Tercüme/Translation/ Hadis: Kaynağı ve Gelişimi

TercuumlmeTranslation

Hadis Kaynağı ve Gelişimilowast

Harald MOTZKIlowastlowast

Ccedilev Dilek TEKİNlowastlowastlowast

Muumlsluumlmanlar kelime anlamı ldquohaberrdquo olan hadis terimini hem [Hz]lowastlowastlowastlowast Mu-hammed Peygamber veya onun arkadaşları (sahabe tekili ise sahacircbicirc) hakkın-daki bir rivacircyet1 iccedilin hem de tuumlm hadis kuumllliyatı veya boumlylesi hadis tuumlrlerini ifade etmek iccedilin kullanırlar2 Tam bir hadis bir metin ve nakil yolu hakkında bilgi veren bir isnaddan yani haberin kendisiyle bir goumlrguuml tanığına veya en azından daha oumlnceki bir otoriteye geri goumltuumlruumllduumlğuuml raviler zincirinden oluşur Hadis tanımlaması sahabeden sonra yaşayan kimseler hakkındaki haberler iccedilin de kullanılır ve Hadisle alakalı ortaya ccedilıkan sorunlar onlara da uygulanır

Hadislerin muhtevaları muhteliftir Hadisler [Hz] Peygamberrsquoin ilk halife-lerin ve diğer sahabenin hayatındaki tarihicirc olayları anlatırlar ve iman ibadet hukuk ahlak Kuran tefsir ve benzeri konularla ilgili goumlruumlşler ve ameller hak-

lowast Bu tercuumlme Harald Motzkirsquonin editoumlrluumlğuumlnuuml yaptığı Hadīth Origins and Developments (Al-

dershot Ashgate 2004) adlı kitaba yazdığı giriş yazısının ccedilevirisidir lowastlowast Prof Dr Harald MOTZKİ 1948 yılında Almanyarsquonın Berlin eyaletinde (Reinickendorf)

doğdu İslacircm İlimleri Karşılaştırmalı Dinler Tarihi Sacircmi Diller Tevrat ve Tarihccedilesi gibi ko-nulardaki araştırmalarını Bonn Paris ve Koumllnrsquode suumlrduumlrduuml Masterını 1974 yılında doktora-sını 1978 yılında Bonn Uumlniversitesirsquonde tamamladı Almanyarsquonın Freiburg şehrinde bulunan Tarih Antropolojisi Enstituumlsuumlrsquonde akademik danışmanlık (1979ndash1983) Hamburg Uumlniversi-tesi Yakındoğu Kuumlltuumlr ve Tarihi Enstituumlsuumlrsquonde asistanlık (1983ndash1989) yine aynı uumlniversitenin İslacircm İlimleri Bilim Dalırsquonda Doccedilentlik (1989) Yakındoğu Kuumlltuumlr ve Tarihi Enstituumlsuumlrsquonde profesoumlrluumlk (1989ndash1991) goumlrevlerinde bulundu Halen 1991 yılında goumlreve başladığı Hol-landarsquoda bulunan Radboud Uumlniversitesi Ortadoğu Dilleri ve Kuumlltuumlrleri Enstituumlsuumlrsquonden emekli olmuştur Genellikle Almanca ve İngilizce olarak yayımladığı ccedilalışmalarını erken doumlnem İslacircm hukuku hadis İslacircm toplumunun sosyal yapısı gibi konularda devam ettirmektedir Yazarın yayımlanmış pek ccedilok kitabı ve makalesi bulunmaktadır

lowastlowastlowast Arş Goumlr Karadeniz Teknik Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Temel İslam Bilimleri Boumlluumlmuuml Ha-dis Anabilim Dalı dilektekinktuedutr

lowastlowastlowastlowast Koumlşeli parantez iccedilerisindeki saygı ifadeleri tarafımızdan eklenmiştir 1 Ccediloğu ccedilağdaş Muumlsluumlman ve bazı Batılı yazarlar ldquorivacircyetrdquo terimini Hz Peygamberrsquoden gelen-

lerle kayıtlamıştır 2 Bu durumda bu makalede tanım buumlyuumlk harflerle yazılmıştır

Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) ________________________________________________________

104

kında bilgi sağlarlar Bu yuumlzden hadisler sadece hadis kuumllliyatı denilen kaynak-larda değil [Hz] Muhammedrsquoin hayatına hasredilmiş teliflerde (sicircret ve me-gazi literatuumlruuml) erken doumlnem İslacircm tarihi nakillerinde Kuran tefsiri uumlzerine yapılmış akademik ccedilalışmalarda fıkıh kitaplarında ve tabakatlarda da yer al-maktadırlar Son bahsedilen konular bu serinin diğer boumlluumlmlerinde ele alın-mıştır bu cilt ise sadece ana hatlarıyla Hadis araştırmaları uumlzerine yoğunlaş-maktadır Ccediluumlnkuuml en başından beri Hadis alanına dair ccedilalışmalar yuumlzeyseldir Her ne kadar bu ccedilalışmalar genelmiş gibi goumlzuumlkse de aslında daha ccedilok her-hangi bir hadis tuumlruumlnuuml esas almaktadır

Bu ciltte yer alan makalelerin seccedilimi yıllar oumlnce yapılmıştı ve bu suumlre zar-fında altı makalenin tercuumlme edilmesi gerekti3 ccedilalışmanın tamamı yayıma ha-zırlandı basıldı ve fihristi yapıldı Dolayısıyla bu koleksiyona uygun yeni ma-kaleleri dacirchil etmek muumlmkuumln olamadı Makale seccedilimindeki temel duumlşuumlnce ilk olarak metodolojik accedilıdan faydalı olan ccedilalışmaları bir araya getirmek ikinci olarak Batılı Akademik gelenek ile[xiii]lowastlowastlowastlowast eğitilmiş bilim adamlarınca basılmış hadis araştırmasının gelişimine dair bir oumlzet sunmaktır4

Hadisin Kaynağı ve Nakli

Modern Doumlnem Hadis Ccedilalışmalarının Başlangıcı

Hadisin ne olduğu nasıl nakledildiği en oumlnemli ravinin ve hadis musanni-finin kim olduğu Avrupa tarafından en geccedil XVII yuumlzyılda oumlğrenildi5 Yine de bu konuyla ilgili ciddi akademik ccedilalışmalar ancak XIX yuumlzyılda başladı Genel olarak tarih ccedilalışmalarının gelişmesi ve Avrupalı guumlccedillerin kolonyal yayılması-nın teşvikiyle diğer kuumlltuumlrlere artan merak bir oumln hazırlıktı XIX yuumlzyılda Hris-tiyan teolojisindeki gelişmeler İsarsquonın hayatı uumlzerine tarihicirc tenkit ccedilalışmaları-nın ortaya ccedilıkışı ve Kutsal Kitabrsquoa youmlnelik metin tenkidi ccedilalışmalarının doğuşu İslacircm dini literatuumlruumlne olan ilgiyi daha fazla canlandırdı Bu yuumlzden ilk Hadis ccedilalışmalarının oumlncelikle [Hz] Muhammedrsquoin tarihicirc biyografisiyle ilgilenen araştırmacıların yazdıkları olması bir tesaduumlf değildir Onlar [Hz] Muham-medrsquoin hayatı ve İslacircmrsquoın erken doumlnem tarihi iccedilin Kurrsquoanrsquoın yanı sıra hadislerin de en oumlnemli kaynak olduğunu anladılar6 Bu bulgu onları bu kaynağın tarihicirc

3 Titiz ccedilalışmalarından dolayı tercuumlmanlara Almanca makaleler iccedilin Gwendolin Goldbloomrsquoa

ve Fransızca makaleler iccedilin Matthew Gordonrsquoa teşekkuumlr etmek istiyorum Yine bu serinin genel editoumlruuml Lawrence I Conradrsquoa tercuumlmelere yaptığı katkılardan dolayı muumlteşekkirim

lowastlowastlowastlowast Koumlşeli parantez iccedilerisindeki roma rakamları asıl metindeki sayfa numaralarını goumlstermektedir 4 Ashgate yayıncılıktan John Smedleyrsquoe ve Lawrence I Conradrsquoa İngiliz tarzıma yaptıkları tas-

hihler dolayısıyla minnettarım Oumlzellikle Conradrsquoa yazdığım giriş yazısına yaptığı kıymetli tekliflerinden oumltuumlruuml muumlteşekkirim

5 Bkz Barthelemy dHerbelot Bibliotheque orientale veya dictionnarie universal (Paris 1697) 416

6 William Muir The Life of Mahomet (London 1858) ii

____________________________________________________________ Hadis Kaynağı ve Gelişimi

105

guumlvenilirliğini araştırmaya mecbur etti ve bu hususta onları dinicirc ve hukukicirc gouml-ruumlşlerle İslacircmrsquoın erken doumlnem kurumlarıyla ilgilenen ve bu konular iccedilin Ha-disin oumlneminin ne olduğunu anlayan acirclimler izledi

XIX yuumlzyılın uumlccediluumlncuuml ccedileyreğinde tuumlmuuml yayımlanan Hadis uumlzerine ilk ciddi Batılı araştırma konularını az ccedilok şoumlyle tarif ettiler [Hz] Peygamberin ve yeni dinin kurucusunun karakterinin soumlzlerinin ve fiillerinin henuumlz hayattayken konuşmaların ana konusu olması doğaldı Bu gelenek hem cazibesinden ve merhuma olan saygıdan hem de Kuranrsquoın Arap sınırlarının oumltesine yayılan bir toplumun guumlnluumlk hayatına rehberlik etmede yetersiz kaldığının anlaşılmasın-dan dolayı [Hz] Muhammedrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra da devam etti hatta daha da arttı Bu boşluk Peygamberrsquoin kararlarına ve [xiv] oumlrnekliğine onun suumln-netine (ldquoyaşam biccedilimirdquo) başvurularak dolduruldu7 Bu yuumlzden Muumlsluumlmanlar Peygamberleri [sa] ile ilgili bulabildikleri tuumlm bilgileri toplamaya ccedilalıştılar ge-rektiğinde benzerlerini uydurdular ve bunları ona nispet ettiler8 Yarı profes-yonel uydurmacılar da İslacircmrsquoın erken doumlnemlerinden itibaren tedavuumllde olan mevcut hadis malzemesine oumlnemli oumllccediluumlde katkıda bulundu Hadislerin muh-tevaları daha ccedilok hafızalarda korunuyordu ve şifahen naklediliyordu Buna rağmen henuumlz [Hz] Peygamber hayattayken ve oumllduumlkten sonra birkaccedil kişi ha-disleri yazdı ve her ne kadar hadislerin yazılması uygulamasına belirgin bir mu-halefet olsa da hadisleri bu şekliyle muhafaza etti IVII asrın sonunda halife-lik teşebbuumlsleri ve kişisel nedenler ehliyetli ravileri hadislerin buumlyuumlk ccediloğunlu-ğunu toplamaya ve daha sonra da yazıya geccedilirmeye teşvik etti Bu acirclimler ge-nellikle [ilim meclislerinde] derslerde topladıkları hadisleri talebelerine aktar-dılar Talebeler bu derslerde notlar aldılar ve daha sonra bunları kendi oumlğren-cilerine aktardılar Bu şekilde en oumlnemli hadis toplayıcılarının derlemeleri ko-rundu Ancak ne yazık ki IIVIII yuumlzyılın ortalarından oumlnce yapılan asıl kuumll-liyat guumlnuumlmuumlze ulaşmadı9 Daha sonraki yuumlzyıllar boyunca koleksiyonlar uy-durmalar ve daha hacimli derlemelerde bulunan anlatımlarla hadis malzemesi gittikccedile buumlyuumlduuml10

Kısmen yazılı notlarla desteklense de asıl itibariyle şifahicirc olan bu rivacircyet

7 Muir Life of Mahomet xxix-xxxi Aloys Sprenger ldquoUumlber das Traditionswesen bei den Ara-

bernrdquo Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft 10 (1856) 2 8 Muir Life of Mahomet xxxi Otto Loth ldquoUrsprung und Bedeutung der Tabakacirctrdquo Zeitschrift

der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft 23 (1869) 594 9 Muir Life of Mahomet xxxii-xxxiv Sprenger ldquoTraditionsweenrdquo 4-8 amlf ldquoOn the Origin

and Progress of Writing Down Historical Facts Among the Musulmansrdquo Journal of the Asi-atic Society of Bengal 25 (1856) 375-81 RPA Dozy De voornaamste Godsdiensten Het Isla-misme (Leiden 1863) 80 Alfred von Kremer Geschichte der herrschenden Ideen des Islams (Leipzig 1868) 138 amlf Culturgeschichte des Islams unter den Chalifen (Wien 1875) I 475ndash76

10 Von Kremer Geschichte der herrschenden Ideen 136


106

sistemi dolayısıyla ilk Batılı araştırmacıların Hadislerin tarihicirc guumlvenilirliği hak-kındaki duumlşuumlnceleri değişkendi Bir taraftan onlar [Hz] Peygamberin hadisle-rinin (yani Muumlsluumlman acirclimlerin sağlam isnadları dolayısıyla kabul ettikleri ri-vacircyetler) yanı sıra sahabesi ve IVII ve IIVIII yaşayan kimseler (hadislerin yazılması konusuyla veya onların notları ve not defterleri ile ilgili goumlruumlşleri olanlar) hakkındaki pek ccedilok haberi de nakil suumlreci esnasında bazı anlam bo-zulmalarına uğramış olabilecekleri duumlşuumlnuumllse de [xv] sahih olarak kabul etti-ler11 Diğer taraftan Batılı araştırmacılar IIIVII asırda tedavuumllde olan ve bu doumlnem sonrasında artan hadislerin buumlyuumlk ccediloğunluğunun uydurma faaliyetleri sonucu oluştuğunu kabul ettiler12 Bu araştırmacıların goumlruumlşuumlne goumlre hadisle-rin tahrif edilmesi ve ccedilarpıtılmasının iki temel nedeni vardır

1- Bir asırdan daha fazla bir suumlredir hadis malzemesi şifahicirc olarak nakledildi Bu doumlnemde rivayetin kalitesi [guumlvenilirliği] hem tek tek ravilerin hafıza-larına hem de gizli tarafgirliklerine yani ravilerin duyduklarını anlama ve aldıkları rivayeti nakletme biccedilimine bilinccedilsizce tesir eden İslacircm toplumu-

nun gelişimine bağlı etkiler13

2- Toplumdaki siyasicirc ve dinicirc ccedilekişmeler var olan hadislerin tahrifine ve yeni-

lerinin uydurulmasına sebep olabilirdi14

İlk Batılı araştırmacılar Muumlsluumlmanların hadis kuumllliyatının III asrın başında sahte tahrif edilmiş ve uydurma hadislerden oluşan bir yığından ortaya ccedilıktı-ğını sadece kendi eleştirel incelemeleri sayesinde farketmediler Onlar daha oumlnceden hadislerin guumlvenilirliği problemini araştırmış ve hadislerin sahihini sakiminden ayırmak iccedilin kendi usullerini geliştirmiş ilk Muumlsluumlman hadis muuml-nekkitlerinin goumlruumlşlerine dayandılar Ancak bu hadis tenkidi Batılı araştırma-cıların edindikleri izlenimlere goumlre sadece isnad ve isnadda yer alan ravilerin araştırılmasından ibarettir Metinlerin sağladığı dacirchili bilgiler araştırılmamıştır [metin tenkidi yapılmamıştır] Bazı Batılı yazarlar Muumlsluumlman acirclimlerin bu il-gilerine hayranlıklarını ifade etmişlerdir15 ancak hepsi Muumlsluumlman hadis muuml-nekkitlerinin yeteri kadar muumlteşeddid davranmadıkları ve neticede farklı sıh-hat derecelerindeki hadislerden oluşan kuumllliyatların meydana geldiği konu-sunda hem fikirdirler Eğer hadis uydurma faaliyetleri iddia edildiği gibi [Hz] Peygamberin oumlluumlmuumlnden kısa bir suumlre sonra başladıysa o zaman isnadın itti-

11 Muir Life of Mahomet xxxv xxxvi-viii Sprenger ldquoTraditionsweenrdquo 2 7 amlf ldquoWriting

Down Historical Factsrdquo 376 379 380-381 12 Dozy Islamisme 81 von Kremer Geschichte der herrschenden Ideen 142-43 amlf Cultur-

geschichte I 477-81 13 Muir Life of Mahomet xxxv-vi 14 ay xxxviii-ix 15 Dozy Islamisme 82 Muir Life of Mahomet xlii-xlv


107

salini veya ravilerin sikalığını kontrol etmek suretiyle uydurma rivacircyetlerin tuuml-muumlnuuml ayırt etmek muumlmkuumln değildir [xvi] Ayrıca sahabenin tenkitten tama-men muaf olmaları ve rasyonel bir araştırmanın bırakılması ndashyani bir kimsenin hadislerin muhtevalarını dinicirc dogmalardan sıyrılarak inceleyebilmesi- etkili bir hadis tenkit metodunun oluşmasını engelledi16 Sonuccedil olarak ilk Batılı hadis araştırmacıları ldquosahih koleksiyonrdquo denilen kitaplarda yer alan sahih hadislerin sayısını Muumlsluumlmanlarınkinden daha az olarak tespit ettiler En fazla onlarınki-nin yarısı olarak (Weil Muir Dozy) veya olsa olsa birkaccedil yuumlz (von Kremer)17 Onlar boumlylelikle binlerce uydurma hadis arasından birkaccedil sahih hadisi ayıkla-mayı modern hadis tenkidinin bir goumlrevi ilan ettiler18 Bununla birlikte ccediloğu bu amacın peşine duumlşmedi ve sonuccedil elde edilebilecek bir metot da oumlnermedi19

1850 ve 1875 yılları arasında yayımlanan oumlncuuml Batılı ccedilalışmalarda buguumlne kadar modern araştırmaların ilgilendiği temel problem zaten daha oumlnceden oumlne suumlruumllmuumlştuuml Bu tarz hadisler ne zaman nasıl ve niccedilin ortaya ccedilıktı Nasıl nakledile geldiler Ne kadar guumlvenilir hadislerdir Nereye kadar ve ne şekilde modern tarihicirc tenkit ilminde kaynak olarak kullanılabilirler Hangi metot bir kimsenin sahih rivacircyetleri oumlncelikle tahrif edilmişlerden ve daha sonra da uy-durmalardan ayırt etmesini sağlar Tuumlm bunlar elbette birbiriyle alakalıdır an-cak accedilıklığa kavuşması iccedilin farklı konular ayrı ayrı ele alınacaktır

Doğuşu ve Tarihicirc Değeri

Hadis nereye kadar tarihicirc bir kaynak olarak kullanılabilir Muirrsquoin duumlşuumln-cesi ilk Batılı hadis araştırmacıları arasında hacirckim goumlruumlşuumln temsilcisidir

Gelenek ccedilok fazla ihtiyatla yaklaşılamaz veya ccedilok sert bir tenkide maruz bı-rakılamaz Muhtemel benzer veya tamamlayıcı daha fazla dayanağı olmadıkccedila sadece hadislerden elde edilen herhangi bir oumlnemli cuumlmle guumlvenilir kabul edil-

memelidir20 [Tarihccedili] [bir hadisin] yanıltıcı eğilimlerine karşı titiz bir muumldafaa

sağlayacak ve izleri neye sebep olursa olsun onu reddedecektir [xvii] Kalanlar arasında o [Hz] Muhammedrsquoin biyografisi iccedilin yeterli ve guumlvenilir malzemeyi

bulacaktır21

16 Muir Life of Mahomet lii Dozy Islamisme 81-82 17 Muir Life of Mahomet xliii Dozy Islamisme 82 von Kremer Geschichte der herrschenden

Ideen 142 18 Muir Life of Mahomet xliv-lii Dozy Islamisme 82 von Kremer Geschichte der herrschenden

Ideen 136 142 19 Tarihicirc hadis tenkidinde faydalı bulunabilecek kriterleri tartışan Muir bir istisnadır (Life of

Mahomet liii-lxxxvii) 20 ay lxxvii 21 Muir The Life of Mohammad goumlzden geccediliren T Weir (Edinburgh 1923) lxxv (Birinci bas-

kıda pasajın daha az vurgulu bir ccedilevirisi yer almaktadır lxxxvii)


108

XIX yuumlzyılın sonunda henuumlz iyimser olan bu eleştirel goumlruumlş daha buumlyuumlk bir şuumlpheciliğe sebep oldu Esas olarak hukukicirc hadisleri ccedilalışan bilim adamları rivacircyetlerin sıhhatini daha gerccedilekccedili bir şekilde sorguladılar bu nedenle doğuşu ve gelişimi hususunda başka goumlruumlşler geliştirdiler

1890rsquoda yazdığı ldquoUeber die Entwickelung des Hadithrdquo (Hadisin Gelişimi Uumlzerine) adlı eserinde Ignaz Goldziher de Peygamber ile ilgili haberlerin yaşa-mının sonlarından itibaren başladığını ve sahabenin daha sonraki nesiller ta-rafından geliştirilen temel bir grup rivacircyet malzemesi sağladığını kabul etti Fa-kat Goldziher erken doumlnem orijinal hadis malzemesi hakkında daha sağlam huumlkuumlmler vermenin muumlmkuumln olduğu konusunda şuumlphelidir22 O Hadisrsquoin İslacircmrsquoın ccedilocukluk doumlnemi [ilk yılları] yani [Hz] Peygamber ve sahabe doumlnemi iccedilin değil de buumlyuumlk hacimlerde hadislerin uumlretildiği daha sonraki gelişme douml-nemleri iccedilin tarihicirc bir kaynak olacağı sonucunu ccedilıkardı23 Bu yuumlzden Goldzi-herrsquoin ccedilalışmasının amacı [Hz] Peygamberrsquoin hayatının tarihini yeniden yaz-maya ccedilalışan araştırmacılarınkinden farklıdır O sahihleri değil uydurma ri-vacircyetleri aramaktadır ya da genellemek gerekirse o İslacircmrsquoın [Hz] Peygamber sonrasındaki devresinde yansıtılan problemlerle ilgilenmektedir24 Rivacircyetler onun iccedilin nakledildikleri iddia edilen zaman hakkında değil de oluşturulduk-ları zamanın tarihicircne dair kaynaklık vazifesi goumlrmektedir

Goldziher hadis tahrifi ve uydurmacılığının sebepleri meselesini Muir ve diğerlerinin muumltereddit ve farazi olarak ima ettiklerini pek ccedilok kaynaktan bolca oumlrneklerle accedilıkladı Oumlrneğin o Emevi idarecileri ve ldquomuhafazakacircrrdquo ilim adamlarının arasındaki buumlyuumlk goumlruumlş farklılıklarından dolayı ilim adamlarının kendi dinicirc hayatlarını biccedilimlendirdikleri ve [Hz] Peygamber ve ilk ldquoadil reh-berrdquo halifelere geriye doğru yansıttıkları hadisler uydurduklarını goumlsterdi Emevili idareciler bu muhalefete ve meydan okumaya aynı şekilde karşılık ver-diler [xviii] Onlar da kendileri iccedilin ccedilalışan ilim adamlarınca uydurulan hadis-ler yoluyla kendi politikalarını yasallaştırdılar Bu şekilde youmlneticilere ve Emevi hanedanının prensiplerine muhalefet edenlerin lehine benzer şekilde ayaklan-maları yasaklayan ve Emevicirc hanedanını destekleyen karşıt hadisler de uydu-ruldu Şia ve Abbasi oğulları gibi hilafetten dışlanan gruplar aynı şekilde kendi iddialarını ileri suumlrduumller ve benzer şekilde uydurdukları hadisleri [Hz] Pey-gamberrsquoin zamanına doğru geri yansıttılar Abbasilerin dinicirc politikaları hali-feliği ele geccedilirdikten sonra dinicirc ve hukukicirc ilimlerin gelişmesine ve sonuccedil olarak

22 Ignaz Goldziher Muhammedanische Studien (Halle 1889-89) II 5 İngilizceye tercuumlmesi

Muslim Studies ed SM Stern trc CR Barber ve SM Stern (Chicago 1967-71) II 18-19 Bu hacirclihazırda Lothrsquoun fikriydi (ldquoUrsprungrdquo 595)

23 Goldziher Muhammedanische Studien II 5 (=Muslim Studies II 19) 24 Ayrıca bkz Ignaz Goldziher Vorlesungen uumlber den Islam (Heidelberg 1910) 43 İngilizceye

tercuumlmesi Introduction to Islamic Theology and Law trc Andras ve Ruth Hamo (Princeton 1981) 40


109

hadis ccedilalışmaları ve uydurulmasına da bir ivme kazandırdı Acirclimlerin youmlneti-cilere olan kişisel bağımlılıkları Emevicirclerde olduğu gibi siyasi iccedilerikli hadisle-rin ortaya ccedilıkmasına sebep oldu Bir kimse Peygamberrsquoe ve sahabeye atfedilen hadislerde Muumlsluumlman acirclim gruplar arasındaki goumlruumlş farklılıklarının ifadesini bulabilir yani Ehl-i rey (kendi goumlruumlşlerini oumlğreten acirclimler) ile Ehl-i Hadis (Suumln-net ve Hadisi oumlğreten acirclimler) arasındaki ya da dinicirc huumlkuumlmlerle ilgili boumllgesel ekol farklılıkları tek tek acirclimler ve gruplar da Hadisleri bireysel tartışmalara kabile asabiyetine ve boumllgesel bağlılıklara dayanan kişisel veya hizipsel rekabeti kazanmak iccedilin kullandılar25 Ayrıca Goldziher uydurma hadislerin ortaya ccedilık-masında sadece tartışma konusuna uygun olup olmamasının esas olmadığını oldukccedila gerccedilekccedili ve olağanuumlstuuml hikacircyelerin de genellikle ahlacirckicirc bir mevzu ha-line gelmesi veya biraz didaktik değeri olan soumlzlerin otorite kazandırmak iccedilin Peygamberrsquoin veya sahabesinin ağzından soumlyletildiğine işaret etmiştir26

Goldziherrsquoin hadislerle ilgili ccedilalışmalarının27 Batıdaki İslacircm araştırmaları uumlzerinde buumlyuumlk etkisi oldu ve ccedilokccedila oumlvuumllduuml Ancak araştırmacılar onun vardığı sonuccedilları farklı yorumladı Bazıları goumlruumlşlerinin Goldziherrsquoin III asırda teda-vuumllde olan hadislerin ccediloğunluğunun sahih olmadığını teyit ettiğini duumlşuumlnduuml Bununla birlikte onlar sahih hadislerin veya tarihicirc bir oumlze sahip hadislerin de olduğunu ve bunları ortaya ccedilıkarmanın tarihccedililerin goumlrevi olduğunu kabul et-meye devam ettiler28 Diğerleri ise daha radikal bir duruş benimsedi [xix] ve Goldziherrsquoin ccedilalışmalarından hadislerin genel itibariyle uydurma kabul edil-mesi gerektiği ccediluumlnkuuml nispet edildikleri otoriteye dayanmadıkları temel pren-siplerini ccedilıkardı29

25 Goldziher Muhammedanische Studien II 28-130 (=Muslim Studies II 38-125) 26 Muhammedanische Studien II 153-74 (=Muslim Studies II 145-63) 27 Goldziher Hadislerin kaynağı ve tarihi değeri uumlzerine pek ccedilok makale yazmıştır Bunlardan

bazıları şunlardır ldquoHadicircth und Neues Testamentrdquo Muhammedanische Studien II 382-400 (=Muslim Studies II 346-62) ldquoNeutestamentliche Elemente in der Traditionsliteratur des Islamrdquo Oriens Christianus 2 (1902) 390-97 [yeniden basıldı Gesammelte Schriften ed J De-somogyi (Hildesheim 1967-73) III 315-22] ldquoNeuplatonische und gnostische Elemente im Ḥadῑtrdquo Zeitschrift fuumlr Assyriologie und verwandte Gebiete 22 (1908) 317-44 [yeniden basıldı Gesammelte Schriften V 107-34]

28 Oumlrnek olarak bkz Theodor Noumlldeke ldquoZur tendenzioumlsen Gestaltung der Urgeschichte des Is-lamrsquosrdquo Zeitschrift der Deutschen Morgenlaumlndischen Gesellschaft 52 (1898) 16-33 Carl Hein-rich Becker Islamstudien Vom Werden und Wesen der islamischen Welt (Leipzig 1924-32) I 521-22 Bu goumlruumlş klasik doumlnem Muumlsluumlman hadis tenkidi alimlerininkinden ccedilok farklı değildir Farklılık uygulanan metottan kaynaklanmaktadır

29 Oumlrneğin Friedrich Schwally ldquoDie muhammedanische Quellen und die neuere christliche Forschung uumlber den Ursprung der Offenbarungen und die Entstehung des Qoranbuchesrdquo iccedilinde Theodor Noumlldeke Geschichte des Qurans ikinci baskıya hazırlayan Friedrich Schwally Gotthelf Berstraumlsser ve Otto Pretzl (Leipzig 1909-38) II 146 ldquoPrensip olarak her hukukicirc hadis aksi ispat edilinceye kadar uydurma kabul edilmelidirrdquo (trc HM) Schwally her nedense bu kuralı sadece hukukicirc hadislerle sınırlandırmıştır


110

Goldziherrsquoin ccedilalışmalarının farklı kabuluuml onun ccedilalışmasına oumlzguuml ccedilelişkilerin neticesinden daha az değildir Bir taraftan o [Hz] Peygamberrsquoden ve sahabe-den nakledilen orijinal hadis malzemesi hakkında kesin bir şey soumlylemenin muumlmkuumln olmadığını ve rivacircyetlerin ccediloğunluğunun sadece İslacircmrsquoın ilk iki as-rını şekillendiren dinicirc sosyal ve siyasicirc gelişmelerin sonucu [Hz] Peygamberrsquoe ve sahabeye atfedildiklerini iddia etmektedir Bu Hadislere youmlnelik genel şuumlp-heci bir yaklaşım olarak yorumlanabilir Diğer taraftan Goldziherrsquoin hadislerin ccediloğunluğunun sahih olmadığı ve daha sonradan İslacircm toplumundaki otorite-lere nispet edildikleri iddiası bunun tuumlm hadisler iccedilin geccedilerli olduğu neticesiyle tutarlılık arz etmemektedir30 Ayrıca eğer orijinal hadis malzemesiyle ilgili doğru yargılara ulaşmak muumlmkuumln değilse31 o halde bir araştırmacının tarihi kaynak olarak kullanabileceği hadisler yalnızca tarihicirc oldukları goumlsterilerek daha sonraki doumlnemlerde uydurulduğu ispatlanabilenlerdir Bu durumda bir kimse şuumlpheli ancak kesin biccedilimde uydurma olarak tanımlanamayan ccedilok sayı-daki hadisle ne yapmalıdır Genellemek ve tuumlm hadisleri sonraki asırların uumlruumlnuuml olarak kabul etmek makul muumlduumlr Goldziher hem sahih hem de uydur-maları iccedileren muhtemel kaynakların olduğunu iddia ettiğinden beri onun tuumlm sahih hadisler elbette daha sonradan sınıflandırılmıştır iddiası onun youmlntemi daha erken bir tarihlendirmeye izin vermediğinden dolayı tarihi accedilıdan tama-men geccedilersiz sonuccedillara neden oldu [xx] Goldziherrsquoin ccedilalışmalarından şu so-nuccedilları ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr 1) İslacircmrsquoın doğuşu (Peygamber doumlnemi ve yak-laşık olarak ilk asır) iccedilin tarihccedililer hadisleri bir kaynak olarak kullanmamalı ve 2) sadece sonraki asırlar iccedilin geccedil doumlneme aidiyetleri ispatlanabilen bazı hadis-leri kullanabilir32 Bu İslacircmrsquoın erken doumlnem tarihine kaynaklık eden malzeme-nin buumlyuumlk oranda azaltıldığı anlamına gelmektedir Ccediloğu araştırmacı oumlzellikle yukarıda bahsedilen tarihccedili mantığındakiler bu kadar uzağa gitmeye hazırlan-madılar Her haluumlkarda Goldziher bizzat kendisi şuumlpheciliğinde tutarsızdır O [Hz] Peygamberrsquoin hayatını anlatırken hadisleri kullanmaktan kaccedilınır doğru-dur33 ancak o sahabe ve sonraki iki veya uumlccedil nesil ile ilgili haberleri tarihicirc accedilıdan

30 Goldziherrsquoin birkaccedil oumlrnek uumlzerinden genelleştirme eğilimi klasik hadis kuumllliyatındakiler de

dacirchil tuumlm hadislere dair duumlşuumlncesi iccedilin yol goumlstericidir Her ne kadar o sadece yuumlzde birinin sahih olmadığını ispatladıysa da şu neticeye varır ldquoBilimsel bir kriterden hareket edersek soumlz konusu klasik kuumllliyatın muhtevasından sadece ccedilok az nadir bir kısmı iddia ettikleri tarihten daha erken bir doumlneme guumlvenle isnad edilebilirrdquo (ldquoPrinciples of Law in Islamrdquo The Histori-ansrsquos History of the World New York 1904 VIII 302)

31 Ccedilalıştığı malzemeden hareketle bu iddianın da doğrulanamayacağı yeri gelmişken belirtilme-lidir

32 Bu sebeple Vorlesungen uumlber den Islamrsquoında Goldziher siret hadislerini [Hz] Muhammedrsquoin hayatının kısa bir oumlzet sunarken kullanmadı ve sunumunu Kurrsquoanla sınırlandırdı (5 ve 36 sayfalar hariccedil ing Tercuumlmede 7 32 sayfalar) Schwally problemi tanımladı ve Goldziherrsquoin neticelerinin sadece fıkhicirc hadisler iccedilin geccedilerli olduğunu iddia ederek ccediloumlzmeye ccedilalıştı (Schwally ldquoQuellenrdquo 144) Ancak o bu iddiasının altındaki sebepleri accedilıklamadı

33 Yine de o tutarlı değildir Bir oumlnceki nota bakınız


111

doğru kabul etmekte teredduumlt etmez34 Buradaki zorluk Goldziherrsquoin [Hz] Peygamberrsquoin doumlnemiyle ilgili rivacircyetlerin sahihini sakiminden ayırmanın imkacircnsız olduğunu savunup sonraki doumlnemlere gelindiğinde ise bu ayrımı muumlmkuumln kılacak yeni kriterin ne olduğunu accedilıklamamasıdır

Goldziherrsquoin hadislerle ilgili ccedilalışmalarından Hadis ve Suumlnnetle en azından ahkacircm rivacircyetleriyle ilgilenen araştırmacıların daha eleştirel ve ihtiyatlı olduk-ları sonucu ccedilıkmaktadır Hadisleri tuumlmuumlyle sonraki gelişmelerin uumlruumlnuuml olarak kabul eden aşırı yorum oumlzellikle ilk doumlnem İslacircm tarihi ile ilgilenen araştırma-cılar tarafından ccedilok kabul goumlrmemiştir Johann Fueck gibi bazı araştırmacılar Goldziherrsquoin şuumlpheciliğini accedilıkccedila reddetmiştir Fueckrsquoin kendi oumln koşullarını oumlrneklendirdiği ccedilalışmalarından birinin tercuumlmesi burada yer almaktadır (Bi-rinci Boumlluumlm)35 Makale aynı zamanda Muumlsluumlman kaynaklara daha az şuumlpheci yaklaşımın guumlzel bir oumlzetidir

Goldziherrsquoin Hadis ile ilgili ccedilığır accedilan ccedilalışmasının yayımlanmasından sonra 60rsquolı yıllara kadar Radikal şuumlpheciliğe yeni bir hız verilmedi 20 yuumlzyılın ortalarında Joseph Schacht [Hz] Peygamber ve sahabeden gelen rivacircyetleri toplayan hiccedilbir kaynağın sahih olmadığı tezini pek ccedilok yayınında destekledi Bu konuya dair ilk makalesinde (İkinci Boumlluumlm) o şoumlyle yazdı [xxi] ldquoAslında Peygamberrsquoin zamanına giden sahih bilgi kaynaklarının bir yerlerde var olduğu şeklindeki gereksiz faraziyeden vazgeccedilmeliyizrdquo36 Kendinden sonraki ccedilalışma-ları etkisinde bırakan ve ccedilığır accedilan ccedilalışması The Origins of Muhammadan Ju-risprudencersquosında o bu iddiasını ayrıntılı bir şekilde suumlrduumlruumlr [Hz] Peygam-berrsquoden gelen ahkacircm rivacircyetlerinin oumlnemli bir kısmı h II asrın ortalarına doğru sahabe ve diğer otoritelerden gelen oumlnceki rivacircyetlerin aleyhinde ortaya ccedilıkmıştırrdquo ldquoKlasik ve diğer kaynaklarda yer alan pek ccedilok hadis Şafii sonrasın-daki doumlnemde tedavuumlle sokulmuşturrdquo37 yani III asır Bu iddialarıyla Schacht accedilıkccedila Goldziherrsquoin duruşundan daha ileri gitmektedir

Schachtrsquoın tezlerinin iki temel dayanağı vardır Birincisi II asır boyunca fıkıh ve fıkıh usuluumlnde [Hz] Peygamberrsquoden ve sahabeden gelen rivacircyetlere verilen roluumln araştırılması ve ikincisi ahkacircm rivacircyetlerinin gelişiminin incelen-mesi İddiasının ilk kısmına goumlre erken doumlnem her ilim merkezinde Peygam-berrsquoden gelen rivacircyetlerde henuumlz accedilıkccedila bulunmayan muumlşterek fıkhicirc bir huumlkuumlm 34 Bkz oumlrnek olarak Muhammedanische Studien II 1719 20 29 31 ve dğr (=Muslim Studies

II 29 31 32 39 41 ve dğr) am Vorlesungen 41 (İngilizce tercuumlmede 38-39) 35 Johann Fueck ldquoDie Rolle des Traditionalismus im Islamrdquo Zeitschrift der Deutschen Morgelaumln-

dischen Gesellschaft 93 (1939) 19-20 Goldziherrsquoin adı olmaksızın ingilizce tercuumlme ldquoThe Role of Traditionalism in Islamrdquo trc Merlin L Swartz Studies on Islam (New York 1981) 111-12

36 Joseph Schacht ldquoA Revaluation of Islamic Traditionsrdquo Journal of the Royal Asia Society 1949 146-47

37 Joseph Schacht The Origins of Muhammadan Jurisprudence 4baskı (Oxford 1967) 4 [1 Baskı 1950]


112

ortaya ccedilıkmıştır38 ancak ikinci aşamada Sahabenin koruması altına sokulacak olan bu huumlkuumlmler buumlyuumlk oranda reye dayandırılmıştı39 Erken doumlnem fıkıh ekollerinin ldquoYaşayan Suumlnnetirdquo II asrın ortasına doğru muhaddislerin tedavuumlle soktuğu Peygamberrsquoden gelen hadislerden rahatsız oldu ve etkilendi Bu du-rum erken doumlnem fıkıh ekolleri tarafından boumlylesi rivacircyetlere40 karşı daha son-raları yavaş yavaş azalan hatta sonunda Şafiicircrsquonin (206821ndash822) oumlne suumlrduumlğuuml fıkhın kaynağına youmlnelik teori sayesinde azalan guumlccedilluuml bir muhalefete sebebiyet verdi41 Schacht bu gelişmeden ldquoGenel olarak soumlylemek gerekirse42 Hadisler II asrın başlarında ortaya ccedilıkan ilk ekollerin asıl doktrinlerinden sonraki douml-nemlere aittirrdquo ifadesini ccedilıkarmıştır İddiasının ikinci boyutunda Schacht ilk doumlnem fıkıh kaynaklarında (II asrın ikinci yarısı) [xxii] klasik hadis kuumllliya-tında ( III asrın ikinci yarısı) ve son doumlnem hukuk ve hadis derlemelerinde ( IV asır ve sonrası) yer alan seccedililmiş konulara dair rivacircyet yığınını karşılaştır-mak suretiyle ahkacircm rivacircyetlerinin gelişimini daha accedilık bir şekilde tasvir et-meye ccedilalıştı O bu eserlerde bulunan malzemenin buumlyuumlmenin başarılı aşama-larını yansıttığı sonucuna varır Daha sonra o benzeri bir buumlyuumlmeyi ldquopre-lite-rary period (literatuumlr oumlncesi doumlnem)rdquo43 yani hicri 150rsquoli yılların oumlncesindeki doumlnem iccedilin de doğru kabul etti ve ahkacircm rivacircyetlerini derleyen mevcut ilk ese-rin yazarı olduğu iddia edilen İmam Malikrsquoin Peygamberrsquoden naklettiği ahkacircm rivacircyetleri yığınının kendisinden oumlnceki nesil zamanında oluşturulduğunu id-dia etmektedir44 Bu yuumlzden kural şoumlyle olmalıdır

Peygamberrsquoden gelen her bir ahkacircm rivacircyeti aksi ispat edilinceye kadar sahih ya da ccedilok az belirsiz olsa dahi oumlzellikle kendi veya sahabe doumlnemi iccedilin geccedilerli sahih cuumlmle olarak kabul edilmemeli yalnızca daha sonraki bir douml-nemde meydana gelen fıkhicirc bir doktrinin uydurma accedilıklamaları olduğu duumlşuuml-nuumllmelidir45

Aynı durum Sahabersquoden ve buumlyuumlk oranda Tabiinrsquoden gelen rivacircyetler iccedilin de doğrudur boumlylesi rivacircyetlerin uydurulması biraz daha erken başlamıştır46 Sonuccedil olarak ikinci asrın ilk yarısı ikinci asrın ikinci yarısında tedvin edilen eserlerde (yazılı doumlnemin ilk aşaması) yer alan ahkacircm rivacircyet yığının ortaya ccedilıktığı doumlnem olarak duumlşuumlnuumllmelidir47 Rivacircyetlerin ccediloğu klasik veya klasik

38 age 80 39 age 138 40 age 57 41 age 138 42 age 80 43 age 149 44 Aynı yer 45 Aynı yer Bu 40 yıl oumlncesinden zaten Schwallyrsquonin iddiasıydı (Bkz 29 dipnot) 46 age 150 176 47 age 176


113

oumlncesi doumlnemdeki ccedilalışmalardan daha oumlncesinde bulunamaz ancak ikinci as-rın ikinci yarısı ve daha sonrasında uydurulmuştur48 Schachtrsquoa goumlre onun Ahkacircm hadisleri ile ilgili ccedilalışmasının sonuccedilları kelam veya tarih gibi diğer alanlara dair rivacircyetler iccedilinde geccedilerlidir Sicircretrsquoe dair rivacircyetler iccedilin şunu belirtir ldquoPeygamberrsquoin standart biyografisinin oumlnemli bir boumlluumlmuuml helliphicri ikinci asrın ikinci yarısında goumlruumllduumlğuuml gibi ccedilok yakın kaynaktır ve bu yuumlzden de tarihi değerden uzaktır49

Schachtrsquoın teorilerine tepkiler Goldziherrsquoin delillerini hatırlatanlar kadar değişkendi Onun Origins adlı eseri metodu ve orijinalliğiyle ccedilokccedila oumlvguuml aldı50 [xxiii] Ancak Onun iddiasının ana konusu ile ilgili olarak -ki burada [Hz] Pey-gamberrsquoden ve sahabeden gelen rivacircyetlerle ilgili original bir oumlz asla bulunma-maktadır- ilim adamlarının goumlruumlşleri birbirinden farklıdır Ona yapılan en te-mel eleştiri Schachtrsquoın ccedilalışması hadislerin aslında ikinci asırdan daha oumlnce-sine dayanmadığı form ile daha erken bir doumlneme geri goumltuumlrebilecek muhteva arasını yeteri kadar ayırmamıştır51 Bu tarz bir tepkinin en guumlzel oumlrneği John Burtonrsquoın Suumlnnet kavramıyla ilgili makalesidir (III Boumlluumlm)52 Bununla birlikte Schachtrsquoın goumlruumlşleri Batırsquodaki Hadis ile ilgili araştırmaları derinden ve ccedilok uzun bir suumlre etkiledi Sonrasında yazılan yeni ccedilalışmalar bu goumlruumlşleri goumlz ardı et-medi ve sonraki tuumlm araştırmacılar kendi bakış accedilılarını Schachtrsquola ilişkilendi-rerek accedilıklamak zorunda kaldı

Schacht sonrası doumlnemdeki araştırmalar ilim adamlarının Schachtrsquoın gouml-ruumlşlerine karşı tavırlarına goumlre uumlccedil kategoriye ayrılabilir 1) Kesinlikle onun gouml-ruumlşlerini reddeden araştırmacılar 2) Ana konularda onu takip edenler 3) Onun goumlruumlşlerini değiştirmeye ccedilalışanlar

İlk grup Schachtrsquoın Originsrsquoı yayımlandıktan hemen sonraki ilk on yılda or-taya ccedilıktı Bu grup iccedilerisinde batılı araştırmalarla tanışık Muumlsluumlman acirclimler

48 age 4 138 143-51 49 Schacht ldquoRevaluationrdquo 148-51 50 Tepkilerle ilgili daha detaylı bir anlatım iccedilin bkz Harald Motzki The Origins of Islamic Ju-

risprudence Meccan Fiqh before the Classical Schools trc Marion Katz (Leiden 2002) 27-28 51 Bkz Erich Graumlf Jagbeute und Schlachttier im islamischen Recht Untersuchung zu Entwicklung

der islamischen Jurisprudenz (Bonn 1959) 338 SG Vesey-Fitzgerald ldquoNature and Sources of the Sharirsquoardquo Majid Khadduri ve HJ Liebesny edisyonu iccedilinde Laws in the Middle East I Origin and Development of Islamic Law (Washington 1955) 93-94 Noel Coulson A History of Islamic Law (Edinburgh 1964) 64-65 Fazlur Rahman Islamic Methodology in History (Ka-rachi 1965) 1-87 oumlzellikle 76 (Bu yazarın goumlruumlşleri iccedilin ayrıca bkz Motzki Origins 29-34 38)

52 John Burton ldquoNotes Towards a Fresh Perspective on the Islamic Sunnardquo British Society for Middle Eastern Studies Bulletin 11 (1984) 3-17


114

buumlyuumlk oranda yer alıyordu ancak birkaccedil gayr-i Muumlslim de vardı53 Bu araştır-macılar [Hz] Peygamberrsquoin vefatından sonra oldukccedila erken doumlnemlere uzanan muttasıl bir naklin var olduğu ve henuumlz hicri birinci asırda şahısların kişisel koleksiyonlarında yer aldığı hatta bazı araştırmacılara goumlre bazen yazılı halde bulunduğu faraziyesinden başladılar Yazmak veya istinsah etmek suretiyle ho-calardan talebelere geccedilen bu malzeme II asrın hadis toplayıcılarının yazabil-diklerinden bir yığın oluşturdu Onların koleksiyonları tekrar sonraki muumldev-vinlerce kullanıldı54 [xxiv] Ccediluumlnkuuml bu araştırmacılar muttasıl bir naklin olduğu youmlnuumlndeki teorilerinin yeterli delili bulunduğuna inanmışlardı Ayrıca onlar sonraki koleksiyonlarda yer alan hadislerin buumlyuumlk bir kısmının bu nedenle er-ken doumlneme ait ve orijinal olduğu sonucunu ccedilıkarmışlardır Onların delili buuml-yuumlk oranda Muumlsluumlman hadis acirclimlerinin ve III ile VI asır biyografi ve bibli-yografi ccedilalışmalarından derlenen biyografik rivacircyetlere dayanır Bu araştırma-cılar kaynaklarının guumlvenilirliğini de garanti altına aldılar Goldziher ve Sca-hactrsquoın yaklaşımlarının aksine hadisler nadiren herhangi bir tenkit tuumlruumlne ma-ruz kalıyordu Bu yazarların ccediloğu Goldziher ve Schachtrsquoın teorilerini reddet-meye ve bu teorilerin yerine kendi goumlruumlşlerini koymaya ikna olmuşlardır An-cak ccedilok azı gerccedilekten onlara itiraz etmeye cesaret etmiş ve delillerini ccediluumlruumltmeye ccedilalışabilmiştir55 Bu grup yazarlar ccediloğu kez accedilıkccedila soumlylemeden bir hadis aksi ispat edilmedikccedile sahih kabul edilmelidir prensibini benimserler

Schachtrsquoın teorilerini destekleyen ikinci grup birinci grubun delillerini eleş-tirel ve soumlzde kanıtlarını ikna edici bulmayarak reddetmişlerdir56 1970rsquolerden bu yana Schachtrsquoın Peygamberden ve sahabeden gelen hadislerin II asırda or-taya ccedilıktığı ve uydurma olarak kabul edilmeleri gerektiği iddiasını esas alan pek

53 Johann Fueck (Tepkisi hakkında bkzMotzki Origins 29) ve Nabia Abbott (aşağıya bkz)

ikinciler arasındadır 54 Bkz Fuat Sezgin Geschichte des arabischen Schrifttums I (Leiden 1967) 53-23 Muhammad

Hamidullah ldquoHistory of the Early Ḥadῑth Compilationrdquo Sahifah Hamma ibn Munabbih 10 Baskı (Luton 1979) 1-111 [Arapccedila 1 baskı Damascus 1953 İngilizce 1 baskı Luton 1961] Mustafa al-Sibarsquoi al-Sunnawa-makanatuha firsquol-tashr al-islami (Cairo 1961 [1940rsquolarda yazıl-mıştı]) 1-235 Muhammad lsquoAjjaj al-Khatib al-Sunna qabla l-tadwin (Cairo 1963) Nabia Abbott Studies in Arabic Litera Papyri II Qurrsquoanic Commentary and Tradition (Chicago 1967) 1-83 Muhammad M Azmi Studies in Early Ḥadῑth Literature 2 Baskı (Indianapolis 1978) [1 baskı Beirut 1968] Bu yazarlardan bazıları sadece Goldziherrsquoi tenkit etti ancak tenkitleri Schachtrsquoa da uygulanabilir ccediluumlnkuuml Goldziherrsquoi radikal bir şekilde yorumladılar Ay-rıca bkz Motzki Origins 35-45

55 Muhammad M Azmial-Azami Studies adlı ccedilalışmasında Goldziher ve Schachtrsquoı ve sonra-sında On Schachtrsquos Origins of Muhammadan Jurisprudencersquoda (Riyad ve New York 1985) ise yeniden Schachtrsquoı tenkit etti Ahmad Hasan The Early Development of Islamic Jurisprudence (Islamabad 1970) daha ccedilok fakih bakış accedilısıyla Schachtrsquoın bazı goumlruumlşlerini reddetti Her ikisi iccedilin de bkz Motzki Origins 38-45

56 Bkz oumlrneğin Abbottrsquoın kitabının tenkidi John Wansbrough Bulletin of the School of Oriental and African Studies 31 (1968) 615 Ayrıca bkz Motzki Origins 37-38


115

ccedilok ccedilalışma yayımlandı Onlara goumlre bu artık şuumlphe edilmemesi gereken ispat-lanmış bir hakikattir Bu grup her hadis ve sahabe veya daha sonraki nesle atfedilen her rivacircyetin aksi ispat edilene dek uydurma kabul edilmesi gerektiği temel prensibini benimsediler57 Bazı araştırmacılar yalnız hadisleri İslacircmrsquoın erken doumlnem tarihi iccedilin kaynak olarak kullanmaktan dahi uzak durdular [xxv] Ccediluumlnkuuml onlar sahih hadislerle ilgili ilginccedil bir olayın ileri suumlruumllemeyeceğine inan-dırıldı 58

Schachtrsquoın hadislerle ilgili bazı goumlruumlşlerini kabul eden ve mutedil olmaya ccedilalışan acirclimlerden muumlteşekkil uumlccediluumlncuuml grup ccedilok aşırı ve genellemeci duumlşuumln-duumlklerine işaret ederler Bunlar arasında iki farklı yaklaşıma dikkat ccedilekilmeli-dir 1) Bazı acirclimler hadislerin iccedilerikleri (content) ile şekilleri (form) arasında bir ayrım goumlzetir Yazılı koleksiyonlarda bulundukları şekilleriyle pek ccedilok ha-dis sonraki doumlneme aittir fakat onlar hicricirc I asra ait peygamber veya sahabe-den gelen rivacircyetlerin olmadığı iddiasını reddederler Grubun bir kısmına Noel Coulson GHA Juynboll John Burton ve David Powersrsquoa goumlre rivacircyetler tarihlendirilebilir 2) Diğerleri Schachtrsquoın vardığı sonuccedilları kontrol etmek iccedilin onun metodunu kullanmaya ccedilalışmışlardır Onlar hadisleri daha doğru tarih-lendirmek ve gerccedilekten hicricirc I asra ait rivacircyetin olup olmadığını incelemek amacıyla Schachtrsquoın kaynak tenkidi yaklaşımını geliştirdiler Josef Van Ess Gregor Scholer ve Harald Motzki bu grubun diğer uumlyelerindendir

Bu grubun her iki kısmının temel goumlruumlşleri kısaca verilecektir Juynboll ldquoA Tentative Chronology of the Origins of Muslim Traditionrdquo59 adlı makalesinde Schacht oumlncesi Hadislerin ilk defa Hz Peygamber doumlneminde ortaya ccedilıktığı youmlnuumlndeki goumlruumlşe doumlnmuumlştuumlr60 O başlangıccedilta dinicirc endişelerle [Hz] Muham-medrsquoin hayatı onun ve ilk Muumlsluumlmanların faziletleriyle ilgili ahlakicirc oumlğretiler iccedileren hikacircyelerin yayılışının Kıssacıları harekete geccedilirdiğini iddia etmektedir Daha duumlzenli ve standart hadis nakli yaklaşık olarak 670 veya 80 den daha oumlnce değil hicricirc I asrın sonlarındadır Juynboll bu varsayımı isnadın başlangıcı se-

57 Bkz Patricia Crone Roman Provincial and Islamic Law the Origins of the Islamic Patronate

(Cambridge 1987) 32-34 Albrecht Noth ldquoGemeisamkeiten muslimischer und orientalistisc-her Ḥadῑt-Kritik Ibn al-Ğauzis Kategorien der Ḥadῑt- Faumllscherrdquo editor Udo Tworuschka Gottes ist der Orient Gottes ist der Okzident Festschrift fuumlr Abdoldjavad Falaturi zum 65 Geburtstag (Koumlln ve Viyana 1991) 40-41 (Tercuumlmesi bu cildin 16 boumlluumlmuumlnde)

58 Eg John Wansbrough The Sectarian Milieu Content and Composition of Islam Salvation History (Oxford 1978) ix-x ve dğr Patricia Crone and Micheal Cool Hagarism the Making of the Islamic World (Cambridge 1977) 3 152 Patricia Crone Slaves on Horses the Evolution of the Islamic Polity (Cambridge 1980) 14-15

59 Muslim Tradition Studies in Chronology Provenance and Authorship of Early Ḥadῑth adlı ki-tabında basıldı (Cambridge 1983) 9-76

60 age 9


116

ned tenkidinin başlangıcı ve belli boumllgelerde hadislerin başlangıcı ile ilgili bi-yografik rivacircyetlerden ccedilıkarmıştır61 Bu Schachtrsquoın aksine Juynbollrsquoun da Goldziher gibi [Hz] Peygamberrsquoden gelen standart hadislerin hicri I asrın son 20 yılında tedavuumlle girdiğine inandığı anlamına gelir Hadis naklinin geccedil stan-dartlaşması dolayısıyla her ne kadar o bu konuya şuumlpheyle yaklaşmada Goldzi-her ile hem fikirse de istisnai durumlar dışında [Hz] Peygamberrsquoin sahih ha-dislerini belirlemek muumlmkuumln olacaktır62 [xxvi] Juynboll I asırda hukukicirc ri-vacircyetlerin (helal ve harama dair) bulunmadığı iddiasında Schachtrsquoı izler63 Bu tarz hadisler hicricirc II asır boyunca Hz Peygamber ile doğrudan hiccedilbir bağlan-tısı olmaksızın hukuk mantığı taşıyan sahabenin fıkhicirc huumlkuumlmlerinden ortaya ccedilıkmıştır64 Oumlte yandan Schachtrsquoın aksine o sahabe ve tabiine ait fıkhicirc huumlkuumlm-lerle ilgili rivacircyetlerin buumlyuumlk ccediloğunluğunun daha sonradan onlara isnad edil-diğini ve tuumlmuumlyle tarihicirc değerlerinin reddedilmemesi gerektiğini belirtir65 Juynbollrsquoa goumlre bir hadisin zamanının ve yerinin menşei isnad zinciri incele-nerek tespit edilebilir Ancak ccediloğu durumda bu hadis naklinin sahabe doumlne-minden daha oumlteye yani hicricirc I asrın son 20 yılından daha geriye gitmediğini kanıtlar66

Burton İslacircmicirc suumlnnetin buumlyuumlk ccediloğunluğunun Kuran tefsirlerinden esinlen-diği tezini savunmuştur Hadis metinlerini daha akademik goumlzlemlerle incele-yerek Burton onların [Hz] Peygamberrsquoin ve sahabesinin gerccedilek tarihicirc hayatına atıfta bulunmadığını ve bu anlamda sahih olmadıklarını iddia etmiştir Ancak hadisler Kuranrsquodaki başlangıccedil noktalarından hareketle tartışmaları yansıttık-ları oumllccediluumlde ve ilk bu soumlylemlerde bulunanların [Hz] Peygamber ve onun saha-besi doumlneminden gelen malzemeye dayanmaları dolayısıyla kendi zamanla-rında koumlkleri mevcuttur67

Oysa Juynboll ve Burton Schachtrsquoın ccedilalışmalarından oldukccedila fazla etkilen-mektedir ve bazı kayıtlara rağmen prensipte hadislerin tarihicirc guumlvenilirliğine youmlnelik genel şuumlphecilikte onunla hem fikirdirler Josef van Ess Zwischen Ḥadῑt und Theologie [Hadis İle Teoloji Arasında] adlı eserinde Schachtrsquoın Hz Pey-gamber sahabe ve tabiine atfedilen rivacircyetlerin kaynağı ve gelişimi ile ilgili te-zini sarsmaktadır Bir hadisin tarihicirc tenkidini yaparken o [Hz] Peygamber ve 61 age10-23 62 age 71 63 Oumlte yandan Goldziher ise en erken doumlneme ait ve en sahih olanlar arasında diyet kuralları ile

ilgili hadisleri dikkate aldı (Muhammedanische Studien II 88 =Muslim Studies II 89) 64 Juynboll Muslim Tradition 11-17 34-39 72 65 age 31 66 age 72-73 67 Burton ldquoNotesrdquo 3-17 age An Introduction to the Ḥadῑth (Edinburgh 1994) 181 ve dğr

David Powers da Studies in Qurrsquoan and Ḥadῑth the Formation of the Islamic Law of Inheritance adlı ccedilalışmasında benzer bir goumlruumlşuuml savunmaktadır (Berkeley 1986) Ayrıca bkz Coulson History of Islamic Law 2 Boumlluumlm


117

sahabeye atfedilen bazı durumlarda I asrın ortalarına kadar uzanan ccedilok erken doumlneme ait oumlzleri olan teolojik rivacircyetlerin mevcut olduğunu savunmuştur68 [xxvii] Kuumltuumlb-i sitte oumlncesi bir koleksiyonda Harald Motzki van Essrsquoin kullan-dığı metottan ccedilok farklı olarak kaynak tenkidi metodu aracılığıyla onunla ben-zer sonuccedillara ulaştı O ahkacircm rivacircyetlerine dair analizlerini Schachtrsquoın oumlncuumll-leri metodu ve sonuccedillarının tenkidicirc bir incelemesiyle birleştirdi ve Schachtrsquoın hadislerin kaynağı ve gelişimi uumlzerine teorilerinin şuumlpheli oumlncuumlllere sorunlu metotlara ve genellemelere dayandığı sonucuna vardı Hadislerin kaynağı ve sıhhatine youmlnelik huumlkuumlmleri silip suumlpuumlrmekten kişisel rivacircyetlerin incelenmesi uğruna sakınılmalıdır Motzki daha gelişmiş kaynak tenkidi metoduyla (ve he-nuumlz yayımlanmamış kaynakları kullanarak) hadislerin daha isabetli tarihlendi-rilmelerinin muumlmkuumln olduğunu savunmaktadır69 Schachtrsquoın teorilerini redde-derek ve van Ess Gregor Schoeler Motzki ve diğerlerinin metotlarını kullana-rak I asırla tarihlendirilen pek ccedilok hadisi tek tek araştırdı70

Bu alt gruba dacirchil olan araştırmacılar hem aksi ispatlanana kadar hadisle-rin uydurma kabul edilmesi gerektiği iddiasını hem de bunun aksini iddia eden muhaliflerinin iddiasını reddetmektedir Onlar hadislerin tarihicirc guumlvenilirlikleri ile ilgili genel cuumlmlelerden kaccedilınmakta ve incelemeksizin tek tek hadisler hak-kında huumlkuumlm vermeyi ertelemektedirler71 Hadisin bazı boumlluumlmlerinin kayna-

68 Joseph van Ess Zwischen Ḥadῑt und Theologie Studien zum Entstehen praumldestinatianischer

Uumlberlieferung (Berlin 1975) 1-30 104 69 Harald Motzki Die Anfaumlnge islamischer Jurisprudenz Ihre Entwicklung in Mekka bis zur Mitte

des28 Jahrhunderts (Stuttgart 1991) ingilizce baskısı Origins (bkz Dipnot 50) amlf ldquoThe Muṣannaf of lsquoAbd al-Razzāq al-Ṣarsquoānῑ as a Source of Authentic Aḥadῑth of the First Century AHrdquo Journal of Near Eastern Studies 50 (1991) 1-21 (Bu cildin 15 Boumlluumlmuuml) amlf ldquoDer Fiqh des ndashZuhrῑ die Quellenproblematikrdquo Der Islam 68 (1991) 1-44 (İngilizce ccedileviri ldquoThe Jurisprudence of Ibn Šihāb az-Zuhrῑ a Source-Critical Studyrdquo (Nijmegen 2001 httpweb-docubnkunnlmonommotzki_hjuriofibspdf)

70 Gregor Schoeler Charakter und Authentie der muslimischen Uumlberlieferung uumlber das Leben Mohammeds (Berlin 1996) Harald Motzki ldquoThe Prophet and the Cat On Dating Mālikrsquos Muvaṭṭarsquo and Legal Traditionsrdquo Jeruselam Studies in Arabic and Islam 22 (1998) 18-83 amlf ldquoThe Murder of Ibn Abῑ l-Ḥuqayq On the Origin and Reliability of Son Maghazi-Reportsrdquo editoumlr Harald Motzki The Biography of Muhammad the Issue of the Sources (Lei-den 2000) 170-239 amlf ldquoDer Prophet und die Schuldner Eine Ḥadῑṯ Untersuchung auf dem Pruumlfstandrdquo Der Islam 77 (2000) 1-83

71 Wael b Hallaq hadisin sıhhatine dair Batılı ccedilalışmaların ldquo tamamıyla değilse de buumlyuumlk ccedilo-ğunluğunun gayesizrdquo olduğunu iddia etti ve bu ccedilalışmalara ldquopseudo-problem (sahte prob-lem)rdquo diyerek ele aldı Bkz ldquoThe Authenticity of Prophetic Ḥadῑth a Pseudo-Problemrdquo Studia Islamica 89 (1999) 75-90 Onun succedillaması bu gruptaki araştırmacıları etkilemedi ccediluumlnkuuml onlar konuya dair genel cuumlmleler kurmaktan sakındılar Hallaqrsquoın yargısının diğer Batılı araştırma-cılara uygulanabilirliği de sorgulanmalıdır zira onların genellikle temel amacı Muumlsluumlman bir acirclimin hadisle alakalı goumlruumlşuumlnuuml kabul ya da reddetmek değildir Onların guumlncel problemi hadislerin yansıttıkları doumlnem iccedilin tarihi bir kaynak olarak guumlvenilirliğidir Fıkıh usuluuml acirclim-


118

ğına youmlnelik daha genel karakterli huumlkuumlmler vermeden oumlnce daha pek ccedilok ha-disin [xxviii] ve hadis koleksiyonlarının kaynak tenkidi yapılarak incelenmesi-nin luumlzumu onların goumlruumlşleri olagelmiştir72 Bu iki alt grubun metotları daha sonra accedilıklanacaktır73

Koruma ve Nakletmenin Anlamı

Hadisin kaynağı ve tarihicirc guumlvenilirliğine dair tartışmalarda hadislerin ne kadar suumlre şifahen nakledildiği ve ne derece yazılı olarak muhafaza edildiği tar-tışıla gelmiştir Konunun oumlnemi accedilıktır zira nakil esnasında her hadis değişme tehlikesine maruz kalmaktadır Şifacirchicirc nakil kısmen daha hassastır bilgiyi alma ve nakletme iccedilin teknikler ve metotlar bulunmadığında şifacirchicirc nakil suumlresi uza-dıkccedila orijinal lafızların tahrif olma ihtimalide artmaktadır Ccediluumlnkuuml bir bilgiyi yazıyla aktarmak şifacirchi naklin tehlikeli zafiyetlerini ortadan kaldırır Yani insan zekacircsı ve yazı bilginin daha doğru bir şekilde korunmasına oumlnemli oumllccediluumlde kat-kıda bulunur Oumlte yandan yazılı nakil değişiklikleri tamamen engelleyemez Okuma veya istinsah etmedeki hatalar metni korumadaki ihmaller metnin bi-linccedilli olarak değiştirilmesi dışarı atılamaz

Muumlsluumlman gelenekleriyle ilgilenen ilk Batılı araştırmacılar başlangıccedilta Ha-dislerin şifacirchicirc olarak nakledildiğini iddia etti Korunmamış ancak daha sonraki meşhur kuumllliyatların temelleri olan ilk Hadis koleksiyonları ancak hicricirc ikinci asrın ilk yarısında meydana getirilmiştir74 Bu duumlşuumlnce klasik İslacircm acirclimlerince de yansıtılmaktadır Pek ccedilok araştırmacı Goldziherrsquoin ccedilalışmalarından şifacirchicirc naklin hicricirc ikinci asırda da devam ettiği izlenimini edindiler 75 Bunun sebebi [xxix] bir taraftan Goldziherrsquoin topladığı malzemenin ccediloğunluğunda ifade edi-len Muumlsluumlmanlar arasındaki hadislerin yazılmasına youmlnelik aşırı duumlşmanlık ve onun hadis literatuumlruumlnuumln başlangıcını ancak hicricirc uumlccediluumlncuuml asrın ilk yarısı ile

lerinin (hadis usuluuml acirclimleri değil) ccediloğu hadis muhtemelen (kesinlikle değil) sahihtir duumlşuumln-cesinin bu malzemeyi tarihi kaynak olarak kullanmak isteyen Batılı araştırmacıların karşılaş-tığı problemlerle alakası yoktur

72 Ayrıca Schoelerrsquoin Batılı araştırmacılar arasındaki hadisleri tarihicirc guumlvenilirliğiyle ilgili mev-zuya dair farklı yaklaşımlardan hareketle yaptığı tartışmalar iccedilin bkz (Charakter und Authen-tie 9-19

73 Bkz aşağıya xxxvii-li Hadislerin kaynağı ve tarihicirc geccedilerliliğiyle ilgili oumlnemli bir mesele bu girişin dışında bırakılmıştır ccediluumlnkuuml onu İslam Hukukunun gelişimi bağlamında ele almak daha uygundur Ancak yine de bu girişte soumlz konusu meseleyle ilgili en oumlnemli ccedilalışmalara yer verilmiştir Schacht Origins Motzki Origins Calder Studies Dutton Origins (Bkz bu cildin bibliyografyasına) Ahmad Hasan Development (bkz dpn 55) Ali Dere Die Ḥadῑthanwendung bei Imām Mālik b Anas (-179795) im Spiegel der an ihn von as-Šaibani (-189804) und aš-Šafirsquoi (-204819) gerichteten Kritik (Aachen 1995)

74 Bkz yukarıya xv 75 Uzun suumlren bir şifacirchicirc naklin sonraki savunucu Norman Calderrsquodir Onun ccedilalışmasına bkz

Studies in Early Muslim Jurisprudence (Oxford 1993) 161-71 (fıkıh literatuumlruumlyle ilgili)


119

tarihlendirmesidir76 Goldziherrsquoin hadislerin yazılmasına dair etkili ccedilalışması burada tercuumlme edilmiştir (Doumlrduumlncuuml Boumlluumlm)77

1960 larda pek ccedilok acirclim yukarıda bahsi geccedilen buumltuumln Muumlsluumlman araştırma-cılar hadislerin uzun bir suumlre şifacirchen nakledildiğine dair Batılı oumlnermeleri ge-ccedilersiz kılmaya ccedilalıştılar Bu araştırmacılar hadislerin hicri I asırda yazıldığın-dan ve ikinci asırda yazılı koleksiyonların bulunduğundan bahseden ccedilokccedila ha-ber buldular Ayrıca onlar boumlylesi koleksiyonların eski yazmalarının parccedilala-rını ortaya ccedilıkardılar veya sonraki derlemelerdeki isnad zincirleri kullanılarak bu erken doumlnem koleksiyonların yeniden inşa edilebileceğini iddia ettiler78 Bu acirclimler hadis yazımının yasaklandığından ya da hoş karşılanmadığından bah-seden veya tanınmış kimselerin kitaplarının bulunmadığı yahut bunları top-lumda kullanmadıklarını vurgulayan hadisleri karşılaştırmaya gayret ettiler Onlar asırlar suumlren uzun suumlreli şifacirchicirc nakil bakış accedilısı ile Muumlsluumlmanların ccedilok erken doumlnemlerden itibaren ve duumlzenli olarak hadisleri ve suumlnnetleri yazdıkları goumlruumlşuumlne karşı ccedilıktılar

Şifacirchicirc teorinin savunucuları erken doumlnem derlemelerinde mevcut pek ccedilok rivacircyet tariki arasındaki farklıları goumlsteren ccedilalışmalara tepki goumlsterdiler Onlar bu durumun yazılı nakil goumlruumlşuumlyle ccedileliştiğini ve orijinal metinlerin yeniden in-şasını imkacircnsız kıldığını iddia ettiler79

Pek ccedilok ccedilalışmada Schoeler şifacirchicirc ve yazılı nakil tartışmasının erken doumlnem İslacircmrsquodaki eğitim oumlğretim sistemine dair hatalı duumlşuumlncelerden kaynaklandığını iddia etti [xxx] Ona goumlre hicricirc III ve IV asırlarda yapılan buumlyuumlk derlemelerin kaynaklarının ya sahih kitaplar veya tamamıyla şifacirchicirc nakiller olması şart de-ğildir ancak ccediloğunlukla hocaların kendileri iccedilin yazdıkları ders notları olabilir-ler Bu hadis ders notları koleksiyonunu almak hemen veya hemen ardından yazmak veya dersin oumlncesi veya sonrasında istinsah etmekle (copy) toplanan

76 Goldziher Muhammedanische Studien II 203-45 (=Muslim Studies II 189-226) 77 Bkz Ignaz Goldziher ldquoKaumlmpfe um die Stellung des Ḥadῑṯ im Islamrdquo Zeitschrift der Deutschen

Morgenlaumlndischen Gesellschaft 61 (1907) 860-72 [Gesammelte Schriften iccedilinde yeniden ba-sıldı V 86-98] Goldziherrsquoin ccedilalışmalarından ccedilıkardığı neticelerin kendi goumlruumlşuuml olup olma-dığı şuumlphelidir Muhammedanische Studien II 8-9 (=Muslim Studies II 21-22)rsquode o hadisle-rin yazılmasının muhafazasının hemen sonraki bir şekli olduğunu iddia etti ve hadislerin za-ten birinci asırda yazıldığına dair pek ccedilok haber topladı Uumlstelik o hadislerin yazılmasına mu-halefetin zaten hadislerin yazıldığına işaret ettiğinin gayet farkındadır Muhammedanische Studien II 194-202 (=Muslim Studies II 181-88)

78 Abbott Studies II 2 Sezgin Geschichte I 53-84 ve dğr Azmi Studies İkinci Boumlluumlm ve dğr 79 Oumlrneğin Georg Stauth Die Uumlberlieferung des Korankommentars Mugahid b Ğabrs (PhD

diss Giessen 1969) Fred Leemhuis ldquo1075 Tafsῑr of the Cairene Dār al-kutub and Muğāhidrsquos Tafsῑrrdquo editoumlr Rudolph Peters Proceedings of the Ninth Congress of the Union Europeacuteenne des Arabisants et Islamisants (Leiden 1981) 169-80 Sadun M Al-Samuk Die historischen Uumlber-lieferungen nach Ibn Isḥāq (Doktora tezi Frankfurt 1978)


120

soumlzluuml manalar aracılığıyla oluştu80 Nadir ve sonraki kuumlccediluumlmseme hocayı duy-maksızın yazılı metne ulaşmaya geccediliş kazanma faaliyetidir

Erken doumlnem bir yazara atfedilen ccedilalışmada yer alan ccedileşitli tarikler arasın-daki farklılıklar basitccedile şifacirchicirc rivacircyeti farz ederek değil ancak bu yazılı ve şifacirchicircişitsel naklin birleştirilmesi yoluyla ve oumlğrencilerin hocalarından aldık-ları malzemeyi kısaltarak birleştirerek hatta bazen değiştirerek geccedilirmesiyle elde ettikleri icazetlerle accedilıklanabilir81 İslacircmrsquoın ilk iki asrında gelişen hadislerin yazımına izin verilip verilmediğine dair tartışma aslında naklin asıl uygulama-sının oumlneminin azlığıyla ilgiliydi82 Schoelerrsquoin bu konuyla ilgili Hadis alanın-daki tartışmaya getirdiği en oumlnemli katkı Beşinci boumlluumlmde tercuumlme edilmiştir [xxxi]

Suumlnnicirc Olmayan Hadis

Batılı hadis araştırmacıları oumlncelikle Suumlnnicirc hadisler uumlzerine odaklanmış-lardı 1919 yılında Şiirsquoliğin bir kolu olan Zeydiyye hareketinin izinden gittiği Alirsquonin buumlyuumlk torunu83 Zeyd b Alirsquoye atfedilen Mecmursquoul-fıkh adlı eserin ya-yınlamasının ardından ortaya ccedilıkan tartışmadan başka Şii hadise ilgi ccedilok na-dirdir Batılı araştırmacılarca Şiicirc hadis alanının ne kadar az bilindiğini Gerard

80 Bu yuumlzden Sebastian Guumlnther ldquooralrdquo (soumlzluuml) yerine ldquoauralrdquo (işitsel) rivayetten bahsetmeyi tek-

lif etti Bkz amlf ldquoModern Literary Theory Applied to Classical Arabic Texts Ḥadῑth Revi-sitedrdquo editoumlrler Verena Klemm and Beatrice Gruendler Understanding Near Eastern Litera-ture (Wiesbaden 200) 175

81 Gregor Schoeler ldquoDie Frage der schriftlichen oder muumlndlichen Uumlberlieferung der Wissensc-haften im fruumlhen Islamrdquo Der Islam 62 (1985) 201-30 amlf ldquoWeiteres zur Frage der schrift-lichen oder muumlndlichen Uumlberlieferung der Wissenschaften im Islamrdquo Der Islam 66 (1989) 38-67 amlf ldquoMuumlndliche Thora und Hadῑṯ Uumlberlieferung Schreibverbot Redaktionrdquo Der Islam 66 (1989) 213-51 (Ccedilevirisi bu cildin 5 boumlluumlmuumlndedir) amlf ldquoSchreiben und Veroumlf-fentlichen Zur Verwendung und Funktion der Schrift in den ersten islamischen Jahrhunder-tenrdquo Der Islam 69 (1992) 1-43 daha eski ve kısa versiyonunun İngilizce tercuumlmesi Claude Gillot ldquoWriting and Publishing On the Use and Function of Writing in the First Centuries of Islamrdquo Arabica 44 (1997) 423-35 amlf Eacutecrire et transmettre dans les deacutebuts de lrsquoislam (Paris 2002) Ayrıca bkz Stefan Leder Der Korpus al-Haiṯam ibn lsquoAdῑ (st 207822) Herkunft Uumlberlieferung Gestatlt fruumlher Texte der aḫbār Literatur (Frankfurt 1991) 3-4 Motzki Ori-gins 95-104

82 Bu tartışma iccedilin bkz Goldziher Muhammedanische Studien II 194-202 (=Muslim Studies II 181-88) Schoeler ldquoMuumlndliche Thora und Hadῑṯrdquo muhtelif yerlerde Michael Cook ldquoThe Opponents of the Writing of Tradition in Early Islamrdquo Arabica 44 (1997) 437-530 MJ Kis-ter ldquohellip Lā taqrarsquoūna lsquoalā l-muṣḥafῑyῑn wa-lā taḥmilūna l-lsquoilma lsquoani l-ṣaḥafῑyῑnhellip Some Notes on the Transmission of Ḥadῑthrdquo Jerusalem Studies in Arabic and Islam 22 (1998) 127-62

83 Editoumlr Eugenio Griffini Corpus Juris di Zaid b lsquoAlῑ (Milan 1919) Gotthelf Bergstraumlsserrsquoın tenkit yazısıyla birlikte iccedilinde Orientalistische Literaturzeitung 25 (1922) 114-23 Rudolf Strothmann ldquoDas Problem der literarischen Persoumlnlichkeit Zaid b lsquoAlῑrdquo Der Islam 13 (1923) 1-52 Wilferd Madelung Der Imam al-Qāsim ibn Ibrāhῑm und die Glaubenslehre der Zaiditen (Berlin 1965) 53-61 Sezgin Geschichte I 552-60


121

Lecomtersquoun 1970rsquode yayınladığı bir makale ortaya koymuştur84 Etan Kohlberg bu konuyu daha fazla aydınlatmaya başladığında 1970rsquolerden sonra bu durum değişti İmamicirc Şiicirc Hadisrsquoin kaynaklarına adanan en temel ccedilalışması burada ye-niden basıldı (Altıncı Boumlluumlm)85 Diğer araştırmacılar onun adımlarını takip etti86 Haricicirc hadis de dikkat ccedilekti87 Bir kimsenin bu ccedilalışmalardan edindiği izlenim şudur ki her ne kadar standartlaşma suumlreci Suumlnnicirclerde olduğundan daha uzun suumlrmuumlş olsa da Suumlnnicirc olmayan hadis koleksiyonlarının başlangıcını da hicricirc II asırla tarihlendirmek muumlmkuumlnduumlr Suumlnni olmayan hadis acirclimleri-nin Suumlnnicirc Hadis sahasında karşılaşılanlarınkine benzer problemlerle karşı kar-şıya kaldıkları accedilıktır Tek tek hadis koleksiyonlarının kaynakları nelerdir Kla-sik hadis kuumllliyatının dayandığı kaynakların belirlenmesi veya yeniden inşa edilmesi muumlmkuumln muumlduumlr İsnadın roluuml nedir [xxxii] Bir hadis tenkidi tuumlruuml varsa ne zaman gelişti ve metotları nelerdi Farklı İslacircmicirc mezhepler arasında hadislerin takası mevcut muydu Bu sorunların tuumlmuuml derinlemesine ccedilalışılma-lıdır

İsnadın Kaynağı ve Guumlvenilirliği

Muumlsluumlman ve Batılı Ccedilalışmalarda İsnad

Muumlsluumlman acirclimlere goumlre tam bir hadisin oumlnuumlnde bulunan ravi zincirinin işlevi nakil yolunu belgelemek ve netice itibariyle soumlz konusu metinin kayna-ğını onaylamaktır ldquoİsnadrdquo ve ldquosenedrdquo kelimelerinin soumlzluumlk manası ldquodestekle-mekrdquo ve onun tuumlremiş anlamdaki kullanımı ldquokaydetmekrdquo yalnızca rivacircyet zin-ciri muttasıl ve ravilerin tuumlmuuml guumlvenilirse yerine getirilen bu işlevi ifade et-mektedir İsnadın oumlzel işlevi nedeniyle hadislerin sahihini zayıfından ayırma teşebbuumlslerinde Muumlsluumlmanların hadis tenkidinin isnada odaklanması şaşırtıcı 84 Geacuterard Lecomte ldquoAspects de la litteacuterature du Ḥadῑṯ chez les Imamitesrdquo Le shicircrsquoisme imacircmite

Colloque de Strasbourgy (6-9 mai 1968) (Paris 1970) 91-103 85 Etan Kohlberg ldquoAl-uṣūl al-arbarsquoumirsquoardquo Jerusalem Studies in Arabic and Islam 10 (1987) 128-

66 Ayrıca bkz amlf ldquoAn Unusual Shῑrsquoῑ isnādrdquo Israel Oriental Studies 5 (1975) 142-49 amlf ldquoShῑrsquoῑ Ḥadῑṯhrdquo ed Alfred FL Beeston et al The Cambridge History of Arabic Litera-ture I Arabic Literature to the End of the Umayyad Period (Cambridge 1983) 298-307

86 Oumlrneğin Asma Afsaruddin ldquoAn Insight into the Ḥadῑth Methodology of Jamāl al-Dῑn b Ṭāwūsrdquo Der Islam 72 (1995) 25-46 Mohammed Ali Amir-Moezzi ldquoRemarques sur les criteacuteres drsquoauthenticiteacute du hadicircth et lrsquoautoriteacute du juriste dans le shῑrsquoisme imacircmiterdquo Studia Is-lamica 85 (1997) 5-39 Ron P Buckley ldquoOn the Origins of Shῑrsquoῑ Ḥadῑṯhrdquo The Muslim World 88 (1998) 165-84

87 lsquoAmr K Ennāmi Studies in Ibāḍism (al-Ibāḍῑya) (Beirut 1972) 81-102 JC Wilkinson ldquoIbāḍῑ Ḥadῑṯh an Essay on Normalizationrdquo Der Islam 62 (1985) 231-59 İbacircdicirc hadis kaynaklarına dair farklı yargılarla ilgili tartışmalar iccedilin bkz Ersilia Francesca Teoria e pratica del commercio nellrsquoIslām medievale I contratti di vendita e di commenda nel diritto ibāḍita (Rome 2002) 32-39 amlf ldquoLa fabbricazione degli isnād nella scuola ibāḍita il Musnad ar-Rabῑlsquo b Ḥabῑbrdquo editoumlrler U Vermeulen ve JMF van Reeth Law Christianity and Modernism in Islamic So-ciety Proceedings of the Eigteenth Congress of the Union Europeacuteenne des Arabisants et Islami-sants (Leuven 1998) 39-59


122

değildir Şayet isnad denemesi olumlu bir sonuccedil verirse ve Kuran ile veya Muumls-luumlman toplumların kabul ettiği doktrinlerle ccedilelişme gibi şuumlpheye sebep olacak başka bir durum soumlz konusu değilse o zaman hadis sahih ve geccedilerli kabul edilir Muumlsluumlman kaynaklar isnad tenkidinin hicricirc II asırda88 başladığını iddia eder-ler ve Suumlnnicirc acirclimler hicricirc III asırda derlenen ve neredeyse genel geccediler bir statuuml kazanan buumlyuumlk hadis kuumllliyatını tenkidicirc hadis ilminin bir uumlruumlnuuml addederler Muumlsluumlman hadis tenkidinin prensip ve kategorileri sistematik olarak ancak hicricirc IV ve VII asırda işlerlik kazanmaya başladı89

Ccediloğu batılı araştırmacı Muumlsluumlman hadis tenkidi konusunda daha az bilgiye sahiptir Ccediluumlnkuuml onlar hadis tenkidinin sadece isnad tenkidine odaklandığını ve hadis metinlerini ihmal ettiğini duumlşuumlnuumlrler90 [xxxiii] Aksine onlar isnadın tarihi accedilıdan guumlvenilir olmadığını duumlşuumlnmektedir91 Bu yargı ccedilok fazla isnad-ların eksiksiz incelenmesine yahut Muumlsluumlman hadis tenkidinin prensiplerine dayanmamaktadır Aksine accedilıkccedila anakronistik veya maksatlı hadislerin bulun-duğu ve bunların sahih olmadıklarının tespit edilmesinin gerektiği anlayışına dayanmaktadır Ancak yine de kabul goumlrmuumlş kuumllliyatlarda bulunan hadisler Muumlsluumlman acirclimlerce hadis tenkidinin zirve uumlruumlnleri sayılır Yani onlar Muumlsluuml-man hadis muumlnekkitleri arasında hiccedilbir itiraza sebep olmamaktadır Ccediluumlnkuuml onların isnadları guumlvenilir farz edilir Bu fenomen batılı araştırmacıların isnad siteminin genel itibariyle şuumlpheli olduğu ve isnad incelemesine dayanan hadis tenkidinin uydurma hadisleri tespit edemeyeceği neticesine vardırmıştır92 Bu netice Goldziher ve Schachtrsquoın hadislerin ccediloğunun veya tuumlmuumlyle sahih olma-dığı ve isnadlarının en azından [Hz] Peygamberrsquoe ve sahabersquoye kadar uzanan

88 Bkz Eerik Dickinson The Development of Early Sunnite Ḥadῑṯh Criticism the Taqdima of Ibn

Abῑ Ḥātim al-Rāzῑ (240854-327938) (Leiden 2001) 41rsquoden sonra 89 İlk sistematik Muumlsluumlman hadis tenkidine dair inceleme Ramehuumlrmuumlzicircrsquonin (d360971) el-Mu-

haddisursquol-Facircsılrsquoı ve Hacirckim en-Nisacircbucircricircrsquonin (v 4051014) el-Macircrife ficirc ulucircmrsquoul-hadicircsrsquoi ve en detaylı ccedilalışma İbn Salacirchrsquoın (d 6431245) el-Mukaddime ficirc ulucircmursquol-hadicircsrsquoidir Buumltuumln bu ccedila-lışmaların pek ccedilok farklı baskısı vardır

90 Bkz Schwally ldquoQuellenrdquo 127 Batılı araştırmacılar Muumlsluumlmanların hadis tenkidi uygulama-larında metnin roluumlnuuml kuumlccediluumlmsediler Oumlrnek vermek gerekirse racircvicircler hakkındaki huumlkuumlmler genellikle isnad tenkidinin bir parccedilası olarak kabul edildi ancak kaynaklardaki ccediloğu huumlkuumlm soumlz konusu racircvicircnin metinlerinin diğerleriyle mukayesesine dayandığını iddia etmektedir

91 Aloys Sprenger ve Johann Fueck isnadların tarihi araştırmalarda oumlnemli ve kullanışlı oldu-ğuna ikna olmuş birkaccedil araştırmacı arasındadır Bkz Sprenger Das Leben und die Lehre des Moḥammad nach bisher groumlsstentheils unbenutzten Quellen (Berlin 1861) I 330-49 ve dğr Fueck ldquoTraditionalismusrdquo 22-24 (=ldquoTraditionalismrdquo 113-14)

92 Bu iddia Muir tarafından zaten dile getirilmişti ldquoBirccedilok hadis kusursuz isimlerle desteklen-mesine ve ccedilok ufak soumlzel tesaduumlflere kadar diğer rivayetlere benzemesine rağmen ccedilağdaş bir haberin parccedilası olmalarını imkacircnsız kılacak ve buumltuumln lsquosaygıdeğer isimlerrsquo sistemine guumlveni-mizi sarsacak kadar olağanuumlstuuml hikayeler ve ccedilok hatalı ifadelerle doludurrdquo (Life of Mahomet I xlix) Fueck ise aksine Muumlsluumlman hadis tenkidi hakkında daha az negatiftir bkz ldquoTraditi-onalismusrdquo 13-19 (=ldquoTraditionalismrdquo 107-11)


123

kısımlarının da uydurulmuş olması gerektiğini ifade eden tezleriyle uyumlu-dur93

İsnadların guumlvenilirliği tartışması genel itibariyle ve oumlzellikle isnadların er-ken doumlneme ait kısımları kaccedilınılmaz olarak isnadın kaynağının yani isnadın raviler iccedilin bilgilerinin yahut kaynaklarının tayininde ne zaman bir gelenek haline geldiğinin sorgulanmasına sebebiyet vermektedir Bu konu uumlzerinde Muumlsluumlman acirclimlerinin de katıldığı uzun bir tartışma gelişti Uumlccedil tarih oumlne suuml-ruumllduuml 1) Sahabenin hayatı esnasında (yaklaşık hicretten 60 yıl sonrasına ka-dar) 2) Tabiin doumlneminde (yaklaşık olarak hicricirc 60 ile 120 yılları arasında) 3) Tabiicircnrsquonden sonra gelen nesilde (hicricirc 120 ile 180 yılları arasında) Bu uumlccedil tari-hin iddiaları farklı varsayımlara dayanmaktadır tarihi spekuumllasyon isnadın kaynağıyla ilgili Muumlsluumlman kaynaklarda bulunan haberler ve bizatihi isnadla-rın araştırılması [xxxiv] Bunlar bir sonraki ve farklı goumlruumlşlerin ayrıntılı accedilıkla-malarını sunan ve burada yayımlanacak olan James Robsonrsquoın makalesinde oumlzetlenecektir (Boumlluumlm 9)

Bir hadisin isnadının sorgulanması geleneğinin ccedilok erken doumlnemlerden iti-baren başladığını savunanlar [Hz] Peygamberrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra Muumlsluuml-manların hayatlarını onun oumlrnekliğine dayandırmayı arzuladıklarını ve bu douml-nemden itibaren haberlerin tedavuumlle girmeye başladığını iddia ederler [Hz] Peygamber ile karşılaşmamış biri Peygamber veya otoritesine dair bir şey nak-lettiğinde oumlzellikle hassas ve tartışmalı bir konuyla ilgiliyse bu bilginin kayna-ğını ortaya koyması istenmekte gibi goumlzuumlkmektedir94 III Halife Hz Osmanrsquoın (v35) oumllduumlruumllmesinden sonra Muumlsluumlmanların ayrılığa duumlşmesinin isnadın do-ğuşunda oumlnemli bir teşvik oluşturduğu duumlşuumlnuumllmektedir95

İsnadın Tabiicircn doumlneminde ortaya ccedilıktığını iddia eden sav sahabenin ccedilo-ğunluğu vefat ettikten sonra Hz Peygamber hakkında doğrudan bilginin artık muumlmkuumln olmadığı duumlşuumlncesine dayanır Bu birisi Hz Peygamber ile ilgili bir bilgi aktardığında isnadının sorulmasını zorunlu hale getirdi96 Bazen bu tarih-lendirme oumlzel tarihi bir olayla bağdaştırılır V halifersquonin oumlluumlmuumlnden ve Mua-viye (d 60680) Emevi hanedanlığının kuruluşundan sonra sona eren genel-likle II iccedil savaş (fitne) denilen Muumlsluumlman toplumlar arasındaki ileri boyutta

93 Yukarıya bkz xviii xxii-xxiii ayrıca Goldziher Muhammedanische Studien II 147-52

(=Muslim Studies II 140-44) amlf ldquoNeue Materialien zur Litteratur des Uumlberlie-ferungswesens bei den Muhammedanernrdquo Zeitschriftt der Deutschen Morgenlaumlndischen Ge-sellschaft 50 (1896) 478 484-86 [yeniden basıldı iccedilinde Gesammelte Schriften IV 67-110] Schwally ldquoQuellenrdquo 125-27 Schacht Origins 163

94 Bkz Sprenger ldquoTraditionswesenrdquo 1-3 Azmi Studies 213 95 Abbott Studies II 1 Azmi Studies 213 96 Loth ldquoUrsprungrdquo 595-96 James Rabson ldquoThe Isnād in Muslim Traditionrdquo Transactios of

the Glasgow University Oriental Society 15 (1953) 15-26 Motzki Origins 119


124

ccedilatışmalar97 İsnadın daha sahabe doumlneminde ortaya ccedilıkışıyla ilgili diğer iddia bizzat hadislere dayanır Nitekim Josef Horovitz isnadında hocalarına dair pek ccedilok bilgiden bahseden ( ldquokollektif isnadrdquo diye nitelendirilen) Zuumlhricircrsquonin (d 124742) olduğu bir hadisten isnadın Zuumlhricircrsquoden oumlnceki nesilde yani hicricirc I as-rın sonlarında oumllen sahabe doumlneminde var olduğu sonucunu ccedilıkarmıştır98 [xxxv] Konuya dair en erken katkı sağlayanlardan biri olan Horovitzrsquoin maka-lesinin tercuumlmesi kendisi tarafından oumlnemli ayrıntı ilavelerle birlikte bu ciltte yer almaktadır (Boumlluumlm 7 ve 8) Son ccedilalışmalar henuumlz hicricirc I asrın ikinci yarı-sında isnadlı hadislerin mevcudiyetini doğruladı99

İsnadın kaynağının geccedil bir tarihlendirmesi Schacht tarafından savunulur Schacht isnadın kullanımını hicricirc II asırdan daha oumlnceye goumltuumlrmez ve isnadın doğuşunu Emevilerin kaybettiği ve hanedanlığın Abbasilere geccediltiği karışıklıkla bağdaştırır Schacht accedilıkccedila Horovitzrsquoin hadislerin muumldevvinler veya ravilerce I asrın uumlccediluumlncuuml ccedileyreğinden daha geccedil olmamak kaydıyla tedavuumlle sokulmaya başlandığı goumlruumlşuumlnuuml reddeder100 Schachtrsquoın isnadın geccedil geliştiği goumlruumlşuuml I asrın otoritesine atfedilen hadislerin ancak II asırda oluşturulduğu duumlşuumlncesi ile bağlantılıdır Wansbrough isnadın başlangıcına hicri II asrın sonundan daha erken bir tarih vermez101

İsnadın doğuşuna dair ileri suumlruumllen uumlccedil tarihin bazı taraftarları isnadın kul-lanımına neden olduğu duumlşuumlnuumllen ccedileşitli tarihi olaylara oumlzellikle Muumlsluumlman

97 Robson ldquoThe Isnād in Muslim Traditionrdquo 21 GHA Juynboll ldquoThe Date of the Great Fitnardquo

Arabica 20 (1973) 142-49 amlf Muslim Tradition 17-18 75 amlf ldquoMuslimrsquos Introduction to his Ṣaḥῑh Translated and Annotates with an Excursus on the Chronology of Fitna and Birsquoardquo Jerusalem Studies in Arabic and Islam 5 (1984) 263-311

98 Josef Horovitz ldquoAlter und Ursprung des Isnādrdquo Der Islam 8 (1918) 43 (Bu makalenin İngi-lizce tercuumlmesi bu cildin 7 boumlluumlmuumlndedir) Kendi doumlneminde o bahsi geccedilen hadisin gerccedilek-ten Zuumlhricirc doumlnemine geri goumltuumlruumllduumlğuumlnuuml ispatlayamamıştı Bu ccedilok daha sonraları goumlsterildi Bkz GHA Juynboll ldquoEarly Islamic Society as Reflected in its Use of Isnādsrdquo Le Museacuteon 107 (1994) 179-85 Schoeler Charakter und Authentie 62-79

99 Bir oumlnceki dipnotta bahsedilen kaynakların yanı sıra Bkz Lawrence I Conrad ldquoPortents of the Hour Ḥadῑth and History in the First Century AHrdquo the Colloquium on Ḥadῑth and His-toryrsquode sunulan bildiri Cambridge 1986 Motzki Origins 126-36 157-67 240-41 amlf ldquoThe Muṣannf of lsquoAbd al-Razzāqrdquo 13-21 amlf ldquoDie Fiqh des -Zuhrῑrdquo 29-42 (İngilizce ccedileviri 32-47) amlf ldquoThe Prophet and Catrdquo 73-74 ve dğrl amlf ldquoDer Prophet und die Schuldnerrdquo 22-46

100 Schacht Origins 37 1 numaralı dipnottaki referans Horovitz ldquoAlter und Ursprungrdquo 43-44 Schachtrsquoın Horovitzrsquoin duumlşuumlncesine itirazı ikna edici değildir ccediluumlnkuuml her iki araştırmacının goumlruumlşleri uyumludur Schacht şoumlyle der ldquoduumlzenli isnad kullanımı uygulamasırdquo ikinci asırdan daha eski değildir (italikler HM) Horovitz ldquoduumlzenli bir uygulamardquodan değil sadece isnadla-rın ldquokullanımırdquondan ve hadis literatuumlruumlne ldquoilk girişirdquonden bahseder Uumlstelik bir kimse isnadın kullanımının İslam toplumunun farklı boumllgelerinde farklı geliştiğini dikkate hesaba katmalı-dır Bkz Motzki Origins 22-23 240-41

101 John Wansbrough Quranic Studies Sources and Methods of Scriptural Interpretation (Oxford 1977) 179


125

toplumları arasındaki iccedil savaşlara başvurur Hepsinin insanlar ldquofitneden sonrardquo isnad sormaya başladılar diyen İbn Sirinrsquoe atfedilen bir habere aynı kaynağa dayanması oldukccedila şaşırtıcıdır İsnadın başlangıcı iccedilin daha erken bir tarih ve-ren araştırmacılar Hz Osmanrsquoın oumllduumlruumllmesinden sonra patlak veren ilk fitne diye adlandırılan deyimi yorumlamaktadırlar İsnadın başlangıcını I asrın son yıllarına yerleştirenler İbn Sirinrsquoin Muaviyersquonin oumlluumlmuumlnuumln sonrasındaki ikinci fitneyi kastettiğini duumlşuumlnduumller Schacht İbn Sirinrsquoin ldquofitnerdquo sini Emevi hane-danlığının yıkılışıyla sonuccedillanan Emeviler ile Abbasiler arasındaki iccedil savaş ola-rak belirledi102 [xxxvi]

İsnadlara Goumlre Tarihlendirme

1970rsquolere kadar batılı araştırmacılar isnadlar soumlz konusu olduğunda ccedilok şuumlpheci fikirliydiler ve bunları tarihi bilgilerin kaynağı olarak kullanmaktan sakınıyorlardı Ancak yine de bu onların isnadların tamamıyla uydurulduğunu ve metinlerin rivacircyet edilmesinin hiccedilbir manası olmadığını iddia etmeleri an-lamına gelmiyordu İsnadın guumlvenilirliği ve doğuşuyla ilgili tartışma isnadların yalnızca belli bir kısmının problemli yahut tarihicirc accedilıdan guumlvensiz olduğunun duumlşuumlnuumllmesi gerektiğini goumlsterdi hicri I asır otorite veya ravilerini yani Hz Peygamber sahabe ve ilk tabiicircni iccedileren en erken doumlneme ait boumlluumlmuuml İsnadın en son kısmıyla ilgili olarak sahih nakil yolunu yansıttıkları ihtimali kabul edildi İsnadın boumlylesi uydurma ve sahih kısmı diye iki kısma ayrılması ilk defa ve ayrıntılı olarak Schacht tarafından accedilıklanmıştır103 Schacht tam muumlkemmel bir isnadın hicri ikinci asrın ilk yarısındaki gidişatla birlikte ortaya ccedilıktığına ikna olduğunda sonuccedil olarak o isnadlardaki yaşlı tabiicircn sahabe ve Hz Pey-gamberrsquoin bulunduğu kısımların her hacircluumlkacircrda uydurma olduğunu iddia etti104 Sonraki bir tarihte yani hicri ikinci asrın ikinci yarısı ve hatta sonrasında hadislerin uydurulması durumunda buna bağlı olarak uydurma kısım daha uzun olmuştur

Schacht ve onu takip eden Juynboll bu varsayımı ccediloğu hadisin tek bir isnad değilde genellikle peygamberden sonraki uumlccediluumlncuuml veya doumlrduumlncuuml nesilde muumlş-terek raviye sahip birkaccedil veya pek ccedilok isnada sahip olduklarına dair kendi tec-ruumlbeleriyle birleştirdiler105 Schacht bu muumlşterek raviyi ldquo(en duumlşuumlk) common 102 Bir kimse İbn Sicircricircnrsquoe nispet edilen haberlerin ne derece gerccedilekccedili kabul edilebileceğini duumlşuumln-

melidir Birincisi cuumlmlenin gerccedilekten ona geri goumltuumlruumllebileceği kesin değildir ikincisi goumltuuml-ruumllebilse dahi o cuumlmleyle tam olarak neyi kastettiğini bilemeyiz Onun sadece Basrarsquodaki kendi ulema ccedilevresinden yararlandığını iddia etmek daha uygun olacaktır Ayrıca bkz Motzki Origins 22-23

103 Schacht Origins 171 104 age 163-65 105 Juynbollrsquoa goumlre en aşağıdaki muumlşterek racircvicirc [Hz] Peygamberrsquoden sonraki ikinci yahut uumlccediluumlncuuml

nesildendir Bkz ldquoSome Isnād-Analytical Methods Illustrated on the Basis of Several Woman-Demeaning Sayings from Ḥadῑth Literaturerdquo al-Qanṭara 10 (1989) 353 (Bu cildin 10 bouml-luumlmuuml)


126

linkrdquo olarak adlandırdı106 Muumlşterek ravi olgusu Schachtrsquoın da zamanında not duumlştuumlğuuml107 gibi Muumlsluumlman acirclimlerin zaten bildikleri ve Schacht oumlncesi bazı ba-tılı araştırmacıların da farkına vardıkları bir durumdur108 [xxxvii] Buradaki yenilik en duumlşuumlk common linkin bir ve aynı hadise ait isnadların uydurma ile sahih kısımlarının kesişimi olarak kabul edilebileceği duumlşuumlncesidir Bu goumlruumlş Schachtrsquoın bir hadisin isnad tariklerinin uydurma kısımları daha oumlzdeş olduğu yani farklı tariklerin her birinin bu kısımlarının aynı isimleri iccedilerdiği goumlzle-mine uydu Juynboll bunu ldquosingle strandrdquo (tek ağ) olarak isimlendirdi109 Bu yuumlzden Schacht ve Juynboll bu en duumlşuumlk common linki tabiicircn veya sahabe nes-linden biri ya da [Hz] Peygamber olmaması şartıyla soumlz konusu hadisin110 hem isnadının hem de metninin uydurucusu veya icatccedilısı kabul etmektedirler111 Bu yuumlzden common link olgusu ve isnad analizleri tek tek hadislerin kaynağının zamanı ve yerini tespitte uygun bir metot gibi goumlzuumlkmektedir112 Bu isnad ana-lizlerinin temelleri Juynbollrsquoun kadınların alccedilaltan hadisler uumlzerine yaptığı ccedila-lışmada accedilıklanmıştır (Boumlluumlm 10)

Schacht ve Juynboll hadislerin tarihlendirilmesine dair yeni metotlarının geccedilerliliğini isnadların hem uydurma hem de sahih kısımlarında ravilerin az ccedilok sistematik bir şekilde uydurduklarını varsayarak sınırladılar [xxxviii] Oumlte 106 Schacht Origins 171-72 107 age 172 Juynboll Muumlsluumlman bakış accedilısını makalesinde daha detaylı bir şekilde anlatmak-

tadır ldquo(Re)appraisalrdquo of Some Technical Terms in Ḥadῑth Sciencerdquo Islamic Law and Society 8 (2001) 307-15

108 Sprenger Moḥammad I 330-49 JH Kramers ldquoUne tradition ẚ tendence manicheacuteenne (la lsquomangeuse de verdurersquo)rdquo Acta Orientalia 21 (1950-53) 10-22 (Tercuumlmesi bu cildin 12 boumlluuml-muumlndedir)

109 Juynboll pek ccedilok ccedilalışmasında bu olgunun oumlnemine vurgu yapmıştır Oumlrneğin ldquoSome Isnād-Analytical Methodsrdquo 353

110 Schacht Origins 171-72 Juynboll ldquoSome Isnād-Analytical Methodsrdquo 353 ve dğlr 111 Schacht hadislerin en erken hicricirc II asırda ortaya ccedilıkabileceğine ikna olunca en yaşlı tabiicirc

sahabe ve [Hz] Peygamber gerccedilek bir muumlşterek racircvicirc olmaktan ccedilıkarıldı Bu sebeple o isnad şemasında boumlyle bir pozisyonda goumlruumlnduumlğuumlnde İbn Oumlmerrsquoin mevlacircsı Nacircfiicircrsquoyi gerccedilek bir muumlş-terek racircvicirc kabul etmedi ve Zuumlhricircrsquonin daha genccedil olması durumunda dahi bu ihtimalden şuumlphe etti Bkz Schacht Origins 175-79 Aksine isnadın başlangıcını Schachtrsquotan bir nesil oumlncesine tarihlendiren Juynbollrsquoa goumlre en yaşlısı olsa dahi bir tabiicirc gerccedilek bir muumlşterek racircvicirc olabilir Bkz ldquoSome Isnād-Analytical Methodsrdquo 369 Ancak Nacircfiicirc olayında ise o Schachtrsquoın yanında yer alır bkz onun ldquoNāfilsquo the mawlā of Ibn lsquoUmar and his Position in Muslim Ḥadῑth Lite-raturerdquo Der Islam 70 (1993) 207-44

112 Muumlşterek racircvicirc olgusu hadis tarihlendirmelerinde bunu kullanan batılı araştırmacıların ilgisini ccedilekti Oumlrneğin Amikam Elrsquoad ldquoSome Aspects of the Islamic Traditions Regarding the Site of the Grave of Mosesrdquo Jerusalem Studiesin Arabic and Islam 11 (1988) 1-15 amlf Medieval Jerusalem and Islamic Worship Holy Places Ritual Pilgrimage (Leiden 1995) 15-22 Franz Rosenthal ldquoMuslim Social Values and Literary Criticism Reflections on the Ḥadῑth of Umm Zarrsquordquo Oriens 34 (1994) 35-38 (muumlşterek racircvicirc tanımını kullanmaksızın) Rudolph Peters ldquoMurder in Khaybar Some Thoughts on the Origins of the Qasāma Procedure in Islamic Lawrdquo Islamic Law and Society 9 (2002) 132-67


127

yandan isnadlar daha eski otoriteler eklenerek oumlrneğin sahabeden gelen bir ri-vacircyete [Hz] Peygamber eklenerek geliştirilmiş olmalıdır Schacht bunu hadis-lerin geriye doğru gelişimi olarak isimlendirmektedir113 Diğer taraftan ilave isnad demetlerinin yalnızca bir veya daha fazla tek ağlı isnadlardan oluşan bir hadisin naklini oumlrtbas etmek veya bir muumlşterek raviyi gizlemek iccedilin uydurul-duğu duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr114 Oumlrneğin Schacht bir kimsenin başka birinin ismini kullanarak bir hadisi tedavuumlle sokma ihtimalini hesapladı115 ve Juynboll da buuml-yuumlk hadis kuumllliyatının muumldevvinleri de dacirchil her nesildeki ravilerin sahte isnad ağları oluşturduklarını iddia etmektedir116 Schacht boumlyle olduğu iddia edilen uygulamaları isnadların yayılması (spread of isnads) olarak adlandırır117

Varsayılan hadis uydurma faaliyetleri hadislerin tarihlendirilmesine youmlne-lik analitik isnad tenkidi metodunun guumlvenilirliğini tehlikeye duumlşuumlrmektedir Michael Cook problemi anladı ve metodun guumlvenilir sonuccedillara goumltuumlrebilece-ğini reddetti O eğer isnadların yayılması prensipte isnadın herhangi bir boumlluuml-muumlnuuml etkileyebiliyorsa ve isnadların yayılması tarihi accedilıdan oumlnemli oumllccedilekte et-kin bir suumlreccedil ise o halde isnadlara dayanarak tarihlendirmenin muumlmkuumln ola-mayacağını savunur118 Uhrevi hadislerle ilgili bir ccedilalışmasında Cook Schachtrsquoın muumlşterek ravi teorisine dayanarak hadisleri tarihlendirmesinin iş-lerliğini test etti ve bu metodun hatalı neticelere goumltuumlrebileceğini goumlrduuml119 Tar-tışmaya oumlnemli katkılar sağlayan bu ccedilalışma burada yeniden yayınlandı (Bouml-luumlm 11)

Cookrsquoun isnadlara dayanarak hadislerin tarihlendirilmesine itirazları bir etki uyandırmada başarısız olmadı Juynboll tarihicirc accedilıdan kabul edilebilir sahih en duumlşuumlk bir muumlşterek ravi iccedilin kıstası sertleştirdi O boumlylesi bir muumlşterek ra-vinin pek ccedilok sayıda kısmicirc muumlştereke raviye yani kendilerinden rivacircyette bu-lunan ccedilok sayıda talebesi olan ravilere ihtiyacı olduğunu iddia etti120 En duumlşuumlk muumlşterek ravi soumlzde kendilerinden rivacircyette bulunan bir veya iki talebesi olan tek ravilerin [xxxix] yanı sıra yine onlardan rivacircyette bulunan yalnızca bir kısmicirc muumlşterek raviye sahipse o zaman en duumlşuumlk muumlşterek ravi ancak hadisle-rin tarihlendirilmesi adına ihmal edilebilecek ldquoseeming common linkrdquoşeklinde

113 Schacht Origins 165-66 114 age 171 115 age 173 116 Oumlrneğin Juyboll ldquoSome Isnād-Analytical Methodsrdquo 366 374 ve dğrl 117 age 166-69 171 Juynboll muumlşterek racircvicircyi gizlemek iccedilin isnad oumlğeleri uydurmayı ldquodivingrdquo

(dalış) diye isimlendirdi Oumlrneğin bkz ldquoSome Isnād-Analytical Methodsrdquo 366-70 118 Micheal Cook Early Muslim Dogma a Source-Critical Study (Cambridge 1981) 107-16 119 Micheal Cook ldquoEschatology and the Dating of Traditionsrdquo Princeton Papers in Near Eastern

Studies 1 (1992) 23-47 120 Juyboll ldquoSome Isnād-Analytical Methodsrdquo 354-56 O birkaccedil kısmicirc muumlşterek racircvicircden oluşan

muumlşterek racircvicircyi yahut tek racircvicircli tariki ldquospiderrdquo (oumlruumlmcek) diye isimlendirmektedir


128

duumlşuumlnuumllebilir Boumlylesi bir durumda hadis uydurma bir sonraki nesilde bulunan kısmicirc muumlşterek raviye yuumlklenmelidir121

Schacht ve Juynbollrsquoun isnadlarla ilgili faraziyelerinin ve isnad zincirlerine dayanan hadislerin tarihlendirilmesi metotlarının oumlnemli eleştirisi Cook gibi radikal şuumlpheciliklerle sınırlandırılamaz Muumlsluumlman acirclimlerden ve ılımlı şuumlp-hecilerden de itirazlar gelmiştir Muhammed M Azamicirc Muumlsluumlman bir acirclim bakış accedilısıyla Schachtrsquoın isnadlarla ilgili duumlşuumlncelerine ayrıntılı bir tekzip yazdı122 Harald Motzki Schacht ve Juynbollrsquoun hadislerin geriye doğru yansı-ması ve muumlşterek raviye dair genellemeci faraziyelerinin olasılıklarında şuumlp-heye duumlştuuml123 O isnadlardaki muumlşterek ravilerin ccedileşitli sebeplerinin olabilece-ğini iddia etti Sahabe veya sonrasında bulunan en duumlşuumlk muumlşterek ravi genel-likle soumlz konusu hadisin yazarı yahut icatcısı olarak duumlşuumlnuumllmemelidir Pek ccedilok durumda bu ravi profesyonel bir şekilde ellerindeki malzemeyi ilim halkası iccedilinde oumlğrencilerine aktaran daha erken doumlnem sistematik muumldevvinlerince karakterize edilmiş olabilir Bu hadisin muumlşterek raviden daha yaşlı olma ihti-malini ortaya ccedilıkarır Kısmicirc muumlşterek ravilerin isnadların icadı veya değiştiril-mesiyle ortaya ccedilıktığı gerccedileği de goumlz ardı edilemez ancak bu ihtimali genelleş-timek iccedilin yeterli delil de bulunmamaktadır124 En duumlşuumlk muumlşterek ravi isnad-ların tarihlendirilmesi analitik metoduna accedilıkccedila bir sınır veya engel koyar An-cak bu tam olarak sahih ile uydurma olanın arasını ayıran bir ccedilizgi değildir Uumlstelik Motzki bir kimsenin Juynbollrsquoun oumlncuumllleri ve metotlarının idda ettiği gibi gerccedilek ve goumlruumlnuumlşte muumlşterek raviyi ayırt etmedeki işlerliğinden şuumlphe

121 Bu yaklaşım onun ldquoNāfirsquordquo makalesinde bolca oumlrneklendirilmiştir Onu takip eden diğerlerine

oumlrnek Marco Schoumlller ldquoDie Palmen (lῑna) der Banū n-Naḍῑr und die Interpretation von Ko-ran 59 5 Eine Untersuchung zur Bedeutung des koranischen Wortlauts in den ersten Jahr-hunderten islamischer Gelehrsamkeitrdquo Zeitschrift der Deutschen Morgenlaumlndischen Gesellsc-haft 146 (1996) 337-49 Irene Schneider Kinderverkauf und Schuldknechtschaft Untersuc-hungen zur fruumlhen Phase des islamischen Rechts (Stuttgart) 74-121

122 Al-Azami Schachtrsquos Origins 8 boumlluumlm 123 Motzki Origins 24-25 amlf ldquoThe Prophet and the Catrdquo 53-64 İsnadların geriye doğru buuml-

yuumlmesi teorisini Uri Rubin de sorgulamıştır The Eye of the Beholder (Princeton 1955) 234-38 İsnadların geriye doğru buumlyuumlme ve yayılması hususundaki kabuumllleri genelleyerek aslında ccediloğu durumda ispatlanabilen bu olgunun genel olarak hadislerin gelişim seyrini accedilıklayan neticeyi kastettim

124 İsnadlar incelenirken belirlenebilecek ccedilok sıkccedila goumlruumllen muumlşterek racircvicirc olgusu ya da ldquodalışrdquo ve ldquooumlruumlmcekrdquo gibi diğer hadiseler bu hususta soumlylenen accedilıklamaları tam olarak doğrulamamak-tadır ccediluumlnkuuml sık goumlruumllme olayı kolaylıkla başka accedilıklamalarla da ilişkilendirilebilir Motzkirsquonin tenkit ettiği şey hadisleri tarihicirc kaynak olarak ccedilalışırken bir accedilıklamanın yahut bir metodun tuumlm problemleri ccediloumlzme yahut accedilıklamada yeterli olacağı iddiasıdır


129

edebileceğini savunur125 [xl] Aynı zamanda o Conradrsquoın126 sahabe nesli iccedilin Schoeler ve Goumlrkersquonin127 erken doumlnem tabiicirc Urve b Zubeyr iccedilin kesinkes goumls-terdiği gibi birinin hicricirc birinci asırdaki muhtemel gerccedilek muumlşterek ravileri he-saplaması gerektiğini oumlnerir

Motzki Cookrsquoun şunları iddia ederek isnadlardan yola ccedilıkarak hadislerin tarihlendirilmesine itirazını da eleştirir

1- Genel uygulamayı muhtevi isnadların icadı ve uydurulması iddiası ol-

dukccedila teoriktir128 İsnadların veya parccedilalarının icat edilme yahut uydu-

rulma ihtimali Cookrsquoun iddia ettiği uumlzere bunun ldquooumlnemli oumllccedilekterdquo (on a significant scale) gerccedilekleştiği sonucunu desteklemez

2- Cookrsquoun varsaydığı129 ldquogeleneksel bir kuumlltuumlrderdquo uydurmacılık olasılığının ve isnadların yayılmasının oumlnemli oumllccedilekte gerccedilekleştiğine youmlnelik buna bağlı netice isnadın maksadı ve niyetiyle ccedilelişir ve onu anlamsız kılar130

3- Cookrsquoun Schachtrsquoın isnadların rivacircyetlerin tarihlendirilmesine youmlnelik me-todunun tahlili olumsuz sonuccedillara goumltuumlruumlr Ccediluumlnkuuml o sadece Schachtrsquoın muumlşterek ravi olgusuna yorumunu incelemiştir Eğer Cook muumlşterek ravi-nin daha erken doumlneme ait bir muumldevvin olabilme ihtimaline izin verseydi

daha iyi sonuccedillar elde edebilecekti131 [xli]

125 Harald Motzki ldquoQuo vadis Ḥadῑt-Forschung Eine kritische Untersuchung von GHA Juyn-

boll lsquoNāfilsquo the mawlā of Ibn lsquoUmar and his Position in Muslim Ḥadῑth Literaturersquordquo Der Islam 73 (1996) 40-80 193-231 amlf ldquoThe Prophet and the Catrdquo amlf ldquoDer Prophet und die Schuldnerrdquo amlf ldquoAr-radd ndashZur lsquoalā r-radd ndashZur Methodik der Ḥadῑṯ-Analyserdquo Der Islam 78 (2001) 147-63 amlf ldquoThe Murder of Ibn Abῑ l-Ḥuqayqrdquo

126 Conrad ldquoPortents of the Hourrdquo 127 Schoeler Charakter und Authentie 2 ve 3 boumlluumlm Andreas Goerke ldquoThe Historical Tradition

about al-ḥudaybiya a Study of lsquoUrwa b al-Zubayrrsquos Accountrdquo editoumlr Motzki Biography 240-75

128 Cookrsquoun Early Muslim Dogmarsquosında sadece iki biyografi alıntısı ldquoproofrdquo (delil) olarak sunul-muştur Tabii ki o daha fazla oumlrnek vermektedir fakat bu durumda dahi genellemeler tutar-sızdır

129 Cookrsquoa goumlre Early Muslim Dogma 107-108 ldquogeleneksel bir kuumlltuumlrde hellipkonuyla ilgili değerler oumlzguumln değil otoriterdir ve bu ldquodeğer sistemirdquo kaccedilınılmaz olarak birinin goumlruumlşuumlnuuml ldquodaha yuumlce bir otoriteyerdquo ldquoyanlış bir şekilde isnad etmerdquo ye sebebiyet vermektedir

130 Motzki ldquoThe Prophet and the Catrdquo 32 131 Harald Motzki ldquoThe Question of the Authenticity of Muslim Traditions Reconsidered a Re-

view Articlerdquo ed Herbert Berg Method and Theory in the Study of Islamic Origins (Leiden 2003) 222-23 Ayıntılı bilgi iccedilin bkz amlf ldquoDating Muslim Traditions a Surveyrdquo Arabica 51 (2004) yayınlanacak Cookrsquoun ccediloumlzuumlmlemesine karşı daha fazla arguumlman iccedilin Andreas Goumlrkersquonin yaptığı şu ccedilalışmaya bkz ldquoEschatology History and the Common Linkrdquo ed Berg Method 179-208


130

Hadislerin İncelenmesi ve Tarihlendirilmesi Metotları

Hadislerin Tarihlendirilmesi

Buraya kadar soumlylenenlerden kolayca anlaşılabileceği uumlzere isnada guumlven-meyen ancak yine de Muumlsluumlmanların hadisleri İslacircmrsquoın doğuşu ve erken douml-nem gelişimine dair bir etki oluşturmakta kullandıklarını umut eden araştır-macılar zor bir ikilem ile karşı karşıya kalırlar Bir hadisin hangi doumlnemde uy-durulduğunu ayırt etmede kullanılabilecek alternatif oumllccediluumlt hangisidir Akla ilk gelen koşullara bağlı bir takım deliller bir hadis ilk defa kaynaklarda goumlruumlnduuml-ğuumlnde kendi zamanının meselesidir Bu tarihlendirme metodu Schacht Juyn-boll ve daha pek ccedilokları tarafından kullanılmıştır132 Bir hadisin yer aldığı ilk kaynak onun tahmini tarihini verir Yani hadis en azından yazıldığı veya der-lendiği soumlz konusu kaynağın zamanında uydurulmuş olmalıdır Ancak Schacht ve Juynboll daha da ileri gitti Onlar soumlz konusu rivacircyet iccedilin ilk kaynakların zaman ve mekacircnlarının dahi ldquosucircnicirc zeminrdquo (breeding ground)133 olduğunu id-dia ettiler Yani onlar bu rivacircyetin daha erken uydurulmadığını iddia ettiler (terminus post quem) Bu netice sessizlik delilinin kullanımıyla şekillendirildi Sadece ahkacircm rivacircyetleriyle ilgilenen Schacht bir hadisin işaret edildiği tarihte var olmadığını ispat etmenin en iyi yolunun kendisine başvurulması zorunluy-ken ilgili olduğu hukuki bir tartışmada soumlz konusu hadisin delil olarak kulla-nılmaması iddiasıyla bunu doğruladı134 Juynboll sessizlik delilinin kullanımını hiccedilbir fıkhicirc tartışmanın goumlruumllmediği hadis kuumllliyatına dahi genişletti O bunu Muumlsluumlman muumldevvinlerin şeyhlerinden aldıkları tuumlm hadisleri kendi koleksi-yonlarında topladıkları iddiasıyla savundu ki boumlylece mevcut hadis kayıtları-nın tamamının belli boumllgede belli zamanda oldukları duumlşuumlnuumllmesi gerekir135 Metotlarının şuumlpheli olduğuna dayanarak hem Schacht hem de Juynboll uumlze-rine oumlncuumlllerin ve erken doumlneme ait kaynakların azlığının [xlii] boumlylesi bir so-nuca goumltuumlrmediğini iddia eden araştırmacılar bir hadisin yer aldığı ilk kaynak-tan daha erken bir tarihe ait olamayacağı ccedilıkarımını eleştirdiler136

132 Schacht Origins 140-51 GHA Juynboll ldquoThe man kadhaba Tradition and the Prohibition

of Lamenting the Deadrdquo amlf Muslim Tradition 96-133 MJ Kister ldquoPare Your Nails a Study of an Early Traditionrdquo Journal of the Ancient Near Eastern Society of Columbia Univer-sity 11 (1979) 63-70 Bu Kisterin bu metodu kullanarak yazdığı birccedilok makaleden yalnızca biridir Ayrıca aşağıya bakınız

133 Juynboll Muslim Tradition 132 134 Schacht Origins 140 135 Juynboll Muslim Tradition 98 O son olarak bu metodu [Hz] Peygamberrsquoin eşlerine ldquoparti-

tionrdquo [boumlluumlştuumlrme]yi (ḥijāb) belirleyen Kurrsquoan ayetinin kaynağını goumlstermede kullandı Bkz amlf ldquoḤadῑth and Qurrsquoānrdquo ed Jane Dammen MacAuliffe Encyclopaedia of the Qurrsquoān II (Leiden 2002) 392-93

136 Bkz Motzki Origins 22 90-91 amlf ldquoQuo vadis Ḥadῑṯ-Forschungrdquo 57-60


131

İlk geccediltikleri en erken kaynakların temelleri uumlzerine hadislerin tarihlendi-rilmesi metodu sessizlik delili ile birleştirilmeksizin işletilebilir Muumlsluumlman ge-leneği uumlzerine sayısız ccedilalışmasında MJ Kister ikinc asrın kaynaklarında yer aldığında hadisleri ldquoearlyrdquo (erken eski) şeklinde belirtmiştir137 Ancak o bun-dan soumlz konusu hadislerin kaynaklarının zamanında uyduruldukları ccedilıkarı-mını yapmadı Aynı şekilde bir hadisin sadece bir geccedil doumlnem kaynağında bu-lunabilmesi gerccedileği onu soumlz konusu hadisin geccedil doumlneme ait olduğu daha oumln-cesine ait olmayacağı neticesine goumltuumlrmedi Kister hadisleri tarihlendirmede oldukccedila ihtiyatlı olmuştur ve hadislerin buumlyuumlk kısmı iccedilin ccedilok geniş tarihlen-dirme yapmakla kendini sınırlamıştır O daha ccedilok hadisleri goumlzden geccedilirerek farklı konuları belgeleme ve muumlmkuumln mertebe erken doumlnemden geccedil doumlneme kadarki kaynaklardan ve farklı Muumlsluumlman grupların literatuumlrlerinden malze-meye olabildiğince tam bir genel bakış vermeyi amaccedilladı Genelde o farklı me-tinlerde yansıtılan konunun tarihi gelişiminin taslağını ccedilizmeye ccedilalışmadı138 Kisterrsquoin yaklaşımının bir oumlrneği olarak burada 14 boumlluumlmde yer alan ldquoPare Your Nailsrdquo adlı makalesi yer almaktadır

Bazı araştırmacılar ilk geccediltikleri kaynaklara dayanarak hadislerin tarihlen-dirilmesi metodunu tamamen reddetti Bu araştırmacılar genellikle ikinci ve uumlccediluumlncuuml asrın yazarlarına atfedilen tedvinlerin gerccedilekte onlar tarafından der-lendiğini inkacircr ederler ve onlar bunun yerine boumlylesi ccedilalışmaların ccedilok uzun bir tedvin suumlrecinin sonucu olduğu ve ortaya ccedilıkan mezheplere bağlı acirclimlerce ya-zıldığını iddia ederler Bir ccedilalışma kemale ulaştığında oumlğretileri ccedilalışmanın muhtevasının ve oumlğretisinin oluşumunu şekillendiren daha oumlnceki bir otori-teye atfedildi [xliii] Bu tarz tedvinlerde bulunan hadisler bu yuumlzden soumlzde ya-zarların zamanıyla tarihlendirilemez ve dolayısıyla bu kimselerin yaşam suumlre-leri de eserlerindeki rivayetler iccedilin bir terminus ante veya post quem (hadisin

137 Oumlrneğin Kister ldquoPare Your Nailsrdquo Kister burada ldquoerken doumlnem ait bir hadisrdquoten bahseder

Ccediluumlnkuuml konu zaten ikincisekizinci yuumlzyılın sonunda yazılmış bir papiruumlste ve aynı yuumlzyıldaki Kurrsquoacircn yorumlarında goumlruumlnmektedir Ayrıca onun şu makalesine de bkz ldquoYou Shall Only Set Out for Three Mosques a Study of an Early Traditionrdquo Le Museacuteum 82 (1969) 173-96 ve ldquoḤaddithū lsquoan banῑ isrārsquoῑla wa-lā ḥoraja a Study of an Early Traditionrdquo Israel Oriental Studies 2 (1972) 215-39 Bazen Kisterrsquoin tarihlendirmesi kuumllliyatlardaki veriye değil hadislerde gouml-ruumlşleri geccedilen şahısların (sahacircbe ve tabiucircn) oumlluumlm tarihlerine dayanır Fakat oumlrnek olarak bkz ldquoLā taqrarsquoūnardquo 157-62

138 Bazı araştırmacılar benzer bir yaklaşım sergilediler Oumlrneğin Uri Rubin ldquoMorning and Eve-ning Prayers in Early Islamrdquo Jerusalem Studies in Arabic and Islam 10 (1987) 40-64 amlf ldquoApes Pigs and the Islamic Identityrdquo Israel Oriental Studies 17 (1997) 89-105 Roberto Tot-toli ldquoTraditions and Controversies Concerning the suğūd al-Qurlsquoān in Ḥadῑth Literaturerdquo Zeitschrift der Deutschen Morgenlaumlndischen Gesellschaft 147 (1997) 371-93 amlf ldquoThe Thanksgiving Prostration (sujūd al-shukr) in Muslim Traditionsrdquo Bulletin of the School of Oriental and African Studies 61 (1998) 309-13


132

menşei iccedilin verilebilecek en erken tarih) vermemektedir139 Bu sonuccedil iccedilin uumlccedil sebep verilebilir 1) erken doumlnem bir eserin bir yazara atfı ccedilalışmanın isnadla-rından yahut rivacircyetlerinden ccedilıkarılan delillere dayanır Yani raviler ccedilizgisi bir esere ya da boumlluumlmlerine hatta bazen iccedilinde bulunan belirli bazı rivacircyetlere buuml-tuumln bir şekilde eklenir Ancak yine de isnadlar genel itibariyle guumlvenilir değildir ve asla tarihlendirme amacıyla kullanılamazlar 2) Erken doumlnem derlemeler ve bunların ihtiva ettiği malzeme nakil alıntı ve kurgu belirtileri goumlsterir 3)Hicricirc ikinci ve uumlccediluumlncuuml asır boyunca İslacircmicirc ilimlerin gelişimine dair pek ccedilok hipotez de bu accedilıklamaya işaret etmektedir140

İsnadların guumlvenilir olmadığına ve bu yuumlzden hadislerin tarihlendirilme-sinde işe yaramaz olduğuna inanan ancak yine Muumlsluumlman geleneğini tarihi bir kaynak olarak bir kenara bırakmayan araştırmacılar iki seccedileneğe sahipti Ya hadislerin tarihlendirilmesi fikrini tamamen bırakacaklardı ve İslacircmrsquoın ilk douml-nem tarihi gelişimine dair ccedilok genel ccedilerccedilevelere razı olacaklardı ya da hadisleri tarihlendirmede kullanılabilecek isnadlardan başka bir delil arayacaklardı İs-nadlar ve tarihlendirilebilir derlemeler dışında geriye kalan tek delil bizzat ri-vacircyet metinlerinin kendisidir Bu seccedileneği tercih eden araştırmacılar hadisleri tarihlendirmekte sadece iccedilerik ve forma dayanma problemiyle karşı karşıya kaldılar Boumlylesi genellikle rivacircyetlere oumlzelde hadislere metin merkezli yakla-şımı isnadı her zaman goumlz ardı eden Goldziher popuumller hale getirdi Bir hadisin erken veya geccedil doumlneme ait olduğunu ayırt etmede kullandığı kriteri accedilıkccedila ifade etmemesine rağmen bazı oumlrnekleri metodolojik prensipleri hakkında fi-kir vermektedir Burada onlardan doumlrt tanesini kısaca verebiliriz [xliv]

1- Anakronizm bir metnin icat edildiği iddia edilen tarihten daha sonraki bir tarihte ortaya ccedilıktığını belirtir141

2- Bir konunun gelişiminde accedilıkccedila dolaylı olarak rol alan bir meseleye dair rivacircyetler az gelişmiş meselelerden daha genccediltirler142

3- Hz Peygamber veya ilk Muumlsluumlmanlar bir rivacircyette olumsuz bir şekilde yer

139 Wansbrough erken doumlnem tefsir ccedilalışmalarına dair bu goumlruumlşuumlnuuml şu ccedilalışmasında accedilıklamıştır

Quranic Studies 122-48 Studies adlı eserinin ilk altı boumlluumlmuumlnde Calder fıkıh ccedilalışmaları iccedilin benzer iddialarda bulundu

140 Bu varsayımlara itirazlar iccedilin bkz Miklos Muranyi ldquoDie fruumlhe Rechtsliteratur zwischen Qu-ellenanalyse und Fiktionrdquo Islamic Law and Society 4 (1997) 224-41 Yasin Dutton The Ori-gins of Islamic Law the Qurlsquoan the Muwaṭṭarsquo and Madinan lsquoAmal (Richmond 1999) 26-27 Motzki ldquoThe Prophet and the Catrdquo ccedileşitli yerlerde amlf ldquoThe Author and his Work in the Islamic Literature of the First Centuries the Case of lsquoAbd al-Razzāqrsquos Muṣannafrdquo Jerusalem Studies in Arabic and Islam 28 (2003) 166-97 Christopher Melchert ldquoBukhārῑ and Early Ḥadῑth Criticismrdquo Journal of the American Oriental Society 121 (2001) 7-19 Andreas Goumlrke Das Kitāb al-Amwāl des Abu Ubaid al-Qāsim b Sallām Entstehung und Uumlberlieferung eines fruumlhislamischen Rechtswerkes (Peinceston 2003)

141 Goldziher Muhammedanische Studien II 23-27 138-40 (= Muslim Studies II 34-37 133-34 142 Muhammedanische Studien II 25-26 (= Muslim Studies II 36-37)


133

alıyorlarsa rivacircyet sahih ve erken doumlneme ait kabul edilebilir143

4- Muhalifler arasındaki karşılıklı yaklaşımlar muhtemelen tarihi bir oumlze sa-

hiptir144

Metinlerine dayanarak hadislerin tarihlendirilmesini tespit metodunu Schacht da kullanmıştır Schacht isnadlar ve hadislerin ilk geccediltikleri eserler benzeri diğer kritere de guumlvenmesine rağmen metin isnaddan daha oumlncelikli-dir Eğer Schacht metne dayanarak bir tarihe ulaşırsa ve bu tarih isnad ile ccedileli-şirse o zaman o ikincisini goumlrmezden gelir Schachtrsquoın metinleri tarihlendir-mede en oumlnemli prensipleri şoumlyledir

1- Bir rivacircyet ilk olarak konusu (hukukicirc bir mesele ve ccediloumlzuumlmuuml) hukukicirc geli-şim seyri iccediline yerleştirilerek tarihlendirilmelidir Ccediluumlnkuuml o rivacircyeti yeni-

den inşa etmiştir145

2- Kısa hukukicirc vecize şeklini alan rivacircyetler hikacircye tarzındakilerden daha er-

ken doumlneme aittirler146

3- Anonim vecizeler belirli bir otoriteye atfedilenlerden daha erkendirler147

4- Kısa ve oumlz cuumlmleler ayrıntılı olanlardan daha oumlncedirler 5- Dolaylı olarak bir problemi accedilıklayan metinler onu doğrudan accedilıklayan-

lardan daha erkendirler148 [xlv]

1970rsquolerde İncil ile ilgili ccedilalışmalarda geliştirilen bir metot olan ldquoform ten-kidirdquo İslacircmicirc ccedilalışmalara da girmeye başladı ve R Marston Speight bu metodu İslacircmicirc rivacircyetlere uyguladı Hz Peygamberrsquoin meşhur bir rivacircyetini konu alan ccedilalışmasında (Boumlluumlm 13) o metnindeki farklılıkları karşılaştırarak rivacircyetin kronolojik gelişimini yeniden inşa etmeyi denedi149 Speight tuumlm yazılı var-yantlar ldquoyazılı bir eserde değişmez hale gelmeden oumlncerdquo soumlzluuml geleneğin birer parccedilalarıydılar varsayımından devam etti ve Speight metinlerin erken ve geccedil doumlnem formlarını belirlemek iccedilin Schachtrsquoınkilere benzer faraziyeler kul-landı150 Speightrsquoın metodu şu adımlardan oluşmaktadır 1) Benzer muhtevalı farklı versiyonlarının olduğunu duumlşuumlnduumlğuuml 19 hadisten bir dizi oluşturdu 2) 143 Muhammedanische Studien II 29-30 (= Muslim Studies II 39-40) 144 Muhammedanische Studien II 35 (= Muslim Studies II 44) 145 Schacht Origins 176-79 146 age 180 188 147 age 180-89 148 Joseph Schacht ldquoModernism and Traditionalism in a History of Islamic Lawrdquo Middle Eastern

Studies 1 (1965) 393 149 R Marston Speight ldquoThe Will of Salsquod b a Waqqāṣ the Growth of a Traditionrdquo Der Islam

50 (1973) 249-67 Ayrıca bkz amlf ldquoA Look at Variant Readings in the Ḥadῑthrdquo Der Islam 77 (2000) 169-79

150 ldquoThe Will of Salsquod b a Waqqāṣrdquo 249


134

Sonrasında metinler karmaşıklıklarına goumlre duumlzenlendi 3) Her bir metin a) gelişim duumlzeyine b) parccedilalarının iccedil tutarlılığına ve c) daha erken veya geccedil bir gelişim doumlnemine işaret eden teknik ve kelime hazinesi belirtilerine goumlre ince-lendi4) Bundan sonra da metin ilgili konularına goumlre tasnif edildi ve bu esaslar uumlzerinde bir rivacircyetin kronolojisi saptandı

Hadis metinlerini esas alarak tarihlendirme metodu bundan sonra gelişti-rildi Pek ccedilok ccedilalışma bu faraziyeyi konu edindi Hadislerin İslacircm tarihinin ilk doumlnemlerindeki seyri iccedilinde gelişen bir soumlylemin parccedilaları olduğu Schachtrsquoın tarihlendirilmesinde zaten ccedilok oumlnemliydi Bu soumlylemin farklı aşamalarının ha-dislerde yansıtıldığı duumlşuumlnuumllduuml aynı konuyla ilgili diğer metinlerle kıyaslandı-ğında iccedilerik ne kadar ccedilok youmlnluuml olursa o kadar ccedilok probleme ccediloumlzuumlm oluyorsa o rivacircyetin o kadar geccedil bir tarihe ait olması gerekir Bu yaklaşım Lawrence I Conradrsquoın iki makalesinde ayrıntılı bir şekilde anlatıldı ve oumlrneklendirildi151

Goldziher Schacht ve Speightrsquoın kullandıkları şekliye metin esaslı tarihlen-dirilme metodu onların prensiplerinin ve oumlncuumlllerinin yeterince gelişmiş ol-madığı gerekccedilesiyle eleştirildi [xlvi] Onların prensiplerinin ve oumlncuumlllerinin ccedilo-ğunluğunun geccedilerli olup olmadığı sorgulandı Bu uumlccedil araştırmacının oldukccedila dolambaccedillı tuumlmevarımlarının neticelerinin işe yaradığına işaret edildi Bu me-tot ile hadislerin yalnızca ccedilok goumlreceli ve aşağı yukarı tarihle sadece belirli du-rumlarda tarihlendirilmesi muumlmkuumln gibi goumlzuumlkmektedir Genellikle sadece metin esaslı bazı doğrularla bir hadisin tarihlendirilmesinin muumlmkuumln olup ol-madığı şuumlphelidir152

1940rsquoların sonunda bazı araştırmacılar hadisleri toplayan derlemelere ya da metinlere guumlvenmekten daha ileri bir metot aramaya başladılar Daha oumlnce bahsedildiği gibi Schachtrsquoın hadislere daha kesin bir tarih vermedeki ccedilabası metin merkezli tarihlendirmesinin yanında tarihlendirmede isnadın kullanı-mını tali bir kaynak haline getirdi Aynı zamanda Johannes H Kramers Aloys

151 Lawrance I Conrad ldquoEpidemic Disease in Formal and Popular Thought in Early Islamic

Societyrdquo ed Terence Ranger ve Paul Slack Epidemics and Ideas Essays on the Historical Per-ception of Pestilence (Cambridge 1992) 77-99 amlf ldquo lsquoUmar at Sargh the Evolution of an Umayyad Tradition on Flight from the Plaguerdquo ed Stefan Leder Story-Telling in the Fra-mework of Non-Fictional Arabic Literature (Wiesbaden 1998) 488-528 Benzer bir yaklaşım Josef van Ess tarafından isnadların ve diğer kanıtların bir incelemesiyle birleştirilerek (Con-rad da ldquoPortents of the Hourrdquo adlı ccedilalışmasında bunu yapmıştır) Zwischen Ḥadῑt und Theolo-gie ve Der Fehltritt des Gelehrten adlı ccedilalışmalarında kullanmıştır Die ldquoPest von Emmausrdquo und ihre theologischen Nachspiele (Heidelberg 2001)

152 Bkz Harald Motzki ldquoDating Muslim Traditionsrdquo Speightrsquoin makalesinin diğer eleştirel bir değerlendirmesi iccedilin bkz David Powers ldquoThe Will of Salsquod b Abῑ Waqqāṣ a Reassessmentrdquo Studia Islamica 58 (1983) 33-53


135

Sprenger gibi 19 yuumlzyıl araştırmacılarının hacirclihazırda uyguladıkları her iki me-todun daha dengeli bir birleşimine geri doumlnduuml153 Neredeyse unutulmuş Fran-sızca bir makalede Kramers [Hz] Peygamberrsquoe nispet edilen bir hadisin ccedilok sayıdaki vecihlerini farklı metinlerini ve bunlara eklenen isnadları karşılaştır-mak suretiyle inceledi154 Kramers metinler ile isnadlar arasındaki ilişkiyi iti-nayla not etti ve bu metot sayesinde soumlz konusu hadisin kaynağı ve gelişimi ile metinsel unsurlarına dair ayrıntılı neticelere ulaştı Kaderci rivacircyetlerin kay-nağı uumlzerine ccedilalışmasında Josef van Ess yaklaşık 25 yıl sonra benzer bir metot kullandı155 Kitabının ilk boumlluumlmuumlnde o metin ve isnada buumltuumlncuumll bir yaklaşı-mın işlevini oumlrneklerle accedilıklar ve ortaya ccedilıkan problemleri tartışır Oumlte yandan Michael Cook van Essrsquoin ccedilalışmasına yaptığı tenkitte isnadların yayılması do-layısıyla isnad uydurmacılığı ihtimalinin isnadların tarihlendirme maksatlı kullanımına izin vermediğini iddia ederek bu metodu reddetti156 van Essrsquoin metoduna youmlnelik Cookrsquoun farazi ve genellemeci eleştirisi ve van Essrsquoin kitabı-nın Almanca yazılmış olması gerccedileği onun metodunun fazla destek goumlrmeme-sinin muhtemel sebepleri olabilir

Kramer ve van Essrsquoin yaklaşımı 1980rsquolerin sonunda yeniden kullanılmaya başlandı [xlvii] Gregor Schoeler hadislerin kitabetiyle ilgili leh ve aleyteki ri-vacircyetlerin isnadlarını ve muhtevalarını araştırdı157 Lawrence I Conrad vahiyle ilgili bir hadisi inceledi158 ve Harald Motzki İslacircm hukukunun başlangıcı uumlze-rine ccedilalışmalarında pek ccedilok ahkacircm hadisi inceledi159 Cihatta şehit duumlşmek ve bunun Cennetin bakireleriyle ilişkisi konusu ile ilgili oumlnemli bir ccedilalışma-sında160 Maher Jarrar Abdullah b Muumlbarekrsquoe nispet edilen bir koleksiyonda bulunan bir dizi rivacircyeti hareket noktası edindi ve farklı metinleri ve motifleri

153 Sprenger Moḥammad I 330-49 ve ccedileşitli yerler 154 Kramers ldquoTraditionrdquo 10-22 155 Van Ess Zwischen Ḥadῑth und Theologie ccedileşitli yerlerde Metodunu ortaya koyduğu kitabın

ilk boumlluumlmuuml Maher Jarrar tarafından Arapccedilaya ccedilevrilmiştir Bkz al-Abḥāth 47 iccedilinde (1999) 5-101

156 Cook Dogma 107-16 157 Schoeler ldquoMuumlndliche Thora und Ḥadῑthrdquo 231-49 (= ldquoOral Torahrdquo 20-42) 158 Conrad ldquoPortents of the Hourrdquo 159 Motzki Anfaumlnge 115-24 129-32 143-51 (= Origins 125-36 142-48 158-67) amlf ldquoDer Fiqh

des ndashZuhrῑrdquo 29-42 (= ldquoThe Jurisprudence of Ibn Šihāb az-Zuhrῑrdquo 32-47) amlf ldquoQuo vadis Ḥadῑth-Forschungrdquo 68-80 193-226 amlf ldquoThe Prophet and the Catrdquo ccedileşitli yerlerde amlf ldquoDer Prophet und die Schulderrdquo 22-50 amlf ldquoThe Murder of Ibn Abῑrsquol-Huqayqrdquo ccedileşitli yerlerde

160 Maher Jarrar ldquoMashārilsquo al-lsquoushshāq dirāsa fῑ aḥadῑth faḍl al-jihād wa lsquoal-ḥūr al-lsquoῑnrsquo rdquo al-Abḥāth 41 (1993) 27-121 Yazar ccedilalışmanın ilk boumlluumlmuumlnuumln geliştirilmiş İngilizce versiyo-nunu (Arapccedila kaynaklar olmadan) ldquoThe Martyrdom of Passionate Lovers Holy War as a Sacred Weddingrdquo başlığıyla yayınlamıştır ed Angelika Neuwirth Birgit Embalό Sebastian Guumlnther ve Maher Jarrar Myths Historical Archetypes and Symbolic Figures in Arabic Litera-ture Towards a New Hermeneutic Approach (Beirut 1999) 87-107


136

bir buumltuumlnmuumlş gibi karşılaştırarak bu rivacircyetlerin tarihini yeniden inşa etmeyi denedi Son doumlnem eserlerinde bulunan benzer rivacircyetleri inceleyerek Jarrar bir edebi uumlslubun parccedilası olarak rivacircyetlerin daha sonraki gelişmelerinin tasla-ğını ccedilizebildi Jarrarrsquoın ccedilalışması aynı zamanda Muumlsluumlman geleneğinin motif-lerinin kuumlltuumlrel bir arka planının felsefi ve sosyolojik duumlşuumlncelerinin nasıl yo-rumlanabileceği ve accedilıklanabileceğinin de bir oumlrneğidir161 Onun bu ccedilalışması-nın İngilizce tercuumlmesi bu cildin 17 boumlluumlmuumlnde yer almaktadır Hem isnad hem de metin farklılıklarına benzeri bir ilgi sonraki pek ccedilok ccedilalışmada da bu-lunmaktadır Oumlrneğin ldquoel-veledu lirsquol firaşrdquo ahkacircm hadisi uumlzerine Uri Rubinrsquoin makalesinde162 Ludwing Ammannrsquoın İslacircmrsquoda guumllme ve şaka hakkındaki kita-bında163 Franz Rosenthalrsquoin Uumlmmuuml Zer hadisiyle ilgili ccedilalışmasında Marco Schoumlllerrsquoin bir Kuran ayetinin tefsiriyle ilgili rivacircyetleri araştırmasında [xlviii] Suliman Bashearrsquoın Arap ve Arap olmayanlar uumlzerine ccedilalışmasında Irene Sch-neiderrsquoin Surrak hadisine dair incelemelerinde164 Van Essrsquoin son ccedilalışması da hadis incelemelerine oumlnceki yaklaşımını suumlrduumlrmektedir Metinleri ve isnadla-rıyla kelamicirc bir hadisin tariklerini karşılaştırarak ve yorumlayarak van Ess ha-disi hicri birinci asrın ilk yarısında Suriyersquodeki ccedilıkışından hicri uumlccediluumlncuuml asır ve sonraki eserlere alınışına kadar gelişimini yeniden inşa etti Aynı zamanda van Ess soumlz konusu hadisin teolojik sosyo-politik tarihi ve edebi arka planda ccedileşitli goumlruumlnuumlşlerine de baktı165

Sahih rivacircyetleri ayırt etme ve isnadların yayılması durumlarında bu me-todu kullanan Gregor Scholer ve Harald Motzki metin ve isnadın birleşmiş analizlerini ki metinle birlikte isnad analizleri de denilmektedir daha da geliş-tirdi166 Onlar pek ccedilok isnadla nakledildiği iddia edilen hadisleri incelediler ve farklı rivacircyet tabakalarındaki metin farklılıklarını araştırmanın metinlerin bir-birine bağlı olup olmadığı (isnadların yayıldığını iddia edebileceği) sorusunu cevaplandırmaya yardım edebileceğini goumlsterdiler Bundan sonra metot diğer

161 Şu paragraflara bkz ldquoErosDeathrdquo ldquoThe Sacred Weddingrdquo ve ldquoElaboration of Genrerdquo 162 Uri Rubin ldquo lsquoAl-walad li-l-firāshrsquo On the Islamic Campaign against lsquozinārsquo rdquo Studia Islamica

78 (1993) 5-26 amlf The Eye of the Beholder amlf Between Bible and Qurrsquoān the Children of Israel and the Islamic Self-Image (Princeton 1999) Rubin bu ccedilalışmalarında ldquohadislerin genel guumlvenilirliğinirdquo yani ortaya ccedilıktığı ve ilk olarak tedavuumlle girdiği coğrafi boumllgeyi belirle-mede isnadları kullanırrdquo (Between Bible and Qurrsquoān 3)

163 Ludwig Ammann Vorbild und Vernunft Die Regelung von Lachen und Scherzen im mittelal-terlichen Islam (Hildesheim 1993) 39-73 144-70

164 Rosenthal ldquoMuslim Social Values and Literary Criticismrdquo 31-56 Marco Schoumlller ldquoPalmenrdquo 337-62 Suliman Bashear Arabs and Others in Early Islam (Princeton 1997) Irene Schneider Kinderverkauf 74-121

165 Van Ess Der Fehltritt des Gelehrten 166 Schoeler Charakter und Authentie 2 ve 3 boumlluumlmler Motzki ldquoQuo vadis Ḥadῑth Forschungrdquo


137

pek ccedilok ccedilalışmada test edildi167 Bu yalnızca hadislerin daha kesin tarihlendi-rilmesini sağlamakla kalmaz aynı zamanda bir hadisin rivacircyet tarihinin yeni-den inşasını ve bu rivacircyet sırasında gerccedilekleşen metindeki değişiklilikleri de ortaya koyar Bu metotla ccedilalışan araştırmacıların bulgularına goumlre isnadların yayılması gerccedilekleşti ancak Cookrsquoun iddia ettiği gibi kayda değer oranda değil-dir Aynı metodun tahlilleri ravilerin gerccedilekliklerini değerlendirmek iccedilin de kullanılmıştı168

Hadislerin tarihlendirilmesi metodu şimdiye kadar yalnızca ferd hadislerle ilgilendi Tuumlm vecihleri kaynaklarda bulunan belirli bir konuya dair ferd bir hadis birinin onları bir ve aynı hadis kabul etmesini sağlayacak benzer bir metne sahiptir Aksine tuumlm kaynaklardaki aynı raviye nispet edilen hadisleri ccedilalışmak da [xlix] muumlmkuumlnduumlr Yukarıda bahsedildiği uumlzere hadis kuumllliyatla-rındaki veya eserlerindeki ilk rivacircyet edilen hadisler ferd hadislerin tarihlendi-rilmesi teşebbuumlslerinde rol uumlstlendi Ancak yine de araştırmacılar kuumllliyatları da incelerlerdi ve muumldevvinin şeyhine nispet ettiği tuumlm rivacircyetleri tarihlendi-rirlerdi Bu metot isnadlar muumldevvinin kaynağının ne olduğunu tespit edebil-mek iccedilin kullanır ve XIX asrın sonundaki tarihicirc rivacircyetlere uygulanır169 Hadis alanında bizatihi metot ancak 1960rsquolarda Fuat Sezgin bunu hadis kuumllliyatına uyguladıktan sonra popuumllerlik kazandı170 Sezginrsquoin yaklaşımı tamamen isnad uumlzerine odaklandı ve o muumldevvinlerin kaynaklarının ve bu kaynakların kay-naklarının ve boumlyle devam eder baştanbaşa yazıldığını iddia eder Bu iddia sa-dece isnadaların değil yeniden inşa edilen kaynakların metinlerinin de merkezi bir rol oynadığına dair bilimsel bir tartışmayı accedilığa ccedilıkarır Bu tartışma ve so-nucu yukarıda oumlzet bir şekilde verilmişti171 Bilimsel tartışmaları da dikkate alan daha geliştirilmiş bir tarzda Sebastian Guumlnther tarafından biyografik ri-vacircyetlere uygulanan Sezginrsquoin metodudur172 Bağımsız bir şekilde muhafaza

167 Motzkirsquonin yukarıda geccedilen ccedilalışmalarına bkz 159 numaralı dipnot Ayrıca bkz Andreas

Goumlrke ldquoThe Historical Tradition about al-Hudaybiyardquo 240-75 Ulrike Mitter Das fruumlhisla-mische Patronat Eine Untersuchung zur Rolle von fremden Elementen bei der Entwicklung des islamischen Rechts (PhD diss Nijmegen 1999) B Boumlluumlmuuml amlf ldquoUnconditional Manu-mission of Slaves in Early Islamic Law a Ḥadῑth Analysisrdquo Der Islam 78 (2001) 35-72 Peters ldquoMurder in Khaybarrdquo 140-52

168 Iftikhar Zaman ldquoThe Science of Rijal as a Method in the Study of Ḥadῑthsrdquo Journal of Islamic Studies 1-34

169 Julius Wellhausen Prolegomena zur aumlltesten Geschichte des Islams Skizzen und Vorarbeiten VI (Berlin 1899)

170 Fuat Sezgin Buhacircricircrsquonin Kaynakları Hakkında Araştırmalar (İstanbul 1956) amlf Gesc-hichte I ccedileşitli yerlerde

171 Yukarıya bkz xxx-xxxi 172 Sebastian Guumlnther Quellenuntersuchungen zu den ldquoMaqātil aṭ-Ṭālibiyyῑnrdquo des Abūrsquol-Farağ al-

Iṣfahānῑ (yaklaşık olarak 356967) Ein Beitrag zur Problematik der muumlndlichen und schriftlic-hen Uumlberlieferung in der mittelalterlichen arabischen Literatur (Hildesheim 1991)


138

edilmeyen ancak sonraki eserlerde kalarak ulaşılabilir olan ilk kaynakların teş-hisi ve yeniden inşası tarihlendirme maksatlarında oldukccedila oumlnemlidir173

Motzki isnadların yanı sıra sahih rivacircyetlerle uydurmaları goumlsterecek başka kriterler de arayarak Sezginrsquoin kaynak inşası metodunu ilerletmeyi denedi Hicricirc ikinci asrın ikinci yarısında tedvin edilen Kuumltuumlb-i Sitte oumlncesi hadis kuumll-liyatıyla ilgili ccedilalışmalarında o soumlz konusu eserlerin en oumlnemli kaynaklarının ve bu kaynakların kaynaklarının belirlenmesini muumlmkuumln kılan boumlylesi pek ccedilok kriterin bulunduğunu goumlsterdi Bu metot sayesinde bir ve aynı raviye nispet edilen ccedilok buumlyuumlk oranlardaki rivacircyetler eserin kendisinden bir veya iki nesil oumlncesine tarihlendirilebildi [l] Motzki bu tarihlendirme metodunun sonuccedilla-rını diğer metotlarla ulaşılan garib hadislerin tarihlerini kontrol veya geliştir-mek iccedilin kullandı174 Onun kaynak inşası metodu Boumlluumlm 15rsquodeki makalesinde oumlzetlenmiştir

Hadis Analizlerine Farklı Yaklaşımlar

Şimdiye kadar modern literal goumlruumlşler ve teoriler nadiren hadislere uygu-landı Oumlrneğin 1960rsquolarda yazılan iki doktora tezi175 son doumlnemlere kadar rağ-bet goumlrmedi176 Bu yaklaşımın ele almaya değer olduğunu Daniel Beaumont ve Sebastian Guumlntherrsquoin ccedilalışmaları goumlstermiştir177 Beaumont Geacuterard Gen-netersquonin Narrative Discourse (Hikacircye tarzında konuşma) adlı eserindeki goumlruumlş ve teorilerini kullandı Guumlnther soumlz konusu hadisin uydurma hikacircyeler178 gibi yorumlanmasının daha doğru olabileceğini ve hikacircyemsi bulguların kullanımı-nın bu metinlerdeki şaşırtıcı pek ccedilok iccedilsel karakteri guumln ışığına ccedilıkaracağını iddia etti Rivacircyetlerin farklı şekillerde nakledilmesi durumunda edebi tenkit

173 Ayrıca bkz Ella Landau-Tesseron ldquoOn the Reconstruction of Lost Sourcrdquo ed Lawrence I

Conrad History and Historiography in Early Islamic Times Studies and Perspectives (Prince-ton yayınlanacak)

174 Motzki AnfaumlngeOrigins amlf ldquoThe Muṣannaf of lsquoAbd al-Razzāqrdquo agmlf ldquoDer Fiqh des ndashZuhrῑrdquo ldquoThe Jurisprudence of Ibn Šihāb az-Zuhrῑrdquo

175 Eckart Stetter Topoi und Schemata im Ḥadῑth (Doktora tezi Tuumlbingen 1965) R Marston Speight The Musnad of al-Ṭayālisῑ a Study of Ḥadῑth as Oral Literature (Doktora tezi Hart-ford 1970)

176 Konuya yalnızca kısa bir makalede bkz Sahair El Calamawy Narrative Elements in the Ḥadῑth Literaturerdquo Cambridge History of Arabic Literature iccedilinde I 308-16 ve Jarrarrsquoın yukarda bah-sedilen ccedilalışmasında değinilmiştir

177 Daniel Beaumont ldquoHard-Boiled Narrative Discourse in Early Muslim Traditionsrdquo Studia İslamica 83 (1996) 5-31 Sebastian Guumlnther ldquoFictional Narration and Imagination within an Authoritative Framework Towards a New Understanding of Ḥadῑthrdquo ed Leder Story-Tel-ling 433-71 Ayrıca bkz agmlf ldquoModern Literary Theory Aplied to Classical Arabic Textsrdquo 171-176 Rical tenkidi hakkında daha muhafazakacircr bir yaklaşım iccedilin bkz R Marston Speight ldquoNarrative Structures in the Ḥadῑthrdquo Journel of Near Eastern Studies 59 (2001) 265-71

178 Guumlnther ldquoTheoretical Premisesrdquo adlı ccedilalışmasında modern literatuumlr teorisinde ldquokurgurdquonun ldquouydurmardquoyla bir tutulamayacağını ifade eder


139

nakil suumlrecinin aşamalarını izlemeye yardım edebilir

Batılı araştırmacılar Muumlsluumlmanların hadis tenkidine ccedilok az ilgi goumlstermiş-lerdi Guumlvenilir rivacircyetleri uydurulmuş veya tahrif edilmişlerden ayıran hicri uumlccediluumlncuuml asrın oumlnemli muumlelliflerinin metotlarını inceleme test etme ve araş-tırma gayretinde olan neredeyse hiccedil ccedilalışmaları yoktur179 Bu ilgisizlik Goldzi-herrsquoin Muumlsluumlmanların hadis tenkidine youmlnelik sert yargılamalarının bir neticesi olabilir [li] Ona goumlre bu sistem neredeyse tamamen isnad gibi sadece biccedilimsel kriterlere odaklanmaktadır Metin veya hadislerin muhtevası ihmal edilmiştir veya ccedilok oumlnemsiz bir rol almıştır180 Goldziherrsquoin goumlzuumlnde Muumlsluumlman hadis tenkidinin verimliliği ccedilok duumlşuumlktuumlr ve ldquoen ilkel tarih yanılgısırdquo (the crudest anachronisms) taşıyan hadisleri bile eleyememektedir181 Bu goumlruumlş batılı araş-tırmacıların ccediloğu tarafından ve hatta Muumlsluumlman hadis ilimleri uzmanlarınca da benimsendi182 Albrecht Noth her ne kadar Muumlsluumlman hadis tenkidinde isnadın egemenliğine kani olsa da amaccedillarının daha dengeli ve anlaşılır bir res-mini vermeye ccedilalıştı183 16 boumlluumlmde tercuumlmesi verilen bir makalesi hem Muumls-luumlman hadis tenkidinin hem de uumlccediluumlncuuml asrın oumlnemli muumlelliflerinin uyguladık-ları metotların gelişimine dair ayrıntılı bir ccedilalışmaya olan ihtiyaca dikkat ccedile-ker184

Yukarıdan da anlaşılacağı uumlzere bu cildin amacı hadislerin oumlzel muhtevaları olmayıp daha ccedilok genel tartışmalı konulardır Youmlntem kaynaklar rivacircyet mu-hafaza ve sıhhat Burada yer alan ccediloğu ccedilalışmayla ve ileride bu serinin diğer ciltlerinden de ortaya ccedilıkacağı uumlzere hadis literatuumlruuml İslacircmicirc kuumlltuumlruuml ve ente-lektuumlel hayatının pek ccedilok youmlnuumlne değinir Klasik İslacircm anlayışımızı zenginleş-tirebilen bu zengin malzemeyi tuumlm youmlnleriyle burada vermemiz muumlmkuumln ola-maz

Ancak Hadisin boumlylesi tuumlm kullanımları ccedilok oumlnemli tarihi zorluklara ve ba-

179 Muumlsluumlmanların hadis tenkid kuralları ile ilgili yalnızca birkaccedil oumlzet ccedilalışma yapıldı 180 Goldziher Muhammedanische Studien II 138-52 (= Muslim Studies II 133-44) Benzer bir

kanaate Muir de zaten varmıştı Life of Mahomet I xlii-xlv 181 Goldziher Muhammedanische Studien II 149 (= Muslim Studies II 141) 182 Yukarıya bkz xxxiii-xxxiv ve James Robson ldquoStandards Applied by Muslim Traditionistsrdquo

The John Rylands Library Bulletin 43 (1960) 479 Bununla birlikte o bu goumlruumlşuumlnuuml Goldziher kadar accedilık bir şekilde ifade etmez Muumlsluumlman hadis acirclimlerinin metin ve muhteva yerine isnad ve ravi tenkidine daha fazla oumlnem verdikleri şeklindeki izlenim oumlnde gelen hadis acirclim-lerinin kendilerinin yazılarına dayanmaktadır İbn Salah metni Mukaddime adlı eserinde 65 hadis ilmi arasında saymış oumlrneğin metne 25 defa değinmiş geri kalanında ise yalnızca is-nadla ilgilenmiştir

183 Noth ldquoGemeinsamkeitenrdquo 184 Claude Gilliot tarafından bir başlangıccedil yapıldı Claude Gilliot ldquoLe traitement du Ḥadῑt dans

le Tahdib al-atar de Tabarirdquo Arabica 41 (1994) 309-351 ve Dickinson Development of Early Sunnite Ḥadῑth Criticism


140

tıda ccedilalışıldığı ve araştırıldığı gibi Hadis sahasında hacirckim olan metot sorunla-rına ciddi ve tutarlı bir yaklaşımı muumlmkuumln kılan bazı metodolojileri oumlnceden varsayar Şu an itibariyle geccedilerli ccedilelişkilerin sonunda nasıl ccediloumlzuumlleceği ile ilgili kesin ifadelerle konuşmak iccedilin ccedilok erkendir Hadis edebiyatının mevcut kuumllli-yatı yalnızca geccedilen birkaccedil yıldan beri oumlnemli oranda bilim adamının araştırma konusu olmuştur ve kuumllliyatın buumlyuumlk oranı ccedilok az ayrıntılı muumllahazadan geccedil-miştir [lii] Bu sırada daha ileri kaynaklar ve araştırma amaccedilları hızla artan bir oranda mevcut olagelmiştir Ancak yinede burada tartışılan meseleler ve ccedilalış-malar gelecekteki bilim adamlarının dayanacağı ve dikkate almak zorunda ka-lacakları bir temel iccedilermektedir Hadisin oumlzel mevzusunu kullanan tuumlm bilim-sel araştırmalar ndashister hukuk tarih ilahiyat veya inanca dair olsun- burada kı-saca tarif edilen daha geniş hassas konular uumlzerine oumlzel bir bakış accedilısını gerek-tirir ve gerektirmeye devam edecektir [liii]


104

kında bilgi sağlarlar Bu yuumlzden hadisler sadece hadis kuumllliyatı denilen kaynak-larda değil [Hz] Muhammedrsquoin hayatına hasredilmiş teliflerde (sicircret ve me-gazi literatuumlruuml) erken doumlnem İslacircm tarihi nakillerinde Kuran tefsiri uumlzerine yapılmış akademik ccedilalışmalarda fıkıh kitaplarında ve tabakatlarda da yer al-maktadırlar Son bahsedilen konular bu serinin diğer boumlluumlmlerinde ele alın-mıştır bu cilt ise sadece ana hatlarıyla Hadis araştırmaları uumlzerine yoğunlaş-maktadır Ccediluumlnkuuml en başından beri Hadis alanına dair ccedilalışmalar yuumlzeyseldir Her ne kadar bu ccedilalışmalar genelmiş gibi goumlzuumlkse de aslında daha ccedilok her-hangi bir hadis tuumlruumlnuuml esas almaktadır

Bu ciltte yer alan makalelerin seccedilimi yıllar oumlnce yapılmıştı ve bu suumlre zar-fında altı makalenin tercuumlme edilmesi gerekti3 ccedilalışmanın tamamı yayıma ha-zırlandı basıldı ve fihristi yapıldı Dolayısıyla bu koleksiyona uygun yeni ma-kaleleri dacirchil etmek muumlmkuumln olamadı Makale seccedilimindeki temel duumlşuumlnce ilk olarak metodolojik accedilıdan faydalı olan ccedilalışmaları bir araya getirmek ikinci olarak Batılı Akademik gelenek ile[xiii]lowastlowastlowastlowast eğitilmiş bilim adamlarınca basılmış hadis araştırmasının gelişimine dair bir oumlzet sunmaktır4

Hadisin Kaynağı ve Nakli

Modern Doumlnem Hadis Ccedilalışmalarının Başlangıcı

Hadisin ne olduğu nasıl nakledildiği en oumlnemli ravinin ve hadis musanni-finin kim olduğu Avrupa tarafından en geccedil XVII yuumlzyılda oumlğrenildi5 Yine de bu konuyla ilgili ciddi akademik ccedilalışmalar ancak XIX yuumlzyılda başladı Genel olarak tarih ccedilalışmalarının gelişmesi ve Avrupalı guumlccedillerin kolonyal yayılması-nın teşvikiyle diğer kuumlltuumlrlere artan merak bir oumln hazırlıktı XIX yuumlzyılda Hris-tiyan teolojisindeki gelişmeler İsarsquonın hayatı uumlzerine tarihicirc tenkit ccedilalışmaları-nın ortaya ccedilıkışı ve Kutsal Kitabrsquoa youmlnelik metin tenkidi ccedilalışmalarının doğuşu İslacircm dini literatuumlruumlne olan ilgiyi daha fazla canlandırdı Bu yuumlzden ilk Hadis ccedilalışmalarının oumlncelikle [Hz] Muhammedrsquoin tarihicirc biyografisiyle ilgilenen araştırmacıların yazdıkları olması bir tesaduumlf değildir Onlar [Hz] Muham-medrsquoin hayatı ve İslacircmrsquoın erken doumlnem tarihi iccedilin Kurrsquoanrsquoın yanı sıra hadislerin de en oumlnemli kaynak olduğunu anladılar6 Bu bulgu onları bu kaynağın tarihicirc

3 Titiz ccedilalışmalarından dolayı tercuumlmanlara Almanca makaleler iccedilin Gwendolin Goldbloomrsquoa

ve Fransızca makaleler iccedilin Matthew Gordonrsquoa teşekkuumlr etmek istiyorum Yine bu serinin genel editoumlruuml Lawrence I Conradrsquoa tercuumlmelere yaptığı katkılardan dolayı muumlteşekkirim

lowastlowastlowastlowast Koumlşeli parantez iccedilerisindeki roma rakamları asıl metindeki sayfa numaralarını goumlstermektedir 4 Ashgate yayıncılıktan John Smedleyrsquoe ve Lawrence I Conradrsquoa İngiliz tarzıma yaptıkları tas-

hihler dolayısıyla minnettarım Oumlzellikle Conradrsquoa yazdığım giriş yazısına yaptığı kıymetli tekliflerinden oumltuumlruuml muumlteşekkirim

5 Bkz Barthelemy dHerbelot Bibliotheque orientale veya dictionnarie universal (Paris 1697) 416

6 William Muir The Life of Mahomet (London 1858) ii


105










106











107








bulacaktır21







108









109








110








111










112






113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



105










106











107








bulacaktır21







108









109








110








111










112






113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



106











107








bulacaktır21







108









109








110








111










112






113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



107








bulacaktır21







108









109








110








111










112






113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



108









109








110








111










112






113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



109








110








111










112






113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



110








111










112






113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



111










112






113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



112






113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



113










114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



114









115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



115








60 age 9


116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



116







117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



117









118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



118











119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



119










120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



120











121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



121










122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



122










123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



123










124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



124











125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



125









126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



126










127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



127









128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



128









129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



129


















130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



130










131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



131







132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



132











133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



133



hiptir144














134









135









136









137











138













139











140



134









135









136









137











138













139











140



135









136









137











138













139











140



136









137











138













139











140



137











138













139











140



138













139











140



139











140



140


Documents

Tercüme/Translation/ Hadis: Kaynağı ve Gelişimi