВЗУЛАРИ


ДИНШУНОСЛИК ФАНИДАН

МУСТАҚИЛ ИШ МАВЗУЛАРИ

1. Диншунослик курсининг предмети ва унинг ижтимоий фанлар


2. Дин тушунчаси. Дин ва диний эътиқоднинг фалсафий моҳияти.

3. Диннинг ижтимоий, гносеологик, психологик ва тарихий илдизлари.

4. Диннинг асосий элементлари ва функциялари.

5. Диний муассасаларнинг жамият тараққиѐтидаги тутган ўрни.


7. Уруғ-қабилачилик динларининг вужудга келиши ва эътиқоднинг

ибтидоий шакли.

8. Қадимги уруғ – қабилачилик даврида вужудга келган дин шакллари:

тотемизм, фетишизм, анимизм, шаманизм, сеҳргалик (магия).

9. Марказий Осиѐда қадимги динларининг вужудга келиши ва диний

тасаввурлари: зардуштийлик, зараостризм.

10. Миллий динлар.

11. Миллий давлат динлари: ҳиндуизм, жайнизм, сингхизм.

12. Даосизм ва Конфуцийчилик миллий динларининг ўзига хос

хусусиятлари ва дуалистик характери.

13. Синтоизм ва иудаизм давлат миллий динларининг назарий асослари.

14. Жаҳон динлари ва уларнинг келиб чиқиш сабаблари.

15. Буддавийлик дини ва унинг вужудга келиши.

16. Буддавийликдаги секталар ва йўналишлар.

17. Буддавийлик Марказий Осиѐда.

18. Буддавийлик ва унинг асосий йўналишлари.

19. Христиан динининг пайдо бўлиш сабаблари ва манбалари.

20. Христианликдаги йўналишлар.


22. Христиан дини пайдо бўлишидаги ижтимоий, тарихий шарт-

шароитлар.

23. Католиклик, протестантлик, проваславлик оқимлари.

24. Протестантликнинг илк шакллари: лютерантлик, анабаптизм,

англиканчилик, калвинизм.

25. Христиан динининг муқаддас китоби.

26. Ислом жаҳон дини.

27. Қуръони Карим – ислом динининг муқаддас китоби.

28. Исломнинг асосий оқимлари.

29. Ҳадислар – ислом динининг асосий манбаларидан бири.

30. Имом ал-Бухорий.

31. Исломнинг Марказий Осиѐга кириб келиши.

32. ―Ҳадиси Шариф‖ одоб-аҳлоқ ҳақида.


34. Имом ат-Термизийнинг ҳадисшуносликда тутган ўрни.


36. Диний ҳурфикрлилик ва экология.

37. Ислом шариати оила ва никоҳ ҳақида.


39. Жаҳон миқѐсида терроризмга қарши кураш.

40. Ўзбекистоннинг диний фундаментализм ва терроризмга қарши кураш

соҳасида олиб бораѐтган сиѐсатида И.Каримов ташаббуси.

41. ―Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида‖ги Қонун ва

унинг аҳамияти.

42. Диний экстремизм ва фундаментализмга қарши кураш – давр талаби.

43. Дин ва давлат ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлар.


45. Ҳозирги ислом динида вужудга келган ваҳҳобийлик ҳаракатларининг

салбий оқибатлари.

46. ―Авсето‖ – зардуштийлик динининг муқаддас китоби.

47. Тасаввуф, сўфийлик, тариқат – исломдаги диний фалсафий таълимот

сифатида.

48. Мустақиллик шароитида динга нисбатан олиб борилаѐтган

муносабатларнинг демократик характери.

49. Дин ва Конституция.









«_____ »________ 2010-й.



фанидан

САВОЛЛАРИ


DINSHUNOSLIK FANIDAN SAVOLNOMA

1. ―Hadisi sharif‖ odob-ahloq haqida.

2. «Avesto» zardo‘shtiylik dinining muqaddas kitobi.

3. «Injil» (Bibliya) Xristian dinining muqaddas kitobi.

4. «Qur‘on» adabiy - badiiy yodgorlik sifatida.

5. Barkamol avlodni shakllantirishda Imom Buxoriy merosining ahamiyati.

6. Budda dinining asosiy ta‘limotlari va payg‘ambari.

7. Budda dinining bo‘linib ketishi: maxayana, xinayana va lamaizm.

8. Buddaviylik dini uning vujudga kelishdagi tarixiy shart-sharoitlar.

9. Buddaviylik dini.

10. Daosizm va konfutsiychilik milliy dinlarining vujudga kelishi.

11. Din va davlat o‘rtasidagi xuquqiy munosabatlar.

12. Din tushunchasi, dinning kelib chiqishi, uning teologik va dunyoviy

ta‘rifi.

13. Din hurfikirlilik va ekologiya.

14. Diniy aqidaparastlik tushunchasi. «Xaqiqiy» va «Soxta»

dindorlik belgilari

15. Diniy e‘tiqodlarning kelib chiqishi sabablari, tarixiy shakllari

va xilma-xilligi.

16. Diniy ekstremizm va fundamentalizmga qarshi kurash – davr talabi.

(I.A. Karimovning ―Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e‘tiqodi va buyuk

kelajakka ishonchdir‖ asari bo‘yicha).

17. Diniy aqidaparastlik tushunchasi. ―Haqiqiy‖ va ―Soxta‖ dindorlik

belgilari.

18. Diniy muassasalarning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni

(I.Karimovning ―Olloh qalbimizda, yuragimizda‖ asari bo‘yicha).

19. Diniy e‘tiqodlarning kelib chiqish sabablari.

20. Dinning dunyo madaniyati taraqqiyotida tutgan o‘rni.

21. Dinning ibtidoiy shakllarining vujudga kelishi.

22. Dinning ijtimoiy psixologik va tarixiy ildizlari. Diniy ongning asosiy

elementlari.

23. Jamiyatda dinning ahloqiy vazifalari (I.Karimovning ―Milliy istiqlol

mafkurasi – xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir‖ asari

bo‘yicha).

24. Jahon dinlari kelib chiqishining ijtimoiy-iqtisodiy sabablari.

25. Zardushtiylikning yaqin va o‘rta Sharq mamlakatlariga tarqalishi.

26. Imom Buxoriy hadislarida ota-onani ulug‘lash haqida.

27. Imom Termiziyning hadisshunoslikda tutgan o‘rni.

28. Imon va uning shartlari.

29. Islom dini paydo bo‘lishining ob‘ektiv va sub‘ektiv omillari.

30. Islom dinining asosiy oqimlari va mazxablari.

31. Islom shariati oila va nikoh to‘g‘risida.

32. Islomda Muhammad ibn Abdullohning da‘vati.

33. Islomning markaziy Osiyo xalqlari hayotiga asta-sekin kirib kelishi

34. Islomning markaziy Osiyoga kirib kelishi.

35. Ismoil Buxoriy va Hadis ilmi.

36. Qadimgi diniy urf-odatlarining xozirgi davr dinlarida

saqlanib qolganligi.

37. Ko‘p xudolilik (politeistik) dinlarning vujudga kelishi.

38. Markaziy Osiyo xududlarida qadimgi dinlarning vujudga kelishi.

39. Markaziy Osiyoda milliy va diniy madaniyat.

40. Milliy dinlar Hinduizm, Jaynizm, Daosizm, Konfutsichilik, Sintoizm va

Iuodizm.

41. Milliy dinlar shakllanishining dastlabki va eng so‘ngi davrlari.

42. Milliy dinlarning kelib chiqishi tarixi va sabablari.

43. Muqaddas ―Qur‘oni Karim‖ va uning islom dini hayotida tutgan o‘rni.

44. Muqaddas «Qur‘oni Karim».

45. Mustaqillik sharoitida dinga nisbatan olib borilayotgan

munosabatlarning demokratik xarakteri.

46. Sovet imperiyasi davrida islom.

47. Tasavvuf, so‘fiy, so‘fizm, tariqat – islomdagi diniy falsafiy

ta‘limotlar sifatida.

48. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va fuqarolarning vijdon

erkinligi (I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining

13 yilligiga bag‘ishlangan tantanali yig‘ilishda so‘zlagan nutqi

bo‘yicha).

49. Hadislar diniy-ahloqiy dasturlar manbai sifatida.

50. Hadislarda oila va nikoh haqida.

51. Xinduizm dinining vujudga kelish tarixi.

52. Hozirgi islom dinida vujudga kelgan Vohhobiylik harakatlarining

salbiy oqibatlari.

53. Xristian dini ibodat marosimlari.

54. Xristian dini, paydo bo‘lishidagi ijtimoiy iqtisodiy va tarixiy shart-

sharoitlar.

55. Xristian dini.

56. Shariat va uning asosiy talablari.

57. Shariat va uning tuzilishi.

58. Shariat va fiqh ilmi.

59. Shariatning vujudga kelishidagi extiyojlar. Islom shariati oila, nikoh va

ayollar to‘g‘risida.

60. Yaqin o‘tmishda ateistik targ‘ibotchilik va uning salbiy oqibatlari.








«_____ »________ 2010-й.



фанидан

ТАЯНЧ СЎЗ ВА ИБОРАЛАР


DINSHUNOSLIK FANIDAN TAYАNCh SO’Z VA IBORALAR

1-mavzu: Dinshunoslik faniga kirish.

Dinning ibtidoiy shakllari. Milliy dinlar.

Teologiya, dinshunoslik, e‘tiqod, ateizm, ijtimoiy, psixologik, gnoseologik,

kompensatorlik, regulyatorlik, integrativlik. Urug‘-qabila dinlari. Monoteistik.

Politeistik. Totemizm. Animizm. Shamanizm. Fetishizm. Milliy dinlar. Yahudiylik

manbalari. Veda va veda dinlari. Konfutsiya. Daosizm.

2-mavzu: Buddaviylik va xristianlik.

Rohib, metidatsiya, ashoka, tibet, lixasa, Shakyamuni, maxayana, xinayana,

vajrayana, lamaizm, muqaddas kitoblar, ruhoniylar, katoliklar, protestantlar,

provaslavlar, ortodokslar, kalvinistlar, lyuterantlar, faktoriyalar, skriptoriyalar,

xristian dini va san‘at, Injil, Tavrot, Bibliya, Ko‘hna ahd, Yangi ahd.

3-mavzu: Islom dini.

Johiliya, payg‘ambar, Madina, Makka, Ka‘ba, mazhab, oyat, sunna, shiya,

xanbaliya, xanafiya, molikiya, shofiya, halifalar, Qur‘oni Karim, hadis, Muhammad

Alayhissalom, shariat, fiqh, tafsir.

4-mavzu: Diniy ekstremizm, fundamentalizm

va unga qarshi kurash.

Fundamentalizm, ekstremizm, terrorizm, vahhobiylik, fanatizm, aqidaparastlik,

―Hizbut-tahrir‖, ―Hezbolloh‖, ―Al-ihvon al-muslimiy‖, ―Akromiylar‖, ―Nurchilar‖.

5-mavzu: Vijdon erkinligi va milliy istiqlol.

Mustaqillik va din, milliy istiqlol, barkamol avlod, milliy va umuminsoniy

hamda diniy qadriyatlarga hurmat, diniy dunyoqarash, ma‘naviyat, qonun, ―Vijdon

erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida‖gi Qonun.








«_____ »________ 2010-й.



фанидан


ДИНШУНОСЛИК

ВАРИАНТ-1

1. Диншунослик фанининг асосий вазифаси:

А) Илмий-фалсафий дунѐқарашга асосланган имон-эътиқодни шакллантириш

B) Динни ўргатиш ва дунѐқарашни шакллантириш

С) ислом дини урф-одатларини ўргатиш

D) динга ишонувчиларни танқид этиш

2. Дин – бу:

А) Халқни йўлдан адаштирувчи восита

B) Инсоннинг худо билан ўзаро муносабат усули

С) Ташқи олам кучларининг киши онгида бирон-бир тарзда ифодаланиши

D) Аҳлоқий меъѐр ва потенциаллар тизими

3. Дин – бу:

А) Маданий тараққиѐтнинг қонунуиятли босқичи

B) Руҳонийлар томонидан киритилган хаѐлий дунѐқараш

С) Кишиларга Оллоҳ инъом этган ҳақиқат

D) Мўжизавий кучларнинг инсон билмаган жиҳатлари

4. Диннинг қандай илдизлари бор?

А) Генетик, тарихий, психологик

B) Гносеологик, ижтимоий, психологик

С) Ижтимоий, биологик, илоҳий

D) Афсонавий, фалсафий, психологик

5. Диннинг функциялари (вазифалари) қайси қаторда тўғри берилган?

А) Аҳлоқий, тарбиявий, мафкуравий

B) Тўлдирувчилик, бирлаштирувчилик, ўзаро алоқадорлик

С) Тинчлик, дўстлик, тенглик, табиатни муҳофаза қилиш

D) Гносеологик, антропологик, теологик, психологик

6. Қуйидаги динларнинг қайси туркуми қадимий динлар сирасига киради?

А) Фетишизм, иудаизм, зардўштийлик

B) Тотемизм, фетишизм, анимизм, аниматизм, зардўштийлик

С) Сеҳргарлик, ислом, буддизм, христианлик


7. Фетишизм нимани илоҳийлаштиради?

А) Ҳайвонларни

B) Одамларни

С) Моддий нарсаларни

D) Паррандаларни

8. Аниматизм нимани илоҳийлаштиради?

А) Руҳий оламни

B) Жон ва руҳни

С) Барча тирик мавжудотларни

D) Денгиз ва тоғларни

9. Тотемизм нимани муқаддаслаштиради?

А) Йиртқичларни

B) Кийик, буғу, бургут

С) Ғайритабиий мавжудотларни

D) Қалдирғоч, кабутар, бўри, алвасти

10. Зардўштийлик қаерда пайдо бўлган?

А) Хоразм воҳасида

B) Эронда

С) Мовароуннаҳрда

D) Яқин ва Ўрта Шарқда

11. Миллий динлар қайси динлар?

А) Иудаизм (яҳудийлик), Даосизм, Ислом

B) Провославизм, буддизм, протестантизм

С) иудаизм, ҳиндуизм, жайнизм, даосизм, синтоизм, конфуцийлик


12. Миллий динларнинг ўхшашлиги нимада?

А) Ҳар бир миллатнинг ўз динига эътиқодида

B) Турли тилларда намоз ўқилишида

С) Кетма-кет пайдо бўлишлигида

D) Ҳаммаси ҳам илоҳий кучга ишонишида

13. Иудаизм дини қаерда пайдо бўлган?

А) Арабистонда

B) Мисрда

С) Марказий Осиѐда

D) Европада

14. Синтоизм дини қаерда пайдо бўлган?

А) Хитойда

B) Японияда

С) Ҳиндистонда

D) Исроилда

15. Япониянинг миллий дини қайси дин ҳисобланади?

А) Буддавийлик

B) Синтоизм

С) Конфуцийлик

D) Кришнаизм

16. Жаҳон динларига қайси динлар киради?

А) Буддизм, христианлик, ислом

B) Буддизм, иудаизм, синтоизм

С) Христианлик, ислом, протестантизм

D) Проваславие, католицизм, брахманизм

17. Буддизм собиқ СССРнинг қайси жойларида тарқалган?

А) Ўрта Осиѐ, Олтой ўлкаси, Қалмиғистонда

B) Бурятия, Волга бўйи, Тувада

С) Бурятия, Қалмиғистон, Тувада

D) Узоқ Шарқ, Чукча ўлкаси, Каспийбўйида

18. Динларнинг фарқи нимада?

А) Турли йилларда ибодат қилинишида

B) Мамлакатларда турли миллат вакилларининг жойлашганлигида

С) Диний урф-одат ва маросимлар амалга оширилишида

D) Жаҳонда тинчлик учун курашишида

19. Христианликнинг қайси оқими Европа ва Лотин Америкасида энг кўп

тарқалган?

А) Проваславие

B) Баптизм

С) Католицизм

D) Протестантизм

20. Христианликнинг асосий оқимлари қайси оқимлар ҳисобланади?

А) Католицизм, проваславие, протестантизм

B) Баптизм, проваславие, фетишизм

С) Лютеранлик, проваславие, католицизм

D) Иудаизм, синтоизм, шаманизм

21. Исо Масиҳ қайси диннинг пайғамбари ҳисобланади?

А) Буддизм ва синтоизмнинг

B) Ислом, ҳиндуизм ва католицизмнинг

С) бутун дунѐ христианлари, уларнинг мазҳаб ва оқимларининг

D) Фағат проваславия ва протестантларнинг

22. Христианлик ва ислом нуқтаи назарида ҳар бир инсон тақдири (ҳаѐт

йўлини)ни ким белгилайди?

А) Инсоннинг ўзи, унинг иродаси

B) Табиат ва коинот

С) Ҳукмдор шахслар, давлат, ота-боболар

D) Фақат якка Худо

23. Россияга христианлик қачон кириб келган?

А) Эрамизнинг I-асрида

B) 988 йилда

С) 999 йилда

D) 900 йилда

24. Инсон табиат қонунларидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланиш

мумкинми?

А) Мумкин, агар Худога ишонса

B) Мумкин, агар маълумотли бўлса

С) Мумкин, агар катта лавозимларда ишласа

D) Мумкин, агар илм-фанни эгаллаб, моддий оламга объектив тарзда ѐндашса

25. Ислом динида қандай мазҳаблар мавжуд?

А) Ханфийлар, суннийлар, хорижийлар ва ваҳҳобийлар

B) Моликийлар, ханафийлар, шофийлар ва хонбалийлар

С) Ислом динидан ажралиб чиққан ҳамма оқимлар мазҳаблар ҳисобланади

D) Суннийлар, шиалар, хорижийлар, имомийлар

26. Ислом динининг асосий йўналишлар қайсилар?

А) Суннийлар ва шиалар

B) Фундаментализм ва суннийлар

С) Ваҳҳобийлар ва суннийлар

D) Сўфийлик, шиалар, исмоилийлар

27. Марказий Осиѐда қайси дин энг кўп тарқалган?

А) Ҳиндуизм

B) Христианлик

С) Буддизм

D) Ислом

28. Ислом дини манбалари қайсилар?

А) Шариат қонун-қоидалари

B) Муҳаддислар ѐзган ҳадиси шарифлар

С) Қуръони Карим, ҳадиси шариф

D) Олло-таоло каломи бўлган Қуръон

29. Қуръони Карим сура ва оятларига ўзгартириш киритиш мумкинми?

А) Мумкин, агар уламолар қарор қилса

B) Агар жамият ҳаѐтига зид келиб қолса

С) Йўқ, чунки Қуръон илоҳий ҳисобланади ва уни ўзгартириш ман этилади

D) Ўзбекистон диний бошқармаси қзгартириши мумкин

30. Ҳадислар нима?

А) Жаҳон мусулмон уламолари уюшмаси чиқарган қонун-қоидалар

B) Қуръони Каримга ѐзилган шарҳлар

С) Муҳаммад пайғамбарнинг ҳаѐти, фаолияти, диний ва аҳлоқий

кўрсатмаларини мужассамлаштирган таълимот

D) Шариат қонунлари ва олий уламолар фатволари жамланган диний китоб

31. Қуръонда ҳаммаси бўлиб неча сура мавжуд?

А) 100

B) 114

С) 124

D) 130

32. Ислом дини Марказий Осиѐга қачон тарқала бошлаган?

А) VII аср охири – VIII аср бошларида

B) IX – XI асрларда

С) VII – VIII асрларда

D) IV – V асрларда

33. Туркистонлик буюк муҳаддислар кимлар?

А) Исмоил ал-Бухорий, Алишер Навоий, ал-Фаробий

B) Имом термизий, Исмоил ал-Бухорий, ас-Самарқандий, имом Муслим

С) Ибн Сино, имом Термизий, Беруний

D) Шайх Саъдий, Рудакий, Аҳмад Яссавий, Жомий

34. Мусулмонларнинг тушунчаси бўйича Муҳаммад ким?

А) У оддий инсон ва диний шахс

B) Худонинг суюкли бандаси

С) Худо томонидан юборилган элчи, вакил,энг охирги пайғамбар

D) Араб давлатининг асосчиси

35. Исломдаги асосий амалий ва маросимий талаблар қайсилар?

А) Суннат, бибисешанба, ирим-сиримлар

B) Рўза тутиш, намоз ўқиш, закот бериш, иложи бўлса ҳажга бориш

С) Жаноза худойи, ашур оши, наврўз, никоҳ

D) Жаноза, йигирмалик, қирқлик, йиллик

36. Мусулмонларнинг кундалик намоз ўқиш тартиби қандай?

А) Ҳар жума куни

B) Кунига беш маҳал

С) Кунига уч маҳал

D) Имкони бўлганда


ВАРИАНТ-2

1. Муҳаммад пайғамбарнинг туғилишига бағишланган маросимнинг номи

нима?

А) Ҳаж

B) Ҳижрий

С) Меърож

D) Мавлуд

2. Ҳижрий йил билан милодий йил ўртасидаги фарқ қандай?

А) Ҳар йили милодийдан ҳижрий 20 кун кам

B) Ҳар йили милодийдан ҳижрий 20 кун кўп

С) Ҳар йили милодийдан ҳижрий 11 кун кам

D) Ҳар йили милодийдан ҳижрий 11 кун кўп

3. Мусулмонлар ҳижрий йил ҳисоби қачондан бошланади?

А) Муҳаммад пайғамбарнинг туғилишидан

B) Муҳаммад пайғамбарнинг пайғамбарлик фаолияти бошланишидан

С) Қуръонннинг пайдо бўлишидан

D) Дастлабки мусулмонларнинг Ясриб (Мадина)га кўчиб боришидан

4. Шариат нима?

А) Ислом дини қоидаларини ўргатувчи таълимот

B) Барча мусулмонлар учун бажарилиши мажбур бўлган қонунлар, ҳуқуқий-

аҳлоқий кўрсатмалар тизими

С) Ҳадислар асосида тузилган тўплам

D) Оилавий муносабатларни тартибга солиш

5. Фатво нима?

А) Қуръонга берилган шарҳлар

B) Масчитларда ҳайит намозида айтиладиган муҳим ахборотлар

С) Олий даражадаги уламолар йиғини қабул қилган Қуръон

B) Ҳар бир имом-хатибнинг турли масалалар юзасидан берган тавсиялари

6. Мусулмон диний бошқармалари раҳбарлари қандай ном билан аталади?

А) Муфтий

B) Мухтасиб

С) Мутавали

D) Имом

7. Ислом собиқ СССРнинг қайси минтақаларида кенг тарқалган?

А) Озорбайжон, Жанубий Осетия, Доғистон, Олтой ўлкаси ва Ўрта Осиѐда

B) Ўрта Осиѐ, Қозоғистон, Татаристон, Бошқирдистон, Шимолий Кавказ,

Доғистон

ва айрим Кавказорти минтақларида

С) Украина, Тожикистон, Эстония, Қирғизистон ва Шимолий Осетияда

D) Россия жануби-ғарби, Кавказ, Тоғли Қорабоғ туманларида

8. Виждон эркинлиги нима?

А) Кишиларнинг ўз миллий динига эътиқод қилиш ҳуқуқи

B) Фуқароларнинг албатта бирон-бир жаҳон динига эътиқод қилиш зарурлиги

С) Фуқароларнинг динга эътиқод қилш ѐки эътиқод қилмасликни ўзлари ҳал

қилиш ҳуқуқи

D) Фуқароларнинг динга ишонмаслиги ва унга қарши ташвиқот олиб бориш

ҳуқуқи

9. Ўзбекистондаги ибодатхоналар, масчит ва мадрасалар фаолиятини ким

бошқаради?

А) Имом-хатиблар

B) Давлат идоралари

С) Диннинг ўзи

D) Ўзбекистон диний бошқармаси

10. Ўзбекистон Республикасида диндорлар қайси қонунга амал қилишлари

керак?

А) Фақат Ўзбекистон диний бошқармаси низоми ва ҳужжатларига

B) Ўз низоми ва давлат қарорларига

С) Фақат Ўзбекистон Республикаси Конституциясига

D) Жаҳон мусулмонлари уюшмасининг буйруқларига

11. Диний ташкилотларнинг қонунчиликка амал қилишини ким назорат

қилади?

А) Ўзбекистон халқ-демократик партияси

B) Ўзбекистон Республикаси Президенти

С) Маҳаллий кенгаш аъзолари

D) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси

12. Диндорлар давлатнинг раҳбар лавозимларида ишлашлари мумкинми?

А) Маккага ҳаж қилган бўлса

B) Бирон сиѐсий партия аъзоси бўлса

С) Лавозимга лойиқ маълумотга эга бўлса ва тегишли даражада фаолият

кўрсатса

D) Диний бошқарма ѐки муфтий тавсия этса.

13. Ўзбекистон Диний бошқармасининг маблағлари қандай шаклланади?

А) Давлат бюджети ҳисобидан

B) Чет эл мусулмон давлатлари юборган маблағ ҳисобидан

С) Масчит имомларининг бойликлари ҳисобидан

D) Кишиларнинг эҳсонлари, садақалари ва маросимларидан тушган пуллар ва

бошқа қимматбаҳо нарсалар ҳисобидан

14. Ўзбекистонда масчит ва намозгоҳларга мулкнинг эгаси ким?

А) Омма, ислом ва бошқа динларга эътиқод қилувчилар

B) Ҳажга бориб келганлар

С) Давлат

D) Ўзбекистон мусулмонлар диний бошқармаси

15. Диндорлар халқ ноиби (депутати) бўлиб сайланиши мумкинми?

Мумкин, агар:

А) Тегишли маълумоти, дипломи бўлса

B) Маккаи Мадинага ҳаж қилган бўлса

С) Муносиб бўлиб, тегишли ташкилот сайловчилари номзодини кўрсатиб, халқ

сайласа

D) Ўзбекистон диний бошқармаси кенгашининг аъзоси бўлса

16. Диндорлар жиноий жавобгарликка тортилиши мумкинми?

Мумкин, агар:

А) Исломнинг 5та асосий ва маросимий талабларини бажармаса

B) Ҳеч қаерда ишламаса, фақат ибодат билан кун кечирса

С) Ўзбекистон республикаси фуқаролари учун белгилаб қўйилган

қонуниятлардан четга чиқса

D) Чет элларда қариндошлари бўлса

17. Диний экстремизм нима?

А) Диннинг ва диний дунѐарашнинг мллат ва жамият тараққиѐтидаги

аҳамиятини бўрттириб кўрсатиш

B) Ўзи эътиқод қиладиган диний дунѐқарашни мутлоқ ҳақиқат деб тушуниш

С) Миллий қзликни англаш фақат диний дунѐқараш орқалигина рўй беради деб

тушуниш

D) Динга очиқчасига хиѐнат қилиб, бошқа оқимларга аралашиш

18. Ислом фундаментализми тушунчаси нима?

А) Жамият аъзоларига диний сабоқ беришни изчил ташкил этиш кераклиги

тўғрисидаги қарашлар

B) Қуръон ва ҳадислар ҳар қандай дунѐқарашнинг асосидир деб тушунувчи

кишилар

С) Барча ижтимоий муносабатлар шариат қонунлари асосида қайта

қурилиши шарт деб ҳисобловчи кишиларнинг қарашлари ва уни

амалга ошириш учун бўлган уринишлар

D) Тўғри жавоб йўқ

19. Шовинизмнинг асосий шакллари деганда нимани тушунасиз?

А) Терроризм, қўпорувчилик ҳаракатлари

B) Фашизм, улуғдавлатчилик ғоялари, ирқчилик

С) Агрессив миллатчилик, тоталитаризм, неокоммунизм

D) А ва В

20. Дин тарихи курсининг мақсад ва вазифалари нимадан иборат?

А) Дин, диний ташкилотлар хақида тушунча бериш;

B) Диндорларга нисбатан муносабат масаласини ечиш;

C) Курснинг вазифаси олийгоҳ талабаларига шу сохада чуқур билим

бериш,уларда илмий-фалсафий дунѐқарашга асосланган иймон ва эътиқодни

шакллантиришдан иборат;

D) Динларнинг келиб чиқишни ўрганиш;

21. Дин пайдо бўлишининг асосий илдизлари нимадан иборат?

А) Кишиларнинг онгсизлиги ва турли воқеа-ҳодиса-ларга эътиқоди

B) Диннинг келиб чиқишининг 3 илдизи мавжуд: ижтимоий, гнесеологик ва

психологик илдизлари;

C) Кишиларнинг ижтимоий ҳаѐтининг оғирлиги;

D) Ижтимоий тараққиѐтнинг муайян босқичдаги айрим томонларини мавҳум

тарзда тасаввур этиш;

22. Диннинг илк дастлабки шаклларини изохлаб беринг.

А) Полетеистик (кўп худолик) динлари;

B) Иудаизм, зардўштийлик, буддизм;

C) Парилар, жин ва шайтонлар, девлар ва алвастиларга сиғиниш;

D) Тотемизм, фетишизм, анимизм, аниматизм, магия, шоманизм;

23. Миллий давлат динлари деганда қандай динлар тушунилади?

А) Муайян шароитларда диний жамоа қўшничилик, қишлоқ ва махаллачилик

жамоасига асосланган динлар;

B) Она худо (онахит) билан бошлиқ бўлган диний тасаввурларга асосланган

динлар;

C) Миллий динлар деб бир миллат ѐки элатларга мансуб динлар тушунилади:

буларга даосизм, сиххизм, синтаизм киради;

D) Буддизм, ислом динлари;

24. Зардуштийлик динининг пайдо бўлиш ва унинг муқаддас китоби…

А) Мовароуннахрда илгариги диннинг майда бўлими, тасаввурла ва кўп

худоликка асосланган диний эътиқодлар асосида пайдо бўлган;

B) Бу диннинг асосчиси Зардушт ҳисобланади;

C) Зардуштийлик динининг муқаддас китоби – «Авесто» 1200 бобдан иборат;

D) Мовароуннахр иқлими, географик жойлашганлиги бу диннинг келиб

чиқишга сабаб бўлган;

25. Иудаизм нима ва унга кимлар эътиқод қилади?

А) Иудаизм жаҳон дини эрамиздан аввалги V асрда пайдо булган;

B) Иудаизм динига руслар, украинлар ва Марказий Осиѐ халқлари эътиқод

қиладилар;

C) Иудаизм динига яхудийлар эътиқод қиладилар, у монотеистик – якка

худоликка асосланган дин, милоддан аввалги иккинчи минг йиллик охирида

пайдо бўлган;

D) Иудаизмнинг муқаддас китоби «Инжил» ҳисобланади;

26. Христианлик дини қачон ва қаерда пайдо бўлган?

А) Христианлик дини эрамиздан олдинги I асрда Россияда пайдо бўлган;

B) Христианлик дини Шимолий ва Ғарбий Хитойда пайдо бўлган;

C) Эрамизнинг I асрида Рим империясида пайдо бўлган. Римда қулдорлик

тузумининг инқирози билан боғлик;

D) Христианлик Фаластинда эрамизнинг VI асрида пайдо бўлди.

27. Христианлик динидаги асосий йўналишлар қайсилар?

А) Христианлик динидаги асосий ййуналишлар буддизм, монийлар;

B) Мистика, сехргарлик, дуолийлик, азимхонлик;

C) Баптистлар, протестантчилик;

D) Католицизм, протестантлик, православлик;

28. Ислом динининг келиб чиқиши хақида нималарни биласиз?

А) Ислом дини миллий дин ҳисобланади;

B) Ислом дини кўп худоликка асосланган миллий давлат дини;

C) Ислом дини эрамиздан аввалги VI асрда Сурияда пайдо бўлган;

D) Ислом дини VI асрда Арабистон яриморолида пайдо бўлди. У марказлашган

Араб давлатининг вужудга келишида кучли ғоявий қурол бўлиб ҳизмат қилади.

29. Ислом динининг пайдо бўлишида ким қандай рол ўйнайди?

А) Ислом динига Иброҳим пайғамбар асос солган;

B) Ислом дин пайдо бўлиши Муайлима исми билан боғлиқ;

C) Мадина бошлиғи Абу Суфиѐн ислом дини пайдо бўлишида асосий рол

ўйнаган;

D) Ислом динининг пайдо бўлиши VI асрдаги Арабистон яриморолидаги

ижтимоий-иқтисодий муносабатлар сабаб бўлиб, унинг пайдо булишида

Муҳаммад пайғамбар асосий рол ўйнаган;

30. Ислом динининг асосий йўналишлари нимадан иборат?

А) Диний маросимлар;

B) Ибодат қилиш, ваъзхонлик,қурбонлик;

C) Оллоҳга сиғиниш, хаж қилиш;

D) Ислом динидаги асосий йўналишлар: суннийлик, шиалик, хорижийлик,

суфийлик.

31. Қуръон тушунчаси нимадан иборат ва у неча сура ҳамда оятлардан иборат?

А) Қуръон Муҳаммад пайғамбар ѐзган диний китоб;

B) Қуръон бадиий асардир;

C) Қуръон ислом динининг муқаддас китоби, Оллохнинг мўжизали каломи

бўлиб, Мухаммадга ваҳий орқали тушган. 114 сура ва 6666 сурадан иборат;

D) Қуръон Муҳаммадга Оллоҳ томонидан ѐзма шаклда юборилган китоб.

32. Қуръон қачон вужудга келган ва ким томонидан ѐзилган?

А) Қуръон Муҳаммад томонидан ѐзилган;

B) 633 йили Абу Баконий якин сафдоши Умар маслаҳати билан Қуръон

сураларини тўплаб, Дастхат қилдиришга қарор қилган ва бу вазифани Зоир

бажарган;

C) Қуръонни ҳадислар, Усмон ва Алои ѐзган;

D) Қуръон Таврот ва Инжилдан кўчирилган;

33. Ҳадислар нима ва хадиснавислардан кимларни биласиз?

А) Хадислар бадиий-тарихий романдир;

B) Хадис Қуръондан олинган парчалардир. Уни Абу Бакр ѐзган.

C) Хадислар Мухаммад пайгамбарга бағишланган китобдир;

D) Хадис бу Муҳаммад пайғамбар айтган гаплари, қилган хатти-харакатлари

жамланган асар булиб, уни тузилишида Ал-Бухорий ва Ат-Термизийлар

жонбозлик кўрсатганлар.

34. Жаҳон терроризмга қарши курашиш воситалари…

А) Ғоявий жиҳатдан тушунтириш орқали;

B) Моддий рағбатлантириш;

C) Ахборот воситалари;

D) Диний-ақидавий китоблар орқали.

35. Қуръони Карим кимнинг буйруғи билан тўплана бошланди?

А) Халифа Умар ибн Хаттиб;

B) Мухаммад ибн Абдуллох;

C) Усмон ибн Аффон;

D) Али ибн Абу Толиб.

36. «Сухуф» сўзининг луғавий маъноси нима?

А) Эътиқод;

B) Бўйсуниш;

C) Сахифалар;

D) Китоб.


ВАРИАНТ - 3

1. Протестантизм оқимининг келиб чиқишига сабаб…

А) Европа халқларининг христианлик ақидаларига қарши чиқиши;

B) Немис халкларининг бошқа динга киришининг муносабати билан;

C) Европаликларнинг Ислом динини қабул қилиш муносабати билан;

D) Мартин Лютернинг «Индулгенция» қонунига қарши чиқиши билан боғлиқ.

2. «Эл-юрт ташвиши билан яшаш ва ишлаш асосий мезон» деган гапи

И.А.Каримовнинг қайси асаридан олинган?

А) «Оллох қалбимиздадир» асаридан;

B) «Фарғона вилояти халқ депутатлари» сессиясида;

C) «Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда» асаридан;

D) Президент И.А.Каримовнинг Олий Мажлиснинг XIV сессиясида сўзлаган

нутқидан.

3. 365 та таъқиқ ва 248 буйруқ таълимоти қайси диннинг ақидалари

ҳисобланади?

А) Христианлик;

B) Буддавийлик;

C) Яхудийлик;

D) Синтоизм;

4. «Ашуро» байрами қайси дунѐвий диннинг маросимларига мансуб?

А) Зардуштийлик;

B) Ислом;

C) Буддаввийлик;

D) Жайнизм.

5. «Байтуллоҳ» сўзининг маъноси нима?

А) Куддусдаги муқаддас жой;

B) Христианлик черкови;

C) Оллохнинг уйи;

D) Муқаддас уй.

6. Ваххобийлик диний-сиѐсий оқимининг бош ғояси…

А) Динни тозалаб, Мухаммад давридаги асл ҳолатига қайтариш;

B) Қуллар жамоасини бирлаштириб, зодагонлар табакасига қарши чиқиш;

C) Кастачилик тузумига қарши чиқиш;

D) Бутун жахон халқларини ўз диний ақидаларига бўйсиндириш.

7. Хиндистоннинг қайси вилоятларида Зардуштийлик динига эътиқод қилувчи

халқлар яшайди?

А) Панжоб, Деҳли, Бомбей;

B) Бомбей ва Гужарат;

C) Хайдаробод, Нишопур ва Бангалар;

D) Калькутта, Ахмадобод, Гужарат.

8. Ислом динида қандай мазҳаблар мавжуд?

А) Ханфийлар, суннийлар, хорижийлар ва ваҳҳобийлар

B) Моликийлар, ханафийлар, шофийлар ва хонбалийлар

С) Ислом динидан ажралиб чиққан ҳамма оқимлар мазҳаблар ҳисобланади

D) Суннийлар, шиалар, хорижийлар, имомийлар

«Авесто» нинг қайта тикланган китоблари қайсилар?

А) «Вадовдат», «Забур», «Инжил»;

B) «Ёсин», «Таврот», «Ведалар»;

C) «Ведовдат», «Ёсин», «Виспарат», «Бундахаш»;

D) «Виспарат», «Бундахша», «Ёсин», «Талмут».

10. Қайси европа олими Зардўштийлик дини хақида қимматли маълумотлар

қолдирган?

А) Ж.Бруно, Ф. Аквинский;

B) Г. Галелей, Ж. Бруно;

C) Л. Фейербах, Ф. Бекон;

D) А. Дюпперон, Джон Бугер.

11. Ўзбекистон Республикасининг президенти нечанчи йил биринчи марта

Саудия Арабистонига расмий ташриф буюрди.

А) 1998 йил

B) 1991 éèë

C) 1993 йил

D) 1996 йил

12. Имом Ал-Бухорий таваллудининг 1220 йиллига бағишланган «Имом

Бухорий хаѐти ва даври» мавзусида ҳалқаро илмий анжуман қачон ўтказилди?

А) 1992й 15-ноябрда

B) 1997й 25-июлда

C) 1998й 7-8-ноябрда

D) 1993й 23-24- октябрда

13. Ўзбекистон Республикасининг ―Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар

тўғрисида‖ги Қонуни қачон қабул қилинган?

А) 1998 йил

B) 1992 йил

C) 1991 йил

D) 1993 йил

14. Диннинг қандай илдизларини биласиз?

А) фалсафий, илмий, диний.

B) ижтимоий-иқтисодий,сиѐсий

C) ижтимоий гносологик

D) ижтимоий-иқтисодий, гносологик, психологик

15. Диннинг жамиятда бажарадиган вазифалари қандай?

А) ижтимоий, ақидавий, фалсафий

B) ақидавий, бирлаштирувчилик, фалсафий

C) тарбиялаш, бошқарув, алоқа

D) алоқа, тасалли берувчилик, назорат, бирлаштирувчилик, фалсафий-назарий.

16. Диннинг қандай илк шаклларини биласиз.

А) тотемизм, анимизм, сикхизм

B) æàéíèçì, ñèíòîèçì, ñèêõèçì

C) тотемизм, анимизм, фетишизм, шомонизм, сеҳргарлик – магия

D) шаманизм, буддизм, хиндуизм

17. Хиндулик таълимоти худоларнинг номи.

А) Аматерасу, Синто, Шива

B) Шива, Вишну, Брахма

C) Ахурамазда, Жинна

D) Брахма, Шива, Вишну, Индра

18. Буддавийлик дини қайси худудда вужудга келган.

А) Малайзия ярим ороли

B) Шимолий Хиндистон

C) Қадимги Эрон

D) Қадимги Хитой

19. Жайнизм динининг асосчиси

А) Брахманлар

B) Ñèääõàðòõà Ãàóòàìà

C) Вардхамана Махавира

D) Шветамбарлар

20. Жайнизм динининг асосий йўналишлари

А) Махабҳорат ва Рамаяна

B) Атхархаведа ва Самоведа

C) Дигамбарлар ва Шветембарлар

D) Хинаяна ва Махаяна

21. Сикхлар ҳаракати кимга қарши йўналтирилган эди?

А) Брахманларга қарши

B) Бобурийлар империяси ва инглизлар зулмига қарши

C) Хиндистондаги кастачилик тузумига қарши

D) Мусулмонлар босқинчилигига қарши

22. Сикхизм динининг асосчиси

А) Сиддхартха Гаутама

B) Вардхамана Махавира

C) Кшатрий

D) Гуру Нанак

23. Сикхизм динининг муқаддас китоби

А) «Веда»

B) «Самаведа», «Ригведа»

C) «Грант Сохиб»

D) «Авесто»

24. «Гносология» сўзининг луғавий маъноси

А) Фалсафий дунѐқараш

B) Ишонч, эътиқод

C) Билим, таълимот

D) Муқаддас китоб

25. Зардўштийлик таълимоти қандай асосий ақидаларга таянади?

А) Муқаддас китобни эъзозлаш, дуолар ўқиш;

B) Иймон келтириш, савоб ишларни бажариш;

C) Фикрлар софлиги, сўзнинг собитлиги, амалдорларнинг инсонпарварлиги;

D) Закот бериш, қурбонлик келтириш, фикрнинг эзгулигига.

26. Буддавийлик динининг 2500 йиллиги қачон нишонланди?

А) 1953;

B) 1956;

C) 1967;

D) 1991.

27. «Нирвана» қандай жой?

А) Азоб-уқубатлардан қутиладиган жон;

B) Тақводорлик турмуш тарзини сурадиган жой;

C) Чин ҳақиқатни англадиган жой;

D) Бу мутлақ осойишталик хукм сурадиган жой.

28. «Трипитака» муқаддас китобининг луғавий маъноси нима?

А) Ахлоқий нормалар;

B) Диний-фалсафий масалалар;

C) Уч сават донолик;

D) Эски ахд.

29. Махаянанинг хозирги даврдаги энг мухим кўриниши «Ламаизм» қаерларда

кенг тарқалган?

А) Тибет, Монголия, Мексика, Тува;

B) Монголия, Хитой, Корея, Бурятия;

C) Непал, Хиндистон, Покистон;

D) Тибет, Монголия, Хитой, Непал.

30. Диний ривоятларга кўра, нима учун Худо Одам Ато ва Момо Ҳавони

жаннатдан хайдаган?

А) Қурбонлик келтирмагани учун;

B) Тоат-ибодатни бажармаганлик учун;

C) Худонинг амрини бузиб, ман этилган мевани еганликлари учун;

D) Меҳнат қилмаганликлари учун.

31. Христианлик динидаги чўқинтириш маросими нимани англатади?

А) Инсонларнинг азоб-уқубатлардан қутилишининг бир йули;

B) Жаннатга тушиш учун;

C) Худонинг марҳаматига учраб, мурод-мақсадларига эришиш учун;

D) Нажот йўлини очиб бериш учун.

32. Нечанчи йили Рим папаси Биби Маръямни (Мадонна ) Черков онаси деб

эълон қилади,

А) 1054

B) 672

C) 1064

D) 825

33. Исоннинг Қуддусга кириб бориши байрами қандай аталади.

А) Рождество

B) Сретение

C) Пасха

D) Исони чўқинтириш байрами.

34. Толерантлик сўзининг маъноси

А) Эътиқод, ишонч

B) Диний багрикенглик

E) Дўстлик ва хамжихатлик

D) Жамиятни ўрганиш, тушуниш

35. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Жамият ва мафкура

хақида қайси асарида сўз юритгган.

А) Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда асарида

B) Жамиятимиз мафкураси халқни-халқ миллатни-миллат қилишга ҳизмат

этсин асарида

C) Тарихий хотирасиз келажак йўқ асарида.

D) ―Эл-юрт ташвиши билан яшаш ва ишлаш асосий мезон‖ маърузасида (10

октябр 2004 Халқ сўзи газетаси)

36. Президент И.А.Каримовнинг Олий Мажлиснинг XIV сессиясидаги

«Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги ўз куч ва қудратимизга,

халқимизнинг хамжиҳатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ» номли

маърузасида қандай муаммоли мавзу кўтарилган?

А) ―Ўзликни англашда тарихий хотиранинг ўрни‖ мавзуси

B) ―Миллий бурч мезонлари‖ мавзуси

C) «Ҳизбут-таҳрир» каби диний оқимлар ўз сафига кимларни тортаѐтганлиги

хақида

D) Терроризм хавфини олдини олишнинг имкониятлари ва истиқболлари

нималардан иборат? деган савол.








«_____ »________ 2010-й.



фанидан

СЛАЙДЛАР









«_____ »________ 2010-й.



фанидан

ТАРҚАТМАЛИ МАТЕРИАЛЛАР







Кафедра мудири


«_____ »________ 2010-й.



фанидан

РЕЙТИНГ БАҲОЛАШ МЕЗОНЛАРИ


Fan bo’yicha baholash mezonlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligining 2010 yil 25

avgust 333-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan ―Oliy ta‘lim muassasalaridatalabalar

bilimini baholashning reyting tizimi to‘g‘risidagi muvaqqat Nizom‖ga asosan

talabalarning fan bo‘yicha o‘zlashtirishini baholash muntazam ravishda olib boriladi

va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi:

- joriy nazorat (JN);

- oraliq nazorat (ON);

- yakuniy nazorat (YaN);

――Диншунослик‖ fani bo‘yicha talabaning semester davomidagi o‘zlashtirish

ko‘rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball baholash turlari bo‘yicha

quyidagicha taqsimlanadi:

- joriy nazorat - 35 ball;

- oraliq nazorat – 35 ball;

- yakuniy nazorat- 30 ball;

Joriy nazоrat bo‘yicha seminar mashg‘ulotlari uchun ajratilgan har bir mavzu

bo‘yicha talabaning adabiyotlardan olgan konspekti, bilimi, mustaqil ijodiy fikr-

mulohazalari, mustaqil ishi natijalari va amaliy ko‘nikmalarini aniqlab borish nazarda

tutiladi va u seminar mashg‘ulotlarida amalga oshiriladi.

Yakuniy nazorat semestr yakunida o‘tkaziladi. Yakuniy nazoratda talabaning

bilim, ko‘nikma va malakalari ishchi o‘quv dasturidan kelib chiqqan holda fanning

umumiy mazmuni doirasida baholanadi. Yakuniy nazorat og‘zaki so‘rash, suhbat,

yozma ish yoki test o‘tkazish usulida amalga oshiriladi.

Semestr davomida fanlar bo‘yicha to‘plangan ballar quyidagi o‘zlashtirish

ko‘rsatkichlari bilan baholanadi:

86 – 100

71 – 85

55 – 70

54 va undan kam Ball Baho Talabalarning bilim darajasi

86-100 A‘lo xulosa va qaror qabul qilish; ijodiy fikrlay olish; mustaqil

mushohada yurita olish; olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish;

mohiyatini tushuntirish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish

71-85 Yaxshi mustaqil mushohada yurita olish; olgan bilimlarini amalda qo‘llay

olish; mohiyatini tushuntirish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega

bo‘lish

55-70 Qon-li mohiyatini tushuntirish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish

0-54 Qon-siz aniq tasavvurga ega emaslik; bilmaslik

Saralash bali 55 balni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past bo‘lgan

o‘zlashtirishi reyting darajasida qayd etilmaydi.

Talabalarning o‘quv fani bo‘yicha mustaqil ishi joriy oraliq va yakuniy

nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni va unga ajratilgan ballardan kelib chiqqan

holda baholanadi.

Talabalarning o‘quv fani bo‘yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy

nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan

kelib chiqqan holda baholanadi.

Joriy va oraliq nazoratlarning har biriga ajratilgan ballning saralash bali 55 foizdan

ortiq ball to‘plagan barcha talabalar ushbu fan bo‘yicha yakuniy nazoratga kiritiladi.

Agar talaba yakuniy nazoratda shu nazorat turi bo‘yicha saralash balidan

yuqori ball to‘plasa, bu ball joriy va oraliq nazoratlarda to‘plangan ballarga

qo‘shiladi. Aks holda talabaning fan bo‘yicha o‘zlashtirish ko‘rsatkichi faqat joriy va

oraliq nazoratlarning ballari yig‘indisidan iborat bo‘ladi (mazkur tartib tibbiyot oliy

ta‘lim muassasalarida rektorlar Rayosati qarori asosida belgilanadi).

Talabaning semestr davomida fan bo‘yicha to‘plagan umumiy bali har bir

nazorat turidan belgilangan qoidalarga muvofiq to‘plagan ballari yig‘indisiga teng.

Talabaning bilim darajasi Ball

Qo‘yilgan yakuniy nazorat savollari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lib,

ularning mohiyatini tushunib, to‘g‘ri xulosa qabul qilgan hollarda

15-17

Qo‘yilgan yakuniy nazorat savollarining 3 ta savoliga ega bo‘lib, ularning

mohiyatini tushunib, to‘g‘ri xulosa va qaror qabul qilib, qolgan 1 ta savol

to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lib, ularning mohiyati to‘liq tushunilmay

to‘g‘ri xulosa va qaror qabul qilinmagan hollarda

13-14

Berilgan 4 ta savoldan

Qo‘yilgan yakuniy nazorat savollarining 2 ta savoliga ega bo‘lib, ularning

mohiyatini tushunib, to‘g‘ri xulosa va qaror qabul qilib, qolgan 2 ta savol

to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lib, ularning mohiyati to‘liq tushunilmay

to‘g‘ri xulosa va qaror qabul qilinmagan hollarda

10 - 12

Qo‘yilgan yakuniy nazorat variantlarining savollari to‘g‘risida tasavvurga

ega bo‘lmay, ularning mohiyatini tushunmagan hollarda

0 - 9

Nazorat turlarini o’tkazish muddati

Oraliq va yakuniy nazorat turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat

tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o‘tkaziladi. Yakuniy nazorat

semestrning oxirgi 2 haftasi mobaynida o‘tkaziladi.

Joriy va oraliq nazoratlarda saralash balidan kam ball to‘plagan va uzrli sabablarga

ko‘ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun navbatdagi shu

nazorat turigacha, so‘nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun yakuniy nazoratgacha bo‘lgan

muddat beriladi.

Belgilangan muddatlarda topshirilmagan joriy va oraliq nazorat ballari keyingi

baholash ballariga qo‘shilmaydi va qayta topshirishga ruxsat berilmaydi.

Kasalligi sababli darslarga qatnashmagan hamda belgilangan muddatlarda joriy,

oraliq va yakuniy nazoratlarni topshira olmagan talabalarga fakultet dekani farmoyishi

asosida, o‘qishni boshlaganidan so‘ng ikki hafta muddatda topshirishga ruxsat beriladi.

Semestr yakunida fan bo‘yicha joriy, oraliq yoki yakuniy nazorat turlarini har

biri bo‘yicha saralash balidan kam ball to‘plagan talabaning o‘zlashtirishi qoniqarsiz

(akademik qarzdor) hisoblanadi.

Akademik qarzdor talabalarga semestr tugaganidan keyin qayta o‘zlashtirish uchun 2

hafta muhlat beriladi. Shu muddat davomida fanni o‘zlashtira olmagan talaba,

fakultet dekani tavsiyasiga ko‘ra belgilangan tartibda rektorning buyrug‘i bilan

talabalar safidan chetlashtiriladi.

―Диншунослик‖ fanidan talabalar bilimini reyting

tizimi asosida baholash mezoni

T

T/r

№

JB

ballari

ON ballari

Ko’rsatkichlar Maksi-

mum

ON

Maksi

-mum

1 Darsga katnashganlik darajasi 4,0 4,0 4,0

2 Ma‘ruza darsi jarayonidagi faolligi (doimiy ravishda konspekt

yuritishi, ma‘ruzada faol ishtirok etishi, mavzu doirasidagi o‘z

fikr-mulohazasini bildira olishi kabilar)

X 8,0 8,0

3 Fan buyicha aniq mavzu doirasida adabiyotlardan, Internet

ma‘lumotlari va yangi axborot texnologiyalaridan unumli

foydalanishi

6,0 4,0 4,0

4 Amaliy mashg‘ulotlardagi faolligi (o‘z fikrini mustaqil bayon

eta olishi, o‘z fikr mulohazalarini asoslab bera olishi)

6,0 X X

5 Mavzuga tegishli davriy qonuniy-me‘yoriy hujjatlar bilan

ishlashi va dolzarb muammolarni muhokamaga qo‘yishi,

mavzuga doir davriy yangiliklarni auditoriyaga taqdim etishi

4,0 4,0 4,0

6 Ilmiy seminar va talabalar koferentsiyalarida ilmiy ma‘ruzalar

bilan chiqishi hamda ommaviy axborot vositalarida ilmiy

izlanishlari natijalarini chop etishi

5,0 5,0 5,0

7 ―Диншунослик‖ fani bo‘yicha faoliyatiga doir mustaqil ish

va referatlarni tayyorlashi

4,0 4,0 4,0

8 Belgilangan mavzular buyicha slaydlar majmuasining

tayyorlanganligi

2,0 2,0 2,0

9 ―Диншунослик‖ fani bo‘yicha test materiallari, masalalar

to‘plami va muammoli ish o‘yinlarini ishlab chiqqanligi

2,0 2,0 2,0

10 ―Диншунослик‖ fani bo‘yicha ma‘lumotlar bazasini

yangilashda faol ishtiroki

2,0 2,0 2,0

JAMI: 35 35 35








«_____ »________ 2010-й.



фанидан

ЯКУНИЙ НАЗОРАТ

САВОЛЛАРИ


―Диншунослик‖ фанидан якуний назорат вариантлари

1-вариант

1. Диний экстремизм ва фундаментализмга қарши кураш – давр талаби.

(И.А. Каримовнинг ―Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк

келажакка ишончдир‖ асари бўйича).


Кафедра мудири доц Э.Расулев

2-вариант





3-вариант




4-вариант

1. Буддавийлик дини ва таълимоти




5-вариант

1. Христиан дини ва таълимоти



6-вариант


2. Исломда Муҳаммад ибн Абдуллоҳнинг даъвати.


7-вариант


2. Собиқ иттифоқ даврида ислом динига бўлган муносабат


8-вариант

1. Муқаддас «Қуръони Карим».



9-вариант




10-вариант

1. Имом Термизийнинг ҳадисшуносликда тутган ўрни.



11-вариант




12-вариант


2. Баркамол авлодни шакллантиришда Имом ал-Бухорий меросининг

аҳамияти.


13-вариант


2. Имом Бухорий ҳадисларида ота-онани улуғлаш ҳақида.


14-вариант




15-вариант




16-вариант

1. Кўп худолилик (политеистик) динларнинг вужудга келиши.



17-вариант

1. Миллий динлар шаклланишининг дастлабки ва энг сўнги даврлари.



18-вариант


Иуодизм.

2. Буддавийлик дини унинг вужудга келишидаги тарихий шарт-шароитлар.


19-вариант


шароитлар.



20-вариант

1. Диннинг жамитдаги функциялари тўғрисида тушунча



21-вариант


2. Тасаввуф, сўфий, сўфизм, тариқат – исломдаги диний фалсафий

таълимотлар сифатида.


22-вариант

1. Шариатнинг вужудга келишидаги эхтиѐжлар. Ислом шариати оила, никоҳ

ва аѐллар тўғрисида.




23-вариант



2. Баркамол авлод тарбиясида ислом дини ва манбаларининг ўрни


24-вариант

1. Ҳозирги ислом динида вужудга келган Воҳҳобийлик

ҳаракатларининг салбий оқибатлари.

2. Дин тушунчаси, диннинг келиб чиқиши, унинг теологик ва дунѐвий

таърифи.


25-вариант

1. Диннинг ижтимоий психологик ва тарихий илдизлари. Диний онгнинг

асосий элементлари.


ва хилма-хиллиги.


26-вариант


2. Қадимги диний урф-одатларининг хозирги давр динларида

сақланиб қолинганлиги.


27-вариант


2. Даосизм ва конфуцийчилик миллий динларининг вужудга келиши.


28-вариант




29-вариант




30-вариант


2. Диний ақидапарастлик тушунчаси. ―Ҳақиқий‖ ва ―Сохта‖ диндорлик

белгилари.









«_____ »________ 2010-й.



фанидан

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ


Фойдаланиладиган дарсликлар ва ўқув қўлланмалар рўйхати:

Асосий адабиѐтлар:

I. Ўзбекистон Республикаси қонунлари

I.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон, 1998.

I.2. Ўзбекистон Республикасининг ―Виждон эркинлиги ва диний

ташкилотлар тўғрисида‖ги қонуни. -Т.: Адолат 1998.

I.3. Ўзбекистон Республикаси Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури. Т.: 1997й.

I.4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Миллий ғоя тарғиботи ва

маънавий маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисида‖ги Қарори.

Халқ сўзи, 2006 йил, 26 август.

I.5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008-йил 29 февралдаги ПҚ-

805 сон Қарори билан тасдиқланган ―Ёшлар йили‖ Давлат дастури.

II. Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари

II.1. Каримов И.А. Юксак мънавият енгилмас куч Т-2008й.

II.2. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва

янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ етишдир. Т. «Ўзбекистон».

2005.

II.3. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одамлар деб

ҳисоблашар еди. Т. «Ўзбекистон». 2005.

II.4. Каримов И.А. Бизни танлаган йўлимиздан ҳеч ким қайтара олмайди. «Халқ

сўзи» газетаси. 17 май, 2005 йил.

II.5. Каримов И.А. Ёвуз кучлар халқимизни ўз танлаган йўлидан қайтара

олмайди. (И.Каримовнинг Ўзбекистон телевиденияси учун махсус

интервюси) Халқ сўзи, 2004 йил, 30 март.

II.6. Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги ўз куч-

қудратимизга, халқимизнинг хамжиҳатлиги ва букулмас иродасига боҳлиқ

(Президент И.Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг

14- сессиясидаги нутқи) Халқ сўзи 2004 йил. 30 апрел;

II.7. Каримов И.А. 11 томлик асарлар тўплами мултимедиаси. Тошкент 2004

йил.

II.8. Каримов И.А «Ўзбекистон ХХИ бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,

барқарорлик шартлари ва тараққиѐт кафолатлари». -Т:. Ўзбекистон, 1999.

II.9. Каримов И.А «Оллоҳ қалбимизда, юрагимизда». -Т.: Ўзбекистон, 1999.

II.10. Каримов И.А. «Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк

келажакка ишончдир». «Фидокор» газетаси мухбири саволларига

жавоблар. -Т.: Ўзбекистон, 2000.

II.11. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» //Мулоқот журнали,

1998 5-сон.

II.12. Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни халқ миллатни миллат

қилишга хизмат ецин -Т.: Ўзбекистон, 1998.

II.13. Каримов И.А Озод ва обод ватан еркин ва фаровон ҳаѐт – пировард

мақсадимиз. -Т.: Ўзбекистон, 2000.

II.14. Каримов И.А. Раҳбар, етакчи ўзи ѐниб, ўзгаларни ҳам ѐндириб яшаши

керак. //Халқ сўзи газетаси, 2002, 22 феврал.

II.15. Каримов И.А. Қорақалпоқ диѐрининг салоҳиятини рўѐбга чиқариш,

одамлар ҳаѐтини янада яхшилаш долзарб вазифа. //Халқ сўзи газетаси,

2002, 3 май.

II.16. Каримов И.А. «Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада

чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг

асосий йўналишлари» иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлиснинг ИХ сессияси //Халқ сўзи газетаси, 2002, 30 август.

II.17. Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиѐт ва маърифий

дунѐ билан ҳамкорлик йўли. (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси 11-

сессиясида сўзлаган нутқи) //Ўзбекистон овози, 2003, 26 апрел.

II.18. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиѐт йўлида. ―Марказий

Осиѐ – ядро қуролидан холи зона‖ халқаро конференцияда сўзланган нутқ.

1995 йил, 15 сентябр. 353-360 бет.

II.19. Каримов И.А. Янгиланиш ва барқарор тараққиѐт йўлидан янада изчил

ҳаракат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш – асосий

вазифамиздир. Т. 2007 й.

Қўшимча адабиѐтлар:

III. Дарсликлар ва ўқув қўлланмалар

III.1. Абдуллаева М. Покачалов Г. Философские проблеми методологии науки.

Т.:2006.

III.2. Ахмедова М. Фалсафа асослари. (лотин ѐзувида). Т.:2006.

III.3. Давронов З. Фалсафа. Т.Иқтисод-молия.2007.

III.4. Тошкент – ислом маданияти пойтахти. Т.:ТИУ, 2007.

III.5. Диншунослик. -Т.: Ўзбекистон, 2000.

III.6. Ҳадиси Шариф. И-ИВ китоблар. -Т. 1992.

III.7. Ж.Абдухолиқов, А.Абдуллаев. Диншунослик (ўқув қўлланма) Тошкент

2007й.

III.8. И.Жабборов, С.Жабборов. Жаҳон динлари тарихи. Т.:Шарқ, 2004.

III.9. Ўзбекистон тарихи. Т.:А.Қодирий, 2005.

III.10. Қадимги дунѐ тарихи. Т.: Шарқ, 2003.

III.11. Қуръони Карим. Т.: Чўлпон, 2002.

III.12. Имом Термизий. Саҳиҳи Термизий. -Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1993.

III.13. Жўраев Н. Агар огоҳсен… . -Т.: Шарқ, 1998.

III.14. Имом ал-Бухорий. Ал- адаб ал-Муфрад. -Т. 1993.

III.15. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. -Т.: Янги аср

авлоди, 2001.

III.16. Насафий Ҳазрат Баҳоуддин Нақшбанд. -Т. 1993.

III.17. Основи телигиоведения. Ред .И.Н.Яблок.-М.:Висшая школа, 1998.

III.18. Яссавий А. Девону ҳикмат. -Т. 1992.

III.19. Қалтис саволларга холис жавоблар» (Дин ва дунѐвий муаммоларга доир)

//Тафаккур журнали, 1999 3-сон.

III.20. М.Шарифхўжаев. Ўзбекистон янги- ғоялар, янги ютуқлар -Т.: Шарқ, 2002.

III.21. М.Шарифходжаев формированиеоткритогогражданскогообшчества в

Узбекистане. –Т. 2002.

III.22. О.Рахматов. Огоҳлик - муқаддас бурч. -Т. 2002.

III.23. Огоҳ бўлайлик (тўплам) -Т.: Академия, 1999.

III.24. библия,коран и современие мир.. –М. 1995.

III.25. Религиозние традиции мира . –Бишкек, 1997.

III.26. Имомов Е. З.,Фаттоҳов М. Информационние технологии. Молия, 2002.

III.27. Азизходжаева Н.Н. Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат.

Т.:2006.

III.28. Азизходжаева Н.Н Педогогические технологии педогогическое

мавтерство. Т.:Чўлпон, 2005.

III.29. Зиѐмухаммедов Б. Педагогика. Т.:2006.

III.30. Мақсудова М.А. Мулоқот психологияси. Т.:Турон-Иқбол, 2006.

IV. Илмий мақолалар, журналлар

IV.1. Раҳматуллоҳ қори Обидов. Тақдирдан тониб бўлмас. Тафаккур журнали,

4-сон, 2004 йил 49-52 бетлар.

IV.2. Қиѐм Назаров. Долзарб муаммоларнинг теран таҳлили. «Мулоқот»

журнали. 2-сон. 2005 йил.

IV.3. Бухорий номи билан. М.Қодирова «Тафаккур» журнали 4-сон, 2000 й., 93-

бет.

IV.4. Зардушт. Х.Ҳомидий. «Тафаккур» журнали, 1-сон, 2001 йил, 102-бет.

IV.5. Жавоҳарлаъл Неру. Жаҳон тарихига бир назар. Тафаккур журнали, 3-сон,

2003 йил. 38-61 бет.

IV.6. Терроризм нима? Б.Тўйчиев. «Тафаккур» журнали, 1-сон, 2001 йил, 113-

бет.

IV.7. Нурбой Абдулҳаким. Маърифат нимадир, жаҳолат надир? Тафаккур

журнали, 3-сон, 2005 йил. 10-15 бет.

IV.8. Алимасов В. Екзистенциализмнинг ―ота‖си ким? Тафаккур журнали, 3-

сон, 2005 йил. 88-93 бет.

IV.9. Тасаввуф ва Ҳибат-ул-ҳақойиқ. «Тафаккур» журнали, 1-сон, 2001 йил, 92-

бет.

IV.10. Баҳодир Зокир. Илм ва ғайриилм. Тафаккур журнали, 4-сон, 2003

йил. 12-21 бет.

IV.11. Уватов У. Илм уммонида сузган аллома. Тафаккур журнали, 4-сон,

2003 йил. 68-73 бет.

IV.12. Н.Комил. Ҳикмат ва ибрат достони. «Тафаккур» журнали, 3-сон,

2003 йил, 62-бет.

IV.13. Каримова В. Эътиқод ва маърифат ижтимоий юксалиш асоси.

Тафаккур журнали, 2-сон, 2003 йил, 10-15 бет.

IV.14. Нурматова М. Мансур Ҳаллож ким? Тафаккур журнали, 4-сон, 2003

йил. 93-бет.

IV.15. Воҳидов Р. Ёғди ўт устига қор. Тафаккур журнали, 1-сон, 2004 йил.

54-63 бет.

IV.16. В.Валихўжаев. Тариқат аҳлининг пири комили. «Тафаккур»

журнали, 3-сон, 2004 йил, 78-бет.

IV.17. Ҳайитметов А. Ҳаким ота достонлари. Тафаккур журнали, 2-сон,

2003 йил. 36-41 бет.

IV.18. Норбоев Т. Жамиятда қадриятлар уйғунлиги. Тафаккур журнали, 2-

сон, 2003 йил. 78-бет.

IV.19. А.Қодиров. Экстремизм мутаассибчилик маҳсули. «Тафаккур»


IV.20. И.Ҳаққул. Асрори Ҳаллож. «Тафаккур» журнали, 1-сон, 2005 йил,

92-бет.

IV.21. А.Ортиқов. Эътиқод ва виждон эркинлиги: муштараклик ва

тафовутлар. «Мулоқот» журнали, 6-сон, 2000 йил, 9-бет.

IV.22. Г.Абдуллаева. Миллий истиқлол ва инсон эътиқоди. «Мулоқот»


IV.23. Ш.Валиев. Амир Темур ва дин муносабатлари. «Мулоқот» журнали,

2-сон, 2004 йил, 10-бет.

IV.24. Н.Сафарова. Терроризм – тинч ҳаѐт, тараққиѐт душмани.

«Мулоқот» журнали, 3-сон, 2005 йил, 38-бет.

IV.25. Отамуродов С. Тажовуздан сақланиш йўли. – ―Тафаккур‖ журнали,

2006 йил, 2-сон, 14-19 бетлар.

IV.26. Комилов Н. Ирфон нури. – ―Тафаккур‖ журнали, 2006 йил, 2-сон,

68-73 бетлар.

5. ИНТЕРНЕТ САЙТЛАРИ

VII.1. www.tfi.uz

VII.2. www.darvoza.uz

VII.3. www.cer.uz

VII.4. http://fgsn.rudn.ru

VII.5. http://www.philos.msu.ru

VII.6. http://philosophy.pu.ru/

VII.7. www.itc.ru

VII.8. www.mirkin.ru

VII.9. http://www.libertarium.ru

VII.10. http://www.cepa.newschool.edu/het

―Диншунослик‖ фанидан саволномалар

1. ―Ҳадиси шариф‖ одоб – ахлоқ ҳақида.

2. «Авесто» зардуштийлик динининг муқаддас китоби.

3. «Инжил» (Библия) Хиристиан динининг муқаддас китоби.

4. «Қуръон» абадий – бадиий ѐдгорлик сифатида.

5. Баркамол авлод тарбиясида Имом Ал Бухорий меросининг ўрни.

6. Будда динининг асосий таълимоти ва йўналишлари .


8. Буддавийлик дини унинг вжудга келишидаги тарихий шарт –

шароитлар.

9. Даоцизм. Миллий динларнинг вужудга келиши .

10. Ўзбекистонда давлат ва дин ўртасидаги хуқуқий муносабатлар.


таърифи.

12. Диний ҳурфикирлилик ва экология.

13. Диний ақидапарастлик тушунчаси ва унинг салбий оқибатлари


ва хилма – хиллиги.

15. Диний экстремизм ва фундаментализмга қарши кураш – давр

талаби. (И.А.Каримовнитнг ―Миллий истиқлол мафкураси – халқ

эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир‖ асари бўйича).

16. Диний муассасаларнинг жамият тараққиѐтида тутган ўрни.

(И.А.Каримовнинг ―Оллоҳ қалбимизда юрагимизда‖ асари бўйича)

17. Диний эътиқодларнинг келиб чиқиш сабаблари..

18. Диннинг дунѐ маданияти тараққиѐтидаги тутган ўрни.

19. Диннинг ибтидоий шаклларининг келиб чиқиш сабаблари.

20. Диннинг ижтимоий психологик ва тарихий илдизлари. Диний

онгнинг асосий элементлари.

21. Жамиятда диннинг аҳлоқий вазифалари (И.А.Каримовнитнг

―Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка

ишончдир‖ асари бўйича).

22. Жаҳон динлари келиб чиқишининг ижтимоий – иқтисодий

сабаблари.


24. Имом ал-Буҳорий ҳадисларида ота – онани улуғлаш ҳақида .


26. Иймон ва унинг шартлари.



29. Ислом шариати оила ва никох тўғрисида.

30. Исломнинг марказий Осиѐ халқлари ҳаѐтига аста –кириб келиши.

31. Қадимги диний урф – одатларнинг хозирги давр динларида



33. Миллий динлар Ҳиндуизм, Жайнизм, Даоцизм, Конфуцичилик,

Синтоизм ва Иудаизм.

34. Миллий динларнинг келиб чиқиши, тарихи, сабаблари.

35. Муқаддас ―Қуръони Карим‖ ва унинг ислом дини ҳаѐтида тутган

ўрни.



37. Собиқ иттифоқ даврида динга нисбатан олиб борилган сиѐсат.

38. Ҳадислар диний – аҳлоқий дастурлар манбаи сифатида. Ҳадисларда

оила ва никоҳ хақида.

39. Хиндуизм динининг вжудга келиш тарихи.

40. Ҳозирги ислом динида вжудга келган Ваҳҳобийлик

харакатларининг салбий оқибатлари.

41. Хиристиан дини, пайдо бўлишидаги ижтимоий – иқтисодий ва

тарихий шарт – шароитлар.

42. Хиристиан дини .


44. Шариат ва Фиқх илми.

1- Мавзу: Диншунослик фанининг предмети, мақсад ва вазифалари.


1. Синтоизм қандай дин? (о)

А) Хитой миллий дини

Б) Хиндлар миллий дини

С) Япон миллий дини

Д) Эрон миллий дини

2. Яҳудийлик динининг муқаддас китоблари қайси жавобда тўғри

кўрсатилган? (о)

А) Таврот, Толмуд

Б) Таврот, Инжил

С) Таврот, Авесто

Д) Таврот, Веда

3. Хиндуизмдаги асосий 3 та худо қайсилар? (о)

А) Брахма, Митра, Варуна

Б) Диаус, Адита, Индра

С) Шива, Вишну, Брахма

Д) Кришна, Шива, Варуна

4. Миллат динлари берилган қаторни аниқланг. (ў)

А) Яҳудийлик, хиндуизм, конфуцийчилик, синтоизм

Б) Синтоизм, буддизм, хиндуизм, яҳудийлик

С) Конфуцийчилик, Яхудийлик, синтоизм, ҳиндуизм

Д) Зардуштийлик, ислом, тотемизм, буддизм

5. Кишилик жамияти тарихида диннинг илк шаклларига қайси динлар

киради? (ў)

А) Синтоизм, Буддизм, Тотемизм, Магия.

Б) Иудаизм, Шомонизм, Анимизм, тотемизм

С) Тотемизм, Анимизм, Фетишизм, Шомонизм

Д) Шомонизм, уруғ - қабила динлари, ҳиндуизм.

6.Ўсимликларнинг қайси хусусияти ғойритабиий деб ҳисобланган? (ў)

А) Муқаддас деб ҳисобланган дарахтлар

Б) Айрим ўсимликлардаги заҳри тирик жонни ўлдириш хусусиятига эга

бўлган

С) Дарахт баргларининг тўкилиши ва чириши

Д) Айрим дарахт меваларининг аччиқлиги

7. Буддизмдаги асосий йўналишлар (қ)

А) Хинаяна, махаяна, ламаизм важиряна

Б) Хинаяна, махаяна, неободдизм, метобуддизм

С) Тонтризм, сансара, карма, нимаяна

Д) Монийзм, баптизм, метобуддизм

8. Конфуцийнинг асл исми ким? (қ)

А) Лао-Цзи

Б) Кун-Цзи

С) Кон-Цзи

Д) Кунф-Цзи

9. Талмудда нечта васият ва нечта тақиқ баѐн этилган? (қ)

А) 248 та буйруқ 365 тақиқ

Б) 346 та буйруқ 375 тақиқ

С) 248 та буйруқ 700 тақиқ

Д) 240 та буйруқ 365 тақиқ

10.Диннинг жамиятда бажарадиган ижтимоий, маънавий, рухий

функциялари қайси жавобда тўгри кўрсатилган? (қ)

А) Компенсаторлик, интеграторлик, регуляторлик, тарбиявий

Б) Регуляторлик, компенсаторлик, интеграторлик, коммуникатив.

С) Коммутаторлик, компенсаторлик, регуляторлик, тарбиявий

Д) Интеграторлик, компенсаторлик, коммутаторлик, тарбиявиявий

2-Мавзу:Зардуштийлик ва буддавийлик

1. Буддавийликнинг муқаддас манбаи ―Трипитака‖ сўзини маъноси нима? (о)

А) Уч доно насиҳати

Б) Уч будда насиҳати

С) Уч дарахт меваси

Д) Уч сават донолик

2. ―Будда‖ сўзини луғавий маъноси нима? (о)

А) Нурланган, равшан

Б) Ёруғ, нурафшон

С) Нурли, ѐруғ

Д) Нурафшон, ѐрқин

3. Зардуштийлик иймони 3 та таянч асосга таянади булар қайсилар (о)

А) фикрлар софлиги, сўзнинг собитлиги, амалларнинг инсонийлиги

Б) фикрлар софлиги, сўзнинг инсонийлиги амалларнинг ҳақиқийлиги

С) фикрлар софлиги, сўзнинг ҳақиқийлиги, амалларнинг инсонийлги

Д) фикрлар софлиги, сўзнинг ростлиги амалларнинг ҳақиқийлиги

4. Зардуштийликнинг муқаддас китоби ―Авесто‖ қайси тилда ѐзилган? (о)

А) Қадимий эроний-пахлавий

Б) Қадимги форс

С) Қадимги хоразм

Д) Қадимги сўғд

5. Зардуштийликда бола тарбияси қайси йўналишларда амалга оширилган? (ў)

А) Диний ва ахлоқий, жисмоний, маънавий, сиѐсий

Б) Маънавий, сиѐсий, руҳий, ахлоқий

С) Жисмоний, диний ва ахлоқий, ўқиш ва ѐзиш

Д) Диний ва ахлоқий, маънавий, ўқиш ва ѐзиш, ахлоқий

6. Брахманлар қайси тилда мулоқот қилишган? (ў)

А) Лотин.

Б) Ҳинд.

С) Урду.

Д) Санксрит.

7. Қачон ва қаерда буддавийларнинг ―Жаҳон буддавийлари

биродарлиги‖ ташкилоти тузилди

А) 1983 йил Ҳиндистонда

Б) 1950 йилда Шриланкада

С) 1840 йилда Фаластинда

Д) 1970 йилда Бутанда

8. Медитация қандай маънони билдиради (қ)

А) Шахснинг руҳий фаолияти, стрес ҳолати

Б) Шахснинг руҳий тушкунлик ҳолати

С) Шахснинг руҳий ҳолати, кайфиятнинг юқорилиги

Д) Шахснинг руҳий фаоллиги чуқур берилиш ҳолати

9. ―Авесто‖нинг қайси қисмида золим кучларга қарши курашда

улуғловчи қўшиқлар мужассамлашган? (қ)

А) ―Вадовдат‖ Вендидот

Б) Ясна

С) Виспарт

Д) ―Бундахаш‖ Яшт

10. Хинаяна буддавийликнинг қандай таълимотини ѐқлаб чиқади (қ)

А) Буддавийликнинг замон руҳига мослашган

Б) Буддавийликда Сидхарта ўгитларини

С) Буддавийликнинг ўзгаришсиз илк таълимотини

Д) Буддавийлик жамиятда юқори табақа вакилларининг манфаатларини

3-Мавзу: Христианлик

1. ―Мессия‖ - сўзининг маъноси нима?

А) Қўшиқчи

Б) Халоскор

С) Элчи

Д) Пайғамбар

2. Христианлик қачон Католилик ва Проваславликка бўлинди?

А) 1054 йил

Б) 1517 йил

С) 1085 йил

Д) 1518 йил

3. Христиан динидаги асосий йўналишлар?

А) Бабдистлар, Протистантлар, Колвинизм

Б) Котоликлар, Проваславлар, Протестант

С) Адвентистлар, Бабдистлар, Англиконлар

Д) Мистика, сеҳргарлик, дуоҳонлик

4. Мартин Лютер ким?

А) Биринчи Рим папаси

Б) Протестантлар етакчиси

С) Католиклар бошлиғи

Д) Проваславлар етакчиси

5. Қачон ва ким томонидан Христианлик жаҳон дини деб эълон қилинди?

А) 324 йил Константин томонидан

Б) 33 йилда Исо Масҳид томонидан

С) 1054 йил Лев IX томонидан

Д) 1517 йил Мартин Лютер томонидан

6. Католик черкови маркази қаерда жойлашган ва дин маркази қандай

аталади?

А) Римда черков

Б) Ватиканда эҳром

С) Кастантинополда черков

Д) Алексадрияда эҳром

7. Папа ким томонидан ва қанча овоз йўли билан сайланади?

А) Кординаллар томонидан умумий овознинг 3/2 қисми плюс бир овоз

Б) Рим курияси томонидан 7 йил муддатга сайланади

С) Фуқаролар томонидан умумий овознинг 3/2 қисми плюс бир овоз

Д) Руҳонийлар томонидан 5 йил муддатга сайланади.

8. Чин эътиқод қайси черковга оид?

А) Англикан черковига

Б) Католик черковига

С) Протестантлар черковига

Д) Проваславлар черковига

9.Христианлик дини қачон ва қаерда пайдо бўлган?

А) Христианлик дини эрамиздан олдинги I асрда Россияда пайдо бўлган;

Б) Христианлик дини Шимолий ва Ғарбий Хитойда пайдо бўлган;

С) Эрамизнинг I асрида Рим империясида пайдо бўлган.

Д) Христианлик Фаластинда эрамизнинг VI асрида пайдо бўлди.

10. Христианликда тавба тазарру қилиш қандай маъросим? А) Монархликка ўтиш

Б) Чўқинтириш

С) Пушаймон бўлиш

Д) гуноҳлардан холи бўлиш

4-Мавзу: Ислом дини

1. Ислом динидаги икки йирик оқим қайси жавобда тўғри кўрсатилган?

А) Суннийлар ва хорижийлар

Б) Суннийлар ва моликийлар

С) Шиалар ва ҳанафийлар

Д) Суннийлар ва шиалар

2. Арабларда илсомгача бўлган давр қандай номланади?

А) Маърифат даври.

Б) Турғунлик даври.

С) Жоҳилия даври.

Д) Будпарастлик даври.

3. Хижрат қачон амалга ошган?

А) 605 йил.

Б) 609-610 йиллар

С) 622 йили

Д) 632-634 йиллар

Е) 634-644 йиллар.

4. Тошкент шаҳри қачон АЙСЕСКО томонидан ―Ислом маданияти

пойтахти‖ деб эълон қилинган? А) 2006 йилда

Б) 2008 йилда

С) 2007 йилда

Д) 2009 йилда

5. Пайғамбаримиз давридаги кейинги тўрт халифа?

А) Абу Бакр Сиддиқ, Абу Суфѐн, Усмон ибн Аффон, Зайд ибн Собит,

Б) Абу Бакр Сиддиқ, Умар ибн Хаттоб, Зайд ибн Собит, Али ибн Абу Толиб,

С) Абу Бакр Сиддиқ, Умар ибн Ҳаттоб, Усмон ибн Аффон, Али ибн Абу Толиб,

Д) Абу Бакр Сиддиқ, Умар ибн Хаттоб, Абу ул-Мутталиб, Усмон ибн Аффон

6. Шариат нима?

А) Қонун - қоидалар тўплами.

Б) Тўғри йўл, илоҳий йўл, қонунчилик, унда соф ҳуқуқий масалалардан

ташқари ахлоқий нормалар ва амалий диний талабларга ҳам қонун туси

берилган.

С) Диний – ахлоқий қарашлар мажмуи.

Д) Тасаввуфнинг бошланиши босқичи.

7. Мурид ким

А) Тасаввуф йўлига кириб, муршидга қўл берган шогирд.

Б) Пир ѐки эшон (муршид) га қўл бериб, суфийлик йўлига кирган шахс.

С) Мурид – муршид муносабати.

Д) Тарки дунѐ қилиб, ўзини оллоҳга бахшида этган одам.

8. Суннийлик мазҳабидаги иймон ақидалари қайси жавобда кўрсатилган?

А) Аллоҳга, фаришталарга, имоматга, муқаддас китобларга, пайғамбарларга,

охират куни ва тақдирга ишониш

Б) Пайғамбарнинг тирилишига, Аллоҳга муқаддас китобларга, тақдирга,

охиратга, тавҳидга, қиѐмат кунига ишониш

С) Аллоҳга, фаришталарга, муқаддас китобларга, пайғамбарларга, охиратга,

тақдирга, ўлгандан кейин тирилишга

Д) Аллоҳга, адл-тақдирнинг адолатлилигига, имоматга, маод-охиратга,

муқаддас китобларга ишониш

9. Диний бағрикенглик нима?

А) Диний амалларда берилган имтиѐз.

Б) Барча дин ва диндорларнинг қонун олдида тенглиги, диндорлар ва

ғайридинлар орасидаги эркин муносабат.

С) Хилма хил диний эътиқодда бўлган кишиларнинг олийжаноб ғоя ва

ниятлар йўлида ҳамкор ва ҳамжиҳат бўлиб яшаши

Д) Хилма хил диний эътиқодда бўлган кишиларнинг бир бирига нисбатан

меҳр оқибатли бўлиб яшаши

10. Президент И.Каримовнинг ―Биз дин бундан буѐн ҳам аҳолининг энг

олий руҳий, ахлоқий ва маънавий қадриятлардан, тарихий ва маданий

меросдан баҳраманд қилиши тарафдоримиз‖ деган фикри қайси асарида

баѐн этилган А) Истиқлол ва маънавият

Б) Ўзбекистон ХII асрга интилмоқда: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик

шартлари ва тараққиѐт кафолатлари асарида

С) Ёшларимиз -халқимизнинг ишончи ва таянчи

Д) Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиѐт йўли

5-Мавзу: Ислом дини манбалари ва ҳозирги замон

1. Қуръонда нечта сура ва оят бор?

А) 110 та сура 6666 та оят

Б) 128 та сура 6000 та оят

С) 114 та сура 6666 та оят

Д) 119 та сура 6000 та оят

2. Мусҳаф нима

А) Қуръоннинг бир номи.

Б) Мавзулар бўйича тўпланган ҳадислар.

С) Шаръий ҳукмлар тўплами.

Д) Қуръондаги оятлар ва суралар номи

3. Қуръон қанча муддат давомида нозил бўлган?

Б) 30 йил

С) 25 йил

Д) 40 йил

4. Имом Ал-Бухорий таваллудининг 1220 йиллига бағишланган «Имом

Бухорий хаѐти ва даври» мавзусида ҳалқаро илмий анжуман қачон ўтказилди?

А) 1992й 15-ноябрда

B) 1997й 25-июлда

C) 1998й 7-8-ноябрда

D) 1993й 23-24- октябрда

5. Қуръони Карим ўзбек тилига қачон ва ким томонидан таржима

қилинган?

А) 1989 йилда мусулмонлар диний идораси томонидан

Б) 1991 йилда Ўзбекистон мусулмонлар диний идораси томонидан

С) 1992 йилда Алоуддин Мансур томонидан

Д) 1994 йилда Шарқшунослик институти олимлари томонидан

6. Ислом дини манбалари қайсилар?

А) Шариат қонун-қоидалари

Б) Қуръони Карим, ҳадиси шариф

С) Муҳаддислар ѐзган ҳадиси шарифлар

Д) Олло-таоло каломи бўлган қуръон

7. Диний ташкилотлар ва бирлашмаларнинг давлатдан ажратилганлиги

ҳамда уларнинг қонун олдида тенглиги қаерда белгилаб қўйилган.

А) Ўзбекистон Республикаси 31-моддасида

Б) Ўзбекистон жиноят процессуал кодексида

С) Ўзбекистон республикаси Конституцияси, 61-моддасида

Д) Ўзбекистон Республикасида диний ташкилотларни тузиш тўғрисидаги

қонунда

8. Қуръони Карим сура ва оятларига ўзгартириш киритиш мумкинми?

А) Мумкин, агар уламолар қарор қилса

Б) Ўзбекистон диний бошқармаси ўзгартириши мумкин

С) Агар жамият ҳаѐтига зид келиб қолса

Д) Йўқ, чунки қуръон илоҳий ҳисобланади ва уни ўзгартириш ман этилади

9. Ҳадислар нима?

А) Жаҳон мусулмон уламолари уюшмаси чиқарган қонун-қоидалар

Б) Қуръони Каримга ѐзилган шарҳлар

С) Муҳаммад пайғамбарнинг ҳаѐти, фаолияти, диний ва аҳлоқий

кўрсатмаларини мужассамлаштирган таълимот

Д) Шариат қонунлари ва олий уламолар фатволари жамланган диний китоб

10. Қуръонда саломга алик олиш хусусида қайси сурада берилган А) ―Анъом‖ сурасининг 119 оятида

Б) ―Рум‖ сурасининг 29 оятида

С) ―Ва-н-жам‖ сурасининг 24 оятида

Д) ―Нисо‖ сурасининг 86 оятида

6-Мавзу: Исломдаги мазҳаблар ва ғоявий-сиѐсий оқимлар.

1. Терроризм нима? А) Ғоявий кураш усули

Б)Портлатиш ва қўрқитиш орқали жамиятда тартибсизликларни келтириб

чиқариш

С)Қўрқитиш, ваҳимага солиш орқали жамиятда тартибсизликларни келтириб

чиқариш

Д) Б, С жавоблар тўғри

2. Ўзбекистон Республикасида ―Терроризмга қарши кураш тўғрисида‖ги

қонуннинг қайси моддасида терроризмга қарши кураш Қонунининг

мақсад ва вазифалари акс этган?

А) 4 моддасида

Б) 1 моддасида

С) 3 моддасида

Д) 2 моддасида

3. Ваҳҳобийлик нечанчи асрда вужудга келган

А) XVIII асрда

Б) XIX асрда

С) XVIII аср ярмида

Д) XVII аср охирида

4. ―Ҳизбут таҳрир ал-исломия‖ ташкилоти қачон ташкил топган?

А) 1953-йилда

Б) 1946 йилда

С) 1950 йилда

Д) 1954 йилда

5. Диний экстремизм нима?

А) Маълум сиѐсий мақсадлар йўлида ва дин ниқоби остида мутаассиблар ѐки

уларнинг иродасига кўра иш кўрувчи гуруҳлар томонидан олиб бориладиган

ўта ашаддий ҳаракатлар

Б) Ўзи эътиқод қиладиган диний дунѐқарашни мутлоқ ҳақиқат деб тушуниш

С) Миллий ўзликни англаш фақат диний дунѐқараш орқалигина рўй беради деб

тушуниш

Д) Динга очиқчасига хиѐнат қилиб, бошқа оқимларга аралашиш

6. ―Ислом биродарлари ― ҳаракати қачон ва қаерда вужудга келган

А) 1965 йилда Арабистонда

Б) 1962 йилда Тунисда

С) 1960 йилда Жазоирда

Д) 1967 йилда Эронда

7.Ўзбекистон Республикасининг ―Терроризмга қарши кураш тўғрисида‖ги

қонунининг қайси моддасида терроризмга қарши курашнинг асосий

принциплари баѐн этилган?





8. Президент И.Каримовнинг ―Мен ѐшларимизни ҳеч кимнинг қўлига

бериб қўймайман, чунки улар менинг, бизнинг фарзандларимиз‖ деган

қатъий фикри қайси асарида билдирилган

А) Ўзбекистон буюк келажак сари асарида

Б) Ўзбекистон ХII асрга интилмоқда

С) 1999 йил 6 март ―Туркистон-прес‖ ахборот агентлиги мухбирининг

саволларига жавобларида

Д) Ўзбекистон ХII асрга интилмоқда: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик

шартлари ва тараққиѐт кафолатлари асарида

9. Диний ташкилотлар ―Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар

тўғрисида‖ ги Қонуннинг 8-моддасига биноан қандай тузилади?

А) Доимий рўйхатга турувчи 25 ѐшдан 100 нафар киши ташаббуси билан

тузилади.

Б) Ёши 18 дан ошган фуқаролар томонидан тузилади.

С) Доимий рўйхатда турувчи, ѐши 18 га тўлган Ўзбекистон фуқароларининг

100 кишидан кам бўлмаган гуруҳи ташаббуси билан тузилади.

Д) Ҳамма жавоб тўғри.

10. Диний ақидапарастлик нима?

А) Сиѐсий мақсадлар йўлида мавжуд ижтимоий муаммоларни, дин ниқоби

остида ўз мақсадларини кўзлаб ҳаракат қилишга интилиш

Б) Сиѐсий мақсадлар йўлида мавжуд ижтимоий муаммоларни ҳал этишда

маълум бир бузғунчи ғояларни жамиятга олиб кириш ва тарқатиш йўлидаги

ҳаракат ва интилишлар

С) Сиѐсий мақсадлар йўлида мавжуд ижтимоий муаммоларни ҳал этишда турли

динга эътиқод қилувчи кишилар ўртасида сиѐсий тангликни келтириб

чиқаришга ҳаракат қилиш ва интилиш

Д) Сиѐсий мақсадлар йўлида мавжуд ижтимоий муаммоларни илк, яъни мазкур

дин пайдо бўлган пайтдаги арконлар асосида ҳал этмоқ ниятидаги ҳаракат ва

қарашлар

12. ―Виждон эркинлиги тўғрисида‖ ги қонуннинг 5 моддасига биноан:

А) Ўзбекистон Республикасида дин ва давлат ўртасидаги муносабатлар

белгилаб берилган

Б) Ўзбекистонда фуқароларнинг динга муносабатларидан қатъий назар, тенг

ҳуқуқлиги кўрсатилган

В) Ўзбекистон Республикасида дин ва диний ташкилотлар давлатдан

ажратилганлиги кўрсатилган

Г) Ўзбекистонда диний ташкилотларни тузиш тартиби белгилаб қўйилган .

2.Ўзбекистон Республикасининг ―Виждон эркинлиги ва диний

ташкилотлар тўғрисида‖ги қонуннинг қайси моддасида диний

ташкилотнинг фаолиятини тугатиш тўғрисида таъкидлаб ўтилган?





3) Ўзбекистон Республикасининг ―Виждон эркинлиги ва диний

ташкилотлар тўғрисида‖ги қонуннинг қайси моддасида таълим тизими ва

дин тўғрисида билдириб ўтилган?





7- Мавзу: Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар

1. Республикамиз Конституциясининг нечанчи моддасида виждон

эркинлиги тўғрисида берилган?

А) 30 модда

Б) 31 модд

С) 32 модда

Д) 36 модда

2. ―Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида‖ги Қонуннинг

янги таҳрири қочон қабул қилинди‖

А) 1997 йил 29 август

Б) 1993 йил апрель

С) 1998 йил 1 май

Д) 1999 йил 1 апрель

3. Ўзбекистондаги ибодатхоналар, масчит ва мадрасалар фаолиятини ким

бошқаради?

А) Имом-хатиблар

Б) Давлат идоралари

С) Диннинг ўзи

Д) Ўзбекистон диний бошқармаси

4. Ўзбекистон Республикасида диндорлар қайси қонунга амал

қилишлари керак?

А) Фақат Ўзбекистон Республикаси Конституциясига

Б) Ўз низоми ва давлат қарорларига

С) Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодексига

Д) Жаҳон мусулмонлари уюшмасининг буйруқларига

5. Диний ташкилотлар ва бирлашмаларнинг давлатдан ажратилганлиги

ҳамда уларнинг қонун олдида тенглиги қаерда белгилаб қўйилган.

А) Ўзбекистон жиноят кодексида

Б) Ўзбекистон жиноят процессуал кодексида

С) Ўзбекистон республикаси Конституцияси, 61-моддасида

Д) Ўзбекистон фуқаролик кодексида

6. ―Виждон эркинлиги тўғрисида‖ ги қонуннинг 5 моддасига биноан:

А) Ўзбекистон Республикасида дин ва давлат ўртасидаги муносабатлар

белгилаб берилган

Б) Ўзбекистон Республикасида дин ва диний ташкилотлар давлатдан

ажратилганлиги кўрсатилган

С) ) Ўзбекистонда фуқароларнинг динга муносабатларидан қатъий назар,

тенг ҳуқуқлиги кўрсатилган

Д) Ўзбекистонда диний ташкилотларни тузиш тартиби белгилаб қўйилган .

7. Ўзбекистон Республикасининг ―Виждон эркинлиги ва диний

ташкилотлар тўғрисида‖ги қонуннинг қайси моддасида диний

ташкилотнинг фаолиятини тугатиш тўғрисида таъкидлаб ўтилган?






ташкилотлар тўғрисида‖ги қонуннинг қайси моддасида таълим тизими ва

дин тўғрисида билдириб ўтилган?






ташкилотлар тўғрисида‖ги қонуннинг нечанчи моддасида ―Таълим

тўғрисида‖ ги Қонунига мувофиқ диний ўқув юртларида таълим олиш

мумкинлиги кўрсатилган?






ташкилотлар тўғрисида‖ги қонуннинг нечанчи моддасида диний

адабиѐт ва диний мақсадларга мўлжалланган буюмларни Ўзбекистон

Республикаси қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ишлаб

чиқаришга, экспорт ва импорт қилишга ҳамда тарқатишга ҳақлидир

дейилган?





8-Мавзу: Миссионерлик ва прозелитизмнинг салбий оқибатлари

1. Конфессия сўзининг луғавий маносини кўрсатинг?

А) лотинча – confession ―хабарчи‖

Б) лотинча – confession ―эътиқод қилиш‖

С) лотинча – confession ―амал қилиш‖

Д) лотинча – confession ―ишонмоқ‖

2. Диний секта деганда нима тушунилади.

А) Этироф этилган йирик диний йўналишларнинг расмий ақидаларидан

фарқли равишда фаолият олиб борадиган диний гуруҳлар тушунилади.

Б) Этироф этилган йирик диний йўналишларнинг расмий ақидалари билан

бир хил фаолият олиб борадиган диний гуруҳлар тушунилади.

С) Дин ниқоби остидаги гуруҳ

Д) Бир неча диний гуруҳлар жамланмаси

3. Миссионерлик нима?

А) Бирор диний бирлашма вакилларининг ўз эътиқодини боқа дин вакиллари

орасида ѐйиш ҳаракати

Б) Бирор диний бирлашма вакилларининг ўз эътиқодини бошқа дин

вакилларидан устун қўйиш

С) Бирор диний бирлашма вакилларининг яширин фаолият олиб бориши

Д) Бирор диний бирлашма вакилларининг ўз эътиқодини бошқалардан

яширин сақлаши

4. Прозелитизмнинг моҳияти нимадан иборат?

А) тўғридан-тўғри бирон бир динга ишонган фуқарони ўз динидан воз

кечишга ва ўзга динни қабул қилишга қаратилган ҳаракатларни англатади. У

ўз моҳиятига кўра миссионерликнинг таркибий қисми ҳисобланади.

Б) У ўз моҳиятига кўра миссионерликдан тубдан фарқ қилади.

С) У миссионерлик билан айнан бир хил нарса

Д) У миссионерликка қарама – қарши тушунча

5. Биринчи бутунжаҳон протестант миссионерлари конференцияси қачон

бўлиб ўтган?

А) 1910 йил Шотландиянинг Эдинбург шаҳрида

Б) 1924 йил Россиянинг Петербург шаҳрида

С) 1912 йил Ватиканда

Д) 1938 йил Германиянинг Люксенбург шаҳрида

6) Кришначилар миссионерлик фаолияти қачон бошланган?

А) Ўтган асрнинг 70 йилларида

Б) 21 асрнинг бошларида

С) Ўтган асрнинг 80 йилларида

Д) Ўтган асрнинг 60 йилларида

7) Қадимда миссионерлар ўз ғояларини тарқатишда қайси соҳа

ходимларидан фойдаланган?

А) Табиблар

Б) Ҳарбийлар

С) Савдо ходимлари

Д) Элчилар

8) ―Иегова шоҳидлари‖ жамоаси ўз ғояларини тарқатишда асосан

кимлардан фойдаланмоқда?

А) Болалар

Б) Аѐллар

С) Кексалардан

Д) Ногиронлардан

―Диншунослик‖ фанидан якуний назорат вариантлари

1-вариант

3. Диний экстремизм ва фундаментализмга қарши кураш – давр талаби. (И.А.

Каримовнинг ―Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка

ишончдир‖ асари бўйича).


5. ―Соғлом бола йили‖ Давлат дастурининг қабул қилиниши ва унинг жамият

ҳаѐтидаги ўрни.

Кафедра мудири доц И.Машарипов

2-вариант




5. Миссионерлик ва прозелитизмнинг салбий оқибатлари

Кафедра мудири доц. И.Машарипов

3-вариант



5. Диний экстремистик оқимларининг жамият ҳаѐтига салбий таъсири.


4-вариант

3. Буддавийлик динининг келиб чиқиши в таълимоти.



5. Собиқ иттифоқ даврида ислом динига бўлган муносабат.


5-вариант

3. Христиан дини ва секталари.




6-вариант


2.―Соғлом бола йили‖ Давлат дастурининг қабул қилиниши ва унинг жамият

ҳаѐтидаги ўрни.

3«Қуръон» адабий - бадиий ѐдгорлик сифатида.


7-вариант


4. Собиқ иттифоқ даврида даврида динга бўлган муносабат.



8-вариант

3. Миссионерлик ва прозелитизмнинг салбий оқибатлари


5. Баркамол авлодни шакллантиришда Имом ал-Бухорий меросининг аҳамияти.


9-вариант


4. Ислом динидаги мазҳаблар ва йўналишлар.



10-вариант





11-вариант





12-вариант


4. Баркамол авлодни шакллантиришда Имом ал-Бухорий меросининг аҳамияти.



13-вариант


4. Имом ал-Бухорий ҳадисларида ота-онани улуғлаш ҳақида.

5. Иймон ва унинг шартлари.


14-вариант

3. Ҳиндуийлик дининг пайдо бўлиши ва таълимоти.




15-вариант





16-вариант

3. Диннинг психологик илдизи.




17-вариант

3. Конфуцийчилик диний фалсафий таълимоти.




18-вариант


Яҳудийлик.

4. Буддавийликнинг олам тўғрисидаги таълимоти.



19-вариант


шароитлар.


5. Терроризм тушунчаси ва унинг жамият ҳаѐтига салбий таъсири.


20-вариант

3. Исломнинг Марказий Осиѐ халқлари ҳаѐтига кириб келиши




21-вариант


4. Тасаввуф – исломдаги диний - фалсафий таълимот сифатида.

5. Ўзбекистонда динлараро бағрикенглик ғоясиининг ҳуқуқий кафолатланганлиги.


22-вариант

3. Шариатнинг вужудга келишидаги эхтиѐжлар. Ислом шариати оила, никоҳ ва

аѐллар тўғрисида.

4. Мустақиллик шароитида динга нисбатан олиб борилаѐтган муносабатларнинг

демократик характери.

5. Диннинг жамиятдаги вазифалари.


23-вариант

2. Зардуштийлик дини ва таълимоти.

3. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг виждон

эркинлигининг қонуний кафолатланганлиги

4. Диний экстремизм ва фундаментализмнинг жамият ҳаѐтига салбий таъсири.


24-вариант

3. Ислом динида вужудга келган Воҳҳобийлик ҳаракатларининг салбий

оқибатлари.




25-вариант

3. Диннинг ижтимоий психологик ва тарихий илдизлари. Диний онгнинг асосий

элементлари.

4. Диний эътиқодларнинг келиб чиқиши сабаблари, тарихий шакллари ва

хилма-хиллиги.

5. Ислом динидаги оқимлар ва мазҳаблар.


26-вариант


4. Қадимги диний урф-одатларининг ҳозирги давр динларида сақланиб

қолганлиги.

5. Проваславлик ва протестантлик оқимларининг бир биридан фарқи.


27-вариант


4. Даосизм ва Конфуцийчилик миллий динларининг вужудга келиши.



28-вариант


4. Қонфуцийчилик миллий динининг асосий ғоялари.



29-вариант



5. Яҳудийлик миллий динининг пайдо бўлиши ва таълимоти.


30-вариант


4. Диний ақидапарастлик тушунчаси ва унинг салбий оқибатлари.



―Диншунослик‖ фанидан умумий саволлар

1. Исломдаги мазҳаблар ва ғоявий-сиѐсий оқимлар.

2. ―Ҳадиси шариф‖ одоб – ахлоқ ҳақида.

3. «Авесто» зардуштийлик динининг муқаддас китоби.

4. «Инжил» (Библия) христиан динининг муқаддас китоби.

5. «Қуръон» абадий – бадиий ѐдгорлик сифатида.

6. Баркамол авлод тарбиясида Имом ал- Бухорий меросининг ўрни.

7. Будда динининг асосий таълимотлари ва пайғамбар .


9. Буддавийлик дини унинг вжудга келишидаги тарихий шарт –

шароитлар.

10. Буддавийлик дини.

11. Даоцизм. Миллий динларнинг вжудга келиши .



таърифи.




ва хилма – хиллиги.

17. Диний экстремизм ва фундаментализмга қарши кураш – давр

талаби. (И.А.Каримовнитнг ―Миллий истиқлол мафкураси – халқ

эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир‖ асари бўйича).


19. Диний муассасаларнинг жамият тараққиѐтида тутган ўрни.

(И.А.Каримовнинг ―Оллоҳ қалбимизда юрагимизда‖ асари бўйича)

20. Диний эътиқодларнинг келиб чиқиш сабаблари..

21. Диннинг дунѐ маданияти тараққиѐтидаги тутган ўрни.

22. Диннинг ибтидоий шаклларининг келиб чиқиш сабаблари.

23. Диннинг ижтимоий психологик ва тарихий илдизлари. Диний

онгнинг асосий элементлари.

24. Жамиятда диннинг аҳлоқий вазифалари

25. Жаҳон динлари келиб чиқишининг ижтимоий – иқтисодий

сабаблари.


27. Имом ал-Буҳорий ҳадисларида ота – онани улуғлаш ҳақида .





32. Ислом шариати оила ва никох тўғрисида.

33. Исломнинг марказий Осиѐ халқлари хаѐтига аста – секин кириб

келиши.

34. Имом ал- Бухорий ва Ҳадис илми.

35. Қадимги диний урф – одатларнинг хозирги давр динларида


36. Кўп худолик динларининг вужудга келиши.



39. Миллий динлар Ҳиндуизм, Жайнизм, Даоцизм, Конфуцичилик,

Синтоизм ва Иодизм.

40. Миллий динлар шаклланишининг дастлабки ва энг сўнгги

даврлари.

41. Миллий динларнинг келиб чиқиши, тарихи, сабаблари.

42. Муқаддас ―Қуръони Карим‖ ва унинг ислом дини ҳаѐтида тутган

ўрни.

43. Муқаддас ―Қуръони Карим‖



45. Собиқ иттифоқ даврида ислом динга бўлган муносабат.

46. Ҳадислар диний – аҳлоқий дастурлар манбаи сифатида. Ҳадисларда

оила ва никоҳ хақида.

47. Хиндуизм динининг вжудга келиш тарихи.

48. Ҳозирги ислом динида вжудга келган Ваҳҳобийлик

харакатларининг салбий оқибатлари.

49. Хиристиан дини, пайдо бўлишидаги ижтимоий – иқтисодий ва

тарихий шарт – шароитлар.

50. ―Соғлом бола йили‖ Давлат дастурининг жамият ҳаѐтида тутган

ўрни .



53. Шариат ва Фиқх илми.

54. Шариатнинг вжудга келишидаги эхтиѐжлар. Ислом шариати оила,

никох ва аѐллар тўғрисида.

55. Яқин ўтмишда атеистик тарғиботчилик ва унинг салбий қибатлари.

1 Мавзу: Диншунослик фанининг предмети, мақсад ва вазифалари.

Диннинг ибтидоий шакллари. Миллий динлар

Режа:

1. Диншунослик фанининг предмети, мақсади ва вазифалари.

Диншуносликни миллий ғоя ҳамда умуммиллий қадриятлар билан бир-

бирига боғлиқлиги

2. Диний онг асосларининг шаклланиши: Тотемизм. Анимизм. Шаманизм

(Магия). Фетишизм. Яхудийликнинг вужудга келиши ва таълимоти

3. Веда ва веда динлари. Брахманлик. Конфуцийлик. Конфуцийликда

диний маросимлар.

4. Даосизмнинг вужудга келиши. Даосизм-Диний таълимот

Диншунослик асослари фанинг предмети ва унинг ижтимоий фанлар


Диншунослик асослари фанинг вазифаси олийгоҳ талабаларига шу

соҳада чуқур билим бериш орқали фан доирасига кирган масалаларни таҳлил

этишда илмий ва объективлик услубини қўллаб, уларда диний қарашлар

тараққиѐтига, инсон камолотига хизмат қиладиган жиҳатларини ажратиб олиш,

мустақил фикр юритиш орқали илмий-фалсафий дунѐқарашга асосланган

иймон ва эътиқодни шакллантиришдан иборат.

Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганидек: «Агар мендан нега

миллий қадриятларимиз шунча замонлар оша безавол яшаб келаяпти, деб

сўрашса, бу - аввало муқаддас динимиз ҳисобидан, деб жавоб берган бўлур

эдим. Шу заминда ўтган неча-неча авлодлар диний эътиқодни юракда

сақламаса, ислом фалсафасини ривожлантириб келмаса, биз бебаҳо ва

бетакрор маънавий - руҳий меросдан маҳрум бўлиб қолардик. Токи ҳар

бир ватандошимиз, айниқса, ѐшлар фақат ислом дини тўғрисида эмас,

умуман, дунѐдаги мавжуд динлар, уларнинг тарихи, моҳияти тўғрисида

тўлиқ тасаввурга эга бўлсин.

Ижтимоий соҳага оид дарсларда ѐшларга дин билан дунѐвий ҳаѐт

масалаларини, бу икки тушунчанинг бир - бирига таъсирини, улар

ўртасидаги мўътадил муносабат бўлиши зарурлигини очиб бериш керак».1

Ибтидоий дин шаклларидан тортиб то уруғ, қабила ва миллий динларгача,

уларда жаҳон динларининг пайдо бўлиши ва ривожланишининг ижтимоий,

гносеологик (назарий билиш) ва психологик илдизлари мавжуддир. Ана

шуларни ҳар томонлама тарихий далиллар асосида илмий таҳлил қилиш мазкур

фаннинг вазифасидир.

Дин тушунчаси. Дин ва диний эътиқоднинг фалсафий моҳияти. Дин

тушунчаси кўп қиррали, мураккаб ва зиддиятли ижтимоий ҳодисани

ифодалайди. Дин сўзи ўзбек тилига араб тилидан кириб келган бўлиб, ишонч,

инониш маъноларини билдиради. Эътиқод ҳам арабча бўлиб, чуқур ва

мустаҳкам ишонч демакдир.

Диннинг психологик илдизи инсон психикасининг хусусиятларига

боғлиқ бўлиб, у оламнинг одам онгида инъикос этиши учун имкон яратади.

Диннинг психологик ва гносеологик илдизлари бир - бири билан

чамбарчас боғланган. Бунда шахс психикасини ақл ѐрдамида англаш ва ҳиссий

- иродали ҳис этиш элементлари амал қилади.

Диннинг психологик хусусиятларига эса диний ҳис - туйғу, ирим - чирим,

турли диний маросим, хатти - ҳаракат, сажда ва шу сингарилар киради.

Диннинг фалсафий моҳияти. Диннинг пайдо бўлиш сабабларини

ўрганишнинг илмий асослари дунѐвий диншуносликда қуйидагича баѐн

этилади:

6. Диний тушунчалар, таълимот ва тасаввурларнинг пайдо бўлишини

изоҳлашда инсоният тараққиѐтининг шарт - шароитини ҳисобга олиш зарур.

7. Мавжуд ижтимой - иқтисодий тараққиѐт даражасини, унга мос

равишда ижтимоий - сиѐсий муносабатларга асосланган ҳолда инсониятнинг


маънавий камолотини, уларнинг ташқи дунѐ тўғрисидаги тасаввурларининг ва

билмларининг даражасини билиш зарурдир.

8. Табиат сирлари олдида ибтидоий одам ожизлиги оқибатида ташқи дунѐ

тўғрисида, унда бўлаѐтган воқе - ҳодисаларга нисбатан нотўғри қарашлар,

ғаройиб ҳодисалар ҳақидаги асоссиз тасаввурларнинг туғилишига олиб

келганлигини ҳисобга олиш лозим.

9. Меҳнат тақсимотининг пайдо бўлиши асосида золимлик ва мазлумлик,

бойлик ва қашшокликнинг юзага келиши билан дин ҳукмрон синфни ҳимоя

қиладиган маънавий қуролга айланганлигини назарда тутиш керак.

10. Табиатшунослик илми, далилларини фан - техника ютуқларини

ҳисобга олиш ва улардан табиат ва жамият сирларини тушунишда фойдаланиш

лозим.

Булар билан бир қаторда диншунослик асосан табиатшуносликка суяниш

керак деган ғояларни ҳисобга олиш, диннинг пайдо бўлиш сабабларинигина

эмас, балки унга бўлган муносабатини ҳам тўғри талқин этишда назарий ва

амалий аҳамият касб этади.

Диннинг жамиятдаги вазифалари. Жамият шаклланишининг

дастлабки даврларида пайдо бўлган дин халқлар ҳаѐти билан боғлиқ бўлган

ҳолда ривожланган, мослашган, секин-аста диний тизимни вужудга келтирган.

Натижада маълум ижтимоий - сиѐсий ва маданий - ахлоқий вазифаларни

бажаришни ўз зиммасига олган. Бундай функциялар жамият тараққиѐтининг

юқори босқичларида, ,айниқса, яққол кўзга ташланади.

Диннинг жамиятда бажарадиган ижтимоий, маънавий, руҳий вазифалари

қуйидагилардан иборат:

Биринчидан, ҳар қандай дин ўз ҳомийлари учун тўлдирувчи, овутувчи

(компенсаторлик) вазифасини бажаради. Масалан, инсонда диний эҳтиѐж ҳосил

бўлишини олиб қарайлик. У ўз ҳаѐти, турмуш тарзи, табиат ва жамият билан

бўлган муносабатлари жараѐнида шахсий ва ижтимоий эҳтиѐж, мақсадларига

етишиши қийин, иложсиз бўлиб кўринганда бундай маънавий - руҳий эҳтиѐж

вужудга келган.

Иккинчидан, динлар ўз таълимот тизимини вужудга келтириб, унга

эътиқод қилувчи шахс ва жамоани шу таълимот доирасида сақлашга ҳаракат

қилади. Буни динларнинг бирлаштирувчилик (интегративлик) функцияси

дейилади. Бунга дин муайян ижтимоий, этник ва маънавий ҳаѐтнинг ўз таъсири

доирасида бўлишни кўзда тутади. Масалан, ислом ўтмишда Марказий Осиѐ

халқларининг ижтимоий ҳаѐтига, ахлоқий муносабатларига, ҳаттоки адабиѐт ва

санъатига ўз таъсирини кўрсатган.

Учинчидан, дин диндорлар ҳаѐтини тартибга солиш, назорат қилиш

(регулятивлик) Функциясини бажаради. ҳар қандай динларнинг маълум урф -

одат, маросим ва байрамлари бўлиб, уларни ўз вақтида, диний таълим ва талаб

асосида бажарилиши шарт қилиб куйилади.

Тўртинчидан, дин диндорларнинг бирлигини, жамият билан шахснинг

ўзаро алоқасини таъминловчи хусусият - алоқа боғлашлик вазифасига ҳам

эгадир. Бунда конкрет бир динга эътиқод қилувчи киши шу диндаги бошқа

кишилар билан боғлиқ бўлиши, урф - одат ва ибодатларни жамоа бўлиб адо

этиш кўзда тутилади. Черков, мачит ва диний ташкилотлар диннинг бу

функциясини амалга оширишга кўмаклашади, айни пайтда, бу ҳолатни назорат

қилади.

Бешинчидан, дин легитимизация – қонунлаштирувчилик функциясини

ҳам бажаради. Диннинг бу функцияси назарий асосини йирик америкалик

социолог Т. Парсонс ишлаб чиқди. Унинг фикрича, «ҳар қандай ижтимоиий

система муайян чекловларсиз мавжуд бўла олмайди. Бунинг учун у қонун

даражасига кўтарилган ахлоқ нормаларини ишлаб чиқиши керак. Дин бундай

нормаларни қонунлаштирибгина қолмай, уларга бўлган муносабатни ҳам

белгилайди».

Олтинчидан, дин вазифаларининг фалсафий, назарий жиҳатлари ҳам

мавжуд. Бу вазифа инсонга яшашдан мақсад, ҳаѐт мазмунини, дорулфано ва

дорулбақо масалаларига ўз муносабатини билдириб туришидан иборатдир.

Олимларнинг диншунослик соҳасидаги изланиши муҳим хулосалар

чиқаришга олиб келган.

Биринчидан, ҳар қандай дин ижтимоий ҳодиса ҳисобланиб, ижтимоий онг

шаклларидан биридир;

иккинчидан, диний тасаввур ва эътиқодлар жамият тараққиѐтининг

муайян ижтимоий шароитлари таъсирида турли - туман шакл ва кўриниш касб

этган;

учинчидан, ибтидоий диний тасаввурлардан тортиб жаҳон динларигача

бўлган динлар ривожланиши эвалюциясини эътироф этиш диншунослик ҳақида

тўғри илмий хулоса чиқариш имкониятини беради.

Юқоридаги фикрларга асосланиб, «Диншунослик асослари» фани

предметини қуйидагича таърифлаш мумкин: Диншунослик кишилик

жамияти тарихий тараққиѐтининг муайян босқичида пайдо бўлган барча

дин шаклларининг маънавий, ижтимоий, гносеологик ва психологик

илдизларини, уларнинг таълимоти ва маросимчилиги, ижтимоий ҳаѐтдаги

мавқеи ва ижтимоий функцияларини илмий жиҳатдан ўрганувчи фандир.

Диннинг ибтидоий шакллари. Диний онг асосларининг шаклланиши.

Тотемизм. «Тотем» сўзи Шимолий Америкада яшайдиган Ожибва қабиласи

тилида «унинг уруғи» маъносини англатади ва моҳиятан «одамнинг ҳайвонот

ѐки ўсимликнинг муайян турларига қариндошлик алоқаси бор» деб эътиқод

қилиш, эҳтимол, маълум бир жамоанинг аввалда асосий озиқа манбаини

ташкил қилган ҳайвон ѐки ўсимликка нисбатан эътибор кейинчалик вужудга

келган қабила диний тасаввурларининг асосий шаклларидан бирига айланган

бўлиши мумкин.

Анимизм (лотин тилида «аnimа» – «руҳ», «жон» маъноларини англатади).

Анимизм – руҳлар мавжудлигига ишонч, табиат кучларини илоҳийлаштириш,

ҳайвонот, ўсимлик ва жонсиз жисмларда руҳ, онг ва табиий қудрат борлиги

ҳақидаги таълимотни илгари сурувчи илк диний шакллардан бири..

Шаманизм («шаман» сўзининг тунгус тилидаги маъноси – «сеҳргар»).

Сеҳргарлик (афсун, магия) реал натижалар олиш учун илоҳий кучларга таъсир

этиш мақсадида амалга ошириладиган ритуаллар – урф-одатлар мажмуасидир.

Сеҳргарлик маросимлари икки усул: якка ҳолда ѐки жамоа бўлиб амалга

оширилар эди. Афсунгарлик мақсадга кўра қуйидагиларга бўлинади: 1) зарар

келтирувчи – ѐвуз афсунгарлик. Бундан кимгадир зарар етказиш ният

қилинади; 2) ҳарбий афсунгарлик. Бундай афсунгарлик душманга қарши

қўлланилади (масалан, қурол-аслаҳаларни сеҳрлаш); 3) севги афсунгарлиги,

бошқача айтганда, «иссиқ» ѐки «совуқ» қилиш; 4) тиббий афсунгарлик.

Даволашда ишлатилади; 5) об-ҳаво афсунгарлиги. Бу сеҳргарлик туридан ѐмғир

чақириш ѐки шунга ўхшаш об-ҳавони ўзгартириш мақсадларида

фойдаланилган.

Сеҳргарлик ҳозирда ҳам мавжуд динларда, турли халқлар урф-одатларида

сақланиб қолган.

Фетишизм («фетиш» сўзи фр. fétiche – «бут», «санам», «тумор»

маъносидаги сўзни англатади). Моҳияти табиатдаги жонсиз предметларга

сиғинишдир. Унга кўра алоҳида буюмларда кишини ўз мақсадига эриштириш,

маълум воқеа-ҳодисаларни ўзгартириш қудрати мавжуд. Фетиш ҳам ижобий,

ҳам салбий таъсир этиш кучига эга.

Яҳудийлик динининг пайдо бўлиши

• Яҳудийлик дини яҳудий (Исроил) халқининг якка худоликка асосланган

динидир. Мил. ав ХIII асрда Юқори месопатамияда яшаган яҳудийлар

Фаластинни босиб олганлар. Мана шу тарихий даврдан бошлаб дастлабки

якка худолик динларидан бири – яҳудийлик динининг шаклланиш

жараѐни бошланган. 1948 йил Исроил давлати ташкил топгач, яҳудийлик

дини давлат дини мақомини олган.

Яҳудийлик динининг пайғамбари

• Яҳудийлик таълимотига кўра Мусо бу диннинг пайғамбари. Мусо Тур

тоғида Яҳве билан учрашганда унга 10 та лавҳани туширди. Уларда шу

дин асосини ташкил қилган 10 та насиҳат ҳам бор.

• 1. Яҳведан бошқасини илоҳ деб ушламаслик;

• 2. Бут, санам ва расмларга сиғинмаслик.

• 3. Бекордан-бекорга Худо номи билан қасам ичмаслик.

• 4. Шанба кунини ҳурмат қилиш ва уни худо учун бағишлаш.

• 5. Ота-онани ҳурмат қилиш.

• 6. Ноҳақ одам ўлдирмаслик.

• 7. Зино қилмаслик.

• 8. Ўғирлик қилмаслик.

• 9. Ёлғон гувоҳлик бермаслик.

• 10. Яқинларнинг нарсаларига кўз олайтирмаслик.

Яҳудийликдаги оқимлар

• Садуқийлар - улар диний ишларда фақат Қонун (Мусонинг беш

китоби)ни тан олганлар. Қонунда руҳонийлар, қурбонликлар, ибодатлар

ҳақида сўз боради, лекин охират ва қиѐмат ҳақида ҳеч нарса дейилмаган.

Шунинг учун садуқийлар қиѐматда ўлганларнинг қайта тирилишини тан

олмаганлар.

• Фарзийлар – улар Мусонинг қонунини шарҳлаганлар ва оддий

одамларга ўргатганлар. Улар муқаддас манбаа сифатида Нафақат

Мусонинг қонунини, балки бошқа пайғамбарларнинг ҳам муқаддас

ѐзувларини, ҳатто ўзларининг урф-одатларини ҳам қабул қилганлар ва

буларнинг ҳаммасига синчковлик билан амал қилганлар. Фарзийлар жуда

кўп пайғамбарлар таъкидлаган қиѐматга, ўлганларнинг қайта тирилишига

ишонганлар.

• Ессейлар – Бир гуруҳ руҳонийлар Қуддусда ибодат қилиш ва қурбонлик

қилиш Қонунга тўғри келмай қолди, деб ҳисоблаганлар ва Қуддусни

ташлаб, яҳудий саҳроларига чиқиб кетадилар ва ўша ерда ўз

жамоаларини ташкил қиладилар. Уларни ессейлар деб аташган. Ессейлар

Худо томонидан томонидан юборилган холоскор – Мессиянинг келиши

ва Қуддусни тозалашини кутиб, ибодат қилиб яшар шаганлар.

• Массонизм – маъноси ―озод қурувчилар‖ бўлиб, яҳудийликдаги яширин

ташкилотдир. Мақсади- дунѐда яҳудийлар ҳукмронлигига эришиш. У

ташкил топган даврда ―махфий қудрат‖ деб аталарда. Кейинчалик

массонизм деб аталади.

• Сионизм – Бу оқим австралиялик яҳудий журналист Т.Герльцнинг

―Яҳудийлар давлати‖ рисоласи асосида тузилган.Бу оқимнинг ўз олдига

қўйган мақсади – яҳудийлар ўзлари яшаб турган турли ўлкалардан чиқиб,

Фаластинда ―миллий бирлашишга‖ эришиш. Ўз ғоясига кўра сионизм

сиѐсий оқим бўлиб, мақсадига эришиш йўлида яҳудий динида

фойдаланади.

Яҳудий манбалари

• 1. Тора (Таврот) эр.ав ХIII асрда яшаган ва Исроил халқини Мисрдан

олиб чиқиб кетишга бошчилик қилган Мусо пайғамбарга Тур тоғида

берилган. Тора ѐзма қонун.

• 2. Талмуд (қад яҳудий тилида ламейд – ўрганиш) эр ав IV асрларда

вужудга келган. У оғзаки қонун деб юритилган.

Яҳудийлик таълимоти

• Яҳудийлик таълимотига кўра худо бутун оламнинг яратувчиси. Оламдаги

барча нарсалар, ҳодисалар унинг хохиши, иродаси билан содир бўлади.

Худо дунѐни олти кунда яратган.. Олтинчи куни одам яратилган ва унга

Олам ҳақида қайғуриш вазифаси юклатилган.

Яҳудийларнинг йиллик байрамлари ичида энг эътиборлиси Пейсах (Pessah;

Пасха) байрамидир. Бу байрам христианларнинг пасхасидан фарқли ўлароқ,

яҳудийларнинг Мисрдаги қулликдан қутулиб чиққанлари муносабати билан

нишонланади. Қадимий яҳудийларда Пасха деб қўзичоқ гўшти ва шаробдан

иборат кечки овқатга айтилган. Худо Мисрдаги яҳудий бўлмаган гўдакларни

қириб ташлашга қарор қилганида, улар ўз уйларининг пештоқини қон билан

бўяб ўзларининг яҳудий эканликларини билдирганлар.

Ҳиндуийлик дини ва таълимоти

• Ҳиндуийлик кўп худолик динидир. Хусусан бу динда Брахманликнинг

Браҳма, Вишну, Шива, Индра, Агни каби худолари ҳозирги пайтда ҳам

мавжуд. Бош худо Брахма ҳамма оламни, барча тирик ва нотирик

мавжудотларни яратган.

• Бу тартибга кўра, Ҳиндлар қуйидаги 4 каста (тоифа)га бўлинган:

• 1. Брахманлар (Руҳонийлар).

• 2. Кшатрийлар (Жангчилар).

• 3. Вайшийлар (савдогар, деҳқон ва ҳунармандлар).

• 4. Шудралар (паст табақалар)

• Ҳиндуийлик таълимоти бўйича одамларнинг ҳаѐтдаги мақсади

тўртта:

• 1. Драҳма – диний, оилавий ва ижтимоий ишларни адо этиш;

• 2. Артҳа – моддий бойликлар топиш ва ундан тўғри фойдаланиш;

• 3. Кама – ҳаѐтий интилишлар;

• 4. Мокша – Қайта туғилиш занжиридан халос бўлиш

Конфуцийчилик дини тарихи ва таълимоти

• Конфуцийчилик дининг асосчиси хитойлик файласуф аллома Кун –

Цзидир. (мил ав 551-479 йй) Хань сулоласи ҳукмронлиги даврида давлат

динига айланди.

• Янги жамиятни қарор топтириш зарурати Конфуций фалсафий таълимоти

асосида конфуцийчилик динини вужудга келтирди.

• Конфуцийчиликнинг назарий асосини ―Суҳбатлар ва мулоҳазалар‖

(―Лунг – Юй‖) китоби ташкил этади.

• ―Си –Шу‖ (Тўрт китоб) ҳамда ―У – Цзин‖ (Беш китоб)лар эса бу диннинг

муқаддас китоблари ҳисобланади.

Кофуцийчилик диний таълимоти

• Конфуцийчилик таълимотида Осмон худо, деб тан олинади. Бинобарин, у

олий руҳий қудрат. Оламдаги барча мавжудот сингари инсоннинг

тақдири ҳам ана шу самовий қудратга боғлиқ. Айни пайтда, бу дин

таълимоти марказида инсон, унинг ақлий ва маънавий қиѐфаси, оламдаги

ҳамда жамиятдаги ўрни, вазифаси муаммолари туради.

• Инсонпарварлик қонунини (Жен) Осмон юборади. Жамият аъзолари уни

ўрганиб олиш учун ахлоқ меѐрларига (Ли) қоидаларига, анъанавий урф –

одат, маросимларга амал қилиши ва ўзининг жамиятдаги даражасига

қараб иш тутиши зарур.

• Синтоийлик милодий VI-VII асрларда Японияда вужудга келган.

Синтоийлик ―худо йўли‖, япончада ―Синто‖ деб аталади.

• 1867-1868 йиллар Мейдзи ислоҳати туфайли Японияда императорнинг

дунѐвий ҳокимияти тикланиши билан бир қаторда, синтоийлик расмий

дин сифатида ҳам тан олинган. Бу биринчидан.

• Иккинчидан, бу дин императорни худо Аматэрасунинг авлоди,

бинобарин, унинг ҳокимияти илоҳийдир деб тарғиб этар эди.

• Бу дин иккинчи жаҳон уруши охиригача расмий давлат дини ҳисобланган

1945 йилда бу дин давлатдан ажратилди.

• Бу диннинг моҳияти – Японияда тарихан вужудга келган ижтимоий

сиѐсий тузумни диний жиҳатдан изоҳлаб бериш бўлган.

• Синтоийлик таълимотининг асосини – император ҳокимиятининг

илоҳийлиги тўғрисидаги ақида ташкил этади.

• Бу дин таълимотига кўра, вафот этган ҳар бир одам камига ( барча руҳ ва

худоларнинг умумий номи) айланади.

Веда – «муқаддас билим», Ригведа – «мадҳиялар ведаси» маъноларини

беради. Веда ўша даврда яшаган инсоннинг ўзи ва уни ўраб турган олам:

худолар, жин-шайтонлар, фазо, маросимлар, ижтимоий тузум, миллий

қадриятлар ва бошқалар ҳақидаги билимнинг барчасини ўз ичига олади.

Ригведа худоларга айтилган мадҳияларнинг тўплами, яъни диний ѐдгорлик

бўлиб, унинг муаллифлари, риши куйловчиларнинг асосий вазифалари

худоларни орийлар томонига оғдириш бўлган

Ведалар таълимоти. Ведаларда бутун табиатнинг илоҳийлиги ҳақидаги

таълимот илгари сурилади. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Ҳиндистон

кўпхудоликнинг ўчоғи ҳисобланади. Ундаги тасаввурларда бири иккинчисидан

юқори бўлган, иккинчиси, аксинча, пастроқ бўлган қатор илоҳиѐтлар сиймоси

намоѐн бўлади.

Ўтилган мавзу бўйича саволлар

1. Диншунослик фанини ўқитишдан кўзланган асосий мақсад

2. Диннинг ибтидоий шакллари қайсилари?

3. Даосизмнинг қандай асотирларини биласиз?

4. Даосизмда ахлоқ масалалари қандай ўринни эгаллайди?

5. Миллий динлар ва уларнинг вужудга келиши?

6. Диний маросимлар қандай ташкил этилади?

7. Даосизм инқирози нима билан боғлиқ?

Фойдаланилган адабиѐтлар

1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston 2012


2011.



Respublikasi


Dinshunoslik. Darslik / Mas‘ul muharrir akad Ibrohimov N.I. – T.: Mehnat, 2004.

– 296 b







9.Ma‘naviy va diniy etuklik-davr talabi / to‘plovchilar: Z.Islomov., Sh.Shojalilov.

mas‘ul muharrir R.V.Abdullaev. – T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2009.

2 Мавзу: ЗАРДУШТИЙЛИК ВА БУДДАВИЙЛИК

Режа:

1. Зардуштийликнинг келиб чиқиши ва шарт шароитлари

2. ―Авесто‖ -зардуштийликнинг асосий манбаи ва муқаддас китоби

3. Буддавийлик дини ва унинг келиб чиқиши

4. ―Трипитака‖ буддавийлик динининг манбаи ва таълимоти сифтида

5. Буддавийлик ғояларининг бошқа динларга таъсири. Ҳозирги замонда

буддавийлик

Вужудга келиши. Зардуштийлик мил. ав. II-I минг йилликларда Марказий

Осиѐда вужудга келган диндир. Зардуштийлик таълимотига кўра, бу дин ваҳий

орқали нозил бўлган. У инсониятга бошқа барча динларга нисбатан бевосита ва

билвосита энг кўп таъсир ўтказган диндир. Инсоният тарихида ҳар бир киши

устидан илоҳий ҳукм амалга оширилиши, жаннат ва жаҳаннам, қиѐмат-қойим,

унда таналарнинг қайта тирилиши, тана ва руҳ қайта бирлашиб мангу яшаши

ҳақида биринчи бор шу дин доирасида фикр юритилди. Кейинги асрларда бу

ғоялар яҳудийлик, христианлик ва бошқа динлар тарафидан ўзлаштирилди.

Айтиб ўтиш жоизки, ушбу дин пайдо бўлган давр ва унинг ватани – ҳали фанда

охиригача тўлиқ ечилган масалалар эмас. Зардуштийлик дини пайғамбар

Зардушт номига нисбат берилиб, шартли равишда шундай атаб келинади.

Аслида эса у мазкур диннинг муқаддас китоби ҳисобланмиш ―Авесто‖да

«Маздаясна» дини деб аталган. Бу сўзни «Маздага сиғинмоқ» деб таржима

қилиш мумкин. «Мазда» сўзи «дониш, донишманд, оқил» каби талқин этилади.

Тадқиқотчи М. Бойс таъкидлашича, у мил. ав. 1500-1200 йиллар орасида

яшаган. Зардушт Марказий Осиѐ ҳудудида мавжуд бўлган кўпхудоликка

негизланган қадимий диний тасаввур ва эътиқодларни ислоҳ қилиб, янги динга

асос солди.

Зардуштийлик таълимоти. Зардуштийлик таълимоти Марказий Осиѐда

ибтидоий даврда мавжуд бўлган табиат кучларини илоҳийлаштирувчи

эътиқодларга (Марказий Осиѐ қадимги аҳолисининг «эски дини»га) нисбатан

монотеистик таълимотдир. У беҳуда қон тўкувчи қурбонликлар, ҳарбий

тўқнашувлар, босқинчилик урушларини қоралаб, ўтроқ, осойишта ҳаѐт

кечиришга, меҳнатга, деҳқончилик, чорвачилик билан шуғулланишга даъват

этади.

Зардуштийлик негизида оламнинг қарама-қаршиликлар кураши асосига

қурилгани туради: яхшилик ва ѐмонлик, ѐруғлик ва қоронғулик, ҳаѐт ва ўлим

ўртасида абадий кураш давом этади. Барча яхшиликларни Ахура-Мазда ва

барча ѐмонликларни Анхрамайнью (ѐки Ахриман) ифодалайди.

―Авесто‖. Авесто зардуштийликнинг асосий манбаси ва муқаддас китоби

ҳисобланади. У Апастак, Овисто, Овусто, Абисто, Авасто каби шаклларда ҳам

ишлатиб келинган. Авесто Ўрта Осиѐ, Эрон, Озарбайжон халқларининг

исломгача даврдаги ижтимоий-иқтисодий ҳаѐти, диний қарашлари, олам

тўғрисидаги тасаввурлари, урф-одатлари, маънавий маданиятини ўрганишда

муҳим ва ягона манбадир. Унинг таркибидаги материаллар қарийб икки минг

йил давомида вужудга келиб, авлоддан-авлодга оғзаки тарзда узатилиб

келинган.

ЮНЕСКО Бош Ассамблеясининг 1999 йил ноябр ойидаги

конференциясида ―Авесто‖ китоби яратилганлигининг 2700 йиллигини бутун

жаҳон миқѐсида кенг нишонлаш тўғрисидаги қарори, Ўзбекистон Республикаси

Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 29 мартдаги ―Авесто‖ яратилганлигини

нишонлаш тўғрисида‖ги тарихий қарори ва унга биноан юбилей тадбирларини

бу ноѐб асар ва зардушт ватани- Хоразмда ўтказилиши жаҳон

авестошунослигида тадқиқотлар олиб боришда янги бир босқични бошлаб

берди.

Президентимиз И.А.Каримов 2000 йил 6-ноябрда ―Авесто‖ китобининг

2700 йиллигига бағишланиб ўтказилган анжуманда, ―Биз учун ―Авесто‖ китоби

нафақат қадимий тарихий ѐдгорлик, балки миллатимизнинг ва унга хос бўлган

қадриятлар ва маданиятининг томирлари минг-минг бориб тақалишини

тасдиқлайдиган тарихий ҳужжат сифатида қадрлидир.

―Авесто‖ Ўзбекистон ҳудудида, умуман Марказий Осиѐ минтақасида

милоддан аввалги юз минг йилликларда яшаган халқларнинг энг қадимги

даврдан бошланган ижтимоий-иқтисодий ҳаѐти, диний этиқодлари ҳамда

оламни билиш ҳақидаги тушунчалари, урф одатлари, маданий ривожланиш

даражасини ўзида акс эттиради.

―Авесто‖нинг таркибий қисмлари. ―Авесто‖ зардуштийлик муқаддас

китобларининг мажмуидир. У – мураккаб тўплам. ―Авесто‖нинг сақланиб

қолган тўртта китобидан биринчисининг номи «Видевдат» (ви-даеводатам –

«Девларга қарши қонун») деб аталади.

Иккинчи китоб «Ясна» деб аталиб, ―Авесто‖нинг эътиборли бўлими

саналади. Ясна – яз ўзагидан бўлиб, «сажда, топинч, намоз» маъноларини

ифодалайди. Ясна 72 бобдан иборат бўлган.

Учинчи китоб «Виспарад» деб номланган. У 24 бобдан ташкил топган ва

ҳар бир боб алоҳида карде деб аталиб, маъбудлар шаънига ўқилган дуолар ва

ибодат устида уларга мурожаатлар ҳамда оламни билишга доир панд-

насиҳатлардан иборатдир. Уни ибодат намозлари йиғиндиси ҳам дейишади.

Айни пайтда у Яснага қўшимча ҳисобланади.

Тўртинчи китоб «Яшт» (гимн) деб аталади. У ―Авесто‖нинг энг қадимий

қатлами бўлиб, 22 бобдан иборат. Ҳар бир боб Ахура-Маздадан бошлаб, у

яратган ва унинг маълум вазифаларини бажарувчи маъбудлар шаънига

айтилган мадҳиялардан иборат.

Буддизм – дунѐдаги энг йирик динлар ичида қадимийларидан бири

ҳисобланиб, мил. ав. VI – V асрларда Ҳиндистонда вужудга келган. Бу динга

эътиқод қилувчилар, асосан, Жанубий, Жануби-Шарқий ва Шарқий Осиѐ

мамлакатлари: Шри Ланка, Ҳиндистон, Непал, Бутан, Хитой, Сингапур,

Малайзия, Индонезия, Монголия, Корея, Вьетнам, Япония, Комбоджа, Бирма,

Таиланд, Лаосда ва қисман Европа ва Америка қитъаларида, Россия

Федерациясининг Тува, Бурятия, Калмикия республикаларида истиқомат

қиладилар.

Буддизм асосчисининг шахси. Буддизм тарихи тадқиқотчилари мавжуд

манбалар асосида бу оқим асосчиси реал тарихий шахс эканлигини

таъкидлайдилар. Бу таълимот тўғрисида хабар берувчи адабиѐтларда у

Сиддхартха, Гаутама (Готама), Шакямуни, Будда, Тадхагата, Джина, Бхагаван

каби исмлар билан зикр этилади. Бу исмлар маънолари қуйидагича: Сиддхартха

– шахсий исм, Гаутама – уруғ номи, Шакямуни – «Шакя қабиласидан чиққан

донишманд», Будда – «нурланган», Тадхагата – «шундай қилиб, шундай

кетган», Джина – «ғолиб», Бхагаван – «тантана қилувчи». Улар ичида энг

машҳури «Будда» бўлиб, шундан ушбу динга буддизм номи берилган.

Таълимоти. Буддизм қадимий ҳинд диний-фалсафий таълимотлари асосида

вужудга келган, ўзига хос назариѐт ва амалиѐтдан иборат бўлган диний

тизимдир. Будда янги диний қонун-қоидалар, расм-русумлар ишлаб чиқмаган,

балки ҳар бир инсон туғилиш ва ўлим машаққатларидан қутулиши учун амал

қилиши лозим бўлган бир неча кўрсатмаларни ишлаб чиқди, холос. Унинг

таълимоти инсоннинг хаѐлида, ишларида ва ўзини тутишида самимий

олийжаноблик ғоясини илгари суради. У ведалардаги гуноҳсизлик таълимотини

инкор қилди, ҳайвонларни ваҳшиѐна қурбон қилишни қоралади, варна (каста)

тизимини ва ундаги руҳонийларнинг бошқалардан устунлигини инкор қилди.

Будданинг илк даъватида таъбирланган тўрт ҳақиқатда ўз ифодасини

топган.

Биринчи ҳақиқат – «азоб-уқубат мавжуддир». Ҳар бир тирик жон уни

бошидан кечиради, шунинг учун ҳар қандай дунѐвий ҳаѐт – қийноқ, азоб-

уқубатдир.

Иккинчи ҳақиқат – «қийноқларнинг сабаблари мавжуддир». Инсон моддий

нарсалар ѐки маънавий қадриятлардан фойдаланиб, уларни ҳақиқий ва доимий

деб ҳисоблайди ҳамда доимо уларга эга бўлишга интилади. Бу интилиш ҳаѐт

давомийлигига олиб боради. Яхши ѐки ѐмон ниятлардан тузилган ҳаѐт дарѐси

орзулар ва интилишлар сабабли келажак ҳаѐт учун карма ҳозирлайди. Демак,

қайта туғилиш, қайтадан қийноқларга дучор бўлиш давом этади. Аксарият

буддистлар фикрича, Буддадан кейин ҳеч ким нирвана ҳолатига эриша олмаган.

Учинчи ҳақиқат – «қийноқларни тугатиш мумкин». Яхши ѐки ѐмон

ниятлардан, интилишлардан бутунлай узилиш нирвана ҳолатига олиб боради.

Бу ҳолатда инсон қайта туғилишдан тўхтайди. Буддистлар фикрича, нирвана

ҳолати «ҳаѐт ғилдирагидан» ташқарига чиқиш, «мен» деган фикрдан ажралиб,

инсоннинг ҳиссий туйғуларини тўла тугатишдир.

Тўртинчи ҳақиқат – «қийноқлардан қутулиш йўли мавжуддир». Бу йўл

саккизта нарсага амал қилиш, тўғри тушуниш, тўғри ҳаракат қилиш, тўғри

муомалада бўлиш, фикрни тўғри жамлашдир. Бу йўлдан борган инсон Будда

йўлини тутади.

Буддизм таълимоти, асосан, уч қисмдан иборат: 1) ахлоқ; 2) медитация; 3)

донолик.

Мил. ав. 273-232 йилларда ҳукмронлик қилган император Ашока даврида

буддизм кенг ҳудудларга жадал тарқалди. У буддист монахларга (роҳиблар),

уларнинг Ҳиндистон билан чегарадош давлатларга қилган миссионерлик

ҳаракатларига хайрихоҳлик билдирарди. Буддист миссионерлари ўз

принципларида маҳкам туриб, юмшоқлик ва келишувчанлик билан ҳаракат

қилдилар.

Манбалари. Буддизм таълимоти бир қатор китоблар шаклига келтирилган

тўпламларда баѐн қилинган. Улардан энг асосийси Трипитака (ѐки Типитака –

«уч сават» маъносини англатади). У уч қисмдан иборат бўлганлиги учун

шундай ном билан аталган. Бу манбанинг қўлѐзма нусхаси Шри Ланкада

сақланиб қолган. У милоднинг бошларида китоб шаклига келтирилган. Улар

Будда тарғиботининг ҳақиқий баѐни ҳисобланган сутра матнлари – Сутра-

питака, роҳиблик ахлоқи, хонақоҳлар низомларига бағишланган виная

матнлари – Виная-питака, буддизмнинг фалсафий ва психологик

муаммоларини баѐн қилиб беришга бағишланган абхидхарма матнлари –

Абхидхарма-питакадан иборат. Кейинчалик шаклланган санскрит, хитой, тибет,

кхмер ва япон тилларидаги буддизмга оид адабиѐтлар анча кенг тарқалган,

аммо уларнинг илк буддизм тарихи учун аҳамияти озроқ. Будда ҳаѐтига

тегишли ривоятларнинг асосийси Трипитакада жамланган.

Оқимлари. Хинаяна буддизмнинг асосий йўналишларидан биридир.

Хинаяна таълимотига кўра, дҳармалар табиатини ўрганишга ва нирванага

маънавий йўл билан эришилади. Бу йўл жуда оғир, шу сабабли фақат

монахларгина нирвана ҳолатига етиши мумкин. Кейинчалик Хинаянада жуда

ҳам мураккаб ва дабдабали ибодатлар (масалан, «Будда тишига сиғиниш»),

буддизмнинг муқаддас жойларига оммавий зиѐратлар жорий қилинган. Бу

йўналиш Шарқий Ҳиндистонда, Шри Ланка, Ҳинди-хитой давлатларида

тарқалган.

Махаяна Хинаяна билан бир қаторда буддизмдаги иккинчи асосий йўналиш

бўлиб, у руҳий камолот аҳдига риоя этувчи, худога илтижо қилувчи роҳибларга

инъомлар бериб ѐрдам кўрсатувчи ҳар қандай оддий диндор нажот топиши

мумкин, деган таълимотга асосланади. Унга кўра, Будда танаси жонзотларни

азобдан қутқариш учун турли махлуқотлар шаклига кириши ва ҳаѐт

занжирининг барча вакиллари уни ўрганиши, англаши мумкин. Бу нарса чексиз

Будда рамларининг, худоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Бу худоларга

ишониш йўллари барча учун мумкин бўлганлиги сабабли у «катта арава»

номини олган.

Ламаизм буддизмнинг асосий йўналишларидан бири бўлиб, у тибет тилида

«лама» – «энг улуғ» деган маънони англатади. Мазкур диний йўналиш раҳбари

шу ном билан – лама деб аталади.

Ламаизм Тибетда VII – XIV асрларда тибетликларнинг қадимий дини Бон-

По (шаманизмнинг бир тури) унсурларини қабул қилган Махаяна ва Тантризм

асосида вужудга келган бўлиб, ҳозирда тибетликларнинг асосий дини

ҳисобланади. У бир неча фирқа ва мазҳабларга бўлинади. Ламаизм XVI аср

охиридан мўғуллар, XVI аср бошларидан Россия ҳудудида яшовчи бурятлар,

туваликлар ва қалмиқлар орасида ҳам тарқалди. Буддизмнинг барча

ақидаларини қабул қилган ламаизмда инсон фақат ламалар ѐрдамида нажот

топади. Ламаларсиз нирванага етишиш у ѐқда турсин, киши бу дунѐга қайтиб

келишда ҳам ҳеч нарсага эриша олмайди, деб таъкидланади.

.

Ўтилган мазу бўйича саволлар.

1. Зардуштийликнинг асосий талимоти нимадан иборат?

2. Зардуштийлик динининг падо бўлишидаги ижтимоий-сиѐсий шарт-

шароитлар нималардан иборат?

3. ―Авесто‖ зардуштийликнинг асосий манбаи

4. Президент И.Каримовнинг ―Авесто‖нинг 2700 йиллигига бағишланган

халқаро конференцияда сўзлаган нутқининг моҳияти нимадан иборат?

5. Буддавийлик динининг пайдо бўлиши ва тарқалиши

6. Буддавийлик динининг асосий таълимоти ва йўналишлари










– 296 b

6.Yo‘ldoshxo‘jaev H., Rahimjonov D., Komilov M Dinshunoslik. Ma‘ruzalar


7.Islom va hozirgi zamon: o‘quv qo‘llanma. Mas‘ul muharrir Sh.Yovqochev. –

T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2010 y




T.:2006.

3 -Мавзу: ХРИСТИАНЛИК

Режа:

1. Христианлик динининг юзага келиш сабаблари

2. Иисус (Исо Масих) ҳаѐти ва таълимоти

3. Христиан динининг йўналишлари (секталар): проваславлар,

католиклар ва протестантлар

4. Христианлик динининг манбалари: Таврот ва Инжил

Пайдо бўлиши. Христианлик буддизм ва ислом динлари қаторида жаҳонда

энг кенг тарқалган динлардан бири ҳисобланади. Ушбу дин тарафдорларининг

миқдори бошқа динларга қараганда энг кўп бўлиб, бу кўрсаткич дунѐ

аҳолисининг деярли учдан бирини (тахминан 28 фоизи) ташкил этади.

Христианлик, асосан, Европа, Америка, Австралия ҳамда қисман Африка ва

Осиѐ қитъаларида тарқалган.

Христианлик милоднинг бошида Рим империясининг шарқий қисмида

жойлашган Фаластин ерларида вужудга келди. Исо Масиҳ (Иисус Христос),

Библиянинг хабар беришига кўра, христианлик таълимотининг асосчиси бўлиб,

у Рим империяси ташкил топганининг 747 йили Фаластиннинг Назарет

қишлоғида бокира қиз Марямдан Худонинг амри билан дунѐга келди. Янги

эранинг бошланиши ҳам Исо Масиҳнинг дунѐга келиши билан боғлиқ.

Христианлик таълимоти. Манбаларнинг хабар беришича, христианлик

яҳудий муҳитида юзага келган. Шу боис христианликнинг шаклланишида

яхудийликнинг таъсири салмоқли бўлгани, шубҳасиз. Христианликнинг асосий

ғояси – Исонинг одамзоднинг халоскори «мессия» эканлиги яҳудийликда

мавжуд бўлиб, охиратга яқин келиши кутилаѐтган халоскор ҳақидаги

таълимотдан келиб чиққандир.

Кейинчалик бу таълимот Худонинг мужассамланиши ѐки Исонинг икки хил

– одам ва худо моҳияти ҳақида «гуноҳни ювиш», яъни Исонинг ўзини ихтиѐрий

тарзда қурбон қилиши ҳақидаги таълимот билан мустаҳкамланади.

Христианлик Ота-Худо, ўғил-Худо ва Муқаддас Руҳ – Уч юзлик Худо (Trinity)

тўғрисидаги таълимотни, жаннат ва дўзах, охират, Исонинг қайтиши ҳақидаги

ва бошқа ақидаларни ўз ичига олади.

Христианликдаги оқимлар. Христиан черковининг Католик ва Православ

(ортодокс) черковларига ажралиб кетиши Рим папаси ва Истамбул

патриархининг христиан оламида етакчилик учун олиб борган рақобати

оқибатида вужудга келди. Ажралиш жараѐни Рим империясининг ғарбий ва

шарқий тафовутлари ўсиб чуқурлашиб бораѐтган асрлардаѐқ бошланган эди.

867 йиллар орасида папа Николай ва Истамбул патриархи Фетий орасида узил-

кесил ажралиш рўй берди ва бу ажралиш 1054 йили расман тан олинди.

Православ (ортодокс) оқими. Православ оқими христианликнинг уч асосий

йўналишидан бири ўлароқ, тарихан унинг шарқий шоҳобчаси сифатида

шаклланди. Бу оқим, асосан, Шарқий Европа, Яқин Шарқ ва Болқон

мамлакатларида тарқалган. Православ атамаси юнонча ортодоксия сўзидан

олинган бўлиб, илк давр христиан ѐзувчилари асарларида учрайди.

Православиянинг китобий асослари Византияда шаклланди, чунки бу йўналиш

у ердаги ҳукмрон дин эди.

Муқаддас китоб бўлмиш Инжил ва муқаддас ўгитлар, IV – VIII асрлардаги

етти бутхона соборларининг қарорлари, шунингдек, Афанасий

Александрийский, Василий Великий, Григорий Богослов, Иоанн Дамаскин,

Иоанн Златоуст каби йирик черков ходимларининг асарлари ушбу оқим

таълимотининг асоси деб тан олинган.

Чўқинтириш сирли ҳодисаси (таинство). Бунда диндор ўз танасини уч

марта сувга ботириши, Худо-Отани, ўғилни ва Муқаддас Руҳни чақириши

билан руҳий туғилишни касб этади.

Баданга миро суркаш ҳам сирли бўлиб, бунда диндорга Муқаддас Руҳнинг

руҳий ҳаѐтга қайтарувчи ва чиниқтирувчи эҳсонлари улашилади.

Покланишнинг сирлилиги. Унда диндор нон ва вино кўринишида ўз

баданида Исо қонини абадий ҳаѐтга тайѐрлайди.

Надоматнинг сирлилиги шундаки, диндор ўз гуноҳларини дин пешвоси

олдида тан олади, дин пешвоси эса унинг гуноҳларини Исо номидан кечиради.

Руҳонийликнинг сирлилиги у ѐки бу шахсни руҳоний даражасига кўтариш

учун епископ қўлини ўша шахс баданига тегизиши (ѐки қўйиши) орқали амалга

оширилади.

Никоҳнинг сирлилиги. Бунда келин-куѐв турмуш қуриш, фарзанд кўриш ва

уни тарбиялашга оқ фотиҳа оладилар.

Баданни елей билан ишқалаш сирида Худонинг руҳий ва жисмоний

заифликларни тузатувчи лутфу марҳаматидан умид қилинади.

Православ оқимидаги диний мансаблар. Православ оқимидаги диний

мансаблар. Православ черковида руҳонийлар уч табақага бўлинади:

1) диакон, 2) руҳоний (священник), 3) епископ.

Католик оқими. Христианликнинг йирик йўналишларидан бири католик

оқимидир. У Европа, Осиѐ, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатларида

тарқалган бўлиб, мухлислари тахминан 800 млн. кишини ташкил этади.

Католицизм ―умумий, дунѐвий‖ деган маъноларни ифодалайди. Унинг

манбаи унча катта бўлмаган Рим Христиан жамоаси бўлиб, ривоятларга кўра

унинг биринчи епископи апостол Петр бўлган. Католик диний таълимотининг

асосини Муқаддас китоб ва Муқаддас ѐзувлар ташкил қилади. Бироқ православ

черковидан фарқли ўлароқ католик черкови Муқаддас ѐзувлар деб нафақат

аввалги етти Бутун Олам Христиан Соборларининг қарорларини, балки

ҳозиргача бўлиб ўтган барча соборлар қарорларини, бундан ташқари Папанинг

мактублари ва қарорларини ҳам ҳисоблайди.

Протестантизм. Протестантизм тарихи Мартин Лютердан (1483-1546)

бошланади. У XVI асрда Европада католикларга қарши қаратилган Реформация

ҳаракати билан бoғлиқ жуда кўп мустақил черковлар ва секталарни ўз ичига

олади

Протестантизм атамаси «протест» (норозилик) сўзидан келиб чиққан.

Бундай номни олишига сабаб 1526 йилда Шпейер рейхстаги немис лютерчи

князлари талаби билан ҳар бир немис князи ўзи ва фуқароси учун хоҳлаган

динни танлаш ҳуқуқига эга эканлиги тўғрисида қарор қабул қилди. Аммо 1529

йилда иккинчи Шпейер рейхстаги бу қарорни бекор қилди. Бунга қарши

империянинг барча шаҳарлари ва беш князлик норозилик (протест) эълон

қилди

Библия. Библия яҳудийлик ва христианлик динлари таьлимотига кўра, Худо

томонидан нозил қилинган, асосий диний ақида ва ахлоқ қонунларини ўзида

жамлаган муқаддас китоблар мажмуасидир.

У икки қисмдан иборат: «Қадимий Аҳд» (Old Testament) ва «Янги Аҳд»

(New Testament).

Яҳудий ва христиан Библиялари (Bible) бир-бирига мос келмайди.

Яҳудийларнинг муқаддас китоби қадимий Исроил ва қадимий яҳудийларнинг

диний таълимот ва урф-одатлари асосида мил. ав. XIII асрда ѐзилган бўлса,

христианларнинг китоби милоднинг бошларида вужудга келди. Яҳудийлар

христианларнинг китобини муқаддас китоб сифатида тан олмайдилар.

Христианлар эса яҳудийларнинг китобини муқаддас китоб сифатида тан

оладилар.

Библия сўзи грек тилида biblia – ―китоб‖, ―ўрам‖ маъноларини англатади.


1. Христианлик биринчи бўлиб қайси даврда ва қаерда тарқалди?

2. Христианликнинг асосий ақидаси қандай?

3. Христианликнинг қандай асосий оқимларини биласиз?

4. Христианликнинг муқаддас китоби қайси?

5. Исо Масиҳ шахси ҳақида нималарни биласиз?

6. Ҳозирги пайтда христианликнинг асосий марказлари қаерда?

7. Христианликнинг қандай манбаларини биласиз?

8. Библиянинг таркибига қандай китоблар кирган?

9. Православиянинг асосий таълимоти қандай?

10. Католицизмнинг тарқалиши қандай юз берди?

11. Протестантлик оқими қандай ҳолатда вужудга келди?

12. Жумҳуриятимиз ҳудудида христианликнинг қайси оқимлари тарқалган?

Адабиѐтлар рўйхати:









– 296 b



7.I.Jabborov., S.Jabborov. Jahon dinlari tarixi.O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zbekiston.

2002

8.Diniy bag`rikenglik va mutaassiblik (yuz savolga - yuz javob) T.: ―Toshkent


9.Karamatov H. O‘zbekistonda moziy e‘tiqodlar tarixi. – T.: ―Jahon iqtisodiyoti

va diplomatiya universiteti‖ 2008

4- Мавзу: ИСЛОМ ДИНИ

1. Ислом дини, унинг келиб чиқиши ва моҳияти.

2.Муҳаммад Пайғамбарнинг ҳаѐти, фаолияти ва ислом дини

шаклланишидаги ўрни.

3. ―Жоҳилия‖ даври арабларнинг диний анъаналари ва ислом. ―Жоҳилия‖

давридаги кўп худолик

4. Мусулмонлар ―Исро ва мерож‖ воқеалари. Мадинага хижрат ―Бадр‖

жанги

Ислом дини дунѐда кенг тарқалган монотеистик динлардан биридир. Африка

қитъасидаги Марокаш, Жазоир, Тунис, Ливия, Миср, Сомали

мамлакатларининг халқлари, ҳабашистон, ғарбий Суданда яшовчиларнинг бир

қисми, Осиѐ қитъасидаги Арабистон ярим ороли, Иордания, Сурия, Ироқ, Эрон,

Туркия, Афғонистон, Покистон, Малайзия, Индонезия халқлари, Ливан,

ҳиндистон, хитой, ҳамда филлипин аҳолисининг бир қисми, Европа қисмида

эса Болқон ярим оролида яшайдиган халқларнинг бир қисми ислом динига

эътиқод қилади.

Хўш ислом нима? Ислом сўзининг луғавий маъносини қуйидагича

шарҳлаш мумкин: 1) ихлос, турли сифатлардан саломат бўлиш; 2) сулҳ ва

омонлик; 3) итоат ва буйсиниш.

Муҳаммад – ислом пайғамбари. Ислом динида пайғамбар ҳисобланган

Муҳаммад мелодий 570 йилда Маккада қурайш қабиласининг хошимийлар

авлодидан бўлган. Абдуллоҳ ва Омина хонадонида туғилади. Муҳаммад

ѐшлигида етим қолган, аввал бобоси Абу Муталиб, сўнг амакиси Абу Толиб

қўлида тарбияланади. Балоғатга етгач, савдогарлар қўлида хизмат қилиб 24

ѐшда бева бой аѐл - Хадичага уйланган ва унинг маблағлари билан мустақил

савдогорлик қила бошлаб, жуда кўп давлатларга борган.

Муҳаммад 610 йилда 40 га кирганда Маккада якка худога эътиқод қилиш

тўғрисида тарғибот юргизган.

У тарғибот бошлаган дастлабки йилларда, нисбатан жуда оз киши (Хадича,

Абу Бакир, Талха, Зубайр, Усмон ва қариндошлари, айрим савдогарлар) бу

тарғибот изидан борганлар.

Пайдо бўлиши ва таълимоти. Ислом тарихида бу дин келмасидан аввалги

муддат жоҳилия ѐки жоҳилият даври деб юритилади. «Жоҳилия» сўзи адабий

араб тилида «билмаслик», яъни «ягона худо – Аллоҳни танимаслик»

маъноларини беради. Бу истилоҳ мусулмон муаллифлари томонидан Арабистон

ярим оролининг исломдан олдинги давр тарихига нисбатан ишлатила

бошланди.

Замонавий тадқиқотларнинг кўрсатишича, ислом пайдо бўлиши арафасида

ярим орол ҳудудида маданият нуқтаи назаридан уч цивилизация мавжуд

бўлган:

1) мустақил маънога эга бўлган Жанубий Арабистон (тили – жанубий

араб тили);

2) нисбатан четки таъсирлардан узоқроқда жойлашган Ички

Арабистон;

3) Византия ва Эрон империялари маданий анъаналари билан боғлиқ

Шимолий Арабистон.

Исломнинг пайдо бўлиши тарқоқ араб қабилалари учун оламшумул воқеага

айланди. Тарихда биринчи араб давлати – Араб халифалиги вужудга келди.

Араб истилолари оқибатида мазкур уч цивилизация вакиллари аралашиб кетди.

Муҳаммад пайғамбар ҳаѐти. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Абд ал-

Мутталиб Макка ва унинг атрофи тарихида «Фил воқеаси» номи билан машҳур

бўлган жангдан 50 кун кейин таваллуд топди. Бу сананинг милодий ҳисоб

бўйича қайси кунга тўғри келиши кейинчалик ҳисоблаб чиқарилган. Бу

ҳисоблардан мисрлик мунажжим Маҳмуд пошонинг аниқлашича,

Пайғамбарнинг таваллуд топишлари милодий сананинг 571 йил 21 апрел

кунига тўғри келади. Отаси Абдуллоҳ Қурайшнинг Бану Ҳошим, онаси Омина

бинт Ваҳб – Бану Зуҳра уруғидан эдилар.

Ваҳий нозил бўлишининг бошланиши. Муҳаммад пайғамбар 40 ѐшга

етганида кўпроқ ѐлғизликни қўмсайдиган бўлиб қолди. Шундай пайтларда

Маккадан 3 мил узоқдаги Ҳиро тоғида жойлашган ғорга чиқиб кетар, ерлик

аҳоли одатича рамазон ойини у ерда ибодат билан ўтказарди. Ғамлаган

озиқалари тугагач, Хадича олдига қайтиб, бир оз вақтдан сўнг яна ўша ғорга

кетар эди. У ерда ўзини сукунатга бериб, чуқур ўйга толар, ғойибдан

қулоқларига «Сен Аллоҳнинг элчисисан» деган товушлар эшитилар эди. Кўп

туш кўрар, тушида кўрган нарсалари ўнгида тўғри чиқар эди.

Мадина даври. Мадиналик «ансор» (ѐрдамчи)лар маккалик

«муҳожир»ларни самимий кутиб олдилар. Муҳаммад пайғамбарнинг Мадинага

кўчиб ўтиши рабиъ ал-аввалнинг саккизинчи куни, милодий 622 йил 20

сентябрда юз берди.

Ислом таълимоти. Ислом сўзининг араб тилидаги луғавий маъноси –

таслим бўлиш, бўйсуниш, истилоҳда эса ягона Аллоҳга бўйсуниш маъноларини

беради. Ислом дини таълимоти бўйича Муҳаммад пайғамбар аввалги (ўрта Ер

ҳавзаси цивилизациясида маълум бўлган) пайғамбарлар ишини давом эттирган,

улар динини қайта тиклаган, қиёмат олдидан юборилган охирги пайғамбар

(Хотам ал-анбийо’) – набий ва расул деб тан олинади.

Исломнинг асосий шартлари ҳисобланмиш беш рукн қуйидагилардир:

1) имон;

2) намоз;

3) закот;

4) рўза;

5) ҳаж;

Ўтилган мазу бўйича саволлар

1. Ислом дини пайдо бўлишидаги ижтимоий, тарихий шарт-шароитлар

нималардан иборат?

2. Ислом динининг асосий таълимоти нимадан иборат?

3. Ислом дини тарқалишида Муҳаммад (С.А.В) ўрни

4. Пайғамбаримизга ваҳий нозил бўла бошлаши

5. Макка ва мадина даврини тушунтириб беринг?





2011




5. Mo‘minov A., Yo‘ldoshxo‘jaev H., Rahimjonov D., Abdusattarov A.


2004. – 296 b




2002


9. Islom ma‘rifati: asliyat va talqin: o‘quv-uslubiy qo‘llanma / Mas‘ul muharrir

Usmonxon Alimov. – T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2011. – B.158

10. Islom. Entsiklopediya. A-H / Z.Husniddinov tahriri ostida. – T.: ―O‘zbekiston

milliy entsiklopediyasi‖ 2004. – 320 b

11. Hasanov A.A. Qadimgi arabiston va ilk islom: 1 kitob. Johiliya asri // Tahrir

hayati. H.Karamatov., N.Ibrohimov., Z.Husniddinov va boshq. /. – T.:



Режа:

1. Қуръон, Ҳадис, шариат.


3. Имом ал-Бухорий, Абу Исо ат-Термизий хадисларининг қисқача

мазмуни ва ижтимоий моҳияти.

4. Ҳозирги даврда ислом ва ѐшлар маънавияти.

5. Тасаввуф таълимоти. Ҳозирги замонавий тариқатчилик.

Қуръони карим – Аллоҳ тарафидан 23 йилга яқин муддат мобайнида

Муҳаммад пайғамбарга оятма-оят, сура-сура тарзида нозил қилинган илоҳий

китобдир. Бу китоб ислом динининг муқаддас манбаи ҳисобланади. Ислом

илоҳиѐт мактабларидан бири аҳл ас-сунна ва-л-жамоа таълимотига кўра,

Қуръон Аллоҳ таолонинг сўзи ва унинг азалий илмидир.

Мазкур илоҳий китобнинг бир нечта номлари бўлиб, улардан «Қуръон» сўзи

– арабча «қара’а» (ўқимоқ) феълидан олинган. Бошқа фикрга биноан, у сурѐний

тилидаги «кераин» – «муқаддас ѐзув» маъносини билдирувчи сўздан олинган.

Қуръон 114 та сурадан иборат. Сура Қуръондан бир бўлак бўлиб, энг ками учта

ѐки ундан ортиқ оятларни ўз ичига олади. Оятлар сони эса, Қуръон матнларини

тақсимлашнинг турли йўлларига кўра, 6204 та, 6232 та, ҳатто 6666 тагача

белгиланган. Бу ҳар хиллик Қуръон нусхаларининг бир-биридан фарқли

эканлигини эмас, балки ундаги оятларнинг турли қироат мактабларининг

(уларнинг сони 14 дан ортиқ) анъаналари бўйича турлича тақсимланганлигини

билдиради.

Исломшунослик ва қуръоншунослик хулосалари асосида сураларнинг

хронологик тартибини қуйидагича шаклда тасаввур қилиш мумкин:

1. Биринчи Макка даври (610-615 йиллар). Бу даврда юксак адабий ижод

намуналари бўлган сажъ жанридаги суралар ўқилган. Европа олимлари уларга

«Назмий суралар» деб ном берганлар.

2. Иккинчи Макка даври (616-619 йиллар). Бу суралар Муҳаммад

пайғамбар ва уларнинг издошлари доимий таъқиб остида яшаган ва кўпчилиги

Ҳабашистонга кўчиб кетган вақтда ўқилган. Бу сураларда Аллоҳ «Раҳмон»

сифатида кўп тилга олинганлиги сабабли Европа олимлари уларни «Раҳмон

суралари» деб атаганлар.

3. Учинчи Макка даври (619 йил бошларидан – 622 йил сентябригача). Бу

даврда ҳам Муҳаммад пайғамбар ва унинг издошлари таъқиб остида яшаганлар,

махфий равишда, кўпинча шаҳардан ташқарида ибодатга тўпланганлар. Бу давр

сураларида пайғамбарлар ҳақидаги асотир-ҳикоятларга кенг ўрин берилганлиги

сабабли европалик олимлар буларга «Пайғамбарлик суралари» деб ном

берганлар.

Тарихий воқеаларни аниқроқ акс эттиришини эътиборга олган ҳолда

Мадинада туширилган 24 та суранинг нозил бўлиш даврини қуйидаги беш

босқичга ажратиш мумкин:

I давр (622 йил октябридан 624 йилгача) Муҳаммад пайғамбар Мадинага

кўчиб ўтганидан сўнг то маккаликлар билан биринчи йирик тўқнашув – Бадр

жангигача нозил бўлган тўрт сура бу даврга киради.

II давр (624 йил мартидан 625 йил мартигача). Бу давр Бадр жангидан то

Уҳуд жангигача ўтган бир йил мобайнида нозил бўлган уч сурани ўз ичига

олади.

III давр (625 йил мартидан 627 йил мартигача). Уҳуддаги мағлубиятдан то

Хандақ жангигача ўтган икки йил ичида бешта сура нозил бўлган.

IV давр (627 йил апрелидан 630 йил январигача). Бу даврга Хандақ

жангидан то Макка фатҳигача ўтган салкам уч йил ичида нозил бўлган саккиз

сура киради.

V давр (630 йил февралидан 632 йил майигача). Макка фатҳидан Муҳаммад

пайғамбарнинг вафотигача ўтган икки йилдан ортиқроқ давр ичида яна тўртта

сура нозил бўлган.

Шариат – арабча тўғри, юриш лозим бўлган йўл демакдир. Шариат ислом

ҳуқуқи, ахлоқи, маросимлари ва қоидалари тўпламидир.

Қиѐс- исломда шариат манбаларидан бири. Қуръон, Сунна, Ижмода

бирор ҳуқуқий масалага аниқ жавоб топилмаганида, уни шунга ўхшаш масалага

таққослаш йўли билан ҳукм чиқариш.

Ижмоъ – шариат манбаларидан бири. Қуръон ва ҳадисларда аниқ

кўрсатма берилмаган ҳуқуқий масалани ҳал этишда мусулмон

қонуншуносларининг тўпланиб ягона фикрга келган ҳолда ҳукм чиқариши.

Ҳадис – Муҳаммад пайғамбарнинг айтган сўзлари, қилган ишлари,

тақрирлари (кўриб қайтармаган ишлари) ѐки у кишига берилган сифатларни

ўзида мужассам қилган хабар ва ривоятлардир. «Ҳадис» сўзининг луғавий

маъноси – «сўз, хабар, ҳикоя; янги».

Ҳадислар ислом дини таълимоти ва қонунлари учун, баъзи мазҳаблар

наздида, Қуръондан кейинги иккинчи манба ҳисобланади. Ҳадислар таркиб

жиҳатидан икки қисмдан: айнан хабар берувчи матн ва уни ривоят қилган

ровийлар занжири – исноддан иборат.

Ҳадис кўпинча сунна сўзи билан ҳам ѐнма-ѐн келади. Сунна сўзининг

луғавий маъноси – «одат», «тариқа», «йўл» бўлиб, истилоҳда Пайғамбар

одатлари, тутган йўли, тақрир (кўриб қайтармаган) ва буюрган ишларига

нисбатан ишлатилади. Бошқача қилиб айтганда, бу истилоҳ Пайғамбар турмуш

тарзини англатади.

Ҳанафия мазҳаби. Мазҳаб эпоними Абу Ҳанифа ан-Нуъмон ибн Собит ал-

Куфий (699-767) ҳисобланади. Аммо мазҳабни шакллантиришда унинг

ўқувчилари Абу Йусуф (ваф. 798 й.) ва Муҳаммад ибн ал-Ҳасан аш-

Шайбонийларнинг (ваф. 804-05 й.) хизмати каттадир. Умумисломий

масалаларда мазҳаблар ўртасида катта фарқларни учратмасак-да, шу билан

бирга хусусий масалаларнинг қарийб ҳаммасида ўзига хос қоидалар

мавжудлигини кўрамиз. Шу сабабли бошқа мазҳаблар билан қиѐсан ҳанафия

мазҳабига хос бўлган жиҳатларни санаб ўтиришга ҳожат йўқ.

Ҳанафия мазҳаби, асосан, Албания, Босния ва Герцеговина, Туркия, Сурия,

Ироқ, Афғонистон, Покистон, Ҳиндистон, Бангладеш, Туркманистон,

Ўзбекистон, Қирғизистон, Қозоғистон, Тожикистон, Россия, Жибути, Эритрея

мамлакатларида кенг тарқалган. Ҳанафийа мазҳаби ривожида Ўрта Осиѐ

(Мовароуннаҳр) фақиҳларининг ўрни беқиѐсдир. X-XII асрлар давомида Яқин

Шарқ мамлакатларида шиалик тазйиқи остида сўниб борган ҳанафий

марказларни Салжуқийлар, Усмонийлар императорлиги даврида айнан

Мовароуннаҳр ҳанафийлари қайтадан тикладилар. Улар барча янги марказлар

учун устоз бўлиб қолдилар.

Моликия мазҳаби. Мазҳаб асосчисининг тўлиқ исми Молик ибн Анас ибн

Молик ибн Аби Омир ал-Асбаҳийдир. Имом Молик 93/711-12 йили Мадинада

туғилган. Унинг машҳур асарлари орасида «ал-Муватто» бор.

Моликия мазҳаби кўпроқ Миср, Судан, Ливия, Тунис, Жазоир, Марокаш,

Мавритания, Ѓувайт, Баҳрайнда тарқалган.

Шофиъия мазҳаби. Асосчисининг тўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Муҳаммад

ибн Идрис ибн Аббос ибн Усмон ибн Шофиъ ал-Ҳошимий ал-Мутталибий. У

767 йилда Фаластин диѐрида таваллуд топган. Имом Шофиъий 800 йилда шиа

мазҳабини қабул қилган деб айбланиб, Ироққа сургун қилинди. Ироқда Имом

Шофиъий Абу Ҳанифанинг шогирдларидан Имом Муҳаммад аш-Шайбоний ва

бошқа Ироқ фақиҳлари билан учрашиб, улар билан илмий мунозаралар

ўтказди. У 814-15 йили Мисрга келиб, у ерда ўз илмий фаолиятини давом

эттирди. У бу ерда ўз мазҳабининг асосини ташкил қилган «ал-Умм» асарини

ѐзди. Имом Шофиъий 820 йили Мисрда вафот этди. Унинг шогирдлари орасида

Исмоил ибн Йаҳйо ал-Музаний, Абу Йаъқуб Йусуф ибн Йаҳйо ал-

Бувайтийларнинг номларини алоҳида қайд этиш ўринли.

Шофиъия мазҳаби Сурия, Ливан, Фаластин, Иордания, Саудия Арабистони,

Бирлашган Араб Амирликлари, Яман, Миср, Сомали, Комор ва Мальдив

ороллари, Ҳиндистон, Малайзия, Индонезия, Бруней султонлигида тарқалган.

Ҳанбалия мазҳаби. Мазҳабнинг эпоними – Абу Абдуллоҳ Аҳмад ибн

Ҳанбал 780 йили Бағдод шаҳрида туғилган. Ибн Ҳанбал фаолияти анъаначилар

илоҳиѐти билан муътазила орасидаги ғоявий курашнинг авжига чиққан

(Қуръони каримни махлуқ, яъни яратилган деган ақидани ҳокимият тарафидан

халққа куч билан сингдириш билан боғлиқ миҳна – «синов») даврига тўғри

келди. Бошқа олимлар қатори Ибн Ҳанбал ҳам қувғинга учраб, 833 йилда

ҳибсга олинди. У ҳадис илмида «ал-Муснад» асарини ѐзди. Олимнинг

шогирдлари Ибн Ҳанбал таълимотини ривожлантириб, кейинчалик фиқҳий

мазҳаб даражасига олиб чиқдилар. Ҳанбалия мазҳаби ҳозирги кунда Саудия

Арабистони, Қатар, Баҳрайн каби давлатларда тарқалган.

Исломнинг асосий оқимлари. Сунналар. Исломнинг кенг тарқалган

оқимларидан бўлиб, Осиѐ ва Африка қитъаларида яшашади. Сунна YII асринг

иккинчи ярмида Арабистонда пайдо бўлиб, VII – XII асрларда диний- сиѐсий

курашлардан сўнг халифаликнинг етакчи эътиқодига айланди. Суннийлар

қуръони Карим билан бир қаторда Сунналарнинг ҳам муқаддаслигини тан

олишади. Суннанинг ханафийлик, маликийлик, шафийлик ва ханбалийлик каби

тўрт мазҳаби бор. Улар ўз номини асосчилари исмидан олишган.

Мамлакатимиздаги мусулмонларнинг асосий қисми ханафийлардир. Шимолий

Кавказда шафиийлар яшашади.

Шиалар. Исломнинг яна бир оқими Шиялардир. Шиалар арабча гуруҳ,

партия маъносини англатади. Шиитлар қуръони Каримнинг илоҳийлигини

эътироф этган ҳолда, унинг оятларини Алига нозил бўлган деб билишади.

Шиаларнинг имомийлар мазҳаби 11 имом бор дейишади. ўн иккинчи имом

Муҳаммад ал Маҳди IX аср охирларида ғойиб бўлган, аммо у албатта бир куни

қайтади ва ер юзида адолат тантана қилади. Шиитлар Эрон, Ироқ, Покистон

каби мамлакатларда яшашади.

Имом ал-Бухорий – Ислом оламида энг етук ва машҳур муҳаддис

Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий 810 йилнинг 20 июлида бухоро шаҳрида

дунѐга келган. Отаси шайх Исмоил ибн Иброҳим ўз даврининг илмли

одамларидан бўлган. Бироқ, унга ўғлининг қандай одам бўлиб етишишини

кўриш насиб этмаган.

Имом ал – Бухорий гўдаклигидаѐқ отадан етим қолиб, онаси қўлида вояга

етган. Ақл-идрокли, ўткир зеҳнли бўлган Имом ал-Бухорий 10 ѐшиданоқ араб

тили ва ҳадис китобларини астойдил ўқиган ва уларни ѐдлашга қунт билан

киришган.

825 йилда у онаси ва акаси билан ҳаж сафарига борган. 6 йил Ҳижозда

яшаб, ҳадис илмидан астойдил сабоқ олган. Сўнгра ўз билимини ошириш

мақсадида Дамашқ, Қоҳира, Басра, Куфа ва Боғдод каби шаҳарларда яшаб,

машҳур олимлардан ҳадис, фиқҳ илмидан таҳсил олган.

Имом ал-Бухорийдан бой ва қимматли илмий мерос – 20 дан ортиқ асар

қолган. Уларнинг ичида ―Ал-Жамеъ ас-саҳийҳ‖ (Ишонарли тўплам) ва ―Ал-адаб

ал – муфрад‖ (Адаб дурдоналари) энг машҳурларидир.

―Ал-Жамеъ ас-саҳийҳ‖ ислом оламида Қуръондан сўнг кейинги иккинчи

муқаддас китоб, деб якдиллик билан эътироф этилган.

Бу тўплам 7275 та энг ―саҳийҳ‖ – ишонарли ҳадислардан иборат.

Ҳадислар нафақат шариат манбаи, айни пайтда тарбия манбаи ҳамдир.

Масалан, ҳадисда инсон иймони мукаммал бўлмоғининг 3 шарти ҳақида бундай

дейилган:

а) тўғри эътиқодли бўлиш; б) кишилар билан яхши муносабатда бўлиш: в)

киши ўз устида ишламоғи ва ва ўзини ибодат ҳамда тоатда чиниқтирмоғи

лозим.

Бу фикрлар кейинги ҳадисларда янада ривожлантирилиб, иймони

мукаммаллликка яна қуйидаги уч шарт қўшилган:

а) инсофли ва адолатли бўлиш; б) барчага салом бериш; в) камбағалларга

садақа бериб туриш.

Қуйидаги ҳадислар мазмунига диққат қилинг:

- Қўли ва тили билан ўзгаларга озор бермаган киши мусулмондир.

- Очларни тўйғазиш исломдандир.

- Ўзи яхши кўрган нарсани ўзгаларга раво кўрмоқлик иймондандир.

- Фитнадан ҳазар қилмоқ диндандир.

- Ҳаѐ иймондандир

- Омонатга хиѐнат қилмоқлик, ѐлғон сўзлаш, сўзда турмаслик, кек сақлашлик,

мунофиқликнинг аломатларидир.

Имом ал-Бухорийнинг ―ал-Адаб ал-муфрад‖ китобига ―Ишонарли

тўплам‖дан 1322 ҳадис киритилган. Бу китоб фарзандларнинг ўз ота-оналари

олдидаги қуйидаги бурчлари ҳақидаги ҳадислар билан бошланади:

- Ота-онани хафа қилиб йиғлатиш – энг катта гуноҳ.

- Ота-онасига лаънат ўқиган кишига Аллоҳ таоланинг лаънати бўлсин.

Илм олиш ҳақидаги қуйидаги ҳадислар ҳам таҳсинга лойиқ:

- Бешикдан лаҳад олдигача илм изланглар.

- Чину Мочинда бўлса ҳам илмни изланглар.

Умуминсоний қадриятларга айланган бу дурдона фикрларга тан бермайдиган

инсон топилмаса керак.

Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ат-Термизий 824 йилда Термиз шаҳрида

туғилган. Мусулмон дунѐсининг машҳур шаҳарларида машҳур алломалардан

сабоқ олган.

Ат-Термизийнинг ҳадислар тўплами – ―Ал Жамеъ ас саҳийҳ‖ деб аталади.

Ат-Термизий ҳадисларни 3 гуруҳга ажратган. Улар – ―саҳийҳ‖, ―ҳасан‖ ва

―заиф‖ деб аталган. Ҳар бир ҳадисга ―саҳийҳ‖, ―ҳасан‖ ва ―заиф‖ белгиларини

қўйиб чиққан. Бу билан ат – Термизий ҳадисларининг ишонарлигини

аниқлашда чна бир босқичга кўтарилган. Ат-Термизий 70 ѐшда вафот этган. Бу

улуғ зот тўплаган ҳадислар инсон тарбиясида катта аҳамиятга эгалигини

қуйидаги ҳадислардан билиб олиш мумкин:

- Кимки ѐлғон сўзлашни, бошқа бировга бўҳтон қилишни қўймаса, унинг

тутган рўзасига Аллоҳ таола муҳтож эмас.

- Ҳар бир маст қилувчи нарса харомдир.

- Эзгуликнинг энг яхшиси ўз отасининг севган одамларига яхшилик

қилишдир.

- Кимки кичикларга раҳм шафқат қилмаса ва катталарга иззат-ҳурмат

кўрсатмаса, биздан эмас.

- Бир-бирингизнинг орангизни узманг, бир бирингизнинг орқангиздан айб

қидирманг. Бир бирингизни ѐмон кўрманг ва бир бирингизга ҳасад қилманг.

- Қайси бир ѐш киши қарини кишини ҳурмат қилса, у кексайганида ўша

ҳурматни кўради.

Хулоса қилиб айтганда, ислом динининг асоси бўлган Қуръондан кейинги

манба-ҳадис буюк боболаримиз томонидан тўпланган. Улар ўзларининг бу

улуғ ишлари билан ислом дини ривожига улкан ҳисса қўшганлар.

Мистицизм, мистика сўзлари қадимий юнон тилидаги mistikos - яширин,

сирли маъноларидаги сўздан олинган бўлиб, илоҳиѐт билан бевосита мулоқот

қилиш мумкинлиги ҳақидаги таълимот. Бу таълимот инсоннинг Худо билан ақл

ва ҳиссиѐтдан юқори бўлган сирли алоқаси бўлиб, унинг натижасида инсонда

Худони билиш ҳосил бўлади. Қадимий Шарқ ва Юнон динларида ҳам инсонни

ғайритабиий кучлар билан боғлайдиган урф-одатлар (мистериялар) –

мистицизм элементлари бор эди. Яккахудолик динларининг барчасида

мистицизм элементлари мавжуд. Ҳаѐтнинг барча соҳаларига диний эътиқод

тегишли бўлган ўрта асрларда унинг роли катта бўлди.

Суфийликнинг пайдо бўлиши ва шаклланиши. Тасаввуфга асос

бўлган таркидунѐчилик кайфиятлари деярли ислом билан бир даврда юзага

келди. Суфийликнинг илк намояндалари деб Пайғамбар а.с.нинг Абу-д-Дардо,

Абу Зарр, Ҳузайфа (вафотлари VII асрнинг иккинчи ярми) каби саҳобалари

ҳисобланади. Аммо исломдаги аскетик-мистик оқимнинг шаклланиши VIII

асрнинг ўрталари IX асрнинг бошларига тегишли. Бу даврда суфийлар қаторига

муҳаддислар, қорилар, қуссослар, Византия билан чегара урушларида

қатнашган жангчилар, косиблар, тижоратчилар, шу жумладан исломни қабул

қилган христианлар кирганлар. Бу даврда суфий ѐки ат-тасаввуф терминлари

ҳали кенг тарқалмаган эди: унинг ўрнига зуҳд (таркидунѐчилик) ѐки зоҳид,

обид сўзлари ишлатилар эди. Исломдаги бу мистик-аскетик оқимнинг пайдо

бўлиши ва тараққий этишига мусулмон жамиятидаги биринчи икки аср

давомидаги сиѐсий-ижтимоий беқарорлик, диний ҳаѐтнинг мураккаблиги,

унинг натижасида келиб чиққан маънавий-ғоявий изланиш ва бошқа

динларнинг, хусусан христианликнинг таъсирини кўрсатиш мумкин.

Тасаввуфда Аллоҳга етишиш фақатгина юзини кўриш билан эмас, унга

қўшилиб кетиш (фано‘/бақо‘) билан бўлиши ҳам мумкин деган фикр илгари

сурилди. Мансур ал-Ҳаллож, ибн ‗Ато, ‗Айн ал-Қудот ал-Ҳамадоний каби

кишиларнинг қатл этилиши бошқа суфийларни хушѐрликка чақирди.

Тасаввуф - манбаларнинг келтиришича, баъзи мусулмонлар калом ва мантиқ

илмларидаги турли кўринишдаги тортишувлардан, қуруқ баҳслардан ўз

қалбларини сақлаб, Аллоҳ таолонинг муҳаббати йўлида зуҳд ва тақвони

ўзларига касб қилиб олдилар. Бу каби кишиларга «суфий» деб ном берилди.

Ислом динида биринчи суфий номини олганлардан Абу Ҳошим Шомий (ваф.

160/776-77 й.), тасаввуф усулига биринчи марта шарҳ берган киши Имом

Моликнинг шогирди бўлмиш Зуннуни Мисрий (ваф. 256/869-70 й.), минбардан

туриб биринчи маротаба тасаввуфга чақирган киши Шиблий (ваф. 334/945-46

й.), тасаввуф усулини кенгайтириб тартибга солган киши Жунайд Бағдодий

(ваф. 398/1007-08 й.) эди. Аѐллардан биринчи суфий бўлган киши Роби‘а

‗Адавиййа (ваф. 135/752-53 й.)дир. Умуман олганда тасаввуфнинг ривожланиш

йўли ислом тарихининг ажралмас бир бўлагидир.

Мовароуннаҳрга суфийлик Эрон орқали кириб келган. Мовароуннаҳрда жуда

кенг тарқалган суфийлик оқими ақоид олими Шайх Абу Йа‗қуб Йусуф ал-

Ҳамадоний (ваф. 535/1140-41 й.) мактабидан бошланган. Йусуф

Ҳамадонийнинг мактаби икки тармоққа ажралган эди.

Биринчиси, «Хуросон мадрасаси» яъни, шаҳар ва шаҳар атрофларида

ривожланган ва халқ орасида кенг тарқалган. Бу оқимга Хожа Йусуф

Ҳамадонийнинг машҳур шогирди Хожа ‗Абд ал-Холиқ ал-Fиждувоний (ваф.

1179 й.) муршидлик қилган. Кейинчалик бу оқимга Хожа Муҳаммад Баҳоуддин

Нақшбанд (1318-1389) муршидлик қилган ва бу даврда нақшбандиййа тариқати

бутун ислом оламига тарқалган.

Иккинчиси, Шайх Аҳмад Яссавий (1105- 1166) ва унинг шогирдлари номи

билан боғлиқдир. Аҳмад Яссавий суфийлик тариқатининг тарғиботчиси бўлиш

билан бирга шоир ҳам эди. У қадимий ўзбек (туркий) тилида ижод қилган.

Яссавий асарлари мажмуаси 1878 йили нашр этилган «Девони ҳикмат» номи

билан маълум. Бу асар ислом мафкурасининг содда ифодаси бўлиб, суфийлик

асосларини тарғиб қилади. Унинг фикрича, дунѐнинг ноз-неъматларини сўраган

киши суфий эмас, балки зуҳд ва тақвони ихтиѐр этиб, умрини тоат-ибодат ҳамда

йиғи билан ўтказган киши суфийдир. Унинг «Ҳикмат»и халқ орасида

машҳурдир. Яссавиййа тариқати XII асрда Мовароуннаҳрда пайдо бўлган ва

Эронга ҳам кенг ѐйилган. Яссавийлик руҳий осойишталикка, суфийлик йўлига

киришга, пирнинг раҳбарлигида «камолот» сари боришга даъват этган.

Яссавиййа кейинчалик нақшбандиййа тариқати билан бирлашиб кетган.

Фиқҳ - одатда «фуру‗ ал-фиқҳ» (сўзма-сўз: «фиқҳ тармоқлари») шариатни

конкрет соҳаларга тадбиқ қилишдан ва «усул ал-фиқҳ» (сўзма-сўз: «фиқҳ

асослари») шариат хукм оладиган манбаларни ишлаб чиқишдан иборат бўлади.

Тарихий тадрижга кўра «ал-фиқҳ» - усул ал-фиқҳдан аввал пайдо бўлган. Фиқҳ

илмининг тадрижий ривожини мутахассис олимлар томонидан бир неча

даврларга тақсим этилган. Масалан:

Пайғамбар с.а.в. даври (610-632). Бу даврда Пайғамбар с.а.в. ҳали ҳаѐт эдилар.

Ваҳий келиши давом этаѐтган бир давр эди. Ихтилофли ва муаммоли масалаларни

шахсан у зотнинг ўзлари орқали ҳал этиларди. Муҳаммад с.а.в. пайғамбар бўлиш

билан бирга давлат бошлиғи ҳам эдилар. Барча ҳуқуқий масалалар, суд

жараѐнлари, ижро бевосита у зотнинг бошчиликларида бўлар эди.

Саҳобалар даврида қуйидаги фиқҳ марказлари шаклланди :

А) Мадина мактаби;

Б) Макка мактаби;

В) Куфа мактаби;

Г) Миср мактаби;

Д) Шом мактаби;

Юқорида номлари зикр этилган илм марказларида таълим бериш услуби ўша

ўлканинг мавжуд маданияти ва урф-одатларидан келиб чиққан ҳолда бир-

биридан бир оз бўлсада фарқ қилар эди. Шунингдек, ибодат ва муомала

масалаларидаги ижтиҳодлар (ижтиҳод – фақиҳнинг бирор масала юзасидан

чиқарган фатвоси) ҳам турли шаклларда эди. Бу ҳолат маълум ўлкаларда турли

мазҳабларнинг пайдо бўлишига асос бўлиб хизмат қилди.


5. Ислом динининг асосий манбалари Қурон ва ҳадис

6. Ислом динидаги мазҳаблар ва уларнинг моҳиятини тушунтириб беринг?

7. Имом ал-Бухорий меросининг маънавий-ахлоқий аҳамиятини

тушунтириб ўтинг?

8. Имом ат-Термизий меросининг маънавий-ахлоқий аҳамиятини

тушунтириб ўтинг?

9. Тасаввуф таълимотининг пойдо бўлиши тўғрисида тушунтириб ўтинг?

10. Фиқҳ илми нима?








2004. – 296 b






2002




45. Qur‘oni Karim ma‘nolarining tarjimasi va tavsifi. / tarjima va izohlar. Muallif

Abdulaziz Mansur. ―Toshkent islom universiteti‖ 2009 y.

Мавзу: Исломдаги мазҳаблар ва ғоявий-сиѐсий оқимлар.

11. Ижтимоий ҳаѐтдаги ўзгаришлар ва диндаги ислоҳотчилик

ҳаракатлари.

12. Диний ақидапарастлик тушунчаси ва унинг салбий оқибатлари.

13. Жаҳон миқѐсида терроризмига қарши кураш.

14. Ўзбекистоннинг диний фундаментализм ва терроризмга қарши

кураш соҳасида олиб бораѐтган сиѐсатида И.А.Каримов ташаббуси.

XX аср инсониятга улкан кашфиѐтлар, буюк ютуқлар, умуминсоний

қадриятлар, хусусан, Ўзбекистонимизга мустақилликдек буюк бахтни берди.

Аммо у бизга халқаро миқѐсдаги диний экстремизм, фундаментализм,

миллатчилик ва терроризмни ҳам мерос қилиб қолдирди. Бу салбий

ҳодисаларнинг на фақат Марказий Осиѐ, балки бутун жаҳон учун офат-фожеа

келтириши мумкинлиги ҳақида Президентимиз ўтган асрнинг охирги

йилларидаѐқ бутун дунѐни огоҳ қилди.

Дунѐвий тараққиѐт йўлидан бораѐтган мамлакатлардаги динга бўлган

муносабат демократия мезонларига асосланганини чуқур идрок этамиз. Уларда

дин ҳаѐтидаги ижтимоий-маданий ва маънавий-руҳий муҳит ранг-баранглигини

таъминловчи хилма-хил тарихий қадриятлар силсиласидаги тенг ҳуқуқли бўғин

сифатида қабул қилинганлигига ишонч ҳосил қиламиз. XX

асрнинг иккинчи ярмида умуммусулмон цивилизацияси ҳудудида жойлашган

айрим давлатлар тараққиѐти тажрибаси, афсуски, баъзиларда, хусусан, ғарб

дунѐсида, ислом дининг жамият ривожланишига кўрсатиши мумкин бўлган

ижобий таъсири ҳақида жиддий шубҳалар туғилишига сабаб бўлди.

Масаланинг тассуфли жиҳатларидан яна бири шундаки, ҳақикий инсонпарвар

Исломнинг асл моҳиятидан йироқ кўринишлар, охирги йилларда, айрим

олимлар томонидан олға сурилаѐтган цивилизациялараро қарама- қаршилик ва

зиддиятлар ҳақидаги сунъий назарияларини озиқлантирмоқда, турли

маданиятларни қиѐслаш жараѐнида умуммусулмон маданиятининг салбий

жиҳатларини бўрттириб кўрсатишда дастак бўлиб хизмат қилмоқда.

Шу билан бир вақтда, масаланинг иккинчи томонига катта аҳамият

берилган. Яъни юқоридаги мезонлар Конститутциянинг 57 моддасида

қуйидагича аниқлантирилади: «Конституциявий тузумни зўрлик билан

ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи, республиканинг суверенитети, яхлитлиги

ва хавфсизлигига, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига

қарши чиқувчи, уруши, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб

қилувчи, халқнинг соғлиги ва маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек

ҳарбийлаштирилган бирлашмаларнинг, миллий ва диний руҳдаги сиѐсий

партияларининг ҳамда жамоат бирлашмаларининг тузилиши ва фаолияти

тақиқланади. Махфий жамиятлар ва уюшмалар тузиш тақиқланади».

Президентимиз И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида:

хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт кафолатлари»

китобида мамлакатимиз шароитида дунѐвий давлатнинг дин билан

муносабатларини аниқлаштирувчи асосий тамойиллар қаторига.

- диндорларнинг диний туйғуларини ҳурмат қилиш;

-диний эътиқодларнинг фуқароларнинг ѐки улар уюшмаларининг хусусий

иши деб тан олиш;

-диний қарашларга амал қилувчи фуқароларнинг ҳам, уларга амал

қилмайдиган фуқароларнинг ҳам ҳуқуқларини тенг кафолатлаш ҳамда уларни

таъкиб қилишга йўл қўймаслик;

-маънавий тикланиш, умуминсоний ахлоқий қадриятларни қарор топтириш

йўлида диний уюшмаларнинг имкониятларидан фойдаланиш учун улар билан

мулоқот қилиш йўлларини излаш зарурияти;

-диндан бузғунчилик мақсадларида фойдаланишга йўл қўйиб

бўлмаслигини эътироф этиш» киритилган.

Дунѐвий жамият қуришни кўзлаган давлатимизнинг динга муносабатини

белгиловчи зикр этилган конституцион мезонлар ва Президентимиз

фикрларидан қуйидаги иккита асосий хулоса келиб чиқади:

Биринчидан Ўзбекистонда барпо этилаѐтган демократик ҳуқуқий ва

адолатли дунѐвий жамият қуриш концепциясида дин - маданий - маънавий

омиллар умумий силсиласига кирувчи барча миллий қадриятлар қаторида тенг

ҳуқуқли қадрият сифатида сўзсиз тан олинади. Мустақил ривожланиш

йилларида ушбу мезоннинг ҳаѐтга нечоғлик изчил татбиқ этилаѐтганини фақат

қалби кўр, адолатга хусумат билан муносабатда бўлган кимсаларгина инкор

этиши мумкин.

Иккинчидан, соф диний эхтиѐжларни қондиришдан ташқарида бўлган ҳар

қандай ғаразга эришиш йўлида диний омилдан фойдаланиш га интилиш

қатъиян ман этилади.

Президент, ҳақли равишда, диннинг Ўзбекистон фуқаросини

тарбиялашдаги катта имкониятларига ишонади ва «биз дин бундан буѐн ҳам

аҳолини энг олий руҳий, ахлоқий ва маънавий қадриятларидан, тарихий ва

маданий меросидан баҳраманд қилиши тарафдоримиз», деб таъкидлайди .

«Лекин биз - давом этади И.А.Каримов, - ҳеч қачон диний даъватлар ҳокимият

учун курашга, сиѐсат, иқтисодий ва қонуншуносликка аралашиш учун байроқ

бўлишига йўл қўймаймиз».

Жаҳон динларида экстремизм, фундаментализм иллатлари.

Фундаментализм ибораси илк бор I Жаҳон уруши арафасида вужудга келган

протестантизмдаги ортодоксал оқимларни ифодалаш учун ишлатилган. Бу оқим

1910 йилдан кейин шу ном билан атала бошлаган. Фундаменталистлар

христианликнинг анъанавий ақидаларига, айниқса, Библиянинг мутлақ

мукаммаллигига ишонишни мустаҳкамлашни, уни сўзма-сўз шарҳлашга қатъий

риоя қилишни талаб қилдилар. Бу оқим кейинчалик Америкада кенг тарқалиб,

1919 йили Филадельфияда Жаҳон христиан фундаменталистлари

ассоциациясига асос солинди.

Асримизнинг 70-йилларидан бошлаб эса бу сўз исломга нисбатан қўлланила

бошланди. Ислом фундаментализми замонавий исломдаги уч йўналишдан

биридир (қолган иккитаси – традиционализм ва модернизм). Ислом

фундаментализмининг асосий ғояси – «соф ислом» принципларига қайтиш,

мақсади «исломий тараққиѐт» йўлини жорий этишдир.

XX асрнинг 80-90-йилларида бутун дунѐда диний омилнинг фаоллашуви

собиқ советлардан кейинги маконда ҳам ўз аксини топди. Бу давр жамият

тараққиѐтида, бир жиҳатдан, диний эътиқоднинг ижтимоий-маданий ҳаѐтдаги

табиий мавқеи тикланаѐтган, иккинчи томондан, мазкур асосда айрим

мафкуравий зиддиятлар туғилиши вақти бўлди.

Асосий Қонунимизда яна шу нарса қатъий қилиб белгилаб қўйилганки,

конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи,

Республиканинг суверенитети, яхлитлиги ва хавфсизлигига, фуқароларнинг

конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши чиқувчи, урушни, ижтимоий,

миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи, халқнинг соғлиғи ва

маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек, ҳарбийлаштирилган

бирлашмаларнинг, миллий ва диний руҳдаги сиѐсий партияларнинг ҳамда

жамоат бирлашмаларининг тузилиши ва фаолияти тақиқланади (57-модда).

Ўзбекистонга нисбатан ислом фундаментализмининг таҳдиди

ақидапарастликни ѐйиш, бу йўл билан мусулмонларнинг ислоҳотчи давлатга

ишончини йўқотишга уринишда ўзини намоѐн этмоқда. Бундай гуруҳлар

мустаҳкамланиб бораѐтган умуммиллий бирдамлик ва ҳамжиҳатлик, миллатлар

ва фуқаролараро тотувликка раҳна солишга ҳаракат қилмоқдалар. Демократия

ва дунѐвий давлат тушунчаларини, эътиқод эркинлигига асосланган кўп

конфессияли дунѐвий жамиятни обрўсизлантиришга йўналтирилган саъй-

ҳаракатларни амалга оширмоқдалар.

Президентимиз таъкидлаганидек, «энг аввало, жамият, гуруҳ, алоҳида шахс

маънавий ҳаѐтининг муайян соҳаси бўлган дин умуминсоний ахлоқ

меъѐрларини ўзига сингдириб олган, уларни жонлантирган, ҳамма учун

мажбурий хулқ-атвор қоидаларига айлантирган.

Бинобарин, дин одамларда ишонч ҳиссини мустаҳкамлаган. Уларни поклаб,

юксалтирган. Ҳаѐт синовлари, муаммо ва қийинчиликларни енгиб ўтишларида

куч бағишлаган. Умуминсоний ва маънавий қадриятларни сақлаб қолиш ҳамда

авлоддан авлодга етказишга ѐрдамга келган.

Модомики, биз ѐшларимизни, Президентимиз айтганидек, Имом

Бухорийлар, Нақшбандлар ва Яссавийлар таълимоти асосида тарбиялар

эканмиз, биз уларни турли ислом ниқоби остидаги ғаразли гуруҳлар билан

буюк аждодларимиз амал қилган ва бизларга ҳам тавсия этган мусаффо ислом

ўртасини ажрата оладиган даражада билимли қилишимиз зарур бўлади.

Ваҳҳобийлик – диний-сиѐсий оқим. У XVIII асрда Марказий

Арабистоннинг Нажл вохасида юзага келган. Ваҳҳобийлар бевосита дин

номидан иш кўрган ва уни «тозалаш», гўѐки пайғамбар давридаги «асл

ҳолатига» қайтариш, барча арабларни яшил байроқ остида бирлаштириш каби

ғояларни илгари сўрган. Инглиз колониализми бу вазиятда ўз мақсади йўлида

фойдаланган: уларни қуроллантириб Усмонли туркларга қарши жанга

ташлаган. Шунинг учун ҳам улар Усмонлиларга мансуб бўлмиш ханафий

мазҳабини кофир мазҳаби дея эълон қилишган.

Ханафий эса исломдаги энг муътадил мазҳабдир. Дин амаллари унда осон

кўрсатилган. Усмонли турклар серҳашам кийим кийган, бу ҳам баланд овозда

қўшиқ куйлаш, чекиш ҳам ваҳҳобийларнинг назарида, бидъатдир ва улар шунга

қарши чиқишган. Шароит шундай эдики, фақат қарши чиқишни ўзи кифоя

қилмасди, шу боис ваҳҳобийлар бизнинг даъватларимизни тинглаб, бизга

эргашмаганлар кофирдир деган ва уларга қарши жиҳод эълон қилишган.

Ваҳҳобийлар ақидапарастликда Ибн Ханбалдан ҳам қаттиқ кетишган,

чунки ўзининг мусулмон биродарига қарши қилич яланѐочлаш учун ошиғич

асос яратиш керак эди. Улар Расули Акрам, шунингдек, ўтган исломий

азизларга ҳурмат кўрсатиш, уларнинг қабрини зиѐрат қилиш – бидъат, Оллоҳ

таолодан ўзгага сиғиниш, сўфийлар ҳам ислом кишилари эмас, деб даъво

қилишган.

Ваҳҳобийлар дунѐвий маданиятга қатъий қарши туришган, мусиқа, театр

ва тасвирий санъат билан шуғулланиш, бундан завқ – шавқ олишни

кечирилмайдиган гуноҳ деб ҳисоблашган. Айни пайтда улар ҳокимиятни

эгаллаш ва унинг воситасида ўз тартиб – таомилларини ҳаѐтга татбиқ этиш

учун қатъий кураш олиб боришган, фақат бу ният « динни аслига қайтариш»

деган даъват асосига кўрилган, холос.

Исломда Қуръони Карим ва пайғамбаримиз суннатлари асосидаги

ҳукмлар, яъни қонунлар мажмуаси шариат дейилади. Шуни ҳам унутмаслик

керакки, Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳи-с-салом яшаб ўтган даврдан буѐн

қарийб ўн тўрт аср вақт ўтди. Табиийки, ваҳҳобийлар татбиқ этишга уринаѐтган

ўша давр удумлари, турмуш тарзи, дунѐқарашни адо этиш учун бутун шарт –

шароит ўзгарган. Шунингдек, ислом оламида шариат ҳукмига лойиқ кўрилган

ижмоъ ва қиѐс тушунчаси мавжуд. Унга кўра, динга амал қилувчилар ўртасида

шариат қоидалари ҳукми хусусида ихтилоф чиқса, уламолар кенгаши, янги

фатво жорий этишган. Шу фатво шариат ҳукми мақомида бўлган. Яъни, диний

ихтилофлар, ҳокимият учун адолатсиз кураш (дейлик, халифа Язид фаолияти

каби) азалдан бўлиб турган. Аммо маълум бир диний оқим сифатида алоҳида

ҳаракат қилиш бирор-бир қоидада айтилмаган.

«Ислом миллий анъаналарининг, ислом маданиятининг тикланиш

жараѐни исломни ташқаридан ҳар қандай «импорт» қилишдан воз кечиш,

исломга сиѐсий тус бериш ва сиѐсатга ислом руҳини бахш этишдан воз

кечиш тўғри эканлигини кўрсатди», - дейди Ислом Каримов. Шу «импорт»га

банди бўлиб қолган ақидапарастлар ўз халқи бошига келтирган кул фат бу фикр

асосли эканлигини яна бир бор тасдиқлайди.

Биз XXI аср бўсағасида турибмиз. Юртбошимиз ният қилганидек, XXI

асрга соғлом авлодни етиштириб берайлик! фарзандларимиз алпқомат бўлсин!

ҳам маънавий, ҳам жисмоний жиҳатдан биздан ўзиб кетишсин!

Экстремизм-( лот экстремус ўта) – ижтимоий сиѐсий характердаги

муаммоларни ҳал этишда ўта кескин чора тадбирлар, фикр ва қарашларни

ѐқловчи назария ва амалиѐт. Экстремизм мазмунига кўра- диний ва дунѐвий,

намаѐн бўлиш шаклига кўра—ҳудудий, минтақавий, халқаро шаклларга

бўлинади. Экстремистик қарашлар жуда чуқур илдизларга эга бўлиб, ҳеч қачон

чегара билмаган, дин, миллат, ҳудудни тан олмаган. Дунѐвий экстремизмнинг

сийсий, иқтисодий, мафкуравий кўринишлари мавжуд бўлган ҳолда барча

динлар доирасида ривожланган.

Экстремизм турли кўринишларда бўлиши мумкин, большевизм,

фашизм, диний экстремизм ѐки бошқача қилиб айтганда бу тушунча жуда кенг

маъноларга эга. Ислом диний экстремизми ўзининг икки хусусияти билан

ажралиб туради:

1. Уларнинг ақидаларига кўра, гўѐ барча ҳозирги замон мусулмон

жамоалариисломий тусларини йўқотганлар ва жоҳилия асри жамиятларига

айланганлар.

2. Улар гўѐ ―ҳақиқий‖ мусулмонлар. Ўзларининг ҳокимиятга келишлари

учун барпо бўлажак ―исломий тартибни‖ қарор топтиришнинг ягона йўли

кескин ва агрессив ҳаракат қилишдир, деб ҳисоблайдилар.

Аслида ,экстремизм ғояларининг марказий Осиѐга кириб келишидан

кўзланган мақсад – диний қадриятларни қайтадан тиклаш эмас, балки ана шу

ғоялардан восита сифатида фойдаланиш орқали минтақада, беқарорликни,

диний ва миллатлараро низоларни вужудга келтириш, пировард натижада

ҳокимитни қўлга киритишдан иборатдир.

Ақидапарастлик—муайян шароитда ,бирон бир ғоя ѐки тамойилга қатий

ишонч ва уни мутлоқлаштириш асосида шаклланган қоида ва тартибларни,

бошқа шароит, ҳолат, вазиятни ҳисобга олмаган ҳолда, кўр кўрона қўллашга

уриниш.

Диний ақидапарастлик- диндаги муайян ақида ѐки қоидаларни, ўринли

ѐки ўринсизлигидан қатий назар, кўр кўрона қўллаш ва мутлоқлаштиришга

уринишдир.Ақидапарастлик барча динларда, турли мазҳаб ва йўналишларда

учрайдиган ҳодиса бўлиб, меѐрдан ортиқча бўлган тақдирда эътиқодлар ва

мафкуралар орасида кескинлик, низо ва тўқнашувлвр келтириб чиқаришга

сабабчи бўлиши мумкин.

Фанатизм—( франц ибодат) муайян ғояларнинг тўғри эканлигига қаттиқ

ишониш, уларга муккасидан берилганликни, ўзгача қараш ва ғояларга мурасиз

муносабатни ифодаловчи қарашлар ва ҳатти ҳаракатлар тизими. Фанатизм,

аввало инсоннинг ҳиссиѐтларидан бирон бир нарсага ўта берилучанлигидан

келиб чиқади.

Фундаментализм—( лот асос ѐки пойдевор) маъносини билдиради.

Фундаментализм барча динларга хос бўлиб, дин асли қандай бўлса

шундайлигича сақлаб қолишга бўлган уринишдир.

Терроризм—(лот қўрқув, даҳшат) маълум ѐвуз мақсадлар йўлида, куч

ишлатиш, одамларни жисмоний йўқ қилиш ғоясига асосланган зўровонлик

усули. Қўрқитиш ва даҳшатга солиш орқали ўз ҳукмини ўтказишга уриниш

террорчиликка хосдир. У иқтисодий, сиѐсий, диний, ғоявий, миллий, гуруҳий,

индивидуал шаклларда намаѐн бўлиши мумкин. Тақиб, зўровонлик,

қўпорувчилик ва қотиллик террорчиликнинг ҳар қандай кўриниши учун

умумий хусусият бўлиб, у, гумунизм, демократия, адолат тамойилларига

зиддир. Шунинг учун терроризм қандай ―байроқ‖ остида амалга оширилмасин,

моҳиятан инсонга, тараққиѐтга, эзгуликка қарши жиноятдир.

Ҳизб ат-таҳрир. Ҳизб ат-таҳрир 1952 йили Қуддус шаҳрида фаластинлик

илоҳиѐтчи Тақий ад-дин ан-Набаҳоний (1909-1979) томонидан асос солинган

диний-сиѐсий партия. У Ҳайфада туғилиб ўсган, Қоҳирадаги «ал-Азҳар»

университетида таълим олган.

Партиянинг асосий мақсади – аввал араб давлатлари, кейин ислом дунѐси ва

ниҳоят жаҳон миқѐсида халифалик шаклидаги ислом давлатини тузиш.

Уларнинг асосий даъвоси – Мустафо Камол Отатурк томонидан 1924 йили

усмоний халифа иккинчи Абд ал-Мажид (1922-1924) халифаликдан

ғайриқонуний четлатилгани бўлди. Давлат диний-исломий қонунлар асосида

халифа томонидан идора этилиши лозим. Партия дастури 187 банддан иборат

бўлиб, асосий мақсади – ҳокимиятга эришиш. Бундаги асосий йўл – исломий

фикрловчи шахсларни шакллантириш. Уларга исломий таълим-тарбия бериш

икки босқичдан иборат: 1) у билан ислом таълимотини ўргатиш йўлида

маданий-маърифий ишлар олиб бориш; 2) сиѐсий фаолиятга тортиш.

Мақсадга эришиш учун кураш уч босқичдан иборат:

- ғоявий-фикрий кураш;

- жамиятда ғоявий инқилобни амалга ошириш;

- ҳокимиятга фақатгина умма-жамоанинг тўлиқ розилигидан сўнг келиш.

Ҳизб ат-таҳрир тарафдорлари кўпгина мусулмон давлатлари, жумладан,

Тунис, Ироқ, Жазоир, Судан, Яман ва бошқаларда ўз фаолиятларини яширин

олиб бормоқдалар. Унинг ҳозирги кундаги раҳбари Абд ал-Қадим аз-

Заллумдир.

Акромийлар. Республикамиз ҳудудида ташкил топиб, ҳозирда фаолияти

деярли тўхтатилган ноанъанавий, ҳам ислом таълимотига, ҳам конституциявий

давлатчилик асосларига зид бўлган гуруҳ «Акромийлар»дир.

Акромийлар 1996-1997 йилларда Андижонда ташкил топиб, унинг номи

гуруҳ асосчиси – 1963 йилда туғилган Йўлдошев Акром номи билан боғлиқ. А.

Йўлдошев Ҳизб ат-таҳрирнинг етакчиси ан-Набаҳоний ғоялари асосида 12

дарсга мўлжалланган «Имонга йўл» рисоласини ѐзган. Шу сабабдан

акромийлар «Имончилар» деб ҳам юритилади.

Акромийлар ҳам давлат тепасига чиқиш каби ғаразли мақсадларни

кўзлайдилар. Бироқ улар таҳрирчилардан фарқли ўлароқ, халифалик давлатини

маҳаллий шароитдан келиб чиқиб, аввало, Андижонда, сўнг Фарғона водийсида

амалга оширмоқчи бўлдилар. Акромийлар сиѐсий ҳокимиятга эришишнинг 5

босқичини режалаштирганлар – «сирли», «моддий», «узвий», «майдон» ва

«охират». Тўртинчи ва бешинчи босқичлар тамомила исломлаштириш даври

тугагач бошланиши ва очиқдан-очиқ ҳокимият учун кураш босқичлари бўлмоғи

лозим эди.

Бу гуруҳ аъзолари, асосан, ҳунармандлардан иборат бўлиб, улар расмий

ишхоналардан бўшаб, жамоа маъқуллаган меҳнат фаолияти билан

шуғулланганлар. Зарурат туғилганда «биродарлари»га «жамоа банки»дан

моддий ѐрдам берганлар. Ундан ташқари жамоа аъзоларига ташкилий равишда

озиқ-овқат моллари тарқатиб турилган. Қуда-андачилик фақат «биродарлар»

ўртасида амалга оширилган.


1. Фундаментализм илк бор қайси дин доирасида пайдо бўлди?

2. Диний экстремизм деганда нимани тушунасиз?

3. Исломда қандай радикал оқим ва гуруҳлар мавжуд?

4. Экстремистик гуруҳларнинг мақсадлари нималардан иборат?

5. Марказий Осиѐ минтақасида қайси экстремистик гуруҳлар ўз ноқонуний

фаолиятини олиб борадилар?









2004. – 296 b



7. Islom va hozirgi zamon: o‘quv qo‘llanma. Mas‘ul muharrir Sh.Yovqochev. –






10. Ochildiev A. Missionerlik: moxiyat, maqsadlar, oqibatlar va oldini olish

yo‘llari –T.: 2009

11. Xo‘jamurodov I. Bag‘rikenglik: davlat va din. -T.: 2008




7- Мавзу: Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар

Режа:

4. Мустақил Ўзбекистонда виждон эркинлиги масаласи.

5. Ўзбекистонда «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар

тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилиниши ва жамият ҳаѐтидаги

аҳамияти.

6. Иймонли, комил инсонларни тарбиялаш Ўзбекистон мустақил

келажаги учун кафолат эканлиги.

7. Баркамол инсонни шакллантириш Ўзбекистон мустақиллигини

мустаҳкамлашнинг назарий асоси эканлиги.

«Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир

инсон хоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга

эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни

мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди».

Ўзбекистон Республикаси

Конституциясининг 31-моддаси

Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар масаласи ижтимоий ҳаѐтда

муҳим ва мураккаб масала бўлиб, келган. Чунки унинг замирида шахснинг

ҳуқуқи, демократия, адолатпарварлик ва инсонпарварлик каби катта ижтимоий,

сиѐсий-ҳуқуқий ва ахлоқий тушунчалар туради.

Виждон эркинлиги кишиларнинг руҳий оламига, унинг соғлом ва

баркамоллигига бевосита таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам бу масаланинг

ижтимоий ҳаѐтдаги ўрни ва бажарадиган вазифалари ғоят муҳимдир.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Уставидан тортиб, барча халқаро

хужжат ва шартномаларда, ҳамма мамлакатларнинг конститутция ва

қонунларида виждон эркинлиги масаласи ўз ифодасини топган. 1948 йилда

қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумий декларациясига мувофиқ ҳар бир

инсон фикрлаш, виждон ва дин эркинлиги ҳуқуқига эга. Бу ҳуқуқ ўз дини ѐки

эътиқодини ўзгартириш эркинлигини, ўз дини ѐки эътиқодига ўзича,

шунингдек бошқалар билан биргаликда амал қилиш кафолатини, ибодат

қилишда ва диний маросимларда якка тартибда ва одамлар орасида бирга

қатнашиш эркинлигини ўз ичига олади.

Виждон эркинлиги тушунчаси. Виждон эркинлиги қандайдир бир

мавҳум тушунча эмас, у, албатта маълум ижтимоий вазиятда намоѐн бўлади.

Шунинг учун уни конкрет тарихий, ижтимоий шароитсиз, объектив ва

субъектив омилларисиз тасаввур қилиш қийин. Бундан ташқари « виждон

эркинлиги» тушунчасини илмий талқин қилишда, албатта миллий,

мафкуравий, маданий ва синфий омилларни ҳам назарда тутиш керак.

Мустақиллик даврида виждон эркинлиги. қайта қуриш, янгиланиш,

мустақиллик жараѐнлари ҳамма соҳалар каби виждон эркинлиги, давлат ва дин,

динга ишонувчилар ва ишонмайдиганлар ўртасидаги муносабатлар соҳасини

ҳам ўз таъсирига қамраб олади. Эндиликда бу соҳага тамоман янгича қараш яни

умум инсоний қадриятлар, умумхалқ манфаатлари, инсон ҳуқуқини ҳимоя

қилиш, мамлакатда янгича, демократик ва инсонпарварлик мухитини барқарор

этиш, миллатлараро муносабатларни уйғунлаштириш, одамларнинг тинч,

осойишта ва фаровон яшашига пухта замин яратиш манфаатлари нуқтаи

назардан қараш талаб этилади. Назарияни эскириб кетган, доғмага айланган

тушунчалардан, якка ҳокимликка хизмат қилдириш, буйсундириш усули ва

методларидан ҳалос қилина бошлади.

Диний байрамлар, саналар, машхур диний арбобларнинг таваллудига

бағишланган анжуманлар катта тайѐргарлик билан кенг кўламда

нишонланмоқда. Диний ташкилотларнинг халқаро алоқалари кун сайин

кенгайиб бормоқда.

«Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида» қонун.

Мустақиллик туфайли виждон эркинлиги тамойилларини тиклаш ва унга

оғишмай амал қилиш бу давр, кундалик ҳаѐт талаби ва заруриятига айланиб

қолди. Зарурият қонуний негизга таянмоги керак, қонун эса ҳар доим

ҳаракатда, ишда бўлмоғи даркор.

1991 йилда Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши «Виждон эркинлиги

ва диний ташкилотлар тўғрисида» ги янги қонунни қабул қилди.

Диний ташкилотлар одамлар эркин кела оладиган ибодат ѐки диний

йигилишлар жойларига, шунингдек, у ѐки бу дин муқаддас ҳисоблайдиган

жойларга (тавоф жойларга) асос солиш ва сақлашга ҳақлидирлар. Ибодат,

диний расм – русум ва маросимлар ўтказиш маҳаллий ҳокимият томонидан

такиқланмайди. Улар ибодат қиладиган бинолар ва унинг атрофидаги

ҳудудларда, тавоф этиладиган жойларда, диний ташкилотларда, муассасаларда,

кабристонларда фуқароларнинг хонадонлари ва уй – жойларида ҳеч қандай

тўсқинликсиз ўтказилади.

Касалхоналарда, госпиталларда, қариялар ва ногиронлар уйларида,

дастлабки қамоқ жойларида ва жазони ўташ жойларида ибодатлар ва диний

маросимлар улардаги фуқароларнинг илтимосига мувофиқ ва маъмуриятнинг

кўмаклашувида ўтказилади.

Ўзга ҳолларда оммавий ибодатлар, диний расм-русумлар ва маросимлар,

митинглар, кўча юришлари ўтказиш учун белгиланган тартибга амал

қилинади.

Фуқаролар ва диний ташкилотлар ўзлари хоҳлаган тилдаги диний

адабиѐтни, шунингдек диний маросимларда фойдаланадиган бошқа буюмлар ва

материалларни сотиб олишга ва фойдаланишга ҳақлидирлар. Диний

ташкилотлар диний адабиѐт, диний мазмундаги ахборот материалларини

тайѐрлаш, экспорт ва импорт қилиш, тарқатиш ва уларни ишлаб чиқарадиган

корхоналарни таъсис этиш ҳуқуқига эгадирлар.

1998 йил ―Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида‖ги

Қонуннинг янги таҳрири ишлаб чиқилди. Хўш, ушбу қонуннинг аввалги

виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонундан қандай фарқи

бор ва унда нималарга кўпроқ урғу берилган?

Биринчидан, мазкур қонунда диндорларнинг эркин эътиқод қилишига

алоҳида эътибор берилган. Авваллари, агар ҳар бир диний маросимга турли

баҳоналар билан танқидий баҳо берилган бўлса, эндиликда бу нарсага чек

қўйилди.

Иккинчидан, қонунда диндорлар ҳам, даҳрийлар ҳам ўзбекистон

қонунлари олдида тенг ҳуқуқлилиги кўрсатилган. Ундан ташқари авваллари

диний ибодатхона олиш учун 20 вояга етган кишилар ѐки 18 ва ундан ортиқ

кишилар ўзбекистоннинг тегишли органларига ариза беришлари керак бўлса,

эндиликда уларнинг сони 10 кишига камайтирилган.

Учинчидан, қонун виждоний эътиқодга, унинг дунѐвий ва диний

шаклларига эрк беради, уларни мустақил, тенг мавжудлигини ва низосиз иш

олиб боришларини таъминлайди, уларни қўллаб – қувватлайди, ғайриқонуний

тажовузлардан ҳимоя қилади. Чунончи, виждон эркинлиги ҳуқуқини 1992

йилда қабул қилинган ўзбекистон Республикаси Конститутцияси ҳимоялайди.

Унинг 31 – моддасида «ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади».

Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикаси Президенти

И.А.Каримов таъкидлаганидек, «Янги Конститутциямизнинг ижобий

жиҳатлари, янги томонлари, аввалги Конституциялардан фарқлари, авваламбор

бу Конститутция ўзининг туб моҳияти, фалсафаси ғоясига кўра янги

хужжатдир. Жамики дунѐвий неъматлар орасида энг улуғи – инсон деган

фикрни илгари сўрган ва шу асосда «фуқаро – жамият – давлат» ўртасидаги

ўзаро муносабатнинг оқилона ҳуқуқий ечимини топишга ҳаракат қилинган» .

Конститутцияда ҳурфикрлилик виждон ва диний эътикод эркинлиги

масалаларига катта эътибор берилган. Унда диннинг тарбиявий аҳамиятига

янада кўпроқ эътибор берилиши лозимлиги кўрсатилган.


1. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида диний эътиқод

эркинлигига қандай муносабат билдирилган?

2. Диний эътиқод эркинлиги ҳақида Конституциянинг қайси моддасида сўз

юритилади?

3. «Диний ташкилотлар» деганда нималар назарда тутилади?

4. Диний ташкилотларга кимлар аъзо бўла олади?

5. Турли конфессиялар орасида низо чиқмаслиги учун давлат қандай

тадбирларни қўллайди?





3. Karimov I.A. Yuksak m‘naviyat- engilmas kuch. T.: ―Ma‘naviyat‖ -2008





2004. – 296 b








yo‘llari –T.: 2009.




Movaraunnaxr, 2000

8-Мавзу: Миссионерлик ва прозелитизмнинг салбий оқибатлари

Режа:

1.Миссионерлик ва прозелитизмнинг мазмун моҳияти

2. Замонавий миссионерлик уюшмалари

3. Миссионерлик услуб ва воситалари.

4. Миссионерликнинг олдини олишнинг ҳуқуқий асослари

Бугунги кунда кишилик жамияти ривожига кучли таъсир кўрсатаѐтган,

унга ўзига хослик бахш этаѐтган ижтимоий омиллар ыаторида диний омилнинг

ҳам алоҳида ўрни бор. Диннинг яратувчилик ва бунѐдкорлик, уюштирувчилик

ва йўналтирувчилик салоҳиятидан фойдаланилганда у ҳамиша жамият ривожи,

инсон камолотига хизмат қилган.

Глобаллашув шароитида эса у янгича шаклу-шамойил ва кенг миқѐс касб

этиб, жамиятдаги барқарорлик ва тараққиѐтга таҳдид солмоқда. Ўзбекистон

Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганларидек, бундай таҳдидларни

―... илмий-амалий жиҳатдан атрофлича таҳлил қилиш ва баҳолаш,

уларнинг устувор йўналишларини, кимга ва нимага қарши

қаратилганини аниқлаш, аҳоли турли қатламалрига таъсирини ўрганиш,

миллий манфаатларимизга, ҳаѐт тарзимизга зид бўлган зарарли ғоялар ва

мафкуравий хуружларнинг моҳиятини очиб бериш, фуқароларимиз

қалбида миллий тафаккур ва соғлом дунѐқараш асосларини

мустаҳкамлаш алоҳида аҳамият касб этади‖.

Миссионерлик миллий бирлик ва жамият барқарорлигига таҳдидга

айланган экан, унга қарши кураш, олдини олишга қаратилган ишларни тизимли

ташкил этиш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бири ҳисобланади.

Бунинг учун мамлакатимизда етарли ҳуқуқий асослар ҳам яратилган. Албатта,

мавзуни ѐритишдан олдин дин ва диний кофессия тушунчаларига қисқача изоҳ

бериб кетиш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз.

Ер куррасида энг кўп тарқалган, дунѐ халқларининг асосий қисми

эътиқод қилувчи буддавийлик, христианлик ва ислом жаҳон динлари деб тан

олинган.

Энди диний конфессия сўзининг маъносинга эътиборимизни қаратиб

ўтсак.

―Конфессия‖ сўзи (лотинча – confessio) ўзбек тилига айнан таржима

қилинганда ―эътиқод қилиш‖, деган маънони англатади. Умуман олганда,

диний конфессия деганда муайян диний таълимот доирасида шаклланган ва

ўзига хос хусусиятларга эга эътиқод ва ушбу эътиқодга эргашувчилар жамоаси

тушунилади. Бир дин доирасида юзага келган бўлсада, ақидалар борасида

фарқланадиган жамоалар ҳам диний конфессиялар жумласига киради.

Шуни инобатга олган ҳолда, мутахассислар ҳозирги кунда дунѐда юзлаб

диний конфессиялар мавжуд, деб ҳисоблайдилар.

Диний конфессиялар манзараси ранг баранглигини Ўзбекистонда расман

рўйхатдан ўтиб фаолият юритаѐтган диний конфессиялар мисолида ҳам кўриш

мумкин.

Миссионерлик ҳақида гап кетар экан, аввало ушбу тушунчанинг луғавий

вва истилоҳий маъноларини тушуниб олиш муҳим аҳамиятга эгалигини

алоҳида қайд этиш лозим.

Ушбу сўз лотин тилидаги ―missio‖ фелидан олинган бўлиб, ―юбориш‖,

―вазифа топшириш‖, миссионер эса ―вазифани бажарувчи‖ деган маъноларни

англатади. Миссионерлик эса белгиланган вазифаларни ҳал қилишга

қаратилган назарий ва амалий фаолият мажмуини билдиради.

Турли луғат ва манбаларда миссионерликка кўплаб таърифлар берилган.

Уларнинг деярли барчасида миссионерликка хос хусусиятлар атрофлича

тавсифланган. Жумладан, ҳар йили қайта нашр этиладиган ―World Book‖

(―Жаҳон китоби‖) энциклопедиясида ―Миссионер бирор диний гуруҳ

томонидан бошқаларни ўз динига тарғиб қилиш9 ва киритиш учун юборилган

инсон‖, деган фикр қайд этилган. 2005 йилда Москвада нашр этилган ―Кирилл

ва Мефодийнинг катта энциклопедияси‖да эса ―Миссионерлик бирор диний

бирлашма вакилларининг ўз эътиқодини бошқа дин вакиллари орасида ѐйиш

ҳаракати‖, - деган таъриф келтирилган.

Умуман олганда, турли луғатлар ва манбаларда баѐн эътилган таърифлар

бир – бирига жуда яқин ва ўхшаш бўлиб, уларга таянган ҳолда қуйидаги

хулосани чиқариш мумкин. Миссионерлик – бир динга эътиқод қитлувчи

халқлар орасида бошқа бир динни тарғиб қилишни англатади.

Прозелитизм тўғридан – тўғри бирон бир динга ишонган фуқарони ўз

динидан воз кечишга ва ўзга динни қабул қилишга қаратилган ҳаракатларни

англатади. У ўз моҳиятига кўра миссионерликнинг таркибий қисми


Прозелитизм келтириб чиқараѐтган салбий оқибатларни айрим ҳаѐтий

мисолларда ҳам кўриш мумкин.Хусусан бизга қўшни бўлган айрим давлатларда

христиан динини қабул қилган кишилар вафот этганда жасадни қабристонга

қўйиш билан боғлиқ муаммолар келиб чиқмоқда. Майитнинг мусулмон ота-

оналари ўз фарзандларини христиан мозорига дафн этишни

хохламаганликлари, мусулмонлар эса христиан дини вакили жасадини ўз

мусулмон биродарлари ѐтган жойга қўйишни истамаганликлари натижасида

келишмовчиликлар юзага келмоқда.

Юқоридаги хусусиятлар билан бир қаторда, замонавий миссионерликни

белгиланган мақсадларнинг моҳиятидан келиб чиқиб, шартли равишда икки

гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга миссионерликни ўзига хос бизнесга,

шахсий бойиш манбаига айлантирган ташкилотларни киритиш мумкин. Бундай

ташкилотлар асосчилари эътиқод қилувчилар сонини кўпайтириш орқали

уларнинг мулки ва бойлигига эгалик қилиш ва шу йўл билан ўзларининг

молиявий имкониятларини яхшилаш ва кенгайтиришдек мақсадларни

кўзлайдилар. Замонавий секталарнинг мутлақ кўпчилигини шу гуруҳга

киритиш мумкин.

Иккинчи гуруҳга миссионерликдан сиѐсий қурол сифатида

фойдаланаѐтган ташкилот ва уюшмаларни киритиш мумкин. Бундай гуруҳлар

ортида муайян ҳудудларга нисбатан ўзининг аниқ геосиѐсий режаларига эга

бўлган давлатлар ва сиѐсий кучлартуриши бугунги кунда ҳеч кимга сир эмас.

Юқоридаги каби хусусиятлар миссионерларнинг таълим тизимига

алоҳида эътибор билан қарашини келтириб чиқармода. Адвентистларнинг дунѐ

бўйича 5000 мингдан ортиқ ўқув марказларига, пятидесятникларнинг энг йирик

оқимларидан бири – ―Худо Ассамблеялари‖ черковлари бирт неча коллеж ва

―Библия‖ мактабларига эгалик қилаѐтгани ҳам айнан шу билан

изоҳланади.миссионерлик билант шуғулланишга ҳаракат қилаѐтган айрим

диний ташкилотларнинг у ѐки бу ўрта мактабга янги ўқув йилига тайѐргарлик

кўриш учун таъмирлаш материаллари олиб бериш, ибодатга

қатнайдиганларнинг бевосита таъмир ишларида қатнашиши шаклида ѐрдам

беришга ҳаракат қилишлари ортида ҳам ғараз мақсадлар ѐтишини англдаш

қийин эмас.

Шунингдек, миссионерлар тил ва компьютер ўргатиш марказлари, ҳатто

мактаб ѐшигача бўлган болалар учун шу йўналишдаги ихтисослашган боғчалар

очиш орқали ҳам ѐшлар орасида тегишли тарғиботни ташкил этишга ҳаракат

қилмоқда. Бунда ота-оналарнинг ўз фарзандларини ѐшликдан бир неча тилга

ўргатиш, компьютер саводхонлигини оширишга бўлган интилиши ва ѐшларда

бундай соҳаларга бўлган қизиқишлардан усталик билан фойдаланишга ҳаракат

қилинаѐтганини кўриш мумкин. Миссионерлар бундай марказлар ва боғчаларда

тил ва компьютер ўргатишни яхши йўлга қўйиш, пул тўловларини нисбатан

арзон қилишга алоҳида эътибор берадилар. Аҳоли ўртасида ўз фаолиятлари

ҳақида ижобий тасаввурни шакллантириш эса миссионерликни амалга ошириш

учун ниқоб бўлиб хизмат қилади.

Виждон эркинлиги – инсоннинг ҳар қандай динга эътиқод қилиш ѐки ҳеч

қандай динга эътиқод қилмаслик билан боғлиқ конституциявий ҳуқуқидир. У

инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг ажралмас қисми ҳисобланади.

Конституциямизда инсоннинг бундай ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш

билан боғлиқ бир қатор қоидалар мустаҳкамлаб қўйилган. Барча

фуқароларнинг бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга, жумладан, эътиқод эркинлиги

ҳуқуқига эгалиги, дини ва эътиқодидан қатъий назар, қонун олдида тенглиги

ҳақидаги қоида уларнинг асосини ташкил этади.

Қайд этилган тамойилларнинг мантиқий давоми сифатида

Конституциямизнинг 31-моддасида ―Ҳамма учун виждон эркинлиги

кафолатланади. Ҳар бир инсон хохлаган динга эътиқод қилиш ѐки ҳеч қайси

динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран

сингдиришга йўл қўйилмайди‖, - деган қоида мустаҳкамлаб қўйилганини ҳам

таъкидалш зарур.

Таъкидлаш жоизки, бу тартибдаги чеклаш халқаро ҳужжатларда ҳам ўз

ифодасини топган. Жумладан, ―Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Деклорацияси‖-

нинг 29-моддаси 2-бандида инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари тан олиниши ва

ҳурмат қилиниши ҳамда ахлоқ-одоб талабларидан келиб чиқиб, қонунда

белгилаб қўйилган тартибда чекланиши мумкинлиги қайд этилган.

Айни пайтда, ―Фуқаролик ва сиѐсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро

Пакт‖нинг 18-моддаси 3-бандида ҳам ―Дин ѐки эътиқодга сиғиниш эрки

қонунда белгилаб қўйилган ва жамоат хавфсизлигини сақлаш, тартиб, сиҳат-

саломатлик ва ахлоқ-одабни сақлаш учун, айни вақтда бошқа шахсларнинг

асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини сақлаш учун зарур бўлган

чеклашларгагина нозил бўлади‖, - деган қоида мустаҳкамлаб қўйилганини

таъкидлаш зарур.

Конституциямизнинг 61-моддасида фуқароларнинг виждон эркинлигини

таъминлаш билан боғлиқ бўлган яна бир қоида мустаҳкамлаб қўйилган: ―Диний

ташкилотлар ва бирлашмалар давлатдан ажратилган ҳамда қонун олдида

тенгдирлар. Давлат диний бирлашмаларнинг фаолиятига аралашмайди‖.

Мазкур қоида қайси конфессияга мансублигидан қатъий назар, диний

ташкилотларнинг бир хил ҳуқуқий мақомда фаолият олиб боришини

белгилайди, уларнигнг ҳеч қайсига нисбатан бирон-бир имтиѐз ва чеклашларга

йўл қўйилмайди.

Умуман олганда, ―Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар

тўғрисида‖ги Қонун (янги таҳрири) кишиларнинг виждон эркинлигини ҳуқуқий

кафолатлаш билан бирга диний ташкилотлар фаолиятини мувофиқлаштиришга

хизмат қиладиган ҳамда давлат ва дин муносабатларини иартибга соладиган

муҳим ҳужжат ҳисобланади.

―Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида‖ги Қонуннинг янги

таҳрирда қабул қилиниши ва унинг амалда қатъий қўлланишини таъминлаш

заруратидан келиб чиқиб, ―Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий

жавобгарлик тўғрисидаги кодекси‖га ҳам бир қатор, хусусан, ноқонуний диний

хатти-ҳаракатлар, миссионерликнинг олдини олиш билан боғлиқ ўзгартиш ва

қўшимчалар киритилди.

Ўтилган мавзулар бўйича саволлар

1.Глобаллашув деганда нимани тушунасиз?

2.Конфессия сўзининг маъносини тушунтириб беринг?

3.Прозелитизм ва унинг салбий оқибатлари тўғрисида нима биласиз?

4.Миссионерлик тушунчаси ва унинг салбий оқибатлари

5.Миссионерлик фаолиятининг усул ва услублари тўғрисида нима биласиз?



2.Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida (yangi taxrir). O‘zbekiston


3.Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasining qonuni.


4.Karimov I.A. Olloh qalbimizda, yuragimizda. –T.: O‘zbekiston 1999.

5.Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xafsizlikka tahdid, barqarorlik


6.Karimov I.A. E‘tiqod erkinligi qonuniy asosda bo‘lsin // O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlis XI sessiyasida so‘zlagan

nutqi. Xalq so‘zi, 1998, 5-may.



– 296 b



9.Mo‘minov A.Q. Dinshunoslik asoslarini o‘qitish va o‘rganishning yagona


10.Diniy bag`rikenglik va mutaassiblik (yuz savolga - yuz javob) T.: ―Toshkent





yo‘llari –T.: 2009.




Movaraunnaxr, 2000

Глоссарий

1. Абориген – бирор жойнинг туб аҳолиси.

2. Абхидхарма-Питака – буддизмнинг муқаддас китоби Трипитаканинг

фалсафа ва психологияга оид қисми.

3. Авесто – (қад. эрон-паҳлавий. «ўрнатилган, қатъий қилиб белгиланган

қонун-қоидалар») зардуштийликнинг муқаддас китоби.

4. Алтарь – (лот. «баланд») христиан черковида ибодатхонанинг меҳроб ва

минбар ўрнатилган энг баланд қисми.

5. Ал-ҳажар ал-асвад – (араб. «қора тош») Каъбанинг жанубий-шарқий

бурчагида ердан 1, 5 м. баландликда ўрнатилган муқаддас тош.

6. Ансорлар – (араб. «ѐрдам берувчилар») илк ислом тарихида Маккадан

ҳижрат қилган Пайғамбар ва муҳожирларга ѐрдам берган мадиналик

мусулмонлар.

7. Арафот – (араб. «танимоқ, билмоқ» феълидан) Макка шаҳрининг шарқ

томонидаги тепалик. Ривоятларга кўра, жаннатдан туширилган Одам Ато

ва Момо Ҳаво ерда илк бор мана шу тепаликда учрашганлар. Шунинг

учун ҳам уни «Арафот» – «Танишув» деб атаганлар. Ҳаж мавсумида

барча ҳожилар қурбон ҳайитидан олдинги кун тонгдан кун қайтгунга

қадар шу тепалик атрофидаги майдонда туришлари фарз. Шу сабабли

ҳайитдан олдинги кун «арафа куни» деб аталади.

8. Атархурра (Озархурра) – зардуштийликнинг муқаддас олови.

9. Ахриман – зардуштийликдаги ѐвузлик илоҳиѐти.

10. Ахура-мазда – зардуштийликдаги энг олий яхшилик илоҳиѐти.

11. Библия – (қад. юнон. «китоблар») христианликнинг муқаддас китоби.

12. Брахман – Ҳиндистондаги олий каста (табақа) вакили. Брахманлик ва

ҳиндуизмдаги дин арбоби.

13. Будда – (санскр. «нурланган, олий ҳақиқатга эришган») буддизм

асосчиси Сиддхартха Гаутамага берилган ном.

14. Варна – (санскр. «сифат, ранг») қадимий ҳинд жамиятидаги диний-

синфий каста.

15. Васания - (араб. «васан» – «ѐғочдан ишланган бут») бутпарастлик.

16. Ваҳий – илоҳиѐт билан инсонларнинг пайғамбарлар орқали мулоқот

йўли.

17. Веда – (санскр. «башорат») Қадимий Ҳиндистоннинг шимолида яшаган

халқларнинг муқаддас китоби.

18. Виная-питака – Трипитаканинг раҳбонийлик одоби ва хонақоҳ

низомига бағишланган қисми.

19. Виштасп – зардуштийликни қабул қилиб, унинг тарқалишида Зардуштга

яқиндан ѐрдам берган Бақтрия подшоси.

20. Галаха – яҳудийликдаги диний, оилавий ва фуқаролик қонунлари

мажмуи.

21. Дао – даосизм динидаги олий илоҳиѐт.

22. Даъват – (араб. «чақириш») динга тарғиб қилиш.

23. Диакон – христианликдаги энг қуйи табақа руҳонийси.

24. Диний жамоа – диний ташкилотнинг бошланғич шакли бўлиб, диний

маросимлар ва бошқа диний фаолиятлар учун унга бирлашганлар.

25. Диний идора – диний ташкилот маркази.

26. Диний ташкилот – диний жамоаларнинг энг юқори расмий уюшмаси.

27. Епископ – (қад. юнон. «назорат қилувчи») кўп христиан черковларида –

олий иерарх. Барча архиерейларнинг (патриарх, митрополит,

архиепископ) умумлашган номи.

28. Ессейлар – қадимий яҳудийликдаги оқим.

29. Жоҳилия – (араб. «ягона Аллоҳни танимаслик») Арабистон ярим

оролининг ислом динидан аввалги даври шундай аталган.

30. Заиф – (араб. «кучсиз, касал») ишончли эканлигига шубҳа бўлган ҳадис.

31. Закот – (араб. «тозаланиш, покланиш») исломнинг беш рукнидан бири.

Мол-мулк нисобига (муайян миқдорга) етгач, унинг қирқдан бири

камбағаллар фойдасига садақа сифатида берилади.

32. Зардушт – мил. ав. VI – V асрларда яшаган илоҳиѐтчи, файласуф, шоир,

пайғамбар. Зардуштийлик динининг асосчиси.

33. Зино – ўзаро никоҳда бўлмаган эркак ва аѐлнинг жинсий алоқаси. Зино

аксарият динларда катта гуноҳлардан саналади.

34. Зооантропоморфизм – (қад. юнон. «зоо» – ҳайвон, «антропо» – инсон,

«морф» – шакл) диний ва мифологик образларни ҳайвон шаклида,

инсонга хос хусусиятларга эга деб тасвирлаш.

35. Ижтиҳод – исломда янги пайдо бўлган диний муаммоларни ҳал

қилишнинг ўзига хос усули.

36. Икона – христианликдаги авлиѐлар портрети туширилган расмлар. Улар

черковларда ибодат буюми бўлиб хизмат қилади.

37. Индульгенция – католик черкови томонидан диндорларга қилинган ѐки

қилиниши мумкин бўлган гуноҳларни кечириш ҳақида бериладиган

гувоҳнома. У пул ѐки черков олдидаги хизматлар эвазига берилади.

38. Исроил – (иврит. «исро» – «банда», «ийл» – «худо») Яъқуб

пайғамбарнинг иккинчи номи, яҳудийлар унга нисбат берилиб, «Исроил

болалари» деб аталади.

39. Иисус Навин – Қадимий Аҳд ривоятларига кўра, Мусонинг ѐрдамчиси

ва ноиби, Исроил қабилалари учун Канъонни (Фаластинни) босиб олган

саркарда.

40. Йомкипур – яҳудийлик динида нишонланадиган гуноҳлардан покланиш

байрами.

41. Карма – (санскр. «ҳаракат, бурч, фаолият») ҳиндларнинг диний

таълимотларида алоҳида мистик куч, инсонни қайта дунѐга келишига ҳал

этувчи таъсир кўрсатадиган амаллар тўплами.

42. Каромат – (араб. «улуғлик, буюклик») ислом таълимотига кўра, Аллоҳ

томонидан унинг дўстлари – авлиѐларга ато этиладиган сеҳрдан фарқли

ғайриоддий қудрат.

43. Каста – (португал. «ирқ, қавм, табақа») муайян касб билан

шуғулланадиган, ўзига хос турмуш тарзи, урф-одатлари, анъаналари,

тартиб-қоидалари ва ҳ.к. билан ўзгалардан ажратилган ижтимоий гуруҳ.

44. Каъба – (араб. «куб») Макка шаҳрида ҳозирги даврда Байтул Ҳаром

(Муқаддас Масжид) ичида жойлашган ислом динининг қибласи

ҳисобланмиш бино. Ислом таълимотига биноан, уни буюк тўфондан сўнг

Иброҳим пайғамбар ўғли Исмоил билан қайта тиклаган.

45. Конфессия – (лот. «эътироф, эътиқод») дин, диний эътиқод.

46. Конфуций – Қадимги Хитой файласуфи ва педагоги,

конфуцийчиликнинг асосчиси.

47. Космогония – астрономиянинг осмон жисмлари, уларнинг пайдо

бўлиши ва ўзгаришлари ҳақидаги бўлими. Бу ерда осмон жисмларини

илоҳийлаштириш.

48. Кришна – ҳиндуизмдаги эътиборли худолардан бири.

49. Линга – (қад. ҳинд. «тавсифнома, жинс белгиси») қадимий ҳинд

мифологиясида илоҳий яратувчиликнинг рамзи.

50. Магия – (қад. юнон. «магус», араб. «мажус») сеҳргарлик.

51. Мазҳаб – (араб. «йўл») исломдаги шариат қонунлари тизими ва

йўналиши.

52. Матриархат – оналик даврига оид, жамиятда аѐлнинг роли устун бўлган

давр.

53. Махаяна – (санскр. «катта арава») буддизмдаги оқим.

54. Медитация – (лот. «фикрлаш, ўйлаш») шахснинг руҳий фаолиятга чуқур

берилиш ҳолати.

55. Мирмадан – Қадимги Юнонистон халқларидан бири.

56. Мистицизм – (қад. юнон. «яширин, сирли») илоҳиѐт олами билан

бевосита мулоқот қилиш мумкинлиги ҳақидаги таълимот.

57. Митра – зардуштийликдаги қуѐш худоси.

58. Митрополит – (қад. юнон. «бош шаҳар, пойтахт, митрополия одами»)

православ черковининг пойтахт шаҳарлардаги олий руҳонийлик унвони.

59. Миф – (қад. юнон. «ҳикоят, ривоят») бирор халқ орасида машҳур бўлган

ҳикоят, ривоят, асотир.

60. Модернизм – динни ҳозирги замон воқелигига мослаштиришни ѐқлаб

чиқувчи оқим.

61. Монотеизм – (қад. юнон. «моно» – «ягона», «тео» – «илоҳиѐт»)

яккахудолик.

62. Мужтаҳид – ижтиҳод қилиш даражасига етган фақиҳ олим.

63. Мурид – (араб. «хоҳловчи») суфизм йўлига кириб, муршидга қўл берган

шогирд.

64. Муршид – (араб. «тўғри йўлга бошловчи») суфизм йўлига кирганларни

ҳидоятга бошловчи устоз, шайх.

65. Мусулмон (араб-форс. «муслимлар») – ислом динига эътиқод қилувчи

киши.

66. Мусҳаф – (араб. «саҳифаланган») Қуръони каримнинг номларидан бири.

67. Мутаассиблик – ўз ғоясини «тўғри» деб, бошқача фикр эгаларини тан

олмаслик ва уларни бузғунчиликда айблаш.

68. Мушрик – кўпхудоликда айбланган одам.

69. Муқаддас руҳ – христианликдаги Худонинг уч кўринишидан бири.

70. Муҳаддис – (араб. «ҳадис сўзловчи») ҳадислар билан шуғулланувчи

олим.

71. Муҳожирлар – (араб. «муҳожир, эмигрант») илк ислом тарихида

Пайғамбар билан Мадинага ҳижрат қилган маккалик мусулмонлар.

72. Нирвана – (санскр. «сўлиш») буддизм ва жайнизм диний фалсафаларига

кўра, руҳнинг сансара кишанларидан тўла озод бўлиши ва олий мақомга

эришиш.

73. Ном – мил. ав. IV асрларда Қадимги Мисрда қабилалар ном деб аталган.

74. Охират – (араб. «бошқа, охирги, иккинчи») бу дунѐ охирига етганидан

кейин барча қайта тирилиб, қилган амалларига яраша мукофот ѐки жазо

оладиган иккинчи ҳаѐт.

75. Оят – (араб. «белги; мўъжиза») Қуръон сураларини ташкил этувчи қисм,

«жумлалар».

76. Пергамент – қоғоз кашф этилгунига қадар ѐзув материали сифатида

ишлатилган тери.

77. Панисломизм – XIX асрнинг охирларида Ўрта Шарқда вужудга келган

ислом мамлакатларини ягона байроқ остида бирлаштириш ғоясини

кўтариб чиққан сиѐсий оқим.

78. Папа – католик оқимининг бош руҳонийси.

79. Пасха – хочга михланган Исо Масиҳнинг қайта тирилиши хотирасига

бағишлаб ўтказилаиган христианликдаги йирик байрам.

80. Патриарх – (қад. юнон. «ота, асос солувчи») ортодоксал черковдаги

(православие) олий диний мартаба бўлиб, ундаги 14 та автокефал –

мустақил черковлар бошлиқлари шу ном билан аталадилар.

81. Песах– яҳудийларнинг Қадимги Мисрдан қочиб чиқиб, озод бўлиши

муносабати билан нишонланадиган байрам.

82. Пир - муршид.

83. Позитивизм – фалсафада XIX асрнинг 30-йилларида вужудга келган,

позитив (аниқ) фанларни бирдан-бир ҳақиқий билимлардир, деб эътироф

этган оқим.

84. Политеизм – (қад. юнон. «поли» – «кўп», «тео» – «худо») кўпхудолик.

85. Пора (Жуз) – (форс. «пора», араб. «жуз‘» - «қисм, бўлим») Қуръоннинг

ўттиздан бир қисми.

86. Пост - христиан динидаги рўза. Пост кунлари христианларга фақат

ўсимлик маҳсулотларини ейиш рухсат этилади.

87. Раввин – яҳудий дин арбоби. У яҳудий жамоаси диний ва оилавий

масалаларида ҳакамлик қилади.

88. Рисолат – пайғамбарлик.

89. Ровий – (араб. «ривоятчи») ҳадис ривоят қилувчи киши.

90. Рош-ҳашона – яҳудийликдаги янги йил байрами.

91. Садуқийлар – қадимий яҳудийликдаги оқим.

92. Сафо – Макка шаҳрида Каъба яқинидаги тепалик. Ҳаж ва умра

қилувчилар Сафо ва Марва тепаликлари орасида етти бор югуришлари

лозим.

93. Саҳиҳ – (араб. «соғлом; тўғри») олимлар тарафидан ишончли, тўғри деб

топилган ҳадис.

94. Саҳоба – Пайғамбар билан ҳамсуҳбат бўлган илк мусулмонлар.

95. Сиддхарта – Будданинг шахсий исми.

96. Синагога – яҳудийлар ибодатхонаси.

97. Синион – Қуддус яқинидаги тепалик.

98. Сионизм – яҳудийликдаги диний-сиѐсий оқим.

99. Суннат – исломда Пайғамбар амаллари.

100. Сура - (араб. «девор, тўсиқ») Қуръонни ташкил этувчи қисмлар.

Қуръон жамланиш даврида уларнинг умумий сони 114 та деб

белгиланган.

101. Сутра – (санскр. «ип») Қадимги Ҳиндистон диний-фалсафий

таълимотларининг лўнда иборалар шаклидаги қисқа баѐни. Диний-

фалсафий адабиѐт тури.

102. Сутра-питака – Трипитаканинг дин мазмунига бағишланган

қисми.

103. Сўфий– исломдаги мистик-аскетик оқим вакили.

104. Табу – тотемистик тасаввурлар мавжуд бўлган жамиятдаги диний

тақиқ. Бу тасаввурларга кўра, табуни бузган одам руҳлар ва худолар

томонидан унга оғир касаллик ѐки ўлим юбориш билан жазоланади. Табу

маълум бир буюмга тегмаслик, маълум сўзни айтмаслик, маълум

ҳайвонларнинг гўштини емаслик кабилардан иборат бўлиши мумкин.

105. Таваккул – тасаввуф таълимотига кўра, ўз иродасини Аллоҳга

ишониб топшириш.

106. Талмуд – (иврит. «ламейд» - «ўрганиш» сўзидан) Тавротга ѐзилган

шарҳлар тўплами.

107. Тафсир – (араб. «баѐн қилиш») Қуръон оятларига ўзига хос

равишда маъно бериш.

108. Терроризм - (фр. «қўрқитиш») ўз фикрини зўравонлик йўли билан

бошқаларга ўтказиш. Бу йўлда суиқасд, қўпорувчилик каби усуллардан

фойдаланилади.

109. Типитака – Трипитака сўзининг ўзгарган шакли.

110. Тобийун – (араб. «эргашувчилар») Пайғамбар саҳобаларини кўрган

ва уларга эргашган кишилар.

111. Тора – (араб. «Таврот») Мусо пайғамбарга нозил бўлган китоб.

112. Тотем - (Шимолий Америкадаги Ожибва қабиласининг тилида -

«унинг уруғи») тотемизмда муқаддас саналадиган ўсимлик ва ҳайвон.

113. Традиционализм – анъаначилик. Диндаги рационализмга қарши

ўлароқ, нақл (тақлид) тамойилига асосланувчи оқим.

114. Трипитака – (санскр. «уч сават») буддизмнинг муқаддас китоби.

115. Фарзийлар – қадимий яҳудийликдаги оқим.

116. Фаришта – нурдан яратилган, нафс ва хоҳишга эга бўлмаган,

фақатгина унга худо томонидан буюрилган муайян вазифаларни оғишмай

бажарадиган, инсонлар кўзига кўринмайдиган махлуқ.

117. Фанатизм– мутаассиблик.

118. Фатво – фақиҳнинг динда пайдо бўлган янги муаммоларни

Қуръонга зид келмайдиган равишда ҳал қилиб чиқарган ҳукми.

119. Фатҳ – (араб. «очиш») бирор шаҳар ѐки мамлакатга ҳарбий йўл

билан динни олиб кириш.

120. Фақиҳ – фиқҳ илмининг билимдони.

121. Фетиш – (фр. «бут, санам, тумор») табиатдаги жонсиз

предметларга сиғиниш.

122. Фирьавн – илоҳиѐт даражасига кўтарилган Қадимги Миср

подшоҳлари титули.

123. Фиқҳ – (араб. «тушуниш») шариат қонун-қоидаларини ўрганувчи

фан.

124. Фундаментализм – маълум дин вужудга келган илк даврига

қайтиш ва бу йўл билан замонанинг барча муаммоларини ҳал қилиш

мумкин деган фикрни илгари суриш таълимоти.

125. Хинаяна – (санскр. «кичик арава») буддизмдаги оқим.

126. Хонақоҳ – 1) суфийлар жамланиб зикру само билан машғул

бўладиган махсус бино; 2) масжиднинг меҳроб ва минбар ўрнатилган

қисми.

127. Шаман – (тунгус. «сеҳргар») руҳлар олами билан мулоқот қилувчи

руҳоний.

128. Шом – Суриянинг қадимий номи.

129. Шопур – 243-273 йилларда ҳукмронлик қилган Сосонийлар

сулоласи ҳукмдори, Авестонинг бизгача етиб келган нусхасини тартибга

солдирган.

130. Эволюционизм – диншуносликда дин ҳам дунѐнинг шаклланиши

каби босқичма-босқич соддадан мураккабга қараб ривожланган деган

ғояни илгари сурувчи таълимот.

131. Экстремизм – ўз мақсади йўлида турли ҳаддан ортиқ кескин

тадбир-чоралар кўришга тарафдорлик.

132. Эран-веж – Авестода зикр қилинган Зардуштнинг ватани.

133. Эсхаталогия – дунѐнинг охири, нариги дунѐ, жаннат, дўзах

ҳақидаги тасаввурлар мажмуи.

134. Эътиқод – дунѐқараш. Бирор динга эътиқод қилиш - уни ҳақ деб

билиб, унинг таълимотини тан олиш.

135. Ясна – Авестодан бизгача етиб келган тўрт китобнинг иккинчиси.

136. Ясриб – Мадина шаҳрининг ҳижратдан аввалги номи.

137. Яшт – Авестонинг 1-қисми.

138. Яҳве – яҳудийлик таълимотига кўра, дунѐларни яратувчи ягона

қудратли Худо.

139. Яҳудо – Яъқуб пайғамбарнинг фарзандларидан бири. Унинг

авлодлари «яҳудийлар» деб аталади.

140. Қиѐмат – (араб. «тик туриш») бу дунѐнинг охири.

141. Қироат – (араб. «ўқиш») Қуръонни ўзига хос қоидаларга мувофиқ

тиловат қилиш.

142. Қуръон – (сурѐний «кераин» - «муқаддас ѐзув») ислом динининг

муқаддас китоби.

143. Ҳадис – (араб. «янги; сўз») Муҳаммад пайғамбарнинг айтган

сўзлари, қилган ишлари ҳақидаги ривоятлар.

144. Ҳанифлик – исломдан аввал Арабистон ярим оролида мавжуд

бўлган яккахудолик ғояси.

145. Ҳошимийлар – Маккада яшаган Қурайш қабиласидан бўлган

Ҳошим ибн Абдуманофнинг авлодлари.

―Диншунослик‖ фанидан реферат мавзулари

1. ―Aвестo‖ – зaрдуштийлик динининг муқaддaс китoби.

2. ―Ҳaдиси Шaриф‖ oдoб-aҳлoқ ҳaқидa.

3. ―Виждoн эркинлиги вa диний тaшкилoтлaр тўғрисидa‖ги Қoнун вa

унинг aҳaмияти.

4. Aҳлoқ вa руҳият.

5. Aҳмaд Яссaвий меросининг тарбиявий aҳaмияти.

6. Бaҳoуддин Нaқшбaнд тариқатининг тарбиявий

аҳамиятиБуддaвийлик дини вa унинг вужудгa кэлиши.

7. Буддaвийлик динининг Мaркaзий Oсиѐга кириб келиши.

8. Буддaвийлик вa унинг aсoсий йўнaлишлaри.

9. Буддaвийликдaги сектaлaр вa йўнaлишлaр.

10. Дaoсизм вa Кoнфуцийчилик миллий динлaрининг ўзигa xoс

xусусиятлaри вa моҳияти.

11. Дин тушунчaси. Дин вa диний эътиқoднинг фaлсaфий мoҳияти.

12. Дин вa дaвлaт ўртaсидaги ҳуқуқий мунoсaбaтлaр.

13. Дин вa Кoнституция.

14. Диний aқидaпaрaстлик тушунчaси ва унинг жамият ҳаѐтига салбий

таъсири.

15. Диний экстремизм вa фундaментaлизмгa қaрши курaш – дaвр

тaлaби.

16. Диний ҳурфикрлилик вa экoлoгия.

17. Диний муaссaсaлaрнинг жaмият тaрaққиѐтидaги тутгaн ўрни.

18. Диннинг aсoсий элементлaри вa функциялaри.

19. Диннинг дунѐ мaдaнияти тaрaққиѐтидa тутгaн ўрни.

20. Диннинг ибтидoий шaкллaрининг вужудгa келиши.

21. Диннинг ижтимoий, гнoсеoлoгик, псиxoлoгик вa тaриxий

илдизлaри.

22. Диншунoслик фанининг предмети вa унинг ижтимoий фaнлaр

ўртaсидa тутгaн ўрни.

23. Ҳaдис – ислoм динининг aсoсий мaнбaлaридaн бири.

24. Ҳoзирги ислoм динидa вужудгa келгaн вaҳҳoбийлик

ҳaрaкaтлaрининг сaлбий oқибaтлaри.

25. Имoм aл-Буxoрий меросининг жамият ҳаѐтидаги маънавий-

ахлоқий аҳамияти.

26. Имoм aт-Термизийнинг ҳaдисшунoсликдa тутгaн ўрни.

27. Ислoм жaҳoн дини.

28. Ислoм шaриaти oилa вa никoҳ ҳaқидa.

29. Ислoм динининг aсoсий oқимлaри ва мазҳаблари.

30. Ислoм динининг Мaркaзий Oсиѐгa кириб келиши.

31. Жaҳoн динлaри вa улaрнинг келиб чиқиш сaбaблaри.

32. Жaҳoн миқѐсидa террoризмгa қaрши курaш.

33. Кaтoлик, прoтестaнт ва прoвaслaв oқимлaри ва улардаги диний

маъросимлар.

34. ―Соғлом бола йили‖ Давлат дастурининг жамият ҳаѐтида тутган

ўрни.

35. Миссионерлик ва прозелитизмнинг жамият ҳаѐтига салбий таъсири.

36. Миллий дaвлaт динлaри: ҳиндуизм, жaйнизм, сингxизм.

37. Миллий динлaр

38. Мустaқиллик шaрoитидa дингa нисбaтaн oлиб бoрилaѐтгaн

мунoсaбaтлaрнинг демoкрaтик xaрaктери.

39. Ўзбекистoннинг диний фундaментaлизм вa террoризмгa қaрши

курaш сoҳaсидa oлиб бoрaѐтгaн сиѐсaтидa И.Кaримoв тaшaббуси.

40. Прoтестaнтликнинг илк шaкллaри: лутерaнтлик, aнaбaптизм,

aнгликaнчилик, кaлвинизм.

41. Қaдимги уруғ – қaбилaчилик дaвридa вужудгa келгaн дин

шaкллaри: тoтемизм, фетишизм, aнимизм, шaмaнизм, сеҳргaлик

(мaгия).

42. Қуръoни Кaрим – ислoм динининг муқaддaс китoби.

43. Шaриaт вa фиқҳ илми.

44. Шaриaт вa унинг тузилиши.

45. Синтoизм вa иудaизм дaвлaт миллий динлaрининг нaзaрий

aсoслaри.

46. Тaсaввуф, сўфийлик, тaриқaт – ислoмдaги диний фaлсaфий

тaълимoт сифaтидa.

47. Xристиaн дини ибoдaт мaрoсимлaри.

48. Xристиaн дини пaйдo бўлишидaги ижтимoий, тaриxий шaрт-

шaрoитлaр.

49. Xристиaн динининг муқaддaс китoби.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yhati:








55. Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasining qonuni.


56. Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni

moliyalashtirishga qarshi kurashish to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasining

qonuni. //O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi 2004. 9-son.

57. Milliy g‘oya targ‘iboti va ma‘naviy – ma‘rifiy ishlar samaradorligini oshirish

to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. // Xalq so‘zi, 2006

yil, 26-avgust.


2011.

59. Karimov I. A ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖

O`zbekiston Respblikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining

qo`shma majlisidagi ma`ruza- T.: ―O`zbekiston‖ 2010 yil 12-noyabr.


61. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka

ishonchdir. –T; O‘zbekiston, 2000.


63. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xafsizlikka tahdid,

barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T.: O‘zbekiston 1997.




65. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. – T.:

O‘zbekiston, 2005,-158 b.



Dinshunoslik. Darslik / Mas‘ul muharrir akad Ibrohimov N.I. – T.: Mehnat, 2004. –

296 b







5. Islom va hozirgi zamon: o‘quv qo‘llanma. Mas‘ul muharrir Sh.Yovqochev. –



2002



9. Sh.Yovqochev. Islom va hozirgim zamon. O‘quv qo‘llanma. Toshkent islom

universiteti 2010 y.

10. Диний экстремизм ва терроризмга ыарши курашнинг маънавий-маърифий

асослари. Ўқув қўлланма. Масъул муҳаррир.А.Очилдиев. ―Тошкент ислом

университети. 2008 й.



84. S.Oqilov. Kalom ilmi. O‘quv qo‘llanma. T.: ―Toshkent islom universiteti‖.

2011.

85. A.Ochildiyev va boshq. Xidoyat ortiga yashiringan zalolat. O‘quv qo‘llanma.

T.: ―Toshkent islom universiteti‖. 2010







89. Ochildiev A. Missionerlik: moxiyat, maqsadlar, oqibatlar va oldini olish yo‘llari

–T.: 2009.





93. I. Saifnazarov, T.Karomov, A.Muxtorov. Xalqimizning hamjihatligi terrorizmga

qarshi kafolatdir. T.: Toshkent islom universiteti. ―Yangi asr avlodi‖ 2007.




T.:2006.



98. Milliy g‘oya: targ‘ibot texnologiyalari va atamalar lug‘ati. T.: ―Akademiya‖

2008.




102. At-Termiziy. Sahih at-Termiziy / A.Abdullo tarjimasi. – T.: G‘.G‘ulom

nomli ―Adabiyot va san‘at‖ nashriyoti, 1993.

103. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy: 2 jildli. – T.:

O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi, 2008

104. Abu Rayxon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgoliklar / Buruniy

A.R. Tanlangan asarlar, 1 tom. – T.: 1968.


106. Istoriya religii narodov Tsentralnoy Azii. Otv. Redaktor dots

Sh.A.Yovkachev. – Tashkentskiy gosudarstvenniy institut vostokovedeniya,

2006.


108. Imom al-Buxoriy. Al-Jome as-sahih. 4 jild. T.: Qomuslar bosh

tahririyati. 1991-1993.

109. Islom ma‘rifati: asliyat va talqin: o‘quv-uslubiy qo‘llanma / Mas‘ul

muharrir Usmonxon Alimov. – T.: ―Toshkent islom universiteti‖ 2011. – B.158

110. Ismoil Mahdum. Toshkentdagi Usmon Musxafining tarixi. T.:

Movaraunnaxr 1995.

111. Islom. Entsiklopediya. A-H / Z.Husniddinov tahriri ostida. – T.:

―O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi‖ 2004. – 320 b

112. Ma‘naviy va diniy etuklik-davr talabi / to‘plovchilar: Z.Islomov.,

Sh.Shojalilov. mas‘ul muharrir R.V.Abdullaev. – T.: ―Toshkent islom



114. Karamatov H. O‘zbekistonda moziy e‘tiqodlar tarixi. – T.: ―Jahon

iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti‖ 2008



116. Markaziy Osiyo dinlari tarixi. / mas‘ul muxarrir dots Sh.A.Yovqochev.

– T.: Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2006


118. Kon-Sherbok D., Kon-Sherbok L. Iudaizm i xristianstvo. Slovar. – M.

1995.

119. Rahimjonov D.,muratov D. Hadisshunoslik. O‘quv qo‘llanma. Toshkent

islom universiteti. 2010 y.

120. Qur‘oni Karim ma‘nolarining tarjimasi va tavsifi. / tarjima va izohlar.

Muallif Abdulaziz Mansur. ―Toshkent islom universiteti‖ 2009 y.

121. Hasanov A.A. Qadimgi arabiston va ilk islom: 1 kitob. Johiliya asri //

Tahrir hayati. H.Karamatov., N.Ibrohimov., Z.Husniddinov va boshq. /. – T.:



Movaraunnaxr, 2000

123. Radugin A.A. Vvedenie v religovedenie: teoriya, istoriya i sovremennie

religii. M., 1996.


1.Xalq so’zi gazetasi – www. infoXS. Uz


3. Ma’rifat jurnali – www. ma’rifat-inform.uz

4. Moziydan sa’do jurnali – www. moziy. doctlink.net

5. Tashqi ishlar vazirligi – www. mfa. uz


7.www.tfi.uz

8.www.darvoza.uz

9.www.cer.uz




http://www.tfi.uz/


http://www.cer.uz/




―Диншунослик‖ фанидан таянч сўз ва иборалар

1-Мавзу: Диншунослик фанининг предмети, мақсад ва вазифалари.


Теoлoгия, диншунослик, эътиқoд, aтеизм, ижтимoий, псиxoлoгик,

гнoсеoлoгик, кoмpенсaтoрлик, регулятoрлик, интегрaтивлик. Уруғ-қaбилa

динлaри. Мoнoтеистик. Пoлитеистик. Тoтемизм. Aнимизм. Фетишизм. Миллий

динлaр. Яҳудийлик мaнбaлaри. Ведa вa ведa динлaри. Кoнфуций. Дaoсизм.

2-Мавзу: Зардуштийлик ва буддaвийлик .

Авесто, Зардўшт, Охурамазда, Ахриман, Вадовдот, Бундахаш, Готлар,

Ёсин, Рoҳиб, Ашoкa, тибет, Шaкямуни, мaxaянa, xинaянa, лaмaизм, муқaддaс

китoблaр, руҳoнийлaр, брахман, будда, медитация, митра, нирвана

3-Мавзу: Xристиaнлик.

Кaтoликлaр, прoтестaнтлaр, прoвaслaвлaр, oртoдoкслaр, кaлвинистлaр,

лютерaнтлaр, фaктoриялaр, Инжил, Исо, Тaврoт, Библия, Қадимий aҳд, Янги

aҳд, черков, секта, икона, индулгеция.

4-Мавзу Ислoм дини.

Ислом дини, мусулмон, умма, жoҳилия, пaйғaмбaр, Мaдинa, Мaккa, Кaъбa,

ҳaлифaлaр, Қуръoни Кaрим, ҳaдис, Арофат, Мусҳаф, Мурид, Муршид,

Муҳаддис.


Ислом манбалари, ваҳобийлик, диний қадриятлар, имом, муфтий, мулла,

ҳайит, мaзҳaб, oят, суннa, шиа, xaнбaлия, xaнaфия, мoликия, шoфия, шaриaт,

фиқҳ, тaфсир.

6-Мавзу: Исломдаги мазҳаблар ва ғоявий-сиѐсий оқимлар.

Фундaментaлизм, экстремизм, террoризм, вaҳҳoбийлик, фaнaтизм,

aқидapaрaстлик, ―Ҳизбут-тaҳрир‖, ―Aкрoмийлaр‖, ―Нурчилaр‖.

7-мавзу: Виждoн эркинлиги вa диний ташкилотлар.

Мустaқиллик вa дин, бaркaмoл aвлoд, миллий вa умуминсoний ҳaмдa

диний қaдриятлaргa ҳурмaт, диний дунѐқaрaш, мaънaвият, Қoнун, ―Виждoн

эркинлиги вa диний тaшкилoтлaр тўғрисидa‖ги қoнун.

8-мавзу: Миссионерлик ва прзелитизмнинг салбий оқибатлари

Миссионерлик, прозелитизм, конфессия, ―диний миссия‖, ―руҳий

тикланиш‖, ―Худо Ассамблеялари‖ Адвентистлар, ―Инсон ҳуқуқлари

Умумжаҳон Деклорацияси‖, ―Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар

тўғрисида‖ги Қонун, ―Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик

тўғрисидаги кодекси‖.

Машарипов Икром Ботирович 4-март, 1967 йил Хоразм вилоятида ту-

илган. 1999 йилдан буѐн Тошкент Молия институти ―Фалсафа ва ЎДЖҚНА‖

кафедрасида ишлайди 2014 йил апрел ойидан кафедра доценти . 25 йилдан

буѐн педагогик фаолият юритмоқда. Э.Расулев 2 тадан ортиқ ўқув-қўлланмалар

ва 80 тадан ортиқ илмий мақола ва тезислар муаллифи.

Абдуллаев Аъзам Абдиевич 28 апрел, 1963 йил Тошкент вилояти

Оҳангоран туманида таваллуд топган. 2005 йилдан, 2006 йилгача Тошкент

молия институти ―Маънавият асослари‖ кафедрасида катта ўқитувчи. 2006 йил

сентябрдан ―Фалсафа ва ЎДЖҚНА‖ кафедрасида катта ўқитувчи. 28 йилдан

буѐн педагогик фаолият юритмоқда. А.Абдуллаев 30 ортиқ илмий мақола,

тезислар чоп эттирган.

Рахманов Абдурауф Мухаммедович 7 апрел, 1971 йил Навоий вилояти

Нурота туманида таваллуд топган. 2003 йилдан, 2006 йилгача Тошкент молия

институти ―Маънавият асослари‖ кафедрасида катта ўқитувчи. 2006 йил

октябрдан ―Фалсафа ва ЎДЖҚНА‖ кафедрасида катта ўқитувчи. 16 йилдан

буѐн педагогик фаолият юритмоқда. А.Рахманов 60 дан ортиқ илмий мақола,

тезизлар чоп эттирган.

Фойдали маслаҳатлар

Бугунги глобаллашув жараѐнида жамият тараққиѐтида ѐшларимизни ҳар

томонлама баркамол инсонлар қилиб тарбиялашда, Прзидентимиз И.Каримов

таъкидлаганидек, ѐшларимизни иймон, эътиқодли қилиб тарбиялашда

―Диншунослик‖ фанини ўрганиш, бунда динларнинг тарихи, пайдо бўлиши,

таълимоти, уларнинг психологик, фалсафий, тарихий илдизларини ўргани

муҳим аҳамиятга эгадир.

Президентимиз И.Каримов асарларида бугунги глобаллашув жараѐнида

дунѐда ғоявий кураш кучайиб бораѐтган бир вазиятда, турли хил бузғунчи

кучлар диндан ниқоб қилиб фойдаланиб, ѐшларнинг онгини заҳарлашга ҳаракат

қилаѐтганлигини, бундай бузғунчи кучларга, ғояларга қарши ѐшларимизда

иммунитетни шакллантириш масаласи энг долзарб масалалардан бири

эканлигини таъкидлаб ўтганлигини кўришимиз мумкин. Фанни ўрганиш

жараѐнида ушбу маълумотларга таянган ҳолда, ислом дунѐсида ном таратган

буюк алломаларимизнинг бой маънавий-ахлоқий меросини ѐшларимиз онгига

сингдириш, уларни иймон-эътиқодли қилиб тарбиялашга эътиборни қаратиш

лозимдир.

Профессор-ўқитувчилар учун:

Мазкур фандан талабаларга дарс машғулотлари ўтказар экан, аввало

замонавий таълим технологиялари асосида режалаштирилган ўқув

мақсадларига биноан ўқув жараѐнини ташкил етиш мақсадга мувофиқдир.

ЎУМ ―Таълим технологияси‖ да келтирилган дарс ўтиш услубияти,

кўрсатилган тартиб ва қўлланилиши лозим бўлган методлар асосида ташкил

этилса , талабаларга фан мавзулари тушунарли бўлади.

Мазкур ЎУМ қуйидаги инновацион янгиликлар киритилди:

Диннинг вазифалари ва функциялари алоҳида мавзу сифатида маъруза ва

амалий машғулотларда кўриб чиқилади.

―Диншунослик‖ фанининг предмети, мақсад ва вазифалари алоҳида мазу

сифатида олинган. Бунда, Диннинг пайдо бўлиши, жамиятдаги ўрни,

ривожланиш тарихи ва бошқа жиҳатларини ўз ичига олган .

Шунингдек, диннинг ибтидоий шакллари, миллий динлар ва жаҳон

динлари, уларнинг пайдо бўлиши, ривожланиш тарихи, таълимоти ва

йўналишлари тўғрисида батафсил маълумотлар берилган.

Миссионерлик ва прозелитизмнинг салбий оқибатлари, жамият ҳаѐтига ва

ѐшлар маънавий дунѐқарашига салбий таъсири, миссионерлик ва

прозелитизмнинг фаолияти, усуллари ва услублари, Президентимиз И.Каримов

асарларида бундай бузғунчи кучлар ва ғояларга қарши курашнинг батафсил

ѐритилганлиги тўғрисида кенгроқ маълумотлар бериб ўтиш талаб этилади.

Реферат мавзуларини тайѐрлашни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни.

Реферат мавзуларини ѐзишни турли хил шакллари мавжуд бўлиб, бунда

асосий эътибор талабанинг берилган мавзуларни мустақил равишда, яъни

аудиториядан ташқарида бажариши, ўқиб ўрганиши ва шу йўналиш бўйича

билим ва кўникмаларнини чуқурлаштирилишига қаратилади.

Талаба реферат ишни тайѐрлашда, муайян фаннинг хусусиятларини

ҳисобга олган ҳолда, қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:

- дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фанлар боблари ва мавзуларини

ўрганиш;

- тарқатма материаллар бўйича маърузалар қисмини ўзлаштириш;

- махсус ѐки илмий адабиѐтлар (монографиялар, мақолалар) бўйича фанлар

бўлимлари ѐки мавзулари устида ишлаш;

- фанга оид статистик маълумотларни ўрганиш, уларни таҳлил қилиш;

- талабанинг ўқув, илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ

бўлган фанлар бўлимлари ѐки мавзуларни чуқур ўрганиш;

- фаол ва муаммоли ўқитиш услубидан фойдаланиладиган ўқув

машғулотлари;

―Диншунослик‖ фанидан талабаларнинг реферат ишларини

тайѐрлашда, Президент И.Каримов асарларини ўрганиш шунингдек, реферат

мавзусига оид қўшимча адабиѐтлар ва дарсликларни ўрганиб чиқиш тавсия

этилади. Реферат мавзуларини белгилашда маъруза ва семинар

машғулотлари мавзуларини тўлдиришга ҳаракат қилиниши лозим.

―Диншунослик‖ фанини ўрганишдан асосий мақсад фалсафа фани

бўйича йўналтирувчи билимларга ега бўлиш ва унинг моҳиятини тушунишга

ҳаракат қилишда намоѐн бўлади.

Фан бўйича жорий ва оралиқ назоратларга ажратилган умумий балнинг

55 % (39 балл) саралаш балл ҳисобланиб, ушбу фоиздан кам бал тўплаган

талаба якуний назоратга киритилмайди.

«Диншунослик» фанидан талаба билимини назоарат қилиш қуйидаги

тартибда ўтказилади:

Жорий назоратда фаннинг ҳар бир мавзуси бўйича талабанинг билими ва

амалий кўникмаларини аниқлаб бориш, долзарб мавзулардан назорат иши

ѐзиш, конспект қилиш, мустақил иш топшириш назарда тутилади ва у семинар

машғулотларида узлуксиз амалга оширилади.

Оралиқ назоратда фаннинг бир неча мавзуларини қамраб олган қисми

бўйича назарий машғулотлар ўтиб бўлинганидан сўнг, талабанинг назарий

билимлари тест йечиш ва оралиқ ѐзма иш ѐзиш орқали баҳоланади, яъни унинг

муайян саволга жавоб бериши ѐки муаммони йечишдаги маҳорати ва

қобилияти аниқланади. О.Н. маъруза дарслари бўйича амалга оширилади.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ КОНСТИТУЦИЯСИ

(«Халқ сўзи» газетаси, 1992 йил 15 декабрь, 243 (494)-сон; Ўзбекистон Республикаси

Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1994 й., 1-сон, 5-модда; Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлисининг Ахборотномаси, 2003 й., 3-4-сон, 27-модда; Ўзбекистон Республикаси қонун

ҳужжатлари тўплами, 2007 й., 15-сон, 152-модда; 2008 й., 52-сон, 510-модда; 2011 й., 16-сон,

159-модда)

МУҚАДДИМА

Ўзбекистон халқи: инсон ҳуқуқларига ва давлат суверенитети ғояларига содиқлигини

тантанали равишда эълон қилиб, ҳозирги ва келажак авлодлар олдидаги юксак масъулиятини

англаган ҳолда, ўзбек давлатчилиги ривожининг тарихий тажрибасига таяниб, демократия ва

ижтимоий адолатга садоқатини намоѐн қилиб, халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган

қоидалари устунлигини тан олган ҳолда, республика фуқароларининг муносиб ҳаѐт

кечиришларини таъминлашга интилиб, инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлат барпо

этишни кўзлаб, фуқаролар тинчлиги ва миллий тотувлигини таъминлаш мақсадида, ўзининг

мухтор вакиллари сиймосида Ўзбекистон Республикасининг мазкур Конституциясини қабул

қилади.

БИРИНЧИ БЎЛИМ. АСОСИЙ ПРИНЦИПЛАР

I боб. Давлат суверенитети

1-модда.

Ўзбекистон — суверен демократик республика. Давлатнинг «Ўзбекистон

Республикаси» ва «Ўзбекистон» деган номлари бир маънони англатади.

2-модда.

Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат

органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар.

3-модда.

Ўзбекистон Республикаси ўзининг миллий-давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилишини,

давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг тизимини белгилайди, ички ва ташқи

сиѐсатини амалга оширади. Ўзбекистоннинг давлат чегараси ва ҳудуди дахлсиз ва

бўлинмасдир.

4-модда.

Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир. Ўзбекистон Республикаси

ўз ҳудудида истиқомат қилувчи барча миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва

анъаналари ҳурмат қилинишини таъминлайди, уларнинг ривожланиши учун шароит яратади.

5-модда.

Ўзбекистон Республикаси қонун билан тасдиқланадиган ўз давлат рамзлари —

байроғи, герби ва мадҳиясига эга.

6-модда.

Ўзбекистон Республикасининг пойтахти — Тошкент шаҳри.

II боб. Халқ ҳокимиятчилиги

7-модда.

Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан бир манбаидир. Ўзбекистон Республикасида

давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси

ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина

амалга оширилади. Конституцияда назарда тутилмаган тартибда давлат ҳокимияти

ваколатларини ўзлаштириш, ҳокимият идоралари фаолиятини тўхтатиб қўйиш ѐки тугатиш,

ҳокимиятнинг янги ва мувозий таркибларини тузиш Конституцияга хилоф ҳисобланади ва

қонунга биноан жавобгарликка тортишга асос бўлади.

8-модда.

Ўзбекистон халқини миллатидан қатъи назар, Ўзбекистон Республикасининг

фуқаролари ташкил этади.

9-модда.

Жамият ва давлат ҳаѐтининг энг муҳим масалалари халқ муҳокамасига тақдим

этилади, умумий овозга (референдумга) қўйилади. Референдум ўтказиш тартиби қонун

билан белгиланади.

10-модда.

Ўзбекистон халқи номидан фақат у сайлаган Республика Олий Мажлиси ва

Президенти иш олиб бориши мумкин. Жамиятнинг бирон-бир қисми, сиѐсий партия, жамоат

бирлашмаси, ижтимоий ҳаракат ѐки алоҳида шахс Ўзбекистон халқи номидан иш олиб

боришга ҳақли эмас.

11-модда.

Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизими — ҳокимиятнинг қонун

чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланади.

12-модда.

Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаѐт сиѐсий институтлар, мафкуралар ва

фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади. Ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси

сифатида ўрнатилиши мумкин эмас.

13-модда.

Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади,

уларга кўра инсон, унинг ҳаѐти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз

ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва

қонунлар билан ҳимоя қилинади.

14-модда.

Давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва

қонунийлик принциплари асосида амалга оширади.

III боб. Конституция ва қонуннинг устунлиги

15-модда.

Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва

қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади.Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар,

жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар.

16-модда.

Мазкур Конституциянинг бирорта қоидаси Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ ва

манфаатларига зарар етказадиган тарзда талқин этилиши мумкин эмас. Бирорта ҳам қонун

ѐки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституция нормалари ва қоидаларига зид келиши

мумкин эмас.

ИККИНЧИ БЎЛИМ. ИНСОН ВА ФУҚАРОЛАРНИНГ АСОСИЙ ҲУҚУҚЛАРИ,

ЭРКИНЛИКЛАРИ ВА БУРЧЛАРИ

V боб. Умумий қоидалар

18-модда.

Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга

бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва

ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар.Имтиѐзлар фақат қонун билан

белгиланиб қўйилади ҳамда ижтимоий адолат принципларига мос бўлиши шарт.

VII боб. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар

24-модда.

Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг узвий ҳуқуқидир. Инсон ҳаѐтига суиқасд қилиш энг

оғир жиноятдир.

25-модда.

Ҳар ким эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга. Ҳеч ким қонунга асосланмаган

ҳолда ҳибсга олиниши ѐки қамоқда сақланиши мумкин эмас.

26-модда.

Жиноят содир этганликда айбланаѐтган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний

тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмайди.

Судда айбланаѐтган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади.

Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ѐки инсон қадр-қимматини

камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас.

Ҳеч кимда унинг розилигисиз тиббий ѐки илмий тажрибалар ўтказилиши мумкин

эмас.

27-модда.

Ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаѐтига

аралашишдан ҳимояланиш ва турар жойи дахлсизлиги ҳуқуқига эга.

Ҳеч ким қонун назарда тутган ҳоллардан ва тартибдан ташқари бировнинг турар

жойига кириши, тинтув ўтказиши ѐки уни кўздан кечириши, ѐзишмалар ва телефонда

сўзлашувлар сирини ошкор қилиши мумкин эмас.

28-модда.

Ўзбекистон Республикаси Фуқароси Республика ҳудудида бир жойдан иккинчи жойга

кўчиш, Ўзбекистон Республикасига келиш ва ундан чиқиб кетиш ҳуқуқига эга. Қонунда

белгиланган чеклашлар бундан мустаснодир.

29-модда.

Ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги ҳуқуқига эга. Ҳар ким ўзи истаган

ахборотни излаш, олиш ва уни тарқатиш ҳуқуқига эга, амалдаги конституциявий тузумга

қарши қаратилган ахборот ва қонун билан белгиланган бошқа чеклашлар бундан

мустаснодир.

Фикр юритиш ва уни ифодалаш эркинлиги фақат давлат сири ва бошқа сирларга

тааллуқли бўлган тақдирдагина қонун билан чекланиши мумкин.

30-модда.

Ўзбекистон Республикасининг барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари ва

мансабдор шахслари фуқароларга уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларига дахлдор бўлган

ҳужжатлар, қарорлар ва бошқа материаллар билан танишиб чиқиш имкониятини яратиб

бериши лозим.

31-модда.

Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган динга

эътиқод қилиш ѐки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни

мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди.

X боб. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолатлари

43-модда.

Давлат фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамланган ҳуқуқлари ва

эркинликларини таъминлайди.

44-модда.

Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат

органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари

устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади.

XI боб. Фуқароларнинг бурчлари

47-модда.

Барча фуқаролар Конституцияда белгилаб қўйилган бурчларини бажарадилар.

48-модда.

Фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари

эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурдирлар.

49-модда.

Фуқаролар Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб

асрашга мажбурдирлар.

Маданият ѐдгорликлари давлат муҳофазасидадир.

50-модда.

Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиѐткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар.

51-модда.

Фуқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлашга

мажбурдирлар.

52-модда.

Ўзбекистон Республикасини ҳимоя қилиш — Ўзбекистон Республикаси ҳар бир

фуқаросининг бурчидир. Фуқаролар қонунда белгиланган тартибда ҳарбий ѐки муқобил

хизматни ўташга мажбурдирлар.

XIII боб. Жамоат бирлашмалари

56-модда.

Ўзбекистон Республикасида қонунда белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган

касаба уюшмалари, сиѐсий партиялар, олимларнинг жамиятлари, хотин-қизлар, фахрийлар ва

ѐшлар ташкилотлари, ижодий уюшмалар, оммавий ҳаракатлар ва фуқароларнинг бошқа

уюшмалари жамоат бирлашмалари сифатида эътироф этилади.

57-модда.

Конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи,

республиканинг суверенитети, яхлитлиги ва хавфсизлигига, фуқароларнинг конституциявий

ҳуқуқ ва эркинликларига қарши чиқувчи, урушни, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний

адоватни тарғиб қилувчи, халқнинг соғлиғи ва маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек

ҳарбийлаштирилган бирлашмаларнинг, миллий ва диний руҳдаги сиѐсий партияларнинг

ҳамда жамоат бирлашмаларининг тузилиши ва фаолияти тақиқланади.

Махфий жамиятлар ва уюшмалар тузиш тақиқланади.

61-модда.

Диний ташкилотлар ва бирлашмалар давлатдан ажратилган ҳамда қонун олдида

тенгдирлар. Давлат диний бирлашмаларнинг фаолиятига аралашмайди.

62-модда.

Жамоат бирлашмаларини тарқатиб юбориш, улар фаолиятини тақиқлаб ѐки чеклаб

қўйиш фақат суд қарори асосидагина амалга оширилади.

XIV боб. Оила

63-модда.

Оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш

ҳуқуқига эга.

Никоҳ томонларнинг ихтиѐрий розилиги ва тенг ҳуқуқлилигига асосланади.

64-модда.

Ота-оналар ўз фарзандларини вояга етгунларига қадар боқиш ва тарбиялашга


Давлат ва жамият етим болаларни ва ота-оналарининг васийлигидан маҳрум бўлган

болаларни боқиш, тарбиялаш ва ўқитишни таъминлайди, болаларга бағишланган хайрия

фаолиятларни рағбатлантиради.

65-модда.

Фарзандлар ота-оналарнинг насл-насабидан ва фуқаролик ҳолатидан қатъи назар,

қонун олдида тенгдирлар.

Оналик ва болалик давлат томонидан муҳофаза қилинади.

66-модда.

Вояга етган, меҳнатга лаѐқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга


XV боб. Оммавий ахборот воситалари

67-модда.

Оммавий ахборот воситалари эркиндир ва қонунга мувофиқ ишлайди. Улар

ахборотнинг тўғрилиги учун белгиланган тартибда жавобгардирлар.

Цензурага йўл қўйилмайди.

БЕШИНЧИ БЎЛИМ. ДАВЛАТ ҲОКИМИЯТИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ

XVIII боб. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси

76-модда.

Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси олий давлат вакиллик органи бўлиб,

қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатадан — Қонунчилик палатаси

(қуйи палата) ва Сенатдан (юқори палата) иборат.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенати

ваколат муддати — беш йил.

77-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси қонунга

мувофиқ сайланадиган бир юз эллик депутатдан иборат. (77-модданинг биринчи қисми

Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 25 декабрдаги ЎРҚ-194-сонли Қонуни таҳририда —

ЎР ҚҲТ, 2008 й., 52-сон, 510-модда)

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати ҳудудий вакиллик палатаси

бўлиб, Сенат аъзоларидан (сенаторлардан) иборат.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати аъзолари Қорақалпоғистон

Республикаси Жўқорғи Кенгеси, вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар давлат ҳокимияти

вакиллик органлари депутатларининг тегишли қўшма мажлисларида мазкур депутатлар

орасидан яширин овоз бериш йўли билан Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва

Тошкент шаҳридан тенг миқдорда — олти кишидан сайланади. Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлиси Сенатининг ўн олти нафар аъзоси фан, санъат, адабиѐт, ишлаб чиқариш

соҳасида ҳамда давлат ва жамият фаолиятининг бошқа тармоқларида катта амалий

тажрибага эга бўлган ҳамда алоҳида хизмат кўрсатган энг обрўли фуқаролар орасидан

Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тайинланади.

Сайлов куни йигирма беш ѐшга тўлган ҳамда камида беш йил Ўзбекистон

Республикаси ҳудудида муқим яшаѐтган Ўзбекистон Республикаси фуқароси Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутати, шунингдек Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг Сенати аъзоси бўлиши мумкин. Депутатликка

номзодларга қўйиладиган талаблар қонун билан белгиланади.

Айни бир шахс бир пайтнинг ўзида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг

Қонунчилик палатаси депутати ва Сенати аъзоси бўлиши мумкин эмас.

78-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг

биргаликдаги ваколатлари қуйидагилардан иборат:

1) Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини қабул қилиш, унга ўзгартиш ва

қўшимчалар киритиш;

2) Ўзбекистон Республикасининг конституциявий қонунларини, қонунларини қабул

қилиш, уларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш;

3) Ўзбекистон Республикасининг референдумини ўтказиш тўғрисида ва уни ўтказиш

санасини тайинлаш ҳақида қарор қабул қилиш;

4) Ўзбекистон Республикаси ички ва ташқи сиѐсатининг асосий йўналишларини

белгилаш ҳамда давлат стратегик дастурларини қабул қилиш;

5) Ўзбекистон Республикаси қонун чиқарувчи, ижро этувчи ҳамда суд ҳокимияти

органларининг тизимини ва ваколатларини белгилаш;

6) Ўзбекистон Республикаси таркибига янги давлат тузилмаларини қабул қилиш ва

уларнинг Ўзбекистон Республикаси таркибидан чиқиши ҳақидаги қарорларни тасдиқлаш;

7) Бож, валюта ва кредит ишларини қонун йўли билан тартибга солиш;

8) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг тақдимига биноан Ўзбекистон

Республикасининг Давлат бюджетини қабул қилиш ва унинг ижросини назорат этиш;

9) Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни жорий қилиш;

10) Ўзбекистон Республикасининг маъмурий-ҳудудий тузилиши масалаларини қонун

йўли билан тартибга солиш, чегараларини ўзгартириш;

11) Туманлар, шаҳарлар, вилоятларни ташкил этиш, тугатиш, уларнинг номини ҳамда

чегараларини ўзгартириш;

12) Давлат мукофотлари ва унвонларини таъсис этиш;

13) Ўзбекистон Республикаси Президентининг вазирликлар, давлат қўмиталари ва

давлат бошқарувининг бошқа органларини тузиш ҳамда тугатиш тўғрисидаги фармонларини

тасдиқлаш;

14) Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясини тузиш;

15) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон

Республикаси Бош вазири номзодини кўриб чиқиш ва тасдиқлаш, шунингдек мамлакат

ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг долзарб масалалари юзасидан Бош вазирнинг

ҳисоботларини эшитиш ва муҳокама қилиш; (78-модда биринчи қисмининг 15-банди

Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 18 апрелдаги ЎРҚ-284-сонли Қонуни таҳририда —

ЎР ҚҲТ, 2011 й., 16-сон, 159-модда)

16) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили ва

унинг ўринбосарини сайлаш;

17) Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасининг ҳисоботини кўриб чиқиш;

18) Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикасига ҳужум

қилинганда ѐки тажовуздан бир-бирини мудофаа қилиш юзасидан тузилган шартнома

мажбуриятларини бажариш зарурияти туғилганда уруш ҳолати эълон қилиш тўғрисидаги

фармонини тасдиқлаш;

19) Ўзбекистон Республикаси Президентининг умумий ѐки қисман сафарбарлик эълон

қилиш, фавқулодда ҳолат жорий этиш, унинг амал қилишини узайтириш ѐки тугатиш

тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш;

20) Халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш;

21) Ушбу Конституцияда назарда тутилган бошқа ваколатларни амалга ошириш.

Палаталарнинг биргаликдаги ваколатларига кирадиган масалалар, қоида тариқасида, аввал

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасида, сўнгра Сенатида

кўриб чиқилади.

79-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси мутлақ

ваколатларига:

1) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси Спикери ва

унинг ўринбосарларини, қўмиталарнинг раислари ва уларнинг ўринбосарларини сайлаш;

2) Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг тақдимига биноан Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатини дахлсизлик ҳуқуқидан

маҳрум этиш тўғрисидаги масалаларни ҳал этиш;

3) Ўз фаолиятини ташкил этиш ва палатанинг ички тартиб қоидалари билан боғлиқ

масалалар юзасидан қарорлар қабул қилиш;

4) Сиѐсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаѐт соҳасидаги у ѐки бу масалалар юзасидан,

шунингдек давлат ички ва ташқи сиѐсати масалалари юзасидан қарорлар қабул қилиш

киради.

80-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати мутлақ ваколатларига:

1) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Раисини ва унинг

ўринбосарларини, қўмиталарнинг раислари ва уларнинг ўринбосарларини сайлаш;


Республикаси Конституциявий судини сайлаш;


Республикаси Олий судини сайлаш;


Республикаси Олий хўжалик судини сайлаш;


Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раисини тайинлаш ҳамда уни

лавозимидан озод этиш;

6) Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Бош

прокурори ва Ҳисоб палатаси раисини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш

тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш; (80-модданинг 6-банди Ўзбекистон

Республикасининг 2011 йил 18 апрелдаги ЎРҚ-284-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ,

2011 й., 16-сон, 159-модда)

7) Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Миллий

хавфсизлик хизмати раисини тайинлаш ва уни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги

фармонларини тасдиқлаш;


Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларини тайинлаш ҳамда

уларни лавозимидан озод этиш;


Республикаси Марказий банки Бошқарувининг раисини тайинлаш ва уни лавозимидан озод

этиш;

10) Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан амнистия

тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилиш;

11) Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг тақдимига биноан Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг Сенати аъзосини дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум этиш

тўғрисидаги масалаларни ҳал этиш;

12) Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг, Ўзбекистон Республикаси

Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раисининг, Ўзбекистон Республикаси Марказий

банки Бошқаруви раисининг ҳисоботларини эшитиш;

13) Ўз фаолиятини ташкил этиш ва палатанинг ички тартиб қоидалари билан боғлиқ

масалалар юзасидан қарорлар қабул қилиш;

14) Сиѐсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаѐт соҳасидаги у ѐки бу масалалар юзасидан,

шунингдек давлат ички ва ташқи сиѐсати масалалари юзасидан қарорлар қабул қилиш

киради.

81-модда.

Ваколат муддати тугагач, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик

палатаси ва Сенати тегишинча янги чақириқ Қонунчилик палатаси ва Сенати иш

бошлагунига қадар ўз фаолиятини давом эттириб туради.


биринчи мажлислари тегишинча Қонунчилик палатасига сайловдан кейин икки ойдан

кечиктирмай ва Сенат таркиб топганидан кейин бир ойдан кечиктирмай Марказий сайлов

комиссияси томонидан чақирилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси мажлислари

сессиялар даврида ўтказилади. Сессиялар, қоида тариқасида, сентябрнинг биринчи иш

кунидан бошлаб келгуси йилнинг июнь ойи охирги иш кунига қадар ўтказилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати мажлислари заруратга қараб,

лекин йилига камида уч марта ўтказилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг мажлислари, агар улар

ишида барча депутатлар, сенаторлар умумий сонининг камида ярми иштирок этаѐтган бўлса,

ваколатли ҳисобланади.

Конституциявий қонунларни қабул қилишда барча депутатлар, сенаторлар умумий

сонининг камида учдан икки қисми иштирок этиши шарт.


мажлисларида, шунингдек уларнинг органлари мажлисларида Ўзбекистон Республикаси

Президенти, Бош вазир, Вазирлар Маҳкамасининг аъзолари, республика Конституциявий

суди, Олий суди, Олий хўжалик суди раислари, Бош прокурори, Марказий банки

Бошқарувининг раиси иштирок этишлари мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва унинг органлари мажлисларида Сенат Раиси,

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати ва унинг органлари мажлисларида

Қонунчилик палатаси Спикери иштирок этиши мумкин.


алоҳида-алоҳида мажлис ўтказадилар.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма

мажлислари Ўзбекистон Республикаси Президенти қасамѐд қилганда, Ўзбекистон

Республикаси Президенти мамлакат ижтимоий-иқтисодий ҳаѐтининг, ички ва ташқи

сиѐсатининг энг муҳим масалалари юзасидан нутқ сўзлаганда, чет давлатларнинг раҳбарлари

нутқ сўзлаганда ўтказилади. Палаталарнинг келишувига биноан қўшма мажлислар бошқа

масалалар юзасидан ҳам ўтказилиши мумкин.

82-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенати ўз

ваколатларига киритилган масалалар юзасидан қарорлар қабул қилади.


қарорлари Қонунчилик палатаси депутатлари ѐки Сенат аъзолари умумий сонининг

кўпчилик овози билан қабул қилинади, ушбу Конституцияда назарда тутилган ҳоллар бундан

мустасно.

83-модда.

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига Ўзбекистон Республикаси Президенти, ўз давлат

ҳокимиятининг олий вакиллик органи орқали Қорақалпоғистон Республикаси, Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари, Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди,

Олий суди, Олий хўжалик суди, Бош прокурори эгадирлар ва бу ҳуқуқ қонунчилик

ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан қонун лойиҳасини Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш орқали амалга оширилади.

84-модда.

Қонун Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилиниб, Сенат томонидан

маъқулланиб, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан имзолангач ва қонунда

белгиланган тартибда расмий нашрларда эълон қилингач, юридик кучга эга бўлади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси томонидан қабул

қилинган қонун қабул қилинган кундан эътиборан ўн кундан кечиктирмай Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг Сенатига юборилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати маъқуллаган қонун

имзоланиши ва эълон қилиниши учун Ўзбекистон Республикаси Президентига ўн кун ичида

юборилади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан қонун ўттиз кун ичида имзоланади

ва эълон қилинади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан рад этилган қонун

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига қайтарилади.

Агар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан рад этилган

қонунни қайта кўриб чиқишда Қонунчилик палатаси депутатлар умумий сонининг учдан

икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан қонунни яна маъқулласа, қонун Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган ҳисобланади ҳамда имзоланиши ва

эълон қилиниши учун Ўзбекистон Республикаси Президентига Қонунчилик палатаси

томонидан юборилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан рад этилган қонун

юзасидан Қонунчилик палатаси ва Сенат юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш

учун Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенат аъзолари орасидан тенглик асосида

келишув комиссиясини тузиши мумкин. Палаталар келишув комиссияси таклифларини

қабул қилганда қонун одатдаги тартибда кўриб чиқилиши керак.

Ўзбекистон Республикаси Президенти қонунни ўз эътирозлари билан Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисига қайтаришга ҳақли.

Агар қонун аввалги қабул қилинган таҳририда тегишинча Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумий сонининг

камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан маъқулланса, қонун Ўзбекистон

Республикаси Президенти томонидан ўн тўрт кун ичида имзоланиши ва эълон қилиниши

керак.

Қонунларнинг ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг матбуотда эълон

қилиниши улар қўлланилишининг мажбурий шартидир.

85-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ўз таркибидан

Қонунчилик палатасининг Спикери ва унинг ўринбосарларини сайлайди.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси Спикери ва

унинг ўринбосарлари яширин овоз бериш орқали депутатлар умумий сонининг кўпчилик

овози билан Қонунчилик палатасининг ваколати муддатига сайланади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси Спикери яширин

овоз бериш орқали Қонунчилик палатаси депутатлари умумий сонининг учдан икки

қисмидан кўпроғининг овози билан қабул қилинган Қонунчилик палатаси қарорига биноан

муддатидан илгари чақириб олиниши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси Спикери:

1) Қонунчилик палатасининг мажлисларини чақиради, уларда раислик қилади;

2) Қонунчилик палатаси муҳокамасига киритиладиган масалаларни тайѐрлашга

умумий раҳбарлик қилади;

3) Қонунчилик палатаси қўмиталари ва комиссияларининг фаолиятини

мувофиқлаштириб боради;

4) Ўзбекистон Республикаси қонунларининг ва Қонунчилик палатаси қарорларининг

ижроси устидан назоратни ташкил этади;

5) Парламентлараро алоқаларни амалга ошириш ишларига ҳамда халқаро парламент

ташкилотлари иши билан боғлиқ Қонунчилик палатаси гуруҳларининг фаолиятига

раҳбарлик қилади;

6) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати, бошқа давлат органлари, чет

давлатлар, халқаро ва ўзга ташкилотлар билан ўзаро муносабатларда Қонунчилик палатаси

номидан иш кўради;

7) Қонунчилик палатаси қарорларини имзолайди;

8) Ушбу Конституция ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа ваколатларни

амалга оширади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси Спикери

фармойишлар чиқаради.

86-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати ўз таркибидан Сенат Раиси ва

унинг ўринбосарларини сайлайди. Сенат Раиси Ўзбекистон Республикаси Президентининг

тақдимига биноан сайланади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Раиси ўринбосарларидан бири

Қорақалпоғистон Республикасининг вакили бўлади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Раиси ва унинг ўринбосарлари

яширин овоз бериш орқали сенаторлар умумий сонининг кўпчилик овози билан Сенат

ваколати муддатига сайланади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Раиси яширин овоз бериш

орқали сенаторлар умумий сонининг учдан икки қисмидан кўпроғининг овози билан қабул

қилинган Сенат қарорларига биноан муддатидан илгари чақириб олиниши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Раиси:

1) Сенат мажлисларини чақиради, уларда раислик қилади;

2) Сенат муҳокамасига киритиладиган масалаларни тайѐрлашга умумий раҳбарлик

қилади;

3) Сенат қўмиталари ва комиссияларининг фаолиятини мувофиқлаштириб боради;

4) Ўзбекистон Республикаси қонунларининг ва Сенат қарорларининг ижроси устидан

назоратни ташкил этади;

5) Парламентлараро алоқаларни амалга ошириш ишларига ҳамда халқаро парламент

ташкилотлари иши билан боғлиқ Сенат гуруҳларининг фаолиятига раҳбарлик қилади;

6) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси, бошқа давлат

органлари, чет давлатлар, халқаро ва бошқа ташкилотлар билан ўзаро муносабатларда Сенат


7) Сенат қарорларини имзолайди;

8) Ушбу Конституция ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа ваколатларни

амалга оширади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Раиси фармойишлар чиқаради.

87-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси қонун

лойиҳаларини тайѐрлаш ишини олиб бориш, Қонунчилик палатаси муҳокамасига

киритиладиган масалаларни дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва тайѐрлаш, Ўзбекистон

Республикаси қонунлари ҳамда Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилинадиган

қарорларнинг ижросини назорат қилиш учун ўз ваколатлари муддатига Қонунчилик

палатаси депутатлари орасидан қўмиталарни сайлайди.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Сенат муҳокамасига

киритиладиган масалаларни дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва тайѐрлаш, Ўзбекистон

Республикаси қонунлари ҳамда Сенат томонидан қабул қилинадиган қарорларнинг

ижросини назорат қилиш учун ўз ваколатлари муддатига сенаторлар орасидан қўмиталарни

сайлайди.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенати,

зарурат бўлган тақдирда, муайян вазифаларни бажариш учун депутатлар, сенаторлар

орасидан комиссиялар тузади.

88-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатларига ва

Сенати аъзоларига уларнинг депутатлик ѐки сенаторлик фаолияти билан боғлиқ харажатлар

белгиланган тартибда қопланади.

Қонунчилик палатаси депутатлари ҳамда Сенатда доимий асосда ишловчи Сенат

аъзолари ўз ваколатлари даврида илмий ва педагогик фаолиятдан ташқари ҳақ тўланадиган

бошқа турдаги фаолият билан шуғулланишлари мумкин эмас.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутати ва

Сенати аъзоси дахлсизлик ҳуқуқидан фойдаланадилар. Улар тегишинча Қонунчилик

палатаси ѐки Сенатнинг розилигисиз жиноий жавобгарликка тортилиши, ушлаб турилиши,

қамоққа олиниши ѐки суд тартибида бериладиган маъмурий жазо чораларига тортилиши

мумкин эмас. (XVIII боб Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги 470-II-сон

Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й.,3-4-сон, 27-модда)

XIX боб. Ўзбекистон Республикасининг Президенти

89-модда.

Ўзбекистон Республикасининг Президенти давлат бошлиғидир ва давлат ҳокимияти

органларининг келишилган ҳолда фаолият юритишини ҳамда ҳамкорлигини таъминлайди.

(89-модда Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 11 апрелдаги ЎРҚ–89-сон Қонуни

таҳририда — Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2007 й., 15-сон, 152-

модда)

90-модда.

Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига ўттиз беш ѐшдан кичик бўлмаган,

давлат тилини яхши биладиган, бевосита сайловгача камида 10 йил Ўзбекистон ҳудудида

муқим яшаѐтган Ўзбекистон Республикаси фуқароси сайланиши мумкин. Айни бир шахс

сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикасининг Президенти бўлиши


Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ўзбекистон Республикасининг

фуқаролари томонидан умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз

бериш йўли билан етти йил муддатга сайланади. Президентни сайлаш тартиби Ўзбекистон

Республикасининг қонуни билан белгиланади. (90-модда Ўзбекистон Республикасининг 2003

йил 24 апрелдаги 470-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й.,3-4-

сон, 27-модда)

91-модда.

Президент ўз вазифасини бажариб турган даврда бошқа ҳақ тўланадиган лавозимни

эгаллаши, вакиллик органининг депутати бўлиши, тадбиркорлик фаолияти билан

шуғулланиши мумкин эмас.

Президентнинг шахси дахлсиздир ва қонун билан муҳофаза этилади.

92-модда.

Президент Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси йиғилишида қуйидаги

қасамѐдни қабул қилган пайтдан бошлаб ўз лавозимига киришган ҳисобланади:

«Ўзбекистон халқига садоқат билан хизмат қилишга, республиканинг Конституцияси

ва қонунларига қатъий риоя этишга, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига кафолат

беришга, Ўзбекистон Республикаси Президенти зиммасига юклатилган вазифаларни

виждонан бажаришга тантанали қасамѐд қиламан».

93-модда.

Ўзбекистон Республикасининг Президенти:

1) Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, Ўзбекистон Республикасининг

Конституцияси ва қонунларига риоя этилишининг кафилидир;

2) Ўзбекистон Республикасининг суверенитети, хавфсизлиги ва ҳудудий яхлитлигини

муҳофаза этиш, миллий-давлат тузилиши масалаларига доир қарорларни амалга ошириш

юзасидан зарур чора-тадбирлар кўради;

3) Мамлакат ичкарисида ва халқаро муносабатларда Ўзбекистон Республикаси


4) Музокаралар олиб боради ҳамда Ўзбекистон Республикасининг шартнома ва

битимларини имзолайди, республика томонидан тузилган шартномаларга, битимларга ва

унинг қабул қилинган мажбуриятларига риоя этилишини таъминлайди;

5) Ўз ҳузурида аккредитациядан ўтган дипломатик ҳамда бошқа вакилларнинг ишонч

ва чақирув ѐрлиқларини қабул қилади;

6) Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа

вакилларини тайинлаш учун номзодларни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг

Сенатига тақдим этади;

7) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига ҳар йили мамлакат ижтимоий-

иқтисодий ҳаѐтининг, ички ва ташқи сиѐсатининг энг муҳим масалалар юзасидан маърузалар

тақдим этади;

8) Республика олий ҳокимият ва бошқарув органларининг баҳамжиҳат ишлашини

таъминлайди; вазирликлар, давлат қўмиталари ҳамда давлат бошқарувининг бошқа

органларини тузади ва тугатади, шу масалаларга доир фармонларни кейинчалик Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг палаталари тасдиғига киритади;

(93-модда биринчи қисмининг 8-банди Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 18 апрелдаги

ЎРҚ-284-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2011 й., 16-сон, 159-модда)

9) Сенат Раиси лавозимига сайлаш учун номзодни Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлисининг Сенатига тақдим этади;

10) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталари кўриб чиқиши ва

тасдиқлаши учун Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзодини тақдим этади ва

лавозимидан озод қилади;

11) Ўзбекистон Республикаси Бош вазирининг тақдимига биноан Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамаси аъзоларини тасдиқлайди ва лавозимларидан озод қилади;

12) Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва Ҳисоб палатаси раисини тайинлайди

ва уларни лавозимидан озод қилади, кейинчалик бу масалаларни Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлисининг Сенати тасдиғига киритади;

(93-модда биринчи қисмининг 12-банди Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 18

апрелдаги ЎРҚ-284-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2011 й., 16-сон, 159-модда)

13) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенатига Конституциявий суд

раиси ва судьялари, Олий суд раиси ва судьялари, Олий хўжалик суди раиси ва судьялари,

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқарувининг раиси, Ўзбекистон Республикаси

Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раиси лавозимларига номзодларни тақдим

этади;

14) Вилоят, туманлараро, туман, шаҳар, ҳарбий ва хўжалик судларининг судьяларини

тайинлайди ва лавозимларидан озод этади;

15) Ўзбекистон Республикаси Бош вазирининг тақдимига биноан вилоятлар

ҳокимларини ҳамда Тошкент шаҳар ҳокимини қонунга мувофиқ тайинлайди ҳамда

лавозимидан озод этади. Конституцияни, қонунларни бузган ѐки ўз шаъни ва қадр-

қимматига доғ туширадиган хатти-ҳаракат содир этган туман ва шаҳар ҳокимларини

Президент ўз қарори билан лавозимидан озод этишга ҳақли;



16) Республика давлат бошқарув органларининг, шунингдек ҳокимларнинг қабул

қилган ҳужжатларини тўхтатади, бекор қилади, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар

Маҳкамаси мажлисларида раислик қилишга ҳақли;



17) Ўзбекистон Республикасининг қонунларини имзолайди ва эълон қилади; қонунга

ўз эътирозларини илова этиб, уни такроран муҳокама қилиш ва овозга қўйиш учун

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига қайтаришга ҳақли;

18) Ўзбекистон Республикасига ҳужум қилинганда ѐки тажовуздан бир-бирини

мудофаа қилиш юзасидан тузилган шартнома мажбуриятларини бажариш зарурияти

туғилганда уруш ҳолати эълон қилади ва қабул қилган қарорини уч кун ичида Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг тасдиғига киритади;

19) фавқулодда вазиятлар (реал ташқи хавф, оммавий тартибсизликлар, йирик

ҳалокат, табиий офат, эпидемиялар) юз берган тақдирда фуқароларнинг хавфсизлигини

таъминлашни кўзлаб, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида ѐки унинг айрим

жойларида фавқулодда ҳолат жорий этади ва қабул қилган қарорини уч кун ичида

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталари тасдиғига киритади. Фавқулодда

ҳолат жорий этиш шартлари ва тартиби қонун билан белгиланади;

20) Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг Олий Бош қўмондони

ҳисобланади, Қуролли Кучларнинг олий қўмондонларини тайинлайди ва вазифасидан озод

қилади, олий ҳарбий унвонлар беради;

21) Ўзбекистон Республикасининг орденлари, медаллари ва ѐрлиғи билан

мукофотлайди, Ўзбекистон Республикасининг малакавий ва фахрий унвонларини беради;

22) Ўзбекистон Республикасининг фуқаролигига ва сиѐсий бошпана беришга оид

масалаларни ҳал этади;

23) Амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилиш ҳақида Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг Сенатига тақдимнома киритади ва Ўзбекистон

Республикасининг судлари томонидан ҳукм қилинган шахсларни авф этади;

24) Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизматини тузади. Миллий

хавфсизлик хизмати раисини тайинлайди ва лавозимидан озод этади, кейинчалик шу

масалаларга доир фармонларни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати

тасдиғига киритади;

25) Ушбу Конституция ва Ўзбекистон Республикасининг қонунларида назарда

тутилган бошқа ваколатларни амалга оширади.

Президент ўз ваколатларини бажаришни давлат идораларига ѐки мансабдор

шахсларга топширишга ҳақли эмас.

(93-модда Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги 470-II-сон Қонуни

таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й.,3-4-сон, 27-модда)

94-модда.

Ўзбекистон Республикасининг Президенти Конституцияга ва қонунларга асосланиб

ҳамда уларни ижро этиш юзасидан республиканинг бутун ҳудудида мажбурий кучга эга

бўлган фармонлар, қарорлар ва фармойишлар чиқаради.

95-модда.

Қонунчилик палатаси ѐки Сенат таркибида уларнинг нормал фаолиятига таҳдид

солувчи ҳал қилиб бўлмайдиган ихтилофлар юз берганда ѐхуд улар бир неча марта

Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига зид қарорлар қабул қилган тақдирда,

шунингдек Қонунчилик палатаси билан Сенат ўртасида Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлисининг нормал фаолиятига таҳдид солувчи ҳал қилиб бўлмайдиган ихтилофлар юз

берганда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси

Конституциявий суди билан бамаслаҳат қабул қилган қарори асосида Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси, Сенати тарқатиб юборилиши

мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси, Сенати тарқатиб

юборилган тақдирда янги сайлов уч ой мобайнида ўтказилади.


фавқулодда ҳолат жорий этилган даврда тарқатиб юборилиши мумкин эмас. (95-модда

Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги 470-II-сон Қонуни таҳририда — Олий

Мажлис Ахборотномаси, 2003 й.,3-4-сон, 27-модда)

96-модда.

Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Президенти ўз вазифаларини бажара

олмайдиган ҳолатларда унинг вазифа ва ваколатлари вақтинча Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлиси Сенати Раисининг зиммасига юклатилади, бунда уч ой муддат ичида,

«Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида»ги Қонунга тўлиқ мувофиқ ҳолда

мамлакат Президенти сайлови ўтказилади. (96-модда Ўзбекистон Республикасининг 2011

йил 18 апрелдаги ЎРҚ-284-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2011 й., 16-сон, 159-модда)

97-модда.

Ваколати тугаши муносабати билан истеъфога чиққан Президент умрбод Сенат

аъзоси лавозимини эгаллайди. (97-модда Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24

апрелдаги 470-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 3-4-сон,

27-модда)

XX боб. Вазирлар Маҳкамаси

98-модда.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ижро этувчи ҳокимиятни амалга

оширади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Республикаси Бош

вазири, унинг ўринбосарлари, вазирлар, давлат қўмиталарининг раисларидан иборат.

Қорақалпоғистон Республикаси ҳукуматининг бошлиғи Вазирлар Маҳкамаси таркибига ўз

лавозими бўйича киради.

Вазирлар Маҳкамаси иқтисодиѐтнинг, ижтимоий ва маънавий соҳанинг самарали

фаолиятига раҳбарликни, Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Олий Мажлис қарорлари,

Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишлари

ижросини таъминлайди.

Вазирлар Маҳкамаси амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ Ўзбекистон

Республикасининг бутун ҳудудидаги барча органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар,

мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қарорлар ва

фармойишлар чиқаради.

Ўзбекистон Республикаси Бош вазири Вазирлар Маҳкамаси фаолиятини ташкил этади

ва унга раҳбарлик қилади, унинг самарали ишлаши учун шахсан жавобгар бўлади, Вазирлар

Маҳкамасининг мажлисларига раислик қилади, унинг қарорларини имзолайди, Ўзбекистон

Республикаси Президентининг топшириғига биноан халқаро муносабатларда Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамаси номидан иш кўради, Ўзбекистон Республикаси

қонунларида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва

фармойишларида назарда тутилган бошқа вазифаларни бажаради.

Вазирлар Маҳкамаси ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Президенти ва

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси олдида жавобгардир.

Вазирлар Маҳкамаси янги сайланган Олий Мажлис олдида ўз ваколатларини

зиммасидан соқит қилади.

Вазирлар Маҳкамасининг фаолиятини ташкил этиш тартиби ва ваколат доираси қонун

билан белгиланади.

Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзоди Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлисининг Қонунчилик палатасига сайловда энг кўп депутатлик ўринларини олган

сиѐсий партия ѐки тенг миқдордаги энг кўп депутатлик ўринларини қўлга киритган бир неча

сиѐсий партия томонидан таклиф этилади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти тақдим этилган Бош вазир лавозимига

номзодни кўриб чиққанидан кейин ўн кун муддат ичида уни Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлиси палаталарининг кўриб чиқиши ва тасдиқлаши учун таклиф этади.

Бош вазир номзоди унинг учун тегишинча Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумий сонининг

ярмидан кўпи томонидан овоз берилган тақдирда тасдиқланган ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг аъзолари Бош вазир тақдимига

биноан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тасдиқланади.

Ўзбекистон Республикаси Бош вазири ва Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлисининг Қонунчилик палатаси ўртасида зиддиятлар доимий тус олган ҳолда

Қонунчилик палатаси депутатлари умумий сонининг камида учдан бир қисми томонидан

Ўзбекистон Республикаси Президенти номига расман киритилган таклиф бўйича Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қўшма мажлиси муҳокамасига Бош вазирга

нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш ҳақидаги масала киритилади.

Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми тегишинча Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумий сонининг

камида учдан икки қисми овоз берган тақдирда қабул қилинган ҳисобланади. Бундай ҳолатда

Ўзбекистон Республикаси Президенти Бош вазирни лавозимидан озод этиш тўғрисида қарор

қабул қилади. Бунда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг бутун таркиби Бош

вазир билан бирга истеъфога чиқади.

Янги Бош вазир номзоди Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасидаги барча сиѐсий

партиялар фракциялари билан тегишли маслаҳатлашувлар ўтказилганидан сўнг Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг палаталарига кўриб чиқиш ва тасдиқлашга тақдим қилиш

учун таклиф этилади.

Олий Мажлис томонидан Бош вазир лавозимига номзод икки марта рад этилган

тақдирда Ўзбекистон Республикаси Президенти Бош вазир вазифасини бажарувчини

тайинлайди ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисини тарқатиб юборади.

(98-модда Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 18 апрелдаги ЎРҚ-284-сонли Қонуни

таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2011 й., 16-сон, 159-модда)

XXI боб. Маҳаллий давлат ҳокимияти асослари

99-модда.

Вилоятлар, туманлар ва шаҳарларда (туманга бўйсунадиган шаҳарлардан, шунингдек

шаҳар таркибига кирувчи туманлардан ташқари) ҳокимлар бошчилик қиладиган халқ

депутатлари Кенгашлари ҳокимиятнинг вакиллик органлари бўлиб, улар давлат ва

фуқароларнинг манфаатларини кўзлаб ўз ваколатларига тааллуқли масалаларни ҳал

этадилар.

100-модда.

Маҳаллий ҳокимият органлари ихтиѐрига қуйидагилар киради: қонунийликни,

ҳуқуқий-тартиботни ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлаш; ҳудудларни иқтисодий,

ижтимоий ва маданий ривожлантириш; маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро

этиш, маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил

қилиш; маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилиш; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш;

фуқаролик ҳолати актларини қайд этишни таъминлаш; норматив ҳужжатларни қабул қилиш

ҳамда Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ва Ўзбекистон Республикаси қонунларига

зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга ошириш.

101-модда.

Маҳаллий ҳокимият органлари Ўзбекистон Республикасининг қонунларини,

Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонларини, давлат ҳокимияти юқори

органларининг қарорларини амалга оширадилар, республика ва маҳаллий аҳамиятга молик

масалаларни муҳокама қилишда қатнашадилар.

Юқори органларнинг ўзларига берилган ваколат доирасида қабул қилган қарорлари

қуйи органлар ижро этиши учун мажбурийдир.

Халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимларнинг ваколат муддати — 5 йил.

(101-модда Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги 470-II-сон Қонуни

таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 3-4-сон, 27-модда)

102-модда.

Вакиллик ва ижроия ҳокимиятини тегишлилигига қараб вилоят, туман ва шаҳар

ҳокимлари бошқаради.

Вилоят ва Тошкент шаҳар ҳокими Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан

қонунга мувофиқ тайинланади ҳамда лавозимидан озод этилади.

(102-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 11 апрелдаги ЎРҚ–

89-сон Қонуни таҳририда — Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2007 й.,

15-сон, 152-модда)

Туман ва шаҳарларнинг ҳокимлари тегишли вилоят ҳокими томонидан тайинланади

ва лавозимидан озод қилинади ҳамда тегишли халқ депутатлари Кенгаши томонидан

тасдиқланади.

Шаҳарлардаги туманларнинг ҳокимлари тегишли шаҳар ҳокими томонидан

тайинланади ва лавозимидан озод қилинади ҳамда халқ депутатлари шаҳар Кенгаши

томонидан тасдиқланади.

Туманларга бўйсунадиган шаҳарларнинг ҳокимлари туман ҳокими томонидан

тайинланади ва лавозимидан озод қилинади ҳамда халқ депутатлари туман Кенгаши

томонидан тасдиқланади. (102-модда Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги

470-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 3-4-сон, 27-модда)

103-модда.

Вилоят, туман ва шаҳар ҳокимлари ўз ваколатларини яккабошчилик асосларида

амалга оширадилар ва ўзлари раҳбарлик қилаѐтган органларнинг қарорлари ва фаолияти

учун шахсан жавобгардирлар.

Ҳокимларнинг ва халқ депутатлари маҳаллий Кенгашларининг фаолиятини ташкил

қилиш, уларнинг ваколат доирасини ва халқ депутатлари маҳаллий Кенгашларини сайлаш

тартиби қонун билан белгиланади.

104-модда.

Ҳоким ўзига берилган ваколатлар доирасида тегишли ҳудуддаги барча корхоналар,

муассасалар, ташкилотлар, бирлашмалар, шунингдек мансабдор шахслар ва фуқаролар

томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қарорлар қабул қилади.

105-модда.

Шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек улар таркибидаги маҳаллаларда ҳамда

шаҳарлардаги маҳаллаларда фуқароларнинг йиғинлари ўзини ўзи бошқариш органлари

бўлиб, улар икки ярим йил муддатга раисни (оқсоқолни) ва унинг маслаҳатчиларини

сайлайди.

Ўзини ўзи бошқариш органларини сайлаш тартиби, фаолиятини ташкил этиш ҳамда

ваколат доираси қонун билан белгиланади.

XXII боб. Ўзбекистон Республикасининг суд ҳокимияти

106-модда.

Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи

ҳокимиятлардан, сиѐсий партиялардан, бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш

юритади.

107-модда.

Ўзбекистон Республикасида суд тизими беш йил муддатга сайланадиган Ўзбекистон

Республикаси Конституциявий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Ўзбекистон

Республикаси Олий хўжалик суди, Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролик ва жиноят

ишлари бўйича олий судлари, Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик судидан, шу

муддатга тайинланадиган фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича вилоят ва Тошкент шаҳар

судлари, фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича туманлараро, туман, шаҳар судлари, ҳарбий

ва хўжалик судларидан иборат.

Судларни ташкил этиш ва уларнинг фаолият кўрсатиш тартиби қонун билан

белгиланади.

Фавқулодда судлар тузишга йўл қўйилмайди. (107-модда Ўзбекистон

Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги 470-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис

Ахборотномаси, 2003 й., 3-4-сон, 27-модда)

108-модда.

Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи

ҳокимиятларнинг ҳужжатлари Конституцияга қанчалик мослигига доир ишларни кўради.

Конституциявий суд сиѐсат ва ҳуқуқ соҳасидаги мутахассислар орасидан —

Конституциявий суд раиси, раис ўринбосари ва судьяларидан, шу жумладан

Қорақалпоғистон Республикасининг вакилидан иборат таркибда сайланади.

Конституциявий суднинг раиси ва аъзолари депутат бўла олмайдилар.

Конституциявий суднинг раиси ва аъзолари сиѐсий партиялар ва ҳаракатларнинг

аъзоси бўлишлари ва бошқа ҳақ тўланадиган лавозимни эгаллашлари мумкин эмас.

Конституциявий суд судьялари дахлсизлик ҳуқуқидан фойдаланадилар.

Конституциявий суд судьялари ўз фаолиятларида мустақилдирлар ва фақат

Ўзбекистон Республикаси Конституциясига бўйсунадилар.

109-модда.

Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди:

1) Ўзбекистон Республикаси қонунларининг ва Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлиси палаталари қарорларининг, Ўзбекистон Республикаси Президенти

фармонларининг, Ҳукуматнинг ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари қарорларининг,

Ўзбекистон Республикасининг давлатлараро шартномавий ва бошқа мажбуриятлари

Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мослигини аниқлайди;

2) Қорақалпоғистон Республикаси Конституцияси Ўзбекистон Республикасининг

Конституциясига, Қорақалпоғистон Республикаси қонунлари Ўзбекистон Республикасининг

қонунларига мувофиқлиги тўғрисида хулоса беради;

3) Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари нормаларига шарҳ

беради;

4) Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари билан берилган

ваколат доирасида бошқа ишларни ҳам кўриб чиқади.

Конституциявий суднинг қарорлари матбуотда эълон қилинган пайтдан бошлаб кучга

киради. Улар қатъий ва улар устидан шикоят қилиш мумкин эмас.

Конституциявий судни ташкил этиш ва унинг фаолият кўрсатиш тартиби қонун билан

белгиланади. (109-модда Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги 470-II-сон

Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 3-4-сон, 27-модда)

110-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий ва маъмурий суд ишларини

юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади.

У томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ва Ўзбекистон Республикасининг

барча ҳудудида бажарилиши мажбурийдир.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Қорақалпоғистон Республикаси олий судлари,

вилоятлар, шаҳарлар, туманлараро, туман судлари ва ҳарбий судларнинг судлов фаолияти

устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга. (110-модда Ўзбекистон Республикасининг 2003

йил 24 апрелдаги 470-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 3-


111-модда.

Мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган корхоналар, муассасалар, ташкилотлар

ўртасидаги, шунингдек тадбиркорлар ўртасидаги, иқтисодиѐт соҳасида ва уни бошқариш

жараѐнида вужудга келадиган хўжалик низоларини ҳал этиш Олий хўжалик суди ва хўжалик

судлари томонидан уларнинг ваколатлари доирасида амалга оширилади.

112-модда.

Судьялар мустақилдирлар, фақат қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни

амалга ошириш борасидаги фаолиятига бирон-бир тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва

бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади.

Судьяларнинг дахлсизлиги қонун билан кафолатланади.

Судьялар сенатор, давлат ҳокимияти вакиллик органларининг депутати бўлиши


Судьялар сиѐсий партияларнинг аъзоси бўлиши, сиѐсий ҳаракатларда иштирок этиши,

шунингдек илмий ва педагогик фаолиятдан ташқари ҳақ тўланадиган бошқа бирон-бир

фаолият турлари билан шуғулланиши мумкин эмас.

Судья ваколат муддати тугагунга қадар судьялик вазифасидан қонунда кўрсатилган

асослар бўлгандагина озод этилиши мумкин. (112-модда Ўзбекистон Республикасининг 2003

йил 24 апрелдаги 470-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 3-


113-модда.

Ҳамма судларда ишлар очиқ кўрилади. Ишларни ѐпиқ мажлисда тинглашга қонунда

белгиланган ҳоллардагина йўл қўйилади.

114-модда.

Суд ҳокимияти чиқарган ҳужжатлар барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари,

корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун

мажбурийдир.

115-модда.

Ўзбекистон Республикасида суд ишларини юритиш ўзбек тилида, қорақалпоқ тилида

ѐки муайян жойдаги кўпчилик аҳоли сўзлашадиган тилда олиб борилади. Суд ишлари олиб

борилаѐтган тилни билмайдиган судда қатнашувчи шахсларнинг таржимон орқали иш

материаллари билан тўла танишиш ва суд ишларида иштирок этиш ҳуқуқи ҳамда судда она

тилида сўзлаш ҳуқуқи таъминланади.

116-модда.

Айбланувчи ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланади.

Тергов ва суд ишини юритишнинг ҳар қандай босқичида малакали юридик ѐрдам

олиш ҳуқуқи кафолатланади. Фуқароларга, корхона, муассаса ва ташкилотларга юридик

ѐрдам бериш учун адвокатура фаолият кўрсатади. Адвокатурани ташкил этиш ва унинг иш


XXIII боб. Сайлов тизими

117-модда.

Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари давлат ҳокимияти вакиллик органларига

сайлаш ва сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Ҳар бир сайловчи бир овозга эга. Овоз бериш

ҳуқуқи, ўз хоҳиш иродасини билдириш тенглиги ва эркинлиги қонун билан кафолатланади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлисининг Қонунчилик палатасига ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи

Кенгесига, вилоятлар, туманлар, шаҳарлар давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлов

тегишинча уларнинг конституциявий ваколат муддати тугайдиган йилда — декабрь ойи

учинчи ўн кунлигининг биринчи якшанбасида ўтказилади. Сайловлар умумий, тенг ва

тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади.

Ўзбекистон Республикасининг ўн саккиз ѐшга тўлган фуқаролари сайлаш ҳуқуқига

эгадирлар.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати аъзолари Қорақалпоғистон

Республикаси Жўқорғи Кенгеси, вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар давлат ҳокимияти

вакиллик органлари депутатларининг тегишли қўшма мажлисларида мазкур депутатлар

сайланганидан сўнг бир ой ичида улар орасидан яширин овоз бериш йўли билан

сайланадилар.

Суд томонидан муомалага лаѐқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек суд ҳукми

билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаѐтган шахслар сайланиши мумкин эмас ва

сайловда қатнашмайдилар. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини

тўғридан-тўғри ѐки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди.

Ўзбекистон Республикаси фуқароси бир вақтнинг ўзида иккидан ортиқ давлат

ҳокимияти вакиллик органининг депутати бўлиши мумкин эмас.

Сайлов ўтказиш тартиби қонун билан белгиланади. (117-модда Ўзбекистон

Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги 470-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис

Ахборотномаси, 2003 й., 3-4-сон, 27-модда)

XXIV боб. Прокуратура

118-модда.

Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши

устидан назоратни Ўзбекистон Республикасининг Бош прокурори ва унга бўйсунувчи

прокурорлар амалга оширади.

119-модда.

Прокуратура органларининг ягона марказлаштирилган тизимига Ўзбекистон

Республикасининг Бош прокурори бошчилик қилади.

Қорақалпоғистон Республикасининг Прокурори Ўзбекистон Республикасининг Бош

прокурори билан келишилган ҳолда Қорақалпоғистон Республикасининг олий вакиллик

органи томонидан тайинланади.

Вилоятларнинг прокурорлари, туман ва шаҳар прокурорлари Ўзбекистон

Республикасининг Бош прокурори томонидан тайинланади.

Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг, Қорақалпоғистон Республикаси

Прокурорининг, вилоят, туман ва шаҳар прокурорларининг ваколат муддати — беш йил.

120-модда.

Ўзбекистон Республикаси прокуратура органлари ўз ваколатларини ҳар қандай давлат

органлари, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслардан мустақил ҳолда, фақат қонунга

бўйсуниб амалга оширадилар.

Прокурорлар ўз ваколатлари даврида сиѐсий партияларга ва сиѐсий мақсадларни

кўзловчи бошқа жамоат бирлашмаларига аъзоликни тўхтатиб турадилар.

Прокуратура органларини ташкил этиш, уларнинг ваколатлари ва фаолият кўрсатиш


121-модда.

Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жиноятчиликка қарши кураш бўйича тезкор-

қидирув, тергов ва бошқа махсус вазифаларни мустақил равишда бажарувчи хусусий

кооператив ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ва уларнинг бўлинмаларини тузиш ҳамда

уларнинг фаолият кўрсатиши таъқиқланади.

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботни, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини

ҳимоя қилишда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга жамоат ташкилотлари ва фуқаролар

ѐрдам кўрсатишлари мумкин.

XXV боб. Молия ва кредит

122-модда.

Ўзбекистон Республикаси ўз молия ва пул-кредит тизимига эга.

Ўзбекистоннинг Давлат бюджети Республика бюджетидан, Қорақалпоғистон

Республикаси бюджетидан ва маҳаллий бюджетлардан иборат.

123-модда.

Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ягона солиқ тизими амал қилади. Солиқлар

жорий қилишга фақат Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси ҳақли.

124-модда.

Ўзбекистон Республикасининг банк тизимини республика Марказий банки

бошқаради.

XXVI боб. Мудофаа ва хавфсизлик

125-модда.

Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари Ўзбекистон Республикасининг давлат

суверенитетини ва ҳудудий яхлитлигини, аҳолининг тинч ҳаѐти ва хавфсизлигини ҳимоя

қилиш учун тузилади.

Қуролли Кучларнинг тузилиши ва уларни ташкил этиш қонун билан белгиланади.

126-модда.

Ўзбекистон Республикаси ўз хавфсизлигини таъминлаш учун етарли даражада

қуролли кучларига эга.

ОЛТИНЧИ БЎЛИМ. КОНСТИТУЦИЯГА ЎЗГАРТИРИШ КИРИТИШ

ТАРТИБИ

127-модда.

Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартиришлар тегишинча

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати

аъзолари умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилиги томонидан қабул

қилинган қонун ѐки Ўзбекистон Республикасининг референдуми билан киритилади. (127-

модда Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 24 апрелдаги 470-II-сон Қонуни таҳририда —

Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 3-4-сон, 27-модда)

128-модда.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси тегишли таклиф киритилгандан кейин олти

ой мобайнида Конституцияга ўзгартиришлар ҳамда тузатишлар киритиш тўғрисида кенг ва

ҳар тарафлама муҳокамани ҳисобга олган ҳолда қонун қабул қилиши мумкин. Агар Олий

Мажлис Конституцияга ўзгартириш киритиш тўғрисидаги таклифни рад этса, таклиф бир

йил ўтгандан кейингина қайта киритилиши мумкин.

2. МИЛЛИЙ ДАСТУРНИНГ МАҚСАДИ, ВАЗИФАЛАРИ ВА УНИ РЎЁБГА

ЧИҚАРИШ БОСҚИЧЛАРИ

2.1. ДАСТУРНИНГ МАҚСАД ВА ВАЗИФАЛАРИ

Мазкур дастурнинг мақсади таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш, уни ўтмишдан

қолган мафкуравий қарашлар ва сарқитлардан тўла халос этиш, ривожланган демократик

давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори

малакали кадрлар тайѐрлаш Миллий тизимини яратишдир.

Ушбу мақсадни рўѐбга чиқариш қуйидаги вазифалар ҳал этилишини назарда тутади:

«Таълим тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ таълим

тизимини ислоҳ қилиш, давлат ва нодавлат таълим муассасалари ҳамда таълим ва кадрлар

тайѐрлаш соҳасида рақобат муҳитини шакллантириш негизида таълим тизимини ягона ўқув-

илмий-ишлаб чиқариш мажмуи сифатида изчил ривожлантиришни таъминлаш;

таълим ва кадрлар тайѐрлаш тизимини жамиятда амалга оширилаѐтган янгиланиш,

ривожланган демократик ҳуқуқий давлат қурилиши жараѐнларига мослаш;

кадрлар тайѐрлаш тизими муассасаларини юқори малакали мутахассислар билан

таъминлаш, педагогик фаолиятнинг нуфузи ва ижтимоий мақомини кўтариш;

кадрлар тайѐрлаш тизими ва мазмунини мамлакатнинг ижтимоий ва иқтисодий

тараққиѐти истиқболларидан, жамият эҳтиѐжларидан, фан, маданият, техника ва

технологиянинг замонавий ютуқларидан келиб чиққан ҳолда қайта қуриш;

таълим олувчиларни маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг ва маърифий ишларнинг

самарали шакллари ҳамда услубларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш;

таълим ва кадрлар тайѐрлаш, таълим муассасаларини аттестациядан ўтказиш ва

аккредитация қилиш сифатига баҳо беришнинг холис тизимини жорий қилиш;

янги ижтимоий-иқтисодий шароитларда таълимнинг талаб қилинадиган даражаси ва

сифатини, кадрлар тайѐрлаш тизимининг амалда фаолият кўрсатиши ва барқарор

ривожланишининг кафолатларини, устуворлигини таъминловчи норматив, моддий-техника

ва ахборот базасини яратиш;

таълим, фан ва ишлаб чиқариш самарали интеграциялашувини таъминлаш,

тайѐрланаѐтган кадрларнинг миқдори ва сифатига нисбатан давлатнинг талабларини,

шунингдек нодавлат тузилмалари, корхоналар ва ташкилотларнинг буюртмаларини

шакллантиришнинг механизмларини ишлаб чиқиш;

узлуксиз таълим ва кадрлар тайѐрлаш тизимига бюджетдан ташқари маблағлар, шу

жумладан чет эл инвестициялари жалб этишнинг реал механизмларини ишлаб чиқиш ва

амалиѐтга жорий этиш;

кадрлар тайѐрлаш соҳасида ўзаро манфаатли халқаро ҳамкорликни ривожлантириш.

2.2. ДАСТУРНИ РЎЁБГА ЧИҚАРИШ БОСҚИЧЛАРИ

Миллий дастурнинг мақсад ва вазифалари босқичма-босқич рўѐбга чиқарилади.

Биринчи босқич (1997 — 2001 йиллар) мавжуд кадрлар тайѐрлаш тизимининг

ижобий салоҳиятини сақлаб қолиш асосида ушбу тизимни ислоҳ қилиш ва ривожлантириш

учун ҳуқуқий, кадрлар жиҳатидан, илмий-услубий, молиявий-моддий шарт-шароитлар

яратиш.

Ушбу босқичда қуйидагиларни амалга ошириш зарур:

«Таълим тўғрисида»ги Қонунга мувофиқ таълим тизими мазмунини таркибий қайта

қуриш ва тубдан янгилаш;

педагог ва илмий-педагог кадрлар тайѐрлаш ҳамда уларнинг малакасини оширишни

замон талабларига жавоб берадиган даражада ташкил этиш;

таълим олувчиларнинг юксак тайѐргарлилик даражаси, малакаси, маданий ва

маънавий-ахлоқий савиясининг сифатига нисбатан қўйиладиган зарур талабларни белгилаб

берувчи давлат таълим стандартларини яратиш ва жорий этиш;

ўқув-услубий мажмуаларнинг ҳамда таълим жараѐни дидактик ва ахборот

таъминотининг янги авлодини ишлаб чиқиш ва жорий этиш;

ўрта махсус, касб-ҳунар таълими учун зарур моддий-техника, ўқув-услубий ва

кадрлар базасини тайѐрлаш;

таълим ва кадрлар тайѐрлашга бюджетдан ташқари маблағлар жалб этишнинг

механизмларини такомиллаштириш, давлат таълим муассасалари билан бир қаторда

нодавлат таълим муассасаларини ривожлантиришни ҳам назарда тутган ҳолда таълим

хизмати кўрсатиш соҳасида рақобатга асосланган муҳитни вужудга келтириш;

таълим муассасалари фаолиятига баҳо беришнинг рейтинг тизимини, кадрлар

тайѐрлаш сифати ва уларга бўлган эҳтиѐжнинг мониторингини олиб бориш тизимини ишлаб

чиқиш ва жорий этиш;

халқаро алоқаларни кенгайтириш ва кучайтириш, кадрлар тайѐрлашда халқаро

донорлик ташкилотлари ва фондлари фаолиятига тегишли шароитлар яратиш, шунингдек

республика таълим соҳасига чет эл инвестицияларини жалб этиш бўйича реал чора-

тадбирлар ишлаб чиқиш ва уларни амалга ошириш;

Кадрлар тайѐрлаш миллий дастурини рўѐбга чиқаришнинг мониторингини олиб

бориш.

Ушбу босқичда болаларни олти-етти ѐшдан мактабга қабул қилиш, уларнинг

жисмоний ва ақлий жиҳатдан ривожланганлигини эътиборга олган ҳолда амалга оширилади.

Тақозо этилаѐтган ўқувчи ўринлари зарур моддий-техника шарт-шароитлари ва педагог

кадрлар билан таъминланган ҳолда изчил тайѐрланади.

Биринчи босқич бажарилишининг мониторинги асосида Миллий дастурни рўѐбга

чиқариш йўналишларига аниқликлар киритилади.

Иккинчи босқич (2001 — 2005 йиллар) Миллий дастурни тўлиқ рўѐбга чиқариш,

меҳнат бозорининг ривожланиши ва реал ижтимоий-иқтисодий шароитларни ҳисобга олган

ҳолда унга аниқликлар киритиш.

Мажбурий умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимига, шунингдек

ўқувчиларнинг қобилиятлари ва имкониятларига қараб, табақалаштирилган таълимга ўтиш

тўлиқ амалга оширилади.

Таълим муассасаларини махсус тайѐрланган малакали педагог кадрлар билан

тўлдириш таъминланади, уларнинг фаолиятида рақобатга асосланган муҳит вужудга

келтирилади.

Таълим муассасаларининг моддий-техника ва ахборот базасини мустаҳкамлаш давом

эттирилади, ўқув-тарбия жараѐни юқори сифатли ўқув адабиѐтлари ва илғор педагогик

технологиялар билан таъминланади. Узлуксиз таълим тизимини ахборотлаштириш амалга

оширилади.

Таълим хизмат кўрсатиш бозорини шакллантириш механизмлари тўлиқ ишга

солинади.

Учинчи босқич (2005 ва ундан кейинги йиллар) тўпланган тажрибани таҳлил этиш ва

умумлаштириш асосида, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш истиқболларига

мувофиқ кадрлар тайѐрлаш тизимини такомиллаштириш ва янада ривожлантириш.

Таълим муассасаларининг ресурс, кадрлар ва ахборот базалари янада

мустаҳкамланади, ўқув-тарбия жараѐни янги ўқув-услубий мажмуалар, илғор педагогик

технологиялар билан тўлиқ таъминланади.

Миллий (элита) олий таълим муассасаларини қарор топтириш ва ривожлантириш

амалга оширилади. Касб-ҳунар таълими муассасаларининг мустақил фаолият юритиши ва

ўзини ўзи бошқариши шакллари мустаҳкамланади.

Таълим жараѐнини ахборотлаштириш, узлуксиз таълим тизими жаҳон ахборот

тармоғига уланадиган компьютер ахборот тармоғи билан тўлиқ қамраб олинади.

3. КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШНИНГ МИЛЛИЙ МОДЕЛИ

Кадрлар тайѐрлаш миллий моделининг асосий таркибий қисмлари қуйидагилардан

иборатдир:

шахс — кадрлар тайѐрлаш тизимининг бош субъекти ва объекти, таълим соҳасидаги

хизматларнинг истеъмолчиси ва уларни амалга оширувчи;

давлат ва жамият — таълим ва кадрлар тайѐрлаш тизимининг фаолиятини тартибга

солиш ва назорат қилишни амалга оширувчи кадрлар тайѐрлаш ва уларни қабул қилиб

олишнинг кафиллари;

узлуксиз таълим малакали рақобатбардош кадрлар тайѐрлашнинг асоси бўлиб,

таълимнинг барча турларини, давлат таълим стандартларини, кадрлар тайѐрлаш тизими

тузилмаси ва унинг фаолият кўрсатиш муҳитини ўз ичига олади;

фан юқори малакали мутахассислар тайѐрловчи ва улардан фойдаланувчи, илғор

педагогик ва ахборот технологияларини ишлаб чиқувчи;

ишлаб чиқариш кадрларга бўлган эҳтиѐжни, шунингдек уларнинг тайѐргарлик сифати

ва савиясига нисбатан қўйиладиган талабларни белгиловчи асосий буюртмачи, кадрлар

тайѐрлаш тизимини молия ва моддий-техника жиҳатидан таъминлаш жараѐнининг

қатнашчиси.

Давлат ва жамият узлуксиз таълим ва кадрлар тайѐрлаш тизими барча учун очиқ

бўлишини ва ҳаѐт ўзгаришларига мослашувчанлигини таъминлайди.

Ўзбекистон Республикаси томонидан инсон ҳуқуқлари, таълим, бола ҳуқуқи

соҳасидаги шартномалар ва конвенцияларнинг бажарилиши, кадрлар тайѐрлаш соҳасида

жаҳон илғор тажрибасини ҳисобга олиш узлуксиз таълим ва кадрлар тайѐрлаш тизимининг

барча жиҳатларига дахлдор бўлиб, унинг ривожланиши омилларидан биридир.

3.1. ШАХС

Кадрлар тайѐрлаш соҳасидаги давлат сиѐсати инсонни интеллектуал ва маънавий-

ахлоқий жиҳатдан тарбиялаш билан узвий боғлиқ бўлган узлуксиз таълим тизими орқали ҳар

томонлама баркамол шахс фуқарони шакллантиришни назарда тутади. Шу тарзда

фуқаронинг энг асосий конститутциявий ҳуқуқларидан бири билим олиш, ижодий

қобилиятни намоѐн этиш, интеллектуал жиҳатдан ривожланиш, касби бўйича меҳнат қилиш

ҳуқуқи рўѐбга чиқарилади.

«Таълим тўғрисида»ги Қонун умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими

стандартлари орқали сифатли таълим олиш, шунингдек таълим ва касб-ҳунар жиҳатдан

тайѐргарликнинг шакллари ва турларини танлашни, узлуксиз малака ошириб бориш, зарурат

тақозо этса, тегишли қайта тайѐргарликдан ўтиш ҳуқуқини ва кенг имкониятларини назарда

тутади.

Таълим хизматларининг истеъмолчиси сифатида шахсга давлат таълим стандартлари

орқали сифатли таълим олиш ва касб-ҳунар тайѐргарлиги кўриш кафолатланади. Таълим

олиш жараѐнида шахс давлат таълим стандартларида ифода этилган талабларни бажариши

шарт.

Шахс таълим хизматларининг яратувчиси сифатида тегишли малака даражасини

олгач, таълим, моддий ишлаб чиқариш, фан, маданият ва хизмат кўрсатиш соҳасида фаолият

кўрсатади ва ўз билими ва тажрибасини ўргатишда иштирок этади.

3.2. ДАВЛАТ ВА ЖАМИЯТ

Давлат ва жамият кадрлар тайѐрлаш тизими амал қилиши ва ривожланишининг

кафиллари, юқори малакали рақобатбардош мутахассисларни тайѐрлаш бўйича таълим

муассасаларининг фаолиятини уйғунлаштирувчи сифатида фаолият кўрсатади.

Давлат ва жамият қуйидагиларга, чунончи:

Фуқароларнинг билим олиш, касб танлаш ва ўз малакасини ошириш ҳуқуқлари рўѐбга

чиқарилишига;

Мажбурий умумий ўрта таълим ҳамда академик лицей ѐки касб-ҳунар коллежида

таълим олиш йўналишини танлаш ҳуқуқи асосида мажбурий ўрта махсус, касб-ҳунар

таълими олишга;

Давлат грантлари ѐки пуллик-шартномавий асосда олий таълим ва олий ўқув юртидан

кейинги таълим олиш ҳуқуқига;

Давлат таълим муассасаларини маблағ билан таъминлашга;

Таълим олувчиларнинг ўқиши, турмуши ва дам олиши учун шарт-шароитлар яратиш

борасидаги вазифалар ҳал этилишида жамоатчилик бошқарувини ривожлантиришга;

Таълим жараѐни қатнашчиларини ижтимоий жиҳатдан қўллаб-қувватлашга;

Соғлиқ ва ривожланишда нуқсони бўлган шахслар таълим олишига кафолат

берадилар.

3.3. УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ

Узлуксиз таълим кадрлар тайѐрлаш тизимининг асоси, Ўзбекистон Республикасининг

ижтимоий-иқтисодий тараққиѐтини таъминловчи, шахс, жамият ва давлатнинг иқтисодий,

ижтимоий, илмий-техникавий ва маданий эҳтиѐжларини қондирувчи устувор соҳадир.

Узлуксиз таълим ижодкор, ижтимоий фаол, маънавий бой шахс шаклланиши ва

юқори малакали рақобатбардош кадрлар илдам тайѐрланиши учун зарур шарт-шароитлар

яратади.

3.3.1. Узлуксиз таълимни ташкил этиш ва ривожлантириш принциплари

Узлуксиз таълимнинг фаолият кўрсатиш принциплари қуйидагилардан иборат:

таълимнинг устуворлиги унинг ривожланишининг биринчи даражали аҳамиятга эга

эканлиги, билим, таълим ва юксак интеллектнинг нуфузи;

таълимнинг демократлашуви таълим ва тарбия услубларини танлашда ўқув юртлари

мустақиллигининг кенгайиши, таълимни бошқаришнинг давлат-жамият тизимига ўтилиши;

таълимнинг инсонпарварлашуви инсон қобилиятларининг очилиши ва унинг

таълимга нисбатан бўлган турли-туман эҳтиѐжларининг қондирилиши, миллий ва

умумбашарий қадриятлар устуворлигининг таъминланиши, инсон, жамият ва атроф-муҳит

ўзаро муносабатларининг уйғунлашуви;

таълимнинг ижтимоийлашуви таълим олувчиларда эстетик бой дунѐқарашни ҳосил

қилиш, уларда юксак маънавият, маданият ва ижодий фикрлашни шакллантириш;

таълимнинг миллий йўналтирилганлиги таълимнинг миллий тарих, халқ анъаналари

ва урф-одатлари билан узвий уйғунлиги, Ўзбекистон халқларининг маданиятини сақлаб

қолиш ва бойитиш, таълимни миллий тараққиѐтнинг ўта муҳим омили сифатида эътироф

этиш, бошқа халқларнинг тарихи ва маданиятини ҳурматлаш;

таълим ва тарбиянинг узвий боғлиқлиги, бу жараѐннинг ҳар томонлама камол топган

инсонни шакллантиришга йўналтирилганлиги;

иқтидорли ѐшларни аниқлаш, уларга таълимнинг энг юқори даражасида, изчил

равишда фундаментал ва махсус билим олишлари учун шарт-шароитлар яратиш.

3.3.2. Узлуксиз таълимни ислоҳ қилиш

Узлуксиз таълим соҳасидаги ислоҳотлар қуйидагиларни назарда тутади:

таълим тизимининг кадрлар салоҳиятини тубдан яхшилаш, тарбиячи, ўқитувчи,

муаллим ва илмий ходимнинг касбий нуфузини ошириш;

давлат ва нодавлат таълим муассасаларининг ҳар хил турларини ривожлантириш;

таълим тизимини таркибий жиҳатдан қайта қуриш, таълим, фан, техника ва технологиянинг,

иқтисодиѐт ва маданиятнинг жаҳон миқѐсидаги замонавий ютуқларини ҳисобга олган ҳолда

таълим ва касб-ҳунар таълими дастурларини тубдан ўзгартириш;

мажбурий умумий ўрта таълимдан ўрта махсус, касб-ҳунар таълимига ўтилишини

таъминлаш;

махсус, касб-ҳунар таълимининг марказлари сифатида фан ва ишлаб чиқариш

интеграциялашган янги типдаги ўқув муассасаларини вужудга келтириш;

илғор технологияларни кенг ўзлаштириш, иқтисодиѐтдаги таркибий ўзгаришлар, чет

эл инвестициялари кўламларининг кенгайиши, тадбиркорлик, кичик ва хусусий бизнесни

ривожлантириш билан боғлиқ янги касб-ҳунар ва мутахассисликлар бўйича кадрлар, шу

жумладан бошқарув тизими кадрларини тайѐрлаш, қайта тайѐрлаш ва уларнинг малакасини

ошириш;

миллий мустақиллик принциплари ва халқнинг бой интеллектуал мероси ҳамда

умумбашарий қадриятларнинг устуворлиги асосида таълимнинг барча даражалари ва

бўғинларида таълим олувчиларнинг маънавий ва ахлоқий фазилатларини ривожлантириш;

таълимни бошқариш тизимини такомиллаштириш, жамоат бошқаруви шаклларини

ривожлантириш, таълим муассасаларини минтақалаштириш;

таълим олишда, шунингдек болалар ва ѐшларни маънавий-ахлоқий, интеллектуал ва

жисмоний жиҳатдан тарбиялашда оила, ота-оналар, жамоат ташкилотлари, маҳаллалар,

хайрия ва халқаро фондларнинг ролини кучайтириш юзасидан чора-тадбирлар ишлаб чиқиш

ҳамда уларни амалга ошириш;

таълим жараѐни ва кадрлар тайѐрлаш сифатига холис баҳо бериш тизимини яратиш ва

жорий этиш;

таълим тизимини молиявий, моддий-техника ва бошқа тарздаги ресурслар билан

таъминлаш механизмларини шакллантириш;

узлуксиз таълимни фан ва ишлаб чиқариш билан интеграциялаштиришнинг пухта

механизмларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш;

таълим ва илм-фан билан боғлиқ чет эл ҳамда халқаро ташкилотлар билан

ҳамкорликни кенгайтириш ва ривожлантириш;

туб ерли миллатга мансуб бўлмаган шахслар зич яшайдиган жойларда улар ўз она

тилларида таълим олишлари учун ташкилий ва педагогик шарт-шароитлар яратиш;

таълимнинг барча даражаларида таълим олувчиларнинг ҳуқуқий, иқтисодий, экологик

ва санитария-гигиена таълими ҳамда тарбиясини такомиллаштириш.

3.3.3. Узлуксиз таълим тизими ва турлари

Узлуксиз таълим тизимининг фаолият олиб бориши давлат таълим стандартлари

асосида, турли даражалардаги таълим дастурларининг изчиллиги асосида таъминланади ва

қуйидаги таълим турларини ўз ичига олади:

мактабгача таълим;

умумий ўрта таълим;

ўрта махсус, касб-ҳунар таълими;

олий таълим;

олий ўқув юртидан кейинги таълим;

кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлаш;

мактабдан ташқари таълим.

Кадрлар тайѐрлаш миллий моделининг ўзига хос хусусияти мустақил равишдаги

тўққиз йиллик умумий ўрта ҳамда уч йиллик ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини жорий

этишдан иборатдир. Бу эса, умумий таълим дастурларидан ўрта махсус, касб-ҳунар таълими

дастурларига изчил ўтилишини таъминлайди.

Умумий таълим дастурлари: мактабгача таълим, бошланғич таълим (I-IV синфлар),

умумий ўрта таълим (I-IX синфлар), ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини қамраб олади.

Касб-хунар таълими дастурларини ўрта махсус, касб-ҳунар таълими, олий

(бакалавриат, магистратура) таълим ва олий ўқув юртидан кейинги таълимни, кадрлар

малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлашни қамраб олади.

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ

Мактабгача таълим бола соғлом, ҳар томонлама камол топиб шаклланишини

таъминлайди, унда ўқишга интилиш ҳиссини уйғотади, уни мунтазам таълим олишга

тайѐрлайди. Мактабгача таълим бола олти-етти ѐшга етгунича давлат ва нодавлат мактабгача

тарбия болалар муассасаларида ҳамда оилаларда амалга оширилади. Мактабгача таълим

мақсади ва вазифаларини рўѐбга чиқаришда маҳаллалар, жамоат ва хайрия ташкилотлари,

халқаро фондлар фаол иштирок этади.

Мактабгача тарбияни ривожлантириш учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим

бўлади:

малакали тарбиячи ва педагог кадрларни устувор равишда тайѐрлаш;

мактабгача таълимнинг самарали психологик-педагогик услубларини излаш ва жорий

этиш;

болаларни оилада тарбиялашни ташкилий, психологик, педагогик ва услубий

жиҳатдан таъминлаш;

замонавий ўқув-услубий қўлланмалар, техник воситалар, ўйинчоқлар ва ўйинлар

яратиш ҳамда уларни ишлаб чиқариш;

мактабгача ѐшдаги болаларни халқнинг бой маданий-тарихий мероси ва

умумбашарий қадриятлар асосида маънавий-ахлоқий жиҳатдан тарбиялаш учун шарт-

шароитлар яратиш;

мактабгача муассасаларнинг ҳар хил турлари учун турли вариантлардаги дастурларни

танлаб олиш, мактабгача тарбиянинг барча массалалари бўйича малакали консультация

хизмати кўрсатиш имкониятини яратиш;

мактабгача тарбия ва соғломлаштириш муассасалари тармоғини қўллаб-қувватлаш ва

ривожлантириш механизмини ишлаб чиқиш.

УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ

Тўққиз йиллик (I-IX синфлар) ўқишдан иборат умумий ўрта таълим мажбурийдир.

Таълимнинг бу тури бошланғич таълимни (I-IV синфлар) қамраб олади ҳамда ўқувчиларнинг

фанлар асослари бўйича мунтазам билим олишларини, уларда билим ўзлаштириш

эҳтиѐжини, асосий ўқув-илмий ва умуммаданий билимларни, миллий ва умумбашарий

қадриятларга асосланган маънавий-ахлоқий фазилатларни, меҳнат кўникмаларини, ижодий

фикрлаш ва атроф-муҳитга онгли муносабатда бўлишни ва касб танлашни шакллантиради.

Умумий ўрта таълим тугалланганидан кейин таълим фанлари ва улар бўйича олинган

баҳолар кўрсатилган ҳолда давлат томонидан тасдиқланган намунадаги аттестат берилади.

Умумий ўрта таълимнинг янгича тизими ва мазмунини шакллантириш учун

қуйидагилар зарур:

мактабнинг I-IX синфлари доирасида сифатли умумий ўрта таълим олишни

таъминловчи давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш, бунда академик

лицейлар ва касб-ҳунар коллежларидан кейин олинадиган таълим дастурлари билан

мантиқий боғлиқлик ҳисобга олиниши лозим;

юқори малакали педагог кадрлар тайѐрлаш;

ҳудудларнинг жуғрофий ва демографик хусусиятларига, шахс, жамият ва давлатнинг

эҳтиѐжларига мувофиқ равишда таълим муассасалари тармоқларини ривожлантириш;

ўқувчиларнинг қобилиятлари ва имкониятларига мувофиқ равишда таълимга

табақалаштирилган ѐндашувини жорий этиш;

таълим беришнинг илғор педагогик технологияларини, замонавий ўқув-услубий

мажмуаларни яратиш ва ўқув-тарбия жараѐнини дидактик жиҳатдан таъминлаш;

ўқувчилар касб-ҳунар танлайдиган ва психологик-педагогик жиҳатдан маслаҳатлар

оладиган марказлар тармоқларини ташкил этиш.

ЎРТА-МАХСУС, КАСБ-ХУНАР ТАЪЛИМИ

Умумий ўрта таълим негизида ўқиш муддати уч йил бўлган мажбурий ўрта махсус,

касб-ҳунар таълими узлуксиз таълим тизимидаги мустақил турдир. Ўрта махсус, касб-ҳунар

таълими йўналиши академик лицей ѐки касб-ҳунар коллежи ўқувчилар томонидан ихтиѐрий

танланади.

Академик лицей давлат таълим стандартларига мувофиқ ўрта махсус таълим беради,

ўқувчиларнинг имкониятлари ва қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда уларнинг жадал

интеллектуал ривожланиши чуқур, соҳалаштирилган, табақалаштирилган, касбга

йўналтирилган таълим олишини таъминлайди.

Академик лицейларда ўқувчилар ўзлари танлаб олган таълим йўналиши бўйича

(гуманитар, техника, аграр ва бошқа соҳалар) билим савияларини ошириш ҳамда фанни

чуқур ўрганишга қаратилган махсус касб-ҳунар кўникмаларини ўзларида шакллантириш

имкониятига эга бўладилар. Бу кўникмаларни ўқишни муайян олий таълим муассасаларида

давом эттириш ѐки меҳнат фаолиятида рўѐбга чиқаришлари мумкин.

Касб-хунар коллежи тегишли давлат таълим стандартлари доирасида ўрта махсус,

касб-ҳунар таълими беради; ўқувчиларнинг касб-ҳунарга мойиллиги, билим ва

кўникмаларини чуқур ривожлантириш, танлаб олинган касб-ҳунар бўйича бир ѐки бир неча

ихтисосни эгаллаш имконини беради.

Касб-ҳунар коллежлари жиҳозланганлик даражаси, педагогик таркибнинг

танланганлиги, ўқув жараѐнининг ташкил этилиши жиҳатидан янги типдаги таълим

муассасалари ҳисобланади. Улар бир ѐки бир неча замонавий касб-ҳунарни эгаллаш ҳамда

тегишли ўқув фанларидан чуқур назарий билим олиш имконини беради.

Академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларида таълим олиш ўқувчиларга ўз

билимларини чуқурлаштириш ва танлаган ихтисосликларига эга бўлишни таъминлайди.

Академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларининг битирувчиларига давлат томонидан

тасдиқланган намунадаги дипломлар берилади. Бу дипломлар таълимнинг кейинги

босқичларида ўқишни давом эттириш ѐки эгалланган ихтисос ва касб-ҳунар бўйича меҳнат

фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини беради.

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини ташкил этиш ва ривожлантириш учун


академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари фаолият кўрсатишининг норматив

базаларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш;

соҳа учун олий таълим муассасаларининг, ишлаб чиқариш, фан ва маданият

соҳасининг мутахассисларини жалб этган ҳолда юқори малакали мутахассисларни тайѐрлаш

ва қайта тайѐрлашни, шу жумладан чет элларда тайѐрлаш ва қайта тайѐрлашни ташкил этиш;

ўрта махсус, касб-ҳунар таълими давлат стандартларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш;

ўрта махсус, касб-ҳунар таълими ўқув муассасалари учун таълим ва касб-ҳунар

дастурлари, ўқув-услубий мажмуалар ишлаб чиқиш;

академик лицейларнинг ўқувчилари меҳнат фаолияти кўникмаларини эгаллашлари

учун ихтисослаштирилган дастурлар ишлаб чиқиш ва жорий этиш;

касб-ҳунар коллежларида тайѐрланадиган мутахассисларга нисбатан ихтисос ва касб-

ҳунар, малака талабларининг рўйхатини ишлаб чиқиш;

ҳудудларнинг жуғрофий ва демографик шарт-шароитларини ва тегишли соҳадаги

мутахассисларга бўлган маҳаллий эҳтиѐжларни ҳисобга олган ҳолда ўрта махсус, касб-ҳунар

таълими тизими таълим муассасаларининг ташкил этилишини ва улар оқилона

жойлаштирилишини таъминлаш, уларга ўқувчиларни имкон қадар оиласидан ажратмаган

ҳолда қамраб олиш;

академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларининг моддий-техника ва ахборот

базаларини мустаҳкамлаш.

ОЛИЙ ТАЪЛИМ

Олий таълим ўрта махсус, касб-ҳунар таълими негизига асосланади ҳамда икки

(бакалавриат ва магистратура) босқичга эга.

Олий таълим муассасаларига талабалар қабул қилиш давлат грантлари негизида ва

пуллик-шартномавий асосда амалга оширилади.

Бакалавриат мутахассисликлар йўналиши бўйича фундаментал ва амалий билим

берадиган, таълим муддати камида тўрт йил давом этадиган таянч олий таълимдир.

Бакалаврлик дастури тугалланганидан сўнг битирувчиларга давлат аттестацияси

якунларига биноан касб бўйича ―бакалавр‖ даражаси берилади ва давлат томонидан

тасдиқланган намунадаги, касб-ҳунар фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берадиган

диплом топширилади.

Магистратура аниқ мутахассислик бўйича фундаментал ва амалий билим берадиган,

бакалавриат негизида таълим муддати камида икки йил давом этадиган олий таълимдир.

«Магистр» даражасини берадиган давлат малака аттестацияси магистрлик

дастурининг интиҳосидир. Магистрларга давлат томонидан тасдиқланган намунадаги, касб-

ҳунар фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берадиган диплом топширилади.

Икки босқичли олий таълим тизимини ташкил этиш ва ривожлантириш учун

қуйидагиларни амалга ошириш зарур:

бакалавриат ва магистратура учун давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва


олий таълим муассасалари учун профессор-ўқитувчи кадрлар тайѐрлаш, шу жумладан

чет эллардаги етакчи ўқув ва илмий марказларда тайѐрлаш;

олий таълим муассасаларида таркибий ўзгартишлар ўтказиш;

олий таълим муассасалари бошқарувини такомиллаштириш, бу муассасаларнинг

мустақиллигини кучайтириш, муассислар, васийлар кенгашлари, жамоат назорат кенгашлари

шаклидаги жамоат бошқарувини жорий этиш;

таълимнинг фан ва ишлаб чиқариш билан интеграцияси таъсирчан механизмларини

ишлаб чиқиш ва амалиѐтга жорий этиш;

ўқишни, мустақил билим олишни индивидуаллаштириш ҳамда дистанцион таълим

тизими технологияси ва воситаларини ишлаб чиқиш ва ўзлаштириш;

янги педагогик ва ахборот технологиялари, тайѐргарликнинг модул тизимидан

фойдаланган ҳолда талабаларни ўқитишни жадаллаштириш;

халқнинг бой маънавий ва интеллектуал мероси ва умумбашарий қадриятлар асосида

таълимнинг инсонпарварлик йўналишини таъминлаш.

ОЛИЙ ЎҚУВ ЮРТИДАН КЕЙИНГИ ТАЪЛИМ

Олий ўқув юртидан кейинги таълим жамиятнинг олий малакали илмий ва илмий-

педагог кадрларга бўлган эҳтиѐжларини қондиришга, шахснинг ижодий таълим-касб-ҳунар

манфаатларини қаноатлантиришга қаратилган.

Олий ўқув юртидан кейинги таълимни олий ўқув юртларида ва илмий-тадқиқот

муассасаларида (аспирантура, адъюнктура, докторантура, мустақил тадқиқотчилик) олиш

мумкин. Олий ўқув юртидан кейинги таълим босқичлари (аспирантура, докторантура)

диссертация ҳимояси билан якунланади.

Якуний давлат аттестацяси натижаларига кўра тегишли равишда фан номзоди ва фан

доктори илмий даражаси берилиб, давлат томонидан тасдиқланган намунадаги дипломлар

топширилади.

Олий ўқув юртидан кейинги таълимни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш

тадбирлари қуйидагиларни ўз ичига олади:

«Таълим тўғрисида»ги Қонунга ҳамда мамлакатни ижтимоий ва иқтисодий

ривожлантириш истиқболларига мувофиқ олий малакали илмий ва илмий-педагог кадрларни

тайѐрлаш ва аттестациядан ўтказиш тизимини такомиллаштириш;

касб таълими тизими учун олий малакали илмий-педагог кадрларни ҳамда илғор

педагогик технологиялар соҳасида илмий кадрларни устувор равишда тайѐрлаш;

ривожланган мамлакатларнинг илғор таълим муассасалари ва илмий марказларида

устувор йўналишлар бўйича олий малакали илмий ва илмий-педагог кадрлар тайѐрланиши

учун шароитлар яратиб бериш;

фан, технология ва таълим соҳасида ривожланган мамлакатлар билан халқаро

ҳамкорликни чуқурлаштириш.

КАДРЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА УЛАРНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ

Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлаш мутахассисларнинг касб

билимлари ва кўникмаларини янгилаш ҳамда чуқурлаштиришга қаратилган. Кадрлар

малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлаш таълим муассасаларидаги ўқиш натижаларига

кўра давлат томонидан тасдиқланган намунадаги гувоҳнома ѐки сертификат топширилади.

Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлаш тизимини ташкил этиш ва

ривожлантириш учун қуйидагилар зарур:

кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлаш тизими фаолиятида янгича

таркиб, мазмун ҳамда бу тизимни бошқаришни шакллантириш;

юқори малакали ўқитувчи-мутахассис кадрлар тайѐрлаш ва соҳани улар билан тўлдириб

боришни таъминлаш;

кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлаш тизимининг бу соҳада

рақобатга асосланган муҳитни шакллантиришни ва самарали фаолият олиб боришни

таъминловчи норматив базасини яратиш;

кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлаш таълим муассасаларини

давлат аттестацияси ва аккредитациясидан ўтказиш тизимини ишлаб чиқиш ва амалиѐтга


иқтисодиѐтнинг давлат ва нодавлат секторлари, мулкчиликнинг турли шаклидаги

ташкилот ва муассасаларнинг талаб-эҳтиѐжларига мувофиқ кадрлар ва мутахассисларни

илдам қайта тайѐрлаш ва уларнинг малакасини оширишни таъминловчи давлат ва нодавлат

таълим муассасаларини ташкил этиш ва ривожлантиришга кўмаклашиш;

профессионал тренингнинг илғор технология ва ускуналарини, шунингдек мураккаб,

фан ютуқларини талаб қилувчи технология жараѐнлари имитаторларини ишлаб чиқиш,

яратиш ва амалий ўзлаштириб олиш.

МАКТАБДАН ТАШҚАРИ ТАЪЛИМ

Болалар ва ўсмирларнинг таълимга бўлган, якка тартибдаги, ортиб борувчи талаб-

эҳтиѐжларини қондириш, уларнинг бўш вақтини ва дам олишини ташкил этиш учун давлат

органлари, жамоат ташкилотлари, шунингдек бошқа юридик ва жисмоний шахслар маданий

эстетик, илмий, техникавий, спорт ва бошқа йўналишларда мактабдан ташқари давлат ва

нодавлат таълим муассасаларини ташкил этадилар.

Мактабдан ташқари таълимни ривожлантириш, унинг тузилмаси ва мазмун-

мундарижасини такомиллаштириш вазифаларини ҳал этиш учун қуйидагиларни амалга

ошириш керак:

таълим бериш ва камол топтиришга йўналтирилган хизматлар кўрсатувчи

муассасалар тармоғини кенгайтириш ва бундай хизматлар турларини кўпайтириш;

миллий педагогик қадриятларга асосланган ва жаҳондаги илғор тажрибани инобатга

олувчи дастурлар ва услубий материаллар ишлаб чиқиш;

ўқувчиларнинг бўш вақтини ташкил этишнинг, шу жумладан оммавий спорт ва

жисмоний тарбия-соғломлаштириш тадбирларининг, болалар туризмининг, халқ

ҳунармандчилигининг мавжуд турлари ва шаклларини такомиллаштириш, миллий турлари

ва шаклларини тиклаш ҳамда амалиѐтга жорий этиш.

3.4. КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ ТИЗИМИДА ФАН

Кадрлар тайѐрлаш миллий модели салмоқли элемент сифатида фанни ўз ичига олади,

бу соҳада:

табиат ва жамият тараққиѐти қонуниятлари тўғрисидаги янги фундаментал ва амалий

билимлар шаклланади, кадрлар тайѐрлаш тизимида оммалаштириш, ўрганиш ва фойдаланиш

учун керакли илмий натижалар жамланади;

олий малакали илмий ва педагог кадрлар тайѐрлаш амалга оширилади;

кадрлар тайѐрлаш жараѐнини илмий-тадқиқот жиҳатидан таъминлаш

инфраструктураси вужудга келтирилади, таълимнинг ахборот тармоқларида фойдаланиш

мақсадида билимнинг турли соҳалари бўйича ахборот базаси шакллантирилади;

мамлакатимиз илм-фанининг жаҳон илм-фанига интеграцияси содир бўлади,

замонавий илм-фан ва технологияларнинг энг муҳим муаммоларини ҳал этиш учун илмий

ютуқлар ва кадрларни халқаро миқѐсда алмашинув амалга оширилади.

Кадрлар тайѐрлаш тизимига илм-фаннинг узвий равишда кириб бориши учун


илғор педагогик технологияларни яратиш ва ўзлаштириш юзасидан мақсадли

инновация лойиҳаларини шакллантириш ва амалга ошириш йўли билан илм-фаннинг таълим

амалиѐти билан алоқасини таъминлаш чора-тадбиларини ишлаб чиқиш;

илғор ахборот ва педагогик технологияларни жорий этиш учун экспериментал

майдончалар барпо этиш орқали илмий тадқиқотлар натижаларини ўқув-тарбия жараѐнига ўз

вақтида жорий этиш механизмини рўѐбга чиқариш;

Кадрлар тайѐрлаш миллий дастурини самарали тарзда бажаришни таъминлаш

юзасидан илмий-тадқиқот ишларини олиб бориш;

юқори малакали кадрлар тайѐрлаш сифатини ошириш, ѐшларнинг илмий ижодиѐтини

ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш;

таълим муассасаларида илмий-тадқиқот ва илмий-педагогик ишлар даражасини

баҳолашга замонавий ѐндашувни рўѐбга чиқариш, илмий тадқиқотлар ва технологик

ишланмалар натижалари тижоратлашуви асосида олимларнинг обрў эътибори ва ижтимоий

мақомини ошириш;

мамлакат илм-фанининг халқаро илмий ҳамжамиятга интеграциясини фаоллаштириш,

таълим соҳаси ва кадрлар тайѐрлашни такомиллаштириш мақсадида илмий ютуқлар ва

олимлар билан ўзаро алмашинув жараѐнини кучайтириш;

фан ва технологиялар соҳасидаги фаолиятни маънавий ва моддий рағбатлантириш

тизимини ишлаб чиқиш, талабалар ва ѐш олимларнинг илмий ютуқлари учун махсус

мукофотлар ва совринлар таъсис этиш, махсус стипендиялар сонини кўпайтириш, ѐшлар

илмий-техника ижодиѐтининг доимий ишлайдиган кўргазма ва экспозицияларини ташкил

этиш.

3.5. КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ ТИЗИМИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ

Ишлаб чиқаришнинг талаб-эҳтиѐжлари кадрлар тайѐрлаш тизимининг йўналиши,

даражаси ва миқѐсларини шакллантиради, касб тайѐргарлигининг мақсади, вазифалари ва

мазмунини белгилайди, малака талабларини илгари суради, таълимнинг мувозий

технологиялари ва шаклларини танлашни тақозо этади. Ишлаб чиқариш пировард натижада

кадрларнинг сифати ва рақобатбардошлигига баҳо беради.

Ишлаб чиқаришнинг кадрлар тайѐрлаш тизимидаги вазифалари қуйидагилар билан

белгиланади, чунончи у:

турли савия ва малакадаги мутахассисларга бўлган талаб-эҳтиѐжни шакллантиради;

ўз ихтиѐридаги моддий-техника, молия, кадр ресурслари ҳамда кадрларни ўқитиш,

малакасини ошириш ва қайта тайѐрлаш учун зарур бошқа ресурсларни бериш билан узлуксиз

таълим тизимига кўмаклашади;

муассис, васий, донор, ҳомий тариқасида айрим мутахассисларни ва гуруҳларни

мақсадли тайѐрлашни, шунингдек турли тип ва даражадаги ўқув юртларини молиялашда

қатнашади;

таълим ва илм-фаннинг турли шакллардаги интеграциясини (муваққат ижодий

жамоалар, ўқув-илмий-ишлаб чиқариш мажмуалари, марказлари, технопарклар,

технополислар) ривожлантиради.

Ишлаб чиқаришнинг кадрлар тайѐрлаш тизимидаги мавқеини кучайтириш қуйидаги

йўллар билан таъминланади:

таълимни кархонадаги унумли меҳнат билан, шу жумладан ишлаб чиқариш амалиѐти

жараѐнидаги меҳнат билан қўшиб олиб бориш асосида юқори малакали кадрлар тайѐрлаш;

кадрлар тайѐрлаш ҳамда биргаликда илмий-технология ишланмаларини олиб

боришда корхоналарнинг ишлаб чиқариш салоҳиятидан фойдаланиш;

таълим олувчиларни меҳнат жамоаларида тарбиялаш (меҳнат, маънавий ва жисмоний

тарбиялаш);

ишлаб чиқаришнинг талаб-эҳтиѐжларини инобатга олиб, техника ва технологияларни

ривожлантиришнинг янги йўналишлари бўйича кадрларни тайѐрлаш, қайта тайѐрлаш ва

уларнинг малакасини ошириш;

ишлаб чиқаришнинг иқтисодий ва технология муаммоларини ҳал этиш учун олий

таълим муассасалари ва илмий ташкилотларнинг илмий салоҳиятини жалб этиш;

педагог кадрларнинг илғор технологиялар соҳасидаги малакасини бевосита ишлаб

чиқаришда мунтазам ошириб бориш;

ишлаб чиқаришнинг юқори малакали кадрларини таълим жараѐнига ва педагогик

фаолиятга жалб этиш;

ишлаб чиқариш амалиѐтини ўтиш учун таълим олувчиларни иш жойлари билан

таъминлаш;

ўзаро интеграцияланган таълим муассасаларини замонавий ускуналар, аппаратлар ва

асбоблар билан жиҳозлаш.

4. КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АСОСИЙ

ЙЎНАЛИШЛАРИ

Кадрлар тайѐрлаш тизимини шакллантириш ва ривожлантириш қуйидаги устувор

йўналишларни қамраб олади:

4.1. ТАЪЛИМНИНГ УЗЛУКСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ

Таълимнинг ўз ичига мактабгача таълим, умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар

таълимини қамраб олувчи янги узлуксиз ва изчил тизими барпо этилади. Олий касб-ҳунар

таълимининг бакалаврлар ва магистрлар тайѐрлашни назарда тутувчи икки босқичли тизими

жорий этилади. Аспирантура ва докторантура фаолияти ривожланиб боради. Кадрлар

малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлаш бўйича рақобатбардош таълим муассасалари

вужудга келтирилади.

Таълим муассасаларини ҳудудий йўналишга ўтказиш ва таркибий тузилмасини

ўзгартириш иши амалга оширилади. Узлуксиз таълим тизимини ривожлантириш ва унинг

самарадорлигини баҳолаш мониторинги амалга оширилади.

Узлуксиз таълим тизими учун педагог кадрлар тайѐрлаш ва қайта тайѐрлаш

устуворлиги таъминланади.

4.2. ПЕДАГОГ ВА ИЛМИЙ-ПЕДАГОГ КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ, ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ

ВА УЛАРНИНГ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ

Педагог кадрларнинг малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлашнинг замон

талабларига мослашувчан, таълимнинг юқори сифатли ва барқарор ривожланишини

кўзловчи тизими вужудга келтирилади. Педагог кадрларни илдам қайта тайѐрлаш ва

уларнинг малакасини ошириш, рақобатбардош даражада уларнинг касб сифатини қўллаб-

қувватлаш таъминланади.

Олий таълим муассасаларида давлат таълим стандартларига мос юқори малакали

ўқитувчилар тайѐрлаш бўйича махсус факультетлар, шунингдек республика вилоятларида

умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими учун ўқитувчилар ва мутахассислар

малакасини ошириш ва уларни қайта тайѐрлаш юзасидан махсус марказлар ташкил этилади.

4.3. ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ МАЗМУНАН ИСЛОҲ ҚИЛИШ

Кадрларни ўқитиш ва тарбиялаш миллий тикланиш принциплари ва мустақиллик

ютуқлари, халқнинг бой миллий, маънавий ва интеллектуал салоҳияти ҳамда умумбашарий

қадриятларга таянган, инсонпарварликка йўналтирилган таълимнинг мазмуни давлат таълим

стандартлари асосида ислоҳ қилинади. Таълим олувчининг шахсига, унда таълим ва

билимларга бўлган иштиѐқни кучайтиришга, мустақил иш тутишни, ифтихор ва инсоний

қадр-қиммат туйғусини шакллантиришга алоҳида эътибор берилади.

Педагог кадрларнинг обрў-эътибори, масъулияти ва касб кўникмасини ошириш

юзасидан собитқадам давлат сиѐсати олиб борилади. Илғор педагогик технологиялар,

таълимнинг янги шакл ва услублари, ўқув, шу жумладан дифференциялашган дастурлар

амалиѐтга жорий этилади.

4.4. МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ТАРБИЯ ВА МАЪРИФИЙ ИШЛАР

Ёш авлодни маънавий-ахлоқий тарбиялашда халқнинг бой миллий маданий-тарихий

анъаналарига, урф-одатлари ҳамда умумбашарий қадриятларга асосланган самарали

ташкилий, педагогик шакл ва воситалари ишлаб чиқилиб, амалиѐтга жорий этилади. Шахсни

тарбиялаш ва уни ҳар томонлама камол топтиришнинг устуворлиги таъминланади. Умумий

ҳамда педагогик маданиятни ошириш мақсадида, мамлакат аҳолиси орасидаги маърифий

ишлар такомиллаштириб борилади.

Ўзбекистон мустақиллиги принципларига садоқатли ҳамда жамият тараққиѐтига

муносиб ҳисса қўшишга қодир шахсни шакллантириш мақсадида таълим муассасалари ота-

оналар, оила, маҳалла қўмиталари, Республика Маънавият тарғибот маркази, Миллий ғоя ва

мафкура илмий-амалий маркази, жамоат ташкилотлари, фондлар билан ўзаро пухта

ҳамкорлик қиладилар. (4.4-бандининг иккинчи хатбоши Ўзбекистон Республикасининг 2007

йил 9 апрелдаги ЎРҚ-87-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 15-сон, 150-модда)

4.5. ИҚТИДОРЛИ БОЛАЛАР ВА ИСТЕЪДОДЛИ ЁШЛАР

Иқтидорли болалар ва истеъдодли ѐшларни аниқлаш ва ўқитиш услубияти,

психологик-педагогик ва ташкилий шароитлари яратилади, бундай болалар ва ѐшларга оид

маълумотларнинг республика банки ва мониторинги шаклланади. Махсус ўқув дастурлари

ва прогрессив педагогик технологиялар ишлаб чиқиш учун энг яхши педагог ва олимлар

жалб қилинади, ўқув-тарбия жараѐнида уларнинг фаол иштироки таъминланади. Фан ва

техникани, сиѐсат ва иқтисодиѐтни, маданият ва санъатни ўргатиш марказлари қабилидаги

ҳамда миллий (элита) таълим муассасалари ташкил этилади.

Иқтидорли болалар ва истеъдодли ѐшларни чет элларда умумий ва касбий жиҳатдан

тайѐргарликдан ўтказишга қаратилган собитқадам фаолият амалга оширилади. Академик

лицейларнинг ўқувчиларига, биринчи навбатда иқтидорли, юксак истеъдод соҳибларига,

билимнинг тегишли соҳалари ва фаннинг аниқ йўналишлари бўйича ўз табиий

қобилиятларини намоѐн этиш ва ривожлантириш, ўзларидаги ноѐб истеъдодни рўѐбга

чиқариш учун кенг имкониятлар яратилади.

4.6. ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ БОШҚАРИШ

Узлуксиз таълим тизими ва кадрлар тайѐрлашнинг давлат ва нодавлат таълим

муассасаларини таркибий жиҳатдан ўзгартириш ва уларни изчил ривожлантириш давлат

йўли билан бошқариб борилади. Барча даражадаги таълим бошқарув органларининг ваколат

доиралари «Таълим тўғрисида»ги Қонунга мувофиқ белгиланади. Таълимнинг норматив-

ҳуқуқ базаси ривожлантирилади. Молия-хўжалик фаолияти олиб бориш ҳамда таълим

жараѐнини ташкил этишда ўқув юртларининг ҳуқуқлари кенгаяди ва мустақиллиги

таъминланади. Таълим муассасалари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси

томонидан белгиланган тартибда аттестациядан ўтказилади ҳамда аккредитацияланади.

Аккредитация якунларига кўра таълим соҳасида фаолият кўрсатиш ҳуқуқи берилади.

Муассис ташкилотларнинг, маҳаллий ҳокимият органларининг, савдо-саноат

доираларининг, жамоат ташкилотларининг, фондларнинг ва ҳомийларнинг вакилларини ўз

ичига олувчи васийлик ва кузатув кенгашлари тузиш орқали таълим муассасаларининг

самарали жамоат бошқаруви тизими жорий этилади.

4.7. КАСБ-ҲУНАР ТАЪЛИМИ СИФАТИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШ ТИЗИМИНИ

ШАКЛЛАНТИРИШ

Таълим бошқаруви органларига боғлиқ бўлмаган, касб-ҳунар таълими сифатини

аттестациядан ўтказувчи давлат хизмати ташкил этилади. Мамлакатни иқтисодий ва

ижтимоий ривожлантиришнинг истиқбол талабларига монанд давлат таълим стандартлари

ишлаб чиқилади, ўқув юртлари фаолиятини, профессор-педагог кадрлар сифатини ҳамда

таълим олувчиларнинг билимини рейтинг асосида баҳолаш тизими тадбиқ этилади.

Кадрларни тайѐрлаш сифатини назорат қилишнинг давлат ва жамоат шакллари

ривожлантирилади. Таълим муассасалари битирувчиларини якуний аттестациялаш тизими

такомиллаштирилади.

4.8. ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ МОЛИЯЛАШ

Таълимни ва кадрлар тайѐрлашни молиялаш тизими такомиллаштирилади, унинг кўп

вариантли (бюджетдан ажратиладиган ва бюджетдан ташқари манбалардан) тизими жорий

этилади, таълим муассасаларининг ўзини ўзи пул билан таъминлаши ривожлантирилади,

хусусий ҳамда чет эл инвестицияларини таълим соҳасига жалб этиш рағбатлантирилади.

Республика фуқаролари учун кейинчалик уларни тўлашнинг мослашувчан тизимига

асосланган таълим кредитлари бериш механизми шакллантирилади. Узлуксиз таълим ва

кадрлар тайѐрлаш тизимини моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлашда донорлар ва

ҳомийларнинг мавқеи кучайиб боради.

Пуллик таълим хизматлари кўрсатиш, тадбиркорлик, маслаҳат, эксперт, ноширлик,

ишлаб чиқариш, илмий ҳамда уставда белгилаб қўйилган вазифаларга мувофиқ бошқа

тарздаги фаолият ҳисобидан таълим муассасаларининг даромадлари кўпайиши

таъминланади.

4.9. МОДДИЙ-ТЕХНИКА ТАЪМИНОТИ

Ҳар бир минтақанинг демографик ва жуғрофий хусусиятларидан келиб чиқиб,

академик лицейлар, касб-ҳунар коллежлари тармоғи барпо этилади. Таълим олувчиларни

оиладан ажралмаган ҳолда ўқишга имкон қадар кўпроқ қамраб олинади.

Мавжуд таълим муассасаларини капитал таъмирлаш ва янги таълим муассасалари

қуриш, уларни норматив талабларга мувофиқ, замонавий техника ва технологияларнинг

даражасини ҳисобга олган ҳолда жиҳозланишини таъминлаш чоралари кўрилади.

Ўқув-тарбия муассасаларини зарур ускуналар, инвентарлар, ашѐлар, таълимнинг

техникавий, дастурий ва дидактик воситалари билан жиҳозлаш юзасидан

ихтисослаштирилган ишлаб чиқаришларни вужудга келтириш қўллаб-қувватланади. Барча

босқичдаги таълим жараѐнларини компьютерлаштириш ва ахборотлаштириш амалга

оширилади.

4.10. ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ ЯХЛИТ АХБОРОТ МАКОНИНИ ВУЖУДГА

КЕЛТИРИШ

Замонавий ахборот технологиялари, компьютерлаштириш ва компьютерлар

тармоқлари негизида таълим жараѐнини ахборот билан таъминлаш ривожланиб боради.

Таълим жараѐнида оммавий ахборот воситаларининг мавқеи ошиб боради, телевидение ва

радионинг таълим дастурлари интеллектуаллашуви таъминланади. Фан ва таълимнинг

нашриѐт базаси ривожлантирилади, ўқув, ўқув-услубий, илмий, қомусий адабиѐтлар ва

маълумотномалар билан таъминлашнинг барқарор тизими шакллантирилади.

4.11. ТАЪЛИМ ХИЗМАТИ КЎРСАТИШ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Таълим ва кадрлар тайѐрлаш соҳасида маркетингни ривожлантириш йўли билан

таълим хизмати кўрсатишнинг рақобатга асосланган бозори шакллантирилади. Давлат ва

нодавлат таълим муассасалари ривожлантирилади, таълим ва кадрлар тайѐрлаш соҳасида

рақобатга асосланган муҳит вужудга келтирилади, таълим хизмати кўрсатиш бозори давлат

йўли билан бошқариб борилади. Асосий таълим дастурларида назарда тутилмаган

консультатив ва қўшимча таълим хизматларидан иборат пуллик таълим хизмати кўрсатиш

тизими ривожлантирилади.

4.12. ТАЪЛИМ СОҲАСИДА ИЖТИМОИЙ КАФОЛАТЛАРНИ ТАЪМИНЛАШ

ҲАМДА БУ СОҲАНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШ

Педагогик фаолиятнинг обрў-эътиборини ва ижтимоий мақомини ошириш юзасидан

давлат сиѐсати рўѐбга чиқарилади. Таълим олувчиларнинг ва педагогларнинг ўқиши, соғлиги

ва дам олиши учун зарур шароитлар яратилади.

Таълим муассасалари ва соғлиқни сақлаш органлари болалар ҳамда ўқувчи ѐшларнинг

соғлигини сақлаш ва мустаҳкамлаш учун зарур чораларни кўрадилар. ўқув-тарбия

жараѐнининг соғломлаштиришга қаратилган йўналишини рўѐбга чиқариш, соғлом турмуш

тарзи нормаларини жорий этиш учун шароитлар таъминланади. Таълим олувчиларнинг

тиббий-гигиена маданиятини ошириш, уларнинг жисмоний тарбия ва спорт бобидаги

фаоллигини кучайтириш ҳамда жисмоний камолот даражасини ошириш учун ташкилий-

услубий ѐндашувлар такомиллаштирилади. Соғлиқ ва ривожланишида нуқсони бўлган

болалар учун муносиб муҳит яратилади.

4.13. ФАН БИЛАН ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИ АЛОҚАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Таълим ва кадрлар тайѐрлаш соҳасида илғор амалий илмий тадқиқотлар ўтказилади,

таълим сифати давлат таълим стандартларига мувофиқ келишини ташкил этиш ва

таъминлаш мақсадида педагогика ва таълим соҳасида илмий тадқиқотлар ва илмий-услубий

қўлланмалар ишлаб чиқиш фаоллаштирилади. Фундаментал ва амалий фан соҳасидаги

илмий кадрларнинг таълим жараѐнидаги иштироки рағбатлантирилади, педагогик ва илмий-

тадқиқот жараѐнларининг алоқаси таъминланади. Ёшларнинг фан-техника соҳасидаги

ижодкорлиги ҳар томонлама қўллаб-қувватланади.

4.14. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШУВИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ

Ўқув-ишлаб чиқариш мажмуаларини (марказларини) ташкил этиш ва уларни

ривожлантириш, замонавий ускуналар, аппаратлар ва асбоблар билан жиҳозлаш

рағбатлантирилади. Кадрлар тайѐрлаш ва биргаликдаги илмий-технологик ечимлар яратишда

корхоналарнинг ишлаб чиқариш салоҳиятидан самарали фойдаланилади. Ишлаб чиқаришда

кадрлар тайѐрлаш қўллаб-қувватланади. Илғор технология соҳасида педагог кадрларнинг

малакаси бевосита ишлаб чиқаришда мунтазам равишда ошириб борилади.

4.15. ТАЪЛИМ ВА КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ СОҲАСИДАГИ ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК

Кадрлар тайѐрлаш соҳасидаги ҳамкорликнинг халқаро-ҳуқуқий базаси яратилади,

халқаро ҳамкорликнинг устувор йўналишлари рўѐбга чиқарилади, халқаро таълим тизимлари

ривожлантирилади, илмий-педагог кадрлар, талабалар ва ўқувчилар алмашиш кенгаяди.

Таълим тўғрисидаги миллий ҳужжатлар халқаро миқѐсда эътироф этилиши учун асос

яратилади. Манфаатдор вазирликлар ва идораларнинг, Ўзбекистон Республикасининг чет

эллардаги элчихоналарининг кадрлар тайѐрлаш соҳасига чет эл инвестицияларини бевосита

ва билвосита кенг жалб қилиш борасидаги фаолият кучайтирилади.

5. МИЛЛИЙ ДАСТУРНИ РЎЁБГА ЧИҚАРИШГА ДОИР ТАШКИЛИЙ ЧОРА-

ТАДБИРЛАР

Миллий дастурни амалга ошириш мақсадида:

Миллий дастурнинг йўналиш ва босқичларини амалга оширишнинг аниқ

механизмлари, муддатлари, ижрочилари, молиявий ва ресурслар таъминоти ифодаланган

ечим ва чора-тадбирлар тизими ишлаб чиқилади;

Миллий дастурни бажариш юзасидан давлат ва жамоат институтларининг фаолияти

ҳамда вазифалари белгиланади;

Миллий дастурнинг аниқ йўналишларини ишлаб чиқиш жараѐнига малакали чет эл

экспертлари жалб этилади;

Миллий дастурни бажаришда давлат ва нодавлат ташкилотлар фаолияти

мувофиқлаштирилиб, халқаро ташкилотлар қатнашуви ташкил этилади;

Миллий дастурнинг мониторинги ва бажарилишини экспертиза қилиш асосида унинг

айрим қоидалари ва тадбирларига тузатишлар киритилади;

оммавий ахборот воситаларини жалб этган ҳолда, кадрлар тайѐрлаш миллий модели

рўѐбга чиқарилишини таъминлаш масалалари юзасидан семинарлар ва конференциялар

ўтказиш орқали Миллий дастурнинг принципиал ѐндашувлари ҳамда асосий қоидаларини

кенг кўламда тушунтириш ишлари олиб борилади;

Миллий дастурнинг мақсад ва вазифаларини амалга ошириш жараѐнига жамоат

бирлашмалари ва марказлари, республика аҳолиси кенг табақаларининг фаол иштироки

таъминланади;

оммавий ахборот воситаларида Миллий дастурнинг бажарилиши мунтазам ѐритиб

борилади.

Кадрлар тайѐрлаш миллий дастурини амалга ошириш юзасидан Республика

комиссияси ташкил этилади, бу Комиссиянинг зиммасига дастурни бажаришга доир барча

ишлар ва тадбирларни ташкил этиш ҳамда мувофиқлаштириш, шу жумладан қуйидаги

вазифалар юкланади:

узлуксиз таълимнинг тегишли турлари учун давлат таълим стандартларига

қўйиладиган умумий талабларни ишлаб чиқиш;

умумий ўрта таълим учун давлат таълим стандартларини ва бошқа зарур норматив

ҳужжатларни ишлаб чиқиш;

ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими учун давлат таълим стандартларини,

академик лицей ва касб-ҳунар коллежларидан иборат таълим тизимини жорий этиш

дастурларини ишлаб чиқиш;

ўрта умумий таълимга эга бўлган ўқувчиларни академик лицей ва касб-ҳунар

коллежлари тизими билан тўла қамраб олиш тадбирларини, бу тизимни ҳудудларнинг

демографик, жуғрофик хусусиятлари ва кадрларга бўлган эҳтиѐжларини ҳисобга олган ҳолда

жойлаштириш, унинг моддий-техника асосини яратиш;

академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ишлайдиган ўқитувчилар ва педагог

кадрларни қайта тайѐрлаш ва уларнинг малакасини ошириш учун таълим муассасаларини

ташкил этиш ҳамда уларнинг самарали ишлашини таъминлаш;

Олий таълим муассасалари тизимини Миллий дастур талабларига биноан ислоҳ

қилиш, бу борада тегишли давлат таълим стандартларини яратиш ва жорий этиш;

мактабгача таълим ва тарбия муассасалари фаолиятини такомиллаштириш, болалар

тарбиясида ва уларни мактабга тайѐрлашда оила, маҳалла ҳамда жамоат ташкилотларининг

масъулиятини ошириш;

таълим муассасаларини зарур дарсликлар ва адабиѐтлар билан таъминлаш, бу ишга

йирик олимлар, юқори малакали мутахассисларни жалб этиш, таълим ва илм-фан соҳасининг

нашриѐт базасини ривожлантириш;

профессор ва педагог кадрларни ривожланган мамлакатлардаги етакчи таълим

муассасаларида тайѐрлаш ва малакасини ошириш мақсадида махсус Республика жамғармаси

ташкил этиш ва унинг фаолиятини таъминлаш;

узлуксиз таълим тизимида чет тилларни фаол ўргатиш учун зарур шароит яратиш,

уларни ўргатишнинг жадаллаштирилган услубларини жорий этиш, ўзбекча-чет тиллар

луғатларини, давлат тилидаги махсус адабиѐтларни нашр этиш;

узлуксиз таълим соҳаси ўқитувчилари ва педагог кадрларини ижтимоий ҳимоя қилиш

ва қўллаб-қувватлаш, уларнинг меҳнатига ҳақ тўлаш ва рағбатлантириш тизимини қайта

кўриб чиқиш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш;

таълим муассасаларини аттестациядан ўтказиш ва аккредитациялаш, кадрлар

тайѐрлашнинг малака талабларини аниқлаш ҳамда сифатини баҳолаш ишларини ташкил

қилиш ва мувофиқлаштириш бўйича таълим тизими бошқарувига боғлиқ бўлмаган ягона

давлат хизматини ташкил этиш;

таълимни ахборот билан таъминлаш тизимини шакллантириш ва ривожлантириш, уни

жаҳон ахборот тизими билан боғлаш, оммавий ахборот воситаларининг таълим соҳасидаги

вазифаларини белгилаш;

касб-ҳунар таълими соҳасида кадрларга бўлган талаб ва таклифни ўрганишни ташкил

этиш, таълим хизмати кўрсатиш ва касбий меҳнатнинг рақобатга асосланган бозорини ҳамда

кадрлар тайѐрлаш соҳасида маркетингни шакллантириш.

«ВИЖДОН ЭРКИНЛИГИ ВА ДИНИЙ ТАШКИЛОТЛАР ТЎҒРИСИДА»ГИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚОНУНИГА ЎЗГАРТИШЛАР ВА ҚЎШИМЧАЛАР

КИРИТИШ ҲАҚИДА

(Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998 й., 5-6-сон, 99-

модда; Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2008 й., 52-сон, 513-модда)

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарор қилади:

Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 14 июнда қабул қилинган «Виждон

эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги Қонунига (Ўзбекистон Республикаси Олий

Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил, № 8, 186-модда; 1993 йил, № 9, 334-модда)

ўзгартиш ва қўшимчалар киритилиб, унинг янги таҳрири тасдиқлансин (илова қилинади).

Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. КАРИМОВ

Тошкент ш.,

1998 йил 1 май,

618-I-сон

Ўзбекистон Республикасининг қонуни

ВИЖДОН ЭРКИНЛИГИ ВА ДИНИЙ ТАШКИЛОТЛАР ТЎҒРИСИДА

(янги таҳрири)

1-модда. Ушбу Қонуннинг мақсади

Ушбу Қонуннинг мақсади ҳар бир шахснинг виждон эркинлиги ва диний эътиқод

ҳуқуқини, динга муносабатидан қатъи назар, фуқароларнинг тенглигини таъминлаш,

шунингдек диний ташкилотларнинг фаолияти билан боғлиқ муносабатларни тартибга солиб

туришдан иборат.

2-модда. Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонун ҳужжатлари

Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонун ҳужжатлари Ўзбекистон

Республикаси Конституциясидан, ушбу Қонун ва бошқа қонун ҳужжатларидан иборат.

Қорақалпоғистон Республикасида виждон эркинлигини ва диний ташкилотлар

фаолиятини таъминлашга оид муносабатлар, шунингдек Қорақалпоғистон Республикасининг

қонун ҳужжатлари билан ҳам тартибга солинади.

Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон

Республикасининг виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонун

ҳужжатларидагидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари

қўлланилади.

3-модда. Виждон эркинлиги ҳуқуқи

Виждон эркинлиги фуқароларнинг ҳар қандай динга эътиқод қилиш ѐки ҳеч қандай

динга эътиқод қилмасликдан иборат кафолатланган конституциявий ҳуқуқидир.

Фуқаро ўзининг динга, динга эътиқод қилишга ѐки эътиқод этмасликка, ибодат

қилишда, диний расм-русумлар ва маросимларда қатнашиш ѐки қатнашмасликка, диний

таълим олишга ўз муносабатини белгилаѐтган пайтда уни у ѐки бу тарзда мажбур этишга йўл

қўйилмайди.

Вояга етмаган болаларни диний ташкилотларга жалб этиш, шунингдек уларнинг

ихтиѐрига, ота-оналари ѐки уларнинг ўрнини босувчи шахслар ихтиѐрига зид тарзда динга

ўқитишга йўл қўйилмайди.

Динга эътиқод қилиш ѐки ўзга эътиқодлар эркинлиги миллий хавфсизликни ва

жамоат тартибини, бошқа фуқароларнинг ҳаѐти, саломатлиги, ахлоқи, ҳуқуқи ва

эркинликларини таъминлаш учун зарур бўлган даражадагина чекланиши мумкин.

Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар Ўзбекистон Республикаси

фуқаролари билан тенг равишда виждон эркинлиги ва диний эътиқод эркинлиги ҳуқуқидан

фойдаланадилар ҳамда виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонун

ҳужжатларини бузганлик учун қонунда белгиланган тарзда жавобгар бўладилар.

4-модда. Фуқароларнинг динга муносабатидан қатъи назар тенг ҳуқуқлилиги

Ўзбекистон Республикаси фуқаролари динга муносабатидан қатъи назар қонун олдида

тенгдирлар. Расмий ҳужжатларда фуқаронинг динга муносабати кўрсатилишига йўл

қўйилмайди. Фуқароларнинг динга муносабатига қараб уларнинг ҳуқуқларини ҳар қандай

чеклаш ва уларга бевосита ѐки билвосита имтиѐзлар белгилаш, душманлик ва адоват

уйғотиш ѐхуд уларнинг диний ѐки даҳрийлик эътиқоди билан боғлиқ ҳис-туйғуларини

ҳақоратлаш, диний зиѐратгоҳларни оѐқ ости қилиш қонунда белгиланган жавобгарликни

келтириб чиқаради.

Ҳеч ким диний эътиқодини рўкач қилиб қонунда белгиланган мажбуриятларни

бажаришдан бош тортишга ҳақли эмас. Қонунга мувофиқ бажарилиши мажбурий бўлган бир

вазифани диний эътиқоди туфайли бошқаси билан алмаштиришга қонун ҳужжатларида

назарда тутилган ҳоллардагина йўл қўйилади.

5-модда. Диннинг давлатдан ажратилганлиги

Ўзбекистон Республикасида дин давлатдан ажратилган. Ҳеч бир динга ѐки диний

эътиқодга бошқаларига нисбатан бирон-бир имтиѐз ѐки чеклашлар белгиланишига йўл

қўйилмайди.

Давлат турли динларга эътиқод қилувчи ва уларга эътиқод қилмайдиган фуқаролар,

ҳар хил эътиқодларга мансуб диний ташкилотлар ўртасида ўзаро муроса ва ҳурмат

ўрнатилишига кўмаклашади, диний ва ўзга мутаассибликка ҳамда экстремизмга,

муносабатларни қарама-қарши қўйиш ва кескинлаштиришга, турли конфессиялар ўртасида

адоватни авж олдиришга қаратилган хатти-ҳаракатларга йўл қўймайди.

Давлат диний конфессиялар ўртасидаги тинчлик ва тотувликни қўллаб-қувватлайди.

Бир диний конфессиядаги диндорларни бошқасига киритишга қаратилган хатти-ҳаракатлар

(прозелитизм), шунингдек бошқа ҳар қандай миссионерлик фаолияти ман этилади. Ушбу

қоиданинг бузилишига айбдор бўлган шахслар қонун ҳужжатларида белгиланган

жавобгарликка тортиладилар.

Давлат диний ташкилотлар зиммасига ўзининг ҳеч қандай вазифасини бажаришни

юкламайди, уларнинг қонун ҳужжатларига зид бўлмаган фаолиятига аралашмайди. Диний

ташкилотлар давлат вазифаларини бажармайди. Давлат диний ташкилотларнинг фаолиятини

ҳамда даҳрийлик тарғиботига оид фаолиятини маблағ билан таъминламайди.

Ўзбекистон Республикасида диний моҳиятдаги сиѐсий партия ва жамоат ҳаракати,

шунингдек республикадан ташқарида тузилган диний партияларнинг филиаллари ва

бўлимларини тузишга ва уларнинг фаолият юритишига йўл қўйилмайди.

Диний ташкилотлар амалдаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этишлари шарт.

Диндан давлатга ва конституцияга қарши тарғибот олиб боришда, душманлик, нафрат,

миллатлараро адоват уйғотиш, ахлоқий негизларни ва фуқаровий тотувликни бузишда,

бўҳтон, вазиятни беқарорлаштирувчи уйдирмаларни тарқатишда, аҳоли ўртасида ваҳима

чиқаришда ҳамда давлатга, жамият ва шахсга қарши қаратилган бошқа хатти-ҳаракатларда

фойдаланишга йўл қўйилмайди. Терроризм, наркобизнес ва уюшган жиноятчиликка

кўмаклашадиган, шунингдек бошқа ғаразли мақсадларни кўзловчи диний ташкилотлар,

оқимлар, секталар ва бошқаларнинг фаолияти ман этилади.

Давлат ҳокимияти ва бошқарув органларига, мансабдор шахсларга тазйиқ ўтказишга

қаратилган ҳар қандай уриниш, шунингдек яширин диний фаолият қонун билан

тақиқланади.

6-модда. Давлат органларининг ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш

органларининг диний ташкилотлар билан ўзаро муносабат борасидаги ваколатлари

Давлат органлари билан диний ташкилотларнинг ўзаро муносабатларини

мувофиқлаштириш ҳамда виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонун

ҳужжатлари ижросини назорат қилиш вазифаси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар

Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита зиммасига юкланади. Қўмитанинг

ҳуқуқий мақоми Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган

Низом билан белгиланади.

Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоят, туман ва шаҳар

ҳокимликлари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тегишли ҳудудларда

виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши

учун қонун бўйича жавобгардирлар.

7-модда. Таълим тизими ва дин

Ўзбекистон Республикасида таълим тизими диндан ажратилган. Таълим тизимининг

ўқув дастурларига диний фанлар киритилишига йўл қўйилмайди.

Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг дунѐвий таълим олиш ҳуқуқи уларнинг

динга бўлган муносабатидан қатъи назар таъмин этилади.

8-модда. Диний ташкилотлар

Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг динга эътиқод қилиш, ибодат, расм-

русумлар ва маросимларни биргаликда адо этиш мақсадида тузилган кўнгилли

бирлашмалари (диний жамиятлар, диний ўқув юртлари, масжидлар, черковлар, синагогалар,

монастирлар ва бошқалар) диний ташкилотлар деб эътироф этилади.

Диний ташкилот Ўзбекистон Республикасининг ўн саккиз ѐшга тўлган ва Ўзбекистон

Республикаси ҳудудида доимий яшаѐтган юз нафардан кам бўлмаган фуқаролари ташаббуси

билан тузилади.

Тегишли конфессияга қарашли диний ташкилотларнинг фаолиятини

мувофиқлаштириш ва йўналтириб бориш учун уларнинг Ўзбекистон Республикаси бўйича

ягона марказий бошқарув органлари (бундан кейин — марказий бошқарув органлари деб

юритилади) тузилиши мумкин.

Марказий бошқарув органи Ўзбекистон Республикасининг камида саккизта ҳудудий

тузилмасида (вилоят, Тошкент шаҳри, Қорақалпоғистон Республикаси) фаолият

кўрсатаѐтган, тегишли конфессияларнинг рўйхатга олинган диний ташкилотлари вакиллари

таъсис йиғилиши (конференцияси) томонидан тузилади.

Диний ташкилотлар Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида ѐки унинг

жойлардаги органларида рўйхатдан ўтказилгандан кейин юридик шахс мақомига эга бўлади

ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда ўз фаолиятини амалга ошириши мумкин.

Тегишли диний маълумотга эга бўлган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари диний

ташкилотларнинг раҳбарлари бўлишлари мумкин. Диний ташкилотлар раҳбарлигига

Ўзбекистон Республикасининг фуқароси бўлмаган шахсларнинг номзоди Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита билан келишиб

олинади.

9-модда. Диний ўқув юртлари

Диний ташкилотларнинг марказий бошқарув органлари руҳонийлар ва ўзларига зарур

бўлган диний ходимлар тайѐрлаш учун диний ўқув юртлари тузишга ҳақли. Диний ўқув

юртлари Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказилиб, тегишли

лицензия олганидан кейин фаолият кўрсатиш ҳуқуқига эга бўлади.

Олий ва ўрта диний ўқув юртларида таълим олиш учун фуқаролар Ўзбекистон

Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ умумий мажбурий ўрта таълим

олганидан кейин қабул қилинади.

Диний ўқув юртларида диний фанларни ўқитаѐтган шахслар диний таълим олган

бўлишлари ва ўз фаолиятларини тегишли марказий бошқарув органининг рухсати билан

амалга оширишлари лозим.

Хусусий тартибда диний таълим бериш ман этилади.

10-модда. Диний ташкилотнинг устави

Диний ташкилотнинг устави қуйидаги маълумотларни ўз ичига олган бўлиши керак:

диний ташкилотнинг номи, тури, жойлашган манзили, қайси динга мансублиги;

мақсади, вазифалари ва фаолиятининг асосий турлари;

фаолиятни ташкил этиш ва тугатиш тартиби;

тузилиши ва бошқарув органлари;

маблағлари манбаи ҳамда ушбу ташкилот ичидаги, шунингдек ундан ташқаридаги

мулкий муносабатлар;

уставга ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тартиби;

ушбу диний ташкилотга тааллуқли бошқа маълумотлар.

Марказий бошқарув органларига эга бўлган диний ташкилотларнинг уставлари

мазкур бошқарув органлари билан келишилган бўлиши керак.

11-модда. Диний ташкилотларни рўйхатга олиш

Диний ташкилотларнинг марказий бошқарув органларини рўйхатга олиш Ўзбекистон

Республикаси Адлия вазирлиги томонидан, бошқа диний ташкилотларни эса тегишли

равишда Қорақалпоғистон Республикаси Адлия вазирлиги, вилоятлар, Тошкент шаҳар адлия

бошқармалари томонидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин

ишлари бўйича қўмита билан келишилган ҳолда амалга оширилади.

Диний ташкилотларни рўйхатга олиш учун қуйидаги ҳужжатлар тақдим этилади:

диний ташкилот тузиш ташаббускорлари бўлган, юз нафардан кам бўлмаган Ўзбекистон

Республикаси фуқароси имзолаган ариза;

диний ташкилотнинг устави;

таъсис йиғилишининг баѐни;

тузилаѐтган диний ташкилот жойлашган манзилни тасдиқловчи ҳужжат;

рўйхатга олиш йиғими тўлангани тўғрисидаги ҳужжат.

Диний ташкилотларнинг марказий бошқарув органини рўйхатга олиш учун қуйидаги

ҳужжатлар тақдим этилади:

таъсис йиғилиши (конференцияси)нинг раиси ва котиби имзо қўйган ариза;

диний ташкилотлар марказий бошқарув органининг устави;

таъсис йиғилиши (конференцияси)нинг баѐни;

таъсисчилар ваколатини тасдиқловчи ҳужжатлар;

раҳбар орган жойлашган манзилни тасдиқловчи ҳужжат;

рўйхатга олиш йиғими тўлангани тўғрисидаги ҳужжат.

Диний ташкилотлар ҳамда уларнинг марказий бошқарув органларини рўйхатдан

ўтказиш тўғрисидаги ариза берилган кундан эътиборан бир ойлик муддатда кўриб чиқилади.

Адлия органлари қўшимча материаллар талаб қилиб олишга ҳамда тегишли

органларнинг эксперт хулосасини олишга ҳақли. Бундай ҳолда қарор рўйхатдан ўтказиш

тўғрисидаги ариза берилган кундан эътиборан уч ойлик муддатда қабул қилинади.

Диний ташкилотнинг уставига киритилган қўшимчалар ва ўзгартишлар диний

ташкилотни рўйхатга олиш каби тартиб ва муддатларда рўйхатга олиниши лозим.

Диний ташкилотлар раҳбарларининг ташкилот уставини давлат органларидан

рўйхатдан ўтказишдан бўйин товлаши қонун ҳужжатларига мувофиқ жавобгарликка

тортишга олиб келади.

Диний ташкилотнинг фаолияти ўз уставига мувофиқлигини назорат қилиш диний

ташкилотни рўйхатга олган орган томонидан амалга оширилади.

Рўйхатдан ўтмаган диний ташкилотлар фаолият кўрсатишига йўл қўйган мансабдор

шахслар қонун ҳужжатларига мувофиқ жавобгар бўладилар.

12-модда. Диний ташкилотни рўйхатга олишни рад этиш

Агар диний ташкилот уставининг қоидалари ва бошқа ҳужжатлари ушбу Қонун ѐки

Ўзбекистон Республикаси бошқа қонун ҳужжатларининг талабларига зид бўлса, уни

рўйхатга олиш рад этилиши мумкин.

Диний ташкилотни рўйхатга олиш рад этилганда рад этиш асослари кўрсатилган

қарор ѐзма равишда аризачиларга юборилади. Диний ташкилот тузиш ташаббускорлари

уставларини қонун ҳужжатларига мувофиқ ҳолга келтирганларидан сўнг, уставни рўйхатдан

ўтказиш тўғрисидаги ариза билан тегишли тарзда Ўзбекистон Республикаси Адлия

вазирлигига ѐки унинг жойлардаги органларига қайтадан мурожаат этиш ҳуқуқига эга.

Диний ташкилотни рўйхатга олишни рад этилганлиги ѐхуд адлия органлари

томонидан ушбу Қонун талаблари бузилганлиги устидан судга шикоят қилиш мумкин.

13-модда. Диний ташкилотнинг фаолиятини тугатиш

Диний ташкилотнинг фаолияти у ўзини ўзи тарқатиб юборганда ѐки ушбу Қонуннинг,

шунингдек Ўзбекистон Республикаси бошқа қонун ҳужжатларининг қоидалари бузилган

тақдирда тугатилиши мумкин.

Диний ташкилот фаолиятини тугатиш тўғрисидаги қарор уни рўйхатга олган орган

томонидан қабул қилинади. Ушбу қарор устидан судга шикоят қилиниши мумкин.

14-модда. Диний урф-одатлар ва маросимлар

Диний ташкилотлар ибодат қилиш ѐки диний расм-русумлар ўтказиш учун қулай

жойлар ташкил этиш ва уларни сақлаб туриш, шунингдек зиѐратгоҳларни сақлаб туриш

ҳуқуқига эгадир.

Ибодат, диний расм-русумлар ва маросимлар диний ташкилотлар жойлашган

манзилдаги ибодатхоналарда ва уларга тегишли ҳудудларда, зиѐратгоҳларда,

қабристонларда, зарур ҳолларда фуқароларнинг ихтиѐрига биноан уларнинг уйларида

ўтказилади.

Касалхоналарда, госпиталларда, кексалар ва ногиронлар уйларида, дастлабки қамоқ ва

жазони ўташ жойларида ибодатлар ва диний расм-русумлар шу ердаги фуқароларнинг

илтимосларига биноан ўтказилади.

Диний маросим ва ибодат биноларидан ташқарида ўтказиладиган оммавий ибодатлар,

диний расм-русумлар ва маросимлар Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида

белгиланган тартибда амалга оширилади.

Ўзбекистон Республикаси фуқароларнинг (диний ташкилотларнинг хизматидагилар

бундан мустасно) жамоат жойларида ибодат либосларида юришларига йўл қўйилмайди.

Диний ташкилотлар диндорлар мажбурий пул йиғимлари ва тўловлар ундиришга,

шунингдек уларга нисбатан шахснинг шаъни ва қадр-қимматини камситувчи чораларни

қўллашга ҳақли эмас.

15-модда. Диний ташкилотларнинг мулки

Диний ташкилотларнинг ўз маблағлари ҳисобидан сотиб олинган ѐки яратилган,

фуқаролар, жамоат бирлашмалари эҳсон қилган (васият қилиб қолдирган) ѐхуд давлат

томонидан назарда тутилган бошқа асосларда олинган, ўз фаолиятларини таъминлаш учун

зарур бўлган бинолар, иморатлар, ибодат қилиш анжомлари, ишлаб чиқариш, ижтимоий ва

хайрия иншоотлари, пул маблағлари ва бошқа мол-мулклар уларнинг мулки бўлиши мумкин.

Диний ташкилотларнинг мулкий ҳуқуқлари қонун билан муҳофаза қилинади.

16-модда. Давлат мулки бўлган мол-мулкдан фойдаланиш

Диний ташкилотлар ўз эҳтиѐжлари учун давлат органлари томонидан шартнома

асосида бериладиган бинолар ва мол-мулкдан фойдаланишга ҳақлидир.

Тарихий ва маданий ѐдгорликлар объектлари ва буюмларини диний ташкилотларга

фойдаланиш учун бериш қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилади.

Диний ташкилотлар учун ер ажратиш ҳамда ибодат бинолари қуриш тегишли

равишда Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар

ҳокимликлари, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг рухсати

билан белгиланган тартибда амалга оширилади.

17-модда. Ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолияти

Диний ташкилотларнинг марказий бошқарув органлари уставдаги мақсадларидан

келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига мувофиқ, ноширлик, ишлаб

чиқариш, таъмирлаш-қурилиш, қишлоқ хўжалик корхоналари ва бошқа корхоналарни,

шунингдек хайрия муассасаларини (етимхоналар, касалхоналар) таъсис этишга ҳақлидир.

18-модда. Фаолиятини тугатган диний ташкилотларнинг мол-мулкини тасарруф этиш

Диний ташкилотларнинг фаолияти тугатилгандан кейин уларга фойдаланиб туриш

берилган мол-мулк ўз эгаларига қайтарилади.

Диний ташкилотларнинг фаолияти тугатилган тақдирда, уларга қарашли мол-мулкка

эгалик қилиш уларнинг устави ва қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилади.

Кредиторларнинг талабларини қондириш учун ундириш қаратилиши мумкин бўлмаган

ибодатга оид мол-мулк рўйхати диний ташкилотларнинг тақдимномасига биноан Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.

Ҳуқуқий ворислари бўлмаган мол-мулк давлат мулки ҳисобига ўтади.

19-модда. Диний адабиѐт ва диний мақсадларга мўлжалланган буюмлар

Диний ташкилотларнинг марказий бошқарув органлари диний мақсадларга

мўлжалланган буюмлар, диний адабиѐтлар ва диний мазмундаги бошқа ахборот

материалларини Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда

ишлаб чиқаришга, экспорт ва импорт қилишга ҳамда тарқатишга ҳақлидир.

Чет элда нашр этилган диний адабиѐтларни олиб келиш ва тарқатиш, уларнинг

мазмуни қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда экспертизадан ўтказилганидан кейин

амалга оширилади.

Диний ташкилотларнинг марказий бошқарув органлари тегишли лицензия олгандан

сўнг диний ибодат буюмларини ишлаб чиқариш ва тарқатиш ҳуқуқига фақат улар эга

бўладилар.

Диний экстремизм, сепаратизм ва ақидапарастлик ғоялари билан йўғрилган матбаа

нашрларини, кино, фото, аудио, видео маҳсулотларини ва шу каби бошқа маҳсулотларни

тайѐрлаш, сақлаш ва тарқатиш қонун ҳужжатларига мувофиқ жавобгарликка тортишга олиб

келади.

20-модда. Диний ташкилотларнинг хайрия фаолияти

Диний ташкилотлар хайрия ва меҳр-мурувват фаолиятини амалга оширишга

ҳақлидир.

21-модда. Диний ташкилотларда меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлар

Диний ташкилотларда меҳнат шартномалари (контрактлари) бўйича ишлаѐтган

фуқароларга Ўзбекистон Республикасининг меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари татбиқ

этилади.

22-модда. Диний ташкилотларнинг халқаро алоқалари

Диний ташкилотлар муқаддас жойларни зиѐрат қилиш ѐки бошқа диний тадбирларда

иштирок этиш мақсадида қонун ҳужжатларига мувофиқ халқаро алоқалар ўрнатиш ва олиб

боришга ҳақлидир.

23-модда. Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонун

ҳужжатларини бузганлик учун жавобгарлик

Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузишда

айбдор бўлган мансабдор шахслар, диний ташкилотларнинг хизматидагилар ва фуқаролар

Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда жавобгар бўладилар.

. REYTING BAHOLASH TIZIMI



Semestr xaftalari

Att

esta

tsiy

a 2

1-2

2

Ba

llar

(ma

ks)

Sa

rala

sh b

ali

Reyting nazorat

turlari 10 11 12 13 14 15 16 17 20

ON 0-35 x 35

39 JN 7 7 7 7 7 x 35

∑ (JN+ON) 70 x 70

YaN 30 0

JAMI 100 55

4.2. ЖН бўйича баҳолаш мезонлари

ЖНда амалий машғулотлар бўйича жадвалда келтирилган семестр

ҳафталари кесимида ҳар бир машғулотда талабанинг ўзлаштиришига мос

равишдаги мезон асосида 0-7 (ѐки ҳар 3(уч) ҳафта бўйича 0-7), жами 0-35

баллгача жамланиши белгиланган. ЖН бўйича 0-7 баллик тизимдаги мезонлар

семестр бошида талабалар эътиборига етказилади.

4.3. ОН бўйича баҳолаш мезонлари

ОН маъруза машғулотлари материаллари асосида бир семестр давоми 1

марта ўтказилади. ОН бўйича талаба жами 0-35. Фаннинг ўқитилган мавзулари

бўйича ўзлаштириш назорати турли шаклларда ўтказилиши мумкин. Мазкур

фандан ОН тест синови шаклида ўтказилганда тестлар сони ва уларга мос

равишдаги мезон 0-35 балл кесимида кафедра томонидан алоҳида белгиланади

ва талабалар эътиборига етказилади.

4.4. ЖН ва ОН бўйича рейтинг балларини

умумлаштириш мезонлари

Мазкур фан бўйича ∑(ЖН+ОН) 0-70 гача бўлган рейтинг балларини

қуйидаги мезонларга мувофиқ умумлаштирилиши белгиланган:

Баҳолаш мезонлари Рейтинг

баллари ∑ (ЖН+ОН) ЖН ОН

―Диншунослик‖ фани машғулотлари мавзулари бўйича

ҳар томонлама чуқур ва мукаммал билимга эга. Фан

бўйича назарий ва амалий машғулотларда хулоса ва

қарор қабул қила олади, мустақил мушоҳада юрита

олади, тасаввурга эга .

30-

35

30-

35 60-70

Фан машғулотлари мавзулари бўйича яхши билимга

эга. Машғулотларда фан бўйича мустақил мушоҳада

юрита олади, моҳиятини тушунтира олади, тасаввурга

25-

29

25-

29 50-69

эга.

Фан машғулотлари мавзулари бўйича кониқарли

билимга эга. Машғулотларда фаннинг моҳиятини

тушунтира олади, тасаввурга эга.

20(19)-

24

20-

24 39-49

Фан машғулотлари мавзулари бўйича кониқарсиз

билимга эга. Фаннинг моҳиятини тушунтира олмайди,

аниқ тасаввурга эга эмас. 0-19 0-19 0-38

4.5. ЯНни баҳолаш мезонлари

ЯН оғзаки, ―Ёзма иш‖ ѐки ―Тест синови‖ шаклида 30(0-30) баллгача

белгиланган мезонлар асосида, мажмуали (Ёзма иш + тест синови) шаклида

30(6/24) баллик тизим асосида ўтказилади.

4.6. Талабаларнинг фанни ўзлаштириш кўрсаткичларини аниқлаш мезонлари

Талабаларнинг фан бўйича билим савияси, кўникма ва малакаларини

назорат қилиш 0-100 баллик рейтинг тизими асосида қуйидаги мезонларга

мувофиқ амалга оширилади:

Талабанинг фанни ўзлаштиришини назорат қилиш мезонлари Баллар ―Диншунослик‖ фани бўйича ҳар томонлама етарли билимга эга.

Диннинг жамиятдаги ўрнини билади. Назарий ва амалий машғулотларда

«Диншунослик» фани бўйича бўйича хулоса ва қарор қабул қила олади,

мустақил мушоҳада юрита олади, моҳиятини тушунтира олади,

тасаввурга эга.

86-100

Фан машғулотлари жами мавзулари бўйича яхши билимга эга.

Машғулотларда «Диншунослик» фани бўйича мустақил мушоҳада юрита

олади, моҳиятини тушунтира олади, тасаввурга эга. 71-85

Фан машғулотлари жами мавзулари бўйича кониқарли билимга эга.

Фаннинг моҳиятини тушунтира олади, тасаввурга эга . 55-70

Фан машғулотлари жами мавзулари бўйича кониқарсиз билимга эга. Фан

юзасидан аниқ тасаввурга эга эмас, билмайди. 0-54

Documents

ЎҚУВ УСЛУБИЙ МАЖМУАel.tfi.uz/images/DINSHUNOSLIK_KOMPLEKS_a2286.pdf · 2019-12-15 · 2 Zardushtiylik va buddaviylik 5 2 2 4 3 Xristianlik 5 2 4 Islom dini. 6 2 2