28
Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2196 Oktoba 13 - ,19 2016 28 pes K1 tasol Wantok Asbisop John Ribat kamap Kardinel ASBISOP John Ribat bilong Pot Mosbi i kamap Kardinel bilong Katolik Sios. Pope Francis i makim em i kamap namba wan Kadinal bilong PNG na dispela em i bikpela luksave Vatican i givim long Asbisop John Ribat na long PNG olsem wanpela Kristen kantri. Dispela i mekim Asbisop John i kamap namba sikis (6) Kardinel bilong Katolik Sios insait long Pasifik rijon o Osenia, na i apim namba bilong ol Kardinel bilong Katolik Sios long wol i go antap long 120. Namba wan wok bilong ol Kardinel em long kamap olsem edvaisa bilong Pope, makim na votim nupela Pope taim em i lusim sia o i dai, na makim maus bilong Pope long sampela ol bung we em i no inap go long en. Praim Minsta Peter O’Neill i bin amamas taim em i bin harim dispela nius na em salim tok amamas bilong gavman na pipel bilong PNG i go long Pope Francis na long Asbisop John Ribat. Asbisop John i bin kirap nogut taim Apostolik Nuncio bilong PNG na Solomon Ailan, Asbisop His Grace, Kurian Mathew Vayalunkal, i bin tokim em long las wiken olsem Pope Francis i makim em i kamap Kardinel. “Mi bin kirap no gut taim mi bin harim olsem Pope i makim mi kamap Kardinel. “Long Sande nait Apostolik Nuncio i bin tok em i gat wanpela toktok long tokim mi hariap stret, na mi bin ting em i laik tokim mi long wanpela hevi o trabel i kamap. “Tasol em i amamas wantaim na tokim mi olsem Pope Fran- cis i makim mi kamap Kadinal. “Mi amamas long dispela nupela wok. Katolik Sios long PNG na ol manmeri long PNG i mas amamas long dispela luksave Pope Francis i givim. “Mi amamas wan- taim na kisim dispela wok olsem blesing. Dispela blesing i no bilong mi wan tasol, em i blesing i kam long PNG. “Pope i luksave long ol Katolik Sois memba long PNG, na givim dispela blesing na nupela wok. Mi amamas long dispela,” Asbisop John Ribat i tok. Mama i bin karim Asbisop John Ribat long Februeri 9, 1957 long Val- ovolo insait long Asdaisis bilong Rabaul. Em i bin skul long Naveo na Volavolo praimeri skul, Malabunga Gavman Haiskul long Rabaul, na i bin pinisim Haiskul long Minor Seminary ‘St Peter Chanel’ long Ulapia. Bihain long en, em i bin jonim ol Misineri bilong Sacred Hat long Februeri 1979. Em i bin go skul gen long Holy Spirit Seminary long Bo- mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis bilong Bereina, na kisim sampela moa trening long SAIDI senta long Manila, Filipins. Long 1992 go inap 1996, em i kamap Masta bilong Novices. Long 1997, em i kamap peris pris na long 1998 i go inap 2000, em i kamap Masta ov Novices long Suva, Fiji. Long yia 2000, ol i makim em i kamap Taitula Si bilong Macriana na em i kamap Oksilari Bisop bilong Daiosis bilong Bereina. Long yia 2012 em i kamap Bisop bi- long Bereina, na long yia 2007 Pope Benedict XVI i makim em i kamap As- bisop bilong Pot Mosbi. Asbisop John Ribat i kamap Presi- den bilong Episkopal Konfrens bilong PNG na Solomon Ailan long 2011 i go inap 2014, na em i kamap Siaman bi- long Federesen bilong Katolik Bisops Konfrens long Osenia. Long luksave long dispela ol wok em i bin mekim, Kwin Elizabeth II na Gavman bilong PNG i bin givim em namba na nupela taitel, Sir, long em. Kardinel John Ribat, Asbisop bilong Pot Mosbi. Poto: Nicky Bernard Lukim ol tok hamamas i kam long Facebook long pes 15... Kambaramba stap na Madang stap klin - P14

Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

  • Upload
    others

  • View
    13

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!Namba 2196 Oktoba 13 - ,19 2016 28 pes K1 tasol

WantokAsbisop John Ribatkamap Kardinel

ASBISOP John Ribat bilong Pot Mosbii kamap Kardinel bilong Katolik Sios.

Pope Francis i makim em i kamapnamba wan Kadinal bilong PNG nadispela em i bikpela luksave Vatican igivim long Asbisop John Ribat na longPNG olsem wanpela Kristen kantri.

Dispela i mekim Asbisop John ikamap namba sikis (6) Kardinel bilongKatolik Sios insait long Pasifik rijon oOsenia, na i apim namba bilong olKardinel bilong Katolik Sios long wol igo antap long 120.

Namba wan wok bilong ol Kardinelem long kamap olsem edvaisa bilongPope, makim na votim nupela Popetaim em i lusim sia o i dai, na makimmaus bilong Pope long sampela olbung we em i no inap go long en.

Praim Minsta Peter O’Neill i binamamas taim em i bin harim dispelanius na em salim tok amamas bilonggavman na pipel bilong PNG i go longPope Francis na long Asbisop JohnRibat.

Asbisop John i bin kirap nogut taimApostolik Nuncio bilong PNG naSolomon Ailan, Asbisop His Grace,Kurian Mathew Vayalunkal, i bintokim em long las wiken olsem PopeFrancis i makim em i kamap Kardinel.

“Mi bin kirap no gut taim mi binharim olsem Pope i makim mi kamapKardinel.

“Long Sande nait Apostolik Nuncioi bin tok em i gat wanpela toktoklong tokim mi hariap stret, na mibin ting em i laik tokim mi longwanpela hevi o trabel i kamap.

“Tasol em i amamas wantaimna tokim mi olsem Pope Fran-

cis i makim mi kamap Kadinal.“Mi amamas long dispela

nupela wok. Katolik Sioslong PNG na ol manmerilong PNG i mas amamaslong dispela luksavePope Francis i givim.

“Mi amamas wan-taim na kisim dispela

wok olsem blesing.

Dispela blesing i no bilong mi wantasol, em i blesing i kam long PNG.

“Pope i luksave long ol Katolik Soismemba long PNG, na givim dispelablesing na nupela wok. Mi amamaslong dispela,” Asbisop John Ribat itok.

Mama i bin karim Asbisop JohnRibat long Februeri 9, 1957 long Val-ovolo insait long Asdaisis bilongRabaul.

Em i bin skul long Naveo naVolavolo praimeri skul, MalabungaGavman Haiskul long Rabaul, na i binpinisim Haiskul long Minor Seminary‘St Peter Chanel’ long Ulapia.

Bihain long en, em i bin jonim olMisineri bilong Sacred Hat longFebrueri 1979. Em i bin go skul genlong Holy Spirit Seminary long Bo-mana na i bin stadim pilosopi natioloji.

Long yia 1985 ol i makim em ikamap pris. Em i bin mekim ol wokmisin long Asdiosis bilong Bereina, nakisim sampela moa trening long SAIDIsenta long Manila, Filipins.

Long 1992 go inap 1996, em ikamap Masta bilong Novices. Long1997, em i kamap peris pris na long1998 i go inap 2000, em i kamapMasta ov Novices long Suva, Fiji.

Long yia 2000, ol i makim em ikamap Taitula Si bilong Macriana naem i kamap Oksilari Bisop bilongDaiosis bilong Bereina.

Long yia 2012 em i kamap Bisop bi-long Bereina, na long yia 2007 PopeBenedict XVI i makim em i kamap As-bisop bilong Pot Mosbi.

Asbisop John Ribat i kamap Presi-den bilong Episkopal Konfrens bilongPNG na Solomon Ailan long 2011 i goinap 2014, na em i kamap Siaman bi-long Federesen bilong Katolik BisopsKonfrens long Osenia.

Long luksave long dispela ol wokem i bin mekim, Kwin Elizabeth II naGavman bilong PNG i bin givim emnamba na nupela taitel, Sir, long em.

Kardinel John Ribat, Asbisopbilong Pot Mosbi.

Poto: Nicky Bernard

Lukim ol tok hamamasi kam long Facebooklong pes 15...

Kambarambastap na Madangstap klin - P14

Page 2: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

P2 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016 nius

Tambu long mekimpati long pulim votaREJISTRA bilong Politikel Pati naKendidet, Dokta Aplhonse Gelu,i tambuim ol ekseketiv bilong olpolitikel pati long no ken kukimkaikai o mekim pati long pulimtingting bilong ol manmeri.

Mista Gelu i tok dispela kainpasin bilong ol ekseketiv imekim pati na kukim kaikai bi-long bilong ol manmeri i savepulim tingting bilong ol manmerina senisim tingting bilong ol longmakim gutpela lida.

Mista Gelu i salensim ol ek-seketiv bilong ol politikel patilong skulim ol vota na tokim ollong makim gutpela lida.

“No ken mekim pati o kukimkaikai bilong ol manmeri. Milaikim ol ekseketiv bilong ol poli-tikel pati long skulim ol vota.

“Tokim ol pipel long ol polisibilong ol politikel pati. Larim olmanmeri yet i makim gutpelalida long laik bilong ol yet,”Dokta Gelu i tok.

Dokta Gelu i tok taim bilongholim kopi nait na bung longwan wan haus man wantaimbia katen na lem fleps katonem i bipo.

“Nau em i nupela taim. Em inupela politikel sistem. Ol poli-tikel pati mas yusim nupelateknoloji long mekim kem-peign.

“No gat wanpela samting irong long mekim kempein,tasol mekim kempein long gut-pela wei. Pasin bilong baim sip-sip katen na baim bia katenmas stop,” Dokta Gelu i tok.

REJISTRA bilong Politikel Pati naKendidet, Dokta Aplhonse Gelu,.

O’Neill wanbel long wokbilong ADB long PNG

PRAIM Minista PeterO’Neill i tok tenkyulong Asian Develop-ment Bank (ADB) iwok long helpim gav-man long kamapimplanti gupela samtinglong kirapim kantri.

Mista O’Neill i binbungim dairekta-jen-eral bilong Pasifik Di-patmen bilong ADB,Xianbin Yao, long PotMosbi long las wik wetupela i bin toktoklong planti ol samtingADB i wok long mekimlong kirapim PNG.

Mista O’Neill i toktenkyu long ADB i wok

long sapotim gavmanlong kirapim ol nupelainfrastraksa olsem rotna bris, ples balus, sipbris na long helt kea.

Tasol Mista O’Neill itokim Mista Yao olsemi gat sampela ol likliksamting i wok longpasim ADB na ol gav-man dipatmen longtoktok gut nakamapim sampela olprojek hariap.

“Ol pipel bilong yumilong dispela kantri bailus sapos ol wok man-meri bilong gavman ino toktok gut wantaimol divelopmen patnabilong yumi.

“Bai mi toktok wan-

taim ol bos bilong wanwan dipatmen longstretim ol liklik asualong toktok gut wan-taim ol divelopmenpatna, na stretim olsamting long larimtoktok i kamap gutnamel long ol gavmandiptamen na ol divel-opmen patna.

“Dispela kain pasinbilong mekim ol samt-ing isi isi wok longstopim ol pipel nakanatri long kisimplantu gutpela sevis.

“Mi les laikim ol gav-man diptamen imekim wok hariap na ino ken isi,” MistaO’Neill i tok.

PNG na Fiji go pas long wok bilong PasifikTUPELA bikpela kantri longPasifik bai mekim wok longhelpim arapela ol liklik ailankantri long Pasifik, Minista bi-long Foren Afes, Ribink Pato, itok.

Mista Pato i tok PNG na Fijibai go pas long mekim ol woklong klaimet senis, intanesenel

tred na arapela wok long ki-rapim Pasifik ailan.

Mista Pato i tok pasin bilongwokbung wataim long Pasifikem namba wan samting naPNG na Fiji bai go pas longhelpim ol liklik ailan kantri longwok bung wantaim.

“PNG na Fiji em i tupela

bikpela brata long Melanesia.Tupela i ken go pas na karim olhevi na wari bilong ol liklikailan kantri long Polisenia naMaikronesia,” Mista Pato i tok.

Mista Pato i mekim dispelatoktok long taim bilong makimindipendens de bilong Fiji longlas wik.

Hai Komisina bilong Fiji i kamlong PNG, Esala Teleni, i toktenkyu long Minista Pato i woklong mekim gutpela wok wan-taim Fiji long strongim poro-man namel long tupela kantri.

Em i tok PNG na Fiji i gatplanti samting long givim longarapela ol liklik ailan kantrilong Pasifik

PM O’Neill tokaut long Madang ples-balus divelopmen bai kirapJames G. Kila i raitim

PRAIM Minista, Peter O’Neill itokaut olsem wok long surukimgo longpela ples-balus longMadang bai stat klostu taimnau. Na dispela wok wantaimnupela teminol bilding longMadang ples-balus i mas redipastaim long APEC miting long2018.

Mista O’Neill i bin tokautlong dispela long Fonde, Ok-toba 29 taim em i bin go longMadang long opim nupela hapbilong Madang Risot Hotel.Menesing dairekta bilongMelanesian Turis Sevises (MTS)Sir Peter Barter i bin salim in-vitesin long Mista O’Neill longopim dispela nupela divelop-men long Madang Risot Hotel.

Sir Peter Barter em wanpelabiknem man long PNG husat isave promotim turis indastri nanem bilong PNG long ovasis.Em i bin stap olsem nesenelpalamen memba bipo na holimwok olsem minister bilongHelt.

Praim Minista O’Neill i tokautolsem gavman bilong em baigohet long sapotim divelop-men bilong turis indastri longkantri. Na em i tokaut olsem

PNG mas lukluk go autsait longmineral na oil n ages na em iluksave olsem Madang em staplong gutpela posisen ru olsemwanpela turis provins long PNGbikos em i stap namel na i gatplanti naispela samting na tuMadang i gat planti kalsa natokples we i winim ol arapelaprovins long kantri.

Mista O’Neill i tok gavmanbai stap long sururik ples-balusi go longpela long balus i ken gosindaun long en, na arapelabikpela divelopmen em bailukim ol i wokim go bikpela nu-pela Madang ples-balus temi-

nol bilding. PM O’Neill i tokaut tu olsem

bikos olsem planti ol bikmanbilong ol ovasis kantri bai golong Madang long dispela olmiting bilong APEC, divelop-men bai kamap tu long stretimMadang taun rot.

Em i tok olsem Madang baikamap olsem wanpela bikpelamiting eria bilong APEC longkamap, olsem na wok bai masstat hariap na mas pinis pas-taim long 2018 APEC miting.

Mista O’Neill i bin go longMadang long opim nupela di-velopmen em ekstensen na nu-

pela bilding long Madang RisotHotel ol i kolim ‘Ab Wonong’Long lokal tokples Bel longMadang dispela i min olsem‘ples bilong silip’. Ol lain bik-man bilong Madang husat i binstap long seremoni em Gavanabilong Madang, Jim Kas na olmemba bilong Madang Sembaov Komes na ol praivet na gav-man lida.

Olgeta lain i givim bikpela tokamamas long Sir Peter Barter,long luksave na tingting em igat long kamapim divelopmenlong Madang long go het longpromotim turis indastri.

Dispela Madang ples-balus terminal bai senis na nupela bai kamap long redi long APEC miting longMadang. Poto: James G. Kila

HailansHaiwe i nostap gut

HAILANS Haiwe i no stap gut na dispela baibagarapim bisnis na invesmen long Hailans,wanpela save man bilong ikonomi i tok.

Ekseketiv Dairekta bilong Institute ov Na-tional Affairs, Paul Barker, i tok Gavman i nogivim inap mani aninit long 2016 NesenelBaset long mekim mentenens long HailansHaiwe na dispela i lukim planti hul i kamaplong rot, ren wara i wasim kolta na bus i laikkaramapim arere bilong rot.

Mista Barker i mekim dispela toktok taimTresera Patrick Pruaitch i tokaut long Gavmani kisim K368.59 milien (US$120 milien) longmekim mentenens na kirapim gen HailansHaiwe.

Mista Barker i tok Gavman i wok long ki-rapim ol rot long Pot Mosbi tasol bikpela wokbisnis bilong strongim na groim ikonomi i savekamap long Hailans, Lae na Madang bikos longdispela haiwe i joinim ol ples we planti man-meri i stap long en.

Mista Barker i askim Gavman long yusim gutdispela mani long mekim wok stret bikosikonomi na invesmen bilong Hailans i stap longhan bilong dispela namba wan rot bilongkantri.

“Gutpela olsem ol rot long Pot Mosbi i stapgut tasol bisnis wok i kamap long Pot Mosbi ino bikpela tumas.

“Ol rot long Pot Mosbi i stap gut tasol i lukolsem ol bai bagarap hariap. Kontrakta i nomekim gut ol disain wok,” Mista Barker i tok.

Em i tok National Road Authority (NRA) i massekim gut ol rot bilong kantri na tu sekim olwok bilong ol kontrakta long lukim sapos ol imekim gutpela wok long mak bilong mani gav-man i givim ol.

Page 3: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

nius Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P3

Turis bisnis bai stap yetPRAIM Minista Peter i tokoil na ges bai pinis tasol bis-nis bilong turis bai no inappinis.

Mista O’Neill i bin mekimdispela toktok sampela wik igo pinis taim em i opim wan-pela nupela haus bilongMadang Resort Hotel.

Mista O’Neill i bin tok gav-man i luksave long bikpelasamting turis bisnis i kenbringim long kantri, na long

sapotim turisim sekta, gav-man i wok long kirapim olnamba wan samting olsemrot na bris, ples balus, sip brisna putim moa mani longstopim hevi bilong lo na oda.

Minista bilong Turisim, To-bais Kulang, i amamas longwok gavman i wok longmekim long sapotim ol bisnisbilong turis long kantri.

Em i tok pablik praivet pat-nasip long turis bisnis em i

wanpela namba wan samt-ing long kirapim na strongimbisnis bilong turis.

Tasol Oposisen Lida DonPolye i salensim MistaO’Neill long skelim moa manina givim long turisim sektasapos em i laik kirapim truturis bisnis long kantri.

Mista Polye i tok turisimsekta i no bin kisim bikpelamani long gavman aninitlong nesenel baset long yia

2014, 2015 na 2016. “Bisnis bilong turis i save

kisim bikpela mani i kam in-sait long gavman na kantritasol gavman i no luksavelong dispela na i wok longtoktok nating i stap,” MistaPolye i tok.

Mista Polye i tok PNG i nogat wanpela polisi bilongturis na gavman i maskamapim wanpela nupelapolisi long strongim ol man-meri long mekim turis bisnis.

K35 milien bilong papa-graun stapOPOSISEN Lida DonPolye i askim gavmanlong stopim pasin bilonggiamanim ol papagraunbilong PNG LNG Projek.

Mista Polye i askimPraim Minista PeterO’Neill na Fainens Min-ista James Marape givimK35 milien bilong ol pa-pagraun long Hela,Sauten Hailans na Galpprovins.

“Dispela kain giaman pasin bilong mekim tok promisnating long ol papagraun i ken mekim ol belhat na ol iken stopim projek o kamapim birua long bikpela ges pro-jek bilong kantri,” Mista Polye i tok

Aninit long UBSA agrimen, ol papagraun inap longkisim dispela K35 milien long dispela yia.

Mista Polye i laikim gavman long givim dispela manilong ol papagraun bikos em i les long lukim o harimolsem ol papagraun i stopim o pasim LNG projek.

Taim o papagraun bilong Hides 4 PDL 7 long Hela i binlaik long pasim projek long mun Ogas dispela yia, gav-man i bin tokim ol olsem ol bai givim ol mani bilong olwe ol inap long kisim long taim yet.

Praim Minista Peter O’Neill i bin tok promis long givimdispela mani hariap long ol papagraun. Fainens MinistaJames Marape i bin tokim ol pipel bilong em long Helaolsem olgeta mani bilong ol i stap gut long tras akaunlong Sentral Benk.

Mista Polye nau i askim gavman long givim dispelamani long ol papagraun. Dispela mani em bilong Infra-strastraka Divelopmen Gren (IDG) na Bisnis DivelopmenGren (BDG).

“Klostu long tupela mun i go pinis na sampela ol pa-pagraun i tokim mi olsem ol i wet yet long kisim dispelamani.

“Mi askim Praim Minista na Fainens Minista long givimdispela mani bilong pipel. Gavman i mas givim hariap,em i samting bilong ol pipel. Em i stap aninit long agri-men na gavman i mas bihainim agrimen,” Mista Polye itok.

OPOSISEN Lida Don Polye Saveman: Planti manmeri yusim sosel midia

PLANTI manmeri long PNG iyusim sosel midia bikos em iwanpela namba wan samtingbilong skelim nius na ol in-fomesen long wanem samt-ing i kamap long longkomyuniti.

Taim mobail fon na intaneti kam insait long PNG, soselmidia olsem Facebook, Twit-ter na Instagram i kamapnamba wan samting long laipbilong manmeri bikos em imekim isi long skelim nalukim ol nius.

Nick Kittel bilong Aus-tralian Hai Komisin (AHC) ibin autim dispela toktok longwanpela woksop o bung weAHC i bin holim long Trindelong dispela wik long givimmoa save long nius manmerilong Pot Mosbi.

Mista Kittel em i wanpelasaveman bilong sosel midiana em i save promotim wok

bilong AHC long sosel midia. Em i tokim ol nius manmeri

long wan wan midia ogenis-esen olsem wanem samtingol i putim ol sosel midia isave helpim ol manmeri taim

ol i lukim ol nius stori wan-taim piksa.

Mista Kittel i tok nambabilong manmeri husat iyusim sosel midia long PNGna arapela kantri i wok long

gro na dispela em i gutpelasamting we ol bisnis haus, olgavman ejensi na arapela ologenisesen i ken yusim longpromotim wanem samting oli mekim.

“Namba bilong ol manmerii yusim Facebook long wol isanap olsem 1.5 bilien man-meri. Long PNG moa long260, 000 manmeri i stap longFacebook tasol mi bilip olsemplanti manmeri bai go insaitlong Facebook na dispelanamba ba i go antap,” em itok.

Em i tok wanem samting olnius manmeri i raitim naputim long sosel midia i savepulim ai na tingting bilong olmanmeri na ol i save sekimstori wantaim piksa bilongdispela samting long websaitbilong ol niuspepa, redio, TVstesin na ol onlain nius web-sait.

Stil pasin i bikpela moa long Pot Mosbi na LaePOLIS i givim tok lukaut olsem stilpasin i wok long kamap bikpelalong tupela bikpela siti biongkantri.

NCD Metropolitan Suprinten-den Benjamin Turi i tok insait longlas siks wik, planti pasin raskol i binkamap long Pot Mosbi.

Em i givim tok lukaut long ol bis-nis haus long Pot Mosbi longputim was gut taim ol i laik opim

stua long moning na pasin stualong apinun.

Mista Turi i tok ol raskol i woklong stilim kar, stilim mani bilongstua na brukim stua na stilim olkago na samting bilong stua.

“Long Waigani na Gordons eria,ol raskol i brukim stua na stilim olsamting. Ol i kilim wanpela manlong las wik.

“Sikispela stil pasin i kamap long

Pot Mosbi insait long sikispela wik.Dispela i no gutpela pasin. Ol polis-man i wok long mekim bikpelawok long holim ol dispela raskol.

“Ol raskol i bilas long gutpelaklos olsem ol loya na akaunten nai luk olsem tru ol i wokman.

“Mi laik givim dispela tok lukautlong olgeta bisnis haus insait longPot Mosbi. Ol i mas kisim was taimol i opim stua long moning na

pasim stua long apinun,” MistaTuri i tok.

Em i tok long Lae tu wankainsamting i kamap tasol ol polismani kisim was na stap redi long dau-nim raskol pasin.

“Ol polisman long Lae i wok hattru na mi laik tok tenkyu long ol idaunim level bilong stil pasin.

“Mi laik askim ol sekyuriti longputim was gut. Ol i no ken slip. Ol

i mas putim ai gut long lukim naskelim wanem kain man stret iwok long go insait long stua oopis,” Mista Turi i tok.

Em i tok ol raskol i wok longholim bikpela mani long givim olpolis manmeri sapos ol i holim ol.

“Mi les long harim wanpela polisman o meri i kisim braiberi mani.Mi save gut tru long olgeta polismanmeri long Pot Mosbi.

Page 4: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

P4 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016 nius

Wantok niuspepa i laikimol eijen

insait long Madang,Kimbe,

Kundiawa, Wewak, Jiwaka, Tari,

Kiunga, Tabubil, Daru,Kerema, Manus, Kavieng

na Alotau long salim niuspepa bilong mipela.

Mipela i laikim ol Eijen long distribiutim niuspepa long dispela ol ples antap hariap

tru!

Sapos yu ting yu em rait man o merilong dispela wok, ringim Sekulesen Supavaisor bilong mipela long Fon: 325 2500 o email i kam long:[email protected]

Give notice that i intend to apply for the incorpo-ration of the association under the AssociationIncorporation Act.The following are the details of the prescribedqualifications for incorporation as specified insection 2 of the Act.

nMinistry for youthsWe will be creating employments for youths in theareas of their interest like; sports and small busi-ness activities.n We will be involving youth in taking part in

church activates like doing charity work,ministering of the word of God (outreach) inremote areas of KIKORI.

n Ministry for community developmentOver roll the youths will be mostly taking part inthe development of their small areas. They will bepromoting;n Hygienic leavingn Educationn Religionn Healthy lifestylen Gender equality n Sports

Member Qualificationn Cessation of membership

If a member is very ill or sick the council will re-place him or hern Membership entitlement not transferable

THE CONSTITUTION OF KIKORI YOUTH DEVELOPMENT ASSOCIATION

PURPOSE AND OBJECTIVE OF KIKORI YOUTH DEVELOPMENT ASSOCIATION

n To promote economic development, busi-ness, health, education, social and religionin East & West Kikori District of the GulfProvince.

n To represent the Kikori Youth DevelopmentAssociation and its Members to liaise andnegotiate with the three(3) levels of Govern-ments, Non-Government Organizations andInvestors in matters relating to Natural GasResource, Infrastructure and other Re-sources Development on their Land, On-shore & Offshore, Swamps, Lagoons, Riverand Creeks.

n To be a legal Entity that Incorporates allKikori Youth Development Association

n To promote & provide avenues for conduct-ing and participating in self-projects tomake the Kikori Youth Development Associ-ation to be economically Independent andto liaise closely with the three (3) levels ofGovernments and other Non-GovernmentOrganizations to assist in delivery of goodsand services to the development sectors ofthe Associations Business Arms’ Transac-tions.

n To Administer and manage all Funds forYouth from the proceeds from equities, roy-alties and development levies compensa-tion derived from the natural resource, orany other major business operations in thearea.

n Establish and create opportunities for futuregenerations for better education and YouthsVocational Trainings, Capacity Building.

n To hear governance of members and providerepresentation to appropriate authoritiesand government agencies or through Legalrepresentation and advice.

n To reach identity and assist in establishingrevenue generating projects for the benefitof the Youth in both East & West Kikori Dis-trict.

n To create job opportunities for the Youth ofKikori Youth Development Association.

KIKORI YOUTH DEVELOPMENT ASSOCIATION INCOPORATION - 5-103441

Trabel i kamap tasol sios givim sevis OL lida bilong Hela ProvinsIaikim Nesenel Gavmanlong kamapim Stet ov Ime-jensi (SoE) bikos ol i tokplanti pait na trabel ikamap long provins.

Sampela wik i go pinis,memba bilong Koroba-LakeKopiago, Philip Undialu,wantaim memba bilongTari-Pori na Fainens MinistaJames Marape i bin askimNesenel Gavman longkamapim wanpela SoE longHela bikos tupela lida i tokHela i kamap ples bilongpait.

Tupela lida i tok ol man ikilim ol yet wantaim bikpelagan na pait i kamap longplanti eria na planti man iwok long dai.

Memba bilong Komo-Margarima, Francis Potape,husat i kamap ekting Ga-vana bilong Hela, i les longdispela plen bilong MistaUndialu na Mista Marape.

Em i laikim ol lida bilongHela i mas bungim tingtingwantaim long yuniti na soimgutpela lidasip long ol pipelna provins.

Edministreta bilong Hela,William Bando, i tok plantiol pablik sevan bilongprovinsal edministresen i nostap long wok.

Em i tok ol pablik sevaninap long mekim wok bilonggavman na stap long pleswantaim ol pipel tasolplanti ol pablik sevan wokmanmeri bilong Hela provin-

sal edministresen i kisimpotnait pe nating na i raunlong Pot Mosbi, Lae, MtHagen o Mendi.

Namba na strong bilong olpolis manmeri long stopimol trabel na pait long Hela isot bikos ol man long Hela iholim strongpela gan napawa bilong gan i winim olgan bilong polisman.

Tasol i no olgeta pabliksevan long Hela i les man-meri. Planti ol tisa na nes i

wok hat long givim sevislong o pipel, maski trabel,pait, birua o hevi i kamap, oltisa i save stap yet long klas-rum na ol nes i stap yet longhaus sik.

Sampela wik i go pinis,Agore Special Purpose Au-thority (ASPA) i bin baim tu-pela nupela 25-sita KostaBas na givim i go long Idauwina St John’s Tukupawipraimeri skul insait longHayapuga LLG eria long Tari-

Pori distrik.Dispela taim Wantok

Niuspepa i bin lukim olsemol tisa bilong dispela tupelaskul i bin stap long skul longgivim save na lainim ol skulpikinini.

Wanpela bikpela pait ikamap long Kobalu. Ol mani kukim haus, katim diwai,bagarapim ples na kilimplanti man tasol ol tisa i stapyet long klasrum.

Tupela skul i stap insait

long Angore Petrolium Di-velopmen Laisens (PDL) 8eria bilong PNG LNG Projektasol i no gat gutpela klas-rum na ol samting.

Het tisa bilong IdauwiPraimeri Skul, Peter Hayalu,i tok maski bikpela pait natrabel i kamap long plestasol ol tisa i stap longmekim wok bilong ol nagivim save long ol skulpikinini long ples.

“Skul bilong mipela em iECPNG Sios i ranim. Em iskul bilong sios, ol wok man-meri bilong sios i stap wan-taim ol komyuniti na ol pipellong ples,” Mista Hayalu itok.

Em i tok ol tisa i putim i gopas ol skul pikinini na i stap

long skul long olgeta de. Katolik Sios na Evangelical

Sios ov PNG (ECPNG) em itupela sios insait long Helawe planti manmeri i savekisim sevis.

Het Tisa bilong St John’sTukupawi Praimeri Skul,Sista Jersey, i tok Katolikmisin long Idauwi em i wan-pela patna bilong givimedukesen sevis long komyu-niti.

Sista Jersey i bin lusimples bilong em, India na ikam stap long Tari inap 13yia nau. Pastaim em i binstap olsem tisa bilong MathsA na Physics long St Joseph’sTari Secondary School nalong 2009 em i muv i go longIdauwi na kamap Het Tisa.

Sister Jersey wantaim ol tisa long Idauwi na Tugupawi praimeri skul i tok welkam long ol bik-man bilong ASPA.

Nupela sif seketeribilong ABG

BOGENVIL oAtonomas Bo-genvil Gavman(ABG) i gat nu-pela Sif Seketeri.

Presiden JohnMomis i tokautlong Joseph No-betau i winimposisen bilongSif Seketeri bi-hain long Bo-genvil ApoinmenKomiti i pinisimol wok glasim,skelim long

planti aplikesen ol i bin kisim long dispel wok, na nau,makim man long dispela wok.

Mista Nobetau i kam long Buin Distrik long Saut Bo-genvil.

Em i wanpela saveman husat i stap na wok wantaimPablik Sevis long planti krismas.

Em i bin wanpela senia diplomat long Foren Afeas Di-patmen na wok wantaim Imigresen na Sitisensip SevisAtoriti olsem Sif Imigresen opisa.

Presiden Monis i tok Mista Nobetau i wanpelastrongpela lida husat bai kisim pablik sevis long ABG igo fowed, olsem na em i amamas long wok wantaimem na stiaim ol wok i go gut.

Long wankain taim, ol i tokaut long 4-pela nupelabosman long 4-pela dipatmen long ABG.

Em long Brenda Tohiana i kamap Seketeri bilongbFainens na Treseri nau, James Tanis i kamap Seketeribilong Referendum, Veterans Afeas na Pis, WesleyKenneth i kamap Seketeri bilong Komyuniti Divelop-men na Justin Kehatsin i kamap Sekereti bilong Eduke-sen.

Taim Presiden Momis i tok amamas long makim bi-long ol nupela dipatmen bos husat i gat save na ek-spiriens long wok, em i tok ol pipel long rijon i lukluklong ol long mekim ol wok kamap na ran gut.

Presiden John Momis i tokaut

Page 5: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P5heltnius

PIH Saveman NiusPh: 311 3000 and 799 88000 Website: www.pihpng.com

“I kam long Pacific International Hospital Port Moresby”

Open Heart SurgeryDuring heart surgery, the beatingof the heart is temporarily stoppedand life is maintained through acardiopulmonary bypass (alsocalled CPB or the heart-lung ma-chine). The heart is stopped eitherthrough decreasing its tempera-ture and through the injection of apreservative. The heart-lung ma-chine then keeps the blood pump-ing through the body, adding thenecessary oxygen and nutrients.There are risks associated with theuse of the heart-lung machine,such as organ damage and bloodclots, so every effort is made tokeep each patient's time on thismachine to a minimum.

The most common types of heartsurgery we perform are:

Coronary Artery Bypass Grafting(CABG)

Treatment for coronary arterydisease and atherosclerosis. Here,we take a portion of a healthyblood vessel from somewhere elsein the body and use it to create anew route around the blockedpart of a blood vessel and into theheart. This process is also calledrevascularization, because itbrings blood back to the heart.

We perform coronary artery by-

pass grafting (CABG or “cabbage”)to bypass blockages or obstruc-tions in the coronary arteries,thereby restoring the flow of oxy-gen and nutrients to the heart.

CABG, requires a median ster-notomy, or incision down the frontof the chest through the breast-bone. This incision gives the sur-geon a good view of the heart.

Traditionally, the heart isstopped during the CABG process.The patient is kept alive by a heart-lung machine during the opera-tion. This is known ascardiopulmonary bypass.

To perform a CABG, arteriesfrom the chest and arm and veinsfrom the leg are used to create adetour around the obstruction inthe coronary artery. The arteryand/or vein are connected to boththe aorta and coronary artery,thereby creating a bypass aroundthe blockage.

Heart valve procedures: Correctdefective heart valves from steno-sis (narrowing/blockage) or regur-gitation (leaking). This type ofsurgery repairs defective heartvalves. If we can’t repair the valve,we replace it with a donor, eithera biological (human or animal) or

mechanical (man-made) valve.

Who Should Have a CABG?Every patient and situation is

unique, so please discuss yourhealth and heart care with yourdoctor. In general, CABG is recom-mended for patients with:

Disease of the left main coro-nary artery or all three major coro-nary arteries

Defective left ventriclesSevere angina (not helped by

medication)Patients unable to be helped by

aggressive medications and bal-loon angioplasty

Risks of CABGAs with any surgical procedure,

there are risks involved. The spe-cific risks of CABG include:

BleedingInfectionStrokeKidney failureNeeding repeat surgery (usually

after 10 years)The potential for complications

varies, depending upon the pa-tient's overall health, age, smokinghistory, medical conditions, and

heart function. If you arefacing cardiac surgery ofany type, discuss these riskfactors with your doctor todetermine the best treat-ment for you.

Long-term Suc-cess of CABG

The majority of ourCABG surgery patients ex-perience long-term suc-cess. They no longer havesymptoms of angina andmost even feel more ener-

getic. For most people, the proce-dure extends the length of their

life—in addition to the quality oftheir life.

PIH’s advanced Cardiac CareUnit

People having a heart attackwait more than two hours beforegetting help. Don’t wait! Call formedical help immediately.

It’s important to know the hos-pitals that provide 24-hour emer-gency cardiac care. PIH is PortMoresby’s largest private hospitaloffering more than 14 specialtiesunder one roof, with specialistsand technologically advancedequipment being utilized to bringmodern healthcare to PNG. PIH isthe only hospital in Papua NewGuinea to set up a fully functional

tertiary care unit especially forCardiac Care. Pacific InternationalHospital is a facility with the latesttechnology to provide patientswith a variety of investigative andinterventional cardiac proceduresand services. The doctors and car-diac surgeons of PIH have con-ducted several successful openheart surgeries and angioplastiesand helped many afflicted PN-Gians.

The comprehensive OT unitof Pacific International Hos-pital

PIH has invited a team of cardiac

surgery specialists to visit PNGfrom 13th October to 16th Octo-ber to conduct CABG for patientsin PNG. This is at a special price ofK 45,000* . PIH is offering a specialcardiac consultation from Oct 13thtill Oct 16th. Please TEXT 71 99 9996 to know more and confirm yourappointment. Limited Slots only.

If you have any further queriesabout Cath Lab or Angioplasty,please feel free to email us [email protected] or simply walkin and ask to be shown around thenew facility.

Reference :https://www.urmc.rochester.edu/surgery/cardiac/procedures/open-heart.aspx

Article on advanced cardiac care

Page 6: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

advatismenP6 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016

Page 7: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

nius Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P7

Wol Mental De long 10 OktobaOKTOBA 16 long olgeta yia emYunaitet Nesens i bin makimolsem em i de bilong tingim siklonglong o Mental Helt.

Long Wol Mental Helt De 2016,UN Seketeri Jeneral i mekim olbikpela toktok bilong ol helt ke imas go long ol lain husat i gat hevilong kru bilong ol.

Seketeri Jeneral bilong UN i tokolsem, long makim 2016 MentalDe long Oktoba 16 ol pipel i masmekim ol helt ke i kamap isi longol lain husat i gat hevi long tingt-ing bilong ol, maski wanem kainlaip ol i stap long en.

Na long dispela yia, yumi maslukluk long nid bilong givim sapothariap long ol pipel husat i kisimhevi long tingting bilong ol na i gatwari na pret bihain long ol i kisimtaim long ol bikpela bagarap weinap long kilim ol tasol ol iabrusim dai.

Ol kain taim i narakain,narakain. Tude yumi lukim plantiol imejensi i kamap long ol pipelwe i kamap wantaim ol tupela laini pait o long ol netsurel disasta ikamap long weta i senis. Longwankain taim tu yumi lukim planti

man na meri i kisim bikpelabagarap long bodi na wari longtingting bilong ol bikos sampela

lain i wokim pasin nogut long ololsem seksual asalt, bikpela paitna ol bikpela eksiden.

Planti taim, ol pipel husat i kisimtaim olsem i no save kisim kaun-seling we wanpela man o meri baitoktok wantaim ol long larim ol iautim wari bilong ol na rausimwanem kain hevi tingting i staplong ol. Long taim bilong ol plantipipel i painim hevi, i no save gatplanti ol mentel helt profesenol ool wokman na wokmeri husat ikisim helt trening long stretim oltingting bilong ol longlong ol kru ipaul i stap.

Tasol em i gutpela tu longtrenim ol lain husat i save go kiwk-taim long ol kain taim bilong pipeli bungim bikpela hevi, olsem olpolisman na meri, ol paiaman,imejensi wokman na wokmeri naol humeniterian eid woka longgivim namba wan helpim longtingting bilong ol pipel husat ibungim bagarap.

Mipela i lukim ol kain wok ikamap long taim bilong sik Ebolai bruk long Guinea, Liberia naSierra Leone, long Afrika nawankain pasin mipela i mekimnau long Syria na long ol tausenpipel husat i no gat haus insaitlong Greece, Nigeria na SautSudan.

Psychological fes et o nambawan helpim bilong tingting em iwanpela hap bilong bikpelamentel helt sevis we i bikpela longnesenel helt sistem we ol gavmani givim tok orait bilong ol i go longWol Helt Ogensaisesen MentelHelt Eksen Plen bilong 2013-2020. Ol gavman i mas kamapimol strongpela sistem bilong lukau-tim ol siklain bilong tingting longsotpela na longpela taim wan-taim. Ol Sivel Sosaiti ogensais-esen i ken sapotim ol dispela woklong taim ol i kamapim moa tingt-ing, long ol komyuniti bes pro-gram na risets. Na wan wanbilong yumi i ken painim gutwanem kain we yumi inap longsapotim ol pren, famili na ol wan-tok bilong yumi.

Long dispela Wol Mental HeltDe, yumi soim sampela bel sori napasin bilong laikim long ol lainhusat i abrusim dai long taim bi-long bikpela hevi na yumi traimlong helpim ol long painimwanem samting ol i nidim inaplong taim ol i abrusim taim bilonghevi na ol inap long lukautim olyet.

UN Seketeri Jeneral Ban Ki-Moon. Poto: AFP long intenet.

Page 8: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

niusP8 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016

AIR Niugini bai apim namba bi-long ran bilong balus o flait i golong Manila long Filipins nalong Sydney na Cairns long Aus-tralia bikos planti manmeri iwok ong raun i go kam long dis-pela tupela kantri.

Stat long Novemba 1, nambabilong Air Niugini flait i go daunlong Sydney bai go antap longtripela flait long wan wan wik.

Nau ran bilong Air Niuginibalus i go long Sydney em tu-pela flait long wan wan wik.

Stat long Disemba 3, nambabilong Air Niugini flait longManila bai go antap longfaivpela flait long wan wan wik.

Sif Ekeseketiv Opisa (CEO) bi-long Air Niugini, Simon Foo, itok ol bai givim sampela speselfe long dispela taim.

“Sapos yu wanpela kastomahusat i laik yusim dispela speselfe, yu mas baim balus tiket nauyet,” em i tok.

Mista Foo i tok namba wankomesal flait bilong Air Niuginii go long Federetet Stets ovMaikronesia (FSM) bai kamaplong Disemba 3.

“Planti ol turis bilong Aus-tralia i laik go long FSM. Dispelanupela rot bilong balus baigivim sans long bisnis na turismanmeri i kam long PNG nakisim balus gen long go longFSM,” Mista Foo i tok.

Air Niugini baiapim namba bilongintanesenel flait

Frieda Sila Kana i raitim

SASTENEBEL DivelopmenGol (SDG) em ol bikpelatingting bilong ol gavmanbilong wol we i kamapimwantaim helpim bilong Yu-naitet Nesen long skruimwok we pastaim MileniumDivelopmen Gol i bin statimpinis.

Bikpela tingting em bi-long stretim sindaun bilongol yangpela long bihaintaim. Olsem na em i gut-pela long lukim olsem wan-pela yangpela meri,Bronwyn Kili husat i Presi-

den bilong Yut AdolesensHelt (YAH) klap aninit longYWCA i bin holim wanpelasesen o bung bilong olyangpela long Tunde dis-pela wik insait longAmeriken Kona bilong Ne-senel Laibreri long Waigani.

Mis Kili i holim dispelamiting bilong ol yangpelaman na meri long kamapimsave moa long wanemsamting em i Sastenebel Di-velopmen Gol na longhelpim Yunaitet Nesen longskruim tok save bilong dis-pela ol gol i go moa long olyangpela bilong Papua Ni-

ugini. Mis Kili i wok wan-taim narapela Peer Eduketabilong YWCA na wanpelamemba bilong YAH klap,Jeanette Ila, wantaimhelpim bilong UN.

Mis Kili i tok, em i laikimol yangpela pipel long luk-save na mekim wok bilongol long strongim ol dispelagol olsem na em i statim oldispela kain bung longskulim moa ol yangpela.

“Bihain long ol kisim kliatoktok na ol i save, nau ol iken painimaut wanem kainwok ol yet inap long mekimlong strongim ol dispela

tingting,” Mis Kili i tok.

Ol grup i kamap em longol UPNG Peer eduketa,Yoga Yunaited, YAH Klapmemba na ol narapela yuthusat i gat laik long savemoa.

I bin gat wanpela maus-man bilong UN tu, DoktaYamba husat i bin stap longtok klia moa long ol SDG.

Mis Kili i gat bikpela tingt-ing long skulim moa yang-pela lain long ol wok bilongSDG bihain long em i bin golong wanpela bung bilongUN Ikonomik na Sosel

Kaunsil (ECOSOC) YutForam bilong SDG’ long UNHetkwata long Nu Yok longFebrueri dispela yia.

Em i bin go wantaim MisPasifik Pejen, Abigail Ha-vora we em i bin kisim luk-save long ol SDG na taimem i kam bek em i bin wokstrong long skulim ol wan-lain bilong em.

Opis bilong UN long PNGi tok ol i no bin helpimBronwyn long go bilong emlong Nu York tasol longstrong bilong em yet, em ibin painim mani long go.

YAH klap lainim ol yut long ol SDG

Bronwyn Kili (sindaun arere long hankais) wantaim olgeta yangpela husat i bin stap long bung bilong lainim SDG long Ameriken Kona bilong NesenelLaibreri.

PM O’Neill mas kamapim turisdivelopmen long olgeta provins

James G. Kila i raitim

BIKPELA promota bilongturisem indastri long PNG napapa bilong MelanesianTuris Sevis, Sir Peter Barter isalensim Praim MinistaPeter O’Neill na nesenelgavman long wokimwankain turisem divelop-men long olgeta provinslong kantri.

Sir Peter i tokaut olsem ol-geta provins long PNG i masgat sans long divelopim turisindastri bilong ol yet wan-taim gutpela sapot bilonggavman, bikos PNG em ikantri we i gat 800 kain kaintokples na wan wan provins igat kalsa bilong en yet longpromotim long bringim olturis i kam long kantri.

Em i mekim dispela toktoklong las wik Fonde long taimPraim Minista, Peter O’Neill ibin opim nupela haus wingbilong Madang Risot Hotel.

Sir Peter i tokaut olsem

plen bilong gavman longkamapim ol turis hab o divel-opmen eria em i no samtingwe i karamapim intres bilongolgeta lain long turis indastrilong PNG. Wan wan provins

mas gat sans long soim emyet long turis divelopmen.

Em i tok gavman i tokautolsem em i luksave longMilen Be na Rabaul olsemturis hab o divelopmen eria.

Tasol gavman no ken givimhelpim long ol tasol olsem ollong nupela ples-balus, sipbris na ol arapela infra-straksa. Ol arapela provins tui gat planti kain kain naispelasamting na kalsa long soim.

PM O’Neill i go stap longMadang long opim dispelanupela wing bilong MadangRisot Hotel em ol i kolim“Wonong Ab” wing. Miningbilong Wonong Ab long as-ples tokples Bel long Madangi olsem ‘ples bilong slip’.

Sir Peter i tokaut tu long aibilong PM O’Neill olsemMadang i nidim intenesenelples balus long ol ovasis turisi ken go long hap bikos emnaispela ples we moa turissave laik go long en.

Mista O’Neill i bekimolsem gavman i gat luksavelong divelopmen bilong turisindastri long kantri bikos emi arapela rot kantri i kenbringim mani i kam.

Swiming pul long Madang Resort.

Tok amamas i go longPapa Pope Francis

Fr. Lollington Wiam i raitim

LONG kamap sios lida na mekim wok bilong Sios, em ino isi wok. Em i wok bilong pen na dai. Long hatwok,sakrifais, pen na mak bilong karim kruse bai yumilukim i gat blessing na gutpela kaikai bai kamap bihain.

Planti long yumi ting olsem, mak bilong kisimbiknem na namba em bilong bihainim isipela rot. Dis-pela kain tingting na pasin em i save pundaunim plantimanmeri. Mark bilong kisim namba em yu mas tokyesa na redi long dai.

Yumi lukim Papa Pope Francis i givim dispela namba“Cardinal” long Asbisop John Ribat em wok komitmenna sevis.

Asbisop John Ribat em i kamapim insait long KatolikSios long PNG na tu Papa Pope i luksave long wokRoman Katolik Sios i kamapim insait long PNG. Kain olwok Sosel sevis Sios i givim, yumi lukim i gat bikpelawok senis na gro. Dispela namba “Cardinal” AsbisopJohn Ribat i kisim em long hatwok na bihainim hatpelarot.

Long makim maus bilong Anglican Sios long PNG nalong ol Tok Pisin rida long kolum bilong mi, mi tokamamas long Cardinal John Ribat long namba yu kisimlong Vatiken Siti na tu tok tenkyu long Papa PopeFrances long luksave bilong yu long wok Katolik Sios imekim long Papua Niugini.

Page 9: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

nius Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P9

Ol fainel nesenel eksam i stat dispela wik

Frieda Sila Kana i raitim

LONG dispela wik, statlong Mande 10 Oktoba,olgeta sumatin i staplong gret 10 long olgetaskul long kantri i sin-daun long wokim ne-senel eksam bilongLowa Sekenderi SkulSetifiket.

Dispela gret 10eksam bai pinis longFraide 14 Oktoba naem i namba wan bilongolgeta fainel eksam bi-long gret 8, gret 10 nagret 12. Toksave i kamlong Ekting Seketeri bi-long Edukesen i toknamba bilong olsumatin we bai sindaunlong ol fainel eksamlong gret 8, 10 na 12em i 212,340 olgeta.

Kilakila SekenderiSkul long Nesenel Kepi-tal Distrik i gat 387sumatin husat i bin sin-daun long wokim ne-

senel eksam. Dispelanamba em i wanpelahap bilong olgeta63,535 gret 10 sumatinhusat i stap long ol skullong olgeta hap bilongkantri.

Long Mande ol i binsindaun long wokimMatematiks na PesonalDivelopmen. Na longTunde ol i bin sindaunlong wokim SosolSaiens na ol lain i kisimilektiv bilong EkspresivAts long apinun. Trindeolgeta sumatin i wokimSaiens tes logn moningtaim na long apinun ollain i kisim ICT na HomIkonomik wantaimPraktikel Skils i wokimtes bilong ol. longFonde ol bai wokim Bis-nis Stadi na Egrikalsa naInglis pepa long Fraide.

Bihain long ol gret 10wokim Lowa Sekenderifainel tes bilong ol, baiol gret 12 sumatin iwokim Apa Sekenderi

Skul Setifiket tes bilongol long Mande 17 napinis long Trinde 19 Ok-toba. Olgeta namba bi-long gret 12 em i24,710 sumatin we baisindaun long dispelaeksam.

Ekting EdukesenSeketeri i salim wan-pela toksave pepa i goaut long midia i tokolsem ol dispela tes emi impoten long olsumatin bikos ol baibungim wantaim ol-geta mak bilong skul bi-long ol long dispela yiana long makim rot bi-long ol i go we longnarapela level bilongedukesen bilong ol olong kisim wok.

Dokta Kombra ilaikim ol papamama nawaspapa, wasmamawantaim ol tisa longgivim gutpela sapotlong ol sumatin taim oli sindaun long wokimtes bilong ol.

Em i tok lukaut tulong olgeta lain husat isave stilim ansa bilongol eksam o tes pepalong no ken mekim kainpasin olsem.

“Mekim save bilonggiaman na stilim olansa long neseneleksam em bai sumatin ino inap long kisim seti-fiket bilong em. Milaikim ol Ekstenel invi-jileta o tisa bilong nara-pela skul we i lukautimol sumatin i sindaunlong wokim tes, Skul naStandet Opisa longtokaut sapos ol i lukimsampela pasin i nostret, i go long Mese-men Sevis Divisen nabai ol i mekim samtinglong stretim dispela,”Dokta Uke Kombra itok.

“Mi makim Dipatmenbilong Edukesen na tokamamas i go long ol-geta Gret 10, 12 na gret8 sumatin long ol tes bi-long ol,” Dokta Kombrai tok.

Ol Gret 10 sumatin bilong Kila Kila Sekenderi Skul long Pot Mosbi Saut Ilektoretlong Nesenel Kepital Distirk i sindaun long Saiens tes asde long skul miting hausbilong ol. Poto: Nicky Bernard.

Pre long Wes PapuaTAIM Papua Niugini i bin tingting longkisim indipendens, ol yangpela lidabilong yumi long dispela taim i bin gatwanpela bikpela tingting tasol. Emolsem Papua Niugini i mas bruk luslong Australia na sanap long lek bi-long em yet.

Dispela tingting i bin givim stronglong olgeta yangpela man ya na ol isanap strong tru inap yia 1975 longmun Septemba taim plak bilong Aus-tralia i go daun na nupela plak bilongPNG i go antap.

Planti ai wara i bin pundaun tu taimol pipel i luksave olsem ol i fri nauolsem wanpela independen kantri.

Mi save tingting long dispela taimolgeta taim mi ritim stori o lukimpiksa bilong wanpela brata o susa idai long Wes Papua. Mi save tingting,olsem wanem God i putim yumi longwanpela ailan tasol yumi hap lain iamamas na narapela hap lain i krai istap?

Tasol ol brata susa bilong yumi i nogivap. Maski blut i kapsait, indai ikamap na planti moa i stap long kal-abus ol i singaut strong tru long ol imas kamap fri na ol i mas amamaslong graun God i bin putim ol long en.

Ol i luksave maski pasin nogut bi-long Indonesia i laik katim ol longgraun bilong ol, dispela em i hat tru

bikos ol i pas strong long graun olsemyumi hia long PNG.

Ol i singaut yet long ol lida bilonggavman long sapotim krai bilong ollong bruk lusim Indonesia na sanapolsem fri pipel.

Inap nau PNG gavman i no givimwanpela stretpela tok long ol. No gat.Tasol tupela kantri, Vanuatu naSolomon Ailan i sanap strong tru longsapotim ol Indonesia. Ol pipol longKanaky tu i sapotim dispela singaut.

Wanpela rot we i givim hop long olbrata susa bilong yumiem Melene-sien Spiahet Grup. Dispela grup isanap long karim wok bilong Melane-sia olsem ol brata susa.

Nau dispela taim, maski Fiji na PNGi no mekim klia sapot bilong ol longkisim Wes Papua i kam insait long dis-pela Melanesia famili ol tripela kantrii go het pinis na tokaut olsem ol isanap wan long sapotim Wes Papua.

Olgeta pipol i gat rait long stap frilong dispela graun.

Tasol ol brata susa bilong yumi longWes Papua i no gat dispela fridomyet. Olgeta de ol i stap wantaim pretbikos ol soldia bilong Indonesia i savebagarapim ol.

Olgeta de ol i krai long graun bilongol taim ol i lukim ol bikpela kampani ibagarapim graun bilong ol.

Nau ol Wes Papua i gat wanpelatingting tasol – long bruk lusim In-donesia.

Long mun Novemba ol memba bi-long Melanesien Spiahet Grup bai ibung long Vanuatu. Ol pipel bilongWes Papua i singaut long ol Kristenbrata susa long pre long ol, olsem ol iken kam bek na kamap wan wantaimolgeta Melanesia brata na susa.

WeCARe! Givim ol laibreri buk long Digicel FaundesenWeCARE Faundesen ibin givim 16 katen bukbilong ol pikinini i golong Digicel PNG Faun-desen long givim longol skul na laibreri longolgeta hap bilongkantri.

WeCARE Faunde-sen, em i wanpelaMarimari Ogenaiseseni stap long Pot Mosbina i save wok wantaimol pikinini i no gat rotlong helpim ol yet longsait bilong edukesen,helt na kaikai na gut-pela sindaun.

Dispela oge-naisensen i no gatwanpela bisnis longkisim mani longmekim ol wok mari-mari tasol em yet isave kisim ol helpimlong ol narapela nagen em i save helpimol liklik grup long olstelemen na komyu-niti long insait na arerelong Mosbi siti we isoim laik long helpimol pikinini.

Digicel FaundesenCEO Beatrice Mahuru itok em i amamas trulong dispela donesenna tok tenkyu longWeCARe long wokimdispela kain gutpelapasin long helpim oltarangu pikinini long ol

rurel ples long kantri.“Edukesen em i

wanpela bikpela sanstru we mipela i kengivim long wanpelapikinini. Em long dis-pela kain tingting tasolmipela i putim plantihelpim long bringimgutpela edukesen i golong ol rurel ples weplanti pipel i save stap.

“Mipela wokim pinis488 klasrum na long ol

skul we i soim olsemkomyuniti i laik helpimna i gat gutpela gava-nens, mipela i go bekgen bihain long tripelayia long givim ollaibreri olsem tokamamas bilongmipela. Tasol ol dis-pela laibreri haus inidim ol buk longpulimapim, olsem namipela i amamas trulong pasin WeCARE!

Faundesen imekim,” MisMahuru i tok.

WeCARe! Faun-desen Menesa,J o s e p h i n eDromenge, i tok,long makim mausbilong faunda, Fr.John Glynn olsemWeCARe! i ama-mas long helpimlong senisim makbilong rit na raitlong Papua Niug-ini pikinini olsemol dispela i stap in-sait long ol rurelples. Em i tok Dig-icel Faundesen emi bikpela fandingpatna bilong ol,olsem na em iorait tasol longWeCARe! Faunde-sen i givim samt-ing i go bek longkain liklik weiolsem.

Tupela faundesen ibin wok bung wantaiminap long 8-pela yia ol-geta, wantaim manimak bilong K210, 000olgeta yia longstrongim ol programbilong ol we ol i savehelpim ol tarangupikinini wantaim olmama husat i staplong hap bilong biruastret.

WeCARe! Faundesen Menesa, Josephine Dromenge, igivim piksa bilong ol laibreri buk bilong ol pikinini i golong Digicel PNG Faundesen CEO, Beatrice Mahuru,wantaim Sif Operesens Opisa bilong Digicel Faundesen,Rita Abe.

Page 10: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

meriP10 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016

Mekim naSave

Sapta 2...moa yet long hap 1

TaroKaikai bilong givim strong

Tok bilong sik na binatang

Wanpela sik bilong taro kongkong isave mekim as bilong em i go bikpela nalongpela tru, na lip i go sotpela. i lukolsem ol saveman i no painim aut yetmarasin bilong dispela kain sik.

Sapos dispela kain sik i stap long tarokongkong bilong yu, orait, traim rotolsem: Kisim stik long gutpela gaden naplanim long nupela graun. Binatang bilong taro (taro bitil) i save

bagarapim kaikai bilong taro kongkongtu. Sapos yu gat hevi long dispela, yuken traim na putim marasin long hul,taim yu planim. Nem bilong dispelamarasin em i 6% Lindane Granules.

MEKIM WANEM LONG TAROKONGKONG

Planti taim yumi i save kukim longsospen na long paia. Na skin bilong en igutpela kaikai bilong ol pik na pato.Sampela taim yumi save skrapim nakukim. Nau mipela i laik toktok liklikmoa long dispela.

Skrap taro kongkong bilong tumbuna

Sapim taro kongkong i go long wan-pela plet. Em pinis, orait, kisim skrap naskrapim olgeta taro kongkong i go longnarapela plet. Kisim wanpela lip mambu na putim

gut na savolim skrap taro kongkong i goantap long en. Savolim inap long dispelalip, i no ken pulapim tumas. Orait, kisimwanpela lip gen na putim antap longskrap taro na raunim gut tupela lip genna putim antap long skrap trao na rau-nim gut tupela lip mambu nakaramapim na passim long rop. Mekim olsem tasol i go inap wanpela

sospen i pulap. Nau, pulimapim waralong sospen na kukim. Tan pinis, orait,kapsaitim wara na larim skrap taro istap liklik na kol pastaim, orait, sutim narausim karamapim na kaikai.

ITI sponsa long Pitoi wantaim K15,000

Paul Zuvani i raitim

INTANESENEL Trening Institut(ITI) i sponsa long Rose Pitoiwantaim K15,000 manimaklong resis long Mis PasifikAilans Pejen (MPIP) resis.MPIP bipo em ol i save kolim

Mis PNG i save promotim biutina save bilong ol meri.Pitoi i gat 23 krismas, bilong

Sentral provins na em i wan-pela bisnis konsalten bilongbmobail Vodafone. Em inamba 5 kontesten bilongMPIP long dispela yia.Bikos long em i ken toktok

gut long pablik Pitoi i bin paswantaim Soroptimis Intane-senel na i winim prais long PNGlong 2014 na long 2015 , em Ibin go long Istanbul, Turkeylong resis long level.Long tokaut long sponsasip

ITI dairekta Kumaran Senthe-wal i tok em na Mis Molly RauO’Rourke, Deputi Siameri bi-long Mis Pasifik Ailan Pajen(MPIP)-PNG resis i bin toktoksampela taim bipo long em ikamap sponsa.Em i tok orait bihain long em

i painim aut olsem Pitoi i wan-pela bipo sumatin bilong ITI.Senthewal i tok tu olsem em

bai surukim dispela sponsasip igo long ol narapela kontestenlong ol ol yia i kam na i hopmoa ITI sumatin bai i kamaplong dispela resis.Long bekim Mis O’Rourke i

tok long PNG i kamap long MisPasifik Ailan resis we bai kamaplong Samoa bihain long dispelayia, dispela em namba 5 yialong PNG i stap insait longresis.Em i tok grup bilong em,

MPIP-PNG i save promotim olrait bilong ol meri na ikamapim pinis K500,000 longfan bilong em.Wantaim wok bilong promo-

tim ol meri long biuti resis em itok MPIP-PNG i save yusimmani tu long sponsa long olmeri long go skul long skruimsave bilong ol.Inap long nau, grup i sponsa

pinis long 152 meri long golong ol skul.

Em i tok grup bilong em i binpainim hat long painim wan-pela sponsa tasol i amamas natok tenkyu long Senthewal longem i sponsa long Pitoi long dis-pela resis.Em i tok resis nem bilong

Pitoi nau em Mis ITI na olsemem bai karim nem bilong insti-tut long wanem hap em i golong em.O’Rourke i tok tu olsem ol i

yusim dispela resis long pro-motim tu ol lokal dres disaina.Em i tok grup i laik ol man-

meri long kantri na long olnarapela kantri i save olsemPNG i gat ol gutpela disaina nameri bilong samapim klos tu istap.

Em i mekim dispela tok longtokaut long Elizabeth Omerihusat i disainim dres bilongPitoi.MPIP-PNG i yusim MPIP resis

long promotim ol PNG meri. Naem i yusim Projek Ranwei longpromotim ol lokal disaina weOmeri i wanpela wina bilongdispela projek.Pitoi i tok em i amamas long

makim ITI long dispela resis.“Mi amamas long kamap

long dispela resis na mi baimekim olgeta samting longpromotim institut,” em i tok.“Mi laik tokaut tok tu olsem

ol PNG meri tu i gat strong nainap long kamapim ol samt-ing.”

Intenesenel Trening Institut (ITI) i sponsa long Rose Pitoi wantaim K15,000 manimak long resis longMis Pasifik Ailans Pejen (MPIP) resis.

Inglan i givim luksave long meri stein glas atis...I wanpela Kamalait SisterI kam long Tablet Niuspepa

PLANTI taim, yumi save lukimol man tasol i gat nem longkamap ol atis na moa yet, olatis long ol naispela na hatpelakain penting o droing ol i kolimlong “stained glass painting”.Sampela long ol biknem

penta na atis long dispela kainpenting o droing em longMichelangelo, biknem atis woli save gut long en na em i bi-long kantri Itali.Tasol i gat sampela meri atis

tu bilong “stained glass paint-ing” yumi no save long ol olsemMargaret Rope, wanpela Sisterlong kongrigesen bilong ol Ka-malait Sister bilong kantriBriten.Margaret i bin wanpela long

6-pela pikinini na mama i karimem long 1882. Em i bin dai taimem i gat 68 krismas long1950’s.Papamama bilong en em ol i

memba bilong Angliken Sios naples bilong ol em long Shrews-

bury Taun, Inglan, klostu longSen Mary the Virgin haus lotuwe famili i bin i save lotu longen.Tude, sios ya i stap yet, tasol

ol i no lotu long en, nogat. Em iwanpela hap we i pulim plantituris i go long Shrewsbury taunwe ol i gat sans long lukim ol

naispela, narakain na kala kalaglas stein penting long winduoantap long alta we Margaret iwokim. Wanpela long ol empenting long wanpela diwai emJesse diwai i makim Jisas. Nau, taun ya i holim wanpela

eksibisen o so inap long neksyia Janueri na dispela bai

mekim pablik i save long merina Sister “stain glass”atis.Ol ripot i tok Margaret i wan-

pela top glas stein atis bilongInglan we planti pipel long woli no save long en, o nem bilongem i no pairap olsem ol nara-pela atis.Ol ripot i tok Margaret i save

ranim motobaik, smokim sigarna bihain em i bin kamap wan-pela Kamalait Sister, antap longol dispela, em i bin disainimsampela ol top stein glas pent-ing long Inglan.Ol lain i go pas long nupela

eksibisen i tok Margaret em iwanpela top glas stein atis,tasol long wankain taim tu, emi wanpela atis long Ats na KrafsMuvmen we ol atoriti na pabliki no givim luksave long en.Ol ripot i tok eksibisen long

taun bilong em i givim luksavelong en na hanmak em i lusimna tu, ol narapela i bihainimwok bilong em na mekim we ibilasim ol winduo long ol hauslotu.

TOP MERI STEIN GLAS ATIS:Wanpela long ol top na meriglas stein atis bilong Inglan,Margaret Rope i wanpela Ka-malait Sister, tasol nogatplanti man i save long en.

ENSEL GABRIEL TOK SAVELONG MARIA:Stein glas pentingi soim Angelo Gabriel i kamaplong Maria na tokim em olsemem bai kamap Mama longPikinini bilong Bikpela.

Page 11: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

helt Oktoba 13 - 19 2016 Wantok P11

Queensland i givim $180,000 long YWAM Medikal Sip MOA long 400 pipel bilongTownsville komyunit i bin bunglong las wik long bungim manilong mak bilong $180,000 AUD(K434,335) long taim bilongYWAM Medikal Sip enuel fan-resing taim, “Breakfast by theSea.”

YWAM Medikol Sip, MV YWAMPNG, i bin anga long Townsville,inap tripela mun pinis long stretimna putim sampela moa samting bi-long wok long en, pastaim long embai kambek long Papua Niuginilong dispela wik. Ol bikpela ges long dispela taim

em Queensland Premia, Annasta-cia Annastacia Palaszczuk, YWAMMedikol Sip PNG Petron na pas-taim Prime Minista bilong PNG, SirRabbie Namaliu na Australia Pa-tron, Mike Reynolds.

Queensland Premier, Hon-ourable Annastacia Palaszczuk, itok olsem em i gat bikpela ama-mas long sapotim wok bilongYWAM long Papua Niugini, wan-taim ol arapela lain bilongTownsville komyuniti. “Mi kirap nogut stret long kain

bikpela mani we ol pipel bilongTownsville i kamap na givim wan-tiam bel bilong ol na long ol i givim

taim bilong ol long sapotim dispelagutpela wok. “Mi laikim olsem wanpela stet

mipela i ken wok yet long mekimwok klostu wantiam ol pipel longPapua Niugini. “Dispela em i wanpela gutpela

projek, na em i mekim mi kisim

gutpela tingting long save olsemdispela kain projek, long mi saveolsem dispela kain bikpela wok emi kamap long ol rijonal poket bilongstet bilong mipela long helpimPNG,” Premia Palaszczuk i tok. Townsville komyuniti i holim

strong MV YWAM PNG olsem bi-

long ol stret na ol i givim ples bi-long sip i anga long bris bilong sol-wara, givim mani na ol samting wesip na ol volantia i nidim long wokna long larim hetkwota bilong ol istap long CBD bilongTownsville. YWAM Medika Sip PNG Petron,

Sir Rabbie Namaliu, i tok oslem dis-

pela sapot we komyuniti bilongTownsville i givim i go long PapuaNiugini long ol yia i go pinis em inamba wan stret. “Insait long 6-pela yia nau

YWAM Medikol Sip i bin wokimlong stretim hevi bilong ol vileskomyuniti long Papua Niugini; nasamting olsem 100,000 man, merina pikinini inap long kisim marasin,stretim tit na stretim ai bilong ol.Em i wanpela kain helpim we isevim laip bilong ol, helpim ol longlukluk gen, na lukim olsem ol bebii bon seif. Ol wok bilong putim ol nupela

hap bilong sip i pinis insait long lastripela mun. Ol senis i gat nau nupela hap bi-

long ol siklain i sindaun na wetlong lukim ol dokta antap long sip,wanpela rum bilong holim olmarasin, wanpela ples bilongwokim trening bilong ol lokolheltkea woka na wanpela moa botbilong wokim bus patrol. MV YWAM PNG bai kam bek

long PNG long dispela wiken, redilong 8-pela mun wok bilong enlong Sauten Rijon na long HuonGalp, bilong Morobe Provins.

Premia bilong Qeensland, Anastacia Palaszczuk i tok amamas long Townsville Komyuniti i givim sapot longMV YWAM PNG long taim bilong bungim mani long las wik. Poto: YWAM Midia.

CCHS sainim MoU wantaim Helt DipatmenPaul Zuvani i raitim

KATOLIK Sios Helt Sevis(CCHS) i sainim memoran-dum ov agrimen (MoU)wantaim Helt Dipatmen.Dispela MoU bai lukim

Sios i wok stret wantaim Di-patmen na i no wetim Kris-ten Helt Sevis (CHS) longtilim mani i go long em.Agrimen i kamap long

opis bilong CCHS long laswik.Siaman bilong Katolik

Bisop Konferens (CBC) bi-long Papua Niugini naSolomon Ailan ArkbisopStephen Reichert, OFMCap, i sainim dispela agri-men bipo long deputi seke-tari bilong Helt DoktaPaison Dakulala. Long makim Helt Dipat-

men em Seketari PascoeKase i bin sain tasol i no binkamap bikos long sampelanarapela wok i kamap.Dispela MoU i kamap bi-

hainim Paplik Praivet Pat-nasp (PPP) program wegavman i laik wok bungwantaim ol praivet sektalong bringim ol sevis i golong ol pipel.MoU i kamap tu bihainim

gutpela ripot Katolik HeltSevis i save kamapim longmani Dipatmen i savegivim.Sios i bihainim tu Nesenel

Helt plen bilong Dipatmenlong kamapim ol wok.

Ol sios i ranim olsem 47pesen bilong ol haus siklong kantri na planti bilongdispela ol sevis I stap longol rurel ples we 87 pesenbilong ol manmeri i savestap.Long 2016 Baset Gavman

i bin givim olsem K148 mi-lien long ol Kristen Helt Se-vises (CHS) tasol longnamel bilong yia i binrausim K40 milien.Dispela i pasim wok bi-

long planti ol sios helt sevisna ol i tok pait long Gavmani mas putim bek dispelamani long ol.Olsem na Gavman long

2016 Saplimenari Baset igivim bek dispela mani longol sios.Katolik Sios Helt Sevis i

stap insait long grup bilongCHS.Tasol long CHS Katolik

Sios i ranim planti ol haussik moa long ol arapela sios.Long mekim wok bilong

sios i kamap isi, ol KatolikBisop Konferens (CBC) iaskim Helt Dipatmen saposol i mas stap bilong ol yetna kisim mani stret long Di-patmen na i no wet longCHS bai kisim mani na bi-hain tilim long ol.Bikos long dispela askim,

dipatmen nau i sainim MoUbai em i ken givim manistret i go long Katolik Sios.Long taim bilong sainim

agrimen Dokta Dakulala itok dispela agrimen i gut-pela bikos em i bilip KatolikSios i gat helt sistem we emsave long ol hap bilongyusim mani na longkamapim ripot bilong mani.“I gat planti ol bikpela

salens i stap long Dipatmeni mas givim sevis na kain

patnasip i gutpela we em imekim wok i isi,” DoktaDakulala i tok.“Dispela Helt Polisi buk

yupela i kamapim i soim yu-pela i gat visen, yu gat plenna yu save long wanemsamting yu bai mekim.“Dispela i gutpela na

olsem Dipatmen i amamaslong wok bung wantaim yu-pela.”Em i tok bikpela samting

Dipatmen i laik lukim emCCHS i kamapim ol wok bi-hainim Nesenel Helt Plen. Long bekim toktok,

Bishop Reichert i toktenkyu long luksave bilongem.“Bikpela wok bilong sios

em long autim Gutnius bi-long Jisas Krais. Tasol taimem i mekim olsem em itingim tu sosel sevis bilongol,” em i tok.

(Long lep ha) Ken Wai, Eksekyeiv Menesa, Stratejik Polisi Divisen na Dokta Paison Dakulala,Deputi Seketari bilong Helt Dipatmen i witnesim Asbisop Stephen Reichert, OFM Cap, i sainlong makim Katolik Sios. Poto: Paul Zuvani

TUPELA SIOS HETMANLAS wik, Katolik na Angliken Sios i bin selebretim 50 yiaslong wokbung wantaim namel long ol. Na tu selebretim50 krismas ol i bin sanapim Angliken Senta long Rom. Long dispela taim tu, ol i bin sainim wanpela deklere-

sen long skruim wokbung i go moa namel long ol.Insait long dispela dekleresen, Pop Francis i makim Ka-

tolik Sios na Asbisop bilong Kenteberi, Asbisop Welby, itok sampela samting i wok long stopim tupela sios ikamapim ful yunien we ol i tok as bilong ol i stap longatoriti bilong ol sios atoriti.Tupela long ol samting em long Angliken Sios i gat ol

meri pater long planti krismas nau, tasol Katolik Sios i noinap long tok orait o lukluk long gat ol meri pater. Nara-pela em Angliken Sios i luksave long ol “gay” o man imaritim man na meri i maritim meri marit na gay patero minista bilong sios.Taim tupela i lukim olsem ol i no inap long painim ol

ansa o rot bilong abrusim ol dispel tupela samting, ol itok tupela bai strongim wok bung namel long ol, moa yetlong ol arapela samting i karamapim ol sosel jastis wan-taim Katolik Sios.Sotpela histori em wokbung namel long tupela sios i

bin stat long yia 1966 taim pastaim hetman bilong Kato-lik Sios, Pop John Paul 2 na Asbisop Michael Ramsey i binbung. Na tupela i laik brukim pasin we tupela sios i nobin toktok long planti handet krismas bihain long KingHenry 8 bilong Inglan i bin bruk lusim Rom na KatolikSios.

Pop John Paul 2 na Asbisop bilong Kenteberi, Michael Ram-sey taim ol i kirapim wokbung long 1966. Poto na stori: The Tablet

Page 12: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

P12 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016 sios

Praim Minista amamas longSir John i kamap KadinalPRAIM Minista PeterO’Neill i wanbel longPope Francis i givim luk-save long PNG taim em imakim Asbisop bilongPot Mosbi, Sir JohnRibat, i kamap nupelaKadinal.Mista O’Neill i tok dis-

pela luksave na pro-mosen we Asbisop SirJohn i kisim em i wanpelagutpela samting we ol-geta Kristen sios na man-meri long kantri i masamamas wantaim.“Kantri bilong yumi em

i Kristen kantri na yumiolgeta manmeri i masamamas long wanpelasios lida bilong kantri i

kamap namba wan Kadi-nal bilong Katolik Sioslong PNG.“Sir John bai helpim di-

velopmen bilong kantribilong yumi wantaim gut-pela wok em i savemekim olsem tisa bilongyumi long lotu sait, nasoim gutpela pasin na rotbilong karim gutnius i golong ol pipel.“Tasol nau em bai

mekim bikpela wok. Embai gat sans long makimnupela Pope. Nupela wokbilong em bai helpim olkantri bilong yumi i gatgutpela pasin poromanwantaim Vatican,” MistaO’Neill i tok. Asbisop bilong Pot Mosbi, Sir John Ribat

Wok bilong Kadinal em long votim Pop

WANPELA nambawan wok ol Kadinalbilong Katolik Sios isave mekim em longvotim Pop saposwanpela Pop i dai o ilusim sia, ApostolikNuncio bilong PNGna Solomon Ailan,Asbisop His Grace,Kurian Mathew Vay-alunkal, i tok.Em i mekim dispela

toktok long Mandelong dispela wik taimem i amamas longtokaut olsem PopFrancis i makim As-bisop bilong PotMosbi, Sir John Ribat,i kamap 120 Kadinalbilong Katolik Sios. Asbisop His Grace

Vayalunkal i tok i gat119 Kadinal i staplong wol na 5-pela bi-long dispela i staplong Pasifik rijon. “Asbisop Sir John

Ribat bai kamapnamba 6 Kadinal longPasifik rijon na dis-pela bai apim namba

bilong Kadinal i goantap long 120,” As-bisop Asbisop HisGrace Vayalunkal, itok. Australia i gat tu-

pela Kadinal, Nu Silani gat tupela, Tonga igat wanpela na nauAsbisop Sir JohnRibat i kamap nambawan Kadinal longPNG. Dispela i bringim

namba bilong ol Kad-inal long Pasifik rijoni kamap 6-pela Kadi-nal.

Em i tok olKadinal isave givimtok edvaislong Popelong edmin-istresen wokbilong Kato-lik Sios. “Asb isop

Sir John baikamap wan-pela edvaisabilong Pope.Dipsela em iw a p e l a

namba wan wok olKadinal i savemekim,” em i tok. Em i tok ol Kadinal

i save makim mausbilong Pope long olbikpela bung wePope i no inap longgo long en. “Nem bilong natri

PNG bai antap. Vati-can i givim luksavelong ol Katolik siosmemba long PNG nadispela em i wanpelagutpela nius bilongPNG,” em i tok.

Apostolik Nuncio bilong PNG naSolomon Ailan, Asbisop HisGrace, Kurian Mathew Vay-alunkal.

Rispektim narapela manmeri: GaruaiPaul Zuvani i raitim

RISPEKTIM narapela manna meri na samting bilongol i bikpela samting, PaterAlex Garuai, SVD, i tok.Fr Garuai i mekim dis-

pela tok taim em i skelimstap bilong ol komyunitilong Papua Niugini naZimbabwe long Afrika.Garuai, bilong ples Ro-

rovana, Arawa longAtonomas Rijon bilongBogenvil i wok misinerilong Zimbabwe.Em i kam raun long

Wantok Niuspepa longdispela wik na Wantok ikisim toktok bilong em.Em i wok misineri long

6-pela yia nau na i kamlong kisim malolo bilongem.Long pasin bilong rispek

em i tok em i kirap nogutlong lukim ol meri i wok-abaut fri long bik nait longbik taun Harere na ol ara-pela ples long Zimbabwe.“Bikos long gutpela

spirit bilong komyunitilong mekim ol samting,rispektim narapela manna meri na ol samting bi-long ol i bikpela pasinlong hap,” Pater Garuai itok.“Ol i gat strongpela

tumbuna bilip na rispekna dispela pasin i stapples klia long stap bilongol.“Manmeri i no ken

bagarapim ol narapela osamting bilong ol.“Na ol yangpela i no

ken kolim nem o bekimnabaut long ol bik man-meri taim ol toktok longol.

“Ol manmeri na moayet ol meri i ken wok-abaut fri long nait. No gatwanpela man bai bagara-pim ol,” em i tok.Pater Garuai i tok tu

olsem level bilong skul oedukesen bilong ol tu ibikpela.“Mak bilong ol lain

husat i go long skul ibikpela.“Em bikos long spirit bi-

long wok bung wantaim.Sapos ol i lukim wanpelabilong ol i nidim helpim oli bung wantaim na givimhelpim hariap.“Dispela i wankain long

ol mangi husat i laik skulna i laikim skul fi,” em itok.Long ol salens, Fr

Garuai i tok planti bilong

ol i gat tumbuna bilip naem i bikpela wok longkisim ol i go insait longKristen lotu.Em i tok ol wok long

skulim ol long save longJisas Krais na long biliplong God Triwan, Papa,Son na Holi Spirit.“Sapos wanpela bilong

ol i joinim wanpela Kris-ten sios olsem Katolik olarapela memba bilongfamili bai joinim ol ara-pela sios olsem Aglikan,Luteran, SDA, Jehova oAOG.“Olgeta wantaim i no

ken joinim wanpela siostasol.Ol save lukim husat sios

i save givim yunifom emol i save joinim. Dispelaem long soim ol i nara-

pela.Long ol misinari bilong

Sosaiti ov Divain Wod(SVD) i gat inap olsem 20i wok long Zimbabwe.I gat ol arapela rilijious

Oda o sosaiti tu i stap longZimbabwe olsem Marian-hill, Franciscan Capuchin(OFM Cap), Oblates na Je-suit.Askim sapos Fr Garuai i

misim ples, em i tok sam-pela taim yes. Em i laik tok ples o Tok

Pisin liklik tasol no gatwanpela wantok i stapklostu bai em i inap longtoktok wantaim.Em i tok wok misin i

gutpela tasol wanpela imas redi long bungim olsalens na ol senis i kamap.

Dispela ripota wantaim Pater Alex Garuai ausait long Wantok Niuspepa opisa. Poto:Nicky Bernard

Raun bilong Mama Fatimalong BogenvilVeronica Hatutasi

i raitim

STETJU bilong OurLady of Fatima nau imekim raun bilongem long Bogenvil.Dispela em long ol

Katolik peris long ol-geta hap bilong ailanna tu, long ol liklikailan olsem Pororan,Carterets na Nissan.

Dispela stetju i gatbikpela stori long enbikos long 99 krismasi go pinis, MamaMaria i bin kamaplong tripela pikinini,Francesco, Jacinta naLucia long liklik plesol i kolim Fatima longkantri Portugal longYurop.Lucia i bin kamap

wanpwla KamalaitSister na i bin ndailong yia 2010.Tripela pikinini i

kam long wanpelatarangu famili i nogatplanti samting na ol isave lukautim sipsip.Taim ol i mekim

dispela wok, wanpelataim, ol i lukim wan-pela meri i luknaistumas husat i putimwaitpela na blupelaklos na is ain olsemsan i kam long ol natoktok long ol.Bikpela toktok em i

mekim em toktok bi-

long pis, lusim pasinpait, strongim prerosari na laikimpikinini bilong emJisas.Katolik Sios i luk-

save long dispelabikos long planti mi-rakel i kamap pinis bi-hain long dispela.Long olgeta yia,

planti tausen Katolikpilgrim na ol turis isave go lukim dispelaples Fatima long Por-tugal.Long sampela yia

nau, Stetju bilong Fa-tima i wok longmekim raun bilongem long olgeta hapbilong wol na longdispela yia na longdispela mun, e mi gokamap long Bogenvil.Wantok Niuspepa i

kisim ol toktok i kamlong wanpela Katolikmeri bilong MonoituPeris, Siwai longSautwes Bogenvil,long kamap bilongnama Fatima longhap long las wikFraide nait.“Naispela piksa

stret i kamap long 10klok nait taim MamaFatima i kamap longMonoitu Peris. Olperisina na moa yet,ol mama na ol meri iputim waitpela topna blupela laplap i

holim wan wankendel i wetim mamalong ples Toitoi na iprosesio i go longMonoitu Peris graunna haus lotu.“Ol lain bilong Haisi

Peris i bin kam lusimem long Toitoi longhan bilong olMonoitu Peris lainhusat i bin kisim emlong pasin tumbunawantaim singsingkaur na danis. Ol meri tu i bin

wokim koya, singsingna danis bilong olmeri ol i save wokimlong ol spesel de o olbikpela seremoni. Bikpela haus lotu

long Monoitu i binpulap tru na lotu napre vijil i bin stat long10 klok nait inap longmoning,” meri ya itok.Em i tok long neks

de, Mama Fatima iskruim wokabaut i golong Buin na ol Kato-lik Peris long hap.Em bai bihainim is

kos i go bek longArawa na go olsemlong Buka, wokabauti go long ol liklik ailanna pinis long hap,kam bek gen longMosbi na go bek genlong Australia.

Page 13: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P13komentri

KOMENTRI

EditorVeronica Hatutasi

Email: [email protected]

OLGETA yia, i save gat planti kal-abus i ranawe long ol haus kal-abus long kantri. Planti taim olopisa bilong Koreksenel Seviseswantaim helpim bilong ol polis isave holim ol dispela lain nabringim ol i go bek long haus kal-abus.I gat planti as bilong dispela hevi

i kamap. Ol banis long haus kal-abus i isi long man i kalapim, o i nogat inap woda i was long ol kal-abus. Planti haus kalabus long olprovins i liklik tumas na i no gatinap spes olsem na ol kalabus isave ranawe. Sampela i wet long-pela taim tumas long kamap longkot olsem na ol i ranawe.I gat planti as bilong tok. Tasol

yumi luksave olsem wok bilonglukautim ol kalabus i stap long hanbilong Dipatmen bilong CS. Ol i gatbikpela wok long mekim, i no wokbilong lukautim ol kalabus insaitlong banis tasol. I mas gat rihe-bilitesen program we ol kalabus iken lainim ol gutpela samting longhelpim sindaun bilong ol long taimol i pinis kalabus.Koreksenel Sevis Dipatmen em i

wanpela disaplin fos na ol opisa imas soim ples klia long taim ol imekim wok bilong ol. Tasol dis-pela dipatmen i save bungimplanti salens long wok bilong en. Wanpela bikpela salens tude

em dispela dipatmen i sot long olyangpela opisa. I gat bikpela lainopisa husat i redi nau long ritaiana dipatmen i ndim moa yangpelaopisa long kam insait na strongimwok bilong en.Las wik Minista bilong CS i tokim

wanpela bung bilong ol opisaolsem planti ol haus kalabus ibagarap. Em i tok tu olsem i no gatinap opisa long lukautim ol kal-abus na mekim ol arapela wok.I gat ol riviu i bin kamap long

stretim ol dispela hevi insait longCS. I bin gat wanpela bikpela wok

insait yet long CS na wok ol ausaitlain i bin mekim long luksave napainim ol rot bilong stretim ol dis-pela hevi. Dispela bikpela wok ibin karamapim tupela yia.Dispela riviu i soim ples klia

olsem sapos ol i laik stretim ol heviinsait long CS, orait i mas gat

bikpela senis i kamap na i mas gatmani na program bilong kamapimdispela senis.Ol i luluk long ol kalabus haus in-

sait long kantri, wok bilong olopisa, trening, ol program bilonghelpim ol kalabus, straksa bilongCS yet na ol arapela moa.

Dispela ripot i bin redi na ol igivim long NEC long begin bilong2014 na gavman i givim tok oraitlong dispela riviu i kamap. CS inidim K2.5 milien long mekim dis-pela wok. Tasol tude, planti olsamting dispela riviu i bin traimlong stretim i no kamap yet.Planti wok bilong gavman i no

save kamap bikos mani i sot. Olhaus kalabus bilong kantri na wokbilong CS em sampela wok bilonggavman we i no save kisim bikpelamani tumas long taim bilong ske-lim baset bilong kantri. I tru sampela yia i go pinis, CS i

bin kisim bikpela helpim bikosgavman bilong Australia i bingivim mani aninit long Lo na JastisSekta long stretim ol haus na opisna sampela haus kalabus. Tasol dispela projek i pinis na

wok bilong ranim ol haus kalabusna ol CS opisa i stap ful taim nauwantaim gavman bilong PNG yet.I gutpela olsem minista bilong

CS i autim dispela wari bilong emlong wok bilong CS. Yumi luksaveolsem ol opisa i mekim bikpelahatwok tru na i nidim helpim bi-long gavman. Ol hevi bilong lo na oda em

wanpela bikpela birua bilongkantri bilong yumi. Wanpela rot bilong daunim dis-

pela hevi em long helpim wok bi-long CS long kamapim gutpelakalabus program long olgeta hauskalabus long kantri na strongimwok bilong ol opisa.

SINDAUN bilong plantikomyuniti i no gutpela bikoslong planti as.Tasol long wanpela as Ske-

lim Tingting i bilip I mekim olkomyuniti i no stap gut embikos i no gat laik pasin.Hia Skelim Tingting i laik

tokaut long mining bilong laikna wanem samting manmerii ken mekim bai sindaun bi-long komyuniti long PapuaNiugini i ken kamap gut.Tok laik i gat planti mining

na i gat planti as bilong dis-pela tok.Em i ken min wanpela i ken

laikim samting we i stap trulong laip we wanpela i kenlukim, tasim, smelim, harim otesim long tang.O em i ken min wanpela i

laikim samting long tingtingtasol.Na wanpela i ken gat laik

long kamapim gutpela wok olaik bilong kamapim woknogut.Long pilosofi (philosophy) i

gat tripela kain laik na dispelatripela laik em Iros, filia naagape.Iros (eros) long Grik i min

wanpela i gat strongpela laiklong wanpela samting na minmoa long pren pasin.Filia (philia) long Grik i min

wanpela i pas o komited trulong famili, komyuniti na wokbilong em.Agape i min wanpela i

laikim narapela olsem em i notingting sapos narapela ibekim laik bilong em o nogatolsem Kristen laik. Long bukbilong Lo 6:5 (Deuteronomy6:5) we i tok “Yu mas laikimLord God bilong yu wantaim

olgeta lewa, sol na strong. Nayu mas laikim narapela olsemyu laikim yu yet. Levitikus19:18 (Leviticus 19:18).Dispela agape laik i kamap

ples klia long Nu Testamenwe God i laikim tru man nalaik baim bek em long sin naolsem em i salim pikinini bi-long em Jisas Krais i kam, ikarim pen na dai long sevimol man (Rom 8:31-35). Long nau Skelim Tingting i

yusim mining bilong laikAposel Pol i givim long Sapta13 bilong namba wan pas emi raitim i go long Korin (1Cor13).Long hia em i tok: “Mi inap

long save long tok long kainkain tok ples bilong ol man obilong ol ensel tasol sapos mino gat laik, dispela i min wan-pela sel i pairap nating nanogat mining bilong em; nasapos mi ken gat strong bi-long tokaut long Tok bilongGod, i gat save long kain kainsamting, na mi gat bilip we istrong na i ken kamautim olmaunten tasol sapos mi nogat laik dispela em samting

nating.Na sapos mi givim olgeta

samting mi gat long em nagivim bodi bilong mi long ol ikukim na mi no gat laik dis-pela i no kamapim gutpelawok.Tasol laik em peisen na gut-

pela, i no gat krangki tingting,i no giaman, i no hambak, i nogridi, i no save tingim ol pasinnogut bilong ol narapela, i nosave laikim ol pasin nogut nai save tok tru olgeta taim.Agape laik i gat strongpela

bilip, i gat hop na i no savegivap long mekim ol gutpelawok.Dispela laik em olgeta taim

i stap.Aposel Pol i pinisim tok

olsem long tripela bikpelasamting long laip em bilip,hop na laik, long dispela laikwanpela i bikpela long olgeta.Long lukim Papua Niugini i

gat gutpela sindaun, gutpelalong ol manmeri i laikim namekim gut long ol arapelaolsem wanpela i laikim emyet na i laik mekim gut longem yet.

Mining bilong laik: Laikim narapela man o samting

Jada 016!

Strongim wok bilong KoreksenelSevis na ol haus kalabus long kantri

Page 14: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

P14 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016 laipstail

Kambaramba stap naMadang taun stap klin

James G. Kila i raitim

LONG NAMBA WAN de long munOgas, 2016 planti tausen manmerii bin bung namel long Madangtaun long lukim opening bilongnupela Madang taun maket.

Long dispela taim mi lukim wan-pela liklik lain singsing grup i bilasna singsing na kalap, kalap nawokim Sepk disko stail bilong olyet. Wanpela memba bilong grup iholim wanpela hap pepa em olraitim wanpela toktok ol i raitimolsem, “Kambaramba stap naMadang taun Stap Klin”.

Taim mi lukim dispela toktok, mitingim i go long bipo taim misumatin long Divain Wod institut(DWI) nau em yunivesiti, na mitingim ol lain brata na susa bilongKambaramba husat i save stapbaksait tasol long yuni eria. Mitingim i go na mi sori, na mi tokimol arapela poroman olsem dispelatoktok ol lain i raitim long pepa emno giaman. Em trupela tok.

Ol lain Kambaramba pipel bilongAngoram distrik long is Sepk husati save stap long setelmen longMadang taun, arere long Wagolna ol i save mekim planti gutpelawok long klinim Madang taun.

Klinim Sir Donald ClelandBotanikal Gaden

Bihain long opening bilong nu-pela maket, mi bungim gen sam-pela ol brata susa bilongKambaramba arere long raun-wara long Sir Donald ClelandBotanikol gaden long Madangtaun, i mekim bikpela wok stret

long klinim na rausim ol rabis napipia long raunwara. Bikpela grasno gut na pipia, wara i karim i gobungim long raun-wara em pulapstret.

Wanpela mausman bilong bilongol nem bilong Alois i stori liklikolsem Madang Eben LLG na taunmeya i givim ol dispela kontraklong klinim raun-wara long SirDonald Cleland Botanikol Gaden.Em i tokaut olsem MULLG i givimol kontrak long ol long wokim dis-pela wok, tasol mani i no inap longmak bilong wok ol lain bilong Kam-baramba i wokim.

Ol i wokim bikpela wok na dis-pela wok tu em doti wok stret naol i putim laip bilong ol long biruana sik tu taim ol i wokim dispelawok.

Em i tok ol hatwok lain bilongem bilong Kambaramba i wok longmekim ol doti wok long klinimraun-wara i stap, tasol ol lain as-ples bilong Madang i no luksavelong ol na i givim wara o sampelaliklik kaikai long ol.

“Ol asples Madang i save paitimbros na tok ‘beautiful Madang,beautiful Madang’. Tasol ol nosave givim han long klinim Madangtaun na mekim ples i stap nais.

Em i tok moabeta ol asples Belpipel bilong Madang i mas sanapnau na kamapim wanpela gruplong klinim Madang taun na lukau-tim gut na putim tambu long tro-moi pipia. Ating sapos dispela ikamap em ol pipel husat i staplong Madang bai save stret olsemol i papagraun bilong Madang taunna ol i gat tingting long lukautim.

Wanpela man Kambaramba i planim ol wara lili plawa namel long raun-wara yusim pul-kanu. Ol poto: James G. Kila

Poto antap na daunbilo: Olgeta givim han long pulim na rausim pipia long raun-wara long mekim ples luk nais

Page 15: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P15laipstail

KATOLIK Sios long PNG i gat bikpelaamamas bikos long dispela wikMande, Oktoba 10, em i gat nambawan Kadinel o sios lida.

Dispela i bihain long hetman bi-long Katolik Sios long wol, Pop Fran-cis i makim Asbisop John RibatMSC, bilong Pot Mosbi Asdaiosis,olsem Kadinel long dispela wik,wantaim narapela 16 Asbisop longol narapela kantri long wol.

Long Katolik Sios i gat ol wan wanlevel bilong ol posisen i stat wantaimpater i lukautim peris i go long bisophusat i lukautim daiosis na i bosim olpater i stap aninit long ol wan wandaiosis.

Narapela level bihain long bisopem asbisop na em i gat moa pawawe ol bisop na pater long daiosis oasdaiosis i kam aninit long em.

Pop yet i save wokim fainel disisenlong makim ol bisop, asbisop na kar-dinel.

Narapela level i go antap moa emlong Kardinel. Insait long ol wan

wan kantri long wol, i gat wanpelakardinel tasol i holim senia posisenhusat i hetman o bosim sios insaitlong kantri, na ol pater, bisop naasbisop i ansa long en. Kardinel igat pawa long stap insait long grupwe i makim nupela Pop taim olpelai dai.

Dispela e mi namba wan taim in-sait long Katolik Sios long Pasifikrijon i gat kardinel na em i bikpelasamting long sios long PNG na rijon.

Liklik histori bilong nau KardinelJohn Ribat MSC em i bilong plesValavolo long Is Nu Briten provins.Mama i karim em long yia 1957, naem i gat 59 krismas. Em bin kamappater long yia 1985 insait long MSCkongrigesen. Long yia 2000, ol i binmakim em Oksileri bisop bilongBereina na tupela yia bihain, em ikamap bisop bilong Bereina. Bihainlong pastaim asbisop bilong PotMosbi Daiosis, Brian Barnes MSC iritaia, em i bin kisim ples long yia2008 na em i holim dispela wok i

stap inap long dispel wik toksave ikamap olsem Santu Papa Pop Fran-cis i makim em i kamap kardinelwantaim 16-pela narapela bilong16 kantri long wol.

Long mun Jun dispela yia, Kar-dinel John Ribat i bin kisim luksavelong Kwin na kisim bikpela nambaol i kolim long Knight, long kon-tribusen bilong em long sios,komyuniti na kantri.

Kardinel John Ribat em i Presidenbilong Konprens bilong ol KatolikBisop bilong PNG na Solomon Ailanna tu, Presiden bilong Federesenbilong Katolik Bisops Konprens bi-long Oseania.

Planti tok amamas long dispelakantri na ovasis i kamap long Fes-buk na email bihain long kisim toksave olsem Pop Fraincis i makim As-bisop John Ribat i kamap kardinel.

Wantok i putim aut ol dispela tokamamas nau long ol rida i ken serimdispela gutpela na bikpela nius longKatolik Sios long dispela kantri.

Asbisop John Ribat MSC i kamap namba wan Kardinel

long kantri na rijon

Very emotional and tears of joy flowing across Vunapopecompound, nurses quarters, hospital and school of nursing about Cardinal John’s achievement. Our thoughts and prayers with you. We remember the dayyour set your foot on the floor of your sister RosemaryTommy at Vunapope married nurses compound. Your foot-steps of your visit is realize by Great GOD.Patrick Kelepe

First for PNG! First for Pacific!! First for MSC worldwide!!! May the Sacred Heart of Jesus be everywhere loved!!Matthias Valerius Lasia

Thank you Your Eminence for making me proud. A formerstudent of MSC founded primary school and a friend, I say Thank you. to God for your elevation. Ok, Romans stepaside - the PNGians are coming.Kris Maggio

Yes with such recognition and maturity we need moreyoung men and women to answer and respond positivelyto God's wonderful blessings and call to Priesthood and Religious life.Let us pray for more vocations to all states of life since fromcommitted faith filled families comes committed Single people and consecrated men and women to God and hismystical body His Church.bp. Rochus Tatamai

We thank God for his wonders through Pope Francis to appoint one of our own to the high office of faith and congratulate Arch Bishop John Ribat for this achievement. God bless PNGSIAdolf Row

Wow! I'm so happy for him. My friend n classmate atMalabunga then we both attended Ulapia seminarytogather with the late Bishop Alphonse Chaupa in the70s. Congratulations brother for the prestigious statusyou have achieved in the Catholic Church's rank & file.Arul Peter

God's blessings definitely falls on PNG & SI thru such inspirational Leader of the flock, thank you, Cardinal Sir John Ribat, prayers of thousands of thousands and millions are answered by our God.Bell Makalai

First for PNG! First for Pacific!!First for MSC worldwide!!!...Matthias Valerius Lasia

Always proud & greatfull for being part of the Chevalierfamily, am truly blessed! Congratulations to His Grace ArchBishop Sir John Ribat (MSC)Patricia Sandra Mamele

I join in the throng of Catholics in congratulating His Gracenow His Eminence Archbishop Sir John Ribat MSC in his elevation to Cardinal. For such a humble person to be the first Melanesian to bemade Cardinal in the universal Church speaks volumes. Godbless you in your role as Shepherd of His flock.Julius Uvia

Congratulations from this part of the world. We celebratewith CBC of PNGSI, all the Melanesian Roman Catholics.It really is good news and we pray for you Abp Sir John RibatMSC. This is indeed Church history and we are witnesses.Ametur ubique terarrum...Eunice Mashanya

My bishop that is a great great news for the Catholic Churchin PNG and Solomon islands and other small islands in thePacific. The wonders of God is well and working. I am veryhappy and proud of that blessing. Congratulations.John Bivi

A tarai na catholic par ati ra Archdiocese of Rabaul vakir aveti vatorome vapar go ra vavaki na cardinal kai Bishop JohnRibat, Ave pite varpa tai Deo tara nilaun kai Bishop JohnRibat... A luluai a boina... AMEN!Misty Gyal

Congratulations Bishop Ribat, really a heart warm news, I was really overwhelm with this good news, May our goodLord continue to enrich him with His goodness and grace...Thanks Bishop Rochus for the wonderful news. God blessyou too Bishop, obrigadoMary Rabu

May GOD Be praise. Glory to GOD in the highest.A great gift to the PNG Catholic Church.Kuweh Michael

Boina tuna Bishop Rochus Tatamai, for this great news.I had tears of joy as I was reading your notification.History is made today. Finally, we now have a cardinal, Abp Bishop Sir John Ribat.Arnolda Kavanamur

On behalf of the CBC PNGSI National Bishops and the MSCBishops worldwide including the Emeritus we convey oursincere congratulations and assurance of continual prayersfor your new responsibility as Cardinal... The first for PNGSI and for the Missionaries of the SacredHeart. (MSCs.)bp. Rochus Tatamai

Thank you Lord! Next up Bld ToRot be Saint.Jetros Telinga

GOD comes good in His own way. Praise, honor, glory andthanks to Him for His announcement of Abp Sir John RibatMSC DD to become a loyal servant to serve His flocks inPNGSI and the world.Kuweh Michael

A humble shepherd in the Lord's vineyard. Glory to God. Weentrust him to the Universal Church under the love, care andprotection of our Blessed Mother and Blessed Peter To Rot. Thank you Pope Francis for reaching to the ends of theearth. Cardinal John Ribat's mother was devoted to ourLady. I cannot praise God enough!Vergil Narokobi

Ol gutpela toktok i kam long Facebook

Page 16: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

katunentatenmenP16 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016

Toro

Biabia

Kanage

LEN na Maining minista i mas harimkrai bilong yumi ol papagraun taimyumi askim long Royalti peimen bi-long graun. Gavman bilong PNGkisim nating risos bilong yumi nalong harim krai bilong yumi Papa-graun em nogat tru. Long kainpasin tasol bikpela pait i kamaplong Bogenvil, na PNG gavman noken westim taim long husat Papa-graun i toktok. Yu mas eksenim! Bo-genvil i givim yumi bikpela tingtinglong manmeri bilong PNG so gav-man yu mas harim krai bilong yumiPapagraun taim yumi askim longRoyalti Peimen…

WeskinlohoGoroka, EHP

AutimTingting

Mi tingolsem...

Teks i kam long 71845906

@#$%!! K50tasol na mi kisimbagarap pinis!!!

Dia Edita, mi no wanbel tru long Fijiwe na ol i kam sekim ol fektori longhia wanem kainkain kaikai PNGkampani i save wokim dispelakantri ya 8 na hap milien pipel bi-long dispela kantri i save kaikai namilien pipel bilong Esien kantriolsem Indonesia, Saina, Filipino oJapan. Ol i save laikim PNG prodakna Fiji wanem kain spesol lain na oli kam sekim fektori long hia? Mi nowanbel long dispela na mi autimlong Wantok Niuspepa bilongyumi. Tenkyu.

Wapunk MosbiNCD

Ol sios lida i sindaun longjenda vailens woksopOL Sios lida i yusimGutnius long etoktoklong jenda beisvailens wantaimsapot bilong Sios pat-nasip Program (PNGCPP).Jenda beis vailens

em ol hevi i savekamap long famili nakomyuniti we ol mani save paitim, bagara-pim, rabisim namekim nogut long olmeri na pikinini.Long dispela wik, ol

pasto bilong LuteranSios long PNG (EL-CPNG) na Seven DeEtventis Sios (SDA) istap insait long wan-pela CPP woksop longJiwaka na WestenHailans long toktoklong jenda vailensaninit long tioloji oskul bilong sios.Ol i glasim na skelim

Baibel ves i kam longGenesi 1:27 weBikpela i bin mekimman na meri long

piksa bilong em nalong Galasiens 3:28we i tokim gen ol Kris-ten olsem i no gatsleiv o kagoboi nafriman, no gat Jew oGrik, no gat man omeri bikos yupela ol-geta i wanpela long aibilong God. ELCPNG Pasto

Bomai Forenguka bi-long Simbu i tok em ino bin dispela kaintrening long semineritrening skul, tasolwantaim dispela tren-ing nau long jendabeis vailens, em baiedresim kain hevi in-sait long sios nakomyuniti bilong em.Guannah Kihi bi-

long Salvesen Ami nawoksop failiteta bi-long Jiwaka i binaskim ol lain i stap in-sait long dispela wok-sop long kisim salensbilong jenda beisvailens insait long olsios, komyuniti na ol

skul i kam aninit longol olsem ol seminerina ol arapela bikpelasios skul na institusen.Mis Kihi i tok ol sios

i gat bikpela luksavelong ol komyuniti na imoabeta long autimol jenda beis vailenslong ol skul toktok bi-long ol bikos ol pipelbai kisim gut na bi-hainim. Eksekeutiv Opisa bi-

long CPP, MaryanneKehali i tok ol Kristenveliu o ol stretpelapasin em ol strong-pela samting egens-dim jenda beisvailens. “Taim yumi ritim

Baibel, em i klia olsemGod i bin mekim manna meri i stap longwankain level. Olsemna mipela i traim longhelpim pipel long luk-save olsem jendavailens pasin em i sino pekato,” Mis Kehalii tok.

Antap: Fasiliteta bilongJiwaka, Guannah Kihi imekim klia ol samting in-sait long woksop.

Ol Pasto insait long jendabeis vailens woksop.

Ol Poto: Midia yunit bi-long Australia HaiKomisin

Page 17: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

Bipo tru wanpela man i staplong Laigap Enga Provins

nem bilong em Yandapo. Em ikarim tupela pikinini man.Namba wan nem bilong emSambe. Namba tu pikinini nembilong em Kunalin.

Taim papa i stap, dispela taimtupela brata i stap gut na tilimgaden na olgeta samting guttumas. Na Sambe i karim plantipikinini na Kunalin tu i karimplanti pikinini.

Tupela lain i kamap bilpelalain. Sambe na Kunalin tupela ikamap tumbuna bilong tupelalain i olsem na wanpela dok istap long lain Kunalin. Dispeladok em i no dok nating, em ikilim planti kapul.

Na taim dok i stap, em i kilimpik na stilim abus tu. Na papa bi-long dok em i laik kilim indaitasol taim em i bringim i go longbus em i kilim planti kapul olsemna papa bilong dok em i waritumas long en. Orait, em ipainim strongpela diwai na em isapim gut tupela stik na em iwokim hul. Na em i putim roplong dok na pasim em long haus.

Wanpela taim papa bilong doki bringim em i go long bus nakilim kapul. Na tupela i karimkapul i kam long ples na ol i wok-abaut long rot na man i go pasna dok i go bihain.

Dispela dok i gat hap stik narop long nek bilong em. Papa bi-long dok i ting em i kam longbaksait bilong em na em i wok-abaut i go. Wanpela man em istap long rot em i lukim dispeladok i gat rop long nek na emwanpela tasol kam. Dispela mani singautim isi long dok na iholim stik diwai wantaim rop.Em i stilim na i haitim long hausbilong em.

Dispela man i stilim rop em i

lain Sambe. Na nau dok i go nat-ing na bihainim papa na i gokamap long haus bilong em.Nau man i lukim dok na ropwantaim stik i no stap long nekbilong dok.

Na em i go bek na painim tasolem i no painim. Na nau em i sin-gaut strong moa huast i stilimrop bilong dok bilong mi, sin-gaut, singaut na ol man i stapnabaut i tok, mipela i no lukim.Nau papa bilong dok i tok, nautasol mi bringm dispela dok ikam long dispela rot na yupelaol lain Sambe tasol i stilim. Plisyupela i givim bek long mi.

Em i tokaut strong olsem na oli no givim bek. Ol i haitim gut naol i no bekim tok bilong em. Naudispela man i belhat na kilimwanpela man long dispela lainSambe.

Nau Sambe na lain Kunalin i ki-rapim bikpela pait. Tupela lain iwok pait i stap inap long tupelamun. Na planti man i dai long tu-pela lain. Bihain lain Sambe istrong na winim lain Kunalin naputim paia long olgeta haus nabagarapim gaden na olgetasamting na rausim lain Kunalinolgeta. Sambe i kisim olgeta lainKunalin na rausim i go nabautlong olgta hap.

Nau lain Kunalin i go join longKandep patrol opis na sampela igo jonim arapela lain. Ol lain Ku-nalin i stap long Enga Provins naharim stori tasol. Long wanembipo tumbuna bilong lain Sambei win pinis na nau i no gat rotlong kam bek long asples embipo Sambe i winim pinis. Na ollain Kunalin i kontrak pinis tulong arapela lain. Dispela em istori tru wanpela papa i bintokim mi.

Elisas PuleyaC.T.C Pumakos.

entatenmen Octoba 13 - 19, 2016 Wantok P17

Ansa bilong Wod Pilai isu 2195

Stat hia

Yu pinis! Em ples bilong yu

Em nau! Ol pikinini i ken painim rot i go long ples wantaim Wantok lain...

Stat hia

Ol wod lista:

TAUKA

PULAP

MOTODRAIVA

HAPTUMORA

AUGUS

KIAP

MINIT

KURITA

TANIM

RING

MAKET

LUTERAN

KRUNGUT

HOBELIM

ESIK

BETEN

FOM

GIVIM

MONI

PAITIM

SAIDEN

TEBOL

WING

TANGIR

SUTLAM

MITUPELA

PPAAIINNIIMM WWOODD PPIILLAAII

DOK I AS BILONG PAIT

STORI BILONG TUMBUNA

Page 18: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

P18 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016 abc

PNG gavman i mas helpim olpipel long setelmen na i no

rausim ol: UN Habitat

Sam Seke i raitim

YUNAITET NESENS (UN) Habi-tat Kantri Menesa long PNG itok gavman i mas lukautim olpipel long kantri na i no putimmoa hevi long ol.

Vincent Pyati i mekim dis-pela toktok bihain long olwok long rausim ol manmeriinsait long ol setelmen nagavman opisa long haus bi-long ol long Mosbi na ol sam-pela senta moa long kantri.

Mista Pyati itok dispelapasin em i rong aninit long

ol intanesenel konvensen nahumen rait loa we PNG istap tu insait.

Em i tok em i wok bilonggavman aninit long UN sas-tenebol divelopmen kon-vensen long pinisim povertyo pasin tarangu long kantri,i no long mekim olgetasamting i hat moa long olpipel.

Mista Pyati i tok ol samt-ing olsem haus, wara nakaikai em ol besik nid bilongpipel we gavman i mashelpim ol long en.

Sampela long ol lain i save salim buai bilong kisim mani bilonglukautim famili bilong ol long Mosbi.

PNG gavman i mas putim ol

Manus refiuji long han bilong

UNHCR: Ronny Knight

Memba bilong Manus, Ronny Knight.

Sam Seke i raitim

MEMBA bilong Manus,Ronny Knight i tok ol pipelbilong Manus i tait pinis naulong ol refuji long ol sentabilong Australia long ailan -na ol i mas raus hariap.

Em i tok olsem United Na-tions High Commission forRefugees (UNHCR) i maskisim kontrol na painimkantri long ol i ken go staplong en.

Mista Knight i tok dispela

agrimen long kisim olasailam sika bilong Australialong prosesim o stretim ollong Manus, em i samting oli no tingting gut na kamapim.

Na em i tok, nau em ikamap wanpela hevi bilongPapua New Guinea na moalong en, long ol pipel bilongManus.

Mista Knight i tok planti olkainkain hevi i nau kamaplong ol komyuniti - na sam-pela meri i karim pikinini piniso i gat bel long ol refuji man.

Temotu Provins i no bin

stap long Solomon boda triti

toktok wantaim Vanuatu

Sam Seke i raitim

SPIKA bilong Temotu Provin-sal Asembli long SolomonAilan i tok nesenel gavman ino bin toktok wantaim ollong dispela Maritime Bor-der Treaty wantaim Vanuatuol i sainim long dispela wik.

Maritime Border Treatylong solwara em tupelakantri i sainim long MotaLava Ailan long Banks Grupbilong Vanuatu, i stap klostulong boda wantaim TemotuProvins long Solomon Ailan.

Tupela praim minista bi-long Solomon Ailan, Man-asseh Sogavare, na CharlotSalwai bilong Vanuatu i

sainim dispela triti pinis.Primia bilong Temotu

Provins, Nelson Menale tu istap long sait bilongSolomon Ailan long sainingwantaim ol sampela gav-man minista na plantiopisel.

Spika bilong Temotu,Johnson Levela i tok olgeta isave olsem sait long bodaem i samting bilong ne-senenel gavman long stre-tim, tasol em i gutpela moalong toktok wantaimprovins tu long em.

Mista Levela i bilip olsemol bia stretim ol samting wei stap longpela taim long dis-pela isu.

Barak Sope i laikim MSG

i rausim Indonesia long

Melanesia grup

Sam Seke i raitim

SIAMAN bilong MelanesianProgressive Party long Van-uatu na pastaim Praim Minista, Barak Sope i laikimMelanesian SpearheadGroup long rausim Indone-sia long dispela grup.Indonesia em i wanpelaasosiet memba insait longMSG na Wes Papua i wan-pela obseva long grup.

Mista Sope i tok strong tulong wei presiden bilong In-donesia i bin rijektim askim,

bilong Siaman bilong MSG,Solomon Ailan Praim Min-ista, Manasseh Wes Papualong en.

Mista Sope i tok tu olsemIndonesia i no wanpelaMelanesian kantri – olsemna em i no mas go insaitlong dispela Melanesiangrup.

Long wankain taim tu,Mista Sope i no amamaslong wei tupela bikpelakantri long MSG, PNG na Fijii no sapotim indipendens bi-long Wes Papua.

Solomon Ailan na Vanuatu

i sainim boda triti

long dispel wik

Sam Seke i raitim

TUPELA gavman bilongSolomon Ailan na Vanuatubai sainim wanpela Mar-itime Border Treaty o spi-alaen long solwara namellong tupela kantri.

Praim Minista ManassehSogavare i go kamap pinislong Port Vila long aste wan-taim wanpela bikpeladelegesen o grup i gat longerm ol minister, ol gavmanopisa, na primia bilongTemotu Provins long sainimdispela trriti o agrimen.

Pablik Rilesen Opisa longopis bilong bilong praimminista bilong Vanuatu, Hi-laire Bule i tok tupela praimminista Charlot Salwai naManasseh Sogavare baisainim triti ya long MotaLava Ailan long TorbaProvins bilong Vanuatu.

Mota Lava i wanpela ailanlong Banks Grup bilong Van-

uatu i stap klostu longVanikoro na Utupua Ailanlong Temotu Provins bilongSolomon Ailan.

Mista Bule i tok gavmanbilong Vanuatu i bilip olsemGavman bilong nFrans bailukim mdispela na mekimwankain samting long bodabilong Vanuatu wantaimNew Caledonia.

Delegesen bilong Mista So-gavare i gat long en MadamSogavare, Minista bilongForen Afeas na Ekstenel Tred,Milner Tozaka, Minista bilongMains na Eneji, David DayPacha, Minista bilong Provin-sal gavman na InstitusenelStrentening, David Tome,Minista bilong ol Meri, Yut naol Pikinini, Freda Tuki,Solomon Ailan Hai Komisinalong Fiji na Vanuatu, Patte-son Oti, Primia bilongTemotu Provins, Hon NelsonOmar Menale na 14-pelagavman opisa.

Tupela Praim Minista Salwai na Sogavare long Port Vila.

Laip i hat long Radeaekoa

bikos long klaimet senis

Ol meri bilong Radeaekoa i miting wantaim UN delegesen.

Sam Seke i raitim

OL solwara pipel bilong Lan-galanga Lagoon long MalaitaProvins long Solomon Ailannau i painim hat tru long olkaikai na wara bikos longklaimet senis na tu, long graunbilong wokim gaden long en.

Ol solwara pipel ya i kisimnogut tru na wanpela longol ples em Radeaekoa Viles

we wanpela UN grup i bintraim long helpim ol longsait bilongng kaikai.

Wanpela meri bilong dis-pel ples i bin tok krai wan-taim taim niusmeri bilongSIBC, Georgina Kekea i kisimstori bilong em long sait bi-long graun.

Em i tok tu olsem em i hatlong kisim ol pis long sol-wara long dispel taim.

Solomon kompalseri

rejistresen: Roderick Kidoe

Sam Seke i raitim

SIVIL Rejistresen opis longSolomon Ailan i laikim baisivil rejistresen i mas kamapkompalseri, bihainim sivil re-jisteri lo bilong kantri.

Dispela i min olsem olgetasamting olsem birth, death,marit, adopsen bilong olpikinini, i mas stap insaitlong rekod bilong gavman.

Sivil Rejistrar bilongSolomon Ailan, RoderickKidoe i tok wok bilong sivilrejistresen em i bikpelasamting long sait long gav-

man na wan wan pipel longkantri.

Em i tok gavman i laikim olkain infomesen na i masstap long helpim em i wokimol polisi, plening, monitar-ing, evaluesen na tu, em imas lukim sapos polisi ya naprogram i wok gut o nogat.

Mr Kidoe hi tok wok longrejistaim ol bebi mama ikarim bai nidim ol 300 heltklinik na helt senta longkantri, na olgeta i mas wokwantaim ol pipel na ol siosejensi long mekim wok i gogut tasol.

Page 19: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P19wolnius

Hariken Mathew i kilim842 pipel long Haiti

STRONGPELA win na ren ol ikolim Hariken Mathew ikilim moa long 842 pipellong Haiti. Ol wokman itraim long go long ol longweples long sekap na stretimrot bilong kisim ol saplai i golong helpim ol pipel.

Dispela hariken i binkamap long Haiti las wikTunde i bin gat strongpelawin mak bilong en inap long145 mph na strongpela rentu. Ol ripot i tok moa long3,200 haus i bin bagarap na15,000 pipel i no gat haus.Win i kilim tu ol enimal nabagarapim ol plantesin.

Planti hap long dispelaailan kantri i no gat teliponolsem na ol gavman wok-man i no inap long save gutlong hamas pipel i dai longdispela bikpela birua.

Intenesenel Federesen bi-long Red Cross wantaim RedCrescent i tok HarikenMathew i bin bagarapimmoa long 1 milien pipel longHaiti na planti tausen pipel inidim helpim. Ol i wok longaskim ol kantri long givimmani bilong helpim ol pipelbilong Haiti.

Dispela strongpela win naren i lusim Haiti na i goolsem long bikples USA weem i kamapim tu plantibagarap tru.

Long taim ren na win istop, ol gavman opisa bilongHaiti wantaim ol lain bilongYunaited Nesens (UN)wan-taim ol NGO grup i wok longsekap long ol ples long lukimwanem kain bagarapimHariken Mathew i binkamapim. Ples balus i op

gen na ol balus i wok longkarim ol saplai i kam longhelpim ol pipel.

Dispela bikpela birua longHaiti i stopim wok bilongileksen long makim presidenbilong kantri. Ol i bin redilong wokim dispela ileksenlong Sande.

Ol ripot i tok planti moapipel i dai long taim ol diwaii pundaun antap long ol nalong taim ol pipia win i karimi bin paitim ol. Sampela i bindring wara na dai.

Planti moa pipel i bin dailong ol taun na ol ples arerelong nambis long hap bilongTiburon. Hariken Mathew ikamap long dispela hap nabringim solwara i go insaitlong ol ples na bagarapim olhaus.

Jeremie siti i kisim bikpelabagarap stret. Planti man-meri i no gat haus o ples bi-long slip.

Dispela hariken i kamapimbikpela hevi moa long Haitibihain long bikpela guria ibin kamap 6-pela yia i gopinis. Dispela guria long2010 i bin bagarapim Port-au-Prince na kilim moa long200,000 pipel.

Bikpela ren na tait i mekimol pipel i wari olsem sik kol-era bai kamap. Dispela sik ibin kilim 10,000 pipel longHaiti bihain long ol wokmanbilong UN i bin karim dispelasik i go long Haiti.

Narapela NGO grup, Ac-tion Aid i mekim wankaintoktok long ol sik i kamap nabagarapim ol pipel. Kantridairekta, Yolette Etienne itok moa long 500,000 man,

meri na pikinini i nidimkaikai, klinpela wara na plesbilong slip.

“Mipela i wari tru long sikkolera bikos i no gat gutpelatoilet na bikpela ren i kenmekim dispela sik i kamapbikpela moa. Ol ples we olpipel i stap nau i no gat gut-pela toilet na klinpela wara.”

Opis bilong UN i tok ol iputim 15,263 pipel long 152kea senta.

World Vision i bin salim olopisa bilong en i go aut longol helikopta long sekap longol ples. Ol i tok bikpela waribilong ol nau em longpainim ples bilong putim olpipel, givim kaikai long ol nalukautim ol pikinini.

Kantri dairekta Julie Lee itok,” Wari bilong mipela emol pikinini husat i kisim taimlong dispela bikpelabirua.Mipela wari tu long olkaikai gaden i bagarap naubikos ol pipel bai sot tru longkaikai.”

Ol lain bilong UN, WorldFood Program (WFP) wan-taim UNICEF i bungim olsaplai nau. WFP i tok ol i gatinap kaikai saplai long givim300,000 pipel long wanpelamun na i gat 34 ton kaikai istap stenbai long Miami, USA.

UNICEF i stretim pinis olsamting bilong helpim10,000 pipel long Haiti naWorld Vision bai bringimwara na senitesen i go long50,000 famili.

Narapela han bilong UN,Food and Agriculture Organ-isation (FAO) i redi long givi-maut ol sid i go long ol famalong planim.

BIKPELA belhevi i stap naunamel long Briten na EUlong Brexit, o vot ol pipel bi-

long Briten i bin kisim Iongbruk lusim EU. Ol lida bilongEU i wok long toktok strong

nau bihain long Praim Min-ista bilong Briten, TheresaMay i tokaut olsem bai em i

hariap long stretim rot bi-long Briten i bruk lusim EU.

Praim Minista May i bintokaut long plen bilong em.Em i tok Briten bai kontrolimimigresen na strongim ol lobilong UK long kamap wan-pela independen, sovrennesen na i no gat ful ekseslong singel maket.Dispelatoktok bilong em i mekimsampela lida i kros.

Long Frans, Presiden Fran-cois Hollande i tok Briten i maspilim pen long dispela disisenbilong en.“UK i laik kamapimBrexit.Mi bilip strongpelaBrexit. Orait yumi mas bi-hainim laik bilong ol long lusimEU, sapos nogat, bai yumi dau-nim astingting bilong EU.”

Presiden Hollande i toksapos ol i no givim sampelamekimsave long Briten, bai

sampela arapela kantri tu ibruk lusim EU.

Presiden bilong EuropeanCommission Claude Junckertu i sapotim toktok bilongPresiden Hollande.

Em i tok ol arapela 27kantri long EU i no ting bai iisi long lusim EU.

“Yu no inap gat tupelatingting,” em i tok.“Yumi noken givap hariap tumas.”

Em i tok ol i bin mekimbikpela wok long las 60 yialong ol kantri long Yurop ibung wantaim na nau Briteni laik brukim.

Long Jemani, AngelaMerkel i mekim wankainstrongpela toktok. “Saposyumi no tok strong olsemekses long singel maket ihap bilong foapela besikfridom, bai ol narapela

kantri long Yurop tu i bi-hainim laik bilong ol yet.”

Em i singaut long olbikpela kampani bilong Je-mani long bihainim tingtingbilong gavman long Brexitmaski sapos ol i lusim mani.

“Yumi mas lukautim sin-daun bilong yumi, nogut olindastri asosiesen bilongYurop i putim bikpela presalong yumi,” em i tok.

Gavman bilong Briten i notokaut yet long wanem kainwok bung em bai gat wan-taim EU long bihain taim.Tasol ol toktok bilong PraimeMinista May long kontrolimol sitisen bilong EU long golong Briten na Briten bai i noinap stap aninit long lo bilongYuropian kot ov jastis, i soimolsem bai ol i no inap stapmemba bilong singel maket.Francois Hollande, Angela Merkel na Jean-Claude Juncker i toktok strong.

Ol EU lida i tok UK bai kisim taim

Hariken Mathew i no kamapim bikpela birua long Floria

STRONG bilong Hariken Mathew i slek likliklong las wik Fraide long taim em i kamaplong Florida, bikples USA bihain long em ikamapim bikpela bagarap tru long Haiti.

Planti ol ples long nambis bilong Florida ibin pilim strongpela win na ren dispelahariken i bin karim i kam. Moa long 600,000haus i no gat pawa na moa long 22,000 pipeli bin go stap long 145 kea senta.

Hariken Mathew i bin stap long solwara

olsem na bikples Florida i no bin kisimbikpela bagarap tumas.

Gavman i bin tokim moa long 2 milienpipel long Florida, Georgia na Saut na NotCarolina long lusim haus bilong ol na muvi go long ol kea senta inap long taimHariken Mathew i abrusim ples na muv igo longwe.

Ol kain ples olsem Dysney World i bin paslong Fraide tasol ol i op gen long Sarere.

Laura Molls i sekap long haus bilong em aninit long diwai long Fort Pierce, Florida.

Page 20: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

P20 Wantok Octoba 13 - 19, 2016 bisnis

ANX: Haus em i namba wan samtingHAUS em i wanpela namba wan samt-ing long laip bilong manmeri, wanpelaekseketiv bilong kampani i tok.

Jeneral Menesa bilong ANX Real Es-tate Brokers, Gilad Levi, i salensim olPNG manmeri long sevim mani gut nabaim gutpela haus.

Mista Levi i tok manmeri long dispelakantri i no save tingim gut long bihaintaim, na dispela i no gutpela samting.

“Yumi no ken tingting long nau tasol.

Bihain taim laip bilong ol pikinini bilongyumi em i bikpela samting. Ol papa-mama i mas wok hat long baim gutpelahaus na larim ol pikinini i slip long gut-pela haus, kaikai gutpela kaikai, go skulna kisim gutpela save,” em i tok.

Em i tok dispela em i invesmen bilongbihain taim na em i namban samting.

Mista Levi, husat i bilong Isrel, i tokkantri bilong em i no gat gutpela graunna i no gat risos.

“PNG i pulap long risos. Ol manmerihusat i save salim buai na smok i savekisim bikpela mani tasol ol i save pin-isim mani long bia na arapela samtingolsem mekim kompensesen, moka,maritim meri, na westim mani longhaus krai,” em i tok.

Em i tok ANX Real Estate Brokers istap redi long helpim ol manmeri ibaim gutpela haus na kamapim gut-pela sindaun.

Lida bilongSandaun mas

helpim nupelages projek

SIAMAN bilong SandaunPetroleum Energy Develop-ment Limited (SPEDL) i sin-gautim ol memba na lidabilong Sandaun Provinslong sapotim wanpela nu-pela oil na ges projek.

Siaman bilong SPEDL, Flo-rian Sarwap, i tok wanpelanupela oil na ges projek webai kamap long Aitape Sub-Basin long Sandaun Provins,bai bringim planti gutpelasamting long senisim laip bi-long ol manmeri na bringimsevis long kirapim provins.

Mista Sarwap i tok olmemba na gavana bilongSandaun mas bungim tingt-ing wantaim na wok bunglong larim dispela nupela oilna ges projek i kamap gutlong provins na divelopimkantri long kamap gut.

“Dispela projek bai bi-hainim plen bilong Gavmanlong Vision 2050. Kampanibilong papagraun SPEDL,wantaim foren investa kam-pani bilong Hong Kong,Yongzheng Financial HoldingCompany Limited (YFHCL),bai wokbung wantaim na gopas long kirapim dispela nu-pela oil na ges projek,” MistaSarwap i tok.

Mista Sarwap i tok dispelanupela projek bai kamapimbikpela sans bilong kirapimikonomi bilong Sandaun nalarim ol manmeri i kisim nu-pela wok.

“Sandaun Provins i no gatgutpela rot na bris na ol ara-pela gavman sevis. Dispelaprojek i bringim wanpelabikpela sans long yumi i ki-

rapim provins bilong yumi. “SPEDL i laik kirapim sevis

na senisim laip bilong olmanmeri bilong yumi longSandaun Provins,” MistaSarwap i tok.

SPEDL i gat bisnis plenlong wok wantaim Nesenel,Provinsal na Lokal LevelGavman long kirapim olnamba wan projek longgivim sevis long pipel aninitlong pablik-praivet patnasip.

Investa kampani YFHCL igat moa long 30 yia bisnisekspirens long mekim kainkain bisnis long maining napetrokemikel indastri bisnislong Not Amerika, Rasia,Saut Afrika na Esia.

“SPEDL i bilip olsem bisnisekspirens and fainensal ek-spirens bilong ol bai helpimmipela long kirapim dispelanupela oil na ges projek,”Mista Sarwap i tok.

SPEDL na YFHCL i sainimpinis Memorandum ov Agri-men (MoA) long wokbungwantaim na kirapim dispelanupela projek.

Mista Sarwap i tok em yeti statim dispela projek longyia 2012 na em i laikim ollida bilong provins longgivim luksave na helpim emlong kirapim dispela projek.

“Ol manmeri bilong yumilong ples i lusim ples na iwok long go ausait long longpainim wok na gutpela sin-daun. Tasol taim dispelaprojek i kamap, mi laikim ollong kam bek gen long plesna yusim dispela sans longkirapim ples na statim gut-pela laip,” em i tok.

Ol man i laitim paia long sekim ges.

Suprim Kot bilong Yukon givim tok orait long InterOil BIKNEM intaenesenel oil nages kampani bilong Amerika,ExxonMobil Corp, bai baimInterOil Corp bihain longSuprim Kot bilong Yukonlong Kenada i givim tok orait.

Bihain long moa long 80pesen seaholda bilong In-terOil i wanbel long salimkampani, bod na menese-men bilong kampani i askimSuprim Kot bilong Yukonlong givim laspela tok oraitbikos InterOil em i kampanibilong Yukon long Kenada.

Pastaim Oil Search i binlaik baim InterOil longUS$2.2 bilien tasol Exxon-Mobil i tok long givim US$2.5 bilien.

ExxonMobil bai baim In-terOil wantaim PRL 15 laisenseria long Elk-Antelope ges fil.

Elk-Antelope em i wan-pela bikpela ges fil longSauten Hemispia na dispelages fil bai saplaim ges bilong

kamapim namba tu LNGProjek long PNG, Papua LNGProjek.

Long mun Septemba,planti seaholda bilong In-terOil i bin wanbel long salimInterOil i go long ExxonMobil.

Siaman bilong InterOil,Chris Finlayson i tok: “Milaik tok tenkyu long ol sea-holda i wanbel longstrongim veliu bilong inves-men bilong ol taim ol i wan-bel long salim kampani i golong ExxonMobil.”

Pastaim Siaman na CEObilong InterOil, Phil Mu-lacek, i no bin wanbel longsalim InterOil na em i binkisim bod na menesmen bi-long kampani i go long kot.

Mista Mulacek, husat i binstatim InterOil long PNGlong yia 1997, i gat klostulong 5 pesen sea long In-terOil.

Em i wok long tok ges

risev bilong InterOil long PRL15 laisens eria long Elk-An-telope, em i bikpela tru na ino inapim dispela mani weOil Search na ExxonMobil itok long givim long InterOil.

“Ges risev em i moa long7 trilien kiubik fit. Ol sea-holda bilong InterOil bailusim bikpela mani,” MistaMulacek i tok.

Long wankain taim, In-dipenden Konsiuma na Kom-petisen Komisin (ICCC) i autimtingting olsem dispela plen bi-long baim InterOil bai no inapkamapim wanpela gutpelakompetisen long oil na ges in-dastri na maket long PNG.

Komisina na Sif EkseketivOpisa (CEO) bilong ICCC,Paulius Ain, i tok lo bilonglarim kompetisen i kamaplong indastri na bisnis, Kom-petisen Ekt 2002, i no givimtok orait long larim wanpelakampani tasol i bosim bisnis

long wanpele sekta. “Mipela i tokim ExxonMo-

bil pinis. Mipela i wok longsekim sapos dispela plen bi-long baim InterOil i bihainimKompetisen Ekt 2002 o nogat,” em i tok.

Em i tok ExxonMobil i kenkisim ol loya long stretimdispela toktok na askim olloya tu long kliarim toktoklong sait bilong lo bilongkompetisen.

ICCC i tok ExxonMobil ikamap opereta bilong PNGLNG Projek na taim emkamap olsem wanpela pro-jek patna bilong Papua LNGProjek, dispela bai no inaplarim strongpela kompe-tisen i kamap.

Projek patna bilong PapuaLNG Projek em ol Total SAbilong Frans olsem opereta,Oil Search, Kumul Petroliumna nau ExxonMobil bai kisimples bilong InterOil.

Page 21: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

NUPELA het opis bilongBenk Saut Pasifik (BSP) longWaigani bai op klostu, GrupSif Ekseketiv Opisa, RobinFleming, i tok.

Mista Fleming i tok insaitlong 8-pela wik, ol bai traimlong stretim ol samting bi-long dispela het opis nalarim ol samting i wok longwankain olsem ol i save woklong pastaim het opis longPot Mosbi.

Em i tok dispela nupelahet opisa bai gat klostu long900 wok manmeri husat iwok long riteil, IT, opere-sens, aset menesmen, pro-jek menesmen, humen risos,

odit, ligel, operesenel risk,sapot sevis na kol senta.

“Nau ol dispela dipatmeni stap nabaut long BorokoBenking Senta, WaiganiBenking Senta na long BSPHaus long Kone,” MistaFleming i tok.

Mista Fleming i tok i lukolsem long muvim ol wokmanmeri na ol samting bi-long ol i stap long dispelatripela brens bai kamap in-sait long tripela mun.

Em i tok dispela nupelahet opis long Waigani i gatol nupela sistem long holimgut ol samting sapos wan-pela birua paia i kamap.

“Dispela em i wanpelagutpela samting. Ol infome-sen bilong wok em i bikpelasamting. Ol i mekim dispelanupela het opis wantaim olnupela sistem bilong sevimna holim gut ol infomesenna arapela ol namba wansamting bilong benk sapossampela kain birua ikamap,” Mista Fleming i tok.

BSP i bin statim bikpelakonstraksen wok long ki-rapim dispela nupela hetopis long Waigani, nupeladata na sekyuriti senta longGordon na bikpela komesalsenta long Lae.

Mista Fleming i tok ol iyusim K30 milien long ki-rapim ol dispela wok.

bisnis Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P21

IMF: Ikonomi bilongwol bai gro isi

INTENESENEL Monetari Fan(IMF) i givim tok lukautolsem ikonomi bilong wolbai no inap gro hariap nadispela bai lukim planti olmanmeri i hat long mekimtred o i go kam long ol ara-pela kantri.

IMF i tok taim Inglan imekim disisen long lusimYuropen Yunion (EU) nataim Donald Trump i woklong strongim kona bilongem long kamap Presiden bi-long Amerika, dispela tupelasamting i wok long mekim olkantri i wari long ikonomi.

IMF i mekim dispela tok-tok bihain long ol i kamau-tim wanpela ripot we ol i binglasim gro bilong wolikonomi long 3.1 pesen longyia 2016, na long 3.4 pesenlong yia 2017.

IMF i bin katim daun sam-pela moa pesen bilong grobilong wol ikonomi taim ol ibin glasim Wol IkonomikAutluk o ripot long munEpril long dispela yia.

Dispela ripot i tok globalikonomi i wok long gro i golong sait, i no gro i go antap.

“Sapos yumi no kamapimsampela gutpela polisi bi-long strongim na kamapimplanti wok long ikonomilong sotpela taim na long-pela taim wantaim, gro bi-long ikonomi bai go daunbikos planti nogut samting ikamap long politiks,” SifIkonomis o save bilongstadim ikonomi long IMF,Maurice Obstfeld, i tok.

Mista Obstfeld i tok Brexito disisen bilong Inglan i lusimEU long Jun 22 em i wanpelanogut samting we dispela ibin pundaunim ikonomi bi-long sampela kantri long EUna ausait long EU.

“Mi amamas long sam-pela ol Sentral Benk i binredim ol yet long got hetwantaim dispela senis, tasoldispela bai no inap stopimlevel bilong pundaun longwol ikonomi,” em i tok.

IMF i givim tok lukaut longol kantri olsem em i gutpelalong ol i stretim gen ol polisibilong kirapim ikonomik grolong larim planti wok ikamap long strongim gro bi-long ikonomi.

Het opis bilong IMF long Washington DC, Amerika.

Cane Constructions winim kontrak WANPELA konstraksen kam-pani bilong PNG yet i winimwanpela kontrak long ki-rapim tupela dabol storiklasrum bilong Pot MosbiBisnis Koles.

Cane Constructions Lim-ited i bin resis wantaim sam-pela ol biknem konstraksenkampani tasol ol i winimkontrak long kirapim dispelatupela dabol klasrum.

Menesing Dairekta bilongCane Constructions, MichaelIpa, i tok Sentral Saplai naTendas Bod (CSTB) i sainimpinis kontrak wantaim kam-pani bilong em long statimprojek.

"Em i no stret taim yudraiv raun long siti na lukimol foren kampani i kisimkontrak long kirapim ol likliksamting olsem bas stop,klasrum, haus bilong tisa oarapela ol liklik wok we olkontrakta bilong PNG yet iken mekim.

“Wanem wok i stap longlarim yumi ol kontrakta bi-long PNG yet i mekim? Nauem i taim we yumi mas biliplong ol konstraksen kampanina ol kontrakta bilong yumi

yet,” Mista Ipa i tok. Mista Ipa i tok Cane Con-

struction i gat gutpelafainensal menesmen sistemlong yusim mani gut na pin-isim gut wok long mak bi-long mani.

"Pasin bilong stilim manina paulim mani em wanpelasamting Cane Constructionsi save les tru long en. Mipela

i save tokim ol odita longsekim gut mani mipela i savekisim long kirapim ol kontrakna long wan wan yia, faine-sal menesmen sistem bilongmipela i kamap gut na olklaien bilong mipela i wanbellong wok mipela i mekim,”Mista Ipa i tok.

Em i tok Cane Construc-tions bai yusim ain tasol

long kirapim dispela tupelatu strori dabol klasrum bi-long Pot Mosbi Bisnis Kolis.

“Mi laik tok tenkyu longCSTB i bilip long mipela.Maski kampani bilong mipelai yangpela tumas na i woklong gro, mipela i mekimstretpela wok long bihainimbaset na long laik bilong olklaien,” Mista Ipa i tok.

Menesing Dairekta bilong Cane Constructions, Michael Ipa (raithan) i sainim kontrak wantaimopisa bilong CSTB.

Sonk: PNG gat inap ges

PNG i gat inap ges longskruim PNG LNG Projek nakamapim namba tri trenlong LNG plent, MenesingDairekta bilong KumulPetrolium Holdings Limited,Wapu Sonk, i tok.

Mista Sonk i tok ges longElk-Antelope ges fil longPetrolium Ritensen Laisens(PRL 15) bai inap long ki-rapim nupela LNG projek.

Taim sampela ol savemanmeri long oil na ges iwok long glasim olsem gesol i kisim long Elk-Antelopebai joinim PNG LNGF Projekna kamapim namba tri treno namba foa tren, MistaSonk i tok PNG i gat inap geslong mekim dispela.

LNG tren em i rifaineri bi-long senisim ges i kamapwara na salim i go long gesmaket. PNG LNG Projek i gattupela tren o tupela rifaineribilong mekim dispela wok,tasol ExxonMobil i bin autimsampela tingting longkamapim wanpela moa LNGtren na apim level bilongprodaksen.

“Mi bilip olsem yumi gatinap ges long kirapim nupelaLNG Projek. Papua LNG Pro-jek i ken kisim ges long Elk-Antelope ges fil na kamapimnupela LNG projek.

“ExxoMobil PNG i sainimwanpela agrimen pinis wan-

taim gavman long kisim geslong Pynyang ges fil longWesten Provins.

“Dispela i ken kamapimnamba tri tren bilong PNGLNG Projek sapos ExxonMo-bil i laik skruim projek i gomoa na apim prodaksenlevel,” Mista Sonk i tok.

Em i tok disisen bilonglarim Papua LNG Projek ikamap projek bilong em yet,o join wantaim PNG LNGProjek, i stap long han bi-long ExxonMobil, Total SAna Oil Search.

Ol dispela kampani em olprojek patna bilong PapuaLNG Projek bihain long Exxon-Mobil i laik baim InterOil.

InterOil i bin painimautbikpela ges tru long Elk-An-telope ges fil na i bin stapolsem opereta tasol Exxon-Mobil i laik baim InterOilwantaim PRL 15.

Taim prais bilong oil nages long intenesenel maketi wok long pundaun, Exxon-Mobil na Oil Search i tok tu-pela i mekim yet winmani,na long mekim bisnis bilongoil na ges long PNG em i nonidim planti mani.

Ol oil na ges kampani ilukim olsem PNG em i klostulong maket bilong ges na oillong Esia na kost bilong ki-rapim projek i no bikpelamani.

Nupela BSP het opis

bai op klostu taim

Grup CEO bilong BSP, RobinFleming.

Prais bilong intanet

bai go daunPRAIS bilong kisim na yusimintanet long PNG em ibikpela mani tasol dispelahai prais bai pundaun i kamdaun.

Menesing Dairekta bilongNesenel Infomesen naKomyunikesen Atoriti(NICTA), Charles Punaha, itok gavman i lukluk longmekim ol samting long dau-nim mani mak bilong kisimna yusim intanet long kantri.

“Mipela i wok longmekim ol samting long dau-

nim mani mak bilong in-tanet. Bai mipela daunimmani mak i kam daun olgetalong 90 pesen,” MistaPunaha i tok.

Wanpela dairekta bilongNICTA, Dokta Bob Horton, itok prais bilong intanet longplanti kantri long wol em iliklik mani tasol PNG em ibikpela mani tru.

Em i tok NICTA i wok longmekim bikpela wok longdaunim dispela hai prais ikam daun.

Page 22: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

ruralindastriP22 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016

TINGTING bilong kamapimol luksave bilong ol samtingwe i no save sting longgraun i kamapim birua longlaip long Papua Niugini nam-bis na ol laip bilong solwara,i mekim ol wokman na wok-meri bilong Amerika Embesilong Pot Mosbi na olmemba bilong PNG OlympikKomiti i go ausait long ai bi-long opis bilong ol yet long

Douglas Strit, Pot Mosbilong Oktoba 5 na wokimbikpela klinap kempen.

Moa long 57 lain i binkamp long kisim ol pipia wehevi bilong ol i olsem 1000kilogrem we i gat ol plastikbeg, ai bilong botol, buaiskin, na ol narapela pipia weol pipel i tromoi nating longarere bilong rot. Ol dispelapipia i bagarapim lukluk bi-

long ol rot na siti na tu ol i goinsait long ol baret o drein, olliklik wara na ol bikpela warana bihain ol i karim i go insaitlong solwara we ol i kilim ollaip insait long solwara.

Pasin bilong tromoi natingol pipia em i bikpela hevi longolgeta hap bilong kantri longol pablik bung ples na ol rotolsem ol spot eria tu. Lusimpipia nating na tromoi pipialong kain kain hap o kukim olpipia em i pasin we olgetalain i save wokim. Tasol dis-pela kain pasin em i bringimbagarap long Turisem, laiplong solwara na em i savebagarapim helt bilong olpipel, ol pis we ol i kaikai inaplong gat ol posin i kam long olplastik, toksik smok i kamlong ol paia bilong pipia i gatol plastik na we ol pipia i bungem i save kamapim ples bi-long ol natnat i karim kiau nabringim sik.

US Embesi i strongimkomitmen long kamap grinna long lukautim envairomeninsait na long arere bilong PotMosbi siti. Em i bin tingtingbilong Grin Tim Stia Komitilong painim ol wok we ol inaplong sapotim long strongimikolojikal konsevesen.

Klinap bilong Oktoba 5 emi kamap bihain long wanpelapresentesen bilong NGOSustainable Coastlines PNGi mekim long ol Embesi wok-man na wok meri. Embesi ilaikim sapotim tingting bi-long “Love Your Coast” luk-luk raun long Papua Niugini,na em i laikim pulim ai bi-long ol pipel i kam long“Klinim Mosbi Kempen” webai ran long Oktoba 17 i golong Novemba 13, 2016.

Nesenel Kepital DistrikKomision tu i helpim longklinim Douglas Strit klinapwantaim plastik beg na olhan glap long ol Embesi laini yusim na tu ol i helpim longkarim ol pipia i go longBaruni damp.

“Klinim envairomen arerelong Embesi long Pot Mosbiem i wanpela wei bilongmipela i laikim kamapim grinkempen,” U.S EmbesedaCatherine Ebert-Gray i tok.

“Tasol moa impoten emlong kamapim toktok bilongol samting we i save bagara-pim envairomen na ol pipelbai i mas save na traim longtromoi gut ol pipia long plesbilong tromoi pipia stret,”em i tok.

U.S. Embeseda, Catherine Ebert-Gray wantaim ol wokman na wokmeri bilong embesi na sampela lain bilong Olympik Komitii wokim klinap long Douglas Street. Poto: US Embesi.

Amerika Embesi ihelpim Pot Mosbikamap grin

Ramu NiCo papa graun laikim K10milien FOAPELA papagraunasosiesen bilong Ramu NikelProjek long Madang provinsi laikim Nesenel Gavmanlong baim ol mani bilongBisnis Divelopmen Grennau, sapos no gat ol i tok baiol i stopim wok bilong RamuNickel Projek.

Long Trinde dispela wik, ol4-pela papagraun asosiesensiaman, Tobby Bare bilongKBK, Peter Tai bilong Inlen,Jeffery Gamrai bilong Kostalna Sama Mellombo bilongBasamuk i askim bilongwanem na nesenel gavmani wok long lukluk gut long olnarapela wankain projeklong kantri long givim ol Di-velopmen Gren na em i woklong givim baksait long

komitmen bilong en longRamu Nickel Projek ol papa-graun.

“Sapos Nesenel Gavman itingting olsem Ramu Projekem i wanpela impoten pro-jek long nesenel ikonomi nalong baileteral rilesensip bi-long en wantaim Sainaorait, i no longtaim mipelabai bagarapim wok bilongProjek.

“Mipela wet long 2006 yettaim pastaim Praim Minista,Sir Michael Somare i binmekim komitmen long givimK20 milien. Ten milien Kina ibin kamaut long yia 2011aninit long Praim MinistaPeter O’Neill tasol nau mipelai laikim narapela K10 milien,”Siaman Tobby Bare i mekim

tok makim olgeta siaman bi-long ol papagraun.

Long wanpela pas ol iraitim i go long Praim Min-ista, Peter O’Neill long Ogas10, 2016, ol 4-pela siaman iaskim Praim Minista longgivim tok orait long gavmani mas putim las K10 milienbilong ol i go long ol 4-pelakampani bilong ol; KBK Ltd,Maigari Ltd, Wass Matau Ltdand Basamuk Entepraisolsem sit mani.

“Ol kamapani bilong pa-pagraun i laikim mani hariaplong resis wantaim ol nara-pela kampani insait longprojek eria na tu long ausait.

“Em bikos planti gutpelabisnis kontrak em ol i woklong givim i go long ol nara-

pela papagraun kampanilong taim bilong konstrak-sen na long taim bilong ol iopim Ramu Nickel Projek,”ol 4-pela siaman i tok.

Ol siaman i tok, ol i nolaikim ol pipel long stopim obagarapim ol wok bilongprojek bikos em i bikpelaprojek bilong kantri na ol ino laikim gavman na kantribai lusim bikpela mani longdispela.

Ol siaman i tok, mani i masgo insait long Mineral RisosAtoriti long ol i brukim natilim mani i go long ol ol 4-pela papagraun kampani nai no long ol kam man na olnarapela ejen bilong ol nara-pela papagraun kampanilong ausait.

KBK LOA Siaman, Tobby Bare i toktoklong taim bilong tok promis seremoni.

Hap graun namel long tupela strit long Pot Mosbisiti arere long U.S Embesi i bagarap tru long pipia.

Dispela hap graun em i bin doti nogut tru tasol ol wokman na wokmeri bilong AmerikaEmbesi wantaim Embeseda i klinim na em i kamap klin olsem. Poto: Amerika Embesi.

Page 23: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

SAUT Afrika i kamap winanamba foa taim egensim olAustralia long wan de inte-nesenel kriket resis.

Ol i bin daunim ol Aus-tralia taim kepten bilong ol,Faf du Plessi, i topim skoawantaim 69 ran insait long6-pela wiket win.

Kyle Abbott i kisim 4-pelawiket taim Australia bowlimaut 167 insait long 36.4 ova,na i kam klostu long ol SautAfrika.

Pilai i kamap strong we oli sasim pilaia bilong Aus-tralia, Mathew Wade, bikosem i paitim Tabraiz Shamsibilong Saut Afrika long elbobilong em long taim em i ranlong ining bilong Australia.

Ol i bin sasim tupela wan-

taim long brukim lo bilongIntenesenel Kriket Kaunsil(ICC).

Long wankain taim, ol ibin sasim ol narapela pilaiatu long brukim wankain lo.

nrlnawolspot Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P23

Ol top eit NRL tim i les long pilai Wol Kap salens

Melbourne Storm bai no inap resis long Wol Kap Salens rana ap resis. Poto: Getty Images.NESENEL Ragbi Lig baipainim hat taim liklik longpainim wanpela tim baimakim ol long Wol Kapsalens rana ap resis bikos oltop eit tim i les long stap in-sait long resis bai kamaplong Februeri.

Ol NRL premia, CronullaSharks, i stap long bungim olWagon, husat i Sempion bi-long Supa Lig long UK na olrana ap long NRL resis, Mel-

bourne Storm, i no amamaslong joinim bikos, NRL sisenbai stat bihain long wanpelamun long Wol Kap Salens.

“Mipela i gat sampelabikpela wari long i go longnarapela sait bilong wol in-sait long tupela wik taimNRL sisen bai stat bikos dis-pela em i traim resis,” Sif ek-seketiv bilong Storm, DaveDonaghy, i tok.

Ol poro tim husat i bin go

long fainal, Canberra Raider,North Queensland, BrisbaneBronco, Penrith Panther,Canterbury Bulldog na GoldCoast Titan i no amamaslong dispela resis.

Tasol, ol Sydney Rooster ibin resis long Wol KapSalens rana ap resis longFebrueri 2016, we ol i bindaunim ol St Helens, 38-12,i ken sapotim wari bilongklap na stap baksait long ol.

Bennett i bungim pait bilong O'Loughlin

Kosa bilong Inglan, Wayne Bennett, bai lusim kepten, Sean O'Loughlin, long Foa Nesen resis,bikos klap bilong Sean, Wigon, i les long lusim em. Poto: Getty Images.KOSA bilong Inglan, Wayne Bennett, i bungimpait bilong kepten bilong Inglan, SeanO'Loughlin, taim em i haitim wanpela bagarapem i bin kisim long join bilong em na em i laikpilai long gren fainal resis bilong Wigan.

Na, klap i laikim O'Loughlin long stap autlong tonamen.

Tasol, Sean i tok, “Mi tok tru olsem mi nobin tokim wanpela lain long dispela yet.

“Mi kam gut insait long gem na dispela

em i toktok mi bai toktok wantaim husatlain bai stap insait long seleksen.”

Log wankain taim, Taulima Tautias i tok,em bai askim ol bipo tim poro bilong em,Cronulla Shark long go isi wantaim em longWol Kap Salens.

Ol Wigan Supa Lig wina i bin pilai 33 gembilong ol Shark long 2010 na 2011 na nauem tupela poro bai pilaia long pri sisen longyia i kam.

Wigan i daunim ol Warrington

Liam Farrell bilong Wigan i kisim Man ov da Mets long Supa Lig resis, i brukim banis bilong olWarrington na i putim namba wan trai bilong ol Wigan long gren fainal resis.OL Wigan i daunim ol Warring-ton long Supa Lig gren fainalresis na ol i lukluk long pilaiWol Kap Salens long Sydney.

Nau ol bai salensim ol NRLpremia, Cronulla Shark, longWol Kap Salens long SautenKros Stediam (SCS).

“Mi ting olsem yumi bai golong hap na bai gat pri sisenbung,” winga pilaia bilong ol

Wigan, Lewis Tierney, i tok.“Mipela bai go long Aus-

tralia na pilai egensim olnamba wan tim long NRL baikirapim tingting bilongmipela moa.

Faiv eit bilong Wigan,George Williams, i tok moaolsem, “Mi harim olsem olCronulla i laik kam long hiana mipela i laik go long hap.

Sapos ol i kam long hia longFebrueri, klaut bai pasimples na ol bai no inap laikimdispela.”

Long wankain taim, NRLgren fainal rana ap, Mel-bourne Storm, i les long pilaiWol Kap rana ap resis narana ap bilong Supa Lig grenfainal, Warrington, baipainim wanpela birua tim.

Saut Afrika daunim Australianamba foa taim

Kyle Abbottt i rausim Aaron Finch na David Warner longnamba wan tupela ova bilong em. Poto: Gallo Images.

LAVIAI Nielsen, 400 mitarana bilong Briten i karim kitbilong Jessica Ennis-Hill longtaim bilong heptathlon longLondon 2012, i laikim ol lainhusat i laikim helpim emlong 2017 Wol Etletik naPara Etletik Sempionsip longsalim pas i kam bipo longOktoba 16.

“Dispela wok bai salim yu-pela i go paslain long woliven bai kamap long UK,”Nielsen i tok.

“Mi ken mekim gen, sapos

mi no tingting long resis.”Moa long 24,000 lain i

soim amamas bilong ol nasalim pas i kam bihain longregisresen i stat, na husat ilaik long salim pepa i kamem i gat taim i stap inap longSande nait, 16 Oktoba.

Ol seleksen bai pinis bipolong pinis bilong 2016 na olbai tokaut long stat bilong2017.

“Long 2012 LondonOlimpik resis, mi bin ransampela liklik mita bihain

long Jessica taim em i kamapnamba wan long resis.

“Long dispela taim, mitingting long resis olsem,”Nielsen i tok.

Long namba wan taim, tu-pela sempionsip bai kamaplong wankain siti longwankain yia.

“Mi laik tokim olgeta lainolsem ol lain husat i kenkarim kit long dispela taimem ol bai luksave long nu-pela samting long laip bilongol,” Nielsen i tok.

Las sans i stap long joinim volantia program

GB 400 mita rana, Laviai Nielsen, i karim kit bilong Jessica Ennis-Hill long London 2012 Olimpik resis.

Page 24: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

ramunicoP24 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016

135 KM Slurry Pipeline135 KM Slurry Pipeline

KBKMining

BSKRefinery

Prodaksen mak goantap tasol hevi bilong

mani stap yet

PRODAKSEN bilong intami-diate haidroksaid prodak bilong Ramu NiCo (MCC) ibin brukim nupela rekot genlong mun Septemba wan-taim prodaksen mak ikamap olsem 95.2 pesen.

Ripot i kamaut long Kam-pani i soim olsem dispelagutpela prodaksen mak emnupela rekot bihain longProjek lod komisining longmun Septemba 2012.

Kampani i tokaut olsemtotal MHP prodaksen em7,100.49 tan, na metal nikelem 2,637.87 tan na metalkobalt em 264.45 tan.

Kampani i tokaut olsemlong mun Septemba ol wok-man na menesmen i wokwantaim strongpela tingtinglong sait long wokim pro-daksen i go stret na bringimap mak bilong prodaksen nagutpela menesmen. Olsemna bihainim dispela wokmak, Kurumbukari Main naBasamuk Rifaineri i wokstrong tru na kamap wan-taim dispela gutpela mak bi-long prodaksen long munSeptemba.

Antap long en tu em woklain i daunim kost bilong pro-daksen long KurumbukariMain na Basamuk Rifaineritu em go daunbilo stret.

Maski olsem prodaksenbilong Ramu NiCo i go antapKampani i tokaut olsem emi stap yet long taim nogutlong sait long mani. Dispelaem bikos nikel prais longwol maket em daunbilo truna kost bilong prodaksenlong Kampani em antap tru.Moa long en tu dinau emKampani i gat long mun Ok-toba bai go mak olsem US$

11 milien. Olsem na bikpelasamting Kampani laikim imas kamap em long gutpelawok long sefti na gutpelamenesmen wok mas kamapwe bai no ken weistim nabagarapim ol samting bi-long wok.

Long ol mun i kam, RamuNiCo (MCC) menesmen timi putim kamap wanpela op-eresen o wok prinsipol o lowe i go wantaim sefti longwok-ples, wok operesen webai kamapim moa wok, nagutpela prosesing na gut-pela meintenens wok.

Ol wok we i mas bihainimstronpela lo long Kurum-bukari Main, em long main-tenens bilong wasing plentna benefisiesin plen. Ol dis-pela bai kamap bihainim ranbilong prodaksen na pro-daksen plen. KBK Main bailukluk tu long haidro-slusingna holim moa slari i gat nikelna kobalt graun long en, nano ken wasim nating i go.

Wok long Basamuk Ri-faineri bai lukim menesmeni putim kamap kontrol longol tempretsa o hot i kamaplong ol autokleiv na daunimmak bilong ol esid na pasinbilong yusim laim slari longneutrolaisesen seksen nastrongim ikwipmen patrolna meintenens long EsidPlent na bringim go antapmak bilong salfa melting. Ollain husat i wok long waraeria mas oltaim klinim saitsait bilong Yaganon riva nakamap stret wantaim makbilong prodaksen na ol lainlong Laimston Seksen maswok strong long brukimston na bringim i go longkrasing eria.

Maining operesen long Kurumbukari Main

Ol wokman wokim drilinglong KBK Main.

Ol HPAL trein long Basamuk Rifaineri.

Bikpela sip redi long karim MHP.

Ol MHP beg wet long go antap long sip long go ovasis.

Page 25: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P25spotnius

PNGOC na IBS i redim rot bilong ol etlit bihain long spotINSAIT long planti yia, golmedal wina bilong PapuaNiugini, Dika Toua, i kamapnamba wan long spot bilongem, weitlifting long PNG, nai resis long ol bikpela levelinsait long wol.

Em i bin givim olgeta taimbilong em long wanpelasamting i bikpela long emyet na i amamas long winlong nem bilong kantri bi-long em.

Toua i no gat wanpelanogut tingting bihain longspot laip bilong em, nogat.Em i luksave olsem, wanpelataim, amamas, glori, treningna resis bai pinis na nupelasalens bai kamap.

Dispela em i wanpela hattaim we planti etlit bilongPNG i save bungim bihainlong ol i save stap insait longspot. Na em i save kamap bi-hain long laspela resis bilongol na ol i save kam bek longhaus, ol i nogat sans long gobek gen long pilai graun.

Taim dispela de i kamap,Toua na ol narapela wankainetlit bai nidim ol narapelasamting long mekim bilongol yet na famili.

Dispela em i no wanpelawari aninit long Etlit Ekse-lens Program (AEP) we em isapotim Institut bilong Bis-nis Stadi (IBS) aninit longPapua Niugini OlimpikKomiti (PNGOC).

IBS i luksave olsembikpela lida long redim ekse-lens long edukesen, trening,risets na em i bin bikpelapatna bilong PNGOC aninitlong sapot bilong em longTrukai Fan Ran.

Em i aninit long dispelapatnasip we ol i binkamapim Etlit Ekselens Pro-gram (EAP) bilong ol yang-pela etlit.

Program i lukluk long givimsans long ol yangpela etlit bi-long PNG long kisim gutpela

kwalifikesen long edukesenaninit long Diploma na Seti-fiket kos bilong IBS.

Dispela kwalifikesen longedukesen bai strongim ollong kamap gutpela profe-senel manmeri bihain longspot laip bilong ol.

Toua i luksave long dis-pela bihain long em i maritna gat pikinini.

“Mi luksave olsem, wan-pela taim mi bai no inaplong resis moa, na lukluklong ol narapela samtinglong mekim bihain long spotlong lukautim mi yet nafamili bilong mi,” Toua i tok.

Em i tok, program i helpimem long bikpela wei bilongdivelopim nupela skil wedispela bai strongim emlong painim wanpela wok.Em i tok tenkyu long IBS naPNG Olimpik Komiti long ol iluksave na stretim welfe bi-long ol etlit bilong PNG bi-hain long spot.

Ekseketiv Dairekta bilongIBS, Edward Silva, i tok, IBS isave bilip long divelopimplanti save manmeri bilongPapua Niugini na kon-tribusen bilong ol long dis-pela em ol i save redimkwaliti edukesen long olpipel bilong kantri.

“Dispela kantri i kenkamap namba wan longikonomi long wol sapos ol idivelopim planti save man-meri. IBS i traim long joinimdispela rot na i save skulimol sumatin long ol narapelalevel,” Silva i tok.

“Dispela em i namba wanas tingting long wanem, IBSi laik go insait long bisnis bi-long ekademi na edukesen,tasol yumi laik kamap nara-pela kain na kamapimbikpela spes long dispelakain ektiviti.

Seketeri Jenerel bilongPNGOC, Auvita Rapilla, i toketlit em ol spesel pipel husat

i gat laik na kantri bilong olna i givim planti taim long olwan wan eria bilong spot oli stap long en.

Ol etlit i gat wan wan astingting long pilai spot. Sam-pela i save makim pinis longpilai, sampela i save pilaibikos ol i save painim hattaim long laip bilong ol nasampela i save pilai bikos oli no save kisim gutpelaedukesen.

“Papua Niugini OlimpikKomiti i toktok strongolsem, ol yangpela etlit bi-long PNG i mekim gut longpilai graun na long laip bi-long ol tu.

Ol narapela etlit husat i goaninit long dispela programem liklik susa bilong DikaToua na poro weitlifta bi-long em, Thelma wantaim oltim poro, Lorraine Harry naToua Udia na wantaim etlitbilong futbal, Abel Redenut.

“Skolasip em i bikpelasamting long yumi ol etlit nadispela i givim mipelanamba tu sans long soimolsem mipela i kamapnamba wan spot na longedukesen tu.

“Mi tok tenyu longPNGOC na IBS long dispelaskolasip,” Redenut i tok.

IBS em i longpela taimpatna bilong yia Trukai FanRan bilong PNGOC na i savereisim planti mani long ol etlitbilong Tim PNG husat i savego resis long Pasifik, Komon-welt na Olimpik Gems.

Aninit long dispela sapot,5-pela lain long kantri i gatsans long satdi long wanwan yia insait long siks munsetifiket program we IBS isponsa long Pot Mosbi.

Ol 5-pela laki wina ol i binmakim ol long dro em ol ibin pulmapim ol pepa na igo givim long taim bilongTrukai Fan Ran iven long dis-pela yia.

Gol Medal wina bilong Papua Niugini, Dika Toua, i kamap namba wan long spot bilong em,weitlifting long PNG, na i resis long ol bikpela level insait long wol.

Kopret 9s i pinisim raun 1 na 2KOPRET 9s Ragbi Lig resis bi-long 2016 i pinisim raunnamba 1 na 2 resis long laswik Sande long Nesenel Fut-bal Stediam, Pot Mosbi.

Long resis i kamap longmoning taim em, PNG Portsi daunim ol Bishop Brothers,10-6, Spidertek i daunim olEFM, 26-0, Sunrise i daunimol Digicel, 8-4, SentralProvinsal Gavman i daunim

ol AES, 18-6, na FuneralHome i daunim ol Price Wa-terhouse Cooper, 16-8.

Ol resis long apinun em,Spidertek i daunim ol BishopBrothers, 16-0, SentrelProvinsal Gavman i daunimol Digicel, 20-8, Sunrise idaunim ol AES, 28-20, PriceWaterhouse Cooper i dau-nim ol Finance, 6-4, na ANGi daunim ol Finance, 18-10.

Ol fainal bilong dispela resisbai kamap long dispela wiken.

Ol kap wina bai kisimK4,000 prais mani na ol ranaap bilong kap bai kisimK2,500, plet wina bai kisimK,2000 na rana ap bai kisimK1,500, bowl wina bai kisimK750 na rana ap bai kisimK500 na penent wina baikisim K450 na rana ap baikisim K300.

VML Australia i patna bilong RLWC2017RAGBI Lig Wol Kap 2017(RLWC2017) i makim VMLAustralia olsem opisal dijitalpatna bilong tonamen.

Olsem opisal dijital patna,ol wok bilong VML olsemgivim ol ki dijital aset wan-taim websait na aplikesenbilong tonamen em ol baitokaut long Oktoba 2016long enroid na IOS divais nasosel midia plen.

Websait bai redim olsapota wantaim rot bilongbaim tiket, diteil bilong gemna tim infomesen bilongtonamen.

Jenerel Menesa Komesalna RLWC2017, RohanSawyer, i tok, “Taim intene-senel iven bilong spot baikamap, dispela bai mekim isilong ol sapota i ken kisim olinfomesen bilong Ragbi LigWol Kap 2017 long websait.

“VML Australia i gat

namba wan trek rekot longgivim aut wol klas dijital so-lusen we ol sapota i ken isilong yusim dispela na kisimol infomesen.

“Mipela i amamas longpatna wantaim tim longVML na mipela bai tokautlong websait bilong tona-men, RLWC2017.com, bi-hain long dispela mun.”

VML em i namba wan diji-tal kontent na teknoloji oge-naisesen we i save givim autol nupela maketing solusenlong wol na ol i gat klostulong 30 opis na moa long2500 wok lain. VML i gatnamba wan spot kastomaolsem NRL, IntanesenelOlimpik Komiti, Rip Curl naGatorade.

Menesing Dairekta naECD bilong VML Australia,Aden Hepburn, i tok,“Mipela bai no inap long

amamas tumas long patnawantaim Ragbi Lig Wol Kap-long kamapim dijital nasosel ekspiriens bilong ol.

“Ol i gat gutpela tim namipela i gat gutpela plenlong givim dijital ekspirienslong mobail, desktop nasosel bilong tonamen.

“Dispela patnasip i kamapantap long ekspiriens wemipela i kamapim taimmipela i wok wantaim NRLlong sampela yia i go, namipela bai mekim wok bilongmipela klostu taim long dis-pela bikpela iven bai kamap.”

Ol i bin makim 11 tim pinisna ol bai makim fainaltripela tim bihain long YuropKwalifaing Tonamen baikamap long Oktotoba naNovemba long dispela yia.Ol tim husat i resis yet emWales, Ireland, Rasia, Ser-bia, Itali na Spein.

Fowod bilong AES i ran egensim ol Sunrise. Ol Sunrise i daunim ol, 28-20.

Ekseketiv Dairekta bilong IBS, Edward Silva, i toktok.

Page 26: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

P26 Wantok Oktoba 13 - 19, 2016 spotsnius

Talidig bai lukautim 2018Sumkar spot tonamen

James G. Kila i raitim

SIAMAN bilong Sumkar dis-trik spot tonamen longMadang, Atis Deme i tokautolsem 2016 Sumkar distrikspot tonamen bai kamaplong bikples long Talidig.

Em i tokaut long dispelalas wik long Kinim stesinlong Karkar Ailan we spottonamen bilong dispela yia ibin kamap.

Fainal bilong soka i lukimUbi Hills bilong Kavailo spotasosiesen i kamap sempionbihain long ol i winim Sum-bar bilong Talidig spotasosiesen. Ol i winim tropiwantaim K1500 na Sumbar iwinim namba tu ples tropiwantaim K1,000. Namba triples i bin go long 2MK Klapbilong Mamoke long KarkarAilan, na namba foa ples ibin go long Bisel bilong Bira-nis ples long bikples.

Deme i tok, tonamen longdispela yia i bin gat 38 sokatim olgeta, na ol i brukim ol igo long 4-pela pul we i lukim8-pela i go insait long kwata

fainel na ol wina i go longsemi fainel na gren fainel.

Fainel bilong dat resis ilukim Sea Waves bilongKuseng viles long NCR iwinim kap. Namba tu plesem Wagaben na namba triem Traim Tasol. Namba foaples i bin go long GalsanHunters bilong Komoria viles.

Volibal fainel i lukim Irasabilong ples Mirap long NCR iwinim Sum Wan bilongBanab na i winim K800. SumWan i kisim tropi na K600, nanamba tri ples i go long YoungGuns bilong Basken viles nanamba foa ples em Bisel bi-long Biranis viles long NCR.

Volibal fainal bilong olmeri i lukim Sumbar bilongTalidig i winim fainel egen-sim Sum Wan. Sumbar iwinim K800 wantaim tropi,na Sum Wan i kisim K600 natropi. Namba tri ples i bin golong Sum Tu, na namba foaples i bin go long ol meriIrasa bilong Mirap viles,husat i kisim K400.

Long tas futbal, tupela timi bin go long fainel we i lukim

Karkum wantaim Kados 1 bi-long Bunu viles i salens.Kados bin winim fainel na ikisim K800 prais mani na olboi Karkum i kisim K500.

Long basketbal fainel longtonamen bilong ol man ilukim Bar i kamap sempionna i winim tropi wantaimK800 kes mani. Namba tuples em Sobilara husat ikisim tropi wantaim K600,namba tri em Kidoga bilongKarkar na namba foa emIrasa bilong Mirap viles longNCR husat i kisim K400.

Fainal bilong ol meri longbasketbal i lukim ol meri bi-long Megiar viles Sobilara ikamap sempion na winimtropi wantaim K800, na timkamap namba tu ples em Yu-naitet Sistas bilong Bangmeviles long Karkar Ailan i kisimtropi wantaim K600.

Deme i tokaut olsemtonamen long dispela yia ilukim soka putim 38 tim, dati putim 20 tim, na volibal nabasketball i lukim 20 tim.Tas ragbi tasol i lukim 5-pelatim i salens.

Ubi Hills i sempion bilong Sumark distrik soka tonamen.

SUSA i stat raun long ol skul long Pot Mosbi

Simbol o sain (mascot) bilong FIFA Anda 20 World Cup resis bilong ol meri, Susa, wantaim olsumatin bilong St. Theresa Praimeri Skul.

OPISAL simbol o sain (mascot)bilong 2016 FIFA Anda 20 WolKap resis bilong ol meri, Susa,i stat raun long ol skul longPot Mosbi long Oktoba 4.

Namba wan skul em i golukim em St. Therese Pri-mary Skul we moa long 100praimeri skul sumatin na oltisa bilong ol i welkamim em.

Lukluk raun bilong Susabai pinis wantaim FIFA '11bilong Helt' Legacy Programwe nau ol i ranim long 26skul insait long Nesenel Kap-ital Distrik.

Het tisa, Misis ChristineTsuga, em i namba tu meripresiden bilong Pot Mosbi

Soka Asosiesen i amamas nai tok, em i sans bilong ol skuli lukim Susa skul bilong ol.

Em i tok dispela em inamba wan taim bilong oltisa na sumatin long lukimsimbol bilong tonamen na oli amamas long Susa i kamlukim ol long skul bilong ol.

“FIFA Anda 20 Wol Kapresis bilong ol meri i promo-tim futbal namel long olmeri na long wankain taim,em i promotim ol toktok bi-long jenda ol pait egensim olmeri na strongim ol merilong brukim ol toktok bilongwan wan kalsa long skul nalainim disiplin o gutpela

pasin,” Tsuga i tok.Em i tok moa olsem PNG i

gat bikpela sans longbringim dispela kain intene-senel tonamen i kam longkantri bikos dispela i putimPNG long mep bilong wol napromotim ol divelopmen bi-long futbal long kantri.

Ol sumatin bilong St.Theresa Praimeri Skul iamams long Susa i go lukimol long skul bilong ol na ol ilukluk long lukim dispelaresis bai kamap long No-vemba.

FIFA Anda 20 Wol Kapresis bilong ol meri baikamap long Novemba 13 i

Ol wok bai redi bipo long resis bai statEKSEKETIV Dairekta bilongPNG Spot Faundesen, PeterTsiamalili Jnr i tok, ol woklong Bava Pak na PNG FutbalStediam em ol bai pinisimna redi bipo long FIFA Anda20 Wol Kap resis bilong olmeri bai stat.

Tsiamalili i toktok taim olmemba bilong InfrastraksaProjek Stiaring Komiti (IPSC)i go lukim tupela hap bilongpilai long las wik olsem ol i

save bung long wan wan wik.Ol IPSC memeba em ol

namba wan teknikal opisalolsem Dipatmen bilong Treseri, Dipatmen bilongFainens, Dipatmen bilongNesenel Plening, SentralSaplai Tenda Bod (CSTB), naFIFA Lokal Ogenaising Komiti.

Bung i save kamap longwan wan wik em longstrongim ol sapot bilong gav-man ogenaisesen na ol kon-

trekta long ol hap bilong wok.“Dispatmen bilong Fai-

nens, Treseri na Plening iputim han i go antap longsapotim dispela wol resis.

“Long dispela taim, Ne-senel Gavman bai fandimmani em bikpela nid. Dispelabai strongim mipela longbungim taim bilong pinis bi-long ol wok insait long 30 dena ol gem i ken redi longresis,” Tsiamalili i tok.

PNGOC i rausim Taekwondo PNGPAPUA Niugini OlimpikKomiti (PNGOC) i rausimTaekwondo PNG olsemmemba bilong en. Dispelabai namba tri taim ol irausim Taekwondo federe-sen long malolo.

Bod bilong Papua NiuginiOlimpik Komiti i mekim dis-pela disisen long Otktoba 3,we ol i lukim olsem Taek-wondo PNG i no bihainim olmembasip lo bilong PNGOC.

Ol memba bilong PNG ibin luksave long disisen bi-long Bod na ol bai i gat Spe-sel Jenerel Miting o bunglong Novemba 5, 2016 longPNGOC Konfrens rum longmakim nupela opisa longNesenel Federesen.

PNGOC i wok klostu wan-

taim Wol Tekwondo Fe-dresen (WTF) aninit long Os-enia Taekwondo Yunion(OTU) long kamapim genNesenel Federesen longstrongim Taekwondo PNGwok aninit long lo we WTF ilaikim na bungim ol mak welo bilong PNGOC i putim.

Presiden bilong PNGOC,Sir John Dawanincura, i tok-tok long ol bai makim ol nu-pela ekseketiv long bung nai tok, “Ol i rausim Taek-wondo PNG i soim olsem,husat lain i stap insait longspot i mas i gat bel hangrelong lukluk long bihain bi-long Taekwondo na makimol gutpela lain long bringimspot i go het.”

Presiden bilong OTU, John

Kotsifas, i tok moa olsem,“OTU i laik lukim ol gutpelalain long kamap nupela ek-seketiv na lukautim Taek-wondo spot gut na i kenkamap bikpela long PNG.”

Ol memba i afilieit wantaimTaekwondo PNG i ken ringimPNGOC stret long teleponnamba 3251449 o 3230114,long kisim moa tok save longSpesel Jenerel Miting, na i noaninit long ol narapela klap oasosiesen, nogat.

PNGOC i lukluk gen long ollo bilong en, na i tok savelong memba bilong NesenelFederesen long bihainim gut.

Bihainim lo i ken bringimspot i go long nupela levelna ol i laikim olgeta NesenelFederesen long bihainim lo.

Lamana Hotel na Beachside

Brasserie bai redim VIP kaikai LOKAL Ogenaisin Komiti i amamas longtokaut olsem kontrak bilong kukim kaikai bi-long ol VIP bai kam long 2016 FIFA Wol Kapresis bilong ol meri.

Ol i bin sainim VIP na Kopret ketaring kon-trak long Tunde wantaim tupela bikpelahotel na restoren long Pot Mosbi.

Lamana Hotel na Beachside Brasserie bairedim hai kwaliti kaikai na ol wara long ollokal na intenesenel VIP na Kopret lain aninitlong tripela wik tonamen bai stat long munNovemba.

Sif Ekseketiv Opisa bilong Lokal Ogenais-ing komiti, Seamus Marten, i tok, tupela

kampani i winim olgeta mak bilong FIFA longsait bilong kaikai long teist tes sesen.

“Wol bai kam long PNG, na em i bikpelasamting long ol kuk bai redim ol spesel makna tu, givim gutpela kaikai long ol lain baikam long narapela kantri,' Marten i tok.

Tupela kampani wantaim i gat inap ek-spiriens long kukim kaikai long wei tupela ibin mekim wankain wok long taim bilong2015 Pasifik Gem.

Asisten Menesa bilong Lamana Hotel,Jacquie Simons, i tok tenkyu long Lokal Oge-naising Komiti long givim ol sans long kukimkaikai long taim bilong soka resis.

Page 27: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

spotpoto Oktoba 13 - 19, 2016 Wantok P27

Tim Hebou PNG Barramundis. Poto: Kriket PNG.

Bets man bilong Hebou PNGBarramundis i sekhan longpilaia bilong Western Grit.Poto: Kriket PNG

OL DAI HAT SAPOTA Wan wan spot i gat olsapota insait long PNG nataim bikpela pilai kamap, olbai go na sapotim. Ol wanwan tim tu gat ol sapota bi-long ol na taim ol pilai bai oldispela save bihain ol i golong pilai graun long sapo-tim long ol.

Planti ol bikpela pilai i

kamap long Pot Mosbi longmun i go pinis olsem, bikpelaragbi pilai namel long PNGPMs 13 na Australia PMs 13.Dispela bikpela pilai i pulimplanti sapota bilong PNG naAustralia.

Volibal Sempionsip tu i binkamap long Pot Mosbi naplanti ol tim long ples autsait

long Mosbi bin kam pilai longdispel taim. Ol sapota bilongol tu i bin lusim ples long kamsapotim tim bilong ol.

Wantok Niuspepa kameraman bin stap long ol dispelabikpela pilai na kisim potobilong ol sapota na ol fen bi-long ol pilaia husat i bin pilailong dispela taim.

Ol fen bilong Willie Minoga i holim pasim em na amamas bihainlong pilai i pinis namel long PNG PMs 13 na Australia.

Ol sapota i save mekim kain kain stail long sapotim tim bilongol olsem dispela yangpela meri i danis na singsing wantaim,taim tim bilong em i skoa long volibal sempionsip.Ol poto: Nicky Bernard.

Ol dai hat fen bilong wanpela pilaia bilong Australia PMs 13 i amamaslong holim skin bilong em na i laikim givim basket long em.

Ol sapota bilong Volibal i apim plak bilong tim bilong ol i skoa.

Page 28: Wantokwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok...mana na i bin stadim pilosopi na tioloji. Long yia 1985 ol i makim em i kamap pris. Em i bin mekim ol wok misin long Asdiosis

Namba 2196 Oktoba 13 - 19, 2016

HHaaooddaa ii kkaammaapp sseemmppiioonn lloonngg ddaatt rreessiissELIZABETH Haoda bilongMadang na Nu Ailan Provinsi kamap sempion long datresis bilong ol meri longTabubil.

“Long taim namba wandat pilaia bilong sisen i stat igo inap long pinis bilong en,yu mas i gat gutpela tingt-ing, lukluk gut, na disiplin.Sapos yu gat ol dispelatripela samting, olgetasamting bai isi,” Haoda i tok.

Tabubil Gazebo DatAsosiesen (TGDA) i bin kolimLiz olsem meri pilaia bilong yialong presentesen bilong grenfainal resis bikos em i soimnamba wan kala bilong emlong stat bilong 2016 sisen i goinap long pinis bilong en.

Sempion bilong TGDA ikisim prais long tripela eriaolsem hai skoa-140 longraun 2, hai sek aut-96, plantisek aut- 17 taim na pilaia bi-long yia 2016 sisen.

“Mi gat bikpela amamaslong kolim mi pilaia bilongyia long resis bilong olmeri,” Haoda i tok.

“Mi bin stat pilai dat longyia 2008 na mi save salen-

sim sampela senia pilaialong ol dispela yia, tasol mino save lusim, nogat.

“Long ol stat bilong nu-pela sisen long nupela yia,mi save mekim gut yet longtromoi na sek aut, na nauem mi kam kamap long dis-pela mak. Mi kisim dispelaprais long nem bilong manbilong mi, Jack, long em i nosave malolo long givim tren-ing long mi, nogat. Na tu,long nem bilong ol pikininibilong mi long sapot na taimbilong ol,” Elizabeth i tok.

Liz na Jack i go pas long olIce Breaker na pinisimnamba 4 ples wantaim 20poin bihain long raunnamba 15 bilong resis. Ol iwinim 10-pela resis na luslong 5-pela resis, na i kwali-fai long top eit fainal.

Long kwata fainal, ol IceBreaker i daunim ol DiwaiPiston, 7-6, tasol ol Dima-neng i bin daunim ol, 7-3,long semi fainal.

“Tru mi bin mekim gut, nadispela i strongim tingtingbilong mi na tim bilong mi,Ice Breaker. Na, mi bilip

olsem, long 2017 ais baibruk na mipela bai go longgren fainal,” Liz i tok.

“Yumi gat liklik namba bi-

long pilaia long tim, tasol migat olgeta as tingting longbilipim tim bilong mi bikosmipela i bin mekim gut.”

Elizabeth Haoda, man bilong em, Jack, wantaim olpikinini bilong ol, Dorrah i gat 3-pela krismas,Jamie Lee i gat 13 krismas na Anthony i gat 15 kris-mas, i bung wantaim na soim ol awod Liz i winim.