Odnos rasta kriminala belog okovratnika i nedostatka društvene stigmatizacije

DRUŠTVENI ASPEKTI ORGANIZOVANOG KRIMINALAAleksandar Fatić i Božidar Banović

Institut za međunarodnu politiku i privredu

DRUŠTVENI ASPEKTIORGANIZOVANOG

KRIMINALA

Urednici:

Aleksandar Fatić Božidar Banović

Beograd, 2011.

DRUŠTVENI ASPEKTI ORGANIZOVANOG KRIMINALAAleksandar Fatić i Božidar Banović

(urednici)

IzdavačInstitut za međunarodnu politiku i privredu

Beograd, 2011.

Za izdavačadr Duško Dimitrijević, direktor

Recenzentiprof. dr Dobrivoje Radovanović

prof. dr Želimir Kešetović

LekturaSrđan Nikolić

Kompjuterska obradaSanja Pavlović

Štampa„Želnid”, Beograd

ISBN: 978-86-7067-151-5

Ova knjiga nastala je u okviru projekta „Srbija i savremeni svet: putevi i perspektive učvršćivanja spoljnopolitičkog, bezbednosnog

i spoljnoekonomskog položaja Srbije u savremenim procesima u međunarodnoj zajednici“, finansiran od Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije, za period 2006–2010. godina.

SADRŽAJ

Prvi deo: Kriminalističko-obaveštajni rad

Aleksandar Fatić

KRIMINALISTIČKO-OBAVEŠTAJNI RAD I TRADICIJA GRAĐANSKIH I LJUDSKIH PRAVA .................................... 11

Dragan Manojlović

OBAVEŠTAJNA KRIMINALISTIČKA MREŽA: ORUĐE ZA KONTROLU ORGANIZOVANOG KRIMINALA ................... 23

Saša Mijalković

OBAVEŠTAJNO-KRIMINALISTIČKI ASPEKTI SUPROTSTAVLJANJA „AUTOMAFIJI” ...................................................... 40

Drugi deo: Finansijske istrage

Goran Bošković

METODI FINANSIJSKE ISTRAGE U SUZBIJANJU ORGANIZOVANOG KRIMINALA ............................................................... 63

Eldan Mujanović

ISTRAGE PRANJA NOVCA U BOSNI I HERCEGOVINI: TRENDOVI I PERSPEKTIVE ....................................................................... 82

Milovan Milovanović

FINANSIJSKO-OBAVEŠTAJNA SLUŽBA REPUBLIKE SRBIJE: DOSADAŠNJA ISKUSTVA ..................................... 106

Treći deo: Sistem institucija protiv organizovanog kriminala

Jasmina Kiurski

ULOGA JAVNOG TUŽIOCA U BORBI PROTIV ORGANIZOVANOG KRIMINALA .............................................................. 127

5

Miodrag N. Simović

NEKA PITANJA POLOŽAJA I ULOGE TUŽIOCA U ISTRAZI U KRIVIČNOM POSTUPKU BOSNE I HERCEGOVINE ............................................................................ 154

Božidar Banović i Zoran Đokić

PERSPEKTIVE RAZVOJA SISTEMA INSTITUCIJA ZA BORBU PROTIV ORGANIZOVANOG KRIMINALA U SRBIJI ..........173

Milan Škulić

SPECIJALNE ISTRAŽNE TEHNIKE U FUNKCIJI SUZBIJANJAORGANIZOVANOG KRIMINALITETA ..................................................... 201

Željko Dobranović

MJESTO I ULOGA PRIVATNE ZAŠTITE U SUPROTSTAVLJANJU ORGANIZIRANOM KRIMINALU ................... 226

Mladen Milosavljević

UTICAJ ORGANIZACIONIH, KADROVSKIH, ZAKONSKIH I DRUGIH PARAMETARA NA (NE)MOGUĆNOST BORBE SA ORGANIZIRANIM KRIMINALOM U BOSNI I HERCEGOVINI .......................................................................... 241

Marina Mališ Sazdovska i Iskra Akimovska Maletić

ULOGA POLICIJE I TUŽILAŠTVA U BORBI PROTIV ORGANIZOVANOG KRIMINALA U REPUBLICI MAKEDONIJI ............261

Milan Milošević

ORGANIZACIJA POLICIJE, TUŽILAŠTVA I SUDSTVA U KONTEKSTU BORBE PROTIV ORGANIZOVANOG KRIMINALA U NEKIM EVROPSKIM I SUSEDNIM ZEMLJAMA ....................................................274

Božidar Banović i Zvonimir Ivanović

ANALIZA ODREĐENIH STRATEŠKIH KONCEPCIJA U BORBI PROTIV VISOKOTEHNOLOŠKOG KRIMINALA .................... 286

Aleksandar Fatić

KORUPCIJA I MOĆ U JAVNOJ UPRAVI .................................................... 305

Društveni aspekti organizovanog kriminala

6

Četvrti deo: Trendovi organizovanog kriminala

Dragan Simeunović

SOCIJALNE DIMENZIJE HOMEGROWN(„DOMAĆEG”) TERORIZMA ..................................................................... 323

Uroš Pena i Mile Šikman

ORGANIZOVANI KRIMINALITET U REPUBLICI SRPSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI: STANJE I MJERE SUZBIJANJA .................. 345

Marjan Nikolovski

ORGANIZOVANI KRIMINAL: NJEGOVA PERCEPCIJA I DINAMIKA U REPUBLICI MAKEDONIJI .............................................. 369

Milan Žarković

ZLOČIN TRGOVINE LJUDIMA KAO OBLIK ORGANIZOVANOG KRIMINALNOG DELOVANJA NA TERITORIJI REPUBLIKE SRBIJE ........................................................ 387

Srđan Korać

ORGANIZOVANI KRIMINAL KAO BEZBEDNOSNA PRETNJA EVROPSKOJ UNIJI ............................. 410

Dragana Batić

LIČNOST IZVRŠIOCA KRIVIČNIH DELA IZ OBLASTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA: NARCISTA, MAKIJAVELISTA ILI PSIHOPATA? ...................................... 451

Aleksandra Bulatović

ODNOS RASTA KRIMINALA I NEDOSTATKA DRUŠTVENE STIGMATIZACIJE ............................................................... 461

Društveni aspekti organizovanog kriminala

7

Prvi deo

Kriminalističko-obaveštajni rad

KRIMINALISTIČKO-OBAVEŠTAJNI RAD I TRADICIJA GRAĐANSKIH I LJUDSKIH PRAVA

Aleksandar Fatić*

APSTRAKT

Trendovi u razvoju savremenog ukupnog policijskog rada su metodološkiznačajno različiti u odnosu na njegov tradicionalni oblik. Klasični policijskirad, koji je suštinski reaktivnog karaktera, gotovo sasvim je ustupio mestoproaktivnom policijskom radu, koji se još naziva i „policijskim radomrukovođenim obaveštajnim radom” (intelligence-led policing) i proističe izprirode savremenih bezbednosnih pretnji, pre svega organizovanog kriminalai terorizma. Proaktivni policijski rad, sam po sebi, donosi brojna pitanja uodnosu na tradicionalni domen građanskih i ljudskih prava. On se zasniva naaktivnom i često agresivnom prikupljanju podataka u odnosu na osobe kojeniti su osuđivane za krivično delo, niti u trenutku prikupljanja informacija čineneko krivično delo. Stoga je mogućnost zloupotrebe proaktivnog policijskograda izuzetno izražena, a otvaraju se i brojna pitanja u vezi sa integritetomčuvanja i upotrebe prikupljenih podataka. Autor u tekstu raspravlja neka odnavedenih pitanja, locirajući ih pre svega u sferu novih metodologija za borbuprotiv organizovanog kriminala koje se razvijaju primarno u SAD. Pitanja oljudskim pravima se u tom kontekstu sagledavaju kao jedna od varijablisavremenog „bezbednosnog društva”. Tekst pozicionira ovo pitanje u kontekstufenomena „sekuritizacije” društvenog diskursa. U tekstu se raspravlja pitanjedo koje mere su argumenti zagovornika „sekuritizacije” opravdani, a u kojojmeri je ograničavanje ljudskih prava prihvatljivo ako se ima u vidu percepcijapovišenog stepena pretnje od organizovanog kriminala.Ključne reči: kriminalistički obaveštajni rad, klasični bezbednosni obaveštajnirad, raspolaganje obaveštajnim materijalom, politička hijerarhija, tradicionalnaprava na privatnost.

Primena obaveštajnih metoda u radu policije u borbi protiv organizovanogkriminala podrazumeva značajne kontroverze, koje se pre svega tiču potrebe da sejasno razdvoji obaveštajni materijal dobijen klasičnim bezbednosnim obaveštajnim

11

* Autor je naučni savetnik u Institutu za međunarodnu politiku i privredu, Beograd.

Aleksandar Fatić

12

radom od onog dobijenog kriminalističkim obaveštajnim radom. Sama metodologijaprikupljanja ovog materijala u bezbednosnom i kriminalističkom kontekstu najčešćeje identična, ali tretman materijala mora biti dramatično različit kada je reč o ovadva tipa službi. Problematika tretmana ovog tipa obaveštajnog materijala je predmetposebne diskusije ovog autora na drugom mestu, a cilj ove analize biće posebnekarakteristike dominantnog modela kriminalističko-obaveštajnog rada danas injihove posledice za integritet društva. Reč je o modelu presretanja komunikacija,koji se smatra intruzivnim, nametljivim obaveštajnim metodom izvedenim izpoznatog tipa bezbednosnog obaveštajnog rada koji se običajno naziva Sigint(Signals Intelligence).

Sigint u tradicionalnom bezbednosnom kontekstu

Sigint predstavlja svaki oblik presretanja komunikacija koji se zasniva natehnologiji elektromagnetnog polja, uključujući tu sve radijske i elektronskekomunikacije. On uključuje specifične oblike obaveštajnog materijala do kojih sedolazi, poput elektronskog obaveštajnog materijala (Elint) ili presretanjakomunikacija telefonom (Comint). Sigint se obično razdvaja od obaveštajnog radazasnivanog na upotrebi agenata kao izvora informacija (Human Intelligence —Humint) ili upotrebe savremene opreme za mapiranje i geografski nadzor, poputšpijunskih satelita (Image Intelligence — Imint). Iako su se tradicionalno i Sigint, iImint, i Humint koristili pre svega u bezbednosnom kontekstu vojnih i paravojnihoperacija, danas se sve ove forme obaveštajnog rada primenjuju i u kriminalističkomobaveštajnom kontekstu u borbi protiv organizovanog kriminala. Čak se i Imint danasu SAD koristi za lociranje kretanja transporta oružja, ljudi ili droge, za mapiranjeputeva organizovane trgovine ukradenim automobilima, kao i za praćenje terorističkihgrupa. Presretanje elektronskih komunikacija ili telefonskih razgovora danas je širokorasprostranjeno u policijskom radu protiv organizovanog kriminala, a neretko seneopravdano i nelegitimno koristi i kao najlakši način suzbijanja i drugih, klasičnihoblika kriminaliteta, iako za to nije namenjen i time se krši princip minimalizma uupotrebi policijskih ovlašćenja, o čemu će biti reči pri kraju ovog teksta.

Primena Siginta je u celini najprisutnija tema u obaveštajnom diskursu danas,uključujući i sistematske analize obaveštajnih operacija, pa se toj temi stoga moraobratiti posebna pažnja kada je reč o njenoj primeni u kriminalističko-obaveštajnom kontekstu.1 Popularnost Siginta proističe iz lakoće i bezbednosti

1 Videti primera radi: Cees Wiebes, Intelligence and the War in Bosnia 1992–1995, Lit Verlag,Münster, 2003.

njegove primene i iz njegovog velikog potencijala u prikupljanju širokog spektrainformacija o različitim temama. U današnjoj literaturi jasno su prepoznate kakodobre, tako i loše strane Siginta, koje se moraju imati u vidu prilikom donošenjastrateške odluke o njegovoj manje ili više širokoj primeni u kriminalističko-obaveštajnom radu. Ovde će stoga biti nešto detaljnije razmotrene prednosti imane Siginta kako bi se formirao kontekst za izvođenje zaključaka o bitnimelementima njegove policijske primene.

Pozitivne karakteristike Siginta kao metode prikupljanja obaveštajnog materijala

1. Primena presretanja komunikacija upotrebom elektromagnetnog polja pre svegališava obaveštajnu službu i operativce gotovo svih rizika sa kojima se onitradicionalno suočavaju prilikom prikupljanja podataka korišćenjem drugihmetoda, posebno Huminta. Postavljanje prislušnog uređaja (kada je to potrebno,a danas često nije, jer je signal moguće „uhvatiti” u vazduhu) je bezbedno,omogućava da se komunikacijama pristupi iz udobnosti kancelarije ilioperativne stanice, sa velike udaljenosti, bez ikakvog rizika po bezbednostoperativca, pa i bez rizika za otkrivanje praćene komunikacije. Na ovaj načinse postiže pre svega visok stepen bezbednosti, ali se omogućava i procesuiranjekomunikacije uz dovoljno vremena i pažnje, što je inače problem kada seoperativno deluje u realnim situacijama u kojima vlada napetost. Ukratko, Sigintpostavlja obaveštajnog operativca u potpuno superiornu poziciju u odnosu nasubjekta koji se prati.

2. Informacije do kojih se dolazi presretanjem komunikacija su običnoobjektivne, to jest nisu prejudicirane ličnim stavovima agenta, što je čestoslučaj pri Humintu, niti odnosima agenta sa subjektima praćenja. Takođe, onene podležu organizacionim, političkim i drugim predrasudama.

3. U nekim slučajevima primena Siginta omogućava da se izbegne jedno odosnovnih pravila obaveštajnog rada, a to je da se svaka informacija proveravaiz najmanje dva izvora. Poznato je da je postupanje na osnovu informacijekoja nije proverena mnogo puta dovelo do ozbiljnih negativnih posledica,kako bezbednosnih, tako i političkih, slično postupanju na osnovu takozvanesirove obaveštajne informacije ili materijala, bez prethodne analize i kritičkogsagledavanja u svetlu drugih informacija. Kada je reč o transkriptimapresretnutih komunikacija, oni ponekad, ali ne uvek, mogu biti toliko uverljivida se mogu koristiti bez potrebe da se dodatno proveravaju na osnovuinformacija dobijenih Humint-om ili Imint-om. Reč je, očigledno, o velikoj

Kriminalističko-obaveštajni rad i tradicija građanskih i ljudskih prava

13

prednosti ove vrste prikupljanja obaveštajnih podataka, jer se na ovaj načinomogućava značajna ušteda vremena i resursa obaveštajne službe.

4. U vezi sa prethodnom prednošću, Sigint je, zbog osobina tehnologije koja sepri njemu koristi, brzo raspoloživ krajnjim korisnicima. Presretnute e-mailkomunikacije, radio ili telefonski razgovori, mogu se gotovo u realnomvremenu elektronskim putem preneti na velike udaljenosti i staviti naraspolaganje donosiocima odluka u udaljenim krajevima sveta. AmeričkaNacionalna bezbednosna agencija (National Security Agency — NSA) imadanas najrazvijeniji i najobuhvatniji sistem elektronskog praćenja saglobalnim dosegom, tako da je u stanju da presreće praktično sve vrstekomunikacija u bilo kom delu sveta i da taj materijal koristi sa minimalnimodlaganjem u stizanju do krajnjeg korisnika.

5. Presretanjem komunikacija dobija se velika količina informacija koje seodnose na očekivani predmet, ali često i na druge značajne teme (poput drugihkrivičnih dela u kriminalističko-obaveštajnom kontekstu), što je jedinstvenaosobina koju nema obaveštajni materijal do koga se dolazi upotrebom agenataili tehnologije za imidžing. Stoga je informativna vrednost materijaladobijenog Sigintom obično znatno veća od drugog obaveštajnog materijala.Poznati su primeri kada je policija, korišćenjem Siginta u kriminalističko-obaveštajnom kontekstu, prateći, recimo, organizovanu trgovinu zabranjenomrobom u okviru delatnosti organizovane kriminalne grupe dolazila doinformacija o pripremi ubistava. Time se tada otvaralo pitanje o načinu nakoji je trebalo intervenisati radi sprečavanja ubistva, a da se pri tome nekompromituje čitava operacija praćenja organizovanog šverca ljudi, oružjaili droge. Reč je o opštoj osobini Siginta da neselektivno omogućavapribavljanje informacija o svemu onome o čemu subjekti komuniciraju, pričemu se ponekad ne može pretpostaviti šta može biti rezultat takvog praćenjakomunikacija.

6. Pozitivna osobina Siginta je i da „nikada ne spava”, to jest da može stalnobiti u funkciji. Kada je reč o Humintu, situacija je sasvim drugačija. Jedanagent ne bi trebalo da bude aktivan duže vreme u kontinuitetu; on se moraodmarati kako fizički, tako i obaveštajno i strateški. Kada se ponovo aktivira,bilo bi idealno da se to čini u odnosu na druge subjekte, pa i u drugomgeografskom prostoru, uz što veću vremensku udaljenost od prethodnogaktiviranja, kako bi se izbeglo otkrivanje. Sa Sigintom, nema potrebe zaodmaranjem, i informacije se, neprimećeno, prikupljaju u kontinuitetu.

7. Sigint je moguće vrlo jednostavno „fokurisati na subjekt”, pa i na više različitihsubjekata u kratkom vremenskom intervalu. Kada se plasira agent u neku

Aleksandar Fatić

14

sredinu, ta taktika zahteva vreme za pripremu, priliku, logističku podršku,obezbeđivanje pomoći u slučaju opasnosti, a svi ti elementi podrazumevajuda mora prvo postojati fokus na nekom subjektu (npr. neka osoba ili grupa), atek potom se gradi struktura koja stoji iza agenta poslanog u tu sredinu. Kadaagenta treba povući, to često nije jednostavno, jer bi bilo upadljivo i moglo bidovesti do reakcije subjekata koja, u nekim situacijama, može poništiti velikideo vrednosti informacija koje je agent prikupio. Naročito je komplikovanoplasirati agenta u neku drugu sredinu u kratkom vremenskom periodu. Sigintomogućava da se, uz postojanje odgovarajućih tehnoloških kapaciteta (nekeobaveštajne službe, pre svega u SAD, imaju tehnološke mogućnosti dapraktično presreću sve komunikacije globalno) promeni fokus za sveganekoliko sati i prate komunikacije neke druge grupe. Reč je o velikoj prednostiSiginta u odnosu na Humint u smislu fleksibilnosti fokusa.

8. Često su podaci do kojih se dolazi primenom Siginta takvi da donose neuporedivoveću korist od bilo kakvih informacija koje pribavljaju agenti. Možda jenajočigledniji primer „razbijanje” zaštitne šifre za šifrirane komunikacije. Kadase to jednom postigne, ukoliko je neprimetno, a šifru je moguće promeniti u vrlokratkom roku, dobija se spektar informacija visoke vrednosti.

9. Odnos Siginta prema Humintu je često povoljan u smislu troškova, jerinvesticija u opremu i obuku kadrova daje dugoročne povratne rezultate zbogvelike količine informacija koje se kontinuirano mogu nabavljati.

Slabosti Siginta

1. Obaveštajni materijal do koga se dolazi presretanjem komunikacija je, popravilu, u demokratskim društvima klasifikovan visokim stepenom zaštiteinformacija, što znači da se automatski stavlja na raspolaganje samo vrlouskom krugu političkih i bezbednosnih donosilaca odluka. Ta činjenica, kaoi protokoli koji regulišu restrikcije u raspodeli ovakvog materijala, čestodovode do toga da relevantne informacije dobijene Sigintom ne dospevaju,ili bar ne dospevaju dovoljno brzo, do operativaca na terenu koji bi mogli dadeluju na sprečavanju bezbednosne pretnje. Upravo to je bila slabostobaveštajnog rada pre 11. septembra 2001. godine, pa se pokazalo da su nekaupozorenja o pripremi terorističkih napada na SAD u centrale obaveštajnihagencija i drugih bezbednosnih struktura stigle dan ili dva nakon što je napadizvršen. Restriktivnost u raspolaganju Sigintom je deo demokratskeorganizacije društva, ali istovremeno može ograničiti njegovu vrednost zaoperativno delovanje.


15

Aleksandar Fatić

16

2. Drugo ograničenje Siginta, takođe u demokratskim društvima, odnosi se nanormativne restrikcije na upotrebu informacija koje on sadrži. Primera radi,u obaveštajnim strukturama je tokom druge polovine prošlog veka bilorašireno pravilo da prva rečenica u svim Sigint izveštajima upozoravakorisnike (mali broj njih na vrhu državne hijerarhije) da se na osnovuinformacija sadržanih u izveštaju ne sme postupati, čak ni da bi se sprečilabezbednosna pretnja, ukoliko bi takvo postupanje moglo otkriti izvorinformacija. Drugim rečima, ako Sigint sadrži rezultate praćenja elektronskihkomunikacija neke grupe, i postupanje po nalazima tog praćenja bi grupiukazalo da je bezbednosna struktura u stanju da čita njenu šifru, postupanjebi bilo često zabranjeno da grupa ne bi promenila šifru ili moduskomunikacije, čime bi obaveštajna agencija naglo postala „gluva” u odnosuna grupu.Oktobra 1995. godine, australijska služba za Sigint, Defence SignalsDirectorate (DSD), presrela je šifrovanu komunikaciju indonezijske vojske izkoje se videlo da se sprema ubistvo pet australijskih novinara uhapšenih uIstočnom Timoru. Ova informacija nije prosleđena australijskom premijeru,jer je DSD pretpostavio da bi on nešto preduzeo ili bi čak javno obznanio daima takvu informaciju, čime bi se možda sprečilo pogubljenje novinara, ali bise istovremeno Indonežanima otkrilo da DSD može da ih „sluša”. Svih petnovinara je ubijeno. Sličnih primera ima još tokom proteklih decenija uselektivnoj upotrebi Siginta.2

3. Sigint često nije predmet poverenja u tradicionalnim obaveštajnim sistemimačija kultura se zasniva na Humint-u. Primera radi, tokom Hladnog rata biloje uobičajeno da se nalazi dobijeni Sigintom tretiraju kao nedovoljno pouzdaniza operativno postupanje dok se ne potvrde Humintom.

4. U savremenim uslovima Sigint se smatra, nasuprot prethodnom iskustvu,jedinim pouzdanim izvorom informacija, pa se zanemaruje Humint. Todovodi do problema u interpretaciji elektronski dobijenog obaveštajnogmaterijala koji, iako u nekim slučajevima može biti gotov obaveštajniproizvod, to ipak uglavnom nije i zahteva procesiranje, obradu i interpretacijuda bi se na osnovu njega moglo postupati. To procesiranje podrazumevastavljanje tog materijala u odgovarajući kontekst. U bar dva slučaja pripremeNATO saveza ili Varšavskog ugovora za manevre tokom Hladnog rata, kojeje detektovao sistem Siginta druge strane, gotovo da je došlo do izbijanjaozbiljnog nuklearnog sukoba, jer su nalazi Siginta, bez odgovarajuće kritičke

2 Cees Wiebes, Intelligence and the War in Bosnia 1992–1995, op. cit., p. 225.

interpretacije, shvaćeni kao indikacija pripreme napada druge strane. Uobaveštajnoj literaturi ovaj fenomen isključivog oslanjanja na Sigint seponekad naziva „snobizam Siginta” ili „sindrom zelenih vrata”.

5. Potreba za interpretacijom Siginta, u slučajevima kada sam obaveštajni materijalnije istovremeno i obaveštajni proizvod, često zahteva vreme. U nekimsituacijama ni informacije dobijene Sigintom ne mogu biti na vreme pretvoreneu operativno upotrebljive podatke da bi se sprečila bezbednosna pretnja.

6. Najznačajnija slabost Siginta je u činjenici da se njime dobijaju milioniinformacija svakog dana, te da ni najrazvijene obaveštajne službe često nemogu analitički da se izbore sa tolikom količinom materijala. Iako je samobaveštajni materijal osnova obaveštajnog rada, kada njegova količinaprevaziđe određene limite, on postaje prepreka. U svojoj knjizi Vibs (Wiebes)navodi reči admirala Mekonela (McConnell), direktora Nacionalne agencijeza bezbednost SAD (NSA) 2005. godine, koji je, govoreći o tehnološkimkapacitetima NSA za Sigint – verovatno najvećim od svih obaveštajnihagencija u svetu, rekao: „Dobra vest je da ova agencija može dekodirati ianalizirati milion poruka dnevno; loša vest je da treba odlučiti kojih milionporuka da dekodiramo od milijardi poruka koje presrećemo na globalnomplanu”.3 U ovom kontekstu, Humint ima jasnu prednost, jer je dobropozicionirani agent u stanju da pravi kritičke procene informacija, da ihselektuje na licu mesta i da ih prosleđuje i formuliše na načine koji olakšavajunjihovo dalje procesiranje.

7. Konačno, treba imati u vidu činjenicu da tipični subjekti interesovanjaobaveštajnih agencija nisu tehnološki pasivni u odnosu na presretanjekomunikacija Sigintom, pa je suprotstavljanje Sigintu prilično razvijeno. Nekemetode tehničkog sprečavanja Siginta uključuju:(a) obezbeđivanje signala posebnim protokolima za upotrebu frekvencija,

korišćenjem različitih metoda ometanja i elektromagnetnog „zamračenja”u vreme transmisije sopstvenog signala;

(b) česte promene šifre kada je reč o šifriranim transmisijama;(c) upotreba „skokovite frekvencije”, pri čemu se poruka emituje

promenljivom frekvencijom koju može da „uhvati” samo legitimniprimalac poruke, kome je unapred poznat strukturni model skakanjafrekvencije, a svako ko poruku pokušava da presretne pri prvoj promenifrekvencije prosto gubi signal;


17

3 Ibid., p. 227.

(d) upotreba „snop transmisije” (burst transmissions), pri čemu se iznenada,velika količina informacija emituje u signalu od svega nekoliko sekundi,koji potom odmah prestaje, čime se maksimalno smanjuje raspoloživovreme za aktiviranje uređaja za presretanje i povećava protok informacijapreko granice koja omogućava čitljivo „hvatanje signala”;

(e) upotreba „raširenog spektra”, pri čemu se informacija emituje istovremenona više različitih frekvencija, pa presretanje jedne frekvencije daje samonerazumljiv deo poruke;

(f) namerno emitovanje pogrešnih informacija sa ciljem da one budupresretnute;

(g) upotreba kriptografije, to jest kriptovanih poruka.8. Treba naglasiti i da Sigint može služiti političkim ciljevima pojedinaca koji

njime raspolažu, pogotovo kada se ima u vidu ekskluzivnost informacija kojuprotokoli za raspolaganje Sigintom obično podrazumevaju.Zbog svega navedenog, Sigint je izuzetno osetljiv način prikupljanja

obaveštajnih podataka, kako u klasičnom, tako i u kriminalističkom obaveštajnomradu. Međutim, njegova osetljivost u kriminalističkom obaveštajnom radu je jošznatno veća nego u klasičnom obaveštajnom radu.

Specifičnosti i rizici kriminalističkog obaveštajnog rada

Za razliku od klasičnog bezbednosnog obaveštajnog rada, čiji je ciljprikupljanje obaveštajnog materijala koji, nakon obrade, omogućava operativnodelovanje na zaštiti nacionalne bezbednosti (špijunaža i kontrašpijunaža),kriminalistički obaveštajni rad služi za suzbijanje „mekih” pretnji bezbednosti, presvega organizovanog kriminala i jednim delom terorizma. U borbi protiv terorizmase sve više koriste i vojne strukture i klasični bezbednosni obaveštajni rad, jer jeterorizam svojom bitnom dimenzijom i pitanje za političke strukture. Organizovanikriminal, koji je legitiman predmet interesovanja kriminalističko obaveštajnihstruktura, nije pitanje za političke strukture. Praćenje organizovanog kriminala, zarazliku od praćenja subjekata interesovanja klasičnog obaveštajnog rada (stranihpredstavništava, grupa, vojnih i diplomatskih misija, terorističkih grupa), odvijase isključivo na suverenoj teritoriji i strogo u skladu sa zakonom. Dok je klasičniobaveštajni rad, pogotovo kada se primenjuje na teritoriji druge države, podefiniciji delovanje van granica zakona, kriminalistički obaveštajni rad mora bitiu celosti zakonit. Osim toga, kriminalistički obaveštajni rad podrazumeva svestandarde zaštite privatnosti i drugih građanskih i ljudskih prava. Stoga on, za

Aleksandar Fatić

18

razliku od tradicionalnog bezbednosnog obaveštajnog rada, podrazumeva bitnuselektivnost. Ta selektivnost proističe iz činjenice da se kriminalističke obaveštajnemetode primenjuju za suzbijanje organizovanog kriminala kada postoji jasnomsumnja da se priprema krivično delo, sa krugom osumnjičenih, i na osnovu nalogatužioca, istražnog sudije i predsednika Vrhovnog suda (u Srbiji), tako da seinformacije do kojih se eventualno dođe primenom ovih metoda, van domenaodređenog nalogom, moraju tretirati kao poverljive.

Osnovni problem u primeni kriminalističkog obaveštajnog rada proističeupravo iz navedene potrebe za selektivnošću, to jest iz činjenice da se dalekonajveći deo ukupnog rada sastoji iz presretanja komunikacija (Sigint) i iz napetostikoja postoji između opšte osobine Siginta da je neselektivan po prirodi i zakonskeobaveze da se njegovi rezultati, u kriminalističko-obaveštajnom kontekstu,tretiraju selektivno. Jedna od prednosti Siginta navedenih u prethodnom odeljkuupravo je njegova neselektivnost, koja predstavlja pozitivnu stranu ove metodeu klasičnom obaveštajnom radu. Presretanje komunikacija diplomatskogpredstavništva neke zemlje za koju se pretpostavlja da ima neprijateljske namereprema zemlji domaćinu podrazumeva otvorenost za sve vrste informacija: akose presretanjem komunikacija ustanovi da neki diplomata te zemlje švercuje retkevrste ptica iz zemlje domaćina umesto da se bavi špijunažom, i ta informacija jekorisna za operativno delovanje na sprečavanju šverca ptica. Generalnoposmatrano, od informacija do kojih se dolazi u klasičnom obaveštajnom raduse ne očekuje da budu prihvatljive u sudskom postupku, nego da budu operativnoupotrebljive i da donesu korist u sprečavanju neke pretnje bezbednosti. Suprotnotome, u kriminalističko-obaveštajnom radu često je bitno da informacije buduprihvatljive u sudu, i cilj nije samo operativno sprečavanje pretnje bezbednosti(mada to svakako jeste jedan od ciljeva), već i zakonsko procesuiranje počinilacadela organizovanog kriminala. Istovremeno, zakonska ograničenja, koja u načeluuopšte ne važe za klasični obaveštajni rad, jer se on odvija po definiciji u najvećojmeri van domena zakona, ne dopuštaju da se, primera radi, informacije koje sedobiju o nekoj javnoj ili političkoj ličnosti, a koje se ne odnose na organizovanikriminal niti na sumnju na osnovu koje je izdat nalog za presretanje komunikacije,koriste protiv te ličnosti.

Selektovanje informacija dobijenih metodom koji je, pre svega, tehnološkisložen, zahteva skupu opremu i obučene kadrove, a pošto je po prirodi ineselektivan, stvara relativno obuhvatne probleme. Oprema kojom raspolažumanje zemlje, a koja se koristi za Sigint, obično je u rukama vojnih i civilnihobaveštajnih službi. Njeno stavljanje na raspolaganje policiji podrazumevanabavku duple opreme, ali i obuku kadrova. U prelaznom periodu prirodno je da


19

isti kadrovi rukuju istom opremom za različite svrhe; kako za svrhe klasičnogobaveštajnog, tako i za svrhe kriminalističko-obaveštajnog rada. Ti kadrovi suobučeni za određene protokole i često se dešava da oni sa informacijama u celinipostupaju na identičan način. Kada se ima u vidu činjenica da u klasičnomobaveštajnom radu rezultati Siginta dolaze na raspolaganje ličnostima na vrhupolitičke i bezbednosne hijerarhije, postaje jasan problem u tome da se u rukamaistih ličnosti nađu i informacije dobijene kriminalističko-obaveštajnim radom.Dok jedan predsednik države treba da ima sve informacije u vezi sa pretnjamaod terorizma, potpuno je neprihvatljivo da on raspolaže informacijama opresretanju komunikacija zbog sumnje na organizovani kriminal zajedno saneselektivnim informacijama o javnim i političkim ličnostima. Takve informacijene smeju biti dostupne bilo kojoj političkoj ličnosti.

Autonomija sistema za borbu protiv kriminala, uključujući i organizovanikriminal, u odnosu na politički sloj upravljača u društvu je od ključnog značaja. Utome se sastoji i osnovna razlika u upotrebi informacija dobijenih klasičnimobaveštajnim radom od onih dobijenih kriminalističkim obaveštajnim radom.Kriminalistički obaveštajni rad, tehnički obično istovetan klasičnom obaveštajnomradu, za razliku od njega, mora biti tajan u odnosu na najviši politički vrh jednogdruštva. Ne sme postojati način da neki političar dođe do obaveštajnih podatakaprikupljenih u kontekstu kriminalističkog obaveštajnog rada, a za sve one ukrivičnopravnom sistemu koji omoguće takvu distribuciju obaveštajnog materijalamoraju se primenjivati drakonske sankcije. Samo na taj način moguće je održatirazuman stepen integriteta kriminalističko-obaveštajnog rada.

U razvijenim zemljama odnos političke strukture i policijske profesije jeregulisan po opštim pravilima koja uređuju status javne administracije u političkomsistemu. Na čelu svakog ministarstva, pa tako i ministarstva unutrašnjih poslova,stoje jedna ili dve osobe koje su politički imenovane, uključujući obično samogministra i eventualno državnog sekretara ili pomoćnika ministra. Svi ostalizaposleni su profesionalno agnažovani. Između ministra, koji obično niti je stručanza policijski posao, niti zna način delovanja policije, i profesionalnih policajacapostoji hijerarhija koja je vrlo uslovna. Ministar donosi odluke iz domena opštihpitanja, obezbeđuje finansijske i materijalne uslove za rad policije, bavi se ključnimkadrovskim i materijalnim upravljačkim odlukama, i učestvuje u formulisanjuopšte strategije rada ministarstva, ali on, u demokratskim državama, nema nikakvaovlašćenja da deluje kao nalogodavac prema policiji u operativnom delovanju.Drugim rečima, ministar nema pravo da se meša u tekuće policijske istrage (kodnas bi to bio pretkrivični postupak), da izdaje naloge za postupanje ili nepostupanjepo nekom pitanju, pa čak ni da ima detaljan uvid u stanje nekog predmeta. Ministar,

Aleksandar Fatić

20

ukratko, ne treba uopšte da bude ovlašćen da pristupa predmetima i da se njimana bilo koji način bavi. Samo na taj način se obezbeđuje da svaki policijskislužbenik, po unutrašnjoj hijerarhiji, bude odgovaran za postupanje po predmetimaiz svog domena ovlašćenja i rada. Uz poštovanje tog principa, mogućno je zaštitii obaveštajni materijal prikupljen kriminalističkim obaveštajnim radom odpolitičke upotrebe, a i od uvida političkih ličnosti.

U nedovoljno razvijenim zemljama, poput Srbije, ministar unutrašnjihposlova ima ovlašćenje da deluje kao nalogodavac policiji. On, primera radi,može izdati nalog da policija neku osobu uhapsi ili urgirati da se neko procesuira,što je svojevrstan apsurd za svaku državu koja sebe vidi kao demokratsku.Ministar u nerazvijenim sistemima ima uticaj i ovlašćenja nad ministarstvom „podubini”, što obično znači da u dubinskim strukturama buja korupcija ineefikasnost, političke linije se štite i promovišu. Sve je znak da je profesionalnostna niskom nivou. U svakoj policiji, u kojoj ministar ima moć po dubini, nema nipribližno dovoljno profesionalnosti za demokratske standarde.

Kada se ima u vidu činjenica da ovakvi nedovoljno efikasni sistemi danasraspolažu ovlašćenjima da koriste Sigint, ali i Humint i Imint, postaje jasno kakveto rizike podrazumeva na planu zaštite privatnosti i ličnih podataka, ali i na kakavdrastičan način neizgrađen represivni institucionalni sistem ugrožava osnovneprincipe demokratskog poretka.

Opšta klima u svetu, koja se ponekad naziva trendom „bezbednosnogdruštva”, u kome se mnoga tradicionalna građanska prava i slobode ograničavajuu korist jednog nametljivijeg modela policijskog i kriminalističko-obaveštajnograda, pre svega zbog pretnje od terorizma, ali i organizovanog kriminala, pogodujedodatnom razvijanju negativnih strana zastale ili propale tranzicije uinstitucionalnom kontekstu represivnog aparata u nekim zemljama. Tolerancijana sve agresivnije načine prikupljanja podataka o građanima, uz sve manjeproceduralnih, pa i tehničkih organičenja i istovremeno nedostatak svesti imehanizama za sprečavanje zloupotrebe takvih informacije od strane političkihaktera, omogućavaju da se, pod fasadom borbe protiv novih pretnji bezbednosti,praktično „sekuritizuje” celo društvo i da se, uz izgovor o potrebi za borbomprotiv organizovanog kriminala i terorizma, suzi domen legitimnog prava nasamoizražavanje, na kritički stav, na političke razlike, pa i na socijalni protest.

U primitivnim društvenim kontekstima koji nisu dovoljno napredovali utranzicijama, postoji tendencija da se ovlašćenja koriste na maksimumu, iistovremeno postoji nerazumevanje smisla principa da se ona ne koriste kada nisuneophodna. Slično tome, postoji tendencija da se svi postupci opravdavaju timešto su „u skladu sa zakonom”, čak ikada su očigledno necelishodni i neprimereni


21

realnim životnim okolnostima. Mogućno je činiti veliku štetu društvu „u skladusa zakonom”, kao što je, takođe u skladu sa zakonom, moguće i dobro upravljati.Nedovoljno izgrađeni upravljački stavovi u represivnom sistemu, u kome se samopostojanje mogućnosti za korišćenje kriminalističko-obaveštajnog rada shvata ikao pravo da se on koristi uvek kada može biti od koristi, čak i kada je to samoprečica ka istim rezultatima koji se mogu postići na druge, manje problematičnenačine, podrazumevaju stanje u kome je kriminalističko-obaveštajni rad višeštetan nego koristan za samo društvo. To je jedan od klasičnih paradoksanedovršenih tranzicija u kojima modeli javne politike i tehnike borbe protiv pretnjibezbednosti, umesto da budu deo rešenja, postaju deo problema.

CRIMINAL INTELLIGENCE AND CIVIL AND HUMAN RIGHTS TRADITION

Methodology of development trends in modern policing is significantly differentfrom traditional policing. Classical policing, being essentially reactive and activated onlyupon filing of a criminal report or detection of a crime committed, has almost entirelybeen replaced by a more proactive type of policing, also known as “intelligence-ledpolicing”. This new style of policing has been introduced due to the nature of modernsecurity threats, such as organised crime and terrorism, shifting the focus fromprosecution to crime prevention, given drastic effects that such threats may cause. Thenature of proactive policing raises numerous issues concerning the traditional sphere ofhuman and civil rights. Namely, this type of policing is based on an active and oftenaggressive process of intelligence gathering against persons who have no criminal recordor persons who did not even commit any criminal offence whatsoever at the time ofbeing subjected to this intelligence gathering. Hence, proactive policing, i.e. criminalintelligence, is highly likely to be abused and may raise various concerns over theintegrity of use and retention of intelligence data collected in such a manner. This paperdiscusses some of the above issues, primarily new methods of fighting organised crimethat have been developed mostly in the United States. In this context, human rights issuesare regarded as one of the variables of modern “security society”. The paper alsodiscusses this issue in the context of “securitisation” of social discourse. The term“securitization” was invented by Ole Weaver, a Scandinavian theorist, to denote atendency of modern political elites to associate all kinds of relations in a society withsecurity concerns, with a view to justifying various forms of manipulation in the sphereof governance. The paper explores this issue and ask how reasonable Weaver’s argumentsmay be and to what extent human rights restriction could be deemed acceptable, giventhe public perception of increasing threat posed by organised crime.

Aleksandar Fatić

22

23

OBAVEŠTAJNA KRIMINALISTIČKA MREŽA: ORUĐE ZA KONTROLU ORGANIZOVANOG

KRIMINALA

Dragan Manojlović*

APSTRAKT

Kriminalisti se ne interesuju za kriminalne pojave sâme po sebi, već zaprobleme koji su u vezi sa manifestacijom kriminalne pojave i refleksijomnjene statističke slike u vrednovanju njihovog učinka. Ovakav pristup imadalekosežne posledice sa više aspekata. Već krajem osamnaestog vekakriminalistička teorija i praksa je počela da napušta pojedinačni model kontrolekriminala nazvan „pecanje sa jednom udicom i jednim štapom ili više udica iviše štapova” i krenula put kriminalističko-obaveštajnih mreža u kriminalnommiljeu. Jedan broj autora je tada zauzeo stanovište da je „jednom udicommoguće uloviti jednu krupnu ribu, a da je mreža ta koja omogućava ulov višekrupnih, a često i predvodnika jata sa mnogo manjih, ali značajno velikih riba”.Razume se, verujem, iako se to ne vidi u nas, da smo svesni da je „pojedinačnopecanje sa jedom udicom i jednim štapom, pa i sa više štapova“ dalekaprošlost, a da je obaveštajna mreža u kriminalnom miljeu efikasnije sredstvo.Ključne reči: kriminalni milje, obaveštajna kriminalistička mreža, kontrolaorganizovanog kriminala, bezbednost.

Često se ističe u kriminalističko-obaveštajnim istraživanjima da je istorijakriminalnih delatnosti samo jedna od učiteljica. Ovo verovanje je ispravno samoako mu ne izmiče jedna važna činjenica: svaki kriminalni događaj je jedinstven,različit od svih drugih. Stojeći tako u kriminalnim dosijeima (obaveštajnimanalitičkim bazama) oni imaju i nešto što ih povezuje, modus operandi,perseveranca i dr. Šta nam sa aspekta kriminalističko-obaveštajnog rada govorisama činjenica da se pojave u kriminalnom miljeu ponavljaju?1 Činjenica da se

* Autor je docent na Pravnom fakultetu Univerziteta u Novom Pazaru.1 Kriminalni milje obuhvata: a) prostor u više njegovih oblika; b) kriminalnu delatnost u svim

njenim oblicima; c) kriminalno tržište; d) ilegalne ili legalne robe ili dobra i usluge; e) aktivnei pasivne učesnike u kriminalnoj delatnosti; f) kriminalni profit.

Dragan Manojlović

24

kriminalne pojave u određenom broju ponavljaju ukazuje na to da je brojmogućnosti da se one dese na drugačiji način, kada se posmatra izolovano,opservacijom, prilično ograničen. Kriminalističko-obaveštajna nauka nas upućujena to da sadašnji kriminalni milje, a i onaj budući, nisu bez kontakta sa svojomprošlošću. Naravno, bilo bi pogrešno zaključiti da se kriminalni milje i prirodanjegovih pojava može najpotpunije naći samo u njegovoj kriminalnoj istoriji.Misao da objašnjenje savremenih pojava u kriminalnom miljeu moramo tražiti uprošlosti, ne znači da su uzroci u prošlosti uvek najodlučniji za objašnjenjesadašnje kriminalne pojave. Ako bi smo sa kriminalističko-obaveštajnog aspektapretpostavili da je modus operandi u kriminalnoj istoriji glavno obeležje današnjihpojava iz kriminalnog miljea, onda bi smo mogli shvatiti da su današnjekriminalne pojave samo produžetak one pojave koja joj je prethodila, te bi takokriminalističko-obaveštajni rad izgubio smisao, jer bi se dejstva kriminalnihpojava mogla posmatrati i objašnjavati kao različiti trenuci jednog jedinog i istograzvoja te pojave u sadašnjosti. Svakako, sa kriminalističko-obaveštajnog spektra,moramo razumeti kriminalne pojave iz istorijske perspektive, jer postoje nekielementi koji imaju dosta zajedničkog sa kriminalnim pojavama u sadašnjosti.Taj elemenat koji se „ponavlja” mogao bi da nam bude od koristi u sadašnjem ilibudućem kriminalističko-obaveštajnom radu.

Posmatranje kriminalnog miljea sa kriminalističko-obaveštajnog aspekta,pomoću kriminalne istorije (kriminalističko-obaveštajnih dosijea), zahteva darazlikujemo „kriminalističko-obaveštajnu kriminalnu istoriju” i „kriminalističko-obaveštajnu kriminalnu tradiciju” pojave koja se u sadašnjosti opaža.2

Kriminalističko-obaveštajna istorija kriminalne pojave je sve ono što se desilo tojpojavi (prošlost kriminalne pojave). Kriminalističko-obaveštajna tradicija je, prematome, ono što smo iz istorije kriminalne pojave uzeli, tj. razumeli kao njenujedinstvenost. To je ono što smo mi prema metodologiji kriminalističko-obaveštajnog rada izabrali iz njene prošlosti kao kriminalističko-obaveštajnu

2 Nezavisno od rada policije, njenih operativnih zahteva i drugih delatnosti, pojave u okruženjusu posledica radnji kojima članovi zajednice zadovoljavaju svoje praktične potrebe, bez kojihse ne mogu organizovati zajednice. Ovo je naročito značajno za rad kriminalaca u okruženju,kada se ispoljavaju signali komunikacije potekle iz raznih zahteva koje oni ispunjavaju u delusvojih aktivnosti vezanih za podelu rada u kriminalnom poduhvatu. Ta obaveštenja ne nastajusasvim nezavisno od njih samih, već su u vezi sa njima i njihovim aktivnostima. Ukriminalističko-obaveštajnim poslovima se veoma često ne uzima dovoljno u obzir činjenicada su u signalima, koje neka kriminalna organizacija stvara zbog svojih unutrašnjih potreba,sadržana korisna obaveštenja o njenom radu, stanju, unutrašnjim odnosima i aktivnosti i da onau mnogo čemu mogu biti potpunija i bolja od obaveštenja dobijenih od pojedinaca koji su pofunkciji i položaju svestrano obavešteni o radu kriminalne organizacije.

vrednost. Izbor elemenata iz kriminalne prošlosti pojave koja se sada posmatra trebase obaviti na osnovu propisane metodologije kriminalističko-obaveštajnog rada.

Kriminalističko-obaveštajna teorija stoji na stanovištu da posmatrajućikriminalne pojave možemo uočiti njihove sledeće osobenosti: a) nameru zapotpunom tajnošću; b) relativnu tajnost; c) kontrolisan sistem distribucije; d)ponašanje usmereno na ostvarenje neke svrhe (da li je kriminalni cilj realan iostvarljiv, da li se kriminalni cilj može ostvariti na različite načine i da li postojerazličita sredstva za ostvarenje kriminalnog cilja); e) ostvarivost uprkosspoljašnjim smetnjama; f) konzistentnost ponašanja pri ostvarivanju jednog teistog kriminalnog cilja.

O kriminalnom miljeu sa obaveštajno-kriminalističkog aspekta

Za kriminalističko-obaveštajne potrebe moguće je razlikovati pet slojevakriminalnog miljea: lokalni, regionalni, nacionalni, problemski i međunarodni.Oni omogućuju pet različitih nivoa kriminalističko-obaveštajnog posmatranjapojave. Bazični nivo posmatranja pojave iz kriminalnog miljea zasniva se nakriminalnim verovanjima, mišljenjima i ponašanjima koja su stereotipna,repetitivna, rutinska. Takav je manji deo kriminalnog miljea i manji deofunkcionisanja kriminalnih delatnosti unutar njega. Ovde je od naročite važnostida se kriminalne pojave na svim nivoima posmatraju na osnovu svojepostvarenosti (reifikovanosti). Tradicionalni kriminalistički operativni rad nijemoguć bez postvarenja pojave u kriminalnom miljeu. Postvarenje je conditio sinequa non ovog pristupa pojavama u kriminalnom miljeu. Kada sa operativno-kriminalističkog aspekta govorimo o postvarenju kriminalne pojave posmatramonjene manifestacije od nastanka pa sve do njenog nestanka.

Novi pristup istraživanja pojava u kriminalnom miljeu nije usmeren napostvarenje pojave, već na obaveštajni pristup svim bezbednosnim izazovima,rizicima i pretnjama, kao i njihovom prepoznavanju, nezavisno od toga da li jedošlo do postvarenja pojave u kriminalnom miljeu. Određenje kriminalističko-obaveštajnog rada u kriminalnom miljeu može se sažeti sledećim rečima:kriminalističko-obaveštajni rad u kriminalnom miljeu počiva na naučnimosnovama. To znači da u osnovi kriminalističko-obaveštajnog rada leže izvesnenaučno dokazane pretpostavke (postulati): a) kriminal postoji; b) kriminal se možespoznati; c) kriminal spoznajemo putem istraživanja; d) kriminalne pojave suuzročno-posledično povezane.

Obaveštajna kriminalistička mreža: oruđe za kontrolu organizovanog kriminala

25

Ono što kriminalistički obaveštajac zna o kriminalnim pojavama iz kriminalnogmiljea, zasniva se na njegovim profesionalnim znanjima. Ono što mi saznajemo opojavama iz kriminalnog miljea preko naših čula, uključujući tu i razna tehničkapomagala, može biti obrnuta slika stvarnosti. Drugim rečima, čula nas veoma čestomogu prevariti. Osnovni teorijski postulati kriminalističko-obaveštajnog rada polazeod sledećih pretpostavki: 1) kriminalne pojave postoje objektivno, realno; 2) onene miruju, nego su u stalnom kretanju i menjanju, nestajanju i nastajanju; 3) onedeluju jedna na drugu, s obzirom da se kreću i menjaju, nastaju i nestaju; 4) touzajamno delovanje podrazumeva da kriminalne pojave stupaju u određene relacije;5) posedovati saznanja o pojavi iz kriminalnog miljea, znači biti u stanju spoznatikriminalnu pojavu, znači posedovati analitičko-obaveštajnu inteligenciju.

Često se postavlja pitanje zbog čega je kriminalistički-obaveštajni rad takokasno postao predmetom naše kriminalističke teorijske i praktične misli. Kakoto da ono što je najbliže policijskom i kriminalističkom profesionalnom radu nijeranije postalo predmetom njegovog interesovanja? Zar kriminalne pojave izkriminalnog miljea i odnosi između njih, najbliži policijskom i kriminalističkomopažanju i izučavanju, nisu bili vidljivi? Na ovo pitanje bismo mogli dati odgovorkoristeći dosadašnja teorijska saznaja kriminalističke nauke, kao i saznanjastručne prakse razvijana kroz istoriju na sledeći način: kriminalisti se ne interesujuza kriminalne pojave same po sebi, već za svoje probleme u vezi samanifestovanjem kriminalne pojave i refleksijom njene statističke slike uvrednovanju njihovog učinka. Ovakav pristup ima dalekosežne posledice sa višeaspekata: a) onemogućava uočavanje trendova kriminalnih delatnosti ukriminalnom miljeu; b) onemogućava prikupljanje saznanja radi ranogupozorenja o razvoju i potencijalnom ostvarenju kriminalne delatnosti; c)onemogućava kontrolu kriminala; d) zahteva angažovanje znatno većih ljudskihi materijalnih resursa, jer reaguje tek nakon izvršenja krivičnog dela; e)omogućava nesmetan razvoj kriminalnih delatnosti i učvršćivanje strukturakriminalnih organizacija; f) omogućava stvaranje početnog kriminalnog profitakoji dalje omogućuje opstanak kriminalnih grupa; g) gradi osećaj nebezbednostikod građana. Upravo sa ovog aspekta dalje izlaganje ćemo usmeriti na izgradnjuobaveštajne kriminalističke mreže koja kriminalnu pojavu uočava u povoju.

Kontrola kriminala — tradicionalni model jedne udice

Već sredinom osamnaestog veka kriminalistička teorija i praksa je počela danapušta model kontrole kriminala, nazvan „pecanje sa jednom udicom i jednimštapom ili više udica i više štapova”, i krenula put obaveštajnih kriminalističkih

Dragan Manojlović

26

mreža u kriminalnom miljeu. Većina kriminalista je tada zauzela stanovište da jejednom udicom moguće uloviti jednu krupnu ribu, a da je mreža ta kojaomogućava ulov više krupnih riba, a neretko i predvodnika jata sa mnogo manjih,ali značajno velikih riba. Verujem, iako se to ne vidi u nas, da smo svesni da jepojedinačno „pecanje sa jednom udicom i jednim štapom, pa i sa više štapova”daleka prošlost, a da je mreža efikasnije sredstvo.

Uspeh u kontroli kriminala u preovlađujućem delu uslovljen je sposobnostimaizgradnje obaveštajnih kriminalističkih izvora i obaveštajne kriminalističke mrežeu kriminalnom miljeu. U dvadesetom veku bezbednosna i kriminalistička naukau svetu pokazala je veliki napredak u mnogim pravcima, a naročito u pravcustvaranja sposobnosti kod policije za izgradnju metoda kriminalističko-obaveštajnih delatnosti, što je iz temelja promenilo i menja odnos premakriminalnom miljeu. Danas možemo pronaći veliki broj stručnjaka, što nije slučajsa našim prostorom, koji su eksperti u tajnama za izgradnju obaveštajno-kriminalističkog izvora. Tradicionalna kriminalistička teorija i praksa u nas sezasniva na institutima informatora i saradnika. Zašto u svetu teorija i praksa ukriminalistici sa naročitom pažnjom pristupa izgradnji kriminalističko-obaveštajnih sposobnosti kod kriminalističkih službenika? Zato što je to odnajveće važnosti za kontrolu kriminala i upravljanje resursima. Sa kriminalističko-obaveštajnog aspekta u kriminalističkoj teoriji i praksi, u jednom broju zemalja,pa i kod nas, nije poznato sledeće: 1) kako izgraditi obaveštajni kriminalističkiizvor? 2) kako navesti, odnosno usmeriti potencijalni izvor da stupi u kontakt sakriminalističkim obaveštajcem? 3) kako izgraditi obaveštajnu kriminalističkumrežu? 4) kako upravljati obaveštajnim kriminalističkim izvorom i mrežom dabi smo učinili efikasnijim i efektivnijim kapacitet i kvalitet rada policije?

Način izgradnje obaveštajnih kriminalističkih izvora u kriminalističkoj teoriji,a naročito u praksi u svetu postao je ideal obrazovanja kriminalističkih ipolicijskih službenika. Sve detalje kriminalističko-obaveštajnih metoda kao itehnika za izgradnju profila izvora, profila kriminalnog miljea, modela pristupai dodira sa izvorom, ključa za vođenje izvora i mreža, modela edukacije vođa iizvora, struktura u kriminalističkim službama, modela upotrebe izvora i mreža,metodologije bezbednosne zaštite (kontraobaveštajne kriminalističke zaštite)izvora, kriminalističko-obaveštajnog bontona, kriminalističko-obaveštajne etike,kriminalističko-obaveštajnog jezika i komunikacije sa izvorom mnoge zemlje suutemeljile tokom prošlog stoleća. Velika otkrića kriminalističko-obaveštajneteorije pomoću kojih se uspelo shvatiti šta se događa pre nastajanja posledice ukriminalnom miljeu počinju da se javljaju u prvoj i drugoj deceniji devetnaestogveka. Kriminalisti su shvatili, na osnovu istraživanja i nakon što su pojedine


27

kriminalističke akcije u kriminalnom miljeu predupređene, da je potreban novipristup u kontroli kriminala koji bi omogućio da se svaka kriminalistička operacijapretvori u uspešnu akciju u kriminalnom miljeu, bez reakcije iz kriminalnogmiljea koja bi je sprečila.

Kriminalistička teorija i praksa dolazi tada do sledećih zaključaka: 1) da jekriminalističko-obaveštajna delatnost stalno kruženje pomoću analitičko-obaveštajnog načina izazivanja odgovora (antedeliktum) na kriminalnu delatnosti kriminalni milje; 2) da je tradicionalni način reakcije na kriminalni delikt, načinneposrednog „pozivanja” na kriminalnu delatnost; 3) kriminalističko-obaveštajnadelatnost je direktno vezana za kriminalni milje, a ne za delikt i troši najmanjevremena i energije; 4) reakcija (postdeliktum) traži od kriminalista da troše vremei energiju mnogo više. Novija kriminalističko-obaveštajna teorija „ne podržava”delatnost kriminalističkih službenika na prikupljanju podataka iz kriminalnogmiljea koja se odvija nakon izvršenog kriminalnog delikta, a još manje onudelatnost koja se pokreće tek nakon zahteva tužioca za prikupljanjem obaveštenjao izvršenom kriminalnom deliktu. Da bi poduprla kriminalistička istraživanjakriminala, koja se kreću u smeru kriminalističko-obaveštajnih istraživanja, upripremi kriminalnih delatnosti mnoge zemlje su razvile sistem kriminalističko-obaveštajnog obrazovanja službenika za rad u kriminalnom miljeu putemugradnje u taj milje i razvoj obaveštajnih kriminalističkih mreža. Napominjemoda bi bilo pogrešno, kada govorimo o ugradnji u kriminalni milje, da mislimo naprikrivenog islednika, jer on nije predmet ovog rada.

Tradicionalni operativni pristup i savremeni kriminalistički zahtevi

Pre nego što damo savremene kriminalističke poglede i pristupe izgradnjiobaveštajne kriminalističke mreže u kriminalnom miljeu i okruženju na kontrolikriminala, držim da je važno da učinimo neka pojašnjenja koja su mnogimkriminalistima nejasna usled višedecenijskog prisustva operativnog pogleda nakriminalnu delatnost, kriminalni milje i okruženje. Zasnivanje kriminalističkihistraga na operativnoj informaciji je samo jedan mali segment, odnosno isuvišeusko posmatranje kriminalnih delatnosti, kriminalnog miljea i okruženja. Usavremenoj kriminalističkoj teoriji operativna informacija je samo jedan manjideo taktičkog nivoa rada kriminalista čija su saznanja usmerena na pristup iizvršenje jedne kriminalističke operacije. Njena potreba i relevantnost jeprivremenog karaktera; to je informacija koja se koristi za jedno konkretnokrivično delo. Nasuprot ovako uskom posmatranju i pristupu kriminalista u našojkriminalističkoj teoriji i praksi, kriminalistička teorija i praksa u svetu poznaje

Dragan Manojlović

28


29

više nivoa informacija iz kriminalnog miljea. Jedna od njih je opštakriminalističko-obaveštajna informacija. Ona omogućuje: permanentnoskeniranje kriminalnog miljea i fizičkog okruženja (infrastruktura kriminalnihdelatnosti), poznavanje drugih aspekata (kulture i običaja učesnika u kriminalnimdelatnostima), globalno poznavanje slojeva, struktura kriminalnih trendova isamih kriminalnih organizacija (istorije, struktura, vođstva, i sl.), kao i spoljašnjei unutrašnje podrške kriminalnim aktivnostima. Druga takođe veoma prisutnakriminalističko-obaveštajna informacija je ona koja obogaćuje saznanja oaktivnostima čije se značenje i pojedinosti na prvi pogled ne razumeju, ali suveoma značajna prilikom kriminalističko-analitičkog istraživanja pojava kojemogu ukazivati na kriminalnu delatnost nevidljivu sa aspekta terenskogobaveštajnog rada. Treća je kriminalističko-obaveštajna informacija ona kojakriminalnu delatnost otkriva po slojevima u zavisnosti od nivoa, strukture i oblikakriminalne aktivnosti u kriminalnom miljeu. Tu i mnoge druge koje nismopomenuli. Sve ovo ukazuje da je stavljanje znaka jednakosti izmeđukriminalističko-obaveštajnog istraživanja i operativnog aspekta rada veomapogrešan i ne omogućava razvoj kriminalističko-obaveštajnog rada, već gasputava, bez obzira što je operativna informacija jedna u nizu informacija kojese prikupljaju kriminalističko-obaveštajnom delatnošću.

Takođe je značajno za razumevanje ove teme da ukažemo na to da seizgradnja obaveštajne kriminalističke mreže i infiltracija u kriminalni milje nemože poistovetiti sa prikrivenim istražiteljem (islednikom).3 Prikriveni istražiteljnije kriminalistički institut za kontrolu kriminala, već procesni institut zaprikupljanje dokaza u vezi sa konkretnom kriminalnom delatnošću (svojuaktivnost sprovodi na osnovu naredbe nadležnog sudije). Nužno je ovde, saaspekta svetskih dostignuća kriminalističko-obaveštajne i kriminalističke teorijei stručne prakse, ukazati da je pristup, ustoličen u nas, kojim se praksa (iskustvo)

3 Podržavam ona stanovišta u teoriji i praksi bezbednosti koja smatraju da on nije prevashodnoinstitut usmeren na izgradnju bezbednosti, već na prikupljanje dokaza u postupku istraživanjakonkretne kriminalne delatnosti, odnosno kriminalnog delikta. Dakle, radi se o procesnominstitutu koji sa bezbednosnog aspekta ne stupa na bojište, odnosno u kriminalni milje pre negošto postoji osnova sumnje kojom se može obrazložiti zahtev sudu da izda naredbu o primeniovog procesnog instituta kada postoji kriminalna organizacija ili je posledično došlo do izvršenjakriminalnog delikta. Ovo je jedna od ključnih činjenica koja pokazuje da prikriveni islednik nijeinstitut prevashodno usmeren na proaktivno dejstvo u kriminalnom miljeu, već je prevashodnoreaktivni institut, što sa aspekta bezbednosti nema velikog značaja za individualni i kolektivniosećaj bezbednosti, odnosno on ne doprinosi njegovoj izgradnji. U bezbednosnoj praksi možemosresti stanovišta da je prikriveni islednik „zakasneli borac za izgradnju bezbednosti”, on je boracza otkrivanje krivičnog dela i učinioca.

Dragan Manojlović

30

službi bezbednosti pretače u kriminalističku praksu putem praktičnog „znanja”stečenog pri radu službenika tih službi, ključni, pogrešni korak.

Projekti za razvoj savremenih pristupa kontroli kriminalnog miljea

Na inicijativu Evropola, 1996. godine održan je prvi ekspertski sastanak okriminalističko-obaveštajnim izvorima, sa vizijom pristupanja sveobuhvatnomrazvoju pravnih (unutrašnjih i međunarodnih), bezbednosnih, kriminalističkih idrugih pravila potrebnih za uspešno funkcionisanje kriminalističko-obaveštajnihizvora u kriminalnom miljeu. Ovaj sastanak imao je sledeće ciljeve: a) povećatisvest zemalja članica o potrebi razvoja ovog instituta za kontrolu kriminala umeđunarodnim razmerama; b) razviti neophodne metode za vođenje i rad izvorau kriminalnom miljeu; c) staviti na raspolaganje informacije o nekim specifičnimaspektima angažovanja izvora u okviru EU, kao što su regrutovanje, korišćenje iisplata; g) proučiti formiranje specifične nominalne baze podataka za ove potrebe,posebno za izvore koji su na crnoj listi; e) poboljšati mogućnost razmene veomaosetljivih informacija prikupljenih korišćenjem izvora o delatnosti kriminalnihorganizacija na prostoru Evrope.4

Kao ishod sastanka nametnula se potreba sprovođenja dubljih istraživanja uovoj oblasti sa razvojem projekta koji bi obuhvatio: a) određenje načinaangažovanja; b) ispitivanje mogućnosti razvoja zajedničkog sistema zemljačlanica, uzimajući u obzir iskustva nekih zemalja u vezi sa kodifikacijom; c)definisanje izvodljivosti formiranja baze podataka o obaveštajnim kriminalističkimizvorima angažovanim na prikupljanju saznanja o delatnostima kriminalnihorganizacija na evropskom prostoru.5

Kako je projekat dao određene putokaze, od 1996. do 2000. godine razvijanaje metodologija koja je omogućila zaključenje Sporazuma o razmenikriminalističko-obaveštajnih informacija, formiranje baze podataka i evropskogsistema za kodifikaciju i osnovnih pravila njihovo postizanje. Naročito je značajnoto što je došlo do saglasnosti oko zajedničkog određenja pojma kriminalističko-obaveštajnog izvora, iako je ono bilo instrumentalne prirode.6 Definicija glasi:

4 “Europol lide for intelligence guide”, 5.1.2.1, Rev. 1, Europol, Bruxelles, 1999.5 Četiri zemlje su se javile dobrovoljno: Belgija, Nemačka, Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo

(prim. autora).6 “Europol lide for intelligence guide”, 5121, 20 000, 530, CO, Rev., Europol, Bruxelles, 1–2

August 2000.

„Kriminalističko-obaveštajni izvor je lice prema kome se deluje sa poverljivošćui koje prenosi informacije i/ili pruža pomoć nadležnim organima”. Kao što semože zaključiti ovo nije kriminalistička, niti obaveštajna definicija, jer je mnogouža, odnosno govori samo o fizičkom licu kao obaveštajnom izvoru. Ona jesredstvo za poboljšanje razmene bezbednosnih i kriminalističko-obaveštajnihinformacija između država, odnosno organa tih država, na kontroli i suzbijanjukriminalnih delatnosti koje sobom donosi organizovani kriminal. Ohrabrenipostignutim, sa željom da se sistem još više razvija, članovi istraživačkog projektausmerili su istraživanje u sledećim pravcima: a) razvoj profesionalnih standarda(načela i procedura) za angažovanje i prikupljanje podataka od stranekriminalističkih izvora, koji mogu postati evropska norma u ovoj oblasti; b)izgradnja modela za obuku rukovodilaca pod okriljem Evropola, kao i modelaza jedinstveno obezbeđenje izvora.7 To je razlog zašto se u većem broju evropskihzemalja pristupilo donošenju zakonskih pravila u oblasti obaveštajnihkriminalističkih izvora, bilo da se radi o ljudskom ili tehničkom izvoru, koja trebada dovedu do odgovarajućih načela i procedura u izboru, pripremi, angažovanju,vođenju i obezbeđenju izvora.

Donošenje pisanih akata iz ove oblasti treba da omogući u kriminalističkomaspektu kontrolu organizovanog kriminala putem: a) poboljšanja kvaliteta(efikasnosti i efektivnosti) u vezi sa ovom najosetljivijom kriminalističko-obaveštajnom operacijom; b) uspešnijeg prikupljanja kriminalističko-obaveštajnihinformacija, korišćenja i eksploatacije prikupljenih informacija; c) boljegrukovođenja samim kriminalističko-obaveštajnim izvorom, na osnovunjegove/njene sfere aktivnosti; d) efikasnijeg prodora u kriminalnu sredinu; e)direktnog prikupljanja kriminalističko-obaveštajnih podataka sa učešćem ili bezučešća izvora; f) izrade preventivnog istraživanja radi presecanja delatnostikriminalnih mreža, pojedinaca i kriminalnih organizacija; g) ranog upozoravanjao postojanju kriminalnog plana ili kriminalne organizacije; h) izrade studijatrendova kriminalne delatnosti i oblika kriminala; i) izgradnje mehanizama za„rastezanje” vremena potrebnog za kriminalističku istragu koje će obuhvatiti i fazupripreme za izvršenje kriminalnog delikta (tj. da se kriminalističko-obaveštajneoperacije izvode istovremeno sa pripremom kriminalnog poduhvata).8

Kriminalističko-obaveštajni aspekti kontrole organizovanog kriminala, kao isvakog drugog kriminala u svetu, na osnovu istraživanja koja su sprovedena,


31

7 “Europol lide for intelligence guide”, 5121, 20001017, CO., Rev., Europol, Bruxelles, 2000.8 William A. Bonger, Criminality and Economic Conditions, Indiana University Press,

Bloomington, 1969 (reissued), p. 18.

ukazuju da obezbeđivanje dokaza u začetku kriminalne delatnosti pojedinca ilikriminalne grupe ima presudnu ulogu u pogledu ishoda presecanja kriminalnedelatnosti i nesmetanog vođenja krivičnog postupka. Kriminalističko-obaveštajnaanaliza izvršenih kriminalnih delikata u evropskim razmerama pokazuje da doispoljavanja kriminalne delatnosti najčešće nije došlo spontano, nego je onaunapred isplanirana. Prva kriminalističko-obaveštajna mera jeste sprečavanjemnastajanja i ispoljavanja kriminalne delatnosti, druga je da se prikrivenostkriminalne delatnosti svede na najmanju moguću meru, a treća da kriminalističko-obaveštajna operacija u kriminalnom miljeu bude nenametljiva.9

Prva pretpostavka za ostvarivanje kriminalističko-obaveštajnog aspektakontrole kriminalnih delatnosti jeste pravovremeno prikupljanje kriminalističko-obaveštajnih informacija. Druga pretpostavka je da kriminalistički aspektsuzbijanja kriminala ima kriminalističko-obaveštajni kapacitet da sprovede svojuoperaciju u tom pravcu.10 Posmatrano sa obaveštajnog aspekta, postoje brojnimetodi kojima se mogu prikupljati kriminalističko-obaveštajne informacije idokazi o kriminalnim delatnostima, i pored njihove fenomenološke karakteristikeda su prikrivene u pripremi izvršenja, pri samom izvršenju i nakon izvršenjakrivičnog dela. Prema stavovima većine kriminalističkih teoretičara, moguće jeočekivati veći stepen efektivnosti prilikom suzbijanja svih oblika kriminalnedelatnosti ukoliko se izgrade metodi kojima se neće dodatno zadirati u zaštićenopodručje ljudskih prava i sloboda. U pronalaženju mosta između dva suprotnapola koja teže istom cilju (prava građanina na nesmetano uživanje ljudskih pravai sloboda i njegovog opravdanog i zakonom zasnovanog zahteva da budebezbedan s jedne, i očuvanja opravdanih interesa oštećenog s druge strane) leživelika mudrost u primeni kriminalističko-obaveštajne mreže. Savremeno dobakarakteriše brz razvoj kriminalnih delatnosti u svim oblastima društvenogživota.11 Trendovi u toj oblasti su neuporedivo brži i veći od napretka u razvoju

Dragan Manojlović

32

9 H. Sean, Filing inteligence, London, 1997, p. 17.10 Očigledno je da su novi pojavni oblici kriminala stavili pred državne organe, i to pre svega

policiju i organe krivičnog gonjenja, zadatke koji ne mogu biti uspešno realizovani bez upotrebesavremenih metoda. Modernizacija sistema krivičnog pravosuđa zahteva davanje većeg značajapočetnim fazama pretkrivičnog i krivičnog postupka. U mnogim evropskim zakonodavstvima,najuočljivije u Italiji, povećava se i uloga javnog tužioca u ovim fazama postupka. Efikasnosuzbijanje kriminala pretpostavlja povećanje ovlašćenja prilikom intervenisanja. Potom,potrebno je i novo shvatanje obaveštajnog rada. Ključ za uspeh je kvalifikovano i proaktivnoprikupljanje i obrada obaveštenja i tesna međunarodna saradnja (prim. autora).

11 A. I. Gurov, Kriminalni profesionalizam u borbi s njim, VHII, MVD, SSSR, Moskva, 1981,str. 29.

struktura i poslova kriminalističkih aspekata saznanja i mogućnosti kontrolekriminalnih pojava u kriminalnom miljeu.

Kriminalna delatnost je vrlo dinamičan i u svojim fazama uzajamno zavisanproces, tako da sve strukture u kriminalnom lancu poslova moraju biti čvrstouzročno-posledično povezane.12 Kriminalističko-obaveštajni aspekti saznavanja ikontrole kriminala primenom obaveštajnih izvora i mreža u kriminalnom miljeu(preventivna istraživanja prikrivenim angažovanjem kriminalističko-obaveštajnogizvora) možemo posmatrati kao proces sa više segmenata, naizgled zasebnih, aopet neraskidivo povezanih. Tu spadaju: 1) izgradnja struktura za kriminalističko-obaveštajne delatnosti; 2) odabir i edukacija regrutera unutar bezbednosnih(policijskih, kriminalističkih, carinskih i dr.) struktura za početni dodir, tzv. spoljnaruka koja gradi klimu i uslove za regrutovanje izvora; 3) regrutovanjekriminalističko-obaveštajnih izvora; 4) angažovanje kriminalističko-obaveštajnogizvora; 5) izgradnja kriminalističko-obaveštajnog profila izvora; 6) izgradnjakriminalističko-obaveštajnog profila mreže; 7) izgradnja kriminalističko-obaveštajnog profila kriminalnog miljea; 8) prikupljanje kriminalističko-obaveštajnih podataka o kriminalnoj delatnosti u predpolju, pre nastupanjakriminalne posledice; 9) obrada kriminalističko-obaveštajnih podataka i upotrebatih podataka. Šire i primerenije posmatranje, koje je prihvaćeno u svetskoj teorijio kriminalističko-obaveštajnim aspekatima kontrole kriminala, upućuje na to daje proces sa tri elementa, veoma često primenjivan u praksi balkanskih zemalja,isuviše usko shvatanje preventivnog prikrivenog sprovođenja operacija putemkriminalističko-obaveštajnih izvora i mreža u kriminalnom miljeu.

Savremeni pristup izgradnji obaveštajne kriminalističke mreže u kriminalnom miljeu

Prošlo je osam godina od kada je Republika Srbija na nivou državnihinstitucija, u skladu s nastalim demokratskim promenama, prihvatila svimaevidentnu činjenicu da je opterećena kriminalom. Takođe, prošlo je šest godinaod kada je donošenjem najviših pravnih akata definisala pojam organizovanogkriminala sa pravnog aspekta i počela da gradi mehanizme za njegovo otkrivanjei suzbijanje. Nešto kasnije (sredinom 2004. godine), uz međunarodnu pomoć,krenulo se sa izgradnjom kriminalističko-obaveštajnih struktura koje bi bilesposobne da prepoznaju pojave u kriminalnom miljeu i time pomognu da se


33

12 James Q. Wilson, Thinking About Crime: Crime and Human Nature, Vintage Books, New York,1985, p. 123.

presretne delatnost kriminalnih organizacija, a istovremeno omogući ranoupozoravanje drugih struktura u sistemu bezbednosti o nastanku i razvojubezbednosnih pojava u kriminalnom miljeu.

Krenuvši ka ostvarenju ovog cilja, posmatrano sa naučnog, teorijskog ipraktičnog aspekta, prihvaćena je tradicionalna metodika rada, koja je i sadasprečava da razvije toliko potreban sistem kriminalističko-obaveštajnih delatnosti,kriminalističko-obaveštajnu službu, kriminalističko-obaveštajne izvore ikriminalističko-obaveštajnu mrežu u kriminalnom miljeu. Prvo, kao osnovakriminalističko-obaveštajne delatnosti prihvaćena je obaveštajna metodika radaslužbi bezbednosti koje su radile u dvadesetom veku, kao što je Služba državnebezbednosti. Na ovaj način je tradicionalni rad službi bezbednosti dvadesetogveka prihvaćen kao mera kvaliteta za izgradnju kriminalističko-obaveštajnihstruktura. Drugo, poistovećuju se obaveštajna analitička delatnost, operativnaanalitička delatnost i kriminalističko-obaveštajni rad. Treće, ne razume se potrebada se razviju i drugi instituti za prikupljanje saznanja iz kriminalnog miljea, većse kruto drži operativne informacije, informatora i saradnika kao jedinihkriminalističkih instituta.

Uzimajući u obzir obaveštajne elemente i metodiku obaveštajnogkriminalističkog rada u okviru kojih se sprovode kriminalističko-obaveštajneoperacije na izgradnji kriminalističko-obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu,ne može se prihvatiti stanovište da su znanja službenika državne bezbednosti onaznanja potrebna za edukaciju službenika kriminalističko-obaveštajnih službi. Tajproblem je veoma složen, jer obaveštajni poduhvati, u onom smislu u kojem ihsprovode civilne i vojne obaveštajne službe, nikako ne odgovaraju obaveštajnimpoduhvatima sprovedenim od strane kriminalističko-obaveštajnih službi. Takvipoduhvati mogu imati svoju bližu ili dalju krajnju granicu, određenu ciljevimakoji su kod ovih službi zasnovani na suprotnim metodološkim i bezbednosnimpristupima. Nadalje, za vodećeg službenika kriminalističko-obaveštajne službene može se reći, slikovito rečeno, da je službenik koji „nosi dva šešira“. On nijeglavni obaveštajni savetnik predsednika države i ne prima službene direktive odSaveta za nacionalnu bezbednost. Još nešto što je, čini se, veoma značajno jestepokušaj da se u stručnoj praksi stavi znak jednakosti između ciljeva, mera ioperacija koje preduzimaju obaveštajci obaveštajnih službi i kriminalističkiobaveštajci opterećen je nejasnoćama kako sa teorijskog, tako i sa praktičnogaspekta. Drugim rečima, trenutna struktura kriminala u kriminalnom miljeu i moćpolicijskih struktura za njegovu kontrolu je u negativnoj korelaciji (videti Prilog1). Policijska struktura ne odgovara nivoima i trendovima kriminala. Postojećivertikalni i horizontalni kapacitet kriminalističko-obaveštajne strukture ne može

Dragan Manojlović

34

biti pouzdan izvor bezbednosne stabilnosti zajednice, pa time ni lične i imovinskebezbednosti građana. On ne razume pojave iz kriminalnog miljea (videti Prilog

2) što je osnovni element za izgradnji kredibiliteta države kako na unutrašnjem,tako i na međunarodnom planu.

Prilog 1: prikaz odnosa negativne korelacije između kapaciteta kriminalnihstruktura u kriminalnom miljeu i kriminalističkih struktura za njegovu kontrolu


35

Prilog 2: prikaz odnosa negativne korelacije indikatora/signala iz kriminalnogmiljea i kapaciteta kriminalističkih struktura za njihovo prepoznavanje

Posebnost kriminalističko-obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu (Prilog 3)je u tome što ona nije primarno povezana sa načinom vršenja krivičnog dela, većje njena suština u pristupu kojim se na osnovu signala ili indikatora, primenomkriminalističko-obaveštajne metodologije, nezavisno od bilo kakvih kriminalističkihistraga konkretnog kriminalnog delikta, prepoznaje namera nastajanja ili izgradnjekriminalne organizacije kao entiteta koji priprema izvršenje kriminalnog delikta, ipreduzimaju mere za njenu kontrolu, presecanje njenog nastanka ili njene delatnostipre nastupanja posledice, tj. pre izvršenja krivičnog dela.

Prilog 3: prikaz jedne od mogućih struktura za izgradnju kriminalističkeobaveštajne mreže u kriminalnom miljeu

Dragan Manojlović

36

Ovu finu i za razvoj kriminalističko-obaveštajne mreže ključnu razliku trebaimati u vidu da bi se omogućilo odgovarajuće razumevanje misije kriminalističko-obaveštajnog rada u kriminalnom miljeu. Pristup kontrole kriminala putemkriminalističko-obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu kultiviše razvojkriminalističko-obaveštajnog rada kao jezgra bezbednosnih struktura (policijskih,

kriminalističkih, carinskih i dr.) i celokupnog bezbednosnog sistema. Dakle,dokazivanje i suzbijanje kriminalne delatnosti u kriminalnom miljeu primarnooslonjeno na kriminalističko-obaveštajnu mrežu zahteva razvijenu obaveštajnudimenziju kriminalističkih struktura u policiji. Ona se shvata kao načinorganizovanja i delovanja policije, čime se bitno uvećava moć i vrednost saznanjau kontroli, suzbijanju i dokazivanju kriminalne delatnosti pred sudskim organima.Ovaj pristup u sebi nosi dugoročniju perspektivu jer omogućava izgradnjustabilnijeg osećaja bezbednosti za građane.

Takođe, ovim metodom rada u kriminalnom miljeu policijska struktura usvakom trenutku nadgleda pojave u kriminalnom miljeu putem prikrivenihoperacija, čime gradi sposobnost da pravovremeno deluje na bezbednosneizazove, rizike i pretnje koje kriminalna pojava sa sobom nosi. Kriminalističko-obaveštajna delatnost putem obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu se neaktivira i ne razvija svoju delatnost nakon što je izvršeno krivično delo, već vodiobaveštajne operacije koje su slojevite i usmerene na prikupljanje najveće mogućekoličine obaveštajnih saznanja, da bi bila u stanju da deluje preventivno. To jojistovremeno omogućava da najefektivnije odgovori na zahteve ukoliko jekrivično delo izvršeno, jer poseduje veliku količinu informacija koje suprikupljene pre nego što je krivično delo izvršeno. Ovo je ključna razlika u odnosuna sadašnji pristup zasnovan na statističkom prikazu broja rasvetljenih krivičnihdela od ukupnog broja izvršenih krivičnih dela, kojim se zamagljuju činjenice,tj. broj rasvetljenih krivičnih dela prikazan je procentom, a ne uspehom ilineuspehom policije i stanjem bezbednosti jednog društva, zajednice ili države.

Zaključak

Kriminalističko-obaveštajni rad u kriminalnom miljeu razvojem i primenomkriminalističko-obaveštajnih metoda kroz obaveštajnu mrežu kao što su: metodamravinjaka, metoda ostrva, metoda parabola, metoda dodira sa delatnošću,metoda pokrivača-senke, metoda zlatnog mosta, metoda neposredne delatnosti,metoda hobija i mnoge druge omogućio bi da se obaveštajna saznanja potrebnaza razvoj i izgradnju analitičkog kriminalističko-obaveštajnog dela (studija,biografija i dr.), u cilju praćenja trendova kriminalnih delatnosti na svim nivoima(međunarodnom, nacionalnom, strateškom, taktičkom, lokalnom i problemskom),prikupljaju nezavisno od tekućih istraga na nenametljiv način.

Ne može se reći da kod nas sada postoje ni približno adekvatne strukture zarazvijanje obaveštajnih metoda i razvoj obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu.


37

Nema znakova da će se u bližoj budućnosti započeti sa izgradnjom struktura kojeće raditi na edukaciji i osposobljavanju obaveštajaca regrutera i kriminalističkihobaveštajaca za rad na izgradnji obaveštajne mreže i prepoznavanju pojava ukriminalnom miljeu. Sadašnji pristup kontroli kriminala, kojim se kriminalisti neinteresuju za kriminalne pojave same po sebi, već za probleme manifestovanjakriminalne pojave i refleksije njene statističke slike u vrednovanju njihovogučinka, ima dalekosežne negativne posledice po individualnu i kolektivnubezbednost. Odlaganje formiranja i izgradnje obaveštajne mreže u kriminalnommiljeu na osnovu promenjene prirode bezbednosnih pretnji ne doprinosi izgradnjiindividualne i kolektivne bezbednosti.

Literatura

1. Bonger, William A., Criminality and Economic Conditions, Indiana University Press,Bloomington, 1969 (reissued).

2. Dokument Europol-a 5. 1. 2. 1., – 1999.3. Dokument Europol-a 5. 1. 2. 1., – 20.000., 530., CO., Rev., 1–2. avgust 2000.4. Dokument Evropol–a 5.1. 2. 1. – 20001017., CO., Rev.5. European Sources of Scientific and Technical Information, 6th edition, Longman,

London, 1984. 6. Gurov A. I., Kriminalni profesionalizam u borbi s njim, VHII, MVD, SSSR, Moskva,

1981.7. Phillips, C., Policing today, No. 2, 1997.8. Qian Xuesen [6929 1331 2773], Science and Technology of Technology Intelligence,

Defense Technology Intelligence, 1983, special issue. 9. Sean, H., Filing intelligence, London, 1997.

10. Statističke evidencije Interpola 1990–2007. godine. 11. Statističke evidencije Ministarstva unutrašnjih poslova 1990–2007. godine.12. Wilson, James Q., Thinking About Crime: Crime and Human Nature, Vintage Books,

New York, 1985.13. Zhenlin, Song [1345 2182 2651], Hubert E. Shalt, The Need for Assessment in

Defense Intelligence and Literature, AD-A 046026, Defense Technology Intelligence,Vol 1, 1980.

Dragan Manojlović

38

THE CRIMINAL INTELLIGENCE NETWORK: A TOOL FOR THE CONTROL OF ORGANISED CRIME

The author argues that criminal science is not focused on crime phenomenon per se,but is rather focused on problems pertaining to its manifestation and to issues of howrelevant statistics may affect assessment of its impact. As early as in the late 18th century,criminal science gradually abandoned a crime control model of what was called “fishingwith a single hook and a single fishing rod or even fishing with multiple hooks andmultiple fishing rods”, which were deemed as isolated attempts, and moved towards amodel of criminal intelligence network in a criminal environment. At that time, therewere some authors who believed that although “a big fish can be caught with a singlehook, it is the use of a fishing net that can help catch several big fish and even theirleader, the one followed by many smaller, but important fish”. The author stresses thatthe model of criminal intelligence network in a criminal environment is a much moreeffective tool to curb organised crime.


39

40

OBAVEŠTAJNO-KRIMINALISTIČKI ASPEKTISUPROTSTAVLJANJA AUTOMOBILSKOJ MAFIJI

Saša Mijalković*

APSTRAKT

Delovanje automafije ima višestruke ugrožavajuće efekte po nacionalnubezbednost i javni interes balkanskih zemalja u tranziciji, a neposrednaposledica je stvaranje osećaja lične i imovinske nebezbednosti građana.Basnoslovno bogatstvo stečeno krađom vozila učestvuje u jačanju „siveekonomije” i u razvoju drugih vidova kriminalnih aktivnosti, a naročitozabrinjava korišćenje ovakvog „prljavog profita” za finansiranjemeđunarodnog terorizma i za uticaj na političku vlast korumpiranjempojedinih njenih predstavnika. Ozbiljan pristup rešavanju problemaautomafije zahteva utemeljenost aktivnosti i mera nacionalnog sistemabezbednosti na aktuelnim dometima domaće i inostrane bezbednosno-kriminalističke teorije i na primerimama dobre kriminalističko-obaveštajne prakse, ali i na sveobuhvatnoj obaveštajno-kriminalističkojanalizi etioloških, fenomenoloških i viktimoloških dimenzija ovogproblema. Sistem međusobne razmene podataka, u okviru kojeg jeomogućen pristup bazama podataka svim članovima mreže, pogodan jeza analizu i planiranje rešavanja gotovo svakog savremenogbezbednosnog problema. Neophodno je definisati efikasne metodeprikupljanja i primarne obrade obaveštajnih informacija, predmet i ciljeveanalitičko-statističkih istraživanja i ciljeve bezbednosnog procenjivanjai kriminalističkog prognoziranja aktivnosti automafije.Ključne reči: krađa motornih vozila, organizovani kriminal, automobilskamafija/automafija, nacionalna bezbednost, nacionalni sistem bezbednosti,suprotstavljanje automafiji, kriminalističko-obaveštajna delatnost.

Delikti nad motornim vozilima (eng. motor vehicle crime) je izraz uoperativnoj upotrebi u Interpolu i prevashodno se odnosi na slučajeve krađavozila. Oni obuhvataju oduzimanje vozila, krađu vozila, krađu predmeta sa vozila

* Autor je docent na Kriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu. Rad predstavlja rezultatsamostalnih naučnih istraživanja i lični je stav autora.

i iz vozila, oštećenje i/ili uništenje vozila. Reč je o jednom od najzastupljenijihvidova kriminala u mnogim zemljama. Oštećenje i uništenje vozila najčešće sekvalifikuju kao bezobzirno i drsko ponašanje, vandalizam, zločini protiv imovineili opšte bezbednosti. Ovi delikti neretko predstavljaju jedan od obrazacaponašanja delinkvenata i deo su „potkulture huligana”, a preduzimaju se s ciljemispoljavanja ličnog nezadovoljstva i bunta pojedinaca i grupa nanošenjem štetevlasniku ili korisniku vozila, odnosno kao posredni napad na tzv. protivničku,suprotstavljenu stranu (fizičko ili pravno lice, državu i državne organe, stranudržavu, međunarodnu organizaciju, verski, nacionalni, rasni, politički ili drugipokret, suparnički sportski tim itd.). Realizuju se u pojedinačnim akcijama,odnosno kroz spontano ili koordinirano kolektivno ponašanje kada dobijajuobeležja masovne pojave, najčešće u okviru građanskih nereda.

Oduzimanje vozila, krađa vozila, krađa predmeta sa vozila i iz vozila spadajuu tzv. lukrativna krivična dela, koja se vrše s ciljem sticanja protivpravneimovinske koristi za sebe ili drugog. Zbog toga su u bezbednosnoj praksi izastupljenija nego pojave uništenja i oštećenja vozila. Naročito su izražene krađeautomobila koje su za zločince i finansijski najisplativiji delikti nad motornimvozilima.1 Kradu se razne vrste vozila (bicikli, motocikli, putnički automobili,teretna vozila, autobusi, kombinovana vozila itd). Predmet ovog rada jeprevashodno krađa putničkih automobila (u daljem delu rada automobili ilivozila), mada je modus operandi krađe ostalih kategorija vozila isti, sličan ili seneznatno razlikuje.2

Krađa motornih vozila (eng. motor vehicle theft, izraz koji operativnoupotrebljava Evropol) postala je visoko organizovana kriminalna aktivnost kojaje poprimila globalni karakter. Do razvoja ovog vida kriminala dolazi nakon

Obaveštajno-kriminalistički aspekti suprotstavljanja automobilskoj mafiji

41

1 Primetan je drastičan rastući trend krađa motornih vozila na račun njihovog oduzimanja radiposluge, kojih je sve manje. Živojin Aleksić, Milan Škulić i Milan Žarković, Leksikonkriminalistike, samostalno autorsko izdanje, Beograd, 2004, str. 136.

2 Vozilo je svako prevozno sredstvo namenjeno za kretanje po putu, osim pokretnih stolica bezmotora za nemoćna lica i dečjih prevoznih sredstava. Vozilo na motorni pogon je svako vozilokoje se pokreće snagom sopstvenog motora, osim vozila koja se kreću po šinama. Motornovozilo je takvo vozilo na motorni pogon koje je prvenstveno namenjeno prevozu lica i stvari naputevima ili koje služi za vuču priključnih vozila namenjenih za prevoz lica i stvari, osim vozilaza prevoz lica i stvari koja se kreću po šinama, bicikala sa motorom, traktora i drugih vozila namotorni pogon koja nisu prvenstveno namenjena prevozu lica i stvari. Putnički automobil jemotorno vozilo namenjeno prevozu lica koje, pored sedišta vozača, ima najviše osam sedišta(„Zakon o osnovama bezbednosti saobraćaja na putevima”, član 10, stav 1, tačke 25–27 i 31,Službeni list SFRJ, broj 50/1988 sa kasnijim izmenama i dopunama). O obimu i sadržajupojmova ostalih pomenutih kategorija vozila opširnije u članu 10 ovog Zakona.

Saša Mijalković

42

Drugog svetskog rata, s razvojem autoindustrije i međunarodne pokretljivostiljudi, dobara, usluga i kapitala. Svakako da su uslovi ekonomske globalizacije,naglog razvoja i modernizacije automobilske industrije i uopšte tehničko-tehnološkog napretka doprineli i ekspanziji krađe motornih vozila. To je, po„principu spojenih sudova”, uslovilo razvoj i drugih oblika kriminala.

Mnogi vlasnici motornih vozila, ali i vlasnici i radnici osiguravajućih društavai pripadnici nacionalnog sistema bezbednosti Republike Srbije bili bi srećni daje i danas aktuelna konstatacija jednog visokog starešine Gradskog sekretarijataunutrašnjih poslova u Beogradu s početka sedamdesetih godina prošloga vekada „krađe motornih vozila, posebno krađe putničkih automobila, u mnogimindustrijski razvijenim zemljama predstavljaju veoma raširenu i vrlo ozbiljnukriminalnu pojavu, a da su kod nas nerazvijene i, u odnosu na ostala krivičnadela, malobrojne”.3

Nažalost, ovakve pojave nisu zaobišle ni našu zemlju. Zbog geografskogpoložaja i međunarodnih drum skih, že le znič kih, va zdu ho plov nih i reč nihsaobraćajnica, Srbija je oduvek bila zahvalno međunarodno ilegalno tržište.Nestabilnost i loši bezbednosni uslovi u poslednjoj deceniji dvadesetog vekaizraženi, pre svega, u političkoj, normativnoj, ekonomskoj, socijalnoj i moralnojkrizi društva, učinili su da Srbija postane veoma značajan sektor i faktor globalnemreže organizovanog kriminala. Time su i aktivnosti u vezi sa krađom motornihvozila na teritoriji Srbije za u zele zna čaj no me sto u kri mi nal noj eko no mi ji i naile gal nim tr ži šti ma tran sna ci o nal nog or ga ni zo va nog kri mi na la. Pri tom seteritorija Srbije pojavljuje kao zemlja iz koje se vozila kradu i krijumčare u drugedržave, ali i kao zemlja tranzita, privremene ili konačne destinacije vozila kojasu ukradena u drugim državama.

Interpol i Evropol potražuju najmanje sto trideset hiljada automobila za kojeosnovano sumnjaju da se nalaze na teritoriji zemalja Zapadnog Balkana. Polovinaukradenih automobila nalazi se na teritoriji Crne Gore, oko trideset hiljada je naprostoru Bosne i Hercegovine, a oko dvadeset pet hiljada tih automobila nalazise na području Kosova i Metohije. Ostatak od oko petnaest hiljada vozila nalazise na teritorijama Hrvatske, Makedonije i centralne Srbije. Od 1995. godine nateritoriji Republike Srbije nestalo je oko osamnaest hiljada vozila naših i stranihdržavljana, računajući i vozila naših državljana koja su nestala u inostranstvu.Reč je o organizovanoj kriminalnoj delatnosti međunarodnih razmera. Vozila koja

3 Jovan Stanisavljević, Kriminalistička obrada krivičnih dela oduzimanje motornih vozila, krađesa i iz motornih vozila i krađe motornih vozila, Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove,Beograd, 1973, str. 37.

su ukradena na teritoriji centralne Srbije završavaju u Hrvatskoj i Bosni iHercegovini gde se organizovanim kriminalom razmenjuju za vozila koja su tamoukradena. Drugi deo vozila završava na teritoriji Kosmeta, Makedonije i u CrnojGori. Jedan kanal krijumčarenja ukradenih automobila vodi ka Moldaviji,Ukrajini, Belorusiji i Rusiji, a drugi preko Bugarske ka Turskoj, Iraku i Siriji.4

Nesporno je da se naša zemlja suočila sa neorganizovanim i organizovanimkrađama motornih vozila u nacionalnim i međunarodnim razmerama. Pred namaje ozbiljan zadatak rešavanja ovog bezbednosnog problema i obaveza da se onkontroliše kroz nacionalni materijalni i procesni krivičnopravni okvir, ali i krozsistemsku prevenciju.

Pojam krađe motornih vozila i automafije

U bezbednosno-kriminalističkoj praksi često je veoma teško preciznokvalifikovati pojavu protivpravnog oduzimanja vozila. Krivično deloneovlašćenog korišćenja tuđeg vozila čini lice koje bez pristanka ovlašćenog licakoristi tuđe motorno vozilo. Pokušaj ovog dela takođe se kažnjava. Teži oblikdela postojaće ukoliko je to učinjeno provaljivanjem ili obijanjem motornogvozila, upotrebom sile ili pretnje. Za osnovni oblik dela predviđena je novčanakazna ili zatvor do dve godine, a za teži oblik zatvor od tri meseca do pet godina.5

Krađu čini lice koje tuđu pokretnu stvar oduzme drugom u nameri da njenimprisvajanjem sebi ili drugom pribavi protivpravnu imovinsku korist. Pokušajkrađe se takođe kažnjava. Za ovo delo predviđena je novčana kazna ili zatvor dotri godine.6 Najzad, krivično delo teške krađe postojaće ukoliko je krađa izvršenana neki od sledećih načina: 1) obijanjem ili provaljivanjem zatvorenih zgrada,soba, kasa, ormana ili drugih zatvorenih prostora ili drugim savlađivanjem većihprepreka; 2) od strane više lica; 3) na naročito opasan ili naročito drzak način; 4)od strane lica koje je pri sebi ima kakvo oružje ili opasno oruđe radi napada iliodbrane; 5) za vreme požara, poplave, zemljotresa ili drugog udesa; 6)iskorišćavanjem bespomoćnosti ili drugog teškog stanja nekog lica. Teška krađapostojaće i ako vrednost ukradenih stvari prelazi iznos od trista hiljada dinara iliukradena stvar predstavlja kulturno ili prirodno dobro. Teži oblik krivičnog dela


43

4 Iz izjave Božidara Stojiljkovića, glavnog policijskog inspektora Uprave kriminalističke policijeMinistarstva unutrašnjih poslova Republike Srbije. Navedeno prema: „Interpol na Balkanu traži130.000 ukradenih vozila”, Blic, 4. avgust 2007.

5 „Krivični zakonik Republike Srbije”, član 213, Službeni glasnik RS, broj 85/2005. 6 Ibid., član 203.

Saša Mijalković

44

postojaće ukoliko vrednost ukradenih stvari prelazi iznos od milion dinara. Zaosnovne oblike krivičnog dela predviđena je kazna zatvora od jedne do osamgodina, a za teži oblik zatvor od dve do deset godina.7

Da bi u konkretnom slučaju događaj protivpravnog oduzimanja vozila mogaoda se kvalifikuje kao krađa, odnosno kao teška krađa, neophodno je dokazatinameru izvršioca krivičnog dela da stekne protivpravnu imovinsku korist za sebeili drugog. Bezbednosno-kriminalistička i pravosudna praksa pokazale su da jeto veoma teško. Na primer, ukoliko je lice zatečeno u izvršenju krivičnog deladok je provalničkim alatom obijalo vrata vozila, ne može se pouzdano znati da lije njegova namera bila da oduzme npr. samo muzički CD omiljenog pevača kojise nalazi na sedištu vozila (sitna krađa), mobilni telefon i jaknu koji su ostavljeniu vozilu (krađa), da iskoristi vozilo kako bi se odvezao do nekog mesta gde će gapotom ostaviti (neovlašćeno korišćenje tuđeg vozila) ili da ga prisvoji za sebe,proda, pokloni, rastavi u delove koje će koristiti ili prodati (teška krađa). U takvimsituacijama mnoge policije u svetu čekaju da lice do kraja izvrši krivično delokako bi mogli da ga pravilno kvalifikuju. Međutim, u situacijama kada je motornovozilo već protivpravno oduzeto, krivična dela se najpre kvalifikuju kaoneovlašćeno korišćenje tuđeg vozila. Ukoliko se tokom kriminalističke obradekrivičnog dela dokaže koristoljublje izvršioca, događaj će se prekvalifikovati ukrađu ili tešku krađu, u zavisnosti od vrednosti vozila.

Vrednost ukradenog vozila se preliminarno određuje na osnovu iskazavlasnika, što i ne mora da bude njegova objektivna, realna vrednost. Važanparametar za utvrđivanje vrednosti vozila može da bude cena koju je vlasnikplatio prilikom njegove kupovine, ukoliko je to učinio relativno skoro pre krađevozila. Potom, vrednost vozila utvrđuje se na osnovu vrednosti vozila istog tipa,marke, godine proizvodnje i opremljenosti na tržištu automobila. Najzad, ukolikoje ukradeno vozilo pronađeno, njegovu vrednost procenjuje veštak. Ovaj oblikkriminala u poslednje vreme poznatiji je kao automobilska mafija.

Automobilska mafija ili automafija, kako ćemo je u daljem tekstu zvati, jestežargonski naziv za kriminalno delovanje lica usmereno ka protivpravnomoduzimanju motornih vozila koja su u tuđoj svojini ili državini, radi sticanjaprotivpravne imovinske koristi za sebe ili drugog.8 Ovakve aktivnosti mogu, ali i

7 Ibid., član 204.8 Državina (possessio) je pravno zaštićena faktička vlast (corpus possessionis) nekog lica na stvar.

Faktička vlast lica na stvar je nezavisna od postojanja imovinskog prava na stvar i razlikuje se odpravne vlasti koju ima titular subjektivnog prava. Između ostalog, može da bude zakonita inezakonita. Pod pra vom svo ji ne (do mi ni um, pro pri a tes) pod ra zu me va se su bjek tiv no pra vo iz

ne moraju da imaju obeležja organizovanog kriminala i mogu, ali ne moraju daimaju međunarodnu dimenziju. U širem smislu, pod automafijom se podrazumevasvaka krađa motornih vozila, kao i sve aktivnosti pripreme krađe i aktivnosti daljeeksploatacije protivpravno oduzetog vozila. U užem, pravom smislu, automafijapodrazumeva da su navedene kriminalne aktivnosti preduzete od straneorganizovane grupe, uključujući i lica koja nisu stalni članovi već spoljni saradnicikriminalnih grupa.

Kriminalne aktivnosti u vezi sa krađom motornih vozila su mnogobrojne, apriroda njihovih interakcija različita. Krađe motornih vozila su tesno povezanesa nizom kriminalnih aktivnosti koje im nužno prethode, odnosno čije jepreduzimanje neophodno ili olakšava protivpravno otuđenje vozila. Pre svega,reč je o pribavljanju sredstava namenjenih izvršenju krivičnih dela, falsifikovanjuisprava, korupciji i zloupotrebi službenog položaja lica koja mogu da daju podatkeo vozilima koja su pogodna za krađu, provaljivanju u tuđe stanove i „džepnimkrađama” radi otuđenja dokumentacije i ključeva vozila, organizovanjuzločinačkih udruženja i slično.

Uticaj automafije na bezbednost građana i nacionalnu bezbednost

Sama krađa motornih vozila može da bude skopčana sa uporednimizvršenjem drugih krivičnih dela poput: razbojništva, razbojničke krađe, pretnje,prinude, ucene, prevare, carinskih prekršaja i privrednih prestupa, ometanja isprečavanja ovlašćenih službenih lica u obavljanju poslova bezbednosti iodržavanja javnog reda i mira, lažnog prijavljivanja krađa motornih vozila,prevare osiguravajućih društava i drugih. Eksploatacija ukradenih vozila takođeje povezana sa mnogim nezakonitim radnjama kao što su: falsifikovanje isprava,korupcija, prikrivanje, prevara, iznuda, ucena, ometanje i sprečavanje ovlašćenihslužbenih lica u obavljanju poslova bezbednosti, pranje novca, tržišni i carinskidelikti i slično. Nedvosmisleno je potvrđena veza ove kriminalne aktivnosti saorganizovanim kriminalom i terorizmom. U tom smislu, vozila se ne kradu samoradi sticanja materijalne koristi za sebe ili drugog. Profitom od prodaje ukradenihvozila često se finansira realizovanje drugih vidova kriminalnih aktivnosti.


45

ko jeg pro is ti če naj vi ša prav na i fak tič ka vlast na stvar. Ti tu la ri pra va svo ji ne mo gu bi ti fi zič ka iprav na li ca i na zi va ju se vla sni ci. Pod ovla šće nji ma iz pra va svo ji ne pod ra zu me vaju se ovla šće njadr ža nja, ko ri šće nja i ras po la ga nja. To znači i da, na primer, državinu nad vozilom imaju i zakupac,lice koje ima službeno vozilo u zaduženju, lice kome je vozilo pozajmljeno, ali i lopov koji je voziloukrao. Ilija Ba bić, Pri vred no pra vo, Po li cij ska aka de mi ja, Be o grad, 1998, str. 111, 122.

Saša Mijalković

46

Ukradena vozila se koriste i za neposredno izvršenje drugih krivičnih delakao što su: ubistva, razne pljačke, otmice lica, krijumčarenje droge, oružja, ljudi,umetnina i slično. Ukradeno vozilo može da bude kompenzacija za dobijanjeneke druge stvari koja je nastala ili je pribavljena izvršenjem krivičnih dela (npr.zavisnici često kradu motorna vozila i nude ih preprodavcima, nekada samo i zausmeno obećanje isplate novca koji im je neophodan za kupovinu droge) ili začinjenje „kriminalnih usluga” (npr. predaja ukradenog automobila licu kaokompenzacija za njegovu uslugu transportovanja prokrijumčarenih cigareta).9

Najopasnija je svakako veza sa političkim kriminalom, pre svega kroz finansiranjeterorizma ili korišćenjem ukradenih vozila kao auto-bombi prilikom izvođenjaterorističkih napada.10

Delovanje automafije ima višestruke ugrožavajuće efekte po javni interesbalkanskih zemalja u tranziciji. Neposredna posledica ekspanzije ovog vida svenasilnije i brutalnije organizovane kriminalne delatnosti je stvaranje osećaja ličnei imovinske nesigurnosti građana. Dalje, milijarde dolara ilegalno stečenog profitadodatno jačaju „sivu zonu” ekonomije i obezbeđuju finansijsku potporu za drugevrste kriminalnih aktivnosti. Naročito zabrinjava korišćenje dela ovakvog„prljavog profita” za finansiranje međunarodnog terorizma i uticaj na političkuvlast korumpiranjem pojedinih njenih predstavnika. Ugrožavanje ekološkebezbednosti zemlje, odnosno zagađivanje životne sredine, takođe nije problemkoji se može zanemariti. Najizraženije je, svakako, zagađivanje vazduha: većinaukradenih i prokrijumčarenih vozila iz zapadnoevropskih zemalja sagorevagorivo čija upotreba, prema standardima Evropske unije, više nije dozvoljena.Utvrđeno je da emitovani izduvni gasovi značajno ugrožavaju zdravlje ljudi iživotinja. A kako i ne bi kada je, na primer, kod dizel vozila starog devet godinaemisija štetnih gasova u vazduhu deset puta veća nego kod novih automobila.11

9 Siniša Žarković i Anto Rajkovača, „Otuđenje i krijumčarenje motornih vozila”, Hrvatski ljetopisza kazneno pravo i praksu, Hrvatsko udruženje za kaznene znanosti i praksu, Vol. 5, broj 2,1998, str. 639.

10 Sa zvaničnog sajta Interpola: www.interpol.int/Public/Vehicle/Default.asp.11 Srđan Korać, „Trgovina ukradenim vozilima na Balkanu”, Puls — magazin o korupciji, juli–

avgust 2005, str. 30.

Kao što se moglo videti, obim kriminalnih aktivnosti automafije je velik, anjihov sadržaj raznolik. Načelno, dominantne oblasti kriminalnog delovanjaautomafije su pripremne radnje za krađu vozila, radnje protivpravnog oduzimanjavozila i radnje eksploatisanja ukradenog vozila. Obaveštajno-kriminalističkikapaciteti i procesi moraju da budu usmereni ka svim navedenim oblastimakriminalnog delovanja automafije.

Obaveštajno-kriminalistička potpora suprotstavljanju automafiji

Dimenzije obaveštajno-kriminalističkih analiza bezbednosnih rizika i potreba

Ozbiljan pristup rešavanju problema automafije zahteva utemeljenost aktivnostii mera nacionalnog sistema bezbednosti na aktuelnim dometima domaće i inostranebezbednosno-kriminalističke teorije i na primerima dobre prakse, ali i nasveobuhvatnoj analizi etioloških, fenomenoloških i viktimoloških dimenzijaproblema. Neophodno je izvršiti određena naučna, analitičko-statistička istraživanja,odnosno analize. Takva istraživanja, uz uvažavanje zahteva sveobuhvatnosti,


47

Prilog 1: sistem kriminalnih aktivnosti koncentrisanih oko krađa vozila

KRAĐA I DRUGENEZAKONITE

AKTIVNOSTI PREDUZETEPRILIKOM KRAĐA

VOZILA

NEZAKONITEAKTIVNOSTI U VEZI

SA EKSPLOATACIJOMUKRADENIH VOZILA

NEZAKONITEAKTIVNOSTI U VEZI SA PRIPREMANЈEM

KRAĐA VOZILA

NEZAKONITEAKTIVNOSTI

FINANSIRANESREDSTVIMA

OD KRAĐA VOZILA

tačnosti, preciznosti, objektivnosti i praktične primenljivosti, moguće je sprovestijedino u okviru izvesnog kriminalističko-obaveštajnog sistema. To, svakako,podrazumeva angažovanje više subjekata bezbednosti, nosilaca kriminalističko-obaveštajnih aktivnosti i njihovo povezivanje u izvesnu nacionalnu obaveštajnumrežu. Sistem međusobne razmene podataka, u okviru kojeg je omogućen pristupbazama podataka svim članovima mreže, pogodan je za analizu i planiranjerešavanja gotovo svakog savremenog bezbednosnog problema.

U okviru pomenutog sistema, poželjno je oformiti kriminalističko-obaveštajne timove koji će projektovati i delimično sprovoditi preventivno-represivne mere. Reč je o specijalizovanim strukturama koje su osposobljene daprimenom kriminalističko-obaveštajnih metoda sistematski prikupljaju, obrađujui analiziraju obaveštajne podatke od značaja za identifikovanje pojedinaca ikriminalnih organizacija, razotkrivanje, presecanje tokova i dokazivanjedelovanja automafije.12 Zahtevi visokog stepena efikasnosti sistema bezbednostiu suprotstavljanju automafiji uslovljeni su efikasnošću kriminalističko-obaveštajnog rada na najmanje tri nivoa:

• lokalnom, gde se prikupljaju obaveštajne informacije o etiološkim,fenomenološkim, viktimološkim i posledičnim aspektima automafije i oefektima preventivno-represivnih mera sistema bezbednosti, na osnovu kojihse usmeravaju dalje aktivnosti suprotstavljanja;

• nacionalnom, stvaranjem informacione osnove za donošenje strategijskihodluka u suprotstavljanju ovom vidu organizovanog kriminala;

• nadnacionalnom, sprovođenjem obaveštajno-kriminalističkih operacijapreventivnog i represivnog karaktera, u saradnji sa službama bezbednostidrugih zemalja ili u okviru međunarodnih organizacija.

Prikupljanje i primarna obrada obaveštajnih informacija

Značaj posedovanja objektivnih informacija o bezbednosnom problemu odnesumnjivog je značaja za njegovo rešavanje. Stoga je neophodno i opravdanokoristiti sva zakonska i etički dopustiva sredstva za prikupljanje obaveštajnihinformacija13 o automafiji. Najčešći metodi prikupljanja obaveštajnih informacija su:

Saša Mijalković

48

12 O kriminalističko-obaveštajnom radu opširnije u: Dragan Manojlović, „Kriminalističko-obaveštajni rad: prepoznavanje pojava iz okruženja — prikupljanje obaveštajnih podataka”,Bezbednost, broj 1, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srbije, 2005, str. 109.

13 Informacija je znanje kome je dat materijalni oblik, odnosno znanje kome je dat oblik simbola.Obaveštajne informacije su izvor iz kojih se ekstrahuju obaveštajni podaci, supstrat i sirovina

• metod neposredne opservacije (lična zapažanja pripadnika službi bezbednosti);• prikupljanje informacija od informanata (građani, poznaničke, prijateljske i

rodbinske veze koje po mestu stanovanja, zaposlenja i kretanja dolaze doinformacija o automafiji, a to su: automehaničari, radnici na (auto)otpadima,čuvari parkinga, radnici osiguravajućih društava, radnici servisa za tehničkipregled vozila, prodavci automobila i autodelova na autopijacama i sl.);

• prikupljanje informacija od oštećenih;• agenturni metod (vrbovanje pripadnika kriminalne grupe ili drugih lica iz

kriminalne sredine da duže vreme i potajno pružaju poverljive informacijeod značaja za sprečavanje, otkrivanje i dokazivanje krivičnih dela i učinilaca.Postoje dve kategorije tzv. informatora: pouzdanici (garanti), koji su popravilu neporočna lica koja duže vreme iz kriminalne sredine dostavljajuinformacije službama bezbednosti uz izvesnu novčanu naknadu i vigilanti,koji pripadaju kriminalnoj sredini, vrše krivična dela i istovremenoobaveštavaju službe bezbednosti o aktivnostima svojih kriminalnihsaradnika);14

• metod infiltracije pripadnika službe bezbednosti u kriminalnu sredinu(angažovanjem tzv. agenta provokatora, koji, u cilju hapšenja izvršiocakrivičnih dela, stupa s njim u kontakt, predstavljajući se kao kriminalac, radinavodnog zajedničkog kriminalnog delovanja i tzv. prikrivenog policijskogizviđača, ubačenog u kriminalnu grupu radi otkrivanja i dokazivanja krivičnihdela i učinilaca);15

• isledni metod (isleđivanjem nosilaca kriminalne delatnosti koji direktno iliindirektno učestvuju u aktivnostima automafije, kao i lica iz kriminalnesredine koja o tome imaju saznanja);

• metod tehničke opservacije (korišćenjem elektronskih i uređaja za audio,vizuelno i audio-vizuelno nadgledanje i snimanje);

• metod saradnje sa subjektima bezbednosti drugih zemalja (kroz policijsku,obaveštajnu, sudsku i druge vidove saradnje);


49

iz koje se proizvodi znanje. Prema tome, obaveštajni podaci su posebno znanje ekstrahovanoiz obaveštajnih informacija, neophodno za rešavanje konkretnih bezbednosnih problema (Izvori,tehnike i tehnologije prikupljanja informacija za potrebe korisnika obaveštajnih podataka,Obrazovno-istraživački centar Bezbednosno-informativne agencije, Beograd, 2004, str. 2).

14 Branislav Simonović, Kriminalistika, Institut za pravne i društvene nauke Pravnog fakulteta uKragujevcu, Kragujevac, 2004, str. 24–7.

15 Ibid. Takve uloge pripadnika policije u rasvetljavanju krivičnih dela danas su u dobroj meriinstitucionalizovane u tzv. prikrivenom isledniku.

• metod analize sadržaja programa sredstava javnog informisanja(prvenstveno oglasa i reklama agencija za prodaju i posredovanje u prodajiautomobila i auto-delova i sl.) i drugi. Da bi obaveštajne informacije bile pretočene u smislene i tačne obaveštajne

podatke, one se kroz tzv. obaveštajni ciklus klasifikuju, procenjuju, analiziraju,interpretiraju, objedinjuju i u formi završnih obaveštajnih dokumenata(informacije, izveštaji, statistički pregledi, bilteni i sl.) dostavljaju korisnicima.Obaveštajni podaci bi trebalo da se unesu i u određene operativne kriminalističkeevidencije, opšte ili specijalizovane baze podataka.

Prema značaju, obaveštajne informacije, odnosno podaci, mogu da budustrateški (o opštim obeležjima pojava na nacionalnom nivou) i operativni(konkretne informacije o konkretnim slučajevima i aktivnostima automafije), tezato i postaju predmet strateških ili operativnih analiza, odnosno osnova strateškihili operativnih prognoza.

Analitičko-statistička istraživanja

Analitičko-statistička istraživanja podrazumevaju dalju obradu obaveštajnihpodataka.16 S obzirom na metodologiju obrade i prirodu rezultata, ove mere bitrebalo da imaju karakter empirijskog naučno-istraživačkog rada. Trebalo bi daih sprovode specijalizovane jedinice za analitiku i naučna istraživanja, štopodrazumeva angažovanje timova od pojedinaca određenog stručnog profila,stepena obrazovanja, radnog iskustva i intelektualnih sposobnosti. Osim toga, uradu se koriste razni naučni metodi, pretežno iz domena metodologije naučnogistraživanja društvenih i matematičkih nauka i savremena tehnička i tehnološkadostignuća automatske obrade podataka — informatike. Analitičko-statističkaistraživanja moraju se usmeriti najmanje u dva pravca: 1. ka kvantitativnoj i kvalitativnoj analizi trendova krivičnih dela u vezi sa

krađom motornih vozila i njihovih elemenata na mikro i makro planu, radiutvrđivanja zakonitosti u njihovom nastanku, manifestaciji i posledicama(prvenstveno modusa operandi i indicija koje ukazuju na pripremu, izvršenje

Saša Mijalković

50

16 Jedan od primera ovakvog istraživanja predstavljen je u: Anton Tallo, “Prävention des kfz-diebstahls und kfz-identifizierung”, Actuelle Probleme der kriminologischen Prognostic, II,International Symposium, Liptovsky Jan, 26–29. 9. 1998, Bratislava, 1999. Prevod tekstaobjavljen u: „Prevencija krađe motornih vozila i identifikacija motornih vozila”, Pogledi —odabrani tekstovi iz strane kriminalističko-bezbednosne literature, Policijska akademija,Beograd, 2003, str. 53–8.

i posledice ovih krivična dela), koncipiranja i praktičnog sprovođenjapreventivne i represivne delatnosti;

2. ka analizi optimalnosti organizacionih i funkcionalnih rešenja i kapacitetasubjekata bezbednosti za adekvatan odgovor na aktuelne i potencijalnebezbednosne probleme (adekvatnost postojeće legislative, kadrovi,organizaciona rešenja, finansije, materijalno-tehnička sredstva i sl.). Predmet analitičko-statističkih istraživanja automafije, uz uvažavanje

određenih prostornih i vremenskih parametara, trebalo bi da bude:• kretanje ukupnog broja registrovanih motornih vozila po godinama;• kretanje ukupnog broja otuđenih (oduzetih i ukradenih) motornih vozila na

teritoriji Republike Srbije po godinama, i to kako vozila u vlasništvudržavljana Republike Srbije, tako i vozila koja su registrovana u inostranstvu;

• kretanje ukupnog broja otuđenih motornih vozila naših državljana uinostranstvu, po godinama;

• ukupan broj pronađenih, a prethodno ukradenih motornih vozila na područjuRepublike Srbije po godinama, kako onih koja su u vlasništvu državljanaRepublike Srbije, tako i vozila koja su registrovana u inostranstvu;

• ukupan broj pronađenih motornih vozila u inostranstvu koja su ukradena napodručju Republike Srbije;

• godišnja teritorijalna distribucija krađa motornih vozila u Republici Srbiji (pogradovima i opštinama, odnosno po Policijskim upravama);

• starosni opseg i prosečna starost ukradenih motornih vozila na područjuRepublike Srbije, po godinama;

• podaci o kategorijama motornih vozila koja su ukradena (putnička, teretna,autobusi, motocikli itd.);

• podaci o markama i proizvođačima vozila koja su ukradena (npr. Zastavinprogram, Folksvagenov, Mercedesov program itd.);

• podaci o tome da li su ukradena vozila imala neke vidove mehaničke ilielektronske zaštite od krađe;

• podaci o lažnom prijavljivanju krađa motornih vozila;• podaci o delovanju organizovanog kriminala na polju krađa i eksploatisanja

ukradenih motornih vozila;• druge raspoložive podatke o krađi motornih vozila.Reč je o obimnim podacima kakvih, u određenoj meri, nema ni u bazama

podataka drugih nacionalnih policija i sistema bezbednosti. Osim ovih, opštihpodataka, trebalo bi uraditi i analize o:


51

• načinima izvođenja pripremnih radnji za krađu vozila, radnji protivpravnogoduzimanja vozila i radnji eksploatisanja ukradenog vozila;

• korišćenju savremenih naučno-tehničkih dostignuća za krađu i eksploatisanjeukradenih automobila;

• identifikovanim središtima automafije i mestima koja predstavljaju centreeksploatisanja ukradenih vozila;

• dometima falsifikovanja isprava i dokumenata kojima se omogućavaeksploatisanje ukradenih motornih vozila, metodima i sredstvimafalsifikovanja, kao i o načinima otkrivanja falsifikata;

• identifikovanim međunarodnim rutama za krijumčarenje ukradenih motornihvozila;

• krijumčarskim kanalima, odnosno o mestima i načinima prevoženjaukradenih automobila preko državne granice;

• načinima saradnje domaće i stranih automafija;• biofiziološkim i socijalnim obeležjima izvršilaca krivičnih dela (pol, starost,

državljanstvo, obrazovanje, lične sposobnosti i znanja koja koriste u krađivozila, materijalni status, zaposlenost i sl.);

• određenim kategorijama izvršilaca krivičnih dela, pre svega o tzv.povratnicima, specijalistima i profesionalcima;

• načinima delovanja izvršilaca krivičnih dela (pojedinačno, u grupi ili u okviruorganizovane kriminalne grupe);

• učestvovanju pripadnika službi bezbednosti u aktivnostima automafije;• iskustvima pripadnika službi bezbednosti u otkrivanju, rasvetljavanju i

dokazivanju krivičnih dela iz oblasti automafije;• dometima saradnje našeg sistema bezbednosti sa službama bezbednosti

drugih zemalja, kao i o pravcima unapređenja saradnje;• drugim interesantnim i ilustrativnim podacima o automafiji, kao i o

slučajevima koji su obrađivani i isleđivani.Rezultate analitičko-statističkih istraživanja trebalo bi predstaviti u obliku

analitičkih studija sa mnoštvom tabelarnih, grafičkih, dijagramskih, kartografskihi sličnih prikaza. Takođe, trebalo bi da se odlikuju visokim nivoom naučnog istručnog znanja, po čemu se razlikuju od primarnih, završnih obaveštajnihdokumenata. Međutim, njihova slaba strana je zasnovanost na otkrivenimpojavama ugrožavanja bezbednosti, odnosno zanemarivanje tzv. tamne brojkekriminaliteta. Analitičke studije su jedan od osnova kreiranja politikesuprotstavljanja automafiji. U tom smislu, „posrednici” između rezultata

Saša Mijalković

52

analitičkih studija i kreiranja bezbednosne i kriminalne politike svakako subezbednosno procenjivanje i kriminalističko prognoziranje.

Bezbednosno procenjivanje i kriminalističko prognoziranje aktivnosti automafije

Bezbednosno procenjivanje predstavlja sintetički zaključak o stanju itrendovima krađa motornih vozila, kao i o efikasnosti sistema bezbednosti unjihovoj prevenciji i suzbijanju. Reč je o tzv. dijagnozi ovih pojava iz aspektasavremenih bezbednosnih problema koja podrazumeva:

• upoređivanje aktuelnog stanja sa dugogodišnjim prosečnim obimom krađavozila, njihove zastupljenosti u ukupnoj bezbednosnoj problematici, kao inegativnih efekata. Tako se stanje ovih pojava može oceniti kao redovno,unapređeno, pogoršano i slično;

• ocenu normativnih, organizacionih i funkcionalnih dostignuća, te efikasnostipojedinih subjekata bezbednosti u suprotstavljanju ovim pojavama, pri čemuse može konstatovati njihovo unapređenje, stagnacija ili regresija. Ocena trenutnog stanja ukazuje na potrebe i pravce unapređenja aktuelne

bezbednosne prakse, i to na strateškom nivou, čime se visokim rukovodiocimasistema bezbednosti daju parametri za rekonstrukciju dotadašnjeg pristupa urešavanju ovog problema i na operativnom nivou, čime se rukovodiocima namikro nivou ukazuje na neophodnost primene konkretnih mera prevencije isuzbijanja delovanja automafije.

Procena bezbednosnog stanja ima za cilj i da se na osnovu prošlosti i realneprocene sadašnjosti dâ prognoza kriminalne delatnosti (tzv. kriminalističkaprognoza) koju treba očekivati, mogućih nosilaca ugrožavanja, tipovapotencijalnih žrtava i posledica, čime se daje orijentacija operativnom radu, tj.omogućava uspešno planiranje i usmeravanje prevencije inkriminisanogponašanja.17 U zapadnim zemljama postoji trend formiranja tzv. ekspertskihmultidisciplinarnih radnih grupa za praćenje i strategijsku analizu pojedinih formikriminala. Opremljene dobrim kompjuterskim bazama podataka i softverima zaanalizu i prognozu kriminala, ove grupe izrađuju prognoze budućih izvršenja


53

17 Kriminalističko prognoziranje je proces dobijanja informacija o budućoj pojavi, događaju kojiu trenutku predviđanja još ne postoji. Prognoza je logička posledica ovakvog kreativnog procesai ima višestruku funkciju: orijentacionu, preventivnu, represivnu i normativnu (Ostoja Krstić,Prognostika kriminaliteta, Policijska akademija, Beograd, 2003, str. 186, 219).

krivičnih dela na osnovu kojih se organizuju specijalni programi prevencije,kontrole i nadzora na strategijskim i operativnim nivoima.18

Međutim, mora se imati u vidu velika dinamičnost savremenih bezbednosnihproblema. Zato analitičko-statističke službe moraju da predviđaju eventualnemodifikacije prethodnih i aktuelnih etioloških, fenomenoloških, viktimoloških iposledičnih komponenti automafije. U tome su veoma značajne tzv.prognozirajuće obaveštajne informacije, pogodne za biranje, usmeravanje ifinalizaciju programa prevencije i represije.19

Bezbednosna procena i kriminalistička prognoza imaju veći značaj ukolikoje do približnih rezultata procene i prognoze nezavisno došlo više različitihsubjekata bezbednosti. Segmenti procena i prognoza mogu se, radi konsultacije,razmenjivati sa drugim državama. Neki njihovi sadržaji mogu se komparirati sasadržajima analiza, procena i prognoza pojedinih međunarodnih organizacija.Prognoza razvoja automafije sama po sebi nema nikakvu svrhu i efekte ukolikose na osnovu nje ne osmisle adekvatni preventivni i represivni programi i obratno,preventivni i represivni programi su nedovoljno smisleni ukoliko nisu zasnovanina detaljnoj kriminalističkoj prognozi.

Kriminalistički metodi prevencije krađa motornih vozila i sticanja obaveštajnih saznanja

Kriminalističko-operativno delovanje u funkciji neposredne prevencije krađamotornih vozila podrazumeva obavljanje poslova bezbednosti preduzimanjemoperativno-taktičkih i kriminalističko-istražnih mera i radnji kojima se direktnosprečavaju nastanak i posledice ovih pojava. Osim toga, ove mere se koriste i unjihovom suzbijanju, te imaju i efekte specijalne i generalne prevencije. Najzad,njima se u dobroj meri obezbeđuju obaveštajne informacije i podaci o automafiji.Reč je prvenstveno o tzv. redovnim poslovima bezbednosti. Oni uključuju:

– poslove održavanja javnog reda i mira koji se najčešće obavljaju redovnompatrolnom i pozorničkom delatnošću. Stalno prisustvo uniformisanihpripadnika policije na terenu obeshrabruje izvršioce krivičnih dela u njihovimnastojanjima. Pripadnici policije osmatraju teren, uočavaju pojave koje suinteresantne iz aspekta suprotstavljanja automafiji, i nastoje da samostalno ili

Saša Mijalković

54

18 Opširnije u: Branislav Simonović, Kriminalistika, op. cit., str. 22.19 Karakteriše ih visok stepen verodostojnosti sadržaja i visoka verovatnoća da će se događaji

koji se pominju u njihovom sadržaju zaista i dogoditi. Detaljnije u: Izvori, tehnike i tehnologijeprikupljanja informacija za potrebe korisnika obaveštajnih podataka, op. cit., str. 2.

u saradnji sa građanima i drugim državnim organima otklone probleme.Posebna pažnja mora da se obrati na praćenje pojave ispoljavanja volje zaizvršenjem krivičnog dela.20 S obzirom na to da se volja manifestujeprevashodno kroz pripremne radnje za krađu automobila, njihovimuočavanjem i pravovremenim proverama i akcijama ove kriminalne aktivnostimogu da se spreče. S tim u vezi, daju se saveti građanima da svoja vozila neparkiraju na neosvetljenim i nenaseljenim mestima, da ih zaključavaju iobezbeđuju sigurnosnim sistemima, da otklone sve kvarove i nedostatke kojibi olakšali provaljivanje u unutrašnjost automobila i njegovo odvoženje, daprijave svako sumnjivo ponašanje pojedinaca i grupa koje ukazuju naautomafiju, da svoja dvorišta i prostore za parkiranje urede na način koji ćeotežati ili onemogućiti neovlašćen pristup vozilima i drugo. Istovremeno,neposredne starešine će dostavljene informacije o određenim faktorimalokalne infrastukture koji doprinose razvoju automafije, odnosno olakšavajukrađu motornih vozila proslediti nadležnim organima lokalne samouprave.Pre svega, misli se na dojave o neispravnosti uličnog osvetljenja, oneobezbeđenosti i neosvetljenosti javnih parkirališta i drugih površina kojese koriste za parkiranje vozila, o neophodnosti projektovanja stambenihzgrada sa obezbeđenim garažama (usmeravanje lokalne građevinsko-urbanističke politike), o potrebama postavljanja video nadzora za nadgledanjeparking površina, o potrebi osnivanja gradskog parking-servisa sa službamaza obezbeđenje parking-prostora itd. Najzad, tokom obavljanja redovnepatrolne i pozorničke delatnosti, pripadnici policije neretko uhvate izvršiocekrivičnih dela in flagranti, odnosno u toku ili neposredno nakon krađe vozila;

– poslove kontrole saobraćaja, koji obuhvataju kontrolu vozača, vozila iprtljaga na javnim putevima. U takvim prilikama moguće je uočiti ukradenovozilo ili lice za kojim je raspisana potraga, mogu se otkriti falsifikovaneisprave o vozilu i vozaču, falsifikovane ili ukradene registarske oznake,falsifikovani brojevi motora i šasije, sredstva i alat za provaljivanje u vozilai njihovo stavljanje u pogon, delovi ukradenih vozila itd.;

– poslove kontrole prelaženja državne granice, koji obuhvataju kontroluputničkog saobraćaja (lica i prevoznih sredstava) i kontrolu međunarodnogtransporta robe. Pravilnom proverom lica i vozila kroz službene evidencijemogu se otkriti ukradena vozila ili izvršioci krivičnih dela za kojima tragajunaše ili strane službe bezbednosti. Pravilno evidentiranje saobraćaja lica i


55

20 O ispoljavanju volje za izvršenjem krivičnih dela opširnije u: Duško Modly i Nedžad Korajlić,Kriminalisticki rječnik, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj, 2002, str. 734.

vozila omogućava da se kasnije otkriju eventualni propusti u kontroliprelaženja državne granice i identifikuju krijumčarski kanali, ali i spregaautomafije sa pripadnicima graničnih službi;

– poslove obezbeđenja državne granice, s ciljem da se onemogući licima ivozilima prelazak državne granice van graničnog prelaza. Promenametodologije ovog posla, od tradiconalnog vojnog obezbeđenja ka tzv.dubinskom obezbeđenju od strane policije, trebalo bi da umanji mogućnostilegalnog prelaženja granice, odnosno da poveća izvesnost otkrivanjailegalnih prelazaka;

– poslove izdavanja identifikacionih, putnih i drugih isprava, pri čemu jeneophodno unaprediti kvalitet isprava i stepen zaštite od falsifikovanja, ali iažurnost evidencija o izdatim ispravama;

– poslove registrovanja vozila i vozača, prilikom kojih mogu da se uočeodstupanja podataka iz registracionih listova od podataka pohranjenih ubazama podataka o vozilima. Strogo pridržavanje postupka registracije vozilaumanjuje mogućnost registrovanja vozila sa falsifikovanim identitetom;

– poslove nadzora i kontrole rada određenih privrednih subjekata, poputpreduzeća za prodaju i posredovanje u prodaji vozila, za pružanje uslugauvoza vozila iz inostranstva, za pružanje usluga posredovanja priregistrovanju motornih vozila, autoservisa, servisa za tehnički pregled vozila,autootpada, autopijaca i slično;

– poslove kriminalističke kontrole određenih kriminogenih sredina, kriminalnihstecišta (pijaca, autoradionica, skladišta vozila, magacina auto-delova i sl.) iaktivnosti bivših, aktivnih i potencijalnih izvršilaca krivičnih dela. Oblicikriminalističkog postupanja koji slede mogu se podvesti pod pojamkriminalističke kontrole;

– poslove kriminalističkog evidentiranja uspostavljanjem i ažuriranjem opšteazbučne kartoteke, albuma fotografija kriminalaca, evidencije pojedinihkategorija učinilaca krivičnih dela, evidencije osobenih znakova, evidencijenadimaka, evidencije krivičnih dela s nepoznatim izvršiocem, evidencijekrivičnih dela po načinu izvršenja (evidencija modusa operandi), evidencijelegitimisanih sumnjivih lica, evidencije ukradenih i nestalih predmeta,evidencije pojedinih kategorija objekata, evidencije nestalih osoba ineidentifikovanih leševa;21

Saša Mijalković

56

21 O navedenim evidencijama konkretnije videti u: Živojin Aleksić i Zoran Milovanović,Kriminalistika, Partenon, Beograd, 1994, str. 93–7.

– tzv. unutrašnju i spoljnu kontrolu rada subjekata bezbednosti, radiidentifikovanja pojedinaca i grupa koji zloupotrebljavaju položaj i na nekinačin učestvuju u delatnostima automafije;

– druge bezbednosno-kriminalističke poslove.Realizovanje navedenih, ali i bezbednosno-kriminalističkih poslova koji

ovom prilikom nisu pomenuti, zahteva primenu izvesnih mera i radnji za čije supreduzimanje radnici službi bezbednosti zakonom ovlašćeni. Najčešće je reč o:upozorenju, izdavanju naređenja, legitimisanju, pozivanju, upućivanju,privođenju, sprovođenju i zadržavanju lica, blokadi, raciji, traženju obaveštenja,poligrafskom testiranju, opserviranju, ulaženju u tuđ stan i druge prostorije,pregledu prostora, objekata i dokumentacije, pregledu i pretresanju lica, snimanjuna javnim mestima, javnom raspisivanju nagrade, lišavanju slobode,privremenom oduzimanju predmeta, pružanju pomoći državnim organima priizvršavanju odluka, upotrebi nekih sredstava prinude, specijalnih istražnih metodai slično.22

Osim navedenih poslova, generalno, delatnosti automafije mogu da se sprečeodređenim poslovima bezbednosti koji su usmereni ka:

– prevenciji i suzbijanju organizovanog kriminala, čime se stiče uvid i kontrolanad delovanjem organizovanih kriminalnih grupa. Naročito je značajnosuprotstavljanje organizovanom ekonomskom kriminalu, pre svega korupcijii pranju novca, čija je veza sa automafijom nedvosmisleno potvrđena;

– prevenciji i suzbijanju oblika opšteg kriminala koji mogu da imaju veze sakrađom motornih vozila poput: falsifikovanja dokumenata, krađa, prvenstveno„džepnih” i „provalnih”, čime se dobavljaju dokumenta pogodna zafalsifikovanje, odnosno ključevi od vozila i garaža u kojima su vozilaparkirana, razbojništva, razbojničkih krađa i uopšte nasilja na ulicama (sobzirom na to da se pri protivpravnom prisvajanju motornih vozila sve višekoristi nasilje nad vlasnicima vozila, pripadnicima parking-službi,pripadnicima policije itd.), nedozvoljene trgovine autodelovima, neovlašćenogbavljenja zanatsko-uslužnim radom (tzv. divlje autoradionice, neregistrovanapreduzeća za transportovanje robe), maloletničke delinkvencije, krađapredmeta sa i iz motornih vozila itd.;

– prevenciji i suzbijanju privrednog kriminala turističkih, ugostiteljskih,transportnih, uslužnih i drugih sličnih preduzeća i agencija;


57

22 „Zakon o policiji”, član 30, Službeni glasnik Republike Srbije, broj 101/2005.

Saša Mijalković

58

Najzad, mora se istaći značaj tzv. sektorskog poslovanja policije i tzv.community policing, odnosno koncepta rada policije u lokalnoj zajednici, uokviru kojih se pripadnici policije svakodnevno susreću s građanima i razmenjujuobaveštajne informacije, što je osnova preventivne i proaktivne bezbednosno-kriminalističke delatnosti.23 Zbog toga su za prevenciju automafije izuzetnoznačajni i poslovi usmereni ka unapređenju odnosa s građanima.

Policija u ostvarivanju bezbednosti ljudi i imovine sarađuje i sa organimateritorijalne autonomije i lokalne samouprave. Takođe, ova služba sarađuje i sadrugim organima i ustanovama, nevladinim i drugim organizacijama,manjinskim i drugim organizovanim grupama radi razvijanja partnerstva usprečavanju ili otkrivanju delikata i njihovih učinilaca i u ostvarivanju drugihbezbednosnih ciljeva.24

Zaključak

Uslovi sveopšte globalizacije usložnjavaju stvari i stvaraju preprekenastojanjima službi nacionalnog sistema bezbednosti da se suprotstaveorganizovanom kriminalu, pa samim tim i automafiji. Svet postaje „globalnoselo”, „globalna saobraćajnica”, „globalno tržište”, što stimuliše globalizacijuorganizovanog kriminala i globalizaciju automafije. Generalno govoreći, svakivid globalizacije podrazumeva gubljenje identiteta, do čega najlakše dolazi upogledu identiteta stvari. Vozilo koje je danas ukradeno u jednoj zemlji, uuslovima liberalizacije viznih režima i migracione politike, već sutra može dabude hiljadama kilometara udaljeno od mesta krađe.

Visokosofisticirani kriminal zahteva visokosofisticirani pristup u njegovomsprečavanju i suzbijanju. Iako savremena naučno-tehnološka dostignuća uvelikopomažu u socijalnoj kontroli širokog spektra zločina, ljudski faktor će još dugoimati prednost nad tehnološkim faktorom. S obzirom na to da nema dobre policijebez dobre informacije, veština dolaženja do informacije putem „žive reči” jošzadugo će biti dragocena na Balkanu. Ovo, svakako, ne isključuje potrebu razvojaelektronskih sredstava i metoda, odnosno softvera za obaveštajno-kriminalističkuanalizu i prikupljanje obaveštajnih informacija i podataka, što je neminovnabudućnost i nužna potpora formalnoj socijalnoj kontroli.

23 O ovom vidu policijskog delovanja opširnije u: Branislav Simonović, Rad policije u zajednici(Community Policing), Banja Luka, 2006.

24 „Zakon o policiji”, član 6, op. cit.

Činjenica je da je svaka korenita promena teška i spora, što se nedvosmislenoodnosi i na tranziciju nacionalnih sistema bezbednosti, odnosno njegovih obaveštajno-kriminalističko-analitičkih komponenti. Ona obeshrabruje i diskvalifikuje misijubezbednosti. Stoga se glavnim pravcem redefinisanja nacionalne obaveštajno-kriminalističke prakse mora smatrati zamena tradicionalnih analitičkih metoda, kojesu generalno kvantitativne i odnose se na prošlo vreme, novim kvalitativnimanalizama kojima se prognozira budući razvoj kriminala.

Literatura

1. Anton Tallo, “Prävention des kfz-diebstahls und kfz-identifizierung”, ActuelleProbleme der kriminologischen Prognostic, II, International Symposium,Liptovsky Jan, 26–29. 9. 1998, Bratislava, 1999. Prevod teksta objavljen u:„Prevencija od krađe motornih vozila i identifikacija motornih vozila”, Pogledi— odabrani tekstovi iz strane kriminalističko-bezbednosne literature, Policijskaakademija, Beograd, 2003.

2. Branislav Simonović, Kriminalistika, Institut za pravne i društvene nauke Pravnogfakulteta u Kragujevcu, Kragujevac, 2004.

3. Branislav Simonović, Rad policije u zajednici (Community Policing), Banja Luka,2006.

4. Dragan Manojlović, „Kriminalističko-obaveštajni rad: prepoznavanje pojava izokruženja — prikupljanje obaveštajnih podataka”, Bezbednost, MUP RepublikeSrbije, br. 1, 2005.

5. Duško Modly i Nedžad Korajlić, Kriminalistički rječnik, Centar za kulturu iobrazovanje, Tešanj, 2002.

6. Ilija Babić, Privredno pravo, Policijska akademija, Beograd, 1998.7. Jovan Stanisavljević, Kriminalistička obrada krivičnih dela oduzimanje motornih

vozila, krađe sa i iz motornih vozila i krađe motornih vozila, Savezni sekretarijat zaunutrašnje poslove, Beograd, 1973.

8. „Krivični zakonik Republike Srbije”, Službeni glasnik RS, broj 85/2005. 9. Ostoja Krstić, Prognostika kriminaliteta, Policijska akademija, Beograd, 2003.

10. Siniša Žarković i Anto Rajkovača, „Otuđenje i krijumčarenje motornih vozila”,Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, Hrvatsko udruženje za kaznene znanostii praksu, Vol. 5, broj 2, 1998.

11. Srđan Korać, „Trgovina ukradenim vozilima na Balkanu”, Puls — magazin okorupciji, juli–avgust 2005.

12. „Zakon o policiji”, Službeni glasnik RS, broj 101/2005.


59

13. Živojin Aleksić i Zoran Milovanović, Kriminalistika, Partenon, Beograd, 1994.14. Živojin Aleksić, Milan Škulić i Milan Žarković, Leksikon kriminalistike, samostalno

autorsko izdanje, Beograd, 2004.

CRIMINAL INTELLIGENCE IN FIGHTING ORGANISED CAR THEFT

Activities by what is called “used car mafia” pose multiple threats to national securityand public interests of Balkan countries in transition. As an immediate result of theserampant and increasingly violent and brutal organised crime activities, people havestarted to feel unsafe and frightened both for their own personal safety and for safety oftheir property. Enormous wealth generated through organised crime activities is used forboosting “grey economy” and developing other forms of criminal activities, such as drugtrafficking, weapons proliferation and white collar crimes that mostly occur in theprivatization process. Another cause for major concern is the fact that proceeds of suchcrimes are used to finance terrorism and influence those in political power throughcorruption of individual public officials. Such activities also endanger the environment,raising environmental pollution levels, as yet another by-product of “used car mafia”activities that must not be overlooked. Serious approach in addressing problems of “usedcar mafia” will require national security measures and activities that need to rely on thecurrent scope of both national and international theories on crime and security, including“the best criminal intelligence practices” and comprehensive criminal intelligenceanalysis of various aspects of that problem and its aspects related to etiology,phenomenology and victimology. To that effect, it will be necessary to conduct thisanalysis also for scientific, analytical and statistical purposes. Such a research, whichwill also need to comply with requirements of comprehensiveness, accuracy, precision,impartiality and viability, may be conducted only within a specific criminal intelligencesystem. This will entail involving several law enforcement agencies and criminalintelligence professionals and joining them in a single national “intelligence network”.Mutual information exchange system, which will allow access to respective databasesof everyone in the network, will facilitate analysis and planning of possible solutions toalmost any security concern. It will be necessary to define effective methods ofintelligence data collection and primary processing and identify research topics and goalsfor analytical and statistical purposes, including goals of security assessments andforecasts that should be made in respect of future activities of the “used car mafia”.

Saša Mijalković

60

Drugi deo

Finansijske istrage

METODI FINANSIJSKE ISTRAGE U SUZBIJANJUORGANIZOVANOG KRIMINALA

Goran Bošković*

APsTrAKT

U savremenim uslovima na globalnom planu težište borbe protiv imovinskimotivisanog kriminala usmerava se na zaplenu krimminalnih, protivpravnostečenih sredstava i onemogućavanje uključivanja takvih sredstava u legalnefinansijske tokove. Autor u radu ukazuje na značaj i modalitete primenemetoda finansijske istrage u savremenoj kriminalističkoj praksi. Primena ovihmetoda omogućuje otkrivanje postojanja kriminalnom delatnošću stečenihnelegalnih sredstava i stvara osnovu za pokretanje postupka za oduzimanjetih sredstava. Primena metoda finansijske istrage ima izuzetan značaj u borbiprotiv organizovanog kriminala, jer nelegalno stečena sredstva predstavljajuekonomsku polugu moći kriminalnih organizacija. Velike količine nelegalnostečenih sredstava u posedu kriminalne organizacije potencijalna su opasnostza korumpiranje državnih ograna i legalnog biznisa, te narušavaju integritetfinansijskih institucija i omogućavaju uključivanje u legalno poslovanje, štomože biti naročito opasno ako se koristi kao podrška kriminalnoj delatnosti.Ključne reči: finansijska istraga, organizovani kriminal, oduzimanje nelegalnostečenih sredstava, metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti, metoddokazivanja na osnovu troškova.

Finansijska istraga je u većini slučajeva moćno oružje u borbi protivimovinskog, a posebno organizovanog kriminala, jer omogućava praćenjetragova novca. U savremenim uslovima u svetu, težište borbe protiv imovinskimotivisanog kriminala usmerava se ka zapleni protivpravno sredstava stečenihkriminalnom delatnošću i ka onemogućavanju uključivanja takvih sredstava ulegalne finansijske tokove.1 sredinom osamdesetih godina dvadesetog veka

63

* Autor je docent na Kriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu.1 Hans-Jörg Albrecht, “Money Laundering and the Confiscation of the Proceeds of Crime — A

Comparative View on Different Models of the Control of Money Laundering and Confiscation”,in: Thomas G. Watkin (ed.) The Europeanisation of Law, United Kingdom Comparative LawSeries, Vol. 18, Alden Press, Oxford, 1998, p. 169.

Goran Bošković

64

počeo je zaokret u suprotstavljanju kriminalu na globalnom planu koji je težišteborbe protiv imovinski motivisanog kriminala usmerio ka zapleni sredstavastečenih kriminalnom delatnošću i onemogućavanju uključivanja takvihsredstava u legalne finansijske tokove. Ovakav pristup zasniva se na nekolikoosnovnih postavki.2 Prvo, pošto je sticanje imovine na nelegalan način osnovnirazlog oduzimanja tako stečene imovine, to će uticati na motivaciju učinilaca.Drugo, oduzimanje nelegalno stečene imovine deluje preventivno pre svega namogućnost infiltracije kriminalnih organizacija u legalnu ekonomiju. Treće, naovaj način se oduzimaju nelegalno stečena sredstva koja se mogu koristiti uvršenju drugih krivičnih dela. Četvrto, sa stanovišta morala, nikome se ne možedozvoliti da ostvaruje zaradu kriminalnom delatnošću.

Uticaj na ovakvo opredeljenje u suprotstavljanju imovinski motivisanomkriminalu ostvario je neuspeh tradicionalnih pristupa u borbi protiv kriminala,posebno onog organizovanog. Šezdesetih godina dvadesetog veka u Americiborba protiv ove vrste kriminaliteta bila je usmerena prema nižim, lakozamenljivim strukturama kriminalnih organizacija i nije dala očekivanerezultate.3 sedamdesetih godina borba protiv organizovanog kriminala bila jeusmerena prema najvišim strukturama kriminalnih organizacija. Međutim, niovaj pristup nije dao zadovoljavajuće rezultate, jer su se kriminalne organizacijepregrupisale kako bi nastavile da se bave nelegalnom delatnošću.

Objašnjenje ove pojave traži se u osnovnim postavkama funkcionisanjanelegalnog tržišta koje ukazuju na to da ukoliko postoji potreba za nelegalnomrobom ili uslugama, neko će to naći isplativim i pokušaće da zadovolji te potrebe.Ove mehanizme nelegalnog tržišta treba imati u vidu pri kreiranju strateškihopredeljenja suprotstavljanju organizovanom kriminalu, koji najčešće kontrolišenelegalno tržište.4 Nelegalno tržište u širem smislu predstavlja tržište dobara iusluga na kome se, kršenjem pozitivnih zakonskih propisa, obavljajukupoprodajne transakcije robe i usluga, čiji je promet inače dozvoljen u okviruzakonom predviđenih procedura (alkohol, nafta, cigarete i sl.). Ovo tržište senaziva još i „crnim tržištem ili sivom ekonomijom”. Nelegalno tržište u užem

2 robert T. Naylor, “A critique of follow-the-money methods in crime control policy”, Crime,Law and Social Change, No. 32, 1999, p. 11.

3 Videti u: Howard Abadinsky, Organized Crime, 6th Edition, Wadsworth Publishing, New York,2000.

4 Videti u: Piter ruter, “The Mismeasurement of Illegal Drug Markets: the implications of itsIrrelevance”, in: susan Pozo (ed.), Exploring the Underground Economy, Upjahn Institute,Michigan, 1999.

smislu je tržište robe i usluga čiji je promet strogo zabranjen ili ograničenzakonskim propisima i kontrolisan od strane državnih institucija (trgovinaoružjem, narkoticima, ljudima i sl.) Nelegalno tržište najčešće obuhvata:nelegalne robe, njihovu proizvodnju, trgovinu i posedovanje; nelegalnu trgovinulegalnim robama (radi izbegavanja plaćanja poreza) i nelegalno pružanje usluga(krijumčarenje ljudi, prostitucija).5 Takođe, na ovakva opredeljenja treba da utičui različite procene o veličini kriminalnog profita, posebno onog koji je ostvarennedozvoljenom trgovinom opojnim drogama, oružjem i drugim protivpravnimdelatnostima.6

U tekstu ćemo pokušati da ukažemo na značaj i modalitete primene metodafinansijske istrage u savremenoj kriminalističkoj praksi. Primena ovog metodaomogućava otkrivanje postojanja nelegalnih sredstava stečenih kriminalnomdelatnošću i stvara osnovu za pokretanje postupka za oduzimanje tih sredstava.

Značaj�primene�metoda�finansijske�istrage�za�suzbijanje�organizovanog�kriminala

Za ostvarivanje ciljeva, svakoj organizaciji, uključujući i kriminalnu,potrebna su finansijska sredstva. Ona se pribavljaju zakonito ili nezakonito, zatimse evidentiraju, ulažu i transferišu, a rezultat te finansijske aktivnosti je stvaranje„papirnatih” tragova te aktivnosti.7 Takvi tragovi mogu se otkriti upotrebomfinansijskih istražnih tehnika. Kriminalističke obrade slučajeva organizovanogkriminala i drugih vrsta imovinskog kriminala mogu se poboljšati selektivnomupotrebom različitih metoda finansijske istrage. Korišćenjem metoda finansijskeistrage, kao savremenog dostignuća kriminalističke nauke, dolazi se do:

• informacija o ulaganju nezakonito stečenih sredstava u legalno poslovanje;• informacija o privrednim subjektima iskorišćenim kao paravan za kriminalnu

delatnost;• dodatnih pouzdanih dokaza sadržanih u dokumentaciji koja prati ekonomsku

aktivnost kriminalnih organizacija;

Metodi finansijske istrage u suzbijanju organizovanog kriminala

65

5 Alan W. Weenink (ed.), Crime without frontiers: Crime Pattern Analysis Eastern Europe 2002–2003, Korps Landelijke Politiediensten, Driebergen, 2004, p. 32.

6 Michael D. Ehrenstein, “Tracking Narco-Dollars: The Evolution of a Potent Weapon in theDrug War”, University of Miami Inter-American Law Review, summer 1990, p. 652.

7 Videti u: rachel Ehrenfeld, Evil Money: Encounters Along the Money Trail, Harper CollinsPublishers, New York, 1992.

Goran Bošković

66

• otkrivanja dokaza o postojanju ili skrivanju protivzakonito stečene imovine;• otkrivanja dokaza o prethodno nepoznatim poslovima kriminalnih

organizacija ili pojedinaca;• otkrivanja prethodno nepoznatih svedoka, te lica i privrednih subjekata

uključenih u kriminalnu delatnost;• informacija u vezi sa izvršenjem drugih krivičnih dela, koje mogu pomoći

da se rasvetle šire kriminalne delatnosti pojedinaca i kriminalnih organizacija;• otkrivanja međunarodnih finansijskih veza i operacija između kriminalnih

organizacija lociranih u različitim zemljama;• otkrivanja visokokvalitetnih dokaza sadržanih u različitoj finansijskoj

dokumentaciji na osnovu koje se mogu utvrditi tačne metode sticanja, vremetransfera i mesta ulaganja nezakonito stečenih sredstava;

• informacija koje će omogućiti da se identifikuje, prati i vrednuje imovinakoja može biti predmet oduzimanja;

• informacija koje omogućuju primenu mera zamrzavanja kako bi se sprečilobilo kakvo postupanje sa nezakonito stečenom svojinom (transfer ili odlaganje);

• drugih informacija značajnih za kriminalističku obradu slučajeva organizovanogkriminala. U pojedinim situacijama, na stepen osnova sumnje da je izvršeno krivično

delo iz oblasti imovinskog kriminaliteta mogu da utiču i spoljne manifestacije,što je posledica delovanja kriminalne materijalne koristi na učinioca. Ove spoljnemanifestacije mogu da posluže kao povod za postavljanje verzije o izvršenomkrivičnom delu imovinskog kriminaliteta (promena ponašanja, trošenje novca,kupovina skupocenih stvari i sl.). Osnovna mera koja se primenjuje u takvimslučajevima je finansijska istraga osumnjičenog koja obuhvata procenu da linačin života osumnjičenog ukazuje na „pošten život”. Finansijska istraga možese obaviti na dva načina. Prvi je poznat kao analiza neto vrednosti i koristi se uslučajevima kada osumnjičeni ima imovinu koja privlači pažnju, a drugi jeanaliza izvora i primene sredstava, koja se koristi kada osumnjičeni ima vidnoizražene potrošačke navike.8

Metodi finansijske istrage preuzeti su iz postupaka poreskih službi uutvrđivanju neprijavljenih prihoda u slučajevima izbegavanja plaćanja poreza iprilagođeni su potrebama borbe protiv organizovanog kriminala. Istorijski

8 James r. richards, Transnational Criminal Organizations, Cybercrime, and MoneyLaundering, CrC Press, London, 1999, p. 215.

posmatrano, najpoznatiji primer primene ovog metoda dogodio se u slučajuAlfonsa (Al) Kaponea 1931. godine, kada su ovaj metod zvanično prihvatiliameričkih sudovi.9 Širu primenu u borbi protiv organizovanog kriminala u sADmetodi finansijske istrage ostvarili su 1970. godine donošenjem rICO zakona(Racketeer Influenced and Corruption Organization Act), koji je ove metodeprihvatio kao sredstvo za borbu protiv organizovanog kriminala i u dokazivanjupostojanja nezakonitih prihoda.

Zakonik o krivičnom postupku u članu 234 određuje da istražni sudija napredlog javnog tužioca može da naredi bankarskoj, finansijskoj ili drugojorganizaciji da dostavi podatke o stanju poslovnih i ličnih računa osumnjičenog,kao i da naloži ovim organizacijama da privremeno obustave izvršenjefinansijskih transakcija za koje postoji sumnja da predstavljaju dobit ostvarenukrivičnom delom. U članu 504k, stav 1 propisuje se da javni tužilac možezahtevati da nadležni državni organ, bankarska ili druga finansijska organizacijaobavi kontrolu poslovanja određenih lica i da mu dostavi dokumenta i podatkekoji mogu poslužiti kao dokazi o krivičnom delu ili imovini pribavljenojkrivičnim delom, kao i druga obaveštenja o sumnjivim novčanim transakcijamapredviđenim Konvencijom o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihodastečenih kriminalom.10 U ovom slučaju, jedan međunarodni pravni akt postaoje neposredan izvor krivično-procesnog prava.11 Takođe, u stavu 2 navedenogčlana određuje se da ukoliko postoje uslovi predviđeni stavom 1, javni tužilacmože da naloži nadležnom organu ili organizaciji da privremeno obustaveisplatu, odnosno izdavanje sumnjivog novca, vrednosnih papira ili predmeta.

Novi Zakonik o krivičnom postupku sadrži odredbe slične navedenim učlanu 86.12 U tom članu stav 1 određuje da javni tužilac može zahtevati danadležni državni organ, bankarska ili druga finansijska organizacija obavikontrolu poslovanja određenih lica i da mu dostavi dokumenta i podatke kojimogu poslužiti kao dokazi o krivičnom delu ili imovini pribavljenoj krivičnimdelom, kao i druga obaveštenja o sumnjivim novčanim transakcijama


67

9 George M. Manning, Financial investigation and forensic accounting, CrC Press, Boca raton,2005, p. 81.

10 „Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni list SRJ, br. 70/2001 i 68/2002, Službeni glasnikRS, br. 58/2004, 85/2005 i 115/2005.

11 „Zakon o potvrđivanju Konvencije o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda stečenihkriminalom”, Službeni list SRJ, međunarodni ugovori, broj 7/2002.

12 „Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni glasnik RS, br. 45/2006, a primenjivaće se od 1.januara 2010. godine, izuzev odredaba čl. 107, 110 i 117 do 122 ovog zakonika, koje će seprimenjivati od dana stupanja na snagu zakonika.

Goran Bošković

68

predviđenim Konvencijom o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihodastečenih kriminalom. Pod pojmom određena lica u smislu odredbe iz navedenogstava smatraju se osumnjičena lica, ali i druga lica koja mogu biti uključena uprikrivanje kriminalne delatnosti (poslovni partneri, rodbina i dr.). Takođe, u 2.stavu člana 86 kaže se da javni tužilac pod uslovima iz stava 1 može naložiti danadležni organ ili organizacija privremeno obustavi isplatu, odnosno izdavanjesumnjivog novca, vrednosnih papira ili predmeta. Zatim, u stavu 4 navedenogčlana kaže se da na predlog javnog tužioca, sud može da donese rešenje oprivremenoj obustavi izvršenja određene novčane transakcije za koju postojiosnova za sumnju da predstavlja krivično delo ili da je namenjena izvršenju,odnosno prikrivanju krivičnog dela ili dobiti ostvarene krivičnim delom.

smatramo da navedene odredbe Zakonika o krivičnom postupku postavljajuosnove za primenu metoda finansijskih istraga u suzbijanju organizovanogkriminaliteta i drugih oblika imovinskog kriminaliteta. Takođe, smatramo da bitrebalo još više razraditi te odredbe u pravcu usvajanja koncepta borbe protivkriminaliteta motivisanog imovinskom korišću koji se zasniva naidentifikovanju, pronalaženju i oduzimanju nelegalno stečenih prihoda i samimtim ostvarivanju posrednog uticaja na otklanjanje osnovnih motiva za ovu vrstukriminalne delatnosti, koristeći se iskustvima stranih zemalja i važećim pravnimrešenjima u ovoj oblasti u tim zemljama.13 Dobar primer su odredbe koje susadržane u rICO zakonu koje se primenjuju na teritoriji sAD.14

Metod�dokazivanja�na�osnovu�neto�vrednosti

Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti zasniva se na činjeničnimdokazima vezanim za finansijske transakcije osumnjičene osobe. Primenjuje seu poreskim istragama (neprijavljen prihod) i drugim finansijskim istragama(nezakoniti prihodi), ali se razlikuje glavni predmet istrage — neprijavljen, tj.nezakonit prihod. Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti meri povećanjeodnosno smanjenje neto vrednosti sredstava kojima jedna osoba raspolaže. svapovećanja za koja ne postoji odgovarajuća dokumentacija svrstavaju se ukategoriju neprijavljenih ili kategoriju nezakonitih prihoda u zavisnosti od

13 Godine 2009. u srbiji je usvojen Zakon o oduzimanju imovine stečene krivičnim delima, kojisvojim normativnim određenjima treba da omogući širu primenu metoda finansijske istrage uodnosu na postojeće stanje.

14 Detaljnije u: richard L. Bourgeois, “racketeer Influenced and Corrupt Organizations”,American Criminal Law Review, Vol. 37, No. 2, spring 2000, pp. 879–940.

prirode istrage. U američkom pravnom sistemu postoji razlika između slučajevakada se metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti koristi u poreskimistragama i slučajeva kada se taj metod koristi u istragama vođenim na osnovurICO zakona (Prilog 1).

Prilog 1: razlike u primeni metoda dokazivanja na osnovu troškova u američkom pravnom sistemu15


69

Poreske�istrage Primena�RICO�zakona

Imovina

- finansijske obaveze

= neto vrednost

- neto vrednost početne godine

= porast neto vrednosti

+ neoporezivi troškovi

- prihod koji se ne oporezuje

= oporezivi prihod

- prijavljeni oporezivi prihod

= neprijavljeni prihod

Imovina

- finansijske obaveze

= neto vrednost

- neto vrednost iz početne godine

= porast neto vrednosti

+ lični troškovi

- ukupna sredstva

- legalni prihodi

= nezakonit prihod

Istorijski posmatrano organizovana primena ovog metoda javlja se tridesetihgodina dvadesetog veka, kada policijske službe u sAD nisu imale uspeha upokušajima krivičnog gonjenja šefova raznih mafijaških porodica koje su sebavile organizovanim kriminalom.16 U slučajevima kada bi policija lišila slobodenekog od potčinjenih kriminalaca, oni su odbijali da sarađuju ili da svedočeprotiv svojih šefova, najčešće iz straha od osvete. Šefovi pojedinih gangsterskihporodica bili su veoma bogati baš zahvaljujući organizovanoj kriminalnojdelatnosti, koja je donosila velike profite naročito u vreme prohibicije.Protivzakonito stečena sredstva trošena su na različite načine ili su ulagana uposlove koji su donosili profit.

15 George M. Manning , Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 82.16 Opširnije videti u: Jay s. Albanese, Organized Crime in America, 3rd Edition, Anderson

Publishing, Cincinnati, 1996.

Goran Bošković

70

Posredne metode dokazivanja prvi su razvili specijalni agenti Poreske upravesAD (Internal Revenue Service — Irs) pri krivičnom gonjenju učinilacakrivičnih dela organizovanog kriminaliteta zbog kršenja poreskih zakona.Koristeći ove metode na osnovu dokumentacije dokazali su da su prihodi članovakriminalnih organizacija bili dovoljno visoki za obaveznu poresku prijavu,odnosno da članovi kriminalnih organizacija nisu prijavljivali sve prihode. Nataj način su šefovi gangsterskih porodica odlazili u zatvor, ali ne zbog ubistava,ucena ili drugih krivičnih dela, nego prvenstveno zbog utaje poreza na prihod.Osuda Al Kaponea za utaju poreza tridesetih godina, prema nekim mišljenjima,značajno je uti cala na ekspanziju pranja novca.17 Mejer Lanski (Mayer Lansky)poučen događajima sa Al Kaponeom i svestan da će njega i njegove saradnikezadesiti ista sudbina, ukoliko ne prikriju svoje nelegalne prihode ili ih ne prikažukao legalne, smislio je jedan od prvih načina pranja novca koristeći se konceptompozajmica od švajcarskih banaka u koje je prethodno ulagan „prljav” novac kojise vraćao u sAD u vidu pozajmica različitim firmama posedovanim od stranekriminalnih organizacija.

Teorijska osnova metoda dokazivanja na osnovu neto vrednosti zasniva sena činjenici da onaj ko poseduje novac može da ga potroši, uloži ili sačuva(„slamarica”). Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti bavi se svim timmogućnostima. Koristeći ovaj metod može se izračunati koliko je pojedinacpotrošio novca, koliko je uložio, a koliko sredstava je sačuvao za određenivremenski period. Ovi iznosi se potom upoređuju sa poznatom vrednošćuimovine/sredstava kojom je lice raspolagalo u određenoj godini. Višakimovine/sredstava se smatra neprijavljenim, odnosno nezakonitim prihodom, uzavisnosti od vrste istrage.

Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti primenjuje se u slučajevimakada nema neposrednih dokaza o prihodima ili su knjige evidencijeneodgovarajuće ili netačne, a privatna imovina osumnjičenog se uvećava.Uspešna primena metoda dokazivanja na osnovu neto vrednosti zavisi odpouzdanosti informacije o polaznoj neto vrednosti osumnjičenog lica kojauključuje sva sredstva i sve obaveze u određenom vremenskom trenutku.Polazna neto vrednost je osnovica (polazna tačka) od koje će se računati budućepromene sredstava ili obaveza. Prilikom primene metode izračunavanja naosnovu neto vrednosti izuzetno je važno da se utvrdi tačna neto vrednost napočetku (u osnovnoj ili polaznoj godini) sa odgovarajućim dokazima.

17 James r. richards, Transnational Criminal Organizations, Cybercrime and MoneyLaundering, op. cit., p. 44.

Postupak analize neto vrednosti

Primena metoda dokazivanja na osnovu neto vrednosti zahteva primenumatematičkih operacija određenih formulom za izračunavanje neto vrednosti.18

Formula neto vrednosti glasi: imovina i sredstva (I) - dugovanja (D) = netovrednost (Nv) - neto vrednost početne godine (Np) = povećanje (ili smanjenje)neto vrednosti(N) + lični troškovi (Lt) + lični gubitci (Lg) = ukupna sredstva(Us) - legalni prihodi (Lp) = neprijavljen ili nezakonit prihod (Nn).

Imovina i sredstva najčešće obuhvataju: gotovinu, novac na računima,čekove, štednju, hartije od vrednosti, vozila, ulaganje u nekretnine, ličnepredmete, antikvitete, opremu i sredstva koja se koriste u poslovanju i drugo.Finansijske obaveze obuhvataju: kredite, pozajmice, dospele račune, stanja naračunima (minusi), hipoteke, nagomilane rate za otplatu i drugo. Troškoviamortizacije obuhvataju ulaganja u sredstva za proizvodnju ili sredstva zaobavljanje drugih delatnosti.

Da bi se utvrdila početna neto vrednosti osumnjičenog, treba detaljnoanalizirati sve stavke koje smo svrstali u grupu imovine i sredstava uz korišćenjedostupne dokumentacije. Jedan od mogućih problema prilikom utvrđivanjapočetne neto vrednosti može biti i utvrđivanje iznosa gotovog novca kojiosumnjičeni poseduje. Prilikom upotrebe svake indirektne metode dokazivanjajedan od najznačajnih elemenata koje treba utvrditi jeste iznos gotovine.Gotovina se određuje obavljanjem razgovora sa osumnjičenim i potencijalnimsvedocima, pregledom dokumentacije, primenom tehnike izvora i upotrebeizvora sredstava.19

Posle utvrđivanja gotovog novca sva ostala imovina se uključuje u formulukako bi se smanjila mogućnost greške. Krajnje stanje na računima određenogdatuma uračunava se za svaki postojeći bankovni račun. To uključuje: štedneuloge, račune za kredite, račune u kreditnim zadrugama, gotovinu koja se držikod brokerskih kuća i svaki drugi oblik štednog uloga. Krajnje stanje naračunima mora da odgovara svakom ulogu ili čeku koji je prošao kroz taj račun.Dokumentacija o završnom stanju na računima na kraju godine obuhvata izvodesa datih računa, kao i bilo koji drugi oblik poravnavanja koji je bio pripremljen.Takođe, mora se dokazati vlasništvo nad datim bankovnim računom i to bilopreko uzorka sačuvanog potpisa, bilo preko zahteva za otvaranje računa.


71

18 George M. Manning , Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 98.19 Opširnije u: John Madinger and sydney A. Zalopany, Money Laundering: A Guide for

Criminal Investigators, springer Verlag nad CrC Press, Boca raton, 1999.

Goran Bošković

72

Vrednost bilo koje hartije od vrednosti uračunava se na kraju godine.Vrednost akcija kao i svih drugih materijalnih stvari određuje se u odnosu nanjihove cene u vreme sticanja, a ne po tržišnoj ceni. Promene tržišne cene neutiče na određivanje poreza. Dobici ili mogući gubitak, kao rezultat promenetržišne cene, se ne oporezuje, niti se mogu odbiti od poreza do trenutka dok sehartije od vrednosti ne prodaju. Dokumentacija koja se odnosi na hartije odvrednosti uključuje izvode sa brokerskih računa, potvrde o posedovanju akcijai zahteve za otvaranje računa.

Cena vozila u vreme kupovine pridodaje se na kraju godine. Ukoliko je kreditkoji je služio za kupovinu vozila osiguran, preostali iznos koji se duguje sesvrstava u rubriku dugovanja u završnoj formuli. Dokumentacija za vozila možeobuhvatati bilo koji oblik dokumentacije od prodavaca vozila (agencija ilipojedinac), kao i bilo koji drugi oblik pisanog dokaza o registraciji ili prenosuvlasništva u posedu državnog organa.

Cena nekretnine u vreme kupovine uračunava se na kraju godine. Kao i uprethodnom slučaju, ako je kredit za kupovinu nekretnine bio osiguran, on seposebno računa pod stavkom dugovanja. Dokumentacija o nekretninama trebalobi da obuhvati kupovnu cenu, dokaz o dobijanju kredita (ukoliko je postojaozahtev o njegovom dobijanju), način isplate i pravni status nekretnine. Poreddokaza o kupovini nekretnine, trebalo bi doći i do dokaza o kontinuiranostivlasništva nad datom nekretninom od strane iste osobe, koja uključuje vrednostove nekretnine prilikom izračunavanja neto vrednosti proverom plaćanjagodišnjeg poreza na nekretninu.20

U slučajevima kada je preduzeće odvojen pravni subjekt od osumnjičeneosobe imovina preduzeća se neće izračunavati prilikom procene neto vrednostiosumnjičene osobe. Imovina preduzeća može se računati samo u slučajevimakada je osumnjičena osoba jedini vlasnik preduzeća. U takvim situacijamapostoji preplitanje lične imovine sa imovinom preduzeća, te je potrebnoizračunati neto vrednost preduzeća. Kada imamo prisustvo sredstava upreduzeću, ona se moraju uračunati u svojoj prvobitnoj ili prilagođenoj vrednosti.Amortizacija i smanjenje vrednosti sredstava preduzeća moraju se posebnonavesti pod stavkom dugovanja. Poslovna imovina najčešće obuhvata: poslovninameštaj i opremu, nekretnine, sredstva za proizvodnju i potraživanja.

20 Videti u: Petrus C. Duyne and Michel Levi, “Criminal financial investigation: a strategic andtactical approach in the European dimensions’’, in: Emilio C. Viano (ed.), Global organizedcrime and international security, Ashgate, Aldershot, 1999.

sledeći korak u formuli predstavljaju dugovanja. Kao i u slučaju imovine isredstava, iznos koji se duguje na kraju godine uključuje se u formulu. U dugovanjase svrstava svako zaduživanje subjekta. Ona uključuju dug koji se odnosi nazaduženja za lični kredit, kredite za kupovinu opreme, zaduženje za kredit dobijenza nekretninu, zaduženje po kreditnoj kartici ili bilo koji drugi oblik zaduživanja.Poslovna zaduživanja mogu da uključe nagomilane otplate na računu i račune zanaplatu. Dokumentacija o dugovanjima koja se odnose na imovinu i sredstvaukljućuje fakture, zahteve za odobrenje kredita, poresku prijavu i druga dokumenta.

Neto vrednost obuhvata samo novac potrošen za kupovinu sredstava ilismanjenje dugovanja. Pojedinac troši novac i za lične životne troškove. Ti troškoviuključuju: izdatke za hranu, komunalije, školarinu, osiguranje, plaćanje poreza,benzin i druge potrebe. Ove stavke se takođe moraju uzeti u obzir prilikomutvrđivanja ukupno potrošenih sredstava. Lični troškovi smanjuju deo razlike donezakonite ili neprijavljene dobiti. Takođe, neuključivanje ličnih gubitaka uformulu za neto vrednost poremetiće već izračunate podatke i neće predstaviticelokupan iznos neprijavljene dobiti ili nezakonito stečene dobiti. Lični gubicimogu biti kapitalni, zatim gubici nastali prilikom prodaje ličnih predmeta i slično.Napokon, sledi utvrđivanje sredstava iz poznatih izvora. Krediti ovde nisu poznatiizvori, jer se prilikom izračunavanja neto vrednosti označavaju kao dugovanja.

Gotovinu možemo da odredimo kao novčana sredstva koja se nalaze uposedu neke osobe. Ta sredstva se mogu nalaziti kod nekog pojedinca unjegovom stanu ili kancelariji, mogu da budu poverena trećoj osobi ilipohranjena u nekom sefu. Gotovina ne uključuje novac koji se nalazi na bilokom računu finansijskih institucija. Finansijska analiza je usmerena ka gotovinikojom neko raspolaže određenog datuma prethodne godine ili godine pre početkaistrage (osnovna godina) i na gotovinu kojom se raspolaže istog datuma tekućegodine u kojoj se kriminalistička obrada sprovodi.21

U postupku utvrđivanja sume gotovine kojom je lice raspolagalo u osnovnojgodini, koja služi za upoređenje i u tekućoj godini ili godinama obuhvaćenimistragom, treba prikupiti lične i materijalne dokaze. Prikupljanje ličnih dokazasprovodi se vođenjem razgovora sa osumnjičenim i licima kojima su mogle bitipoznate pojedine činjenice u vezi sa konkretnom kriminalističkom obradom. radiizbegavanja nesporazuma, na početku razgovora osumnjičenom treba predočiti štase podrazumeva pod pojmom gotovina, jer osumnjičeni kasnije može stvari, kojeje izostavio iz iskaza ili ih lažno saopštio, da pripiše nerazumevanju pojma gotovine.


73

21 T. L. Kitchens, “The cash follow analysis method: Following the paper trail in Panzi schemes”,FBI Law Enforcement, No. 8, 1993, p. 13.

Goran Bošković

74

U svakom konkretnom slučaju treba preduzeti mere da bi se saznalo neštoviše o bilo kakvom pisanom tragu o postojanju gotovine. Kada je reč o različitimkriminalnim aktivnostima, najčešće se vodi neka vrsta evidencije (npr. dnevnaprodaja opojne droge). Ona se vodi po principu jednostrukog knjiženja i možeda sadrži značajne podatke o količini novca koji je osumnjičeni zaradio. Takođe,treba prikupiti i svu vrstu dokumentacije koja može da opovrgne postojanjegotovine, a odnosi se na sve delatnosti kojima je gotovina stečena.

Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti svoje začetke i najširu primenuostvario je u sAD. Da bi službe za sprovođenje zakona sAD primenile ovajmetod, potrebno je da budu ispunjena tri zahteva određena od strane Vrhovnisuda sAD.22 Prvi zahtev je pouzdano utvrđivanje početne neto vrednosti zaosnovnu godinu. Drugi podrazumeva razumno negiranje obrazloženjaosumnjičenog koja ne ukazuju na njegovu krivicu. Treći je utvrđivanje toga dali je rast neto vrednosti rezultat dohotka oporezovanog prema važećim propisimaili je posledica nezakonitih poslova.

Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti temelji se na posrednimdokazima. Ovo je primarna metoda dokazivanja neprijavljenih i nezakonitihprihoda koja se primenjuje kada se ne može primeniti metoda istrage specifičnihstavki ili kada nije moguć uvid u knjige evidencije, a očigledno je da osumnjičeniakumulira imovinu i sredstva.

U cilju što bolje prezentacije i razumevanja celokupnog postupka primeneovog metoda preporučljivo je korišćenje tabelarnih prikaza i grafičkih priloga.Prilozima se objašnjava ceo slučaj, a organizovani su na takav način da služepostizanju zadatog cilja, odnosno izračunavanju neprijavljenog ili nezakonitogprihoda. Prilozi se mogu koristiti i u pojedinim fazama krivičnog postupka za boljerazumevanje primenjenih metoda i dokazivanje pojedinih činjenica relevantnih zakrivični postupak.

Metod�dokazivanja�na�osnovu�troškova

Metod dokazivanja na osnovu troškova je posredan metod dokazivanjaneprijavljenih ili nezakonitih prihoda. Ovaj metod je u osnovi jednak metodudokazivanja na osnovu neto vrednosti. Oba metoda predstavljajuračunovodstvene varijacije osnovne teorije. Metod dokazivanja na osnovu

22 Ovi zahtevi sadržani su u presudi Vrhovnog suda sAD u slučaju Holand. Navedeno prema:George M. Manning, Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 88.

troškova primenjuje se kada pojedinac većinu svojih prihoda potroši, to jestima izražene potrošačke navike. Metod dokazivanja na osnovu neto vrednostise primenjuje kada pojedinac akumulira znatnu količinu imovine u nekomperiodu. Navedeni metodi mogu se primeniti za rekonstrukciju nezakonitih ilineprijavljenih prihoda (slučajevi usko povezani sa porezom). U slučaju primenemetoda dokazivanja na osnovu troškova, u američkom pravnom sistemu postojevarijacije za slučajeve izbegavanja plaćanja poreza i za slučajeve gde seprimenjuju odredbe rICO zakona (Prilog 2).

Osnovne teorijske postavke ovog metoda objašnjene su u jednomsudskom procesu pred američkim sudom. U njemu je rečeno da primenametoda počinje procenom stanja neto vrednosti poreskog obveznika napočetku poreskog perioda.23 On može da poseduje mnogo ili ništa. Ukolikou tom periodu njegovi troškovi prelaze iznos prijavljenih prihoda, a njegovaneto vrednost krajem tog perioda ostane ista kao na početku (odnosno ukolikoevidentirani računi ne pokrivaju u celini iznos razlike), možemo zaključiti dasu u njegovoj poreskoj prijavi navedena primanja koja su niža od stvarnoprimljenih iznosa.

Prilog 2: razlike u primeni metoda dokazivanja na osnovu troškova u američkom pravnom sistemu24


75

23 James r. richards, Transnational Criminal Organizations, Cybercrime, and MoneyLaundering, op. cit., p. 215.

24 George A. Manning, Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 97.

Poreske�istrage Primena�RICO�zakona

Ukupni troškovi- ukupno neoporezivi prihodi

= ukupni prihodi- poreski odbici

- poreske olakšice= oporezivi prihodi

- prijavljeni oporezivi prihodi= neprijavljeni oporezivi prihodi

Ukupni troškovi- izvori zakonitih sredstava

= sredstva iz nezakonitih izvora

Goran Bošković

76

Metod dokazivanja na osnovu troškova prvi put je primenjen u slučajevimaporeza na prihode obveznika čija je osnovica bila gotovina. U tim slučajevimaporeski obveznici su imali zakonit izvor sredstava (firmu ili platu) ili su bili bezvidljivih sredstava za život. Ovaj metod dokazivanja primenjuje se kako zaistragu slučajeva utaje poreza na prihod, tako i za finansijske istrage izvršenihkrivičnih dela imovinskog kriminaliteta. Koristi se, takođe, i u slučajevima kadaosumnjičeni potroši većinu protivpravno stečene imovinske koristi i kada jeispunjen jedan od sledećih uslova:

• osumnjičeni ne vodi knjige i evidencije;• knjige i evidencija nisu dostupne;• knjige i evidencija nisu potpune;• osumnjičeni zadržava ili ometa uvid u knjige i evidencije.25

računovodstvo se bazira na koncepciji da je vrednost imovine ili sredstavajednaka zbiru vrednosti finansijskih obaveza i vlasničkog kapitala.26 Metoddokazivanja na osnovu neto vrednosti zasniva se na promeni vrednostivlasnikovog kapitala iz godine u godinu. Primena ovog metoda podrazumevautvrđivanje imovine, stanja na svakom od računa i utvrđivanje rashoda krajemosnovne godine, kao i svih onih godina koje su pod istragom i primenjuje se uslučajevima kada osumnjičeni akumulira znatna sredstva.

Prilikom primene metoda dokazivanja na osnovu troškova u obzir se jedinouzimaju rashodi ukoliko na računima u godinama koje su pod istragom nastanupromene. U takve promene ubrajaju se izvori sredstava i njihovo trošenje. Metodadokazivanja na osnovu troškova se primenjuje kada se većina prihoda troši umestoda se akumulira, odnosno iskoristi za smanjenje finansijskih obaveza.27 Tako sesredstva mogu trošiti za nabavku droge, za putovanja, kupovinu poklona, kockanje,lične troškove života i slično. U slučajevima kada se u kriminalističkoj obradiuspešno dokažu svi zakoniti izvori sredstava (uključujući kredite, poklone,nasledstvo i dr.), ostaje samo jedan mogući izvor prihoda — nezakonit novac.

Zahtevi za primenu metoda dokazivanja na osnovu troškova, koji seprimenjuju u američkom pravnom sistemu, slični su zahtevima koji se odnosena metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti. Prvi zahtev je da sa razumnom

25 Ibid., p. 98.26 Videti šire u: radovan radovanović i K. Škorić, Finansijsko računovodstvo, Ekonomski

fakultet, Beograd, 1999.27 Videti u: Marcel Pheijffer, “Financial investigation and crime-money”, in: Petrus van Duyne,

Vincenzo ruggiero, Miroslav scheinost (eds), Cross-border crime in a changing Europe,Tilburg University and JKsP, 2000.

pouzdanošću treba utvrditi polaznu tačku (početnu neto vrednost), a drugi datreba dokumentovati verovatan izvor prihoda koji je iskorišćen za trošenje. Trećizahtev se odnosi na istraživanje svih navoda osumnjičenog o njegovoj nevinosti.

Postupak analize troškova

U slučajevima primene metoda dokazivanja na osnovu troškova, najpre treba srazumnom pouzdanošću utvrditi početnu neto vrednost. Prilikom primene ovogmetoda ne moraju se prikazati tačni brojevi za svaki sa pojedinih računa na stranisredstava i finansijskih rashoda za osnovnu godinu ili za godine koje su podistragom. Međutim, treba uzeti u obzir sve račune na osnovu kojih se mogu utvrditipodignuti iznosi sa računa, kao i potrošen iznos. sledeći korak je utvrđivanjeverovatnog izvora viška sredstava. U istrazi treba predstaviti dokaze kojima sedokumentuje da se u periodu na koji se istraga odnosi osumnjičeni bavio nekomnezakonitom delatnošću. Dokazi uključuju i svedočenja o umešanosti osumnjičenogu nezakonite poslove. Zatim, veoma je važno da se provere svi dokazi u slučajevimakoji se ne odnose na konkretno krivično delo, a dokazuju zakonite izvore sredstavaosumnjičene osobe. Metod dokazivanja na osnovu troškova zasniva se naposrednim dokazima, a ako se ne uračuna neki oblik zakonitog izvora sredstava, toutiče na verodostojnost rezultata u primeni ovog metoda.

Baza metode dokazivanja na osnovu troškova formira se upoređivanjem izvorasredstava sa njihovim korišćenjem.28 Postoji više različitih izvora sredstavaosumnjičene osobe tokom godine. U slučajevima kada se vrednost imovine ilisredstava smanjuje, to može da znači da je ta imovina, odnosno sredstva pretvorenau gotovinu. Takođe, kada imamo povećanje finansijskih obaveza (rashodi), to značida su od finansijskih ustanova, pojedinaca ili drugih osoba uzimana novčanasredstva na kredit, tada polagana na neki račun ili su bila potrošena.

sredstva mogu da budu zakonita ili nezakonita, odnosno oporeziva ilineoporeziva. specifični izvori sredstava mogu da budu: smanjenje imovine,povećanje rashoda i zakoniti prihodi. smanjenje imovine podrazumevasmanjivanje gotovog novca, stanja na bankovnim računima, zaliha, stanja naračunu potraživanja, u opremi i drugo. Povećavanje finansijskih obaveza/rashodamože da bude prouzrokovano povećanjem glavnica kredita, povećanjem računadospelih na naplatu i sl. Zakoniti prihodi mogu biti: plate, poslovna dobit,iznajmljena nekretnina, dobit na osnovu prodaje lične imovine, pokloni,nasledstva, isplate polisa osiguranja i krediti.


77

28 Videti u: Michael Levi, “Investigating, seizing and Confiscating the Proceeds of Crime”,Police Research Group Paper 61, Home Office of the United Kingdom, London, 1995.

Trošenje sredstava označava novac koji je osumnjičena osoba potrošila zagodinu dana. Povećanje imovine, smanjivanje finansijskih obaveza i lični životnitroškovi zahtevaju trošenje sredstava. sredstva se mogu trošiti za različitenamene, a najčešće su to: povećanje imovine, smanjenje finansijskih obaveza,lični životni troškovi, gubici na prodaji imovine i slično. Povećanje imovine senajčešće odnosi na: povećanje sredstava, povećanja stanja na bankovnimračunima, povećanja zaliha, povećanja potraživanja, povećanje poslovneopreme, nekretnina i lične imovine. smanjenje finansijskih obaveza uglavnomse odnosina smanjenje plativih računa i glavnica kredita.

Postupak analize troškova odvija se u tri osnovne faze. Prva obuhvatasvrstavanje svih transakcija u kategoriju upotrebe/trošenja ili izvora sredstava.Druga podrazumeva utvrđivanje ukupnih troškova i poznatih izvora sredstavaza svaku godinu koja je predmet istrage, a u trećoj se od ukupnih troškova zaposmatrani period oduzimaju ukupni poznati izvori sredstava, pa se time dobijavrednost neprijavljene ili nezakonite dobiti.

Prilog 3: Postupak analize troškova

Goran Bošković

78

Troškovi(Upotreba sredstava)

povećanje gotovinepovećanje stanja

na bankovnim računimapovećanje imovine/sredstava

smanjivanje finansijskih obaveza/rashoda

životni troškovi plaćeni čekovimaili gotovinom

gubici na osnovu prodaje lične imovine

Poznati�izvori(Izvori sredstava)

smanjivanje gotovog novcasmanjivanje stanja

na bankovnim računimasmanjivanje imovine/sredstava

povećavanje finansijskih obaveza/rashoda

druga primanja (osim plate)plate ili poslovni dobici

dobitak zarađen prodajom lične imovine

29 George A. Manning, Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 98.

Formula za analizu troškova glasi: neprijavljena ili nezakonita dobit (N)jednaka je razlici ukupnih troškova (Ut) i poznatih izvora sredstava (Pi).29

N = Ut – Pi


79

Metod dokazivanja na osnovu troškova zasniva se na posrednim dokazima.Ovo je primarni metod dokazivanja nezakonitih prihoda i neprijavljenihoporezivih prihoda.30 Metod dokazivanja na osnovu troškova primenjuje se kadanemamo na raspolaganju knjige ili evidencije, a osumnjičena osoba troši svojasredstva i ne akumulira imovinu. U ovom slučaju treba uporediti potrošenevrednosti sa poznatim izvorima sredstava. Prvo se mora utvrditi polazna tačka,zatim utvrditi verovatan izvor prihoda i na kraju istražiti tragovi i navodiosumnjičenog kako bi se došlo do relevantnih informacija. Preporučljivo jekoristiti grafičke i tabelarne prikaze finansijskih informacija u pojedinim fazamakrivičnog postupka za bolje razumevanje primenjenih metoda i dokazivanječinjenica relevantnih za krivični postupak.

Zaključak

Upotreba savremenih tehničkih dostignuća i korišćenje usluga eksperatau različitim oblastima (računovođa, pravnika, informatičara i dr.) uaktivnostima organizovanog kriminala doprineli su njihovoj sofisticiranosti iumnogome suzili mogućnosti za njihovo otkrivanje. Potreba da sesuprotstavimo različitim kriminalnim aktivnostima organizovanih kriminalnihgrupa upućuje na korišćenje savremenih dostignuća kriminalističke nauke upraktičnoj delatnosti nadležnih državnih organa na suzbijanju ove vrstekriminala. Jedno od moćnih oruđa jesu metodi finansijske istrage kojiomogućavaju otkrivanje finansijskih operacija organizovanog kriminala,lociranje nezakonito stečenih sredstava i time stvaraju osnove za pokretanjepostupka za oduzimanje tih sredstava.

Usvajanjem koncepta borbe protiv imovinskog kriminala oduzimanjemnelegalno stečene imovine kriminalcima i kriminalnim organizacijama se rušese ekonomske poluge moći i sužavaju mogućnosti u sledećim oblastima:

• da prikrivaju poreklo i postojanje nelegalno stečene imovine;• da nesmetano koriste protivpravno stečena sredstva;• da prikrivaju sopstvenu kriminalnu delatnost i izbegnu kaznu za učinjena

krivična dela.

30 Videti u: John Evans, “The Proceeds of Crime: Problems of Investigation and Prosecution”,paper presented to the United Nations International Conference on Preventing and ControllingMoney Laundering and the Use of the Proceeds of Crime: A Global Approach, Courmayeur,Mont Blanc, 18–20 June 1994.

Goran Bošković

80

Efikasnim sistemom mera oduzimanja nelegalno stečene imovineonemogućava se infiltracija kriminalnih organizacija u finansijske institucije ikontrolisanje političkih i ekonomskih tokova „prljavim” novcem. Nelegalnostečena sredstva se najčešće koriste za korupciju u javnim službama,finansijskom sektoru i drugim oblastima privredne i vanprivredne delatnosti.

savremeni koncept borbe protiv imovinskog kriminala, posebnoorganizovanog kriminala, upućuje na potrebu za usavršavanjem postojećih iuvođenjem novih kriminalističkih metoda u kriminalističku praksu.31 Topodrazumeva stalno praćenje novih naučnih i tehničkih dostignuća i njihovouključivanje u postojeće metode, s akcentom na primenu metoda finansijskeanalize u suprotstavljanju organizovanom kriminalu i drugim oblicimaimovinskog kriminala. U tom kontekstu nadamo se da će ovaj rad biti skromandoprinos u primeni metoda finansijske istrage u praksi organa zaduženih zaborbu protiv orghanizovanog kriminala u našoj zemlji.

Literatura

1. Abadinsky, Howard, Organized Crime, 6th Edition, Wadsworth Publishing, NewYork, 2000.

2. Albanese, Jay s., Organized Crime in America, 3rd Edition, Anderson Publishing,Cincinnati, 1996.

3. Albrecht, Hans-Jörg, “Money Laundering and the Confiscation of the Proceeds ofCrime: A Comparative View on Different Models of the Control of MoneyLaundering and Confiscation”, in: Watkin, T. G. (ed.), The Europeanisation of Law— United Kingdom Comparative Law Series, No. 18, Alden Press, Oxford, 1998.

4. “Best practice survey no. 4”, The Council of Europe, strasbourg, 2002.5. Bourgeois, richard L.(ed.), “racketeer Influenced and Corrupt Organizations”,

American Criminal Law Review, Vol. 37, No. 2, spring, 2000.6. Duyne, Petrus C., and Levi, Michael, “Criminal financial investigation: a strategic

and tactical approach in the European dimensions”, in: E. C. Viano (ed.), Globalorganized crime and internacional security, Aldershot, Ashgate, 1999.

7. Ehrenfeld, rachel, Evil Money: Encounters Along the Money Trail, Harper CollinsPublishers, New York, 1992.

8. Ehrenstein, Michael D., “Tracking Narco-Dollars: The Evolution of a Potent Weaponin the Drug War”, University of Miami Inter-American Law Review, summer, 1990.

31 “Best practice survey No. 4”, The Council of Europe, strasbourg, 2002, p. 3.

9. Evans, John, “The Proceeds of Crime: Problems of Investigation and Prosecution”,paper presented to the United Nations International Conference on Preventing andControlling Money Laundering and the Use of the Proceeds of Crime: A GlobalApproach, Courmayeur Mont Blanc, Italy, 18–20 June 1994.

10. Kitchens T. L, “The cash folow analysis method: Following the paper trail in Panzischemes”, FBI Law Enforcement, No. 8, 1993.

11. Levi, Michael (ed.), Investigating, Seizing and Confiscating the Proceeds of Crime,Police research Group Paper 61, Home Office, London, 1995.

12. Madinger, John & Zalopany, sydney A., Money Laundering: A Guide for CriminalInvestigators, springer Verlag, CrC Press, Boca raton, 1999.

13. Manning, George M., Financial investigation and forensic accounting, CrC Press,Boca raton, 2005.

14. Naylor, robert T., “A critique of follow-the-money methods in crime controlpolicy”, Crime, Law and Social Change, No. 32, 1999.

15. Pheijffer, Marcel, “Financial investigation and crime-money”, in: van Duyne, P. C.,ruggiero, Vincenco, and scheinost, Miroslav (eds), Cross-border crime in achanging Europe, Tilburg University and JKsP, 2000.

16. radovanović, radovan i Škorić K., Finansijsko računovodstvo, Ekonomski fakultet,Beograd, 1999.

17. richards, James r., Transnacional Criminal Organizations, Cybercrime, and MoneyLaundering, London, CrC Press, 1999.

METHODs OF FINANCIAL INVEsTIGATION IN THE ANTI-OrGANIsED CrIME POLICY

It has been argued that modern fight against financially motivated forms of crimeis focused on forfeiture of proceeds of crime and prevention of placement of illicitfinancial gain into legitimate money flows. This paper analyses the importance andmodalities of applying financial investigation methods in modern criminal justicepractice. Application of these methods enables detection and tracing of proceeds ofcrime and serves as the basis for their forfeiture. Application of financial investigationmethods is also very important in fighting organised crime, since proceeds of crime areperceived as the main economic lever of power in the hands of criminal organizations.Large amounts of illicit financial gain made by criminal organizations are potentiallydangerous as they may be used for corruption in the sphere of legitimate businessoperations and government authorities. They also undermine the integrity of financialinstitutions and enable engagement in legitimate business operations, which can beextremely dangerous if used to support criminal activities.


81

82

ISTRAGE PRANJA NOVCA U BOSNI I HERCEGOVINI: TRENDOVI I PERSPEKTIVE

Eldan Mujanović*

APsTrAKT

Autor u radu predstavlja rezultate istraživanja o implementaciji propisa kojimaje uređeno pranje novca u Bosni i Hercegovini u periodu od 2003. do 2008.godine. Pranje novca je inkriminirano krivičnim zakonodavstvom Bosne iHercegovine tokom 2003. godine nakon reformi provedenih u ovoj oblasti.Nakon detaljne analize može se reći da je Bosna i Hercegovina u potpunostiharmonizirala svoj pravni okvir uređenja pranja novca sa acquiscommunautaire Evropske unije i značajnim međunarodnim inicijativama. sciljem pune provedbe usvojenih propisa, formirano je Finansijsko-obavještajnoodjeljenje u okviru Državne agencije za istrage i zaštitu (sIPA) kao policijskimodel nacionalne finansijsko-obavještajne jedinice. rezultati istraživanjapredstavljeni u ovom radu ukazuju da je otkrivanje i dokazivanje krivičnih djelapranja novca uglavnom zasnovano na informacijama koje su nadležna državnatijela dobijala od poreskih organa. Ključni metodi istraživanja su pronalazak ioduzimanje poslovne dokumentacije i njeno vještačenje, zaticanje počiniteljana izvršenju krivičnih djela, kao i primjena mjera privremenog oduzimanjanezakonito stečenog novca koji je bio predmet legaliziranja. Fokus kaznenogprogona je bio usmjeren na počinitelje nižeg nivoa u kriminalnim mrežamapranja novca. Ključne karakteristike procesuiranja analiziranih slučajeva suprimjena instituta pregovaranja o krivnji, izricanje sankcija koje su u prosjekublizu posebnih minimuma kao i ograničena primjena mjere oduzimanjaimovinske koristi stečene krivičnim djelom.Ključne riječi: pranje novca, finansijske istrage, procesuiranje, oduzimanjenezakonito stečene imovine, Bosna i Hercegovina.

Pranje novca u Bosni i Hercegovini se počelo problematizirati i javnodiskutirati krajem devedesetih godina prošlog stoljeća. Ako posmatramo prveautore koji su izučavali ovaj fenomen (Elmedin Muratbegović; Izvještaj od

* Autor je viši asistent na Fakultetu kriminalističkih nauka Univerziteta u sarajevu.

2000), možemo reći da su to bili prvaci u akademskoj i stručnoj javnosti koji suadresirali ovu problematiku široj društvenoj zajednici.1 Upravo u to vrijemedonesena su i prva zakonodavna rješenja za uređenje pranja novca u državi kojusu mnogi u vrijeme poslije konflikta smatrali neuređenim područjemopterećenim (organiziranim) kriminalom. Ove normativne inicijative suuređivale pranje novca kao administrativni (upravni) prekršaj na razinamaentiteta. Također su implementirale neke od međunarodnih standarda za saradnjujavnog i privatnog sektora u sprečavanju pranja novca (identifikacija klijenata,prijavljivanje nadležnim državnim organima novčanih transakcija koje prelazezakonski cenzus, prijavljivanje sumnjivih i povezanih transakcija, vođenjeevidencija i sl.).2 Iako su ta zakonska rješenja bila neadekvatna i nedovoljnoefikasna, danas se može reći da su ipak služila kao dobar osnov za reforme uovoj oblasti, kao i za sveobuhvatan sistem protiv pranja novca. Od 2003. do2008. godine bilo je mnogobrojnih zakonodavnih, institucionalnih, provedbenihi drugih reformi protiv pranja novca. Ove reforme su dale rezultate u praksi, a ipovod za dalja akademska, stručna i druga razmišljanja. U vezi s tim, ovaj radanalizira pravno uređenje pranja novca u BiH, stepen harmonizacije sameđunarodnim standardima te sprovođenje samih propisa.

Pojam,�obim�i�rasprostranjenost�pranja�novca

Prije nego što se osvrnemo na pojam pranja novca, treba istaći da se ovajfenomen primarno javlja pri suzbijanju opojnih droga.3 Nastojalo se ne samo da seponuda i potražnja za opojnim drogama limitiraju na međunarodnom planu, nego

Istrage pranja novca u Bosni i Hercegovini: trendovi i perspektive

83

1 Pogledati u: Elmedin Muratbegović, „Mjere sigurnosne politike na sprečavanju organizovanogkriminala”, diplomski rad odbranjen na Fakultetu kriminalističkih nauka, 1998. Takođe vidjeti:„sprečavanje pranja novca i provođenje mjera protiv pranja novca u Bosni i Hercegovini”,izvještaj pripremljen za Ured visokog predstavnika, sarajevo, 1–5. maj 2000.

2 Temeljem rješenja iz Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini iz 1995, odnosnoAneksa IV ovog međunarodnog ugovora, Bosna i Hercegovina je uređena kao država koja sesastoji iz dva entiteta — Federacije Bosne i Hercegovine i republike srpske. Nakon arbitraže,područje grada Brčko i njegove okoline je proglašeno Distriktom Brčko Bosne i Hercegovine.Iz navedenih ustavnih rješenja slijedi da svaki od postojećih nivoa vlasti ima nadležnosti uoblasti krivičnog zakonodavstva, što je značajno i za uređenje pranja novca, o čemu će biti višeriječi u nastavku.

3 Izraz „pranje novca” se po prvi put spominje 1982. u jednom krivičnom predmetu u sAD. Prijetoga se upotrebljavao izraz „recikliranje“ (eng. recycling) koji ima korijene u riječi italijanskogjezika riciclaggio, što je i danas sinonim za pranje novca u zakonodavstvu ove države. Vidjeti

Eldan Mujanović

84

i da se onemogući legaliziranje nezakonito stečenih sredstava. Mjere protiv pranjanovca i za oduzimanje nezakonito stečene imovine također su efikasne protivproizvodnje i prometa opojnih droga, kao i protiv drugih oblika organiziranogkriminala.4 Međutim, izvori koji tretiraju pranje novca pokazuju da su neke formeprikrivanja novca postojale i mnogo ranije.5 Pored opojnih droga, pranje novca setakođer vezuje i za različite oblike organiziranih kriminalnih aktivnosti. Ako seorganizirani kriminal posmatra kao oblik moderne subkulture koja počiva na crnomtržištu (na kojem vladaju pravila ponude i potražnje zabranjenih dobara), ili kaoorganizirano poduzetništvo, sigurno je da takve nezakonite aktivnosti donose velikedobiti koje se prikrivaju i prerušavaju radi njihovog legaliziranja.6

Iako sâm naziv pranje novca podrazumijeva niz složenih i komplementarnihradnji kojima se nezakonito stečen novac odnosno imovina prikrivaju i prerušavaju,treba odmah istaći da je zapravo riječ o legaliziranju nezakonito stečene imovine.7

U krivično-pravnom poimanju, pranje novca je transformiranje dobiti iz nezakonitihaktivnosti u zakoniti kapital.8 Kriminološka shvatanja pri tome prihvataju širokotumačenje ovog pojma, navodeći da je pranje novca aktivnost kojom se pretvarailegalno stečena imovina u zakonitu imovinu, kako bi se ista mogla trošiti iliinvestirati u legalnoj ekonomiji bez izazivanja sumnje.9 Jeste tačno da se definicijamože ograničiti na samo neki od oblika, ali je pojam pranja novca u novije doba

u: Valsamis Mitsilegas, Money laundering counter-measures in the European Union: A newparadigm of security governance versus fundamental legal principles, Kluwer LawInternational and Aspen, The Hague, London, Boston, 2003, p. 39. Takozvani „rat opojnimdrogama“ (eng. war on drugs) činio je okosnicu unutrašnje i inostrane politike administracijepredsjednika sAD ronalda reagana (1981–1989).

4 Hans-Jörg Albrecht and Cyrille Fijanut (eds), The containment of transnational organized crime(Comments on the UN convention of December 2000), Max-Planck Institut für ausländischesund internationales strafrecht, Freiburg, 2002, pp. 1–19.

5 Videti u: Eldan Mujanović, „Pranje novca kao globalni sigurnosni izazov (stanje u Bosni iHercegovini)”, Kriminalističke teme, Fakultet kriminalističkih nauka, sarajevo, 2007, str.115–31.

6 Hans-Jörg Albrecht and Cyrille Fijanut (eds), The Containment of transnational organizedcrime (Comments on the UN convention of December 2000), op. cit.

7 Iako se radi o univerzalnom nazivu koji prihvataju brojna nacionalna zakonodavstva, u nekimpropisima se koristi i naziv „prikrivanje protuzakonito dobivenog novca” („Kazneni zakonrepublike Hrvatske”, član 279, Narodne novine, br. 110/97).

8 Peter Alldridge, Money laundering law: Forfeiture, confiscation, civil recovery, criminallaundering and taxation of the proceeds of crime, Hart Publishing, Oxford, 2003, p. 2.

9 Freda Adler, Gerhard O. W. Mueller and William s. Laufer, Criminology and the criminaljustice system, McGraw Hill, New York, 2006, p. 395.

zapravo mnogo širi (zbog sve većeg broja krivičnih djela uz nezakonito stečeninovac), pa je nužno posmatrati ga kao proces.10 Ipak treba naglasiti da je pranjenovca jednostavan koncept. riječ je o procesu kojim se prihodi iz kriminalnihaktivnosti prerušavaju radi prikrivanja njihovog ilegalnog porijekla.11

Pranje novca se sastoji od niza netransparentnih aktivnosti ili faza tokomovog procesa. stvarni obim fenomena nije podložan statističkim analizama kojebi ga u potpunosti osvjetlile. Iako su objavljivani različiti izvještaji o ukupnomiznosu ilegalnog novca koji se legalizira, takvi pokazatelji daju samo približnusliku o obimu pranja novca.12 Perači novca ne dokumentuju njihove operacije,niti objavljuju svoje zarade. samim tim što se njihove aktivnosti odvijaju širomsvijeta, procjene je još teže praviti. stoga je nemoguće dati pouzdane procjeneo količini opranog novca u svijetu.13 Ipak, može se okvirno konstatirati da se uvećini država precjenjuje iznos novca koji se pere. Taj iznos se greškomizjednačava sa ukupnom sumom imovinske koristi koja nastaje vršenjemkrivičnih djela u određenoj državi.14 Iz rečenog slijedi da su procjene o obimupranja novca sklone pretjerivanju.15


85

10 Usporediti: William C. Gillmore, Dirty money: The evolution of money launderingcountermeasures, Council of Europe Publishing, strasbourg, 2005, p. 32.

11 Paul Allan schott, Reference guide to anti-money laundering and combating the financing ofterrorism, The World Bank and International Monetary Fund, Washington, 2003, p. I-1.

12 Tako npr. Međunarodni monetarni fond procjenjuje da se godišnji iznos opranog novca usvijetu kreće između dva i pet odsto svjetskog GDP, tj. negdje između 600 milijardi i 1,5triliona američkih dolara. Navedeno prema: www.imf.org/external/np/aml/eng/2003/090503.pdf. slične procjene objavljuju i svjetska banka, Interpol, Us Department of state i dr.

13 Paul Allan schott, Reference guide to anti-money laundering and combating the financing ofterrorism, op. cit., p. I-6.

14 Izuzev na visokim nivoima, većina nezakonite imovinske koristi se jednostavno troši po modeluprikrivenog trošenja kriminalaca za njihove vlastite potrebe, njihovih porodica i prijatelja, prijenego se takva imovinska korist odnosno novac čuva i reinvestira. Oni mogu imati u određenomtrenutku višak gotovog novca koji potiče npr. iz nezakonitog stavljanja u promet opojnih drogai mogu imati privremene probleme sa njegovim čuvanjem, ali to su samo slučajevi kada jeiznos zarade od takvih nezanonitih aktivnosti postao prevelik (mreža isplata za osobljekriminalne organzacije i drugi operativni troškovi) da bi se trošio u doglednoj budućnosti takoda kriminalci (kao i ljudi skloni izbjegavanju plaćanja poreza) tada imaju probleme kako daoperu novac. U tim slučajevima nezakonita imovinska korist ulazi u legitimne tokove najčešćetrošenjem na putovanja i odmore, kladionice, kasina, kupovinu automobila, vlasništva nadklubovima, kao i investiranjem u izgradnju i uređenje stambenih prostora.

15 O metodama utvrđivanja približnog iznosa opranog novca više videti u: Michael Levi,“Evaluating the regulation of money laundering”, Kriminologisches Bulletin de Criminologie,Vol. 21, No. 2, 1995, pp. 23–32.

Treba napraviti nekoliko distinkcija u vezi s oblicima pranja novca. Već jepominjano da je pranje novca proces sa raznim fazama: deponovanje (kada senezakoniti novac „ubacuje” u finansijski sistem), transformacija (kad se vršesložene transakcije „raslojavanja” i alociranja sredstava radi njihovogprerušavanja) te integracija (kada se sredstva konačno legaliziraju). Pored toga,potrebno je i posmatrati načine počinjenja (modus operandi) i klasificirati ihprema zajedničkim karakteristikama. Na primer, da li je perač novca ujedno ipočinitelj tzv. predikatnog ili prethodnog krivičnog djela iz kojeg je proistekaotaj novac? Moramo razlikovati perača koji namjerava prikrivati imovine koje jestekao vlastitim nezakonitim radnjama od perača koji prima nezakonito stečennovac od treće osobe da bi ga prikrivao. U drugom slučaju postoji namjera da seprotuzakonito stečeni novac i imovina učini „nedodirljivim”. Moramo takođervoditi računa o pomoći koja se pruža počiniteljima kroz učešće, udruživanje ilipripremanje radi počinjenja, pokušaj i pomaganje, poticanje, olakšavanje idavanje savjeta radi počinjenja ovih krivičnih djela. Prema obliku nezakonitostečenih dobara, treba razlikovati materijalne od nematerijalnih, pokretne odnepokretnih, kao i pravne dokumente ili instrumente kojima se dokazujevlasništvo ili interes u takvoj imovini. Poseban oblik pranja se izvršavakompjuterima, zloupotrebama u sistemu elektronskog bankarstva (on-linebanking) i aukcijama na internetu (online auctioneering).

Međunarodni�izvori

Inkriminacija pranje novca ima svoj osnov u brojnim međunarodnimugovorima koji ukazuju na opasnost ove pojave i koji zahtijevaju od državačlanica da inkriminiraju pranje novca u svojim krivičnim zakonodavstvima.16

Ono je koncepcijski stvoreno kao inkriminacija za razne sisteme krivičnogzakonodavstva međusobno ekonomski povezanih država.17 Međunarodneregulative su izražaj solidarnosti protiv kriminaliteta širom svijeta. Takveinicijative (konvencije, zakoni, principi i sl.) potiču saradnju protivorganizovanog kriminala uopšte, uz specijalizacije u pojedinim oblastima. Tako

Eldan Mujanović

86

16 U većini zemalja pranje novca je inkriminirano u okviru krivičih zakona kao samostalnainkriminacija dok je u pojedinim zakonodavstvima ono sadržajno uvršteno u propise kojimase sveobuhvatno suprostavlja nezakonitom sticanju imovinske koristi. Vidjeti Zakon o dobitiiz kaznenih djela Velike Britanije iz 2002. godine (Proceeds of Crime Act 2002).

17 Berislav Pavišić, Velinka Grozdanić i Petar Veić, Komentar Kaznenog zakona, Narodnenovine, Zagreb, 2007, str. 630.

su politike u oblasti krivičnog zakonodavstva dobile međunarodnu dimenziju.Mjere protiv organiziranog kriminaliteta su podržane posvećenošću unificiranoj(odnosno harmoniziranoj) legislativi i zajedničkim naporima u provođenjuzakona predviđenih međunarodnim ugovorima i supranacionalnimdirektivama.18 U pregledu relevantnih međunarodnih izvora treba poći odprostornog kriterija, tj. predstaviti ih prema području u kojem oni imaju pravnuvaljanost. Tako razlikujemo univerzalne, regionalne (evropske) i ostale izvorekojima se uređuje pranje novca.

Kao krovna međunarodna organizacija i najvažniji subjekt i kreatormnogobrojnih inicijativa za suprotstavljanje svim oblicima kriminalnihaktivnosti, Ujedinjene nacije (UN) su donijele veoma značajne dokumente kojetretiraju sprečavanje pranja novca. Od samog osnivanja Lige naroda pa do danas,ova međunarodna organizacija ostaje pri namjeri da se suprotstavljakriminalitetu.19 U kontekstu prvobitnih inicijativa suprotstavljanju pranju novcai ulozi UN važno je spomenuti rezoluciju Generalne skupštine UN br. 55/188u kojoj se pozivaju države članice na „intenzivniju međunarodnu saradnju kakobi se postigli ciljevi suprotstavljanja korupciji i s njom povezanim pranjemnovca”.20 Aktivna uloga UN u suprotstavljanju korupciji i pranju novca jenamijenjena harmonizaciji relevantnih pravnih i političkih kontramjera kao ijačanju međunarodne saradnje. Inicijative UN su kategorizirane u rezolucije,pravne instrumente, globalne akcione programe i političke smjernice.21 Međuizvorima donesenim pod okriljem UN najvažnije mjesto zauzima Konvencijaprotiv nezakonite trgovine drogama i psihotropnim tvarima (poznata i kao BečkaKonvencija) iz 1988. godine. Ova Konvencija predstavlja jedno od najvećihpostignuća u međunarodnoj saradnji kada je u pitanju oduzimanje profita od


87

18 Michael Levi, “Incriminating disclosures: an evaluation of money laundering regulation inEngland and Wales”, European journal of crime, criminal law and criminal justice, Vol. 3,No. 2, 1995, pp. 202–17.

19 Ovi počeci sežu u period pedesetih godina prošlog stoljeća, a prvo značajnije uključivanje UNpo pitanju organiziranog kriminala je zabilježeno 1975, kada se na petom Kongresu UN uŽenevi raspravljalo o dinamičnoj prirodi i problemima organiziranog kriminala. Na sedmomKongresu UN koji se održavao u Milanu 1986. raspravljalo se o kriminalu u kontekstu razvojačovječanstva. Značajno je spomenuti da je na ovom skupu usvojen Milanski akcioni plan. Pargodina poslije, tačnije 1990, Generalna skupština UN je usvojila model Ugovora o ekstradiciji,prijenosu krivičnog postupka, uzajamnoj pomoći u krivičnim stvarima i dr.

20 “Preventing and combating corrupt practices and illegal transfer of funds and repatriation ofsuch funds to countries of origin”, resolution No. 55/188, General Assembley, United Nations.

21 Abdullahi Y. shehu, “International initiatives against corruption and money laundering: Anoverview”, Journal of Financial Crime, Vol. 12, No. 3, 2005, pp. 221.

Eldan Mujanović

88

pranja novca.22 Konvencija sadržava inkriminacije vezane za nezakonitutrgovinu opojnim drogama, među koje je uključeno i pranje novca te predviđaposebne sankcije i procedure za oduzimanje imovine stečene nezakonitimprometom opojnim drogama. Bečka konvencija je imala značajnog uticaja navećinu drugih međunarodnih inicijativa. Njome se pozivaju zemlje članice dainkriminiraju prijestupe pranja novca i da uspostave sveobuhvatan pravni okvirkoji će tretirati pitanja pranja novca. Konvencijom se stvaraju tri kategorijekrivičnih djela povezanih sa pranjem novca (iako se u samoj konvenciji nigdjene koristi ovaj termin). Prvi oblik krivičnih djela identifikovanih u Konvencijiuključuje (a) prijenos ili konverziju imovine uz znanje da takva imovina potičeiz nezakonite trgovine opojnim drogama, s ciljem prikrivanja i prerušavanjailegalnog porijekla te imovine, ili (b) pomaganje drugome da izbjegne zakonskeposljedice njegovih ili njenih postupaka.

Drugi oblik krivičnih djela pranja novca je definisan kao namjera da seprikriju ili preruše istinito porijeklo, izvor, lokacija, raspolaganje, premještaj,pravo raspolaganja ili vlasništvo nad imovinom za koju se zna da potiče odkrivičnih djela povezanih sa zloupotrebom opojnih droga. Treća vrsta ovihkrivičnih djela uključuje sticanje, posjedovanje ili korištenje imovine za koju sezna da potiče od krivičnih djela povezanih sa zloupotrebom opojnih droga.23

Određenje pranja novca navedeno u ovoj Konvenciji je najprihvaćenije u svijetui njime se koriste svi važeći međunarodni pravni instrumenti koji uređuju ovuoblast.24 Bosna i Hercegovina je stranka nekolicine međunarodnih konvencijakojima se preporučuje način reguliranja problematike zloupotrebe opojnih drogameđu kojima je i Bečka konvencija.25 Veliki broj zemalja članica ove Konvencijezapravo ukazuje na impresivno rapidnu demonstraciju konsenzusa o ovommeđunarodnom instrumentu.26

sljedeći važan izvor univerzalnog karaktera je Konvencija UN o borbi protivtransnacionalnog organiziranog kriminaliteta (poznatija kao „Palermo

22 Cynthia De Gabrielle, „Međunarodni napori sAD u borbi protiv pranja novca”, Hrvatskiljetopis za kazneno pravo i praksu, Vol. 8, No. 2, 2001, str. 205.

23 „UN Konvencija protiv nezakonite trgovine drogama i psihotropnim tvarima”, član 3.24 Paul Allan schott, Reference guide to anti-money laundering and combating the financing of

terrorism, op. cit., pp. V-2, V-3.25 Elmedin Muratbegović, „Pravni i institucionalni okvir suprotstavljanja organizovanom

kriminalitetu u Bosni i Hercegovini”, Organizovani kriminalitet-stanje i mere zaštite, zbornikradova, Policijska akademija Beograd, 2005, str. 298.

26 Ernesto U. savona, Money trails: International money laundering trends andprevention/control policies, IsPAC, Cormayeur, 1994, p. 32.

konvencija”) donesena 2000. godine u istoimenom gradu u Italiji. Ovakonvencija pod pranjem novca, ako je počinjeno s namjerom („obavezno”krivično djela pranja novca) podrazumijeva:(a) bilo koju konverziju ili prijenos imovine (objektivni elementi krivičnog djela)

znajući da ta imovina potiče iz krivičnog djela (subjektivni element„namjere” uz prisustvo izvjesne kognitivne komponente) s ciljem prikrivanjailegalnog porijekla te imovine ili pomaganja nekoj osobi koja je uključenau izvršenje predikatnog krivičnog djela da izbjegne pravne posljedicenjegovih ili njenih radnji.27 Čini se da je ova odredba namijenjenafinansijskim institucijama i posrednicima koji mogu biti uključeni u fazu„deponovanja” u procesu pranja novca koju karakteriše brzo premještanjeilegalne imovine, kako bi se izmiješala sa zakonitim sredstvima;28

(b) prikrivanje ili prerušavanje istinitog porijekla, izvora, lokacije, pravaraspolaganja, premještanja ili vlasništva odnosno prava nad imovinom(ponovo se traži namjera prilikom izvršenja ovog oblika krivičnog djelapranja novca sprečavanjem otkrivanja ilegalnog porijekla imovine) znajućida ta imovina potiče iz krivičnog djela.29

U odnosu na „uslovna” krivična djela pranja novca Palermo konvencija uistom članu predviđa da države članice, ako je to kompatibilno sa osnovnimkonceptima njihovih pravnih sistema trebaju inkriminirati:(a) sticanje, posjedovanje ili korištenje imovine, znajući, u vrijeme sticanja te

imovine, da ta imovina potiče iz krivičnog djela; (b) učešće, udruživanje ili pripremanje radi počinjenja, pokušaj i pomaganje,

poticanje, olakšavanje i davanje savjeta radi počinjenja krivičnih djela pranjanovca.30

U kontekstu ove Konvencije, pranje novca se posmatra kao sastavnicaorganiziranih kriminalnih aktivnosti. Njena ideja je da finansijska moć u rukamakriminalnih organizacija odražava njihovu snagu ali u isto vrijeme i ranjivutačku. Percepcija, ili čak ubjeđenje o organiziranim kriminalnim grupama kao


89

27 „Konvencija UN o borbi protiv transnacionalnog organiziranog kriminaliteta”, član 6 (a) (i).28 Hans-Jörg Albrecht and Cyrille Fijanut (eds), The Containment of transnational organized

crime (Comments on the UN convention of December 2000), op. cit., p. 121.29 „Konvencija UN o borbi protiv transnacionalnog organiziranog kriminaliteta”, član 6 stav 1

tačka a (ii).30 „Konvencija UN o borbi protiv transnacionalnog organiziranog kriminaliteta”, član 6 stav 1

tačka b (i) i (ii).

kriminalnim poduzetništvima je dovela do toga da su snage za provođenjezakona shvatile da je najefikasniji način da se „uguše” organizirane kriminalnegrupe presijecanje njihovo finansijskog „krvotoka”. Ovaj veoma važanmeđunarodni instrument namijenjen suprostavljanju organiziranom kriminalitetuje sadržajno inkorporiran i unutar zakonodavstva Bosne i Hercegovine.31

Važno je još istaći da se pranje novca spominje i u okviru nekoliko drugihkonvencija donesenih od strane UN.32 Univerzalni značaj imaju i aktivnosti radnegrupe za finansijske mjere u suzbijanju pranja novca (FATF) osnovane kaomeđuvladino tijelo zaduženo za kreiranje i promovisanje politike suzbijanja pranjanovca. Ova grupa je 1990. predvidjela mnoge zadatke u okviru Četrdeset preporukao suzbijanju pranja novca koje su postale jedan od najvažnijih međunarodnihstandarda u suprotstavljanju pranju novca.33 Uzimajući u obzir promjene koje su sedešavale u oblasti sprečavanja pranja novca od njihovog donošenja, preporuke su1996. godine izmijenjene i dopunjene, kako bi predstavljale odraz navedenihpromjena. Četrdeset preporuka čine osnovni okvir za napore protiv pranja novca ikreirane su da budu univerzalno primjenjive. U posljednjim revidiranim preporukamaiz 2003. godine (u kojima je izvršenja izmjena strukture odnosno sistematizacijepreporuka prema njihovom značaju i neke stilske modifikacije) u odnosu na krivično-pravno uređenje pranja novca, FATF preporučuje da države treba da inkriminirajupranje novca na osnovu Bečke konvencije i Palermo konvencije.

U okviru regionalnih (evropskih) izvora trebamo razlikovati izvore o pranjunovca donesene od strane Vijeća Evrope od onih koji su sastavni dio pravnestečevine Evropske unije (lat. acquis communautaire, eng. community patrimony).Treba istaći da Vijeće Evrope nije naddržavna organizacija, koja bi imala vlastite,originalne, prenesene nadležnosti Ovdje je glavna razlika između Vijeća Evropei Evropske Unije koja ima u svome primarnom pravu nadležnosti koje su na nju

Eldan Mujanović

90

31 Predsjedništvo BiH je donijelo odluku o ratifikaciji ove konvencije 5. februara 2002, a tekstkonvencije je objavljen u: Službeni glasnik BiH, Međunarodni ugovori, br. 3/2002.

32 To su Međunarodna Konvencija UN o sprečavanju finansiranja terorizma iz 1999. i KonvencijaUN protiv korupcije iz 2004. godine.

33 Četrdeset preporuka uključuju odredbe o ulozi nacionalnog zakonodavstva u borbi protivpranja novca, uključujući i definiranje opsega krivičnih djela pranja novca, privremenih mjerai oduzimanja, ulogu finansijskog sistema u borbi protiv pranja novca, uključujući identifikacijuklijenata i čuvanje podataka, povećane opreznosti finansijskih institucija, mjere saradnje sadržavama bez odgovarajućih zakona, druge mjere za izbjegavanje pranja novca, primjenu iulogu administrativnih tijela, jačanje međunarodne saradnje, uključujući administrativnusaradnju, razmjenu općih podataka, razmjenu podataka o sumnjivim transakcijama, drugevrste saradnje, osnove i sredstva za saradnju pri konfiskaciji, međunarodnu pravnu pomoć iizručenje i složenu međunarodnu krivično-pravnu pomoć u pitanjima pranja novca.

prenijele države članice. Iz ovog razloga temeljni pravni akti Vijeća Evrope sumeđudržavni ugovori, koji su nastali u okviru Vijeća Evrope, ali nisu izraz njegovevolje, kao posebne međunarodne institucije, nego su izraz volje država članica.Iz ovoga slijedi da međunarodni ugovori koji su doneseni pod okriljem VijećaEvrope uzimaju u obzir načela suverenosti država i načelo nemiješanja uunutrašnje stvari suverenih država. Tako države imaju mogućnost da kadaodređenu Konvenciju ratificiraju, to urade uz izvjesne rezerve, tako da njeneodredbe nisu samoizvršive nego ih države same transformiraju u vlastiti pravniporedak.34 Izvori kaznenog materijalnog prava Vijeća Evrope su ugovori u kojimase države stranke obavezuju na (a) inkriminiranje određenih sadržaja i/ili (b)uređenje odgovarajućih pitanja općeg dijela kaznenog prava.35 Među izvorimaVijeća Evrope o pranju novca najveći značaj ima Konvencija o pranju, traganju,privremenom oduzimanju i oduzimanju imovinske koristi pribavljene krivičnimdjelom (koja se još naziva strazburška konvencija).36 Najsveobuhvatnijudefiniciju pranja novca upravo daje strazburška Konvencija Vijeća Evrope kojomdržave ugovornice preuzimaju obaveze da u svoje zakonodavstvo uvedu sljedećakrivična djela (krivična djela pranja prihoda stečenih krivičnim djelom):

a) konverzija ili prijenos imovine za koju se zna da predstavlja nezakonitprihod, sa svrhom prikrivanja ili prerušavanja nezakonitog porijekla takveimovine ili pomaganja bilo kojoj osobi uključenoj u izvršenje glavnogkrivičnog djela da izbjegne zakonite posljedice svojih djela;

b) prikrivanje ili prerušavanje prave prirode, porijekla, mjesta raspolaganja,premještanja te postojanje prava odnosno vlasništva na imovini za koju sezna da predstavlja nezakonit prihod;


91

34 Videti: Ljubo Bavcon, „Dejavnost saveta Evrope na kazenskem področju”, u: Uprava insodstvo v evropskih povezavah in reforma javne uprave u Sloveniji, Inštitut za javno upravo,Ljubljana, 1998, str. 249–369.

35 Berislav Pavišić, Kazneno pravo Vijeća Evrope: Izvori, komentari, praksa, Golden marketingi Tehnička knjiga, Zagreb, 2006, str. 231.

36 “Convention on Laundering, search, seizure and Confiscation of the Proceeds from Crime”,sTE 141, 1 september 1993, The Council of Europe, http://conventions.coe.int/treaty/en/Treaties/Html/141.htm. U samom nazivu Konvencije se može primjetiti da ona ne sadržiprefiks „evropska”, čime su njeni autori željeli ohrabriti i druge države koje nisu članice VijećaEvrope da joj pristupe. Prema dostupnim podacima to su do sada učinile Australija i Monako.Definicija pranja novca u ovoj konvenciji je preuzeta iz Bečke konvencije UN, čime su se naizvjestan način željela sačuvati dostignuća ovog važnog izvora UN. Izvjesne novine u pogledudefinicije pranja novca su se odnosile na obim inkriminacije obzirom na pojam predikatnog(glavnog) krivičnog djela, što je već tada nagovještavalo nastupanje jednog trenda napuštanjatretiranja pranja novca isključivo u odnosu na nedozvoljenu trgovinu opojnim drogama.

c) sticanje, posjedovanje ili upotreba imovine za koju se zna u vrijeme primanjada je predstavljala nezakonit prihod,

d) sudjelovanje u izvršenju, udruživanje ili dogovor radi izvršenja, pokušajizvršenja i pomaganje, poticanje, olakšavanje i davanje savjeta u izvršenjubilo kojeg od krivičnih djela utvrđenih u ovom članu.37

Odredbama ove Konvencije, predviđeno je, između ostalog, da nije važnopotpada li glavno (predikatno) krivično djelo pod krivično-pravnu nadležnostodređene stranke, da se može predvidjeti da se kaznena djela pranja novca neprimjenjuju na osobu koja je počinila glavno (predikatno) krivično djelo, da seznanje, namjera ili svrha potrebni kao element nekog krivičnog djela moguizvoditi iz objektivnih činjeničnih okolnosti, odnosno predviđena je mogućnostpropisivanja krivičnih djela iz nehata.38 Kratkim pregledom pojedinih odredbistrazburške Konvencije može se zaključiti da je ona poprilično radikalna ianticipirana u smislu nametanja strankama obaveza da u svoje zakonodavstvouvedu niz mjera koje su po svojoj prirodi predstavljale novum. Izvori koji sunaknadno doneseni u velikoj mjeri se oslanjaju na ovu konvenciju.39

Kao punopravna članica ove međunarodne organizacije Bosna i Hercegovinaje i stranka ove Konvencije Vijeća Evrope i primjenjuje je bez bilo kakvih rezerviu punom njenom sadržaju.40 U području Evropske unije, pranje novca je uređeno

Eldan Mujanović

92

37 „Konvencija o pranju, traganju, privremenom oduzimanju i oduzimanju imovinske koristipribavljene krivičnim djelom”, Vijeće Evrope, član 6 stav 1.

38 „Konvencija o pranju, traganju, privremenom oduzimanju i oduzimanju imovinske koristipribavljene krivičnim djelom”, op. cit., član 6 stav 2. radi se o veoma značajnoj odredbi kojauređuje pitanje eksteritorijalnog počinjenja predikatnih krivičnih djela, čemu se deceniju poslijepoklonila posebna pažnja prilikom donošenja Palermo Konvencije.

39 U cilju pune implementacije Konvencije, prvenstveno za zemlje centralne i istočne Evrope,koje nisu implementirale preporuke FATF, Vijeće Evrope je formiralo posebnu komisiju kojaje provodila aktivnosti samoprocjenjivanja i uzajamne evaluacije postojećih mjera protiv pranjanovca u ovim državama koja se prvobitno nazivala PC-r-EV a koja je kasnije dobila nazivMONEYVAL. radi se o programu pod nazivom Odabrani Komitet eksperata za evaluacijumjera protiv pranja novca Vijeća Evrope (Council of Europe Select Committee of Experts onthe Evaluation of Anti-Money Laundering Mesaures) koji djeluje u okviru Evropskog komitetaza probleme kriminaliteta (CDPC). U toku 2002. Komitet ministara Vijeća Evrope jenadležnosti ovog tijela proširio i na evaluaciju mjera protiv finansiranja terorizma. Danas ovajprogram na raspolaganju ima impresivan set međunarodnih standarda suprotstavljanja pranjunovca donesenih pod okriljem UN, Vijeća Evrope, EU, FATF i drugih, čime njegovi izvještajii preporuke dobijaju na značaju.

40 Bosna i Hercegovina je Konvenciju potpisala 30. marta 2004, a ratifikacija je uslijedila 1. julaiste godine (Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, Međunarodni ugovori, br. 12/2005).

propisima Unije koji imaju karakter sekundarnog prava.41 Iste godine kada jepotpisala Bečku konvenciju UN u ime tadašnje EZ, Komisija je objavilaPrijedlog direktive o sprečavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhe pranjanovca. U memorandumu ovog prijedloga Komisija je u duhu prethodnihinicijativa, označila pranje novca kao „(...) aktivnost koja biva sve raširenijasvakog dana” imajući „(...) evidentan uticaj na obim organizovanog kriminalageneralno kao i nezakonitu trgovinu opojnim drogama pojedinačno”. Pojedineanalize su ukazale da je opravdanje da donošenje ovakve Direktive (paralelnosa postojanjem drugih međunarodnih ugovora koji tretiraju oblast prevencijepranja novca) postojanje praktične potrebe EZ da „(...) pokaže vanjskom svijetuda se unutar zajednice postupa na jedinstven način u odnosu na pitanje pranjanovca” posebice pod pritiskom koji je dolazio iz sAD, kao i potrebe da se idešire od obima Bečke konvencije, na način da se obuhvati ne samo oblastinkriminiranja pranja novca već i prevencije ovog fenomena te da se pružapravno vezana snaga sadržaju neobaveznih Preporuka FATF. Na ovaj načinDirektiva Vijeća EZ uspostavlja ambiciozne legislativne napore u objedinjavanjuaspekta kontrole i prevencije pranja novca.42

Donošenjem Direktive o sprečavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhepranja novca, EU je iskazala jasan stav u pogledu uređenja ovog pitanja.43 radise o izvoru koji ima istinsko porijeklo u EU, koji je dao odlučan poticajharmonizaciji kako s preventivnog gledišta, tako i s obzirom na pojedine državnerepresivne sisteme. U odnosu na definiciju pranja novca, Direktiva ospriječavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhe pranja novca preuzimadefiniciju iz Bečke konvencije UN-a, ali je Vijeće, svjesno činjenice da novackoji se pere potiče i iz drugih krivičnih djela, preporučuje državama članicamada prošire važenje odredbi ove Direktive u njihovim zakonodavstvima i na drugedobitke od krivičnih djela. Vijeće nadalje smatra da je prevencija upotrebefinansijskih sistema u svrhe pranja novca zadatak koji državna tijela nadležnaza suprotstavljanje ovom fenomenu ne mogu izvršiti bez saradnje kreditnih i


93

41 Države članice imaju mogućnost izbora glede metoda implementacije zahtjeva iz direktive uvlastito zakonodavstvo. Navedeni akti sekundarnog prava EU su definisani u članu 249ugovora iz Amsterdama odnosno članu 189 Ugovora iz Mastrihta. Videti u: Verica Trstenjak,„Acquis Communautaire in slovensko pravo”, Podjetje delo, Vol. 6–7, 2000, str. 843–8.

42 Valsamis Mitsilegas, Money laundering counter-measures in the European Union: A newparadigm of security governance versus fundamental legal principles, op. cit., p. 56.

43 “Council Directive 91/308/EEC of 10 June 1991 on prevention of the use of the financialsystem for the purpose of money laundering”, The Council of the European Union,http://eurlex.Evropa.eu/LexUriserv/LexUriserv.do?uri=CELEX:31991L0308:EN:HTML.

Eldan Mujanović

94

finansijskih institucija i njihovih nadzornih tijela (supervizorskih organa). U tomslučaju, neophodno je odstupiti od pravila bankarske tajne i uspostaviti sistemobaveznog izvještavanja o sumnjivim transkacijama koji će osigurati da ćeinformacije o komunikaciji sa nadležnim državnim organima ostati nepoznateosobama na koje se one odnose. U Direktivi se ističe da se pranje novca ne odvijasamo putem kreditnih i finansijskih institucija već i preko drugih profesija ikategorija organizacija. Države članice stoga moraju, u cijelosti ili djelimičnoproširiti odredbe ove direktive na druge profesije i kategorije organizacije kojesu posebice pogodne za svrhe pranja novca.

U toku 2001. godine EU donosi izmijenjenu i dopunjenu Direktivu osprečavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhe pranja novca usljed činjeniceda je FATF revidirao svoje Preporuke 1996. te da je u međuvremenu donesenAkcioni plan o organiziranom kriminalu. U tom smislu Odredbe iz članova 3–11 Direktive iz 1991. su doživjele značajnije izmjene i dopune. Ovim članovimase definišu obaveze država članica da osiguraju odgovarajuće postupanjekreditnih i finansijskih institucija u vezi sa identifikacijom klijenata, čuvanjemdokumentacije o izvršenim transakcijama, informisanjem državnih organanadležnih za suprotstavljanje pranju novca i osiguranju saradnje sa ovimorganima, postupanjem u slučajevima sumnjivih transakcija i mjerama internekontrole s ciljem sprečavanja pranja novca.44

44 Direktiva u članu 2 obavezuje države članice da osiguraju da obaveze utvrđene ovomdirektivom budu nametnute sljedećim institucijama:1. kreditnim institucijama kako su definisane u tački A člana 1;2. finansijskim institucijama kako su definisane u tački B člana 1;

i sljedećim pravnim ili fizičkim osobama koje obavljaju svoje profesionalne djelatnosti:3. revizori, spoljne računovođe i poreski savjetnici;4. agenti za nekretnine;5. notari i druge nezavisne pravne profesije, kada učestvuju, bilo da:

(a) pomažu u planiranju ili izvršenju transakcija za klijente u vezi sa:(i) kupovinom ili prodajom nekretnina ili poslovnih udjela;(ii) upravljanjem klijentovim novcem, hartijama od vrijednosti ili imovinom;(iii) otvaranjem ili upravljanjem bankarskim, štednim ili drugim računima;(iv) organizovanjem doprinosa neophodnih za stvaranje, djelovanje ili upravljanje

kompanijama;(v) otvaranjem, djelovanjem ili upravljanjem trustova, kompanija ili sličnih struktura;

(b) ili djeluju u ime ili za svog klijenta u bilo kojoj finansijskoj transakciji ili prometunekretninama;

Direktiva o sprečavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhe pranja novcai Direktiva iz 2001. godine koja je dopunjuje, jasno zadire u područje krivičnogprava, iako je uređenje ovog područja (pranje novca) isključiva nadležnostdržava članica. Vijeće Evropske zajednice nije odredilo krivično djelo pranjanovca i sankcije za njega, ali je definisalo pranje novca i obavezalo države članiceda inkriminiraju pranje novca u njihovom zakonodavstvu i da propišu sankcijeza kršenje zakona. Iz ovoga slijedi da Direktive sadrže mjere za suprotstavljanjepranju novca koje moraju biti usvojene od strane svih država članica, a primjenastrožih mjera je ostavljena na dispoziciju državama članicama.45

Među ostale izvore treba uvrstiti i one koje su donijeli Bazelski komitet zasuperviziju banka (Izjava o sprečavanju upotrebe bankarskih sistema ukriminalne svrhe s ciljem pranja novca, Ključni principi za bankarstvo i Detaljnefinansijske provjere klijenata) koji imaju veliki značaj u postupanjimafinansijskih institucija koje sudjeluju u aktivnostima suprotstavljanja pranjunovca. Temeljem ovih izvora, ti subjekti propisuju vlastite procedure i postupkes ciljem provođenja zakonskih obaveza o sprečavanju pranja novca.

Suprotstavljanje�pranju�novca�u�Bosni�i�Hercegovini

Nesumnjivo je da fenomen pranja novca nije zaobišao područje BiH,posebice ako se uzmu u obzir sve okolnosti koje su pogodovale pojavi i razvojuorganiziranog kriminala. složeno državno uređenje, heterogene i nedovoljnojasne nadležnosti različitih institucija u sistemu krivičnog pravosuđa tefragmentiran sistem sigurnosti su samo neki od nedostaka koji su omogućavalidjelovanje različitih organiziranih kriminalnih grupa. Poseban problem jepredstavljao neuređen pravni sistem u domenu krivičnog pravosuđa koji nije bioefikasan da se nosi sa različitim pojavnim oblicima organiziranog kriminala. Utom smislu nužno je bilo kreirati strategiju za suprotstavljanje pojedinimoblicima organiziranih kriminalnih aktivnosti među kojima našu pažnju posebnoprivlači pranje novca. Govoreći o strategiji na sprečavanju pranja novca, trebaistaći da se strategija za sprečavanje pranja novca u BiH treba zasnivati na ranije


95

6. trgovci dobrima visoke vrijednosti, kao što su drago kamenje ili plemeniti metali,umjetnička djela, aukcionari, kada god se isplata obavlja u gotovini i u vrjednosti od 15000EUr-a ili više;

7. kasina.45 Vid Jakulin, „Pranje denarja v aktih Evropske unije in sveta Europe”, u: Strokovno srečanje

pravnikov javnega prava, Inštitut za javno upravo, Ljubljana, 1997, str. 9.

navedenim međunarodnim dokumentima i standardima temeljem kojih jezakonodavstvo i praksu trebalo inovirati novim metodama i sredstavasuprotstavljanja ovom fenomenu. Područja koja je trebalo reformirati su oblasti(a) pravnih reformi, (b) unapređenja sistema, (c) razvijanja mogućnosti i (d)sveopćih nastojanja u borbi protiv pranja novca.46 Od izuzetnog značaja zasuzbijanje pranja novca je bila uspostava adekvatnih struktura unutar sistemapolicije, tužilaštva i pravosuđa te osnivanje kadrovski i djelotvorne finansijskeobavještajne jedinice. Neophodno je bilo obučiti bankarske i sudske kadrove iuspostaviti jasan režim za razotkrivanje sumnjivih transakcija.47

Kada je riječ o pravnim reformama treba istaći da je tokom 2003. godinedonesen paket zakona o reformi krivičnog pravosuđa što je predstavljalo velikikorak ka uspostavi održivog sistema krivičnog zakonodavstva u BiH. Krivičnizakon BiH i Zakon o krivičnom postupku BiH stvorili su nužne krivično-pravnenormativne pretpostavke za uspješnu borbu protiv organizovanog kriminala nacijelom području države.48 Na polju materijalnog krivičnog zakonodavstvausvajanjem novog Krivičnog zakona BiH došlo je do prihvatanja međunarodnihrješenja koje se odnose na inkriminisanje udruživanja radi vršenja krivičnih djela,pripremanja izvršenja krivičnih djela i organizovanog kriminala, dok je Zakono krivičnom postupku doživio temeljne promjene uvođenjem novog konceptaistrage kojom rukovodi tužilac i propisivanjem posebnih istražnih radnji koje sunamijenjene što uspješnijoj borbi protiv organiziranog kriminaliteta.

Pranje novca je inkriminisano Krivičnim zakonom Bosne i Hercegovine kaoi Krivičnim zakonima Federacije Bosne i Hercegovine, republike srpske iBrčko Distrikta. Krivično djelo pranja novca je sistematizovano u okviru glaveXVIII KZ BiH (krivična djela protiv privrede i jedinstva tržišta te krivična djela

Eldan Mujanović

96

46 „sprečavanje pranja novca i provođenje mjera protiv pranja novca u Bosni i Hercegovini”,op. cit.

47 „Izvještaj Evropske komisije o procesu stabilizacije i pridruživanja BiH za 2003”,www.dei.gov.ba/izvjestaj.asp?n1=4.

48 Krivični zakon Bosne i Hercegovine proglasio je Visoki predstavnik za BiH 24. januara 2003.Odlukom br. 101/03 (Službeni glasnik BiH br. 3/03), dok su ispravke objavljene u Službenomglasniku BiH br. 32/03. Navedeni tekst KZ BiH usvojila je Parlamentarna skupština BiH,nakon čega je objavljen kao prečišćeni tekst KZ BiH u Službenom glasniku BiH br. 37/03. KZBiH stupio je na snagu 1. marta 2003 (član 252). Izmijenjen je Odlukom Visokog predstavnikao izmjenama i dopunama KZ BiH (Službeni glasnik BiH br. 54/04) i Zakonom o izmjenamai dopunama KZ BiH koji je usvojila Parlamentarna skupština BiH (Službeni glasnik BiH br.61/04). Zakon o krivičnom postupku BiH objavljen je u Službenom glasniku BiH br. 36/2003,a izmjene i dopune u Službenom glasniku BiH br. 26/2004 i br. 63/2004.

iz oblasti carina). Ovo krivično djelo predstavlja potpuno novu inkriminaciju uzakonodavstvu BiH. Propisivanje ovog krivičnog djela rezultat je, prije svega,preuzetih obaveza BiH temeljem međunarodnih konvencija, kao i činjenice dasu aktivnosti pranja novca kao sastavnog djela organiziranog kriminala našleplodno tlo na području BiH, a s obzirom na tranzicijski karakter države,poslijeratno stanje, preobražaj i liberalizaciju gospodarstva, postupakprivatizacije odnosno pretvorbe, inozemna investicijska ulaganja i slično.49

Članom 209 stav 1 KZ BiH, pranje novca je inkriminirano na način da djelo činionaj ko novac ili imovinu za koju zna da su pribavljeni počinjenjem kaznenogdjela primi, zamijeni, drži, njome raspolaže, uporabi u gospodarskom ili drugomposlovanju ili na drugi način prikrije ili pokuša prikriti. U odnosu na pitanjeobima inkriminacije je očigledno da je zakonodavac odabrao tzv. all crimespristup odnosno inkriminirao pranje/legalizaciju novca ili imovine koji potičuiz počinjenja bilo kojeg krivičnog djela koje objektivno može generiratiimovinsku korist. Ovakvim uređenjem čak nije precizno naveden ni iznosodnosno visina novca ili imovine koji trebaju poticati iz počinjenja krivičnogdjela, već zakonodavac za postojanje ovog krivičnog djela predviđa da se radi onovcu ili imovini veće vrijednosti ili da ovo krivično djelo ugrožava zajedničkiekonomski prostor BiH ili ima štetne posljedice za djelatnosti ili finansiranjeinstitucija BiH. Također se iz teksta inkriminacije može zaključiti da jezakonodavac odlučio da inkriminira slučajeve tzv. samopranja, odnosno nijeisključio odgovornost počinitelja predikatnog/predhodnog krivičnog djela započinjenje krivičnog djela pranja novca.50 Može se reći da u opis radnji ovogkrivičnog djela spada izuzetno širok krug onih ponašanja kojima se vršilegalizacija nezakonito stečene imovinske koristi u praksi.51 Najzad, ovo krivičnodjelo predstavlja poseban, specifičan vid krivičnog djela prikrivanja, a na štoukazuje činjenica da radnja počinjenja djela može biti svaka radnja koja se sastojiu prikrivanju ili pokušaju prikrivanja „prljavog” novca ili imovine. Kao


97

49 Zdravko rajić i drugi, Komentari krivičnih/kaznenih zakona u BiH, Vijeće Evrope, sarajevo,2005, str. 686–7.

50 Počinitelj ovog krivičnog djela može biti bilo koja osoba, dakle i počiniteljpredikatnog/predhodnog krivičnog djela.

51 „Moguće je, a u praksi će se to i redovno dešavati, da učinitelj koji nije otkriven u ranoj faziizvršenja ovog djela, poduzme više alternativno postavljenih radnji izvršenja. Osnivanje iregistracija firme je pripremna radnja. Obaveza suda je samo da kvalifikuje aktivnost iz kojepotiče novac kao konkretno krivično djelo propisano zakonom te da utvrdi postojanjeelemenata krivičnog djela pranje novca. Potrebno je ukazati na neophodnost razlikovanja, ukonkretnom slučaju, iznosa novca koji je opran od iznosa novca koji potiče iz osnovnogkrivičnog djela” (sud Bosne i Hercegovine, KPŽ–12/06, 27. april 2006).

Eldan Mujanović

98

kvalifikatornu okolnost za ovo krivično djelo, zakonodavac predviđa visinuodnosno vrijednost nezakonitog novca i imovine (Krivični zakon BiH, član 209stav 2). U skladu sa međunarodnim standardima, zakonodavac predviđamogućnost blažeg kažnjavanja počinitelja koji je s nehatom postupao u odnosuna okolnost da novac i imovina potiču iz krivičnog djela (član 209 stav 3). Kaosigurnosnu mjeru oduzimanja predmeta, zakonodavac propisuje obaveznooduzimanje novca i imovine koji su stečeni krivičnim djelom a koje je počiniteljprikrio, odnosno pokušao prikriti (član 209 stav 4). Inkriminiranjem pranja novcaunutar krivičnog zakonodavstva BiH izvršena je harmonizacija sameđunarodnim standardima i to ultima ratio. Međutim, u cilju uspostavesveobuhvatnog sistema za suprotstavljanje ovoj pojavi, bilo je neophodnodonijeti niz drugih pravnih propisa koji nemaju krivično-pravni karakter. Takoje donesen Zakon o sprečavanju pranja novca BiH koji je u potpunostiimplementirao međunarodne standarde u oblasti prevencije pranja novcaizvršenog putem finansijskih i drugih institucija. Njegove odredbe su također upotpunosti usaglašene sa relevantnim standardima EU o kojima je bilo riječi.52

U okviru institucionalnih reformi uporedo sa reformom krivičnogzakonodavstva su uspostavljeni sud BiH i Tužilaštvo BiH kao najviše i stvarnonadležne pravosudne institucije koje ostvaruju krivično-pravnu nadležnost BiH,između ostalog, i u oblasti suzbijanja pranja novca.53 Paralelno sa osnivanjemsuda BiH, iskazala se potreba za stvaranjem agencije za sprovođenje zakona nadržavnoj razini koja bi djelovala kao operativno oruđe ovog suda. Takođe,činjenica da teški i organizirani kriminal djeluje preko unutarnjih i međunarodnihgranica Bosne i Hercegovine dovela je do spoznaje da je BiH neophodnaAgencija za sprovođenje zakona na državnoj razini, koja je posebiceosposobljena za borbu protiv najtežih oblika kriminala. Državna agencija zaistrage i zaštitu (State Investigation and Protection Agency — sIPA) je dioprojekta izgradnje institucija za sprovođenje zakona na državnoj razini. Tokom2004. usvojena je neophodna zakonska regulativa za osnivanje agencije ausvajanjem Zakona o državnoj agenciji za istrage i zaštitu BiH ona se nazivaDržavna agencija za istrage i zaštitu čime su proširena njena policijska ovlaštenjai definirane njene nadležnosti.54 U kontekstu stvarne nadležnosti za obavljanje

52 „Zakon o sprečavanju pranja novca Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 29/04.53 „Zakon o sudu Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 50/2000; „Zakon o tužilaštvu

Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 42/2003.54 „Zakon o državnoj agenciji za istrage i zaštitu BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 27/2004. Poslovi

iz ovlasti ove agencije su: sprečavanje, otkrivanje i istraga kaznenih djela iz nadležnosti sudaBiH, prikupljanje obavijesti i podataka o ovim kaznenim djelima, te praćenje i analiza

poslova sprečavanja i otkrivanja pranja novca treba reći da je odredbama ovogZakona uspostavljena organizaciona jedinica unutar agencije pod nazivomFinansijsko obavještajno odjeljenje (član 11).55 Istim zakonom je propisano dasu zadaci Finansijsko-obavještajnog odjeljenja (FOO): primanje, prikupljanje,evidentiranje, analiziranje, istraživanje i prosljeđivanje tužiocu informacija,podataka i dokumentacije primljene u skladu sa zakonom i drugim propisimaBiH o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorističkih aktivnosti. Uredtakođer ima ovlasti da ostvaruje međunarodnu saradnju na polju sprečavanja iistrage pranja novca i finansiranja terorističkih aktivnosti. Pored toga, ovoodjeljenje pruža Tužiocu stručnu podršku iz područja finansija (član 12). Krozsvoju veoma kratku praksu, FOO je zabilježilo veoma dobre rezultate koji seogledaju u impresivnom broju obavještenja koja dobija od obveznika zakona osprečavanju pranja novca, kojih je iz godine u godinu sve više, te zaključivanjemugovora o međusobnom razumijevanju sa brojnim finansijsko-obavještajnimjedinicama širom svijeta.56

Temeljem izvršenih reformi i uspostavljanja sveobuhvatnog sistemasuprostavljanja pranju novca u BiH stvorile su se pretpostavke za detaljne analizeimplementacije propisa u praksi. Naučne analize politika konfiskacije i mjerasuprotstavljanju pranju novca se trebaju fokusirati prvenstveno na proceseimplementacije ovih politika i problema na koje se nailazi prilikom provođenjakrivičnih zakona u ovoj oblasti.57 Prije nego što se baziramo na metodologiju


99

sigurnosne situacije i pojava koje pogoduju nastanku i razvoju kriminaliteta, pružanje pomoćisudu i Tužiteljstvu BiH u prikupljanju obavijesti, te izvršavanje naloga suda i glavnog tužiteljaBiH, fizička i tehnička zaštita osoba, objekta i druge imovine zaštićene zakonom, zaštitasvjedoka, provedba međunarodnih sporazuma o policijskoj suradnji i drugih međunarodnihinstrumenata unutar svojih ovlasti, kriminalistička ekspertiza te ostali poslovi propisanizakonom i drugim propisima.

55 Ova organizaciona jedinica Agencije je počela sa izvršavanjem poslova iz svoje nadležnostistupanjem na snagu Zakona o sprečavanju pranja novca BiH 28. decembra 2004.

56 samo tokom 2005. FOO je zaprimilo 113 306 obavještenja od obveznika zakona, od kojih seoko polovine odnosi na gotovinske transakcije koje prelaze zakonski cenzus, dok se drugapolovina odnosi na povezane i sumnjive transakcije, što svjedoči veoma dobroj praksi i saradnjiizmeđu FOO i obveznika zakona. Na godišnjem plenarnom sastanku EGMONT grupeodržanom u julu 2005, FOO Agencije za istrage i zaštitu BiH je primljeno u punopravnočlanstvo ove međunarodne stručne grupe. U odnosu na različita uređenja i organizacionopozicioniranje ovih jedinica unutar državnih tijela, može se reći da je BiH odabrala policijskimodel ove specijalizovane službe.

57 Hans-Jörg Albrecht and Cyrille Fijanut (eds), The Containment of transnational organizedcrime (Comments on the UN convention of December 2000), op. cit., p. 8.

Eldan Mujanović

100

istraživanja ovih krivičnih djela, osvrnut ćemo se na neke od fenomenološkihkarakteristika pranja novca u BiH uočene na temelju podataka iz dvadesetpravosnažnih presuda suda BiH za krivično djelo pranje novca.

Za opća morfološka obilježja krivičnog djela pranja novca u BiH premapresuđenoj (sudskoj) statistici, možemo prvenstveno reći da se kao predmetprikrivanja i legaliziranja dominatno javljaju sredstva iz krivičnog djela poreskeutaje. Od analiziranih slučajeva, svi se odnose na poresku utaju kao predhodno(predikatno) krivično djelo.58 Kao tipični modus operandi se javljaju slučajeviregistrovanja tzv. fiktivnih/fantomskih firmi koje su služile za prikrivanjegotovog novca koji su veletrgovačke kompanije deponovale na račune fiktivnihfirmi, prilikom koje se sačinjavala poslovna dokumentacija o navodnimposlovnim odnosima kupoprodaje raznih (najčešće visokotarifnih) roba izmeđuveletrgovačke i fiktivne kompanije. U sljedećoj fazi bi se novac bezgotovinski(žiralno) transferisao na račun veletrgovačkih kompanija (u čijem ukupnomiznosu se nalazio dio koji se odnosio na vrijednost navodno prodate robe a diona vrijednost utajenog poreza na promet roba i usluga). U međuvremenu je robakoja je bila predmetom fiktivnog prometa bila prodata za gotovinu na crnomtržištu dok bi obaveza plaćanja poreza bila prenesena na fiktivnu firmu kojanajčešće nije imala prijavljeno pravo sjedište, tj. ovlaštene lica tih kompanija subila nedostupna. U samo jednom od slučajeva je krivično djelo počinjenopomaganjem u prikrivanju nezakonito stečenih sredstava neizvršavanjemslužbene dužnosti prijavljivanja finansijskih transakcija koje su počinitelji naosnovu zakona bili dužni a propustili prijaviti nadležnim organima.

U odnosu na tehniku i tehnologiju počinjenja ovih krivičnih djela, evidentnoje da su počinitelji koristeći nedostatke u tada važećoj zakonskoj regulativi(primarno onoj u oblasti indirektih poreza) koristili infrastrukturu privatnogpoduzetništva i platnog prometa s ciljem počinjenja ovih krivičnih djela. To jeuključivalo osnivanje fiktivne firme (za što je bilo potrebno poznavati procedureosnivanja poslovnih subjekata), pronalaženje fiktivnih adresa na kojima suprijavljivanja sjedišta fiktivnih kompanija, otvaranje transakcijskih računa kodposlovnih banaka, primanje i polaganje na bankovne račune velikih iznosagotovine do davanja naloga za žiralni transfer novca veletrgovačkim kompanijama.

58 Činjenica je da su u samom početku provođenja „novih” zakona nadležni organi obuhvatiliraniji period kada je bila rasprostranjena pojava izbjegavanja plaćanja poreza. U međuvremenuse sve češće javljaju zahtjevi stručne i naučne javnosti da se institucije počnu baviti slučajevimapranja novca iz drugih teških krivičnih djela. Vidjeti u: Ad. M., „Kriminalci ostaju ekonomskijaki”, Dnevne novine SAN, 7. februar 2007, str. 5.

Kriminografiju počinitelja možemo osvjetliti kroz spol, dob, obrazovnistatus, zaposlenje, raniju osuđivanost, državljanstvo i dr. opće karakteristikepravosnažno osuđenih lica. Kao počinitelji ovog krivičnog djela, u najvećembroju slučajeva se javljaju osobe muškog spola, relativno starije dobi, srednjegobrazovnog profila, u velikom broju slučajeva stalno zaposleni (formalno-pravnou okviru „fiktivnih” firmi), državljani BiH ali i ostalih zemalja iz njenogokruženja. Posmatrajući varijablu koja se odnosila na recidivizam počiniteljadošli smo do podatka da je skoro polovina od svih osuđeih lica ranije bilaosuđena za neko drugo krivično djelo.

Za kriminalističko istraživanje ovih krivičnih djela je bitno istaći da sunadležna policijska tijela do saznanja o počinjenom krivičnom djelu pranja novcanajčešće dolazila putem obavijesti koje su poslovne banke dostavljale FOOtemeljem Zakona o sprečavanju pranja novca odnosno putem saradnje saporeskim organima koji su saznali poslovne aktivnoste fiktivnih firmi provodećinaplatu poreza na promet proizvoda i usluga. radi otkrivanja počinitelja ovihkrivičnih djela i njihove identifikacije, vršene su provjere o licima koja su bilaovlaštena raspolagati sredstvima na računima fiktivnih firmi. Pored toga, radipribavljanja dokaza o poslovnim odnosima veletrgovačkih i fiktivnih firmi, biloje potrebno identifikovati sjedišta odnosno prostorije u kojima se čuvala fiktivnosačinjena poslovna dokumentacija. Po dobijanju ovih saznanja, primjenjivale suse mjere pretresa i oduzimanja predmeta (poslovne dokumentacije, pečata i sl.),na temelju naredbi suda BiH. Osumnjičeni za počinjenje ovih krivičnih djela sunajčešće lišeni slobode prilikom pokušaja deponovanja ili transferiranja novcau poslovnim bankama. U tim prilikama su nerijetko zatečeni sa većim iznosimagotovine, koja je bila predmetom privremenog oduzimanja.

Kod dokazivanja krivičnih djela pranja novca, bitno je istaći da su tokomistrage najčešće primjenjivane sljedeće mjere dokazivanja: vještačenje poslovnedokumentacije i ukupnog poslovanja fiktivne firme, grafološka vještačenja tekorištenje podataka o finansijskim transakcijama, ovlaštenim licima i dr.dobijenim od strane poslovnih banaka.59 Treba istači da je veliki broj postupakaokončan zaključivanjem sporazuma o priznanju krivnje između tužitelja ioptuženih lica.60 Na temelju ovih sporazuma je donesen najveći broj presuda


101

59 „Zaključak o fiktivnosti proizilazi iz činjenice da firma ima obrt od preko 8 miliona KM zasamo 22 dana a da pri tom nema sjedište, skladište, transportna sredstva, što je upitno sastanovišta tehničkih kapaciteta, radne snage, poslovnog umijeća, osposobljenosti kojomraspolaže firma” (sud Bosne i Hercegovine K–128/04, 11. april 2005).

60 Olakšavajuće okolnosti su da se radi o mladoj osobi, koja je nastupala naivno, neobrazovanaje, spremna da svjedoči u postupcima protiv lica koja su utajila porez. sud je utvrdio da je

Eldan Mujanović

102

kojima su počiniteljima izrečene različite krivično-pravne sankcije, kako po vrstitako i po mjeri (kazna zatvora, novčana kazna, uslovna osuda) i posebne mjere(oduzimanje imovinske koristi pribavljene krivičnim djelom).

Zaključak

Oblast suprostavljanja fenomenu pranja novca je doživjela temeljne reformena području Bosne i Hercegovine. Značajni zakonodavni napori u iznalaženjunajadekvatnijih normativnih rješenja u suprostavljanju organiziranom kriminalusu ujedno obuhvatili i ovu oblast. rješenja iz pozitivnih zakonskih odredbinesumnjivo upućuju na zaključak da je Bosna i Hercegovina harmonizirala (prijenego unificirala) vlastito zakonodavstvo sa relevantnim međunarodnimugovorima i standardima suprostavljanja pranju novca. Jasne i preciznenadležnosti novouspostavljenih institucija u sistemu kaznene vlasti su dodatanargument za tvrdnju da je u Bosni i Hercegovini uspostavljen sveobuhvatan sistemsuprostavljanja pranju novca. statistički podaci o sve intenzivnijoj i sadržajnijojsaradnji između javnog i privatnog sektora u ostvarivanju zakonskih obavezatakođer ohrabrujuće djeluju i ulivaju povjerenje u institucije i sistem u cjelini.

Uvažavajući činjenicu da je protok vremena od provedenih reformiobjektivno kratak za neke značajnije rezultate u oblasti represije pranja novca,ne možemo a da ne iznesemo nekoliko primjedbi na praksu procesuiranjaotkrivenih slučajeva pranja novca u BiH. Činjenica da su institucije sistemareagovale na pojavu fiktivnih firmi tako što su počinitelji krivičnih djela poreskeutaje procesuirani dominantno zbog pranja novca nije za pozitivnu ocjenu.Pogotovo ako se uzme u obzir da su u tim postupcima uglavnom procesuiraniniže rangirani pojedinci u sistemu pranja novca, a nikako ne osobe koje su stajaleiza veletrgovačkih firmi u čiju korist i za čiji račun su vršene finansijskevratolomije s ciljem izbjegavanja plaćanja poreza. Jedna od okolnosti koja jeevidentna iz analizirane prakse procesuiranja pranja novca jeste i to da su odpočinitelja redovono oduzimana (kao nezakonito stečena imovinska korist)sredstva koja su u trenutku lišavanja slobode imali u svom posjedu odnosno kojasu žiralno namjeravali transferisati veletrgovačkim kompanijama. Novac za kojije utvrđeno da predstavlja iznos neplaćenog poreza nažalost nije bio predmetom

optuženi bio „oružje u rukama drugih lica” (sud Bosne i Hercegovine, K–169/05, 26.decembra 2006). Kao olakšavajuće okolnosti sud uzima posebice „spremnost za suradnju isvjedočenje u predmetima protiv pravnih osoba” (sud Bosne i Hercegovine, X–K–194/06,28. juni 2006).

oduzimanja od veletrgovačkih kompanija. Kaznenu politiku suda na primjerimaanaliziranih slučajeva (koja bi trebala služiti ostvarenju ciljeva generalne ispecijalne prevencije) nije potrebno posebno komentarisati.

Ipak, u aktuelnom trenutku se mogu nazrijeti neki pozitivni pomaci ushvatanju pranja novca kao procesa koji se najčešće vezuje za počinjenje teškihkrivičnih djela iz oblasti organiziranog kriminala. Ovome svjedoči nekolicinaistraga koje se vode zbog sumnje za počinjeno pranje novca poteklog iznezakonite trgovine opojnim drogama i oružjem, zatim iz krivičnih djela iznuda,lihvarenja i slično. Za očekivati je da će ovakvi potezi državnih institucijapromijeniti statistiku presuđenih slučajeva pranja novca u BiH.

Literatura

1. Adler, Freda, Mueller, Gerhard O. W., and Laufer, William s., Criminology and thecriminal justice system, McGraw Hill, New York, 2006.

2. Albrecht, Hans-Jörg, and Fijanut, Cyrille (eds), The containment of transnationalorganized crime (Comments on the UN convention of December 2000), Max-PlanckInstitut für ausländisches und Internationales strafrecht, Freiburg, 2002.

3. Alldridge, Peter, Money laundering law: Forfeiture, confiscation, civil recovery,criminal laundering and taxation of the proceeds of crime, Hart Publishing, Oxford,2003.

4. Bavcon, Ljubo, „Dejavnost sveta Evrope na kazenskem področju”, u: Uprava insodstvo v evropskih povezavah in reforma javne uprave u Sloveniji, Inštitut za javnoupravo, Ljubljana, 1998.

5. De Gabrielle, Cynthia, „Međunarodni napori sAD u borbi protiv pranja novca”,Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, Vol. 8, No. 2, 2001.

6. Gillmore, William C., “Dirty money: The evolution of money launderingcountermeasures”, The Council of Europe Publishing, 2005.

7. Jakulin, Vid, „Pranje denarja v aktih Evropske unije in sveta Europe”, u: Strokovnosrečanje pravnikov javnega prava, Inštitut za javno upravo, Ljubljana, 1997.

8. Levi, Michael, “Evaluating the regulation of money laundering”, KriminologischesBulletin de Criminologie, vol. 21.2, Lausanne, 1995.

9. Levi, Michael, “Incriminating disclosures: an evaluation of money launderingregulation in England and Wales”, European journal of crime, criminal law andcriminal justice, Vol. 3, No. 2, 1995.

10. Mitsilegas, Valsamis, Money laundering counter-measures in the European Union:A new paradigm of security governance versus fundamental legal principles, KluwerLaw International and Aspen, The Hague, London, Boston, 2003.


103

11. Mujanović, Eldan, „Pranje novca kao globalni sigurnosni izazov (stanje u Bosni iHercegovini)”, Kriminalističke teme, Fakultet kriminalističkih nauka, sarajevo,2007.

12. Muratbegović, Elmedin, „Mjere sigurnosne politike za sprečavanje organizovanogkriminala”, diplomski rad odbranjen na Fakultetu kriminalističkih nauka, 1998.

13. Muratbegović, Elmedin, „Pravni i institucionalni okvir suprotstavljanjaorganizovanom kriminalitetu u Bosni i Hercegovini”, Organizovani kriminalitet:stanje i mere zaštite, zbornik radova, Policijska akademija, Beograd, 2005.

14. Pavišić, Berislav, Grozdanić, Velinka i Veić, Petar, Komentar Kaznenog zakona,Narodne novine, Zagreb, 2007.

15. Pavišić, Berislav, Kazneno pravo Vijeća Evrope: izvori, komentari, praksa, Goldenmarketing i Tehnička knjiga, Zagreb, 2006.

16. rajić, Zdravko et. al., Komentari krivičnih/kaznenih zakona u BiH, sarajevo,savjet/Vijeće Evrope, 2005.

17. savona, Ernesto U., Money trails: International money laundering trends andprevention/control policies, IsPAC, Cormayeur, 1994.

18. schott, Paul Allan, “reference guide to anti-money laundering and combating thefinancing of terrorism”, The World Bank and International Monetary Fund,Washington, 2003.

19. shehu, Abdullahi Y., “International initiatives against corruption and moneylaundering: An overview”, Journal of financial crime, Vol. 12, No. 3, 2005.

20. „sprečavanje pranja novca i provođenje mjera protiv pranja novca u Bosni iHercegovini”, izvještaj pripremljen za Ured visokog predstavnika sarajevo, 1–5.maj 2000.

21. Trstenjak, Verica, Acquis Communautaire in slovensko pravo, Ljubljana, Podjetjedelo, vol. 6–7, 2000.

MONEY LAUNDErING INVEsTIGATIONs IN BOsNIA AND HErZEGOVINA: TrENDs AND PErsPECTIVEs

Money laundering as a criminal offence was introduced in the criminal justicelegislation of Bosnia and Herzegovina during the 2003 criminal law reforms. In orderto harmonize the criminal laws at all three levels, all of the relevant European anduniversal standards and principles of the criminalization of money laundering wereadopted and implemented. After detailed analyses it could be said that Bosnia andHerzegovina has fully harmonized its legal framework of controlling money launderingwith the EU Acquis communautaire and other important international initiatives (UNConventions, FATF recommendations, etc). In order to fully implement these laws,specialized institutions needed to be established that would cooperate with financial

Eldan Mujanović

104

institutions and other relevant domestic and international counterparts. In this context,within the state Investigation and Protection Agency (sIPA), a police model of nationalfinancial intelligence unit has been established. It is an active member of the global anti-money laundering network. This article is based on the author’s research of lawenforcement and the judicial implementation of money-laundering laws in Bosnia andHerzegovina between 2003 and 2007. The research shows that the detection andprosecution of money-laundering cases was mainly based on the information’s receivedfrom the taxation authorities. The key methods of investigation were finding andconfiscation of the business documentation and its expertise, in flagranti arrests ofsuspects and temporary confiscations. The focus of prosecution was on low leveloffenders and persons at the end of the criminal chain. The main results of theprosecutions were plea bargains, minimum sanctions and a restrictive use of confiscationof illegally obtained property.


105

106

FINANSIJSKO-OBAVEŠTAJNA SLUŽBA REPUBLIKE SRBIJE: DOSADAŠNJA ISKUSTVA

Milovan Milovanović*

APsTrAKT

Autor u radu analizira primenu pravnih propisa i funkcionisanjeinstitucionalnog okvira republike srbije u oblasti politike sprečavanja pranjanovca i finansiranja terorizma. Autor ukazuje na probleme koji su uslovljeniograničenjima samog krivičnog postupka, nedovoljnoj saradnji međurelevantnim državnim organima i lošoj koordinaciji sa tužilaštvom. Brojprijavljenih transakcija stalno raste zbog unapređenja mehanizama za prijempodataka i pojačanog nadzora Narodne banke srbije i Komisije za hartije odvrednosti. Ostali nadzorni organi se nisu još uvek uključili u sistem, što jejedan od osnovnih razloga potpune neaktivnosti većine obveznika. Upravaanalizira primljene podatke od obveznika, zajedno sa podacima dobijenimod strane drugih državnih organa, a analitički izveštaj o slučajevima pranjanovca prosleđuje policiji, tužilaštvu ili drugom organu radi sprovođenja meraiz njihove nadležnosti. razmena podataka sa drugim organima takođe beležikonstantan napredak, jer učesnici u sistemu borbe protiv pranja novca ifinansiranja terorizma stiču sve više iskustva. Dalje jačanje svesti svihučesnika u sistemu i stalna obuka su conditio sine qua non razvoja sistema ipostizanja boljih rezultata u ovoj oblasti.Ključne reči: pranje novca, organizovani kriminal, finansijsko-obaveštajnaslužba, krivično pravo, zakonodavstvo, srbija.

Pranje�novca:�krivičnopravni�okvir�u�Srbiji

Postoji čitav niz definicija pranja novca koje se međusobno razlikuju udetaljima, ali je suština uvek ista: pranje novca je proces prikrivanja nezakonitogporekla imovine stečene izvršenjem krivičnog dela. Konačni cilj tog procesajeste stvaranje privida da su novac ili imovina stečeni na zakonit način. Ovom

* Autor je samostalni savetnik i rukovodilac Grupe za pravne i finansijsko-materijalne posloveu Upravi za sprečavanje pranja novca Ministarstva finansija Vlade republike srbije.

vrstom kriminala bave se, pre svih, obučeni i obrazovani ljudi različitih profila:pravnici, advokati, računovođe. Takav je slučaj kod dobro organizovanih ibogatih kriminalnih grupa. suzbijanje krivičnog dela pranja novca može daposluži i za sprečavanje drugih oblika unošenja prljavog novca u legalne tokove,te da se na taj način zaštite finansijski sistem i zdrava konkurencija.

U Službenom listu SRJ, broj 53/2001, objavljen je Zakon o sprečavanjupranja novca – prvi propis kod nas koji se bavio ovom materijom. Tim zakonominkriminisano je po prvi put pranje novca u srbiji i to na sledeći način: „Koprotivno odredbama ovog zakona na teritoriji savezne republike Jugoslavije naračune kod banaka i drugih finansijskih organizacija i institucija položi novac(gotov novac, efektivni strani novac i druga finansijska sredstva) stečenobavljanjem nezakonite delatnosti (siva ekonomija, trgovina oružjem, drogom,psihotropnim supstancama i dr.) ili taj novac na drugi način uključi u legalnefinansijske tokove radi obavljanja dozvoljene privredne i finansijske delatnosti,a za koji je znao da je pribavljen krivičnim delom — kazniće se (...)”.

Već na prvi pogled se vidi da ova definicija pranja novca ne odgovarateorijskoj definiciji. Takođe, nekoliko međunarodnih konvencija sadrži preciznei do detalja razrađene definicije krivičnih dela pranja novca, ali se u izradi nacrtatog zakona očigledno pošlo od drugačijih teorijskih pretpostavki. U praksi sepojavilo nekoliko problema u vezi sa ovako definisanim krivičnim delom. Prvo,polaganje na račune kod banaka i drugih finansijskih institucija novca stečenogkrivičnim delima jeste jedan od načina na koje se novac smešta u legalnefinansijske tokove tj. to je školski primer za prvu fazu u procesu pranja novca— smeštanje ili ulaganje novca ili imovine. sve ostale faze i svi ostali poznatimodeli, kako smeštanja, tako i raslojavanja i integracije prljavog novca, nisunašli mesta u ovoj inkriminaciji kao radnje izvršenja krivičnog dela. Drugimrečima, smeštanje prljavog novca u legalne finansijske tokove na drugi način,tj. mimo računa u banci, ne bi moglo da se procesuira. Doduše, inkriminacijasadrži jednu takvu opštu odredbu koja glasi: „(...) ili na drugi način smeštanjetog novca u finansijski sistem”, ali kako se radi o krivičnom pravu gde se pravoima tumačiti restriktivno, takva odredba je praktično neprimenljiva.

Drugi veliki nedostatak ovakve inkriminacije je bila njena teritorijalnaograničenost. Ako bi se doslovno primenjivao ovaj propis tadašnje saveznerepublike Jugoslavije, da bi se polaganje prljavog novca na račune posmatralokao pranje novca, ono se mora obaviti u srbiji, iako se taj propis nije niprimenjivao u Crnoj Gori ili na Kosovu. Drugim rečima, kriminalac koji bi želeoda opere novac trebalo je da otputuje do najbližeg grada u Bosni i Hercegovini,koja u to vreme nije imala zakon o sprečavanju pranja novca na snazi, tamo

Finansijsko-obaveštajna služba Republike Srbije: dosadašnja iskustva

107

izvrši uplatu u bilo kojoj finansijskoj instituciji, izda nalog za transfer na računu banci u Beogradu i imao je ispunjen cilj tj. nije mogao biti gonjen za pranjenovca, iako je nesumnjivo to delo izvršio.

Pored toga, i spisak krivičnih dela iz kojih je proistekla imovina koja jepredmet pranja novca bio je ograničen na „sivu ekonomiju, trgovinu oružjem,drogom, psihotropnim supstancama i drugo”. Opet zbog obaveze restriktivnogtumačenja propisa koji se odnose na krivična dela, tumačenje da se skraćenica„i dr.” iz ove inkriminacije može posmatrati tako da se pod tim podrazumevajusva krivična dela, ne pije vodu. Pojam sive ekonomije nije bio definisan, a takvadefinicija nije mogla da se nađe ni u drugim zakonima.

Uprkos zamerkama koje idu do toga da se tvrdi da delo inkriminisano kaopranje novca uopšte nije pranje novca, u srbiji je, od trenutka stupanja na snaguovog zakona, započela institucionalizovana borba protiv tog oblika kriminala.Iako je Zakon o sprečavanju pranja novca, koji je na navedeni način inkriminisaoto delo, prestao da važi još u decembru 2005. godine i dalje postoji potreba dase o tome priča zbog principa u krivičnom pravu da se na učinioca krivičnogdela ima primeniti zakon koji je blaži po njega, te se za pranje novca izvršenopre stupanja na snagu Krivičnog zakonika ima primeniti opisana inkriminacija.

Krivični zakonik, koji je stupio na snagu 1. janura 2006. godine, donosi novuinkriminaciju pranja novca, koja glasi: „Ko izvrši konverziju ili prenos imovine,sa znanjem da ta imovina potiče od krivičnog dela, u nameri da se prikrije ililažno prikaže nezakonito poreklo imovine, ili prikrije ili lažno prikaže činjeniceo imovini sa znanjem da ta imovina potiče od krivičnog dela, ili stekne, drži ilikoristi imovinu sa znanjem da ta imovina potiče od krivičnog dela, kazniće sezatvorom od šest meseci do pet godina”. Ako je iznos novca ili imovine koji supredmet ovog krivičnog dela veći od milon dinara, zaprećena kazna je zatvor dodeset godina. Za isto delo kazniće se odgovorno lice u pravnom licu ako je znaloda je imovina proistekla iz krivičnog dela. Posebno važna odredba je da seimovina koja je predmet pranja novca ima oduzeti. Ovo je važno iz razloga štoje oduzimanje protivpravne imovinske koristi, te sprečavanje njenog korišćenjau svrhe nastavljanja ili pospešivanja kriminalne delatnosti jedan od osnovnihrazloga uvođenja pranja novca kao posebnog krivičnog dela.

Navedena definicija pranja novca pruža nadležnim organima mnogo boljiosnov za borbu protiv ovog oblika kriminala, mada i dalje postoje određeninedostaci koji mogu izazvati probleme u praksi. Jedan od tih problema jeste tajšto pojam imovine nije definisan u samom Zakoniku. Dok je pojam novcadefinisan, verovatno zbog krivičnog dela falsifikovanja novca ili drugih, pojamimovine je ostao po strani, iako je predmet krivičnog dela baš imovina.


108

Takođe, postoji otvoreno pitanje da li je pranje sopstvenih prihodainkriminisano. Ovde je reč o mogućnosti da se jedno lice goni kako za pranjenovca, tako i za prethodno krivično delo u isto vreme. Na taj način bi severovatno izrekla jedinstvena kazna primenom odredaba o sticaju krivičnih dela.Konvencije koje je republika srbija ratifikovala sadrže obavezu inkriminisanjapranja sopstvenih prihoda ako to nije u suprotnosti sa fundamentalnim načelimapravnog sistema. starija teorija je smatrala da je načelo koje je u suprotnosti saovom inkriminacijom — načelo ne bis in idem. To načelo zabranjuje da sejednom licu dva puta sudi za jedno delo. Međutim, u novijoj teoriji preovladaloje stanovište da se inkriminacijom pranja novca štiti poseban zaštitni objekat, teda se radi o potpuno odvojenoj radnji od radnje izvršenja prethodnog dela i dase princip ne bis in idem ne može isticati kao prepreka za zajednčko gonjenjeovih dela.

Što se mentalnog elementa kod ovog krivičnog dela tiče, sve konvencije kojesadrže obavezu inkriminisanja pranja novca govore o tome da se znanje da jeimovina stečena izvršenjem krivičnog dela ima izvesti iz objektivnih, faktičkihokolnosti, te da za izricanje osuđujuće presude za ovo krivično delo nijeprethodno potrebna osuđujuća presuda za prethodno krivično delo. Koliko jemoguće intervenisati zakonskim odredbama u ovom smislu odvojeno je pitanje,te je jedino sudska praksa dužna da da odgovor na to.

Kada je o sudskoj praksi reč, dolazi se do još jednog suštinskog problema uborbi protiv pranja novca. Taj problem odnosi se na veoma mali broj krivičnihpostupaka za ovo krivično delo i još manji broj presuda za to delo. svi napred iznetinavodi koji se odnose na nedostatke u samim propisima jesu samo teorijske raspravekoje mogu doprineti rešavanju problema koji nesumnjivo postoji, ali nedostatakprave sudske prakse je teško nadoknadiva šteta samom sistemu za sprečavanjepranja novca. Na osnovu podataka u posedu Uprave za sprečavanje pranja novca,u srbiji je doneta samo jedna pravnosnažna osuđujuća presuda za pranje novca,kao i jedna presuda koja je ukinuta u drugostepenom postupku. razlozi koji stojeiza takvog stanja različito se interpretiraju u različitim institucijama, dok se jedinipravi izlaz iz te situacije nalazi u adekvatnoj saradnji svih organa i njihovojkoordinaciji od strane tužioca. Vlada republike srbije donela je, na sednici održanoj25. septembra 2008. godine, Nacionalnu strategiju za borbu protiv pranja novca ifinansiranja terorizma u kojoj je prepoznat ovaj problem i preporučuju se koraci zanjegovo prevazilaženje. U toj strategiji predviđa se obrazovanje ad hoc radnih grupaza rešavanje konkretnih predmeta pranja novca i finansiranja terorizma, teuređivanje njihovog rada na način da se mogu okupiti odmah po pozivu, kao iodređivanje predstavnika (oficira za vezu) Uprave za sprečavanje pranja novca,


109


110

Ministarstva unutrašnjih poslova, Poreske policije, Uprave carina, Bezbednosno-informativne agencije i tužilaštva za rad na konkretnim predmetima.1 Iskustvo usvim državama u kojima su donošene osuđujuće presude za pranje novca pokazaloje da bez stvaranja tima zaduženog za konkretni slučaj i efikasnog vođenja tog timanije moguće doći do zadovoljavajućeg rezultata.

O pranju novca se jako puno govori kako u stručnoj, tako i u široj javnosti. Ustručnoj javnosti se nekada taj pojam želi i simplifikovati, te se tako tvrdi da je tosamo jedno krivično delo i da u Krivičnom zakoniku postoji još nekoliko stotinakrivičnih dela kojima se ne pridaje tolika pažnja. Ono što se u ovakvimslučajevima previđa jeste činjenica da bez izvršenja nekog drugog krivičnog dela,kojim je stečena neka protivpravna imovinska korist, nema ni krivičnog delapranja novca. Kako Krivičnim zakonikom krug tzv. prethodnih ili predikatnihkrivičnih dela nije ograničen, inkriminacija pranja novca postaje veoma moćnosredstvo borbe protiv svih krivičnih dela. Upravo su značaj te inkriminacije irazorne posledice koje pranje novca ima za finansijski sistem i društvo u celini,razlozi za posvećivanje velike pažnje tom problemu. s druge strane, šira javnostje takođe veoma zainteresovana za ovaj fenomen, a kao veoma zanimljiva temanaročito je privlačna časopisima željnih velikih vesti i skandala. Tako se jednavelika afera, koja je snažno potresala društvo u srbiji tokom 2003. godine,odnosila na optužbe da su određeni službenici Vlade republike srbije biliumešani u pranje novca.2 U takvim vestima i takvim časopisima pranje novca sečesto pominje u pogrešnom kontekstu, odnosno ono što se u tim člancima navodikao pranje novca to ustvari nije. Često se kao primer pranja novca navodiizvlačenje novca iz društvenih preduzeća plaćanjem fiktivnih usluga ili čak utajeporeza, pa se stiče utisak da se sve malverzacije i krivična dela čiji je predmetneka suma novca podvode pod taj pojam, što svakako nije tačno.3

Finansiranje�terorizma:�krivično�pravni�okvir

O finansiranju terorizma se nije mnogo govorilo pre terorističkih napada nasjedinjene Američke Države, 11. septembra 2001. godine. U okviru Ujedinjenihnacija je 1999. godine doneta Međunarodna konvencija o suzbijanju finansiranja

1 „Nacionalna strategija za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma”, Službeni glasnikRS, broj 89/2008.

2 radi se o tadašnjim državnim službenicima Nemanji Kolesaru i Zoranu Janjuševiću.3 Milovan Milovanović, „Pranje novca: neka otvorena pitanja”, Revija za bezbednost, broj 5,

maj 2008.

terorizma, međutim, iako je ta konvencija otvorena za potpisivanje u sedištuUjedinjenih nacija od 10. januara 2000. godine, do terorističkih napada od 11.septembra 2001. godine potpisale su je samo Velika Britanija, Bocvana, ŠriLanka i Uzbekistan, što govori o nezainteresovanosti međunarodne zajednice zaovaj fenomen u to vreme. republika srbija ratifikovala je ovu konvenciju 1. jula2002. godine.4 Krivičnim zakonikom od 1. januara 2006. godine finansiranjeterorizma inkriminisano je kao posebno krivično delo. Do tada su pravnici ovajoblik terorističke aktivnosti tumačili kao pripremnu radnju u vršenju drugihkrivičnih dela terorizma. Ta inkriminacija glasi: „Ko obezbeđuje ili prikupljasredstva namenjena za finansiranje vršenja krivičnog dela iz članova 312, 391 i392 ovog zakonika, kazniće se zatvorom od jedne do deset godina”.

Nekoliko je otvorenih pitanja u vezi sa navedenom inkriminacijom. Presvega, zahtev koji postavlja Konvencija je da krivično delo obuhvata prikupljanjesredstava koja su namenjena za izvršenje terorističkog akta, finansiranjeterorističke organizacije ili finansiranje pojedinačnog teroriste. Kada je reč oterorističkom aktu, inkriminacija iz Krivičnog zakonika se vezuje za sledećakrivična dela: terorizam, međunarodni terorizam i uzimanje talaca. Terorističkiakt u smislu Konvencije je svako delo utvrđeno sporazumima u Ankesu uzKonvenciju, a to su 13 univerzalnih sporazuma o suzbijanju terorizma —konvencija i protokola uz konvencije koje je srbija ratifikovala, kao i Izmene idopune Konvencije o fizičkoj zaštiti nuklearnog materijala iz 2005. godine,Protokol uz Konvenciju o suzbijanju nezakonitih radnji uperenih protivbezbednosti pomorske plovidbe iz 2005. i Protokol uz Protokol uz Konvencijuo suzbijanju nezakoniih radnji uperenih protiv nebezbednosti nepokretnihplatformi koje se nalaze u epikontinentalnom pojasu iz 2005. godine nisuratifikovani. Konvencija kumulativno, pored nabrajanja šta se sve smatraterorističkim aktom, nudi i jednu opštu definiciju terorističkog akta, koja glasi:„(...) bilo koje drugo delo čiji je cilj da izazove smrt ili težu telesnu povreducivila ili bilo kog drugog lica koje ne učestvuje aktivno u neprijateljstvima uslučaju oružanog sukoba, kada je svrha takvog dela, po njegovoj prirodi ili spletuokolnosti povezanih sa tim delom da zastraši stanovništvo, ili da primora nekuvladu ili međunarodnu organizaciju da učini ili da se uzdrži od činjenja nekogdela”. Pozivanjem na članove zakonika koji inkriminišu finansiranje vršenjanekoliko krivičnih dela koja nesumnjivo spadaju u skup dela terorizma učinjenje korak napred, s tim što bi inkriminacija finansiranja terorizma morala daobuhvati i druga dela koja su već propisana kao krivična dela u istom zakoniku,


111

4 Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori, broj 7/2002.

kao na primer: neovlašćeno pribavljanje i ugrožavanje bezbednosti nuklearnimmaterijama iz člana 287, ugrožavanje bezbednosti vazdušnog saobraćaja iz člana291, ugrožavanje bezbednosti vazdušnog saobraćaja nasiljem iz člana 292,otmica vazduhoplova, broda ili drugog prevoznog sredstva iz člana 293 i dr.Potrebno je, takođe, izvršiti analizu odredaba Krivičnog zakonika u ciljuutvrđivanja koja krivična dela se mogu smatrati terorističkim aktima, a koja ne,te na osnovu toga dopuniti inkriminaciju finansiranja terorizma. Taj posao nemora imati samo navedeni cilj, već bi to bilo od koristi u sveobuhvatnoj borbiprotiv terorizma.

sledeći problem je taj što Krivični zakonik ne definiše ni pojam teroriste, nipojam terorističke grupe, a potrebno je da se inkriminiše i njihovo finansiranje.Predlog zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma definiše tepojmove za potrebe tog zakona na sledeći način:

„Teroristom u smislu ovog zakona smatra se lice koje samo ili sa drugimlicima sa umišljajem:1) pokuša ili učini teroristički akt (kako je definisan istim zakonom) na bilo

koji način, neposredno ili posredno;2) podstrekava ili pomaže u izvršenju terorističkog akta;3) raspolaže saznanjem o nameri grupe terorista da izvrši teroristički akt,

doprinese izvršenju ili pomogne nastavljanje vršenja terorističkog akta sazajedničkom svrhom.Terorističkom organizacijom, u smislu ovog zakona, smatra se grupa

terorista koja:1) pokuša ili učini teroristički akt (kako je definisan istim zakonom) na bilo

koji način, neposredno ili posredno;2) podstrekava ili pomaže u izvršenju terorističkog akta;3) raspolaže saznanjem o nameri grupe terorista da izvrši teroristički akt,

doprinese izvršenju ili pomogne nastavljanje vršenja terorističkog akta sazajedničkom svrhom.“Navedene definicije mogu poslužiti u tumačenju odredaba Krivičnog

zakonika, ali ipak zbog restriktivnog tumačenja tih odredaba potrebno je izmenitisam Zakonik.

Nije neophodno da se imovina ili sredstva prikupljeni radi finansiranjaterorizma zaista upotrebe za izvršenje ili pokušaj izvršenja terorističkog akta,niti oni moraju biti povezani sa jednim konkretnim terorističkim aktom. Drugimrečima, inkriminacijom finansiranja terorizma teži se sprečavanju izvršenja


112

terorističkog akta. Tako, prikupljanje imovine korišćenjem raznih dobrotvornihorganizacija za finansiranje kampa za obuku u korišćenju oružja ili eksplozivaili bilo kakvu drugu obuku u vojnim veštinama jeste krivično delo iako aktterorizma nije izvršen, a nije ni doneta konkretna odluka o napadu na nekiobjekat. Kao i kod pranja novca, znanje da su sredstva namenjena u te svrheizvodi se iz objektivnih faktičkih okolnosti. Kada je reč o imovini namenjenojza finansiranje terorizma, bitno je istaći da ta imovina može biti stečena kakozakonitim, tako i nezakonitim putem. Bilo da se radi o imovini dobijenojprodajom narkotika na ilegalnom tržištu ili o imovini prikupljenoj krozdobrotvorne fondove, bitno je samo njeno ishodište tj. krajnja namena. Ovo jejedan od elemenata po kome se finansiranje terorizma razlikuje od pranja novca.

Kao i kod pranja novca, nedostaci u krivičnopravnom okviru mogu značajnouticati na efikasnost samog sistema za borbu protiv finansiranja terorizma, ali jemnogo važnije da se taj okvir, sa nedostacima ili ne, primenjuje u praksi. Takođe,postoji značajna razlika između činjenice da nema sudske prakse za pranje novcai činjenice da nema sudske prakse za finansiranje terorizma. Dok je manje-višesigurno da pranja novca u jednoj državi ima, te je samo pitanje da li će bitiotkrivena i procesuirana, ne može se sa takvom sigurnošću tvrditi da imafinansiranja terorizma. No ipak, nikako se ne sme smanjivati pritisak da se radii na tom planu svim sredstvima, jer posledice jednog terorističkog akta su mnogoviše zastrašujuće negoli posledice pranja novca.

Prevencija�pranja�novca�i�finansiranja�terorizma

Pravni okvir u republici srbiji koji se odnosi na preventivne mere u borbiprotiv pranja novca i finansiranja terorizma evoluirao je od Zakona o sprečavanjupranja novca iz 2001. godine, preko istoimenog zakona iz 2005. godine, koji jedoneo niz izmena u taj sistem, do Zakona o sprečavanju pranja novca ifinansiranja terorizma, koji je Vlada republike srbije utvrdila kao predlog iprosledila Narodnoj skupštini krajem septembra meseca 2008. godine i koji bitrebalo da bude usvojen do kraja iste godine. Primetna je veoma dinamičnazakonodavna aktivnost na ovom planu, što je posledica više razloga. Prvi razlogogleda se u takođe veoma dinamičnoj aktivnost međunarodnih organizacija nadonošenju standarda od međunarodnog značaja. Nakon donošenja Zakona iz2001. godine, koji je bio prvi takav propis kod nas i već na samom početku svogživota postao prevaziđen, nastala je potreba donošenja zakona koji bi biousklađen, pre svega sa tada važećom Drugom direktivom Evropske unije idrugim standardima, ali i sa novim iskustvima koje je stekla kratkoveka savezna


113

komisija za sprečavanje pranja novca. Zbog poznatih političkih previranja(raspad državne zajednice srbije i Crne Gore, ubistvo premijera Zorana Đinđića,raspuštanje Narodne skupštine i raspisivanje izbora itd.) taj zakon je, iako izrađenveć u prvoj polovini 2003. godine, dugo čekao na usvajanje, te je donet tek udecembru 2005. godine. Pred sam kraj 2005. godine doneta je i Treća direktivaEU o sprečavanju zloupotrebe finansijskog sistema u svrhe pranja novca ifinansiranja terorizma, a neposredno pre toga je izmenjeno i Četrdeset preporukaFATF koje se smatraju jednim od najvažnijih standarda u ovoj oblasti. Drugirazlog dinamičnosti pomenute aktivnosti jeste zasigurno evolucija sistema usrbiji i sticanje novih znanja o ovom problemu, kako kod državnih organa, takoi kod obveznika. srbija se po tome ne izdvaja od drugih zemalja, posebnozemalja u regionu. Na primer, slovenija je od 1995. kada je donela prvi Zakono sprečavanju pranja novca do 2007. godine, kada je donet važeći zakon, istipropis menjala četiri puta, dok je Crna Gora isto uradila tri puta za četiri godine.

Predlog zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma usklađenje sa pomenutim međunarodnim standardima i propisuje sledeće preventivnemere: 1) identifikaciju klijenata kod obveznika prilikom uspostavljanjaposlovnog odnosa, bilo da se radi o otvaranju računa ili nekom drugom odnosu;2) verifikaciju identiteta klijenata iz nezavisnih i verodostojnih izvora, kao štosu lični dokumenti za fizička lica ili izvodi iz registra za pravna lica; 3)utvrđivanje i proveru identiteta stvarnih vlasnika klijenata ili novca koji jepredmet poslovnog odnosa (Mora se saznati ko je vlasnik pravnog lica ili ko imastvarnu kontrolu nad pravnim ili fizičkim licem koje posluje preko finansijskeinstitucije.); 4) prikupljanje informacija o poslovnim i drugim aktivnostimaklijenta i nameravanom obimu i načinu poslovanja kod finansijske institucije(Drugim rečima, ne sme biti iznenađenja za finansijsku instituciju u pogleduposlovanja klijenta. svako odstupanje od uobičajenog obima i načina poslovanjamora biti razlog za oprez i pokretanje drugih mehanizama takođe predviđenihtim zakonom.); 5) praćenje poslovanja klijenta sa povećanom pažnjom jenajvažniji od tih mehanizama. Klijent koji ima uobičajene transafere u iznosuod na primer 5000 evra nedeljno, a nakon godinu dana počne da daje naloge zatransfer pet miliona evra mora biti smešten u poseban skup klijenata čije seposlovanje prati sa posebnom pažnjom. Na osnovu tako obavljenog posla moguse otkriti transakcije koje vredi prijaviti Upravi. Navedene mere spadaju u korpusmera poznavanja stranke i njenog poslovanja (costumer due diligence), a imajuza cilj otklanjanje rizika od pranja novca i finansiranja terorizma prisutnih kadafinansijska institucija, a samim tim i nadležni državni organi u kasnijim fazama,


114

nemaju mogućnost da znaju ko vrši transakciju i ko je vlasnik novca koji kružiu finansijskom sektoru.

Prijavljivanje Upravi transakcija i lica je, pored mera poznavanja stranke injenog poslovanja, jedna od dve centralne obaveze i preventivne mere koje se vršekod obveznika. Banke i drugi obveznici dužni su da prijavljuju transakcije koje zapredmet imaju gotov novac, kao i transakcije i lica za koje postoji osnovi za sumnjuda su povezani sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma. U vezi s tim, posebnoje važno imati na umu da prijavljivanje Upravi gotovinskih transakcija u iznosuod 15 000 evra ili više nije centralna tema kada se govori o borbi protiv ovih oblikakriminala, niti je najvažnija obaveza banaka i drugih obveznika. Mnogo važnijaobaveza i suština celokupnog rada obveznika, od utvrđivanja i provere identitetaklijenta, preko utvrđivanja stvarnog vlasnika do praćenja poslovanja klijenta saposebnom pažnjom, jeste otkrivanje neuobičajenih obrazaca ponašanja klijenta,te otkrivanje sumnjivih transakcija i njihovo prijavljivanje Upravi. To je tema nakoju bi morali da se koncentrišu svi učesnici u delu sistema koji se baviprevencijom pranja novca i finansiranja terorizma. Prijavljivanje gotovinskihtransakcija je neophodno kada se sistem rađa i započinje svoj život, a to posebnovaži za finansijsko-obaveštajnu službu koja je deo tog sistema. Iskustvo drugihzemalja, kao i iskustvo srbije uostalom, pokazalo je da odmah po donošenjuzakona o sprečavanju pranja novca banke i drugi obveznici jednostavno nisuspremni ni sposobni da otkriju i prijave prave transakcije koje bi mogle da imajuveze sa pranjem novca. U tim slučajevima, takođe mlade finansijsko-obaveštajneslužbe moraju imati materijal da započnu svoj rad i opravdaju svoju ulogu usistemu, te se njima po automatizmu prijavljuje polaganje, zamena i podizanjegotovog novca koji prelazi određene iznose. Međutim, i to je jedna vrstapojednostavljivanja stvari koje je neophodno na početku stvaranja sistema za borbuprotiv ovih oblika kriminala jer je baratanje gotovim novcem jedan odnajjednostavnijih metoda prve faze tog procesa — faze ulaganja prljavog novca usistem, a ujedno najlakše ju je i otkriti. Prijavljivanje gotovinskih transakcija, sdruge strane, nikako ne treba posmatrati kao nevažnu temu, posebno u državamau kojima je takozvana keš ekonomija dominantna, kakav je slučaj u srbiju.smanjivanje obima gotovog novca koji cirkuliše u državi, a samim tim iumanjivanje rizika koji neminovno proističu iz nemogućnosti da se takvi tokovidrže pod kontrolom, je cilj koji se želi postići novom odredbom sadržanom uPredlogu zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma u članu 36,a to je zabrana plaćanja za robu i usluge u gotovom novcu u iznosu od 15 000 evraili više. stupanjem na snagu tog zakona takva plaćanja moraće da se vrše prekobanaka ili drugih finansijskih institucija gde se preventivne mere vrše na manje-


115

više zadovoljavajuć način. Naravno, uspeh takve odredbe u praksi zavisiće odadekvatne primene, koja će opet zavisiti od efikasne kontrole stavljene timpredlogom u nadležnost tržišne inspekcije i Poreske uprave.

Zablude u praksi postoje i u vezi sa prijavljivanjem transakcija. Transakcijei lica za koja se sumnja da su u vezi sa pranjem novca i finansiranjem terorizmaUpravi prijavljuju banke i drugi obveznici. Uprava, kao finansijsko-obaveštajnaslužba, nije nadležna za primanje takvih prijava od građana i za postupanje satim prijavama. Prijave za pranje novca ili finansiranje terorizma, kao i za svakodrugo krivično delo, podnose se policiji ili tužilaštvu koji u svoju istragu, ako tosmatraju potrebnim, mogu uključiti i Upravu na osnovu navedenog zakonskogovlašćenja dajući inicijativu za proveru svih transakcija ili lica za koje se sumnjada su u vezi sa pranjem novca.

Posebno važne odredbe propisane Predlogom novog zakona i tiču sepreventivnog dela sistema odnose se na prijavljivanje prenosa preko državnegranice gotovog novca ili drugih prenosivih sredstava plaćanja, kao što sumenice, čekovi itd. u iznosu od 10 000 evra ili više. Do donošenja tog zakona,kontrola prenosa gotovog novca oslanjala se na propise o deviznom poslovanjukoji za cilj imaju zaštitu finansijskog sistema države i zabranjuju iznošenjegotovog novca iz države u propisanim iznosima, s tim da je unos novcaneograničen. Na osnovu Predloga zakona ta obaveza se više ne vezuje za propiseo deviznom poslovanju, već će svako lice koje prelazi državnu granicu biti dužnoda popuni formular koji će mu biti dostupan na tom prelazu i u njemu navedepodatke o sebi i novcu koji prenosi. Uprava carina će primenjivati sve merecarinskog nadzora koje joj stoje na raspolaganju u cilju kontrole poštovanja oveobaveze; za svako propuštanje prijavljivanja tih sredstava ili pogrešnoprijavljivanje istih propisana je prekršajna sankcija, a ta se sredstva morajuprivremeno oduzeti dok se sankcija ne izrekne.

Donošenje zakona kojim se propisuju preventivne mere u borbi protiv pranjanovca jeste veoma značajan korak napred u toj borbi. samo donošenje zakonatj. samo njegovo postojanje odvratiće mnoge kriminalce od pranja novca,međutim ne zadugo. Implementacija takvog zakona, koji sadrži mnogo detalja imnogo obaveza za veliki broj subjekata, neuporedivo je teži zadatak. Efikasnaimplementacija zakona u bankarskom sektoru, kada je bude, takođe će bitiefikasna jedno vreme, jer pranje novca kroz bankarski sektor jestenajjednostavnije. No, prljav novac će se vrlo brzo preseliti u druge sektore zakoje će se pokazati da ne primenjuju zakon. slično iskustvo ima i srbija. PrimenaZakona o sprečavanju pranja novca može se oceniti kao vrlo efikasna samo ubankarskom sektoru. Primena tog zakona kod osiguravajućih društava,


116

brokersko-dilerskih društava i drugih finansijskih institucija kao što su davaocifinansijskog lizinga je na putu da postane efikasna, dok se za neke drugeobveznike, kao što su advokati ili agencije za posredovanje u prometu nekretnina,ne može reći ni da su otpočeli rad na tom planu.

Ako se posmatraju razlozi zbog kojih obveznici izvršavaju obaveze izZakona o sprečavanju pranja novca, ističu se dva osnovna. Prvi je očuvanjereputacije ili dobrog ugleda kako same institucije tako i celokupnog sektora kometa institucija pripada. Drugi je strah od sankcija. Ako se posmatra iskustvo uprimeni Zakona o sprečavanju pranja novca u srbiji, više je nego jasno da u tompogledu preovladava strah od sankcija. Uprava za sprečavanje pranja novca jedo sada najviše izveštaja primila od banaka, dok su drugi obveznici tu obavezumanje više zanemarivali. Kada se zna da se adekvatna kontrola primene ovogzakona vrši jedino u bankarskom sektoru, te da su sankcije zbog kršenja togzakona izrečene samo bankama, zaključak je jasan. Narodna banka srbije jeveoma aktivna kada se radi o kontroli banaka i ovlašćenih menjača, ali se takontrola ne vrši u sektoru osiguranja ili kod penzionih fondova. Takođe,Komisija za hartije od vrednosti vrši kontrolu kod dilersko-brokerskih društava,mada se ta aktivnost ne može oceniti kao intenzivna s obzirom na to da su dosada izvršene ukupno tri kontrole u tom sektoru, te da je isto toliko zapisnika oizvršenoj kontroli dostavljeno Upravi. svi drugi obveznici za sada nisu imaliposla sa kontrolnim mehanizmom, pa je to i osnovni razlog zbog čega se zakonu tim sektorima ne primenjuje na zadovoljavajući način.

Jačanje svesti i znanja kod različitih učesnika u sistemu za borbu protivpranja novca i finansiranja terorizma pojavljuje se, takođe, kao uslov bez kogase ne može u razvoju sistema i postizanju boljih rezultata u ovoj oblasti.Međutim, to je uvek lako reći, a vrlo teško izvesti, pre svega zbog nedostatkamaterijalnih i drugih uslova za obuku svih učesnika u sistemu, počev odobveznika, kojih je nekoliko hiljada, preko zaposlenih u organima za nadzorprimene zakona, do zaposlenih u finansijsko-obaveštajnoj službi, policiji,tužilaštvu, sudovima i drugim organima koji imaju svoju ulogu u sistemu(Uprava carina ili Poreska uprava).

Usvajanjem Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma velikideo posla na zaokruživanju pravnog okvira u pogledu preventivnih mera bićezaokružen. Međutim, ostaje još mnogo posla da se uradi, počev od primene togzakona do donošenja drugih zakona. Potrebno je što pre usvojiti Zakon orepresivnim merama koje se sprovode na osnovu relevantnih rezolucija savetabezbednosti Ujedinjenih nacija, kojim će se urediti zamrzavanje imovine licimakoja su kao teroristi ili njihovi finansijeri označeni rezolucijama saveta bezbednosti


117

UN broj 1267 i 1373. Potrebno je zatim što hitnije izmeniti Zakon o platnomprometu ili drugi relevantni zakon, kako bi se na adekvatan način uredili elektronskitransferi novca zahtevom finansijskim institucijama da u porukama koje po praviluprate elektronske transfere novca navode osnovne podatke o pošiljaocu tih sredstava,te ako ti podaci nisu prisutni odbijaju prijema i vraćaju ta sredstava finansijskojinstituciji koja ih šalje. Neophodno je što pre učiniti napore kako bi se analiziralostanje u vezi sa nedobitnim nevladinim organizacijama i mogućim rizicima njihovezloupotrebe u svrhe pranja novca i, pre svega, finansiranja terorizma. Analiza stanjapotrebna je i na planu neformalnih oblika prenosa novca, pošto ne postojecentralizovani podaci o mogućem postojanju mreža za prenos novca poput tzv.havale, njihovoj mogućoj povezanosti sa pojedinim etničkim zajednicama u srbiji(primer kineske zajednice) i rizicima od pranja novca i finansiranja terorizma. Listaaktivnosti koje se moraju preduzeti ovim nije iscrpljena.

Uprava�za�sprečavanje�pranja�novca�kao�finansijsko-obaveštajna�služba�Srbije

Finansijsko-obaveštajna služba (eng. financial inteligence unit) je generičkoime za državne organe koji se osnivaju širom sveta a čije su osnovne funkcije:prikupljanje podataka o mogućim slučajevima pranja novca i finansiranjaterorizma od finansijskih institucija i nekih nefinansijskih profesija, čuvanje tihpodataka i informacija, njihova analiza i prosleđivanje rezultata te analizenadležnim organima, policiji i tužilaštvu pre svega. Prve finansijsko-obaveštajneslužbe obrazovane su ranih devedesetih godina dvadesetog veka i u okviru svojenadležnosti imale su ove funkcije s tim da je ubrzo u krug ovih osnovnihnadležnosti ušlo i traženje dodatnih podataka od obveznika i drugih državnihorgana. Navedene četiri funkcije imaju sve finansijsko-obaveštajne službe nasvetu i to je minimum poslova koje moraju obavljati. Vremenom su ove služberazvijale i druge uloge, te postoje neke koje u svom delokrugu nadležnosti imajui funkciju nadzora nad primenom Zakona o sprečavanju pranja novca ili nekedruge. Takođe, razvili su se i različiti modeli organizovanja ovih službi.Takozvani administrativni model preovladava među članicama Egmont grupe,međunarodne organizacije koja okuplja finansijsko-obaveštajne službe iz celogsveta i koja od maja 2008. godine broji 108 članica. Oko 65% svih ovakvih službiobrazovano je u okviru ministarstva finansija ili centralne banke ili kao posebanorgan, što ih čini administrativnim u ovom smislu; oko 30% obrazovano je uokviru policije, dok je ostalih 5% obrazovano u okviru tužilaštva ili je usvojenhibridni model koji sadrži osobine više drugih modela.


118

Finansijsko-obaveštajna služba republike srbije obrazovana je prvobitno kaosavezna komisija za sprečavanje pranja novca, s tim da poslove iz svojenadležnosti nikada nije vršila u Autonomnoj pokrajini Kosovo i Metohija i u CrnojGori. savezna komisija počela je da radi 1. jula 2002. godine, a imala je četiričlana i predsednika komisije. Donošenjem Ustavne povelje državne zajednicesrbije i Crne Gore nadležnosti te komisije prenete su na republički nivo i to uMinistarstvo finansija i ekonomije. Promenjeno je i ime te službe u Uprava zasprečavanje pranja novca organizovane kao jedan od sektora u okviru togministarstva. Takva organizacija donela je neke probleme u vezi sa interpretacijompojma nezavisnosti, autonomije ili sprečavanja uticaja na finansijsko-obaveštajnuslužbu, što je jedan od osnovnih međunarodnih standarda kada je reč o ovimslužbama. Ukoliko finansijsko-obaveštajna služba nema zaseban budžet ili akosama ne donosi odluke o trošenju sredstava koja su joj dodeljena, ali i ako svedruge uobičajene i svakodnevne odluke mora donositi neko izvan te službe, rađase navedeni problem. Međutim, u praksi ta služba je funkcionisala kao zasebanorgan u okviru Ministarstva finansija. Formalni problem u vezi sa samostalnošćutog organa rešen je donošenjem Zakona o sprečavanju pranja novca u decembru2005. godine, kojim se Uprava za sprečavanje pranja novca obrazuje kao posebanorgan u okviru Ministarstva finansija.

Što se tiče nadležnosti Uprave, pored već pomenute četiri osnovnenadležnosti, Uprava ima ovlašćenje da izda nalog finansijskoj instituciji da pratisve transakcije koje se vrše preko jednog ili više računa označenih u tom nalogu,te da se o svakoj takvoj transakciji, pre njenog izvršenja, obavesti Uprava. Poredtoga, Uprava može da obustavi izvršenje transakcije na 72 sata, s tim da ako tajrok pada u neradne dane, može se posebnim nalogom produžiti za dodatnih 48sati. Na osnovu ovih odredaba Uprava može naložiti banci da prati finansijskuaktivnost jednog ili više klijenata, te ako postoje razlozi za hitno postupanje idovoljno razloga za sumnju, može zamrznuti konkretnu transakciju koju je bankaprijavila. Nadležni istražni sudija imaće 72 sata od tog trenutka da donese naredbuo privremenom oduzimanju protivpravne imovinske koristi i preduzme drugemere koje su potrebne za efikasan krivični postupak za navedena krivična dela.

Posebno važna odredba Zakona jeste ona koja nabraja organe koji mogu datiinicijativu Upravi da proveri sva lica i sve transakcije za koje postoji osnova zasumnju da su u vezi sa pranjem novca. Takva odredba nije propisana ukonvencijama koje se bave ovom materijom ili u drugim dokumentima koji sesmatraju standardnim u ovoj oblasti, ali je veoma korisna u praksi. Iako sunadležnosti finansijsko-obaveštajne službe ograničene na analizu sumnjivihtransakcija prijavljenih od strane banaka ili drugih finansijskih institucija, sigurno


119


120

je dobro ne zatvarati vrata inicijativama sa druge strane, te dati mogućnostPoreskoj upravi, policiji ili nekom drugom organu da, kada otkriju neke okolnostikoje mogu biti povezane sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma, pokrenumehanizam prikupljanja svih zakonom propisanih podataka i iniciraju postupakanalize u Upravi. Međutim, ova odredba može da bude mač sa dve oštrice.Široko tumačenje ove odredbe pretvara finansijsko-obaveštajnu službu umehanizam za zaobilaženje zakonskih rešenja sadržanih u Zakoniku o krivičnompostupku na taj način što će drugi organi tražiti od nje da prikupi podatke koji suim potrebni u otkrivanju i procesuiranju drugih krivičnih dela. Finansijsko-obaveštajna služba može da traži podatke i informacije od finansijskih institucijai bez naredbe istražnog sudije ili tužioca, u zavisnosti od pravnog sistema, dokpolicija ili drugi organi to ne mogu. Ovakvo rešenje izaziva i određenu pozornostsa stanovišta zaštite ljudskih prava. Zbog toga su ovlašćenja ovakvih službi, kojasu veoma snažna, strogo ograničena na slučajeve pranja novca ili finansiranjaterorizma, a takva je situacija i u zakonodavstvu republike srbije.

U srbiji, kao i u mnogim drugim državama, finansijsko-obaveštajna službapreuzima ulogu koordinatora u sistemu za borbu protiv ovih oblika kriminala. Udržavama koje su među prvima inkriminisale pranje novca i u kojima se sistemrazvija poslednjih petnaest do dvadeset godina u centru sistema su se nalaze različitiorgani poput ministarstva finansija, centralne banke, tužilaštva ili ministarstvapravde. U državama koje su kasnije započele kreiranje sistema, među kojima susrbija i sve države u regionu, taj sistem je počeo svoj život donošenjem zakona osprečavanju pranja novca i istovremeno obrazovajem finansijsko-obaveštajneslužbe koja preuzima na sebe ulogu vodeće institucije u tom sistemu i istovremenoulogu koordinatora u unapređivanju tog sistema. Komitet saveta Evrope, koji sebavi procenom mera i radnji koje države preduzimaju na planu sprečavanja pranjanovca i finansiranja terorizma – MONEYVAL, navedenu je činjenicu prepoznaou Izveštaju o prvom krugu evalaucije sistema u srbiji izvršenoj u oktobru 2003.godine. Taj izveštaj je usvojen na redovnom zasedanju MONEYVAL-a u januaru2005. godine. U njemu stoji sledeće: „Generalno gledano, finansijsko-obaveštajnaslužba republike srbije ostavlja pozitivan utisak veoma aktivne institucije kojapostepeno postaje centar i vodeća snaga sistema za sprečavanje pranja novca usrbiji”.5 s druge strane, ovakve konstatacije mogu da dovedu do jedne vrstepojednostavljivanja problema, a to je mišljenje da je dovoljno obrazovati jedandržavni organ, na način kako to zahtevaju međunarodni standardi, te da će taj organ

5 “First round evaluation report on serbia and Montenegro”, summary, The Council of Europe,strasbourg, 2005, www.coe.int/t/dghl/monitoring/moneyval/Evaluations/round1-2/MONEYVAL(2005)2summ-sEr_en.pdf, p. 4.

biti nadležan da reši probleme na tom planu. Uprava za sprečavanje pranja novcajedini je organ koji u svom nazivu eksplicitno sadrži reči pranje novca, te se vrločesto u javnosti mogu čuti komentari u kojima se tvrdi da je obrazovana Upravaza sprečavanje pranja novca, pa da ona treba i da spreči pranje novca. Podsprečavanjem se u takvim komentarima podrazumeva sve od otkrivanja pranjanovca, hapšenja učinilaca do izricanja presuda. Takav pristup zasigurno ne možedoneti nikakav pomak napred u borbi protiv pranja novca. Bez postojanja sistemasa tačno određenim ulogama i odgovornostima neće ni biti rezultata.

Često pominjan i svakako nesumnjiv problem je privatizacija i mogućnostlegalizacije prljavog novca kroz kupovinu društvenih preduzeća. Međutim, kadase govori o tom problemu, mogu se čuti ili pročitati komentari da je proverakapitala koji služi za privatizaciju zadatak Uprave za sprečavanje pranja novca.To se može čuti i od pojedinih eksperata koji često istupaju, te se javnost kojaima poverenja u te analitičare i komentatore može dovesti u zabludu. sličanproblem se javlja i kod tvrdnji da se na osnovu Zakona o sprečavanju pranjanovca vrši provera porekla novca koji je predmet transakcija u iznosu od 15 000evra ili više, što je limit koji je propisan tim zakonom za obavezu identifikacijeklijenata i prijavljivanje gotovinskih transakcija. Zakon o sprečavanju pranjanovca nije zakon o proveri porekla novca, a informacije o poreklu novca iliimovine koji su predmet transakcija pominje samo kod obaveze banke ili drugogobveznika da prikupe te informacije ako posumnjaju da se u vezi sa transakcijomili licem koje vrši tu transakciju radi o pranju novca. Drugim rečima, ne možese proveravati poreklo novca niti preduzimati druge mere dok ne postoji nekiosnov za sumnju da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma.

MONEYVAL je zakazao novi, treći krug procene sistema za borbu protivpranja novca za februar 2008. godine. Za razliku od prvog kruga procene, novaprocena vrši se na osnovu nove metodologije koju su zajednički usvojili FATF,svetska banka, Međunarodni monetarni fond i savet Evrope, Ova procena jemnogo detaljnija i zahteva mnogo dublju analizu sistema, a postavljeni su i mnogostrožiji kriterijumi za ocenu tog sistema. Ostaje da se vidi kako će republika srbijaproći ovaj test, posebno imajući u vidu da se dobri rezultati nekada i ne vide i daje potrebno umeće i mnogo zalaganja da bi se pokazali na pravi način.

Zaključak

Cilj ovog teksta nije samo da opiše iskustva u postavljanju sistema zasprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma u republici srbiji, već još višeda ukaže na neke prisutne probleme zbog kojih se taj posao relativno sporo


121

odvija. Problemi proizlaze iz robusnosti sistema koji se teži uspostaviti, što traživreme i posvećenost, ali ponekad i iz nerazumevanja koliko takav sistem možeda pomogne u borbi protiv kriminala, šta taj sistem sve podrazumeva i kojeučesnike obuhvata. Iskustva srbije u kreiranju tog sistema ne razlikuju se mnogood iskustava drugih država. svaka država koja je ušla u taj obiman posao moralaje da prođe kroz sve teškoće kroz koje prolazi i naša zemlja. Takođe, nigde nasvetu taj sistem nije doveden do perfekcije, a to je jedan od razloga zašto semeđunarodne organizacije aktivno bave ovim problemom i kroz međusobneprocene sistema i kroz takozvani „pritisak jednakih” kojim teže da usklade tesisteme. republika srbija je deo tog procesa i svakako nije na začelju, ali s drugestrane, još mnogo posla ostaje da se uradi.

Literatura

1. “First round evaluation report on serbia and Montenegro — summary”, Internet,http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/moneyval/Evaluations/round1-2/MONEYVAL(2005)2summ-sEr_en.pdf.

2. „Krivični zakonik republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 88/05 i 107/05.3. „Nacionalna strategija za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma”, Službeni

glasnik RS, br. 89/08.4. „Predlog zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma”, Internet,

http://www.apml.org.rs/index.php?option=com_remository&Itemid=10&func=startdown&id=39&lang=rs.

5. „Zakon o sprečavanju pranja novca”, Službeni glasnik RS, br. 107/05 i 117/05.6. „Zakon o sprečavanju pranja novca”, Službeni list SRJ, br. 53/01.

FINANCIAL INTELLIGENCE IN sErBIA: EXPErIENCEs sO FAr AND rOLE IN THE CrIMINAL JUsTICE sYsTEM

serbian legal framework for the prevention of money laundering and financing ofterrorism had evolved from the Law on the Prevention of Money Laundering, enactedin 2001, which criminalized money laundering in a manner that was incompatible withinternational standards, thus failing to provide an appropriate basis for fighting this typeof crime, into the Criminal Code that came into force in 2006, where money launderingwas criminalized in keeping with international standards. Problems related to criminalprocedure mostly occurred due to a small number of criminal prosecutions of moneylaundering cases. reasons for this are interpreted differently by different institutionsand the only way out of this situation is proper cooperation among all relevant agencies


122

and their coordination by the prosecutor’s office. Evolution of the legal framework forthe prevention of money laundering started following the adoption of the Law on thePrevention of Money Laundering in 2001 and subsequently in 2005. The serbiangovernment determined a draft Law on the prevention of money laundering, whichcontained new provisions that were in compliance with the Third EU Directive onMoney Laundering and also prohibited cash payments of goods and services over15,000 euros, etc. The director of the Administration for the Prevention of MoneyLaundering has set up a working group to prepare a draft National strategy forCombating Money Laundering and Financing of Terrorism, which, inter alia, proposedestablishment of various task forces to deal with specific cases of money laundering,including appointment of liaison officers from the police and anti-money launderingAdministration in order to coordinate work on particular cases. Various serbianinstitutions are involed in the system of combating money laundering and financing ofterrorism, with the Administration for the Prevention of Money Laundering as the maincoordinating body. This Administration is serbia’s Financial Intelligence Unit (FIU)has been organised as a separate entity within the Ministry of Finance, and as suchbelongs to the classical administrative type of FIUs. Banks and other obligors referredto in the Law on the Prevention of Money Laundering are obliged to report to theAdministration suspicious transactions, including cash transactions over a certain limit.Only a few transactions were reported during the first year of operation, but their numberincreased significantly in subsequent years. such headway was made due to improveddata reception mechanisms and tightened supervision by the National Bank of serbiaand securities Commission. Other supervisory bodies have not yet joined the system,which is why most obligors have been rather inert. The Administration analyzes datasupplied by obligors, together with data supplied by other government agencies, andthen reports its findings to the police, prosecutor’s office or other relevant lawenforcement agencies. Data exchange has also been improving steadily with a constantincrease in professional experience of those involved in the system of combating moneylaundering and financing of terrorism. Further raising of awareness of everyone involvedin the system, coupled with continuous training, is a conditio sine qua non for systemdevelopment and improved performance in this field.


123

Treći deo

Sistem institucija protiv organizovanog kriminala

* Autorka je tužilac Apelacionog javnog tužilaštva u Beogradu.

127

ULOGA JAVNOG TUŽIOCA U BORBI PROTIV ORGANIZOVANOG KRIMINALA

Jasmina Kiurski*

APstrAKt

Autorka u radu analizira značaj uloge javnog tužilaštva u republici srbijiu borbi protiv organizovanog kriminala, sa posebnim fokusom narazmatranje položaja i ovlašćenja specijalnog tužilaštva za organizovanikriminal. U tekstu se razmatraju specifičnosti Zakona o organizaciji inadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala iodredbe sadržane u Zakoniku o krivičnom postupku koje se odnose naspecijalno tužilaštvo. Autorka analizira proširena ovlašćenja specijalnogtužioca u postupku za krivična dela organizovanog kriminala u kontekstuuvođenja modela tužilačke istrage. Osnovni nedostatak krivičnopravnihpropisa o organizovanom kriminalu je njihova neodređenost, terminološkaneusklađenost i međusobna protivurečnost, posebno kada je u pitanjudefinisanje pojma organizovanog kriminala, kriminalne organizacije iorganizovane kriminalne grupe i druge organizovane grupe. Autorkazaključuje da nedostatke treba otkloniti donošenjem novog Zakona,odnosno izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku.Ključne reči: organizovani kriminal, organizovana kriminalna grupa,specijalni tužilac, otkrivanje, suzbijanje, zakoni, konvencije.

transnacionalni organizovani kriminal, mafija, korupcija i terorizam suizrazi koji se sve češće, ako ne i redovno, čuju u stručnim i javnim raspravama,političkim debatama, svim vidovima medija, pa i među građanima, i svi onizajedno ukazuju na opasnost i težinu ovog oblika kriminala koji razaraekonomsku, moralnu i političku moć države i društva, a da pri tom niko nedaje konkretan odgovor na pitanje šta je to uopšte organizovani kriminal, kojisu njegovi uzroci i, u skladu sa tim, koje mere preduzeti u cilju efikasnogsuzbijanja organizovanog kriminala.

Cilj ovog rada je da pravnom analizom odredaba zakona koji regulišuoblast organizovanog kriminala pokuša da da odgovor na neka od postavljenihpitanja. stoga je možda najbolje poći od jezičkog tumačenja izrazaorganizovani kriminal. Organizovanje (grč. organon, nlat. organisatio) značipravljenje, stvaranje oranizacije. Organizacija pak, (nlat. organisatio) značispajanje pojedinačnih delova u celinu, tako da ta celina bude sposobna zaživot, organizovanje, ustrojstvo, uređenje, udruženje. I konačno, organizator(nlat. organisator) je ustrojilac, onaj koji (ume da) organizuje, uređivač,osnivač (ili tvorac) organizacije.1 Pravilnim tumačenjem izraza organizacija iorganizator, možemo zaključiti, ali ne i pravno definisati, da organizovanikriminal pretpostavlja visok stepen organizovanja grupe ljudi koja se udružujeda bi vršila krivična dela i na čijem čelu se nalazi organizator koji postavljaciljeve i nameće jasna pravila ponašanja za svakog člana grupe. tokom daljegizlaganja ovog rada uočićemo da je ova konstatacija veoma bliska pravnojdefiniciji organizovanog kriminala.

Istorijski posmatrano organizovani kriminal predstavlja poseban oblikprofesionalnog kriminaliteta koji se razvio naročito u ekonomski razvijenimzemljama u dvadesetom veku. to su posebne, čvrsto organizovane grupekriminalaca koje deluju uglavnom duži niz godina na osnovu sopstvenih normi,standarda ponašanja i shvatanja o vrednostima, što im omogućava da uspešnijevrše kriminalnu delatnost. Kriminalci, prostitutke i drugi pripadniciantisocijalnih, društveno nepriznatih grupa, takođe imaju svoj moral i etičkapravila različita od opšte prihvaćenih pravila za regulisanje osnovnih odnosameđu članovima društva ili određene grupe ljudi (npr. porodični moral,profesionalni, lekarski itd.) što ne umanjuje njihov značaj. Naprotiv, njihov morali etička pravila mogu biti mnogo stroži od morala društva, a članovi ovakvihgrupa su mnogo rigidniji u primeni svojih pravila, odnosno u sankcionisanjunjihovog kršenja. Istovremeno, brojne promene na društvenom makro planu,kao što su: ekonomska i politička kriza društva, izmena vrednosnog sistemapraćenog opštim padom morala, socijani problemi, korupcija i neprilagođenostnovim društveno-političkim, ekonomskim i svojinskim uslovima utiču posrednona funkcionisanje organizovanog kriminala.

Za rad kriminalnih grupa karakteristična je čvrsta organizovanost ihijerarhijska struktura. Odnosi u okviru organizacije odvijaju se uz strogudisciplinu, poslušnost i ličnu lojalnost, koja dolazi do izražaja utoliko više štoje kriminalna grupa čvršće organizovana i jače integrisana. Ove organizacije

Jasmina Kiurski

128

1 Milan Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, Prosveta, Beograd, 1980, str. 639.

se odlikuju velikom operativnošću i sposobnošću brzog premeštanja svojeaktivnosti na brojna udaljena mesta u drugim državama. Polje delovanjanjihove aktivnosti je veoma široko, s tim što se ono javlja po pravilu u oblikuuske specijalizacije; jedne organizacije se bave organizovanjem prostitucije,druge krijumčarenjem opojnih droga, treće trgovinom ljudima itd. Kriminalneorganizacije se u obavljanju svojih aktivnosti služe svim sredstvima —podmićivanjem, pretnjom, zastrašivanjem, političkim vezama i sl. kako bipostigle svoje ciljeve i onemogućile funkcionisanje zakonitih mehanizamajedne države. U tom cilju, one su često tesno povezane upravo sa licima kojaprimenjuju zakon ili politički uticajnim ljudima, što im daje velike prednostiu odnosu na druge izvršioce krivičnih dela koji nemaju takve saradnike izaštitnike. Ovaj vid saradnje sa predstavnicima legalne vlasti jedne zemlje jespecifičnost organizovanog kriminala koja otežava njegovo otkrivanje. stogase kriminalne organizacije često dogovaraju i vode koordinirane akcije protivsnaga organizovanog društva, ali, isto tako, oni često vode suparničke borbeizmeđu sebe kako bi obezbedili mesto lidera. U oba slučaja se koriste svimsredstvima i metodama (od pretnji, ucenjivanja, pa do ubistva pojedinca iličlana njegove/njene porodice), tako da nije ništa neobično da se član nekekriminalne organizacije, koji je lišen slobode i protiv koga se vodi krivičnipostupak, znatno više plaši osvete svoje „braće” ako progovori, nego reakcijedruštva u smislu izricanja krivične sankcije za izvršeno krivično delo. Ovovaži stoga što se krupni poslovi, koji donose izuzetno velike novčane dobiti,mogu sprovesti samo pomoću pretnje, ucene, nasilja i korumpiranja.

Organizovani kriminal uzima u poslednje vreme veoma široke razmere, takoda skoro nema države u kojoj ne deluje neka od kriminalnih organizacija.Dodatan problem predstavljaju tzv. zločinci u belim okovratnicima, kojipripadaju višim odnosno vladajućim slojevima društva i samim tim imaju znatanuticaj na zbivanja u političkom i društvenom životu zemlje.2 Imajući u vidustrukturu organizovanog kriminala, njegovu kompleksnost i rasprostranjenost,postavlja se pitanje organizacije države i njene spremnosti da se suprotstavi

Uloga javnog tužioca u borbi protiv organizovanog kriminala

129

2 Većina naših autora smatra da je za postojanje organizovanog kriminaliteta nužna njegovaveza sa državom i njenim organima, odnosno stvaranje određenog uticaja u političkim iprivrednim stukturama. tako Đorđe Ignjatović definiše organizovani kriminalitet kao vrstuimovinskog kriminaliteta koju karakteriše postojanje kriminalne organizacije koja obavljakontinuiranu privrednu delatnost, koristeći pri tome nasilje i korupciju nosilaca vlasti. PremaDobrivoju radovanoviću, organizovani kriminalitet po definiciji mora biti u sprezi sdržavom i ne može postojati bez saradnje s vlastima, dok Vladimir Vodinelić organizovanikriminalitet dovodi u vezu s pojedinim državnim organima i privrednim i finansijskimstrukturama koje imaju veći značaj i uticaj u poslovnom svetu.

Jasmina Kiurski

130

organizovanom kriminalu koji polako i sistematski podriva čitav društvenisistem jedne zemlje. U vezi s tim, smatramo da svaka država mora u okvirustrategije borbe protiv organizovanog kriminala preduzeti kako preventivnemere, kojima bi se pokušali otkloniti uzroci organizovanog kriminala, tako irepresivne mere, koje podrazumevaju donošenje niza zakona iz oblastimaterijalno-krivičnog zakonodavstva, krivično-procesnog zakonodavstva izakonodavstva o posebnoj organizaciji i nadležnosti organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala.3 svaka država, pa i republika srbija, morala bi daosigura nezavisnost, integritet i depolitizaciju pravosudnog sistema kojipredstavlja osnov vladavine zakona, od koje dalje zavisi efikasnost svih mera uborbi protiv organizovanog kriminala. Države bi trebalo da poboljšaju efikasnostsvojih zakona i da ih dovedu do najvišeg mogućeg nivoa, a u skladu sa ustavimai međunarodnim normama za zaštitu ljudskih prava. to podrazumeva izradumodela zakona po kojima će se predmeti protiv organizovanog kriminalaobrađivati na jednostavniji i ekspeditivniji način, bez obzira na razlike pravnogsistema država i time omogućiti efikasniju borbu kako na nacionalnom, tako ina međunarodnom planu. U tom cilju, sve vlade bi trebalo da rade transparentnoi odgovorno na svim nivoima kako bi javnost imala najširi pristupinformacijama. treba posvetiti naročitu pažnju jačanju sistema finansijskog

3 Momčilo Grubač, „Organizovani kriminal u srbiji kao pojava novijeg vremena”, u: Borbaprotiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnogpredloga reforme, Institut za uporedno pravo i UNICrI, Beograd, 2008, str. 40:„Preventivnim merama se nastoje eliminisati uzroci organizovanog kriminala, odnosnoograničiti mogućnost njegovog širenja (...). Značajan segment preventive se odnosi nasmanjivanje potražnje za uslugama organizovanog kriminala. Ovde spadaju mere kao štosu dekriminalizacija nekih klasičnih delatnosti organizovanog kriminala, npr. legalizacijapojedinih „mekih” droga, prostitucije, određenih igara na sreću itd”. Mišljenja smo da nepostoji nijedan razlog koji opravdava legalizaciju bilo koje vrste opojnih droga, pa ni u ciljusuzbijanja organizovanog kriminala, sa napomenom da termine „meke” ili „lake” droge nepoznaju ni pravna ni medicinska stručna literatura. Postoji samo rešenje o utvrđivanjuopojnih droga i psihotropnih supstanci (Službeni glasnik RS, br. 24/2005) i nijednog trenutkase ne sme zaboraviti da je mali korak od tih tzv. mekih droga (marihuana) do heroina ikokaina. Nasuprot tome, podržavamo legalizaciju prostitucije, sa predlogom da se takvainicijativa pokrene u srbiji. Italijanski pravni sistem protiv organizovanog kriminala predviđa„integrisan sistem pravila” koga sačinjavaju posebne norme različite vrste: krivično-materijalno pravo, krivično-procesno pravo, upravno pravo, poresko pravo i izvršenjezavodskih sankcija koje su usmerene na borbu protiv organizovanog kriminala. tako se ukrivičnom postupku predviđaju posebna pravila za postupke u predmetima organizovanogkriminala, kao što su izuzeci od pravila o dokazima. U italijanskom sistemu, posebnaodeljenja tužilaštva (Direzione Nazionale Antimafia i regionalna tužilaštva) imaju glavnuulogu u toj borbi, jer ne postoje posebni sudovi koji sude za mafijaška krivična dela.

upravljanja, odnosno unapređenju integriteta, odgovornosti i odgovarajućegupravljanja javnim poslovima i imovinom. Jednostavno rečeno, neophodno jeizvršiti reformu na svim nivoima kako bi se stvorili uslovi za borbu protivorganizovanog kriminala u svim njegovim pojavnim oblicima. ta borbapredstavlja zadatak ne samo države, već i svakog pojedinca, a podrazumevaodbranu i jačanje moralnih vrednosti u svim društvima.

Zakonodavstvo Republike Srbije i položaj javnog tužilaštva

„Javno tužilaštvo je samostalni državni organ koji goni učinioce krivičnihi drugih kažnjivih dela, ulaganjem pravnih sredstava štiti ustavnost i zakonitosti preduzima druge radnje na koje je zakonom ovlašćeno” (član 1 Zakona ojavnom tužilaštvu republike srbije).4 Na istovetan način javno tužilaštvodefiniše i član 156 Ustava republike srbije, koji republičko javno tužilaštvoprvi put definiše kao najviše tužilaštvo u republici srbiji.5 Ustav predviđarepubličkog javnog tužioca (član 158), javne tužioce i zamenike javnih tužilaca(član 159), ali ne i javne tužioce posebne nadležnosti kao što su javni tužilacza ratne zločine, javni tužilac za organizovani kriminal i javni tužilac zavisokotehnološki kriminal. Međutim, donošenjem Zakona o organizaciji inadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala predviđase osnivanje tzv. specijalnog tužilaštva i specijalnog tužioca, kao potpunonovog organa krivičnog gonjenja za krivična dela organizovanog kriminala.6


131

4 „Zakon o javnom tužilaštvu republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 61/2005. radnagrupa komisije za sprovođenje nacionalne strategije reforme pravosuđa, formirana na sedniciodržanoj 16. aprila 2007. godine, izradila je radnu verziju Novog zakona o javnom tužilaštvuna osnovu usaglašenih radnih verzija Zakona o javnom tužilaštvu radne grupe republičkogjavnog tužilaštva i Udruženja javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca republike srbije,koji u članu 1 propisuje: „javno tužilaštvo je jedinstveni, samostalni i u vršenju svojenadležnosti nezavisni pravosudni državni organ koji goni učinioce krivičnih dela i drugihkažnjivih dela, preduzima mere za zaštitu ustavnosti i zakonitosti kao i ljudskih prava igrađanskih sloboda”.

5 „Ustav republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 98/2006.6 „Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala”,

Službeni glasnik RS, br. 42/2002, br. 27/2003, 39/2003, 60/2003, 67/2003, 29/2004, 58/2004,45/2005 i 61/2005. Ovaj model preuzet je iz italijanskog krivičnog zakonodavstva kojepredviđa Nacionalnu direkciju za borbu protiv mafije, na čijem čelu je državni tužilac zaborbu protiv mafije, koji zajedno sa svojim zamenicima, nadležnost obavlja preko 26Okružnih direkcija, istražne Direkcije za borbu protiv mafije, i Centralnih i Okružnih službipolicijskih snaga (državna policija, karabinjeri i poreska policija). Za razliku od italijanskog

Jasmina Kiurski

132

Da bi se jasno sagledala uloga javnog tužioca u borbi protiv organizovanogkriminala, potrebna je pažljiva analiza odredbi Zakona o organizaciji inadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala, članova504a–504h Zakonika o krivičnom postupku koje regulišu postupak za krivičnadela organizovanog kriminala (glava XIXa: „Posebne odredbe o postupku zakrivična dela organizovanog kriminala”), zatim odredbi člana 21 i članova146–164 novog Zakonika o krivičnom postupku (glava VIII: „Posebnedokazne radnje”) i materijalnih odredbi o krivičnim delima organizovanogkriminala sadržanih u krivičnim zakonima (Krivični zakonik republike srbijeiz 2003. i 2005. godine).7

Iz navedenih zakona nesporno proizlazi namera zakonodavca da zaorganizovani kriminal kao kompleksnu društvenu pojavu uvede neka novazakonska rešenja i institute, do sada nepoznate u našem krivičnomzakonodavstvu, od kojih posebnu pažnju zaslužuje izmenjena uloga javnogtužioca i to kako u povećanom obimu njegovih ovlašćenja, tako i upreduzimanju nekih radnji i prava koja su do sada pripadala isključivo sudu.Zakonodavac je imao u vidu nesumnjivu sporost i neefikasnost našegpravosudnog sistema, koji se sa postojećim zakonskim rešenjima svakakone bi mogao efikasno suprotstaviti organizovanom kriminalu. Namerazakonodavca je jasna, ali se postavlja pitanje da li se ona i u kojoj meri zaistamože realizovati u praksi, s obzirom na sadržinu navedenih procesnih imaterijalnih odredbi. Na žalost, moramo konstatovati da su navedeneodredbe nedovoljno precizne i neodređene, međusobno neusklađene iliprotivrečne, što za posledicu ima neujednačeno postupanje tužilaštva i suda,a samim tim i pravnu nesigurnost građana. radi davanja potpunog ipravilnog odgovora na postavljena pitanja, osim analize navedenih odredbi,treba sagledati i usklađenost naših zakona sa brojnim međunarodnimkonvencijama o sprečavanju i suzbijanju organizovanog kriminala kao štosu: Konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala,Konvencija o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda stečenihkriminalom, Konvencija UN protiv nezakonitog prometa opojnih droga i

krivičnog zakonodavstva, većina drugih zemalja predviđa specijalizovana odeljenjatužilaštva: npr. Bosna i Hercegovina: Posebno odeljenje za organizovani kriminal, privrednikriminal i korupciju; Francuska — specijalizovano odeljenje javnog tužilaštva itd.

7 „Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni list SRJ, br. 70/2001; „Zakonik o krivičnompostupku republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 46/2006, stupio na snagu dana 10. juna2006, a primena se odlaže do 1. januara 2010. godine; „Krivični zakonik republike srbije”,Službeni glasnik RS, br. 67/2003 i br. 88/2005.

psihotropnih supstanci i Evropska konvencija o međusobnom pružanjupravne pomoći u krivičnim stvarima.8

Pojam organizovanog kriminala u Zakonu o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala

U uvodnim odredbama se navodi da se ovim zakonom uređujeobrazovanje, organizacija, nadležnost i ovlašćenja posebnih organizacionihjedinica državnih organa, radi otkrivanja i krivičnog gonjenja učinilacakrivičnih dela određenih ovim zakonom (član 1). Međutim, u poglavlju II podnazivom „Organizacija i nadležnost državnih organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala” Zakon kao posebne ogranizacione jedinicepredviđa: specijalno tužilaštvo, službu za suzbijanje organizovanog kriminala,Posebna odeljenja nadležnih sudova i Posebnu pritvorsku jedinicu. Očiglednoda je odredba člana 1 nepotpuna jer ne obuhvata presuđenje i izdržavanjepritvora, već se navodi da se posebne organizacione jedinice osnivaju samoradi otkrivanja i krivičnog gonjenja učinilaca krivičnog dela organizovanogkriminala. Zakon o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala (u daljem tekstu Zakon o organizovanom kriminalu)je pokušao da se bavi materijalnom, pravnom i organizacionomproblematikom koja su tema razmatranja većeg broja zakona, kako smo toveć ukazali. Mišljenja smo da navedeni Zakon i pored sedam izmena u perioduod 2002. do 2005. godine nije uspeo da ostvari postavljeni cilj. Zakonodavacje samo „dotakao” brojna pitanja, a da pri tom nije dao adekvatna rešenja zasloženu problematiku poput organizovanog kriminala. Zakon sadrži odredbekojima se predviđa samo obrazovanje i organizacija navedenih posebnihorganizacionih jedinica državnih organa, ali ne i odredbe koje preciznodefinišu njihovu nadležnost i ovlašćenja u smislu odredbe člana 1. Pitanjenadležnosti je od izuzetne važnosti, o čemu će kasnije biti više reči. Naime,Zakon ne određuje poimenično za koja krivična dela je nadležan specijalni


133

8 „Zakon o potvrđivanju Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala idopunskih protokola”, Službeni list SRJ, Međunarodni ugovori, br. 6/01; „Zakon opotvrđivanju Konvencije o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda stečenihkriminalom”, Službeni list SRJ, Međunarodni ugovori, br. 7/02 i Službeni list SCG,Međunarodni ugovori, br. 18/05; Službeni list SFRJ, Međunarodni ugovori, br. 14/90;Službeni list SRJ, Međunarodni ugovori, br. 10/01.

tužilac, već su to sva krivična dela koja se shodno odredbi člana 2 smatrajukrivičnim delima organizovanog kriminala.9

Član 2 Zakona sadrži definiciju organizovanog kriminala i ona glasi: „(...)organizovani kriminal predstavlja vršenje krivičnih dela od straneorganizovane kriminalne grupe, odnosno druge organizovane grupe ili njenihpripadnika za koja je predviđena kazna zatvora od četiri godine ili teža kazna”.

U članu 3 ovog Zakona se dalje navodi da se pod „organizovanomkriminalnom grupom” podrazumeva grupa od tri i više lica koja postoji određenovreme i deluje sporazumno u cilju vršenja jednog ili više krivičnih dela, za kojaje predviđena kazna zatvora od četiri godine ili teža kazna, radi posrednog ilineposrednog sticanja finansijske ili druge materijalne koristi (stav 1). Da bi sejedna kriminalna grupa smatrala organizovanom kriminalnom grupom potrebnoje da su ispunjena četiri kumulativno postavljena uslova:1. da se grupa sastoji od tri i više lica;2. da grupa postoji određeno vreme, s tim što zakon nije definisao koje se to

vreme smatra „određenim” i da li to pretpostavlja trajno delovanje grupeili samo duži vremenski period;

3. da grupa deluje sporazumno u cilju vršenja krivičnih dela za koja jepredviđena kazna zatvora od četiri godine ili teža kazna, odnosno da

Jasmina Kiurski

134

9 Ovaj propust nije otkonjen ni izradom radne verzije novog zakona o državnim organima upostupku za krivična dela organizovanog kriminala i druga posebno složena krivična dela od30. novembra 2006. koji u članu 2 navodi da se: „ovaj zakon primenjuje radi otkrivanja,krivičnog gonjenja i suđenja za: 1. krivična dela utvrđena u članu 21 Zakonika u krivičnompostupku; 2. krivična dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti republike srbije (članovi305–321 KZ); 3. krivično delo međunarodnog terorizma (član 391 KZ) i krivično delofinansiranja terorizma (član 393 KZ). Ovaj zakon primenjuje se i radi otkrivanja, krivičnoggonjenja i suđenja za krivično delo primanja mita (član 367 KZ), krivično delo davanja mita(član 368 KZ), krivično delo protivzakonitog posredovanja (član 366 KZ) i krivično delozloupotrebe službenog položaja (član 359 KZ) u slučajevima kada: a) vrednost, koja je bitnoobeležje krivičnog dela, prelazi iznos od 2.000.000 dinara ili b) kada okrivljeni vrši nekujavnu funkciju na osnovu izbora, postavljenja ili imenovanja”. Pre svega, upućuje se primedbana naziv zakona, odnosno na izraz „druga posebno složena krivična dela” koji se ponavlja utekstu zakona. Navedeni izraz ne poznaje pravna teorija kao odrednicu bilo koje vrstekriminaliteta, a ni pozitivno materijalno krivično pravo. složeno krivično delo predstavljazakonsku konstrukciju do koje dolazi spajanjem dva ili (retko) više krivičnih dela i za kojezakon propisuje jedinstvenu kaznu (Zoran stojanović, Krivično pravo: opšti deo, Beograd,str. 224). Ovim predlagači radne verzije pokušavaju da neopravdano prošire svoju stvarnunadležnost bez jasno definisanih kriterijuma, što proizlazi ne samo iz naziva zakona, već i izsadržine člana 2 ovog Zakona, jer predstvlja veštačku konstrukciju kvalifikovanih oblikanavedenih krivičnih dela, koju konstrukciju Krivični zakonik ne poznaje.

postoji svest o zajedničkom delovanju u odnosu na konkretnu kriminalnuaktivnost;

4. da je krajnji cilj izvršenja tih krivičnih dela sticanje finansijske ili drugematerijalne koristi. Pod „drugom organizovanom grupom” podrazumeva se „grupa koja nije

obrazovana u cilju neposrednog vršenja krivičnih dela, niti ima tako razvijenuorganizacionu strukturu, definisane uloge i kontinuitet članstva svojihpripadnika, ali je u funkciji organizovanog kriminala” (stav 2).

Zakonodavac je preuzeo definiciju iz člana 2 Konvencije UN protivtransnacionalnog organizovanog kriminala. termin „grupa za organizovanikriminal” (tačka a) doslovce je prepisana iz ovog člana i odgovara pojmu„organizovana kriminalna grupa”, dok je „organizovana grupa” (tačka c) neštoizmenjena u odnosu na pojam „druga organizovana grupa” i označava grupukoja nije slučajno formirana radi neposrednog izvršenja krivičnog dela, i kojane mora da ima formalno definisane uloge svojih članova, kontinuitet članstvaili razvijenu strukturu. Zakonodavac je dodavanjem izraza „u funkcijiorganizovanog kriminala” samo još više otežao tumačenje neodređenogtermina „organizovane grupe” iz Konvencije (negativna definicija). Ovajpojam je toliko proizvoljan i neodređen da u praksi ostavlja prostor za veomaširoko tumačenje, a samim tim i različito postupanje. Navedena Konvencija iProtokoli koji dopunjuju ovu konvenciju ne sadrže definiciju organizovanogkriminala, već samo navode da je svrha ove konvencije da na efikasniji načinunapredi saradnju u pogledu sprečavanja i borbe protiv transnacionalnogorganizovanog kriminala.10

Definicija organizovanog kriminala iz člana 2 ovog zakona razlikuje seod definicije organizovanog kriminala sadržane u odredbi člana 504aZakonika o krivičnom postupku, koji koristi termin „kriminalna organizacija”.Imajući u vidu odredbu člana 15a Zakona o organizovanom kriminalu, da se„za krivična dela organizovanog kriminala primenjuju odredbe Zakonika okrivičnom postupku, ako ovim zakonom nije drukčije određeno”, sledizaključak da će se u pogledu definicije organizovanog kriminala u praksiprimeniti odredba člana 2 Zakona o organizovanom kriminalu kao lexspecialis zakona. Ovaj zaključak odnosi se i na odredbu člana 4, stav 3 Zakonao organizovanom kriminalu u kojoj se navodi da „ako ovim zakonom nije


135

10 reč je o Protokolu za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudskim bićima,naročito ženama i decom i o Protokolu protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem ivazduhom.

Jasmina Kiurski

136

drukčije određeno, na specijalno tužilaštvo primenjuju se odredbe zakonakojim se uređuje javno tužilaštvo” (Zakon o javnom tužilaštvu republikesrbije). Ovo pitanje je od izuzetnog značaja za praksu, jer je na specijalnomtužiocu teret dokazivanja da li je određeno lice pripadnik organizovanekriminalne grupe, odnosno druge organizovane grupe koja se po definicijirazlikuje od člana kriminalne organizacije u smislu odredbe člana 504aZakonika o krivičnom postupku. Umesto da otkloni postojeće neusaglašenostinovi Zakonik o krivičnom postupku unosi još veću zabunu, jer u članu 21izjednačava „kriminalnu organizaciju” i „kriminalnu grupu”. Problem u praksine predstavlja samo neujednačenost navedenih termina već i njihovaneodređenost. stoga sledi zaključak da će javni tužioci i sudije ove okolnosticeniti kao faktičko pitanje u svakom konkretnom slučaju.

Specijalno tužilaštvo

Osim uvodnih odredbi koje definišu organizovani kriminal, posebnupažnju zaslužuju odredbe člana 4, 5 i 6 Zakona o organizovanom kriminalu,koje regulišu položaj, ovlašćenja i dužnosti specijalnog tužioca. Odredba člana4 propisuje da je za postupanje u predmetima krivičnih dela organizovanogkriminala nadležno Okružno javno tužilaštvo u Beogradu za teritorijurepublike srbije, a da se u Okružnom javnom tužilaštvu u Beogradu obrazujePosebno odeljenje za suzbijanje organizovanog kriminala (u daljem tekstu:specijalno tužilaštvo). Već smo napomenuli da u uporednom zakonodavstvupostoje dva modela. Prvi model predviđa specijalizovana tužilaštva, odnosnospecijalizovane tužioce koji poseduju svojevrsno pravo ekskluzivitetakrivičnog gonjenja određenih kategorija krivičnih dela koje u našemkrivičnom postupku postoji kada se radi o krivičnom gonjenju lica za koja seosnovano sumnja da su učinila krivično delo organizovanog kriminala.11 Drugimodel predviđa formiranje odeljenja pri tužilaštvima opšte nadležnosti zaodređenu kategoriju krivičnih dela (odeljenje za organizovani kriminal,odeljenje za korupciju i sl.). Iz ovih razloga ne može se izjednačiti Posebnoodeljenje za suzbijanje organizovanog kriminala sa specijalnim tužilaštvom,kako to čini zakonodavac u stavu 2 ovoga člana, imajući pri tom u viduodredbu člana 159 Ustava, koji jasno kaže da funkciju javnog tužilaštva vršijavni tužilac, kao i odredbu člana 6 Zakona o organizovanom kriminalu u kojoj

11 Milan Škulić, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije, Beograd,2003, str. 215.

se navodi da specijalni tužilac ima prava i dužnosti kao javni tužilac.Zakonodavac nije dosledan jer ne prati do kraja hijerarhijsku organizacijujavnog tužilaštva (načelo nadređenosti), ali isto tako ne definiše do kraja pravai dužnosti specijalnog tužioca.

republički javni tužilac postavlja specijalnog tužioca – rukovodiocaspecijalnog tužilaštva iz redova javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca kojiispunjavaju uslov za izbor u zvanje okružnog javnog tužioca, a uz pismenusaglasnost lica koje se postavlja. Osim formalnog uslova za izbor okružnogjavnog tužioca, zakon ne navodi kriterijume na osnovu kojih republički javnitužilac postavlja specijalnog tužioca, s obzirom da se radi o nekoj vrstispecijalizacije koja zahteva posebno znanje, veštine i slično (član 5, stavovi1–2). Mandat specijalnog tužioca traje dve godine i on/ona može biti ponovopostavljen/a (član 5, stav 3), što pretpostavlja mogućnost uzastopnogpostavljenja više puta, jer zakonodavac nije naveo nikakva ograničenja (npr.može biti postavljen najviše dva puta uzastopno i sl.). Mišljenja smo da jedvogodišnji mandat nedovoljan za kompletnu obradu tako složenih predmeta,posebno ako se ima u vidu činjenica da se specijalni tužilac uključuje upostupak od trenutka saznanja da se u jednom krivičnom predmetu radi oslučajevima organizovanog kriminala, pa do presuđenja. Ovo ovlašćenjespecijalnog tužioca, kao i posebna procesna ovlašćenja u postupku za delaorganizovanog kriminala predviđena odredbama Zakonika o krivičnompostupku, predstavljaju ovlašćenja javnog tužioca u tzv. tužilačkoj istrazi.

republički javni tužilac pre postavljenja specijalnog tužioca donosi rešenjeo upućivanju tog lica u specijalno tužilaštvo, a upućivanje se vrši uz pismenusaglasnost upućenog lica i traje najduže dve godine (član 5, stavovi 4 i 5).Navedeni stavovi ovoga člana regulišu proceduru postavljenja specijalnogtužioca u kojoj se, osim pismene saglasnosti lica koje se postavlja zaspecijalnog tužioca, traži i zadovoljenje jedng posebnog, formalnog uslova.taj uslov je donošenje prethodnog rešenja republičkog javnog tužioca oupućivanju tog lica u specijalno tužilaštvo. Zakonodavac predviđa formurešenja o upućivanju tog lica u specijalno tužilaštvo, a da pri tom ne navodiformu odluke republičkog javnog tužioca o postavljenju i razrešenjuspecijalnog tužioca. stav 6 ovoga člana propisuje da specijalnog tužiocarepublički javni tužilac može razrešiti i pre isteka vremena na koje jepostavljen. Očigledno je da se radi o diskrecionom pravu republičkog javnogtužioca, ali se pri tom ne navode kriterijumi za razrešenje specijalnog tužiocapre isteka njegovog mandata. Diskreciono pravo republičkog javnog tužiocau konkretnom slučaju, kao i bilo koje drugo diskreciono pravo javnog tužioca


137

(npr. načelo oportuniteta), nužno podrazumeva izvesnu slobodu u odlučivanjukoja se ne sme poistovetiti sa samovoljom. Da bi se to izbeglo potrebno jeutvrditi kriterijume pomoću kojih se ona formira i tako izbeći stvaranjenejednakih merila pri oceni opravdanosti primene diskrecionog prava. Odlukarepubličkog javnog tužioca o postavljenju i razrešenju specijalnog tužiocatreba da bude rešenje u pisanoj formi i sa obrazloženjem.

republički javni tužilac ima još jedno diskreciono pravo kada je u pitanjuorganizovani kriminal – ovlašćenje da predmet poveri ili prenese u nadležnostspecijalnog tužilaštva. Zakonodavac ne definiše izraze „poveriti” i „preneti”, alije u praksi zauzet stav da odluka republičkog javnog tužioca o poveravanju iliprenošenju predmeta u nadležnost specijalnog tužioca zavisi od toga da li jezapočet krivični postupak od strane redovnog, odnosno da li je doneto rešenje osprovođenju istrage protiv određenog lica ili ne. Kada dođe do saznanja da se ujednom krivičnom predmetu radi o slučajevima krivičnih dela organizovanogkriminala, u smislu odredbe člana 2 ovog Zakona, specijalni tužilac se u pisanojformi obraća republičkom javnom tužiocu zahtevajući od njega da mu poveri iliprenese nadležnost. Mogućnost donošenja odluke republičkog javnog tužioca opoveravanju ili prenošenju nadležnosti specijalnom tužiocu u konkretnomkrivičnom predmetu predstavlja vid delovanja načela supstitucije, one koja jezakonom striktno predviđena prema kriterijumu vrste krivičnog dela.12 Onavedenom zahtevu specijalnog tužioca republički javni tužilac je dužan dadonese odluku u roku od osam dana (član 6, stav 3). Navedeni rok jeinstruktivnog karaktera jer Zakon ne predviđa posebnu procesnu sankciju ukolikose on ne ispoštuje. Odredba člana 6 trpi brojne kritike jer predviđa jedanspecifičan postupak, koji nije do kraja definisan. Pre svega, Zakon kao i uprethodnoj odredbi, ne predviđa formu odluke o prenošenju ili poveravanjunadležnosti, sa napomenom da republički javni tužilac u praksi uvek donosirešenje o poveravanju ili prenošenju nadležnosti u pisanoj formi i saobrazloženjem. takođe, do sada se u praksi nije desilo da republički javni tužilacodbije zahtev specijalnog tužioca za poveravanje ili prenošenje nadležnosti.Međutim, veoma je važno napomenuti da republički javni tužilac ne možesamoinicijativno poveriti ili preneti nadležnost specijalnom tužiocu ukolikosmatra da se u jednom konkretnom krivičnom predmetu radi o slučajevimakrivičnih dela organizovanog kriminala. to je neprihvatljivo i nelogično, jerzakon s jedne strane daje veoma široko diskreciono ovlašćenje republičkomjavnom tužiocu da donese konačnu odluku o zahtevu specijalnog tužioca da mu

Jasmina Kiurski

138

12 Ibid., str. 217.

se poveri ili prenese nadležnost, bez mogućnosti prigovora na takvu odluku, aistovremeno onemogućava tog istog republičkog javnog tužioca da poveri iliprenese nadležnost specijalnom tužiocu bez njegovog formalnog zahteva. samimtim postavlja se pitanje ko uopšte ceni da li se u jednom konkretnom slučaju radio krivičnom delu organizovanog kriminala. Da li to radi specijalni tužilac ilirepublički javni tužilac? Na izvestan način samo se stvara privid nadređenostirepubličkog javnog tužioca u odnosu na specijalnog tužioca. Iz odredbe člana 6proizlazi da je specijalni tužilac jedino i isključivo nadležan da inicira postupakpoveravanja ili prenošenja nadležnosti, jer zakon ne predviđa mogućnost da idrugi državni organi, sudovi ili javna tužilaštva zahtevaju od republičkog javnogtužioca da poveri ili prenese nadležnost specijalnom tužiocu ako u svom raduuoče krivična dela organizovanog kriminala, niti predviđa obavezu ovih organada po službenoj dužnosti obaveste specijalnog tužioca kako bi preduzeoodgovarajuće mere u smislu odredbe člana 6.

Odredba člana 7 sadrži još jedno ograničenje u odnosu na specijalnogtužioca. Okružni javni tužilac u Beogradu ovlašćen je da na predlogspecijalnog tužioca donosi poseban akt o unutrašnjoj organizaciji isistematizaciji radnih mesta u specijalnom tužilaštvu, uz saglasnost ministrapravosuđa. Očigledno je da u ovom slučaju specijalni tužilac zavisi od odlukekako Okružnog javnog tužioca u Beogradu, tako i od saglasnosti ministranadležnog za pravosuđe, s obzirom da se bez ove saglasnosti akt o unutrašnjojorganizaciji i sistematizaciji radnih mesta u specijalnom tužilaštvu ne možedoneti. U odnosu na ovu odredbu stoji ista primedba kao kod člana 4 i odnosise na neopredeljenost zakonodavca da li je specijalno tužilaštvo samostalnotužilaštvo ili je samo Odeljenje Okružnog javnog tužilaštva u Beogradu.

Odredba člana 8 predviđa mogućnost republičkog javnog tužioca da napredlog specijalnog tužioca uputi u specijalno tužilaštvo javnog tužioca ilizamenika javnog tužioca na period koji traje najduže devet meseci, a koji možebiti produžen odlukom republičkog javnog tužioca uz pismenu saglasnostupućenog lica. Zakon uobičajeno ne predviđa formu odluke, a pismenusaglasnost upućenog lica traži samo u slučaju ako je upućivanje iz stava 1 ovogčlana produženo odlukom republičkog javnog tužioca. takođe, Zakon nepredviđa mogućnost vraćanja upućenog lica, odnosno javnog tužioca ilizamenika javnog tužioca, pre isteka roka od devet meseci odlukom republičkogjavnog tužioca, a na predlog specijalnog tužioca ili na lični zahtev.

Konačno, odredba člana 9 daje ovlašćenje specijalnom tužiocu da može oddržavnog organa ili organizacije da zatraži upućivanje zaposlenog na rad uspecijalno tužilaštvo. Upućivanje na rad vrši se uz saglasnost zaposlenog i traje


139

najduže godinu dana. Iz dosadašnjeg izlaganja možemo zaključiti da specijalnitužilac, koji obavlja jednu odgovornu i veoma značajnu funkciju, samostalnoodlučuje jedino o upućivanju na rad zaposlenog u specijalno tužilaštvo.

Služba za suzbijanje organizovanog kriminala

Druga posebna organizaciona jedinica državnih organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala jeste služba za suzbijanje organizovanog kriminala.Član 10 propisuje da se, radi obavljanja poslova organa unutrašnjih poslova uvezi sa krivičnim delima organizovanog kriminala, obrazuje služba za suzbijanjeorganizovanog kriminala (u daljem tekstu služba) u okviru ministarstvanadležnog za unutrašnje poslove. služba postupa po zahtevima specijalnogtužioca, u skladu sa zakonom, a ministar nadležan za unutrašnje poslovepostavlja i razrešava starešinu službe po pribavljanju mišljenja specijalnogtužioca. smatramo da je odredba člana 10 nepotpuna, te da bi je trebalo proširititime što bi se detaljnije regulisao odnos nadređenosti specijalnog tužioca istarešine službe. takođe bi trebalo predvideti kriterijume za postavljenje irazrešenje starešine službe od strane ministra nadležnog za unutrašnje poslovepo pribavljanju saglasnosti, a ne mišljenja specijalnog tužioca, kako to predviđaZakon. Ova primedba stoji iz razloga što mišljenje nema obavezujući karakter,pa je saglasnost neophodna i stoga što od značaja saradnje specijalnog tužiocai starešine službe i njihovog međusobnog odnosa i profesionalne sposobnostizavisi uspeh specijalnog tužilaštva i službe za suzbijanje organizovanogkriminala. Imajući u vidu dosadašnju praksu, potrebno je da Zakon predvidiobavezu svih policijskih uprava i službi da sa prvim saznanjima o krivičnimdelima organizovanog kriminala istovremeno obaveste starešinu službe ispecijalnog tužioca, odnosno specijalno tužilaštvo, koje je jedino i isključivoovlašćeno da postupa po ovim predmetima. to pretpostavlja neposrednouključivanje specijalnog tužioca u pretkrivični postupak. On/ona će u skladu saodredbama Zakonika o krivičnom postupku koordinirati i usmeravati rad ostalihučesnika, s tim da služba jedina može preduzimati radnje provere i prikupljanjapotrebnih obaveštenja po zahtevu specijalnog tužioca ili istražnog sudijePosebnog odeljenja Okružnog suda u Beogradu, zavisno od faze postupka.

Formiranje posebnih jedinica ima za cilj veći stepen specijalizacije svihučesnika postupka (policije, tužilaštva i suda), što je i opravdano, s obziromna karakteristike i specifičnosti organizovanog kriminala na koje smo ukazali.stoga je propust zakonodavca što osim formalnih uslova ne predviđa posebnekriterijume u pogledu stručnosti lica koja se postavljaju odnosno upućuju u

Jasmina Kiurski

140

specijalno tužilaštvo i službu za suzbijanje organizovanog kriminala. stav 4ovoga člana predviđa da ministar nadležan za unutrašnje poslove možeodrediti da u sprečavanju i otkrivanju krivičnog dela terorizma učestvujeorganizaciona jedinica Ministarstva unutrašnje poslove – Žandarmerija. Iakoterorizam ne spada u krivična dela organizovanog kriminala, ovo zakonskorešenje ima svoje opravdanje, s obzirom da krivična dela terorizma po praviluvrše organizovane terorističke grupe ili terorističke organizacije.

Zakon dalje predviđa da su svi državni organi i organizacije dužni da nazahtev službe ili specijalnog tužioca učine sledeće:

• bez odlaganja omoguće upotrebu svakog tehničkog sredstva kojimraspolažu;

• obezbede blagovremeno odazivanje svakog svog pripadnika, odnosnozaposlenog, uključujući i starešine organa ili organizacije, radi davanjaobaveštenja i saslušanja u svojstvu osumnjičenog ili svedoka;

• Bez odlaganja predaju službi svaki pismeni ili drugi dokaz koji posedujuili da na drugi način saopšte informacije koje mogu da pomognu urasvetljavanju krivičnih dela organizovanog kriminala (član 10, stav 5). U odnosu na ovo zakonsko rešenje stoji primedba, kao i kod člana 6 ovog

Zakona, da zakonodavac predviđa da državni organi i organizacije mogupreduzeti neku od navedenih radnji samo na zahtev službe ili specijalnogtužioca, ali ne i po sopstvenoj inicijativi ili po službenoj dužnosti.

Posebna odeljenja nadležnih sudova

Za postupanje u predmetima krivičnih dela organizovanog kriminalanadležan je Okružni sud u Beogradu kao prvostepeni za teritoriju republikesrbije, a za odlučivanje u drugom stepenu nadležan je Apelacioni sud uBeogradu (član 12). U Okružnom sudu u Beogradu obrazuje se Posebnoodeljenje za postupanje u predmetima organizovanog kriminala, što jasnogovori da se zakonodavac opredelio, pored tužilačke, i za posebnu sudskuspecijalizaciju u krivičnim predmetima organizovanog kriminala. radomPosebnog odeljenja Okružnog suda rukovodi predsednik Posebnog odeljenjaOkružnog suda, kojeg postavlja predsednik Okružnog suda u Beogradu izredova sudija raspoređenih na rad u Posebnom odeljenju Okružnog suda. sudijeu Posebno odeljenje raspoređuje predsednik Okružnog suda u Beogradu navreme od dve godine iz redova sudija tog suda ili sudija drugih sudova upućenihna rad u taj sud, uz njihovu saglasnost. rad Posebnog odeljenja bliže uređuje


141

Jasmina Kiurski

142

predsednik Okružnog suda u Beogradu. Organizacija, odnosno specijalizacijana nivou drugostepenog suda predviđena je na istovetan način kao kodPosebnog odeljenja Okružnog suda u Beogradu. U Apelacionom sudu uBeogradu obrazuje se Posebno odeljenje za postupanje u predmetimaorganizovanog kriminala. Njime rukovodi predsednik Posebnog odeljenja, apredsednik Posebnog odeljenja i sudije ovog odeljenja se postavljaju, odnosnoraspoređuju, na identičan način kao i predsednik i sudije Posebnog odeljenjaOkružnog suda u Beogradu. Načelo zbornosti suda i profesionalnosti sudija ukrivičnom postupku za krivična dela organizovanog kriminala se primenjujebez izuzetka. U prvostepenom postupku za ova krivična dela sudi većesastavljeno od trojice sudija, a u drugom stepenu veće sastavljeno od pet sudija.U krivičnim predmetima organizovanog kriminala nema sudije pojedinca, asudije porotnici ne ulaze u sastav ni prvostepenog, ni drugostepenog veća, čimese u ovakvim postupcima ispoljava načelo profesionalnosti sudija.

Zakonodavac u članu 12, stav 3 navodi da sukob nadležnosti izmeđuredovnih sudova za postupanje u predmetima organizovanog kriminala rešavaVrhovni sud srbije. Očigledno je da član 12 Zakona o organizovanomkriminalu, kao i odredbe članova 37–39 Zakonika o krivičnom postupku,regulišu samo sukob nadležnosti između razliličitih sudova, ali ne i posebnihodeljenja, što predstavlja pravnu prazninu. Ovo zakonsko rešenje je odizuzetnog značaja za praksu s obzirom da Okružni sud u Beogradu, osimPosebnog odeljenja za organizovani kriminal po sistematizaciji, u prvomstepenu ima i posebna Veća za ratne zločine i visokotehnološki kriminal, kojase, bez obzira na naziv, tretiraju kao posebna sudska odeljenja. Moguć je sukobnadležnosti između ovih odeljenja, posebno između Posebnog odeljenja zaorganizovani kriminal i Odeljenja (Veća) za visokotehnološki kriminal jerkrivična dela visokotehnološkog kriminala najčešće vrše organizovanekriminalne grupe. Isto tako, moguć je i sukob nadležnosti između Posebnogodeljenja za organizovani kriminal i Odeljenja Okružnog suda u Beogradunadležnog za krivična dela iz redovne nadležnosti. Iako zakon ne poznajesukob tzv. funkcionalne nadležnosti, ovaj problem je u praksi prevaziđen takošto se Posebno odeljenje Okružnog suda u Beogradu u nekoliko slučajevaoglasilo funkcionalno nenadležnim za postupanje po optužnicama specijalnogtužioca i predmete dostavilo u nadležnost redovnih sudova, kao stvarno imesno nadležnih.13 Međutim, praksa poznaje i slučajeve u kojima su veća

13 U predmetu Kp. br. 6/07, KvP br. 71/07 rešenjem vanraspravnog veća od 9. marta 2007.Posebno odeljenje Okružnog suda u Beogradu se oglasilo funkcionalno nenadležnim zapostupanje po optužnici specijalnog tužioca povodom prigovora i predmet dostavilo

Posebnog odeljenja Okružnog suda u Beogradu postupala po optužnicispecijalnog tužioca, a nakon sprovedenog postupka donela oslobađajuće (njih13) ili odbijajuće presude (njih 41) sa konstatacijom da nije bilo dokaza da seradi o zločinačkom udruživanju. tako se postavlja pitanje zasnivanja stvarnenadležnosti Posebnog odeljenja Okružnog suda u Beogradu, koje je osnovanosamo sa jednim ciljem – da postupa po predmetima za krivična delaorganizovanog kriminala.14 Po logici stvari, Posebno odeljenje Okružnog sudau Beogradu postupa po zahtevu za sprovođenje istrage, odnosno po optužnomaktu specijalnog tužioca, zavisno od faze postupka. Ako se ima u vidu odredbačlana 6, po kojoj zakonodavac isključivo i jedino ovlašćuje specijalnog tužiocada ceni da li se u jednom krivičnom predmetu radi o slučajevimaorganizovanog kriminala, odnosno republičkog javnog tužioca koji mu nanjegov zahtev poverava ili prenosi nadležnost i ako se pritom razmotri odredbačlana 15a, po kojem je Zakon o organizovanom kriminalu (lex specialis)primaran u odnosu na Zakonik o krivičnom postupku, opravdano se postavljapitanje da li se Posebno odeljenje Okružnog suda u Beogradu može oglasitistvarno nenadležnim na navedeni način (funkcionalna nenadležnost) ili je u


143

prvostepenom krivičnom odeljenju Okružnog suda u Beogradu za krivično delo zloupotrebeslužbenog položaja iz člana 359, stav 3, u vezi stavova 1 i 4 Krivičnog zakonika. Postupajućipo žalbi specijalnog tužioca, Posebno odeljenje Vrhovnog suda srbije rešenjem Kž II O.K.br. 51/07 odbilo je navedenu žalbu kao neosnovanu i na ovaj način pokušalo da prevaziđenavedenu pravnu prazninu prihvatajući termin „funkcionalne nenadležnosti” koji zakon nepoznaje. U drugom predmetu, rešenjem od 23. februara 2007. vanraspravno veće Posebnogodeljenja se oglasilo stvarno nenadležnim i predmet dostavilo Drugom opštinskom sudu uBeogradu kao stvarno i mesno nadležnom za krivično delo zloupotreba službenog položajaiz člana 359, stav 1 Krivičnog zakonika. Ovo rešenje je takođe potvrđeno odlukomVrhovnog suda srbije Kž II O.K. br. 38/07 od 16. marta 2007. godine.

14 Vrhovni sud srbije svojim rešenjem Kž II br. 1364/07 od 29. avgusta 2007. uvažio je žalbuokružnog javnog tužioca i ukinuo rešenje Okružnog suda Kraljevu K br. 34/07 od 13. jula2007, kojim se ovaj sud oglasio stvarno nenadležnim za postupanje po optužnici okružnogjavnog tužioca u Kraljevu Kt br. 206/07 i Ktm br.60/07 od 27. aprila 2007. za krivično deloiz člana 246, stav 2 u vezi sa stavom 1 Krivičnog zakonika i dr. U obrazloženju se navodida, ukoliko Okružni sud u Kraljevu smatra da se u konkretnom postupku radi o krivičnimdelima organizovanog kriminala, onda je morao da ispoštuje proceduru propisanu Zakonomo suzbijanju organizovanog kriminala, te da spise predmeta dostavi specijalnom tužiocukoji bi se, ako nađe da se radi o slučajevima predviđenim u članu 2 ovog Zakona, obratiorepubličkom javnom tužiocu da mu optužnicu prenese i poveri u nadležnost za postupanje.Bez takvog akta republičkog javnog tužioca i optužnog akta specijalnog tužioca nije mogućeustanoviti ni funkcionalnu nadležnost, posebno kod Odeljenja Okružnog suda u Beogradu,a specijalni tužilac je isključivo nadležan za postupanje pred Posebnim odeljenjem zaorganizovani kriminal Okružnog suda u Beogradu.

obavezi da postupa po optužnici specijalnog tužioca. Ako se, posle otvaranjaglavnog pretresa, utvrdi da nema elemenata organizovanog kriminala(zločinačkog udruživanja iz člana 346 Krivičnog zakonika) u smislu odredbečlana 37, stav 2 Zakonika o krivičnom postupku, sprovodi se postupak i donosiodluka i za krivično delo iz nadležnosti redovnih sudova (praksa poznajeovakve slučajeve). Ukoliko se prihvati prvo shvatanje, lančano se otvara nizdrugih pitanja. Pre svega, kako specijalni tužilac da ostvari svoju ulogu usuzbijanju organizovanog kriminala i šta da učini sa dokazima prikupljenimprimenom odredbe člana 232 Zakonika o krivičnom postupku na osnovu kojihje sa sigurnošću zaključio da se radi o krivičnom delu organizovanogkriminala? Uslovno rečeno, ovo pitanje stoji i u situaciji kada republički javnitužilac odbije zahtev specijalnog tužioca da mu poveri ili prenese nadležnost.

Kako je na ovaj problem već ukazano od strane ljudi iz prakse i u drugimradovima na temu organizovanog kriminla, možemo samo da konstatujemoda se uočena „pravna praznina” može otkloniti samo donošenjem novogzakona koji će jasno regulisati pitanje sukoba nadležnosti ili izmenama idopunama važećeg Zakona.15

Posebna pritvorska jedinica

Krajnja faza u tretmanu krivičnih dela organizovanog kriminala jesteformiranje posebnih pritvorskih jedinica (član 15). U Okružnom zatvoru uBeogradu obrazuje se Posebna pritvorska jedinica za izdržavanje pritvoraodređenog u krivičnom postupku za krivična dela organizovanog kriminala.Ministar nadležan za pravosuđe bliže uređuje njenu organizaciju radipostupanja sa pritvorenicima u Posebnoj pritvorskoj jedinici, a u skladu saZakonikom o krivičnom postupku i Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija.Zakon u preostalom delu, između ostalog reguliše i čuvanje službene tajne.Član 17 propisuje da su sva lica koja izvršavaju poslove i zadatke u okvirunadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala dužna dapodatke i sazananja do kojih dođu prilikom obavljanja tih poslova i zadatakačuvaju kao službenu tajnu. Obaveza čuvanja službene tajne u pretkrivičnomi istražnom postupku za krivična dela organizovanog kriminala predviđena je

Jasmina Kiurski

144

15 radmila Dragičević-Dičić, „Postupci pred Posebnim odeljenjem za organizovani kriminal”,u: Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva dosveobuhvatnog predloga reforme, op. cit., str. 172; Nevenka Kažić, „Analiza Zakona oorganizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala republikesrbije i njegova primena u praksi”, u: ibid., str. 191–4.

članom 504v Zakonika o krivičnom postupku, o čemu će više reči biti unarednom odeljku.

Pojam organizovanog kriminaliteta u Zakoniku o krivičnom postupku

Odredbe glave XXIXa pod nazivom: „Posebne odredbe o postupku zakrivična dela organizovanog kriminala” (članovi 504a–504h) sadrže posebnapravila za krivično gonjenje učinilaca krivičnih dela organizovanog kriminala,zatim za postupak oduzimanja predmeta i imovinske koristi i za postupakmeđunarodne saradnje u otkrivanju i krivičnom gonjenju učinilaca krivičnihdela organizovanog kriminala. Ove odredbe predstavljaju lex specialis uodnosu na preostale odredbe Zakonika o krivičnom postupku, koji je lexgeneralis. sadržina odredbe 1. stava člana 504 se može podeliti na tri celine.Prva se odnosi na posebna pravila za krivično gonjenje učinilaca krivičnihdela organizovanog kriminala i sadrži definiciju organizovanog kriminalabitno različitu od definicije sadržane u Zakonu o organizaciji i nadležnostidržavnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala kao i brojna, potpunonova ovlašćenja javnog tužioca u krivičnom postupku. Drugi deo se odnosina postupak oduzimanja predmeta i imovinske koristi, sa napomenom da ćeove odredbe zakonika verovatno biti ukinute zato što izrađen Nacrt zakona ooduzimanju imovine proistekle iz krivičnog dela, koji u članu 2 predviđa dase odredbe ovog zakona primenjuju i za krivična dela organizovanogkriminala. treći deo se odnosi na postupak međunarodne saradnje u otkrivanjui krivičnom gonjenju učinilaca krivičnih dela organizovanog kriminala, pričemu glava XXIXa ne sadrži nijednu odredbu koja se odnosi na ovu materijumeđunarodne pravne pomoći.

Za razliku od definicije sadržane u Zakonu o suzbijanju organizovanogkriminala, koja je preuzeta iz Konvencije UN protiv transnacionalnogorganizovanog kriminala, Zakonik o krivičnom postupku iz 2001. serukovodio definicijom organizovanog kriminala koju je dala Evropska unijai koju prihvata Evropski sud za ljudska prava.16 Međutim, ova definicija, kaoni definicija organizovanog kriminala u novom Zakoniku o krivičnompostupku iz 2006. godine, nije rešila problem proizvoljnog određivanja pojmaorganizovanog kriminala. ta definicija organizovanog kriminala (član 504a)


145

16 “European Union’s Working Group on Narcotics and Organized Crime”, 1994.

sadrži jedanaest zahteva, s tim da je za postojanje krivičnog delaorganizovanog kriminala potrebno da su kumulativno ispunjena tri obaveznazahteva navedena u stavu 3 ovog člana uz još najmanje tri od ukupno osamlimitativno nabrojanih zahteva u stavu 4 ovoga člana, čije postojanje zavisiod okolnosti slučaja. te zahteve ćemo nabrojati ovde u celini.

Konstanti zahtevi su:1. Postojanje osnovane sumnje da je izvršeno krivično delo rezultat

organizovanog delovanja više od dva lica;2. Da se radi o vršenju teških krivičnih dela;3. Da je cilj vršenja ovih teških krivičnih dela sticanje dobiti ili moći (stav 3.).

Varijabilni zahtevi su:1. Da je svaki član kriminalne organizacije imao unapred određen zadatak

ili ulogu;2. Da je delatnost kriminalne organizacije planirana na duže vreme ili

neograničeno;3. Da se delatnost organizacije zasniva na primeni određenih pravila interne

kontrole i discipline članova;4. Da se delatnost organizacije planira i vrši u međunarodnim razmerama;5. Da se u vršenju delatnosti primenjuje nasilje ili zastrašivanje ili da postoji

spremnost za njihovu primenu;6. Da se u vršenju delatnosti koriste privredne ili poslovne strukture;7. Da se koristi pranje novca ili nezakonito stečene dobiti;8. Da postoji uticaj organizacije ili njenog dela na političku vlast, medije,

izvršnu ili sudsku vlast ili na druge društvene ili ekonomske činioce(stav 4).17

U članu 21. Novog zakonika o krivičnom postupku iz 2006. godine izraz„organizovani kriminal” odnosi se na slučajeve postojanja osnovane sumnjeda je krivično delo, za koje je propisana kazna zatvora od četiri godine ili težakazna, rezultat delovanja tri ili više lica udruženih u kriminalnu organizaciju,odnosno kriminalnu grupu, čiji je cilj vršenje teških krivičnih dela radi sticanjadobiti ili moći, kada su pored toga ispunjena još najmanje tri od sledećihuslova:

Jasmina Kiurski

146

17 Momčilo Grubač, Krivično procesno pravo, Pravni fakultet Univerziteta Union i službeniglasnik, Beograd, 2006, str. 524.

1. Da je svaki član kriminalne organizacije, odnosno kriminalne grupe imaounapred određeni ili očigledno odredivi zadatak ili ulogu;

2. Da je delatnost kriminalne organizacije planirana na duže ili neograničenvreme;

3. Da se delatnost organizacije zasniva na primeni određenih pravilaunutrašnje kontrole i discipline članova;

4. Da se delatnost organizacije planira i vrši u međunarodnim razmerama;5. Da se u vršenju delatnosti primenjuje nasilje ili zastrašivanje ili da postoji

spremnost na njihovu primenu;6. Da u vršenju delatnosti koriste privredne ili poslovne strukture;7. Da se koristi pranje novca ili nezakonito stečena dobit;8. Da postoji uticaj organizacije ili njenog dela na političku vlast, sredstva

javnog informisanja, zakonodavnu, izvršnu ili sudsku vlast ili na drugevažne društvene ili ekonomske činioce.Novi Zakonik o krivičnom postupku pored kriminalne organizacije uvodi

još jedan novi termin — „kriminalna grupa”, uz napomenu da nijedan od ovadva zakonika ne određuje pojam kriminalne organizacije, odnosno kriminalnegrupe.18

Kao što je navedeno u glavi XXIXa Zakonika o krivičnom postupku iz2001, uvedena su nova pravila koja se tiču ove materije i nova rešenja koja seodnose na izmenjeni položaj javnog tužioca u krivičnom postupku. On je


147

18 Milan Škulić, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, op. cit, str. 46–60: „Kriminalna organizacija: 1) predstavlja udruženje više lica; 2) ima tajni karakter; 3)poseduje određena pisana ili nepisana pravila u kojima su sadržani uslovi njenog delovanja,te prava i dužnosti njenih članova, koji obavezuju na njihovo poštovanje, uz svest da se usuprotnom izlažu veoma strogim sankcijama; 4) cilj je stvaranje profita, tj. imovinske koristiili postizanje moći; 5) osniva se radi vršenja krivičnih dela; 6) zasnovana je nahijerarhijskom načelu; 7) aktivnosti članova organizacije se vrše na profesionalnoj osnovi,što važi kako za nelegalne aktivnosti, gde spada i vršenje krivičnih dela, tako i za legalneili paralegalne delatnosti pripadnika krimianlne organizacije; 8) ima trajni karakter; 9) nastojida ostvari monopol u/na određenom području, i taj monopol se može odnositi na određenoteritorijalno područje, na određenu profitnu oblast i može da bude kombinovan; 10) nijeideološkog karaktera, odnosno ne osniva se radi ostvarivanja određenih političkih,nacionalnih i sličnih ideja, ciljeva i ideala; 11) sklona je da se služi nasiljem, i u pitanju jepre svega, funkcionalno nasilje, tj. njime se omogućava ili olakšava ostvarenje ciljevaorganizacije; 12) nastoji da korumpira određene državne organe i po pravilu, postojiodređena koruptivna veza između nje i pojedinih eksponenata državne vlasti, odnosno nekihjavnih službi, ili pojedinih političara, pa čak i čitavih partija”.

dobio nova, veoma značajna ovlašćenja. Pre svega, iskazi i obaveštenja kojaje javni tužilac prikupio u pretkrivičnom postupku mogu se koristiti kao dokazu krivičnom postupku, ali se odluka ne može zasnivati samo na njima (član504j), što predstavlja vid tužilačke istrage. Posebno treba naglasiti ovlašćenjejavnog tužioca koje se odnosi na davanje posebnog statusa članu kriminalnegrupe — svedoku saradniku (član 504d). Drugim rečima, javni tužilac imapravo da sudu predloži da se kao svedok sasluša pripadnik kriminalneorganizacije protiv koga je podneta krivična prijava ili se vodi krivičnipostupak za delo organizovanog kriminala. Ovim ovlašćenjem javni tužilacje odstupio od načela legaliteta i načela oficijelnosti, kojima se rukovodi uvršenju javnotužilačke funkcije. to praktično znači da javni tužilac može da„abolira” učinioca krivičnog dela ako smatra da će njegov iskaz u značajnojmeri omogućiti otkrivanje, dokazivanje i sprečavanje drugih krivičnih delakriminalne organizacije kojoj pripada i ukoliko ispunjava i druge, taksativnonavedene uslove, o čemu odlučuje posebno sudsko veće. Prividno izgleda daje dobijanje statusa svedoka saradnika u domenu sudske vlasti. Međutim, timovlašćenjem isključivo disponira javni tužilac, jer samo on može predložitidobijanje tog statusa. Ovo rešenje sadrži institut nagodbe, do sada nepoznat unašem krivično procesnom zakonodavstvu. treba istaći da politiku potpune„abolicije” na ovaj način ne poznaje uporedno pravo, koje od slučaja do slučajapredviđa oprost od kazne u manjoj ili većoj meri. Postojeće odredbe Zakonikao krivičnom postupku i ostali propisi koji se odnose na ovu materiju nedozvoljavaju da se taj program potpune abolicije za sada reši na adekvatniji ipravičniji način.

Javni tužilac može pribavljati podatke o imovini, finansijskom stanju itransakcijama lica za koje postoji sumnja da mogu poslužiti kao dokaz okrivičnom delu ili imovini pribavljenoj krivičnim delom. Nadležni državniorgani, bankarske i druge finansijske organizacije su dužni da postupe ponjegovom zahtevu. Javni tužilac može naložiti da nadležni organ iliorganizacija privremeno obustavi isplatu, odnosno izdavanje sumnjivognovca, vrednosnih papira ili predmeta. Ovo ovlašćenje javnog tužioca je uskladu sa Konvencijom o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihodastečenih kriminalom (član 504k).

Osim navedenih ovlašćenja javnog tužioca, u Zakoniku o krivičnompostupku uvedene su i neke druge značajne izmene koje se tiču ovlašćenjaistražnog sudije i organa unutrašnjih poslova, a koja se znatno razlikuju oddosadašnjih. Pored svedoka saradnika predviđena je mogućnost postojanja jošjednog novog učesnika u krivičnom postupku, a to je prikriveni islednik (član

Jasmina Kiurski

148

504nj). Predviđene su i mere kontrolisane isporuke u cilju identifikovanja licaumešanih u izvršenje krivičnog dela (član 504o). Izmenjene su mere koje seodnose na oduzimanje predmeta i imovinsku korist (članovi 504r–h) itd.Napominjemo da se većina od ovih mera može preduzeti samo na predlog iliuz saglasnost javnog tužioca. to svakako govori o veoma značajnoj ulozijavnog tužioca u borbi protiv organizovanog kriminala.

Već smo konstatovali da je Zakonik o krivičnom postupku regulisaoproceduru oduzimanja predmeta i imovinske koristi i van uslova predviđenih uodredbama članova 82–88 i članova 513–520 ovog zakona ako postoje osnovisumnje ili osnovana sumnja da je izvršeno krivično delo organizovanogkriminala. Međutim, izvesno je da će ovu materiju ubuduće regulisati Zakon ooduzimanju imovine proistekle iz krivičnog dela, koji u članu 2, stav 1, tačka 1propisuje da se odredbe ovog Zakona primenjuju za krivična dela organizovanogkriminala. Imovinom proisteklom iz krivičnog dela u smislu ovog Zakonasmatra se imovina okrivljenog, svedoka saradnika ili ostavioca koja je uočiglednoj nesrazmeri sa njegovim zakonitim prihodima (član 3 stav 1 tačka 2).Nadležni organi za otkrivanje, oduzimanje i upravljanje imovinom proisteklomiz krivičnog dela su: javni tužilac, sud, Jedinica za finansijsku istragu i Direkcijaza upravljanje oduzetom imovinom, s tim što se nadležnost javnog tužioca isuda u ovom postupku određuje prema nadležnosti suda za krivično delo iz kogapotiče imovina (član 5). Zakon jasno definiše ovlašćenja Direkcije – organa usastavu Ministarstva pravde u vezi sa upravljanjem, procenom, skladištenjem,čuvanjem i prodajom, kao i evidencijom imovine proistekle iz krivičnog dela.Osim ove imovine, Direkcija upravlja i oduzetim predmetima krivičnog dela(član 87 Krivičnog zakonika), imovinskom koristi pribavljenom krivičnimdelom (članovi 91–92 Krivičnog zakonika) i imovinom datom na ime jemstvau krivičnom postupku (član 9). Značajno je da zakon predviđa da Direkcijaučestvuje i u pružanju međunarodne pravne pomoći, a u članu 50 (glava V podnaslovom „Međunarodna saradnja”) se navodi da se ova saradnja, u ciljuoduzimanja imovine proistekle iz krivičnog dela, ostvaruje na osnovumeđunarodnog sporazuma, a ako međunarodni sporazum ne postoji ili nekapitanja nisu uređena međunarodnim sporazumom, međunarodna saradnja seostvaruje na osnovu odredaba ovog Zakona. Mišljenja smo da je navedeni Zakonod izuzetne važnosti u borbi protiv organizovanog kriminala, te da oduzimanjeimovine stečene kriminalom ima ne samo krivičnopravno, već i kriminalno-političko opravdanje.

Za razliku od Zakona o oduzimanju imovine proistekle iz krivičnog delaZakonik o krivičnom postupku ne sadrži ni jednu odredbu o postupku


149

Jasmina Kiurski

150

međunarodne saradnje u otkrivanju i krivičnom gonjenju učinilaca krivičnihdela organizovanog kriminala, pa čak ni odredbu koja upućuje na primenuglave XXXII Zakonika o krivičnom postupku koja reguliše postupak zapružanje međunarodne prave pomoći i izvršenje međunarodnih ugovora ukrivičnopravnim stvarima. Na žalost, ove odredbe o međunarodnoj pravnojpomoći ne sadrži ni Zakon o suzbijanju organizovanog kriminala, osim u članu15lj gde se navodi da se saslušanje svedoka ili oštećenog, čije prisustvo nijemoguće obezbediti na glavnom pretresu, a koja se može vršiti putem video-konferencijske veze, može obaviti i putem međunarodne krivičnopravnepomoći.19 Danas je saradnja država u borbi protiv organizovanog kriminalaneophodna, jer se pokazalo da su nacionalne strategije i nacionalnazakonodavstva nedovoljni kada je u pitanju složeni kriminal sa međunarodnimelementom. transnacionalni organizovani kriminal kao globalni problem uporastu zahteva zajedničku reakciju u kojoj je nužna intenzivna saradnja kakona nacionalnoj, tako i na regionalnoj i međunarodnoj osnovi. U ciljuunapređenja međunarodne saradnje i ostvarenja tešnjeg povezivanja međučlanicama saveta Evrope, 29. maja 2000. je doneta Evropska konvencija omeđusobnom pružanju pravne pomoći u krivičnim stvarima sa dodatnimProtokolom, kojom se ugovorne strane obavezuju da jedna drugoj pružajunajširu moguću pravnu pomoć u istrazi, gonjenju i sudskom postupku.20

takođe, Konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala učlanu 18 reguliše „uzajamnu pravnu pomoć” sa ciljem da se na efikasan načinunapredi saradnja između država članica u pogledu sprečavanja i borbe protivorganizovanog kriminala. „Uzajamnu pravnu pomoć” predviđa i KonvencijaUN protiv nezakonitog prometa opojnih droga i psihotropnih supstanci (član7), dok Konvencija o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda stečenihkriminalom propisuje „opšte principe i mere za međunarodnu saradnju” (član7). Navedene konvencije i protokoli definišu uslove i načine pružanjauzajamne pravne pomoći koja će se realizovati na osnovu relevantnih zakona,ugovora i bilateralnih i multilateralnih sporazuma.

19 Hrvatski Zakon o Uredu za suzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta (Narodnenovine, br. 76/07) predviđa posebno Odeljenje za međunarodnu saradnju i zajedničke istrage(član 15a) i reguliše međunarodnu saradnju u krivičnom progonu i istraživanju krivičnihdela iz nadležnosti ureda. Napominjemo da ovaj zakon sadrži i odredbe o osiguranjuprisilnog oduzimanja sredstava, prihoda i imovine ostvarene krivičnim delom.

20 Konvencijom se potvrđuje Evropska kovencija o međusobnom pružanju pravne pomoći ukrivičnim stvarima iz 1959. i Dodatni protokol uz Evropsku konvenciju o međusobnompružanju pravne pomoći u krivičnim stvarima iz 1978. godine.

Zaključak

Analizom važećih zakona ukazali smo na brojne nepreciznosti ineodređenosti odredaba, njihove neusklađenosti, pravne praznine inedoslednost zakonodavca koje onemogućavaju javnog tužioca, odnosnospecijalnog tužioca da efikasno i potpuno ostvari svoju, veoma značajnu uloguu suzbijanju organizovanog kriminala. Postojeće stanje zahteva donošenjenacionalne strategije i aktivnost svih subjekata države na borbi protivorganizovanog kriminala, njihovu koordinaciju i saradnju na svim nivoima. topretpostavlja političku volju i spremnost države da donošenjem raznovrsnihnacionalnih mera za uspešnu prevenciju i suzbijanje organizovanog kriminalaomogući stvaranje nezavisnog i efikasnog pravosudnog sistema i razvojvladavine prava, demokratskog i etičnog društva. Posebno mesto u nacionalnojstrategiji treba dati unapređenju međunarodne pravne pomoći, bez koje nemaostvarenja postavljenih ciljeva. s toga je potrebno uspostavljanje funkcionalnogsistema međunarodne i uzajamne saradnje uklanjanjem zakonskih i praktičnihprepreka, odnosno stvaranjem zakonskih mogućnosti da svaka država upotpunosti ispuni svoje obaveze iz odgovarajućih sporazuma. Mišljenja smoda bi donošenje novog jedinstvenog i sveobuhvatnog Zakona o suzbijanjuorganizovanog kriminala otklonilo probleme na koje smo ukazali ovim radom.Evidentna je potreba za daljim zakonodavnim reformama u ovoj oblasti, pričemu zakonodavac mora uzeti u obzir specifičnosti organizovanog kriminalai u skladu s tim predvideti adekvatna rešenja.

Literatura

1. Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva dosveobuhvatnog predloga reforme, 2008, Dosije, Beograd.

2. Grubač, Momčilo, Krivično procesno pravo, Pravni fakultet Univerzitet Union,službeni glasnik, Beograd, 2006.

3. „Krivični zakonik republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 67/2003, 88/2005.4. „Protokol za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudskim bićima,

naročito ženama i decom” i “Protokol protiv krijumčarenja migranata kopnom,morem i vazduhom”, Palermo, 12–15. decembar 2000. godine

5. Škulić, Milan, Organizovani kriminalitet, Dosije, Beograd, 2003.6. teofilović, Nebojša, Relacije korupcije i organizovanog kriminaliteta: Sprečavanje

i suzbijanja savremenih oblika kriminaliteta, Kriminalističko-policijska akademija,Beograd, 2006.


151

7. „Ustav republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 98/2006. 8. „Zakon o javnom tužilaštvu republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 61/2005. 9. „Zakon o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog

kriminala, Službeni glasnik RS, br. 42/2002, 27/2003, 39/2003, 60/2003, 67/2003,29/2004, 58/2004, 45/2005 i 61/2005.

10. „Zakon o potvrđivanju Evropske konvencije o međusobnom pružanju pravnepomoći u krivičnim stvarima”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br.10/2001.

11. „Zakon o potvrđivanju Konvencije o pranju, traženju, zapleni i konfiskacijiprihoda stečenih kriminalom”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br.7/2002; Službeni list SCG — Međunarodni ugovori, br. 18/2005.

12. „Zakon o potvrđivanju Konvencije Ujedinjenih nacija protiv nezakonitog prometaopojnih droga i psihotropnih supstanci”, Službeni list SFRJ — Međunarodniugovori, br. 14/1990.

13. „Zakon o potvrđivanju Konvencije Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnogorganizovanog kriminala”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br. 6/2001.

14. „Zakon o Uredu za suzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta”, Narodnenovine Republike Hrvatske, br. 76/2007.

15. „Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni glasnik RS, br. 46/2006. 16. „Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni list SRJ, br. 70/2001.

tHE ANtI-OrGANIsED CrIME rOlE OF tHE stAtE PrOsECUtOr

the role and jurisdiction of the Public Prosecutor’s Office in combating organisedcrime are goverened by separate provisions pertaining to criminal procedure againstorganised crime, which are laid down in Chapter 29 of the Criminal Procedure Codeand also in a separate law on the Organization and Jurisdiction of GovernmentAuthorities in suppression of Organised Crime. Prosecution of perpetrators oforganised crime in the territory of the republic of serbia is in the jurisdiction of thespecial Prosecutor’s Office for the suppression of Organised Crime within theBelgrade District Prosecutor’s Office, headed by the special prosecutor for organisedcrime. Working groups, which were set up by the Commission in charge ofimplementation of the National Judicial reform strategy in 2006, have prepared adraft law on Public Prosecutor’s Office, establishing a separate prosecutor’s office,i.e. a special Public Prosecutor’s Office for Organised Crime of the republic ofserbia, and a draft law on government authorities involved in criminal proceedingsagainst organised crime and other complex crimes, establishing a special PublicProsecutor’s Office for Organised Crime and Other Complex Crimes. A draft lawon forfeiture of proceeds of crime is also designed to help the special Prosecutor’s

Jasmina Kiurski

152

Offices to proceed with successful prosecution, given the complexity of organisedcrime and its threat to the society. the importance of the Public Prosecutor’s Officerole in combating organised crime is mainly reflected in the special Prosecutor’sOffice as the sole authority competent to assess whether a certain crime is to beclassified as organised crime, and if so, the special Prosecutor will send a writtenrequest to the republic Public Prosecutor for the case to be assigned or transferredto his office. there are specific provisions contained in the law on the Organizationand Jurisdiction of Government Authorities in suppression of Organised Crime andin separate provisions of the Criminal Procedure Code, entrusting the specialProsecutor’s Office with specific procedural powers in organised crime cases, thusenhancing its functional autonomy and highlighting its leading role in evidentiaryand investigative proceedings, and introducing new instruments and specialinvestigative techniques aimed at suppressing organised crime: cooperating witnesses,surveillance of the suspect’s business activities, rendering simulated business servicesand conclusion of simulated legal affairs, engagement of undercover agents,controlled delivery and seizure of illicit proceeds. the public prosecutor may alsofile a written and reasoned motion to the investigative judge to order the use of specialinvestigative techniques, such as the surveillance and recording of telephone andother conversations or communication by other technological devices and videorecording, with a view to detecting organised crime and obtaining evidence thereof.Broader competences of the special Prosecutor in criminal prosecution of organisedcrime cases are closely similar to the new model of investigation by prosecutor, whichis provided for in the Criminal Procedure Code of 2006, since all activities of thepolice and the court during the evidentiary and investigative proceedings and evensome activities at the main hearing may be undertaken only upon the publicprosecutor’s request, proposal or approval. Main shortcomings of the current criminallegislation provisions related to organised crime are their vagueness, incompatibleterminology and mutual contradictions, especially those pertaining to the definitionof terms “organised crime”, “criminal organization”, “organised criminal groups”and “other organised groups”. such deficiencies need to be eliminated throughadoption of a new law, i.e. through amendments to the Criminal Procedure Code.


153

154

NEKA PITANJA POLOŽAJA I ULOGE TUŽIOCA U ISTRAZI U KRIVIČNOM POSTUPKU

BOSNE I HERCEGOVINE

Miodrag N. Simović*

APstrAKt

Autor u radu analizira položaj i ulogu tužioca tokom sprovođenja istrage injegov odnos prema policijskim, poreskim, carinskim i drugim organima ukontekstu borbe protiv organizovanog kriminala u Bosni i Hercegovini. Analizaje fokusirana na saradnju tužilaštva, policije, carine i poreske službe u okvirumultidisciplinarnih istražnih timova. Pored izmijenjene uloge tužioca, koji jestupanjem na snagu novih zakona o krivičnom postupku postao svojevrsni„menadžer istrage”, promijenila su se i ovlašćenja ovlašćenih službenih lica uistražnom postupku, te je dokazima pribavljenim od strane tih lica u istrazi datdokazni značaj, i to pod uslovom da su oni pribavljeni na zakonit način. Ulogasuda u istrazi takođe je doživjela velike promjene i svedena je samo na onesituacije u kojima se ograničavaju ljudska prava i slobode građana. Može sezaključiti da je Bosna i Hercegovina na legislativnom planu usvojilakriminalnopolitički pristup organizovanom kriminalitetu koji uglavnomodgovara zahtjevima savremene antikriminalne politike. Međutim, de legeferenda, složen posao trajaće i nadalje, upotpunjavanjem odgovarajućihodredaba posebno materijalnog i procesnog krivičnog prava.Ključne reči: organizovani kriminal, tužilaštvo, krivični postupak, policija,istraga, Bosna i Hercegovina.

sprečavanje organizovanog kriminaliteta bi trebalo biti jedan od najvećihizazova svih savremenih demokratskih država. U tom kontekstu su od naročitogznačaja i položaj i uloga tužioca tokom sprovođenja istrage, kao i njegov odnosprema policijskim, poreskim, carinskim i drugim organima. razlog tome je štorezultat suđenja u velikoj mjeri zavisi od kvalitetnog i uspješnog vođenja istragekao početne faze krivičnog postupka. Pravo tužioca u Bosni i Hercegovini (BiH)

* Autor je redovni profesor Pravnog fakulteta u Banjoj luci i potpredsjednik Ustavnog sudaBosne i Hercegovine.

da formira multidisciplinarne istražne timove sastavljene od predstavnikarazličitih institucija i agencija za provođenje zakona (policijski organi,Obavještajno-bezbjednosna agencija BiH, Državna agencija za istrage i zaštitu,Granična policija BiH, razne inspekcije, poreska uprava itd.), omogućava muda pravilnom podjelom rada i koordinacijom ima cjelovitu sliku istrage i njenihrezultata. Nesumnjivu prednost i povoljniji položaj u fazi istrage u odnosu naosumnjičenog i njegovog branioca daje tužiocu činjenica da je on državni organsui generis sa kojim su dužni sarađivati ovlašćena službena lica i drugi državniorgani, kao i pružiti mu pomoć u obavljanju njegovih funkcija. Uz to, tužilac jeu mogućnosti da praktično vodi istragu u tajnosti, te da na kraju istrage (prijepodizanja optužnice) ispita osumnjičenog koji tek tada može saznati da je protivnjega otvorena istraga. U tom smislu je u toj fazi postupka oslabljen položajosumnjičenog, ali bi potpuna „jednakost oružja” između tužioca, s jedne strane,i osumnjičenog i njegovog branioca, s druge strane, znatno otežala i istraživanjei rasvjetljavanje krivičnih djela organizovanog kriminaliteta, s obzirom nanjihove različite uloge koje imaju u krivičnom postupku. Ovakvu pozicijutužioca treba sagledati i u kontekstu cjelokupnih zakonskih rješenja u skladu sakojima se od tužioca, pored obaveze da sprovede istragu, zahtijeva ne samo dautvrdi činjenice koje idu na teret osumnjičenog, već i one koje mu idu u korist.

Pored izmijenjene uloge tužioca, koji je stupanjem na snagu novih zakona okrivičnom postupku postao svojevrsni „menadžer istrage”, promijenila su se iovlašćenja ovlašćenih službenih lica u istražnom postupku, te je dokazimapribavljenim od strane tih lica u istrazi dat dokazni značaj, i to pod uslovom dasu oni pribavljeni na zakonit način.1 Uloga suda u istrazi takođe je doživjelavelike promjene i svedena je samo na one situacije u kojima se ograničavajuljudska prava i slobode građana. Aktivnije učešće suda u istražnom postupkupredstavlja izuzetnu situaciju, i to samo kod obezbjeđenja dokaza za koje postojiopasnost da se u vrijeme suđenja neće moći izvesti pred sudom ili da će njihovoizvođenje biti znatno otežano.

Neka pitanja položaja i uloge tužioca u istrazi u krivičnom postupku BiH

155

1 U jednom istraživanju koje je u prvoj polovini 2008. godine sprovedeno na području gradaBanja luka, anketirano je 20 ispitanika, i to: 12 inspektora u sektoru kriminalističke policijeu Centru javne bezbjednosti Banja luka i osam tužilaca Okružnog tužilaštva Banja luka.Ispitanici su odabrani metodom slučajnog uzorka. Anketni list izrađen za potrebe ovogistraživanja bio je anoniman, a sastojao se od pet pitanja koja su se odnosila na lična obilježjaispitanika i 12 pitanja u vezi sa predmetom istraživanja, odnosno kvalitetom saradnjeMinistarstva unutrašnjih poslova republike srpske i tužilaštva republike srpske. Na pitanjeda li postoji ova saradnja, najveći broj anketiranih (45 odsto) je dalo odgovor da smatra da ovasaradnja postoji u potpunosti, dok njih 35 odsto smatra da ta saradnja postoji u velikoj mjeri.s druge strane, niko od anketiranih ne smatra da je postojeća organizacija ove saradnje idealnai da nije potrebno ništa mijenjati kako bi se ona poboljšala.

Miodrag N. Simović

156

Sudija za prethodni postupak

sudija za prethodni postupak je sudija koji tokom istrage postupa uslučajevima kada je to propisano zakonom (član 20 tačka g Zakona o krivičnompostupku BiH).2 riječ je o potpuno novom institutu koji je na određeni načinsupstitut nekadašnjeg istražnog sudije. Cilj uvođenja ovog novog subjekta je dase istražni postupak stručno i organizacijski unaprijedi da bi se obezbijedilanjegova efikasnost. On je jedna vrsta nadzornog organa u odnosu na tužioca,budući da u nekim pitanjima, kao što su pretresanje stana i lica i određivanjeposebnih istražnih radnji, tužilac mora imati odobrenje sudije za prethodnipostupak. Određena ovlašćenja sudija za prethodni postupak ima i u postupkuza izručenje osumnjičenih, odnosno optuženih i osuđenih lica.

Ovlašćenja sudije za prethodni postupak su sljedeća: postavljanje braniocazbog slabog imovnog stanja (član 46 stav 2) i razrješenje postavljenogbranioca (član 49); izdavanje naredbe za pretres stana, prostorija i lica (član51); izdavanje naredbe o privremenom oduzimanju predmeta (član 65);izdavanje naredbe za dostavljanje podataka o bankovnim depozitima ili oprivremenom oduzimanju finansijskih sredstava (član 72 stavovi 1 i 5); donosirješenje o izricanju novčane kazne do 5000 KM ili izdaje naredbu za prinudnodovođenje svjedoka u slučaju neodazivanja na uredno dostavljen poziv (član81 stav 5); odobrava naredbu za prinudno dovođenje svjedoka koju je izdaotužilac (član 81 stav stav 6); odlučuje o slanju osumnjičenog na psihijatrijskipregled, odnosno posmatranje u odgovarajuću zdravstvenu ustanovu (član110 stav 2); izdavanje naredbe o preduzimanju posebnih istražnih radnji (član118 stav 1); izdavanje naredbe za dovođenje (član 125); izdavanje rješenjaza određivanje jemstva (član 130); određivanje mjera zabrane (član 126 stav5); određivanje pritvora (član 134); nadzor nad komunikacijom pritvorenikas vanjskim svijetom i braniocem (član 144); nadzor nad izvršenjem pritvora(član 146) itd.

Na sve odluke sudije za prethodni postupak, koje se odnose na primjenuprinudnih mjera za osiguranje prisustva osumnjičenog i svjedoka (osim naredbeza dovođenje), dopuštena je žalba vanraspravnom vijeću istog suda. spor sudijeza prethodni postupak i tužioca o određivanju pritvora rješava vanpraspravnovijeće (član 24 stav 6) u roku 48 sati (član 134 stavovi 5 i 6).

2 „Zakon o krivičnom postupku BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 36/03, 26/04, 63/04,13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 29/07, 53/07, 76/07, 15/08 i 58/08. Zakonske odredbe u ovomtekstu, pored kojih nije naveden naziv zakona, odnose se na ovaj zakon.

Sudija za prethodno saslušanje

sudija za prethodno saslušanje je definisan kao sudija koji nakon podizanjaoptužnice postupa u slučajevima kada je to propisano zakonom i koji imaovlašćenja koja pripadaju sudiji za prethodni postupak (član 20 tačka e). I on jetakođe potpuno novi institut u Zakonu o krivičnom postupku BiH, koji, izmeđuostalog, prihvata, tj. potvrđuje optužnicu. Kada primi optužnicu i dokazepriložene uz nju, sudija za prethodno saslušanje procjenjuje ima li dovoljnodokaza da se optužnica potvrdi. Ostala ovlašćenja ovog sudije su: postavljabranioca u slučaju obavezne odbrane i u slučaju slabog imovnog stanjaosumnjičenog, odnosno optuženog (član 45 stav 4 i član 46 stav 2); odlučuje orazrješenju postavljenog branioca (član 49 stavovi 3 i 4); vrši kontrolu nadizvršenjem pritvora i postupanjem s pritvorenicima, te određuje mjere zabrane ijemstvo, ako do tada nisu određene (članovi 126, 130 i 146); ukida ili određujepritvor nakon podizanja optužnice, ako osumnjičeni prije toga nije bio u pritvoru,ali ne može produžiti pritvor, nego to čini vijeće iz 24 stav 6 (član 135 stav 2);preduzima mjere za sudsko obezbjeđenje dokaza (član 226 stav 3); uzima izjavuo krivici (član 229); obustavlja postupak u slučaju povlačenja optužnice (član232); razmatra sporazum osumnjičenog, odnosno optuženog i njegovog braniocas tužiocem o uslovima za priznanje krivice za djelo za koje se osumnjičeni,odnosno optuženi tereti (član 231); odlučuje o prethodnim prigovorima (član233); dostavlja predmet sudiji, odnosno vijeću radi zakazivanja glavnog pretresa(član 229 stav 4 i član 233 stav 2); odlučuje o ustupanju krivičnog gonjenjastranoj državi (član 412) itd.

Na pitanje može li sudija za prethodni postupak obavljati i funkciju sudijeza prethodno saslušanje, ne postoji u sudskoj praksi BiH jedinstven odgovor,niti je to pitanje riješeno zakonom. Neki sudovi podržavaju mišljenje da istisudija u istom postupku može obavljati funkcije i sudije za prethodni postupaki sudije za prethodno saslušanje, dok drugi sudovi izražavaju suprotno stanovište.Moglo bi se reći da je spajanje ovih funkcija u jednom licu izuzetno mogućesamo u sudovima s malim brojem sudija. Pristalice mišljenja da funkcije objesudije može vršiti isto lice ističu da u istrazi ponekad sudija za prethodnipostupak odlučuje samo o postavljanju branioca. Zatim, dosljednom primjenomprincipa da učešće sudije u odlučivanju u fazi istrage isključuje postupanje uistom predmetu nakon podizanja optužnice, bio bi blokiran rad većine sudova uBiH, i to naročito sudova koji nemaju više od pet sudija, jer bi već u istrazi izdaljneg postupanja bilo isključeno četiri sudije (sudija za prethodni postupak itri člana vanraspravnog vijeća). s druge strane, mnogo je više razloga koji govoreu korist stanovištu da nije etično da ove dvije funkcije obavlja isto lice. I odredbe


157

o izuzeću sudija iz člana 29 tačke d i f posredno vode zaključku da bi vršenjeove dvije funkcije od strane jednog lica bilo bi u suprotnosti i sa članom 6Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, tj. sa pravomna pravično suđenje.

Položaj tužioca u krivičnom postupku

Novim Zakonom o krivičnom postupku BiH realizovane su obimnepromjene i u onim procesnim normama i institutima koji su u vezi s otkrivanjemkrivičnog djela i učinioca, dakle u dijelu krivičnog postupka koji se označavakao istraga. U tom smislu, ovaj zakon napušta koncept istražnog sudije i vođenjeistrage povjerava tužiocu, kao i policijskim, carinskim, poreskim i drugimorganima koji svoje aktivnosti moraju preduzimati u skladu sa zakonom i podnadzorom tužioca. Iako je na nadležnom tužioca da provodi istragu, u praksiveći dio aktivnosti obavljaju policijski organi, ali uz prethodno odobrenje tužioca.ta nova uloga tužioca u krivičnom postupku proizilazi iz adversarnog sistemakrivične procedure i u velikoj mjeri približava ulogu tužioca ulozi kakvu tužilacima u sistemu krivične procedure koja postoji u anglosaksonskim zemljama.treba napomenuti da savremene tendencije u krivičnom procesnomzakonodavstvu, prije svega u državama Evropske unije i sAD, idu u pravcu datužilački, odnosno tužilačko-policijski koncept istrage postaje dominantan, a dasudski koncept istrage polako gubi na značaju.

tužilac u krivičnom postupku nastupa u dvostrukoj ulozi. Prvo, on je državniorgan zadužen za otkrivanje i gonjenje učinilaca krivičnih djela. U drugomslučaju, tužilac je stranka u postupku (član 20 tačka f) i ima približno istaovlašćenja kao i suprotna stranka, tj. osumnjičeni, odnosno optuženi.

Neka osnovna prava i dužnosti tužioca su da: odmah po saznanju da postojeosnovi sumnje da je učinjeno krivično djelo, preduzme potrebne mjere u ciljunjegovog otkrivanja i sprovođenja istrage, pronalaženja osumnjičenog,rukovođenja i nadzora nad istragom, kao i radi upravljanja aktivnostimaovlašćenih službenih lica vezanim za pronalaženje osumnjičenog i prikupljanjeizjava i dokaza; sprovede istragu u skladu sa zakonom; daje imunitet (član 84);zahtijeva dostavljanje informacija od strane državnih organa, preduzeća, pravnihi fizičkih lica u BiH; izdaje pozive i naredbe i predlaže izdavanje poziva i naredbiu skladu sa zakonom; naredi ovlašćenom službenom licu da izvrši naredbu izdatuod strane suda u skladu sa zakonom, utvrđuje činjenice potrebne za odlučivanjeo imovinskopravnom zahtjevu u skladu s članom 197 i o oduzimanju imovinske

Miodrag N. Simović

158


159

koristi pribavljene krivičnim djelom u skladu sa članom 392; predlaže izdavanjekaznenog naloga (član 334); podiže i zastupa optužnicu pred sudom; podnosipravne lijekove i obavlja i druge poslove određene zakonom (član 35 stav 2).3

s druge strane, u skladu sa st. 1 i 2 člana 35, svi organi koji učestvuju u istrazidužni su da o svakoj preduzetoj radnji obavijeste tužioca i da postupe po svakomnjegovom zahtjevu. tužilac je dužan utvrditi kako činjenice koje tereteosumnjičenog tako i one koje mu idu u korist (član 14).

Istraga se pokreće naredbom o sprovođenju istrage koja se donosi zbogosnove sumnje da je izvršeno krivično djelo. Naredbu izdaje tužilac. Postojanjeosnova sumnje ocjenjuje tužilac dok postojanje osnovane sumnje, koja je potrebnaza potvrđivanje optužnice, određivanje pritvora i slično, ocjenjuje sud (npr. sudijaza prethodni postupak kad određuje pritvor; sudija za prethodno saslušanje kodpotvrđivanja optužnice). Naredba o provođenju istrage je interni akt tužioca čijimse donošenjem postiže nekoliko ciljeva. Danom donošenja naredbe počinje tećizakonski rok od šest mjeseci u kojem tužilac treba provesti istragu.

Uloga tužioca u vezi sa načelom akuzatornosti

Iz same činjenice da se krivični postupak pokreće isključivo po zahtjevuovlašćenog tužioca, proizilazi da sud ne može po svojoj inicijativi pokrenutikrivični postupak. Posljedica razdvajanja ovih funkcija jeste da se postupak nesamo da ne može pokrenuti bez zahtjeva ovlašćenog tužioca, nego se on mora iobustaviti čim tužilac odustane od optužnice (nemo iudex sine actore).

Ne postoji mogućnost da se za krivična djela pred sudom goni po privatnojtužbi, niti da se u krivičnom postupku pod određenim uslovima pojavisupsidijarni tužilac koji bi preuzeo gonjenje od tužioca i umjesto njega postaoovlašćeni tužilac. takođe, zakon ne dozvoljava mogućnost da za određen brojkrivičnih djela tužilac ima pravo da preduzme krivično gonjenje samo ako je utom smislu postavljen prijedlog od strane oštećenog (gonjenje po prijedlogu).4

3 Imunitet bi se trebao davati u pisanom obliku, iako to zakon izričito ne naglašava. Imunitetmože samo dati glavni tužilac (član 84 stav 3), a ne i sud. svjedok koji je dobio imunitet i kojije svjedočio, ne može se krivično goniti, osim ako nije lažno svjedočio.

4 Izuzetak u tom smislu predstavlja Zakon o krivičnom postupku republike srpske, Službeniglasnik Republike Srpske, br. 50/03, 115/04 i 29/07. Ograničenja načela oficijelnosti u tomzakonu javljaju se u obliku procesne ustanove prijedloga oštećenog za krivično gonjenje (član205 stav 1). U Krivičnom zakonu republike srpske (Službeni glasnik Republike Srpske, br.49/03 i 108/04) ima vi še kri vičnih dje la za ko ja tu žilac pre du zi ma go nje nje po pri je dlo gu ošte -ćenog. to su sljedeća krivična djela: neovlašćeno otkrivanje profesionalne tajne (član 173),

Miodrag N. Simović

160

Ovlašćenja tužioca u istražnom postupku

Osnovna djelatnost tužioca u krivičnom postupku, koja ujedno predstavlja injegovu početnu djelatnost, jeste istražni postupak. Definiciju istrage daje član20 tačka j) zakona prema kojem istraga obuhvata aktivnosti preduzete od stranetužioca ili ovlašćenog službenog lica u skladu sa ovim zakonom, uključujućiprikupljanje i čuvanje izjava i dokaza.

tužilac je u fazi istrage ovlašćen preduzimati sve istražne radnje, kao i radnjedokazivanja. U nekim slučajevima tužilac može postupati samostalno, a nekadauz odobrenje drugog organa. tako, tužilac ima pravo: izdati naredbu zaprivremeno oduzimanje pošiljki ako postoji opasnost od odlaganja (član 67 stav4); u hitnim slučajevima može narediti banci ili drugom pravnom licu koja vršifinansijsko poslovanje da dostavi podatke o bankovnim depozitima i drugimfinansijskim transakcijama (član 72 stav 3); izuzetno može narediti dovođenjesvjedoka koji se uprkos uredno dostavljenom pozivu nije odazvao (član 81 stav6); ima pravo na izdavanje pisane naredbe o vještačenju (član 96 stav 1);ovlašćen je narediti obdukciju ako je smrt prouzrokovana krivičnim djelom ilije u vezi sa krivičnim djelom (član 222) i slično. U navedinim slučajevima tužilacmora naknadno tražiti odobrenje sudije za prethodni postupak, osim u slučajuobdukcije koja se sprovodi samo na zahtjev tužioca.

Uloga tužioca u istražnom postupku koncipirana je kao svojevrsnog „menadžeraistrage” i podrazumijeva nekoliko faza: donošenje naredbe o sprovođenju istrage,planiranje istrage i rukovođenje i nadzor nad istragom.5 Planiranje istrage i timskirad nije novina u djelovanju u sprečavanju i suzbijanju organizovanog kriminaliteta,ali pojam strateškog planiranja zajedničkog djelovanja tužilaca i ovlašćenihslužbenih lica jeste određena novina i ona zahtijeva odgovarajuće standarde i načinprilaska teškom krivičnom djelu uopšte, visok stepen obrazovanja i specijalizacijei krajnje profesionalni rad svih učesnika istrage.6

utaja (član 235), oduzimanje tuđe stvari (član 236), prevara (član 249), oštećenje tuđe stvari(član 249), oštećenje tuđih prava (član 251), gonjenje u slučaju kad je učinilac u bliskom odnosusa oštećenim (član 256) i krivično djelo samovlašće (član 397).

5 Evropska policijska misija (EUPM) je u sklopu svog mandata u BiH predložila, uvela i predalana upotrebu domaćim policijskim strukturama niz programa i projekata iz oblasti policijskogdjelovanja među kojima se nalaze i Projekt istraga teških krivičnih djela i Projekat rukovođenjelicem mjesta teških krivičnih djela. Navedeni projekti sadrže savremeni pristup saradnji tužiocai policije kroz „strategiju” djelovanja prilikom istrage teških krivičnih djela, te timski ikoordinirani rad svih učesnika u istrazi koji na bilo koji način imaju dodira sa elementima istrage.

6 Jedan od pozitivnih primjera ove saradnje u republici srpskoj jeste izvođenje akcije„Eskalibur” 2005. godine. U samom radu, koji je trajao više od šest mjeseci, tužilac iz

Naredba tužioca o sprovođenju istrage

Istraga se pokreće naredbom tužioca o sprovođenju istrage koja predstavljaformalni uslov za njeno sprovođenje. Prema odredbi člana 216 stav 2, naredbao sprovođenju istrage sadrži sljedeće obavezne elemente: podatke o učiniocukrivičnog djela (ukoliko su poznati), opis djela iz kojeg proizilaze zakonskaobilježja krivičnog djela, zakonski naziv krivičnog djela, okolnosti kojepotvrđuju osnove sumnje za sprovođenje istrage, postojeće dokaze, okolnostikoje treba istražiti i istražne radnje koje treba preduzeti. Kada su u pitanju podacio učiniocu krivičnog djela, kako istraga tako i naredba o sprovođenju istragemogu se odnositi na nepoznatog učinioca. Ovo je od posebnog značaja kodkrivičnih djela organizovanog kriminala, korupcije i terorizma, kao i finansijskihi privrednih delikata gdje je češći slučaj da se raspolaže podacima koji upućujuna krivično djelo nego na učinioca krivičnog djela.

s obzirom na najčešće nizak stepen saznanja o krivičnom djelu i učiniocu uovoj fazi postupka, opis djela iz kojeg proizilaze obilježja krivičnog djela –predstavlja inicijalni opis događaja. tužilac u toku istrage može mijenjati opisdjela, proširujući ili dopunjujući naredbu o sprovođenju istrage. takođe, tužilactokom istrage može mijenjati i pravnu kvalifikaciju krivičnog djela, i to uzavisnosti od utvrđenih činjenica i okolnosti tokom istrage. Zato, početna pravnakvalifikacija krivičnog djela koja je bilo predmet istražnog postupka, ne vežetužioca u pogledu eventualnog optuženja.

Kada su u pitanju okolnosti koje potvrđuju osnove sumnje za sprovođenjeistrage i postojeći dokazi, ovaj dio naredbe predstavlja, sa jedne strane, zaštitu odneosnovanog vođenja istrage, a, sa druge strane, početnu fazu planiranja i razradeistražne strategije. riječ je o sublimiranju i koncentraciji činjenica i dokaza kojimase potvrđuju osnovi sumnje da je izvršeno krivično djelo. Analizom tih okolnostitužilac percepira stanje predmeta i vrši ocjenu o tome koje okolnosti je u istrazipotrebno istražiti i koje istražne radnje treba sprovesti da bi se potpuno razjasniločinjenično stanje, odnosno događaj koji predstavlja predmet istrage, a koje će


161

Odjeljenja za organizovani i privredni kriminalitet Okružnog tužilaštva Banja luka je, zajednosa inspektorima Centra javne bezbjednosti Banja luka, proučavao dokazni materijal i nalagaopreduzimanje istražnih i drugih operativno-taktičkih mjera i radnji. U toku sprovođenja oveakcije pronađeno je i oduzeto 39 motornih vozila, koja su ukradena u toku izvođenja akcije.Ili, u toku akcije „Falsifikat” (2004. godine) na području Centra javne bezbjednosti Banja lukautvrđeno da nije plaćena carina za 874 vozila. Od ukupnog broja oduzetih vozila, za 184 jeutvrđeno da su predmet međunarodne potrage, tj. da su ukradena, a za 234 vozila da suprekucavani brojevi motora i šasije.

dovesti ili do obustave istrage ili do prerastanja osnova sumnje u novu kvalitetuspoznaje — osnovanu sumnju, potrebnu za podizanje optužnice.

Okolnosti koje se istražuju tokom istrage su one koje se odnose na obilježjakrivičnog djela, odnosno krivičnu odgovornost osumnjičenog. Eventualnoistraživanje drugih okolnosti (koje nisu vezane za krivično djelo i krivičnuodgovornost osumnjičenog) predstavljalo bi kršenje osnovnih ljudskih pravaosumnjičenog i drugih lica. takođe, samo donošenje naredbe o sprovođenjuistrage ne proizvodi nikakve posljedice za osumnjičenog u smislu ograničenjaodređenih njegovih prava.

Prema tome, sadržaj naredbe o sprovođenju istrage ukazuje da tom naredbomtužilac istovremeno odlučuje o postojanju osnova za istragu, kao i o predmetuistrage, te o načinu njenog vođenja (istražna strategija i taktika). Međutim,posmatrajući naredbu o sprovođenju istrage kao cjelinu, a posebno imajući uvidu da ne postoji obaveza njenog dostavljanja osumnjičenom i njegovombraniocu, nepredviđanja procesnih sankcija u slučaju nedonošenja takve naredbe,te činjenicu da u odnosu na osumnjičenog ona ne proizvodi nikakvo pravnodejstvo u smislu ograničenja njegovih prava, kao i da je tužiocu u članu 218 stav4 data slobodna dispozicija u pogledu donošenja naredbe — proizilazi da jenaredba o sprovođenju istrage interni akt tužioca. to je inicijalni akt u istražnompostupku, koji se ne može posmatrati kao strogo formalni akt, odlučujući zapravnu valjanost radnji preduzetih u istražnom postupku.

Rukovođenje i nadzor tužioca nad radom ovlašćenih službenih lica u istrazi

rukovođenje i nadzor nad radom ovlašćenih službenih lica u istrazi obavljatužilac. to podrazumijeva aktivnu ulogu tužioca od samog postojanja osnovasumnje da je učinjeno krivično djelo.

Nadzor nad radom ovlašćenih službenih lica manifestuje se na tri različita načina,tako da tužilac: 1) osigurava stručnu podršku i tumačenje krivičnopravnih odredbi,kako materijalnog tako i procesnog krivičnog prava, te vodi računa o primjeni izaštiti ljudskih prava u postupcima ovlašćenih službenih lica; 2) izdaje potrebnenaredbe i uputstva ovlašćenim službenim licima, u smislu prikupljanja informacijai dokaza na zakonom dopušten način, kako bi oni bili pravno valjani u postupkupred sudom i 3) učestvuje u potrebnim procesnim radnjama i drugim postupanjimatokom istrage, a koja se odnose na angažman ovlašćenih službenih lica.

rukovođenje istragom, u prvom redu, ima za cilj osmišljavanje iprilagođavanje odgovarajuće istražne strategije i taktike prilikom koje tužilac

Miodrag N. Simović

162

može odlučiti da određene istražne radnje obavi neposredno, a pojedine provjeriovlašćenim službenim licima. tužilac mora detaljno ispitati sve dokaze kojeprikupe ovlašćena službena lica da bi osigurao njihovu istinitost i pouzdanost.

Odnos tužioca prema ovlašćenim službenim licima, kao i njihove obaveze idužnosti prema tužiocu, posebno su propisane u članu 218, pri čemu su mogućedvije situacije. Ako postoje osnovi sumnje da je izvršeno krivično djelo spropisanom kaznom zatvora preko pet godina, ovlašćeno službeno lice je dužnoodmah obavijestiti tužioca i pod njegovim nadzorom preduzeti potrebne mjereda se pronađe učinilac krivičnog djela, da se spriječi skrivanje ili bjekstvoosumnjičenog ili saučesnika, da se otkriju ili sačuvaju tragovi krivičnog djela ipredmeti koji mogu poslužiti kao dokazi, te da se prikupe sve informacije kojemogu biti korisne u krivičnom postupku. Ako postoje osnovi sumnje da jeizvršeno krivično djelo za koje je propisana kazna zatvora do pet godina,ovlašćeno službeno lice je dužno obavijestiti tužioca o svim raspoloživiminformacijama, preduzetim mjerama i radnjama, i to najkasnije sedam dana odsaznanja za postojanje osnova sumnje da je krivično djelo počinjeno.

Odnos tužioca i ovlašćenih službenih lica je neka vrsta nepotpune spoljašnje(jer se radi o različitim organima) nadređenosti tužioca prema ovlašćenimslužbenim licima. tužilaštvo, dakle, više nije pasivni subjekat koji „čeka” krivičnuprijavu ovlašćenih službenih lica, bez velikih mogućnosti uticaja na njenu sadržinu.

Odnos tužioca i osumnjičenog u istrazi

Novi istražni postupak proizveo je dvojako dejstvo za položaj osumnjičenogu istrazi. s jedne strane, osumnjičeni uživa sve procesne garancije u smislupoštovanja svih njegovih prava i sloboda zagarantovanih ustavom i ratifikovanimmeđunarodnim dokumentima, i to već od svog prvog pojaljivanja pred istražnimorganima — bilo da se radi o ispitivanju od strane tužioca ili ovlašćenih službenihlica. Položaj osumnjičenog i njegovog branioca je značajno pasiviziran u odnosuna položaj koji su oni imali prema ranijem zakonu o krivičnom postupku.

U novom istražnom postupku osumnjičeni nema mehanizam da osporavaosnov vođenja krivične istrage protiv njega, kako je to imao po ranijem zakonuo krivičnom postupku (žalbom na rješenje o sprovođenju istrage). Ne samo danema mogućnost osporavanja osnova za otvaranje istrage koja se vodi protivnjega, nego osumnjičeni ne mora ni znati da se protiv njega uopšte vodi krivičnaistraga. razlog tome je što u novom Zakonu o krivičnom postupku nije propisanaobaveza tužioca da osumnjičenom i njegovom braniocu dostavi naredbu osprovođenju istrage. Međutim, ukoliko se tužilac odluči da već na samom početku


163

istrage ispita osumnjičenog, on mu već u toj početnoj fazi mora saopštiti sveosnove sumnje koji stoje protiv njega, te ga upoznati sa svim njegovim pravimau skladu sa članom 78 i od tada osumnjičeni i njegov branilac mogu razgledatisve dokaze koji idu u korist osumnjičenog.

Prisustvo osumnjičenog, odnosno njegovog branioca u istražnom postupku,prilikom provođenja određenih istražnih radnji, predviđeno je vrlo restriktivno, ito kod onih radnji kojima se ograničavaju pojedina prava ili slobode građana (npr.pretres). Međutim, ni tada se ne radi o aktivnoj ulozi osumnjičenog, odnosnonjegovog branioca, nego o svojevrsnoj kontroli zakonitosti izvođenja određeneistražne radnje, odnosno postojanju mogućnosti za stavljanje određenih prijedlogaza obezbjeđenje dokaza. Prema iznesenom, uloga osumnjičenog, a posebnonjegovog branioca u istrazi, na neki način se svodi na prava, a ne na ovlašćenja, ito u cilju ostvarivanja i zaštite ustavnih prava i sloboda osumnjičenog. sapovećanjem ograničenja prava i sloboda osumnjičenog u istražnom postupku, rastei obim i stepen prava osumnjičenog, odnosno njegovog branioca.

Osnovna prava koja imaju svi osumnjičeni, nezavisno od karaktera istražnihmjera i radnji koji se prema njemu preduzimaju, su ona određena članom 6.Pravo osumnjičenog na razmatranje spisa i razgledanje pribavljenih predmetatokom istrage, usko je vezano za njihov dokazni karakter i vrijednost, odnosnoza pitanje da li se radi o dokazima na štetu ili u korist osumnjičenog. Pristupspisima predmeta, odnosno pribavljenim dokazima dozvoljen je ukoliko su istiu korist osumnjičenog (pod uslovom da takav pristup ne dovodi u opasnost ciljistrage), a onemogućen ukoliko su na štetu osumnjičenog.

Odnos tužioca i oštećenog u istražnom postupku

Pojam oštećenog određen je članom 20 tačka h). to je lice čije je lično iliimovinsko pravo krivičnim djelom povrijeđeno ili ugroženo. Oštećeni imaznačajnu ulogu u krivičnom postupku, često i kao svjedok u dokaznom postupku.On ne mora znati da se sprovodi istraga, jer tužilac nema obavezu obavještavanjaoštećenog o otvaranju istrage. Iz same zaštitne funkcije krivičnog zakonodavstvaodređene u članu 1 Krivičnog zakona BiH proizilazi da se krivični postupaksprovodi u cilju zaštite osnovnih prava i sloboda čovjeka i građanina, odnosnozaštite drugih individualnih i opštih vrijednosti koje ustanovljuje i jemči pravniporedak.7 Zbog toga, tužilac u svakom trenutku u istražnom postupku mora imatiu vidu oštećenog kao lica čija su prava i slobode povrijeđeni, odnosno ugroženi

Miodrag N. Simović

164

7 „Krivični zakon BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04 i 30/05.


165

krivičnim djelom. Oštećeni je izuzetno koristan izvor saznanja o krivičnom djelui učiniocu, kao i lice koje je posebno zainteresovano za uspješno okončajekrivičnog postupka. Zato zakon dopušta mogućnost oštećenom i za stavljanjepritužbi na odluke tužioca o nesprovođenju, odnosno obustavi istrage. s drugestrane, tužilac je u obavezi da u istražnom postupku ispita i utvrdi sve činjenicei okolnosti od značaja za ostvarivanje imovinskopravnog zahtjeva oštećenog,kako bi oštećeni mogao ostvariti svoje pravo na taj zahtjev i po okončanomkrivičnom postupku. Uz to, u članu 202 zakon dopušta mogućnost oštećenomza stavljanja zahtjeva za privremene mjere obezbjeđenja imovinskopravnogzahtjeva, tako da mu i na takav način dopušta određenu aktivnost u istrazi.

Neotvaranje istrage

Članom 216 stav 3 regulisana je situacija kada tužilac donosi naredbu da seistraga neće sprovoditi, dok su članom 216 stav 4 određene obaveze tužioca utakvom slučaju, te pravima oštećenog, odnosno podnosioca prijave. Odredbomčlana 216 stav 3 propisano je da tužilac donosi naredbu da se istraga nećesprovoditi ako je iz prijave i pratećih spisa očigledno da prijavljeno djelo nijekrivično djelo, ako ne postoje osnovi sumnje da je prijavljeno lice učinilo krivičnodjelo, ako je nastupila zastarjelost krivičnog gonjenja ili je djelo obuhvaćenoamnestijom ili pomilovanjem ili ako postoje druge okolnosti koje isključujukrivično gonjenje. Naredbu o nesprovođenju istrage tužilac donosi u pisanojformi. U članu 216 stav 4 propisane su obaveze tužioca u slučaju donošenjanaredbe nesprovođenja istrage: tada će tužilac obavijestiti oštećenog i podnosiocaprijave, i to u roku od tri dana. Oštećeni i podnosilac prijave imaju pravo podnijetipritužbu u roku od osam dana uredu tužioca kako bi se takva odluka tužiocaprovjerila i na taj način spriječila svaka njegova eventualna samovolja.

Poseban slučaj kada tužilac neće narediti sprovođenje istrage je kod primjenemeđunarodnog prava za lica sa imunitetom predviđenog članom 208, kao i slučajkada je zakonom propisano da se za određene osobe krivično gonjenje možepreduzeti samo po odobrenju nadležnog državnog organa (član 209).

Obustava istrage

tužilac će obustaviti istragu naredbom ukoliko se ustanovi da: djelo koje jeučinio osumnjičeni nije krivično djelo; postoje okolnosti koje isključuju krivičnuodgovornost osumnjičenog (osim u slučaju iz člana 206); nema dovoljno dokazada je osumnjičeni učinio krivično djelo; djelo je obuhvaćeno amnestijom,

pomilovanjem ili zastarom ili postoje druge smetnje koje isključuju krivičnogonjenje (član 224 stav 1). O obustavi istrage, kao i o razlozima za obustavuistrage, tužilac će u pisanoj formi obavijestiti oštećenog, koji ima pravapredviđena u članu 216, kao i osumnjičenog (ako je ispitan) i lice koje je prijavilokrivično djelo. Ukoliko ne postoji jedan od razloga za obustavu istrage, a stanjestvari je dovoljno razjašnjeno, tužilac će okončati istragu i podići optužnicu.

Sudsko obezbjeđenje dokaza

sudsko obezbjeđenje dokaza spada u jednu od specifičnih uloga suda uistražnom postupku, u kojem sud uzima aktivnije učešće u obezbjeđivanjudokaza za koje postoji opasnost da se u vrijeme suđenja neće moći izvesti predsudom ili će njegovo izvođenje biti znatno otežano. riječ je o izuzetnimsituacijama u kojima se sud prije suđenja stavlja u poziciju organa pred kojimse izvodi određeni dokaz, uz obezbjeđenje kontradiktornosti krivičnog postupka.Ishod svih preduzetih radnji u ovoj fazi postupka je isti kao da su one bileizvedene na glavnom pretresu, s tim što sudija za prethodni postupak cijeni dali će biti moguće kasnije izvođenje ovog dokaza i da li je dokaz relevantan, dokse na glavnom pretresu cijeni samo da li je dokaz relevantan. radi se o tipičnominstitutu adversarnog sistema koji daje mogućnost održavanja jednog segmentasuđenja prije samog glavnog pretresa.

sudsko obezbjeđenje dokaza je dozvoljeno u odnosu na saslušanje svjedokai druge dokaze Prema odredbi člana 223 stavovi 1–4, saslušanje svjedoka prijeglavnog pretresa, kako bi se njegov iskaz koristio na glavnom pretresu, mogućeje pod uslovom da je to u interesu pravde i da postoji mogućnost da svjedok nećebiti dostupan sudu za vrijeme suđenja. sudija za prethodni postupak će tada, naprijedlog stranaka ili branioca, narediti da se izjava svjedoka uzme na posebnomsaslušanju. Na primjer, to bi bili slučajevi kada se radi o svjedoku za kojeg jeizgledno da neće doživjeti glavni pretres, zbog slabog zdravstvenog stanja ilipretrpljenih povreda, ili o svjedoku stranom državljaninu čije bi prisustvo naglavnom pretresu bilo povezano sa neopravdano visokim troškovima dolaska.U odnosu na druge dokaze koje je potrebno obezbijediti prije glavnog pretresa,potrebno je da stranke ili branilac smatraju da će doći do nestanka određenogdokaza ili nemogućnosti njegovog izvođenja na glavnom pretresu — kada mogupredložiti sudiji za prethodni postupak preduzimanje neophodne radnje u ciljuobezbjeđenja dokaza.

Miodrag N. Simović

166

Završetak istrage

Istraga se može završiti na dva načina, što zavisi od rezultata do kojih sedošlo u njenom sprovođenju. Jedan od načina završetka istrage je njena obustavado koje dolazi u slučaju kada rezultati istrage ukazuju da nema mjesta optužbi.Drugi način završetka istrage je okončanje istrage, do kojeg dolazi u slučaju kadarezultati sprovedenih istražnih radnji ukažu da ima mjesta optužbi.

Pravo da obustavi istragu ima samo tužilac, koji istragu obustavlja naredbomo obustavi istrage. Obustava istrage predstavlja negativnu odluku tužioca upogledu daljeg krivičnog gonjenja po otvorenoj istrazi i posljedica je rezultatado kojih se došlo u istražnom postupku. Uslovi i način obustave istrage regulisanisu članom 224. Kako je to navedeno u samoj odredbi stava 1 člana 225, tužilacokončava istragu kada nađe da je stanje stvari dovoljno razjašnjeno da se možepodići optužnica. to podrazumijeva razjašnjenje o kojem se krivičnom djeluradi, ko su učinioci, te sa kojim se dokazima raspolaže. Zaključak tužioca opostojanju osnovane sumnje da je osumnjičeni učinio krivično djelo moraobuhvatiti i ocjenu da li činjenice koje proizilaze iz prikupljenih dokazapredstavljaju zakonska obilježja određenog krivičnog djela. Ovakvu ocjenu vršitužilac, ali je ona podložna preispitivanju od strane sudije za prethodnosaslušanje, i to prilikom donošenja odluke o potvrđivanju optužnice. tomprilikom sudija za prethodno saslušanje može ocijeniti da stanje stvari u istrazinije dovoljno razjašnjeno, odnosno da dokazi predloženi uz optužnicu ne ukazujuna postojanje osnovane sumnje da je osumnjičeni izvršio krivično djelo koje jepredmet optužbe. U tom slučaju tužilac može nastaviti istragu u cilju dodatnograzjašnjenja stanja stvari, odnosno u cilju prikupljanja dokaza koji će dovesti dopotvrđivanja optužnice.

Odredba stava 3 člana 225 naglašava obavezu ispitivanja osumnjičenogukoliko ranije u toku istrage nije bio ispitan. Prije okončanja istrage i podizanjaoptužnice osumnjičeni mora biti ispitan. Prema tome, tužilac ili ovlašćeno službenolice nema obavezu ispitivanja osumnjičenog odmah po donošenju naredbe osprovođenju istrage, već tu mogućnost ima sve do okončanja istrage. Odredbačlana 225 stav 2 uspostavlja pravilo da je optimalno vrijeme za sprovođenje istragešest mjeseci od dana donošenja naredbe, te da ukoliko u tom roku istraga ne budezavršena, potrebne mjere će preduzeti kolegij tužilaštva. smisao ove odredbesastoji se u naglašavanju potrebe poštovanja prava osumnjičenog da u najkraćemrazumnom roku bude izveden pred sud i da mu bude suđeno bez odlaganja, kaoprava obezbijeđenog članom 6 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava iosnovnih sloboda. rok od šest mjeseci nema prekluzivni karakter, niti postoji bilo


167

Miodrag N. Simović

168

kakva krivičnoprocesna posljedica ili sankcija nepoštovanja tog roka, izuzev štoće u cilju ubrzanja i okončanja istražnog postupka kolegij tužilaštva preduzeti„potrebne mjere”. Zakon ne određuje koje su to mjere koje može preduzeti kolegijtužilaštva, pa bi se moglo reći da se te mjere kreću u vrlo širokom obimu, odangažovanja dodatnih tužilaca do rasterećenja postupajućeg tužioca sa jednimbrojem drugih zaduženih predmeta itd.

Umjesto zaključka

Prva praktična iskustva nesumnjivo ukazuju da je uvođenje novihkrivičnoprocesnih ustanova iz Zakona o krivičnom postupku BiH biloopravdano, jer je već dalo dobre rezultate, mnogo veće od očekivanih.8 Ovo je irazumljivo ako se ima u vidu da, na primjer, izjašnjenje o krivici predstavljaobaveznu procesnu radnju; da je sporazum o priznanju krivice predstavlja pisanivišestruko prihvatljiv za stranke i branioca, ali i za oštećenog, svjedoke i vještakekoji se ne moraju izlagati dodatnim naporima i troškovima koji ih očekuju naglavnom pretresu; da je izdavanje kaznenog naloga uslovljeno zahtjevom tužiocau podnesnoj optužnici i saglašavanjem optuženog sa sadržajem zahtjeva itd. saaspekta efikasnosti krivičnog postupka i prava na suđenje u razumnom roku,nove procesne ustanove predstavljaju značajan napredak u odnosu na ranije čestoneefikasno i vrlo dugo trajanje pojedinih krivičnih predmeta. Zatim, veoma jevažno naglasiti da u dosadašnjim postupcima završenim bez održavanja glavnog

8 Prema Informaciji Ministarstva pravde BiH iz centralne baze podataka o presuđenim predmetimaza teška krivična djela za period od 1. januara 2006. do 31. decembra 2007. godine, u ovomperiodu tom ministarstvu je dostavljeno ukupno 446 pravnosnažnih presuda. Od ukupnog brojaovih presuda, 213 ih je doneseno u krivičnim postupcima koji su pokrenuti zbog učinjenihkrivičnih djela iz domena pranja i krivotvorenja novca, 176 presuda na osnovu krivičnih djelačija je pozadina droga, a 24 presude zbog trgovine ljudima. Vrijedi istaći da su u ovom periodudonesene i 33 presude iz ostalih predmeta čija centralizacija je predviđena Zakonom o krivičnompostupku BiH. Poredeći podatke, može se zaključiti da je od ukupnog broja dostavljenih presuda(446), 126 ima elemenat ranije osuđivanosti, što pokazuje da je jedna četvrtina ljudi koji supočinili krivično djelo u periodu obrade ranije već krivično odgovarala. simptomatično je da jenajviše povratnika krivično odgovaralo za krivična djela vezana za drogu (69 presuda). Evidentanje i visok broj osuđenih lica mlađe dobi (18–29 godina života) zbog krivičnih djela u vezi sadrogom (ukupno 40), što još jednom pokazuje da je potreba borbe protiv narkomanije iprevencije prioritetna. Nadalje, uočljivo je da su kazne zatvora u trajanju od tri godine ili višeizrečene u samo pet odsto svih presuda, a razlozi su nepoznati: mogu biti ili u zakonomzaprijećenoj sankciji za odgovarajuće krivično djelo ili u zauzetim stavovima sudova u pogleduistovrsnih krivičnih djela, a u odnosu na visinu izrečene kazne.

pretresa (tzv. presude bez suđenja) uglavnom nije dolazilo do povrede pravakrivičnoprocesnih subjekata u postupku, prije svih prava na odbranu optuženog,odnosno drugih ljudskih prava i osnovnih sloboda koje čine dio međunarodnihstandarda u oblasti zaštite navedenih prava koji se direktno primjenjuju upravnom sistemu BiH (član II/2. Ustava BiH). Na kraju, prvi statistički podacigovore da primjena novih procesnih ustanova nije posljedica blaže kaznenepolitike. sa novim praktičnim iskustvima i efikasnijim radom sudova unezavršenim predmetima u redovnim krivičnim postupcima, broj završenihpredmeta (primjenom novih krivičnoprocesnih ustanova) biće sve veći.

Unapređenju stanja u oblasti sprečavanja i suzbijanja krivičnih djelaorganizovanog kriminaliteta treba da doprinesu i Preporuke za unapređenje bazepodataka teških krivičnih djela Ministarstva pravde BiH koje su u januaru 2008.godine pripremljene u okviru Projekta za razvoj sektora pravosuđa Američkevladine organizacije za međunarodni razvoj (UsAID). radi se o tome da je East-West Management Institute (EWMI) zaključio petogodišnji ugovor sa UsAID-om za implementaciju reforme sektora pravde kroz Projekat razvoja sektorapravosuđa (JsDP) u BiH. Jedna od komponenta JsDP-a ima za cilj jačanjekapaciteta Ministarstva pravde BiH. U svrhu podrške ovoj komponenti, odobrenje angažman konsultanta na kratkoročnoj osnovi za procjenu i unapređenje bazepodataka teških krivičnih djela. Uspostavljeni ciljevi konsultantskog angažmanasu: 1) ocijeniti kapacitet baze podataka i dati preporuke za unapređenje; 2) razvitistandardni postupak izvještavanja od strane sudova, koji će osigurati dostavljanjeblagovremenih, potpunih i tačnih informacija Ministarstvu pravde BiH; 3)savjetovati Ministarstvo pravde BiH tokom pripreme njegovog prvog izvještajaza Vijeće ministara BiH i Parlamentarnu skupštinu BiH, i to na osnovu informacijaiz baze podataka, te pružiti osnovnu obuku osoblju ovog ministarstva. ta podrškatreba uključiti i unapređenje softvera baze podataka kako bi se omogućilouključivanje i pohranjivanje dodatnih informacija, kao i softver za rutinskopravljenje izvještaja na osnovu unesenih podataka. takvi izvještaji bi se moglipraviti na godišnjoj, polugodišnjoj ili tromjesečnoj osnovi, a sadržavali biažurirane podatke na kojima bi se mogle zasnivati odluke o strateškim politikama.

Literatura

1. Abadinsky, Howard, Organized crime, third Edition, Nelson-Hall, Chicago, 1990.2. Baley, David H., Police for the future, Oxford University Press, New York, 1994.3. Bošković, Mićo, Organizovani kriminalitet — prvi deo: kriminološki i kriminalistički

aspekti, Policijska akademija, Beograd, 1998.


169

4. Bošković, Mićo, Organizovani kriminalitet i korupcija sa posebnim osvrtom naRepubliku Srpsku, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja luka, 2004.

5. Bošković, Mićo, Organizovani kriminalitet: metodika, Policijska akademija,Beograd, 1998.

6. Bošković, Mićo, Transnacionalni organizovani kriminalitet, Policijska akademija,Beograd, 2003.

7. Dobovšek, Bojan, Organizovani kriminal, ljubljana, 1997.8. Dvoršek, Anton, Kriminalističke strategije, Visoka policijsko-varnosna škola,

ljubljana, 2001.9. Gaćeša, Drago, Policija, organizacija, rukovođenje i nadležnost, Viša škola

unutrašnjih poslova, Banja luka, 1998.10. Grubač, Momčilo i Beljanski, slobodan, Nove ustanove i nova rešenja u Zakoniku

o krivičnom postupku SR Jugoslavije, službeni glasnik, Beograd, 2002.11. Ignjatović, Đorđe, Organizovani kriminalitet — drugi deo: kriminološka analiza

stanja u svetu, Policijska akademija, Beograd, 1998. 12. Jurčević, Marinko, „Obuka o krivičnom postupku”, www.tuzilastvobih.gov.ba.13. Krapac, Davor, Krivično procesno pravo, Narodne novine, Zagreb, 2007.14. Krivokapić, Vladimir, Žarković, Milan, i simonović, Branislav, Kriminalistička

taktika, Viša škola unutrašnjih poslova, Beograd, 2003.15. Matijević, Mile, Kriminalistička taktika, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja

luka, 2007.16. „Modul 1 — Krivična oblast: istražni postupak”, www.fbih.cest.gov.ba. 17. Organizovani kriminalitet i korupcija, zbornik rada, Beograd, 1996.18. Ostoja Krstić, Kriminalistička prevencija i prognostika, Visoka škola unutrašnjih

poslova, Banja luka, 2005.19. Petrović, Borislav i Dobovšek, Bojan, Mreže organizovanog kriminaliteta, Pravni

fakultet, sarajevo, 2007.20. sačić, Željko, Organizovani kriminalitet, MUP republike Hrvatske, Zagreb, 1997.21. sijerčić-Čolić, Hajrija, Hadžiomeragić, Malik, Jurčević, Marinko, Kaurinović,

Damjan i simović, Miodrag, Komentari zakona o krivičnom postupku, savjetEvrope i Evropska komisija, sarajevo, 2005.

22. sijerčić-Čolić, Hajrija, Krivično procesno pravo, knjiga druga, Pravni fakultet,sarajevo, 2008.

23. sijerčić-Čolić, Hajrija, Krivično procesno pravo, knjiga prva, Pravni fakultet,sarajevo, 2008.

24. simonović, Branislav, Rad policije u zajednici, Visoka škola unutrašnjih poslova,Banja luka, 2006.

Miodrag N. Simović

170

25. simović, Miodrag, Krivično procesno pravo: posebni dio, Pravni fakultet, Banjaluka, 2006.

26. simović, Miodrag, Krivično procesno pravo: uvod i opšti dio, Pravni fakultet, Bihać,2005.

27. simović, Miodrag, Praktični komentar Zakona o krivičnom postupku RepublikeSrpske, Banja luka, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja luka, 2005.

28. Škulić, Milan, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije,Beograd, 2003.

OrGANIsED CrIME: stAtUs AND rOlE OF tHE PrOsECUtOr IN INVEstIGAtING OrGANIsED CrIME

IN BOsNIA AND HErZEGOVINA

suppression of organised crime should be one of the major challenges of all moderndemocratic countries. In this context, the position and role of the prosecutor is especiallyimportant during criminal investigations, including his relationship with the police,customs and taxation authorities and other relevant agencies. the reason for this lies inthe fact that the outcome of a trial mostly depends on the quality of investigation as theinitial stage of criminal proceedings. In Bosnia and Herzegovina, the prosecutor isentitled to create multi-disciplinary investigative teams, made up of representatives ofdifferent law enforcement agencies and institutions (police, Intelligence and securityAgency, state Investigations and Protection Agency, Border Police, variousinspectorates, tax Administration, etc.), to assign duties and coordinate operations, allof which will give the prosecutor a proper insight into the investigation and its outcome.throughout the investigation, the prosecutor is in a more favourable position than thesuspect and his attorney, owing to the fact that the prosecutor is a sui generis governmentauthority whom authorized officials and other government authorities must cooperatewith and off er assistance to in the performance of his duties. Futhermore, the prosecutoris virtually allowed to conduct an undercover investigation and, upon its completion(before preferring the indictment), to interrogate the suspect who will only then beinformed about his being subject of investigation. Hence, the position of the suspect israther weakened at this stage of the criminal proceedings, but given their different rolesin this process, full “equality of arms” between the prosecutor on one hand and thesuspect and his attorney on the other could hinder the prosecutor from investigating andsuccessfully resolving organised crime cases. th e position of the prosecutor shouldalso be perceived in the context of overall legal provisions that require the prosecutornot only to investigate the case and find incriminating evidence, but also to find somemitigating circumstances in favour of the suspect. In addition to the amended role ofthe prosecutor who has turned into some kind of an “investigation manager” after thenew criminal procedure statutes came into force, competences of authorized officialsparticipating in the investigation have also been modified, so the evidence that they


171

obtain during the investigation are now treated as important evidence, provided thatthey were legally obtained. the role of the court during the investigation also underwentnumerous changes and is now reduced to restrictions of human rights and civil freedoms.Active involvement of the court in the investigating procedure has become an exceptionrather than a rule, and the court is now involved only if evidence need to be secured incase there is a danger that might prevent its presentation in court or if the evidence mightbe presented in court with serious difficulty. It may be concluded that, in the field oflegislation, Bosnia and Herzegovina has adopted a criminal justice policy approach toorganised crime that is mostly compliant with the requirements of modern crimeprevention policies. However, de lege ferenda is a dificult and complex task, which willpersist through the process of supplementation of relevant provisions of both substantiveand criminal procedure laws. the last, but not the least, it will also be necessary to defineregulations in other legislative areas and, in addition to repressive measures, to definelegal possibilities to undertake preventive measures ante delictum.

Miodrag N. Simović

172

PERSPEKTIVE RAZVOJA SISTEMA INSTITUCIJA ZA BORBU PROTIV ORGANIZOVANOG

KRIMINALA U SRBIJI

Božidar Banović i Zoran Đokić*

APstrAKt

U ovom radu prezentirani su dosadašnji rezultati u borbi protiv organizovanogkriminala u srbiji, uz istovremenu kritičku analizu dosadašnjeg razvoja,ovlašćenja i međusobnih odnosa institucija za borbu protiv organizovanogkriminala, sa ciljem davanja predloga za izgradnju konzistentnog sistemadržavnih i društvenih institucija za suzbijanje i sprečavanje organizovanogkriminala u srbiji, te inkorporiranje tog sistema u međunarodne okvire zaborbu protiv organizovanog kriminala. Problematika organizovanogkriminala u srbiji u poslednjih dvadesetak godina, koliko traje zanimanjenaučne i stručne javnosti (ali i državnih i društvenih institucija) za ovajfenomen, prošla je nekoliko faza. Početak devedesetih godina prošlog vekai čitavu tu deceniju karakteriše potpuno negiranje i ignorisanje od stranedržavnih organa, uz skromno i stidljivo pojavljivanje teme organizovanogkriminala u radovima domaćih teoretičara, pri čemu se to, prvenstveno,odnosilo na organizovani kriminal van domaćih prostora. tek posledemokratskih promena, jača svest o postojanju i opasnosti organizovanogkriminala na tlu srbije, a nakon toga i svest o potrebi izgradnje normativnogokvira, ali i izgradnji novih, odnosno, transformacije postojećih institucija zasuprotstavljanje organizovanom kriminalu. Ključne reči: organizovani kriminal, kriminalne grupe, zakonodavstvo,institucije, pravosuđe, policija, sistem institucija.

Analizirati organizovani kriminal u srbiji i metode njegovog sprečavanja isuzbijanja znači usmeriti se na poslednje dve decenije. Do početka devedesetihgodina prošlog veka organizovanog kriminala u srbiji, u smislu njegovog

173

*Božidar Banović je vanredni profesor na Pravnom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu i naFakultetu za bezbednost Univerziteta u Beogradu. Zoran Đokić je načelnik službe za suzbijanjekriminala Ministarstva unutrašnjih poslova Vlade republike srbije (u penziji).


174

aktuelnog pojmovnog određenja, nije ni bilo. smatra se da društveno-politički iekonomski ambijent, u periodu pre toga, ne samo da nisu pogodovali razvojuorganizovanog kriminala, nego su mu predstavljali i prepreku. „Zatvorenasocijalistička privreda, kontrolisano tržište, tvrde i dobro kontrolisane granice,neznatne trgovačke i druge veze sa inostranstvom i slično, nisu omogućavalinastanak organizovanog kriminala. Privatnog preduzetništva nije bilo,posedovanje nekretnina je bilo ograničeno, a tokove novca je strogo nadziralapolicija. spoljnotrgovinski poslovi su bili pod direktnom kontrolom obaveštajnihslužbi, koje je kontrolisalo najuže partijsko rukovodstvo”.1

Prema dominirajućim shvatanjima u teoriji, koja praksa u velikoj meripotvrđuje, za nastanak i razvoj organizovanog kriminala, između ostalog,neophodan je odgovarajući, pre svega društveno-politički ambijent. Uautokratskim, totalitarnim i nedemokratskim režimima organizovani kriminal nijese mogao razviti na isti način i u meri koju srećemo danas u razvijenimdemokratskim državama. Procesi uvođenja tržišne ekonomije, političkademokratizacija i pluralizam predstavljaju temelj svakog slobodnog demokratskogporetka, ali istovremeno i osnovni uslov za razvoj organizovanog kriminala,naročito u bivšim komunističkim državama.

Problematika organizovanog kriminala u srbiji, u poslednjih dvadesetakgodina, koliko traje zanimanje naučne i stručne javnosti, ali i državnih idruštvenih institucija za ovaj fenomen, prošla je nekoliko faza. Početakdevedesetih godina prošlog veka karakteriše potpuno negiranje i ignorisanje odstrane državnih organa, kao i skromno i stidljivo pojavljivanje pojmaorganizovanog kriminala u radovima domaćih teoretičara, pri čemu se to,prvenstveno, odnosilo na organizovani kriminal van domaćih prostora.Devedesete godine u srbiji, ili početak perioda tranzicije, praćen je ekspanzijomkriminala, čiji se pojedini pojavni oblici po prvi put pojavljuju. „raspadsocijalističke Jugoslavije, početak građanskih ratova u bivšoj državi, zavođenjeekonomskih sankcija međunarodne zajednice srbiji i Crnoj Gori (počev od 1991.godine), nastojanje novog (Miloševićevog) autoritarnog režima da te sankcijeizigra i da očuva vlast, doveli su do procvata organizovanog kriminala. U nekojvrsti samoodbrane, taj kriminalitet i povećanu korupciju, iznedrila je ondašnja(Miloševićeva) vlast, kao ’slamku spasa’ i kao sredstvo za očuvanje svojihpolitičkih pozicija. ta državna vlast je organizovani kriminal prećutno prihvatila

1 Momčilo Grubač, „Organizovani kriminal u srbiji kao pojava novijeg vremena”, u: Borbaprotiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnogpredloga reforme, Institut za uporedno pravo i UNICrI, Beograd, 2008, str. 41.

kao izvor sredstava neophodnih za funkcionisanje državnog aparata i vršenjedržavnih funkcija, za obezbeđenje minimuma egzistencije stanovništva kojimje upravljala (isplatu penzija i zarada državnim službenicima i vojnicima) i zakupovinu preskupog naoružanja i municije za lokalne ratove”.2

Početni koraci u ovom pravcu bili su vezani za korupciju, odnosnokorišćenje uticaja. „Korišćenje uticaja od strane kriminalnih grupa, sa ciljemizbegavanja istrage, procesuiranja, pa čak i kažnjavanja, može se smatratinajvećom pretnjom. Kriminalna grupa koja pokušava da podmiti zvaničnike nanižem nivou, kako bi kreirala bezbedno okruženje za realizaciju kriminalnihaktivnosti, predstavlja manju pretnju u odnosu na grupu koja se bavi vršenjemuticaja na visoke rukovodioce organa reda, pripadnike pravosudnih organa,političare i državne zvaničnike”.3

tokom ovog perioda zapaženo je formiranje većeg broja trajnih, priličnočvrsto organizovanih, kriminalnih grupa, koje su imale za isključivi cilj vršenješirokog spektra raznovrsnih, prvenstveno profitabilnih, kriminalnih delatnosti. sadruge strane, organizovani kriminal ne samo što nije krivično gonjen i suzbijan,već je svesno i planski negovan i podstican. taj period bi se mogao nazvati zlatnimdobom organizovanog kriminala u srbiji. Država je bila potpuno integrisana ukriminal, a kriminal u državu. Organizovani kriminal „zarobio” je državu. Domaćiorganizovani kriminal ispoljavao je ambiciju da preuzme ili stavi pod svojukontrolu glavne državne institucije (pojedina ministarstva, vladu, skupštinu,sudove, policiju). Najviši državnici, njihove porodice i najbliži srodnici bavili suse kriminalom ili su bili umešani u kriminal. Neki od njih bili su čak i vođenajmoćnijih kriminalnih organizacija. Po nalogu vlasti kriminalne organizacijesu vršile otmice i ubistva političkih protivnika, opozicionih lidera, novinara.

Na ovu pojavu država odgovara daljim ignorisanjem i negacijom postojanjaproblema organizovanog kriminala, a u naučnoj i stručnoj javnosti stidljivo seprobijaju prvi ozbiljniji nagoveštaji analize organizovanog kriminala u srbiji.U tom periodu nije bilo nijedne presude za organizovani kriminal. Nije biodonet nijedan propis unutrašnjeg prava, niti ratifikovan nijedan međunarodniugovor o suzbijanju te vrste krivičnih dela. Pojam organizovanog kriminala bioje nepoznat i stručnoj javnosti. O tome se uopšte nije razmišljalo i raspravljalo.taj se izraz nije koristio ni u pravnom, ni u političkom govoru, čak ni upredizbornim kampanjama.

Perspektive razvoja sistema institucija za borbu protiv organizovanog kriminala

175

2 Ibid., str. 41–2.3 “EU Organised Crime threat Assessment 2006”, June 2006, Europol, www.europol.europa.eu/

publications/octa/octa2006.pdf, p. 109.

tek posle 2000. godine i demokratskih promena, jača svest o postojanju iopasnosti organizovanog kriminala na tlu srbije, a nakon toga i svest, a zatim ipolitička volja za izgradnju normativnog okvira, ali i formiranje novih, odnosno,transformaciju postojećih institucija za suprotstavljanje organizovanomkriminalu. Naravno, i ovaj period karakteriše politička nestabilnost i različitioblici otpora reformskim procesima, koji ga usporavaju, a često zaustavljaju.

Stanje, struktura i dinamika organizovanog kriminala u Srbiji

Kao i sve države koje se nalaze u procesu tranzicije i privrednetransformacije, i republika srbija je izložena brojnim bezbednosnim rizicima,među kojima je posebno značajan organizovani kriminal, u svim oblastimaispoljavanja, a naročito u finansijskoj sferi, ali i u oblasti trgovine ljudima,krijumčarenja narkotika, psihotropnih supstanci, prekursora, oružja, motornihvozila, a poslednjih godina sve više i u oblasti viskotehnološkog kriminala.Poseban bezbednosni izazov predstavlja i korupcija, sa kojom se susreću i mnogorazvijenije zemlje Evrope i sveta, i to posebno u delu u kojem se oslanja naorganizovani kriminal i tako ugrožava temeljne vrednosti društva i usporavaintegracione procese tranzicije.

Da bismo na pravi način sagledali i analizirali stanje, strukturu i dinamikuorganizovanog kriminala u srbiji, neophodno je pravilno i potpuno sagledavanjenjegovih uzroka ali i posledica. Kao pokušaj da se osmisli delotvoran strategijskiodgovor na ovu pretnju, u toku je rad na donošenju Nacionalne strategije zaborbu protiv organizovanog kriminala. U ovom strateškom dokumentu, koji jena žalost još uvek samo u fazi nacrta sačinjenog od strane Ministarstvaunutrašnjih poslova, uzroci organizovanog kriminala u republici srbiji ukratkosu prikazani na sledeći način:

• Ekonomski: siromaštvo, struktura vlasništva i svojinska transformacija; • Politički: dugogodišnja međunarodna izolacija zemlje, postojanje neformalnih

centara moći, nepostojanje konsenzusa o strateškim ciljevima razvoja države;• Pravni: neadekvatan pravni okvir, neprimenjivanje ili selektivno

primenjivanje propisa, postojanje pravnih praznina, neusklađenost propisa; • Institucionalni: nepostojanje ili nefunkcionisanje institucija, nedovoljna

koordinacija, kadrovska neosposobljenost i materijalna neopremljenostinstitucija;

• Istorijski: brza izmena sistema društvenih vrednosti, posledice ratova na tlubivše Jugoslavije, nedostatak profesionalizma, običaji.


176

Navedeni uzroci, budući da su proistekli iz čitavog društveno-ekonomskog,političkog i pravnog okruženja, i dalje imaju teške posledice po ukupnubezbednost građana i društva u celini, kao i po uspešnost demokratskogpreobražaja i uvođenja tržišne privrede. Prema nacrtu navedenog dokumenta,posledice organizovanog kriminala mogu se sumirati na sledeći način:

• Ekonomske: ugrožavanje tržišne ekonomije, smanjenje društvenogproizvoda, umanjenje investicija, porast siromaštva građana;

• Društveno-političke: ugrožavanje demokratskih institucija, povećavanjetroškova funkcionisanja države, izazivanje opšteg osećaja nesigurnosti inepoverenja građana u institucije države, razaranje moralnih vrednostidruštva, apatija građana.Na osnovu praćenja stanja i pojavnih oblika kriminala u republici srbiji,

sagledavanjem geneze nastanka ove pojave i na osnovu analize kriminalnedelatnosti do sada identifikovanih pripadnika organizovanih kriminalnih grupa,može se konstatovati da se organizovani kriminal na našem području postepenorazvijao i to kroz nekoliko faza.

Prva faza

Koreni organizovanog kriminala u republici srbiji datiraju od polovineosamdesetih godina prošloga veka. Ovu predistoriju organizovanog kriminala, kojiu to vreme još uvek nema sve odlike te pojave u njenom modernom shvatanju,treba sagledavati kroz kriminalnu delatnost pojedinačnih učinilaca teških krivičnihdela, od kojih su pojedini bili povratnici, čak i višestruki, a ne retko i specijalnipovratnici. sama njihova kriminalna aktivnost na vršenju pojedinih vrsta krivičnihdela nametnula im je potrebu da se spontano udružuju. Način izvršenja određenihkrivičnih dela opredelio ih je da lakše i bezbednije vrše takva krivična dela u sprezisa drugim učiniocima. takav način izvršenja omogućavao je da se lakše prikrijutragovi i dokazi, da se izbegne ili da se oteža krivični progon, da se brže rasturajuili prodaju predmeti krivičnog dela i time efikasnije ostvari osnovni motiv zabavljenje kriminalom – sticanje nezakonite imovinske koristi.

Određeni oblici saučesništva kao što je saizvršilaštvo i pomaganje, ali ipojedini oblici krivičnih dela kao što su prikrivanje, pravljenje i nabavljanjesredstava za izvršenje krivičnih dela, pravljenje falsifikovanih isprava, korupcija(bilo da se vrši direktno aktivno podmićivanje ili da se odvija preko posrednika),organizovanje mreže preprodavaca i rasturača, itd. doveli su i do prvih oblikazločinačkog udruživanja radi vršenja krivičnih dela. Jedan broj kriminalaca u tomperiodu odlazi u inostranstvo radi vršenja krivičnih dela. Baviti se kriminalom u


177

srbiji nije bilo isplativo, a bilo je i rizično. Policija je bila zavidno efikasna, akaznena politika sudova prilično stroga, tako da su kriminalci odlazili uinostranstvo, ne samo radi traženja bogatijeg plena, već su neki od njih bekstvomiz zemlje pokušali da izbegnu krivični progon. U inostranstvu su se povezivali sameđunarodnim organizovanim kriminalnim grupama i uglavnom su vršiliimovinska krivična dela. takođe su se, ne samo u inostranstvu, već i u domaćimi stranim zatvorima povezivali sa licima koja imaju kriminalnu prošlost. tu su se„školovali” za vršenje raznih krivičnih dela. Pojedini naši kriminalci su proterivaniiz zemalja zapadne Evrope, deportovani su u srbiju i dobijali su zabranu boravkau inostranstvu zbog kriminalne delatnosti, ili zbog falsifikovanja putne isprave,povrede viznog režima i propisa o kretanju i boravku stranaca.

U tom periodu počinje regrutovanje kriminalaca za saradnju sa službamadržavne bezbednosti (saveznom i republičkim službama). Za saradnju sa timslužbama regrutovani su na osnovu operativnih saznanja službi javne bezbednosti.Za potrebe službi državne bezbednosti obavljali su tajne operacije u inostranstvu(i u zemlji), koje su uglavnom bile usmerene ka takozvanoj neprijateljskojemigraciji. Pri tome su najčešće korišćeni metodi ucenjivanja i nuđeno im jeiskupljivanje od krivičnog progona tako što će obavljati određene „patriotskezadatake”. Pokrivanje njihove kriminalne delatnosti od strane tajnih službi bila jejedna od protivusluga, a to je korišćeno i kao sredstvo stvaranja obaveze i vezivanjakriminalca za te službe. služba im je izdavala lična dokumenta sa lažnimidentitetom, snabdevala ih službenim legitimacijama i dozvolama za nošenjeoružja. sve je to bilo doneklo pokriveno podzakonskim aktima, obavezniminstrukcijama o primeni određenih operativno tehničkih sredstava i metoda radatih službi, koje su imale karakter državne tajne sa najvećim stepenom tajnosti —„strogo poverljivo”. Ipak, udruživanje radi bavljenja kriminalom u ovom periodu,još uvek nema sve odlike i elemente organizovanog kriminala. Pretežni oblicikriminalne delatnosti u to vreme bila su imovinska krivična dela: „tipovane” teškekrađe i razbojništva, krađe vozila u inostranstvu itd. U ovom periodu dogodila sei prva klasična likvidacija u podzemlju, a njena žrtva, kao i neposredni izvršioci,osim kriminalnog, imali su i dosijea saradnika službi državne bezbednosti.

Druga faza

Naredna faza se vezuje za početak devedesetih godina, koji je obeležila ratnakriza u regionu, raspad sFrJ i početak raspada sistema bezbednosti. Ovaj periodkarakterišu ekonomske sankcije dela međunarodne zajednice prema srJ i odsustvomeđunarodne saradnje u borbi protiv kriminala. Ovakvo okruženje predstavljalo je


178

plodno tlo za razvijanje svih vidova organizovanog kriminala. Od strane službibezbednosti angažuju se određene kategorije kriminalaca za obavljanje raznih,navodno bezbednosnih, zadataka i učestvovanje u ratnim dejstvima u sastavuparavojnih i specijalnih jedinica. srbija je bila izopštena iz međunarodne policijskeorganizacije Interpol, pa nije bilo saradnje i razmene informacija sa stranimpolicijama. to je i vreme velike ekonomske krize, hiperinflacije i nedostatka mnogihvrsta roba na tržištu, što je pogodovalo bavljenju kriminalom i raznim špekulacijama.

Kriminalna delatnost bila je usmerena na ilegalno tržište cigareta, kafe, naftnihderivata i drugih akciznih roba, na ilegalnu proizvodnju i distribuciju alkoholnihpića, krijumčarenje oružja, opasnih materija, narkotika, psihotropnih supstanci iljudi. Korupcija se širila na svim nivoima, a mnoge kriminalne radnje odvijale suse u organizaciji aktuelne vlasti. Formiraju se prave organizovane kriminalne grupe,čiji sukobi interesnih sfera i međusobni neraščišćeni odnosi dovode do brojnihobračuna, pa i likvidacija u takozvanim sačekušama. U ovom periodu, osimkriminalne delatnosti na ratištu, koja se ogledala kroz pribavljanje „ratnog plena”,koji to svakako nije bio, već se radilo o najtežim oblicima imovinskog kriminala,nezakonita dobit sticana je i kroz takozvano ratno profiterstvo.

Pretežni oblici kriminala bili su imovinski: iznude, reketiranje, krađe vozila uzemlji i inostranstvu i s tim u vezi falsifikovanje („prekucavanje”) identifikacionihoznaka brojeva motora i šasije, falsifikovanje dokumentacije i registarskih tablica,„skidanje” stranih vozila sa osiguranja, pravljenje vozila „blizanaca”, iznude kroztraženje otkupa za vraćanje ukradenih vozila, rasturanje kradenih vozila i prodajadelova, a u oblasti privrednog kriminala: krijumčarenje i nedozvoljena trgovinaakciznim robama: cigaretama, naftnim derivatima, alkoholom i žestokimalkoholnim pićima, nedozvoljena kupoprodaja deviza, poreske utaje uz pokrivanjefalsifikovanom poslovnom dokumentacijom, korupcija i povezivanje sastrukturama političke vlasti. Poslovi sa drogom odvijaju se za potrebe domaćegnarko tržišta i uspostavljaju se jake veze sa kosovskim Albancima.

Treća faza

sledeća faza odvija se od druge polovine devedesetih godina, pa sve doubistva premijera Zorana Đinđića i policijske akcije „sablja”. to je periodpunog razvoja i delovanja organizovanih kriminalnih grupa u srbiji, kojeintenzivno učestvuju u međunarodnoj trgovini narkoticima, psihotropnimsupstancama i prekursorima, proizvodnji sintetičkih droga. Bave se najtežimkrivičnim delima kao što su otmice, iznude, razbojništva, krađe i druga krivičnadela u vezi sa vozilima, te trgovina ljudima. Nasilje se proširilo i na oblast


179

političkog i javnog života, što se ogledalo kroz likvidacije političara, visokihfunkcionera i policajaca uz nastavak međusobnih obračuna kriminalaca. Dolazido ekonomskog jačanja i enormnog bogaćenja zaštićenih kriminalaca. Novaciz kriminalne delatnosti intenzivno investiraju u legalne poslove i kupovinunepokretne i pokretne imovine. Jačaju kriminalne delatnosti u ekonomskoj ifinansijskoj sferi. stvarane su veze između kriminalnih grupa i nosilacadržavnih funkcija koje su se zasnivale na korupciji, sa ciljem da se omogući iolakša nezakonito sticanje imovinske koristi vršenjem krivičnih dela. U ovomperiodu su izvršene i najveće zloupotrebe vlasti, kroz stvaranje paradržavnihcentara moći koji su nezakonito poslovanje prevodili u „zakonito”, a kriminalpravdali „zaštitom državnih i nacionalnih interesa”. Pri tome je tadašnji režimnegirao da uopšte postoji organizovani kriminal. Organizovani kriminalci su utom periodu nezakonito stekli ogomnu imovinu, uz korupciju koja se ogledalane samo kroz podmićivanje, već i zloupotrebe službenih i odgovornih lica uraznim državnim institucijama.

tek nakon demokratskih promena, shvativši da organizovani kriminalpredstavlja veoma ozbiljnu pretnju, država reaguje na zakonodavnom iinstitucionalnom planu. Na osnovu raspoloživih policijskih saznanja, 2002.godine sačinjava se tzv. Bela knjiga, odnosno dokument čiji je naziv„Identifikovane organizovane grupe na teritoriji republike srbije”. tada suidentifikovane 123 organizovane kriminalne grupe sa 844 pripadnika i sačinjenje Akcioni plan borbe protiv organizovanog kriminala. Podaci na osnovu kojihje sačinjen ovaj dokument prikupljeni su i sistematizovani na bazi operativnihsaznanja pripadnika kriminalističke policije. sa ove vremenske distance mogućeje dati ozbiljan kritički osvrt na podatke sadržane u Beloj knjizi, koja je izuzetnoznačajan dokument za početno sagledavanje i kasnije praćenje stanja i kretanjaorganizovanog kriminala. Posebno ističemo sledećih nekoliko nedostataka, kojise pre svega odnose na obim i kvalitet podataka sadržanih u tom dokumentu.

Neiskustvo u sagledavanju problematike organizovanog kriminala inedostatak pravih kriterijuma za analiziranje i vrednovanje prikupljenihpodataka, uslovili su da je ovim dokumentom obuhvaćen preterano veliki brojorganizovanih kriminalnih grupa. Precenjeni su realna snaga većine grupa ipotencijalna opasnost koja od njih preti. svega 14 grupa bilo je sa više od 10članova, a nedostatak dubljeg operativnog prodora u njihovo jezgro doprineo jeda se u ovom slučaju nerealno proceni njihova moć i uticaj koji su se zasnivalina ekonomskoj snazi i jakim političkim vezama u aktuelnoj vlasti i opoziciji, alii uporištima u policiji i bezbednosnim službama. Ovakvi propusti mogu sedonekle i opravdati činjenicama da tadašnja Uprava kriminalističke policije, a


180

takođe i potom formirana Uprava za borbu protiv organizovanog kriminala, nisubile u dovoljnoj meri materijalno i tehnički opremljene, niti su bile u potrebnojmeri popunjene ljudskim resursima.

Poseban problem u radu tih policijskih jedinica bili su nepostojanjekriminalističko-obaveštajnog sistema, nepostojanje adekvatnog zakonskogokvira za primenu specijalnih istražnih tehnika (posebnih radnji dokazivanja),neobučenost i neopremljenost za primenu tih mera, nedovoljni i neadekvatnoopremljeni kapaciteti za operativnu analitiku, zastareli i neadekvatni resursikriminalističke tehnike, monopol resora državne bezbednosti nad primenommera nadzora telefonskih i drugih komunikacija itd. U navedenim uslovima,identifikovanje organizovanog kriminala nije izvršeno samo na bazi podatakao realizovanim slučajevima u kojima su bili prisutni neki od elemenataorganizovanog kriminala i novih operativnih saznanja. Intuitivnim procenamazasnovanim na velikom iskustvu, nadomešćeni su nedostatak materijalnotehničke podrške i nedovoljna obučenost ljudskih resursa za primenusavremenih metoda borbe protiv organizovanog kriminala, tako da je i bezutvrđene i jasne metodologije obavljen zadatak identifikovanja organizovanihkriminalnih grupa na teritoriji republike srbije.

Navedenim dokumentom nisu obuhvaćeni podaci o organizovanimkriminalnim grupama iz oblasti ekonomskog i finansijskog kriminala, osimnekoliko marginalnih grupa i pojedinaca. razlog za ovo je pre svega subjektivneprirode. Iskusni operativci raspolagali su saznanjima o jakim vezamaorganizovanih grupa koje se bave ovom vrstom kriminala sa uticajnimpolitičarima i nosiocima najviših funkcija vlasti. svesno su izostavili da u Beluknjigu unesu podatke o organizatorima i članovima grupa koji su ogroman kapitalnezakonito stekli i nastavili da ga stiču izbegavanjem plaćanja propisanih dažbinakoje predstavljaju javni prihod, krijumčarenjem i korupcijom u najširem smislu.

Ipak, kao najveću manjkavost Bele knjige ističemo njenu nekonspirativnost.Ovakav dokument morao je biti zaštićen najvećim stepenom tajnosti. Određenipodaci bazirani na operativnim saznanjima, morali su biti korišćeni isključivood strane policajaca, javnih tužilaca i sudija koji rade na konkretnom krivičnompredmetu. Nažalost, ovi podaci su veoma brzo postali dostupni onima kojimanikako nisu smeli biti poznati, dakle kriminalcima koji su obuhvaćeni timdokumentom. Umesto da se čuva kao najstroža službena tajna, Bela knjiga jedata na korišćenje redakcijama određenih dnevnih listova, koji su u svojimizdanjima objavili njenu sadržinu. Posledice ovakvog neprofesionalizma moglesu biti nesagledive.


181

Četvrta faza

Ubistvo premijera uslovilo je da se uvede vanredno stanje i da država počneozbiljan obračun sa organizovanim kriminalom. Nažalost, tek ovaj tragičnidogađaj doneo je punu političku podršku policiji i pravosudnim organima, štoje rezultiralo da se efikasno sprovede policijska akcija „sablja”, kojom je zadatodlučujući udarac organizovanom kriminalu. to je do sada najobimnija,najsveobuhvatnija i najuspešnija akcija srpske policije u borbi protivorganizovanog kriminala, dobro organizovana i profesionalno izvedena, uzizuzetan stepen sinhronizovanosti sa drugim službama bezbednosti u zemlji (presvih sa BIA i Vojskom sCG) i ostvarenom uspešnom saradnjom sa policijamanama susednih i drugih evropskih zemalja. tokom ove akcije razbijeno je višeorganizovanih kriminalnih grupa i rasvetljeno je ubistvo premijera i veliki brojteških krivičnih dela. U sagledavanju i oceni efekata ove akcije treba biti realani naglasiti da se svi postignuti rezultati tokom vanrednog stanja ne odnose samona rezultate akcije borbe protiv organizovanog kriminala, već i na redovnudelatnost policije na suzbijanju kriminaliteta. Završetkom ove akcije počela jeposlednja, aktuelna faza razvoja organizovanog kriminala u srbiji.

Organizovane kriminalne grupe koje danas deluju na području republikesrbije mogu se opisati kao dinamične, sa prilagodljivom strukturom isposobnošću da brzo menjaju polje delovanja u različitim kriminalnimaktivnostima: trgovini drogom, ilegalnim migracijama i trgovini ljudima,nelegalnoj trgovini kulturnim dobrima, krađama i prevarama, krađi i drugimkrivičnim delima u vezi sa motornim vozilima, finansijskom i privrednomkriminalu, poreskim prevarama i utajama, itd. Ove grupe su uglavnomorganizovane u horizontalnom smislu koordinacije, sa većim stepenomnezavisnosti u delovanju, a manje u vertikalnom smislu stroge hijerarhije isubordinacije. Članovi ovih grupa su kako državljani republike srbije, tako idržavljani susednih država, pre svega Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Njihovadelatnost ima i transnacionalni karakter. One deluju i prekogranično,koordinirajući aktivnosti i sarađujući sa organizovanim kriminalnim grupama uBugarskoj, BiH, Hrvatskoj, Crnoj Gori, Makedoniji, rumuniji, turskoj, Austriji,Nemačkoj i Italiji, što nameće da međunarodna i regionalna saradnja budu uslovbez koga se ne može postići uspeh ni na nacionalnom nivou borbe protivorganizovanog kriminala. transnacionalni karakter njihove kriminalne delatnostiposebno je izražen u oblastima trgovine opojnim drogama, sintetičkim drogamai prekursorima, ilegalnim migracijama i trgovini ljudima, imovinskim krivičnimdelima (razbojništva, prevare i krađe motornih vozila). Izražen je ekonomskofinansijski kriminal, poreske utaje, prevare u privrednom poslovanju,


182

falsifikovanje novca i znakova za vrednost, a postepeno se pojačava kriminalnaaktivnost u oblasti visokotehnološkog kriminala (falsifikati i zloupotrebe platnihkartica). U svom delovanju koriste korupciju kao sredstvo za ostvarivanjeplaniranih ciljeva. Nasilje je i dalje prisutno u međusobnim obračunima i u ciljuzastrašivanja i održavanja discipline članova grupe. Koriste pranje novca u ciljuinfiltracije imovinske koristi stečene kriminalom u legalne tokove.

Zakonodavni okvir

Borba protiv organizovanog krminala zahteva organizovano, integrisano ikoordinisano angažovanje celokupnog pravnog sistema. Velika je zabluda da sunorme krivičnog materijalnog i posebno krivičnog procesnog prava, pa i kadasu savršene, dovoljne za adekvatno suprotstvaljenje organizovanom kriminalnomdelovanju. takva shvatanja zanemaruju samu suštinu organizovanog kriminala,kao specifične, često transnacionalne, kriminalne delatnosti, čiji su ciljevivišestruki. Jeste da organizovani kriminal u krajnjoj liniji teži profitu, kao svomkrajnjem cilju, ali iza toga se, kako to i domaća praksa pokazuje, često krije porivza ostvarivanje delimične ili potpune kontrole nad ekonomijom ili pojedinimnjenim segmentima, pa i političkim i državnim institucijama i organima.Nesumnjivo je potvrđeno da priroda organizovanog kriminala zahtevaadekvatnu, pre svega zakonodavnu, a zatim i praktičnu reakciju države, svihnjenih organa, nevladinog sektora, javnosti i na kraju međunarodnu reakciju,kroz međusobnu saradnju država i međunarodnih organizacija.

Početni koraci u borbi protiv organizovanog kriminala pripadajuzakonodavstvu. Bez adekvatnih pravnih normi, svaka praktična reakcija naorganizovano kriminalno delovanje, svodi se na stihiju, a manifestuje se kaorešavanje pojedinačnih kriminalnih događaja. Upravo zbog toga, zakonodavstvoo organizovanom kriminalu treba da bude složen i dobro organizovan korpuspravila materijalnog i procesnog krivičnog prava, upravnog prava, pravila oorganizaciji pravosuđa i državnih organa, prava o izvršenju krivičnih sankcija,privrednog, finansijskog, poreskog i drugih grana prava. Ovakvo zakonodavstvoje i preduslov formiranja specijalizovanih institucija, kao i osposobljavanjapostojećih, za borbu protiv organizovanog kriminala.

Mi ovde nećemo ići u dublju analizu zakonskih normi koje se na neposredanili posredan način odnose na borbu protiv organizovanog kriminala, već ćemose zadržati na deskripciji i hronologiji krivičnopravnih normi, shvaćenih unajširem smislu, uz neophodna objašnjenja i analizu pojedinih rešenja.


183


184

Kao što smo pomenuli u uvodnom delu, do suočavanja države sa opasnošćuod organizovanog kriminala u srbiji dolazi tek posle demokratskih promena2000. godine. Kao rezultat toga, ratifikovan je niz međunarodnih dokumenata,koji direktno ili posredno tretiraju problematiku organizovanog kriminala, a čijese pojedine odredbe u postupcima pred domaćim sudovima primenjuju ineposredno (član 504k stav 1 i član 504o stav 2 Zakonika o krivičnompostupku).4 to je bio početni korak, koji je uslovio i progresivne promene uostalim granama zakonodavstva, pre svega u krivičnom zakonodavstvu.

Kada su u pitanju norme materijalnog krivičnog prava, potrebno je istaći dau Krivičnom zakoniku republike srbije ne postoje posebne odredbe koje seeksplicitno odnose na krivična dela organizovanog kriminala.5 Opšti deoZakonika ne sadrži posebne sankcije za krivična dela organizovanog kriminala,što je posledica činjenice da naše materijalno krivično zakonodavstvo nemaposebnu grupu krivičnih dela organizovanog kriminala, odnosno da svako odkrivičnih dela propisanih posebnim delom Zakonika može „steći” karakterkrivičnog dela organizovanog kriminala, u zavisnosti od tumačenjaodgovarajućih zakonskih odredaba, prvenstveno polazeći od pojmovnogodređenja organizovanog kriminala. Kada su u pitanju druge odredbe opštegdela Krivičnog zakonika, na organizovani kriminal posebno se mogu odnositinorme o oduzimanju imovinske koristi (članovi 91–93).

Posebni deo Krivičnog zakonika sadrži dva krivična dela koja mogu biti odznačaja za suzbijanje organizovanog kriminala: dogovor za izvršenje krivičnogdela (član 345) i zločinačko udruživanje (član 346). Osim toga i kod većeg brojakrivičnih dela inkriminisan je kvalifikovani oblik ako su ta krivična dela izvršenau okviru grupe, ili je organizovana grupa posrednika ili preprodavaca predmetakrivičnog dela. Pojedine nove inkriminacije direktna su posledica preuzetihobaveza iz odgovarajućih međunarodnih dokumenata (konvencija, sporazuma,ugovora) koji tretiraju problematiku organizovanog kriminala (trgovina ljudima,pranje novca i sl.).

Krivično procesno zakonodavstvo često se smatra udarnom pesnicom u borbiprotiv organizovanog kriminala. Odredbe ove grane zakonodavstva u srbijisadrže tzv. procesni pojam organizovanog kriminala, a zatim ovlašćenja

4 Pored dokumenata navedenih u tekstu Jasmine Kiurski, reč je i o sledećim dokumentima: „Zakono potvrđivanju Konvencije UN protiv korupcije”, Službeni list SCG, Međunarodni ugovori, br.12/05; „Zakon o potvrđivanju krivičnopravne konvencije o korupciji”, Službeni list SRJ,Međunarodni ugovori, br. 2/02 i Službeni list SCG, Međunarodni ugovori, br. 18/05 itd.

5 „Krivični zakonik republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 i 107/2005.

državnim i drugim organima za preduzimanje posebnih radnji dokazivanja ucilju otkrivanja i naročito dokazivanja krivičnih dela organizovanog kriminala.Ovde se nećemo baviti analizom pojma organizovanog kriminala u domaćemzakonodavstvu, samo ćemo napomenuti da Zakonik o krivičnom postupku iz2001. u glavi XXIXa sadrži posebne odredbe o postupku za krivična delaorganizovanog kriminala, a da su u članu 504a stavovima 3 i 4 propisanislučajevi krivičnih dela za koja se primenjuju posebne odredbe Zakonika opostupku za dela organizovanog kriminala. Pojam organizovanog kriminalaodređen je, ali na drugačiji način, i Zakonom o organizaciji i nadležnosti državnihorgana u suzbijanju organizovanog kriminala.6 Zakonik o krivičnom postupkuiz 2006. godine u članu 21 sadrži pojam organizovanog kriminala, pri čemu je,u stvari, u ovom Zakoniku izvršena integracija odredbi iz prethodno pomenutadva zakona.7 „Kako ni u svetu još ne postoji opšteprihvaćena pravna definicijaorganizovanog kriminala, nije čudno što na zadovoljavajući način ta definicijanije data ni u zakonodavstvu srbije. Iako su sama pojava i njene teške posledicepotpuno jasne i lako prepoznatljive, pojam organizovanog kriminala se veomateško definiše. toj opštoj teškoći u zakonodavstvu srbije pridružuje se i jednaposebna: pojam organizovanog kriminala je određen u više različitih propisa ina više različitih načina, tako da postoji više različitih zakonskih definicija istepojave. ta okolnost omogućuje proizvoljnost, koja predstavlja veliku opasnost,posebno u zemlji nestabilne demokratije, u kojoj se borba protiv organizovanogkriminala lako može pretvoriti u sredstvo političke represije i negaciju ljudskihprava i sloboda, slično kao u ranijoj totalitarnoj državi”.8

Organi koji se bave suzbijanjem kriminala širom sveta usaglašeni su u stavuda je organizovani kriminal u porastu, a da je uz terorizam velika pretnja pomeđunarodni poredak u celini. Pomenuta usaglašenost odnosi se i napronalaženje adekvatnog odgovora na savremene kriminalne pretnje.tradicionalna sredstva i metodi suprotstavljanja kriminalu sve više odlaze uistoriju, ili se transformišu u savremenije. Osnovni pravac ovakve transformacije


185

6 „Zakon o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala”,Službeni glasnik RS, br. 42/2002, 27/2003, 39/2003, 67/2003, 29/2004, 58/2004, 45/2005 i61/2005. Organizovani kriminal u smislu ovog Zakona predstavlja „vršenje krivičnih dela odstrane organizovane kriminalne grupe, odnosno druge organizovane grupe ili njenih pripadnikaza koje je predviđena kazna zatvora od četiri godine ili stroža kazna”.

7 „Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni glasnik RS, br. 46/2006 i 49/2007.8 Momčilo Grubač, „Postupak za dela organizovanog kriminala”, u: Borba protiv organizovanog

kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnog predloga reforme, op. cit.,str. 128.

tiče se izgradnje, usklađivanja sa aktuelnim potrebama i unifikacije, nameđunarodnom nivou, legislativnih mehanizama kojima se detaljno regulišuovlašćenja policijskih i drugih agencija prilikom primene tzv. specijalnihistražnih radnji ili specijalnih istražnih tehnika. sprečavanje i suzbijanjesavremenog kriminala ne može se više ni zamisliti bez primene ovakvihsredstava, metoda i tehnika. Istovremeno, kao imperativ u ovoj, po ljudska pravai slobode, osetljivoj oblasti, postavlja se usklađivanje interesa države i društvaza određenim stepenom bezbednosti sa pojedinačnim interesima u zaštiti ipoštovanju osnovnih sloboda i prava.

specijalne istražne radnje možemo definisati kao radnje kojima policija idrugi organi koji se bave sprečavanjem i suzbijanjem kriminala, sistematski,tajno, uz upotrebu različitih prikrivenih i tehničkih mera praćenja i istraživanjai (ili) obmane, prikupljaju informacije o krivičnim delima i njihovim učiniocimasa ciljem njihovog otkrivanja, istraživanja i dokazivanja, a bez znanja lica premakojima se one preduzimaju.

Zakonik o krivičnom postupku iz 2001. godine specijalne istražne radnjenije normirao na jednom mestu, niti (kako bi to sa stanovišta pravne tehnike bilocelishodno) u okviru posebne glave Zakonika. Ovo je i razumljivo, s ozirom navreme kada je donet osnovni tekst Zakonika i njegove izmene i dopune, koje sunakon toga usledile. Do prvih izmena i dopuna, Zakonik je, u okviru odredbikoje se odnosile na krivičnu prijavu i ovlašćenja organa pretkrivičnog postupka,regulisao (članovi 232–233) samo nadzor i snimanje telefonskih i drugihrazgovora ili komunikacija drugim tehničkim sredstvima i optička snimanja lica,kao specijalnu istražnu radnju. tek izmenama i dopunama iz decembra 2002.godine u okviru posebnih odredbi o postupku za krivična dela organizovanogkriminala članom 504lj predviđene su radnje pružanja simulovanih poslovnihusluga i sklapanja simulovanih pravnih poslova, kao i angažovanje prikrivenihislednika, dok je članom 504o definisana mera kontrolisane isporuke.

Zakonik o krivičnom postupku iz 2006. godine specijalne istražne radnjereguliše u glavi VIII, „Posebne dokazne radnje”, a kao takve predviđene su: tajnizvučni i optički nadzor osumnjičenog, pružanje simulovanih poslovnih usluga isklapanje simulovanih pravnih poslova, angažovanje prikrivenog islednika,kontrolisana isporuka, automatsko računarsko pretraživanje ličnih i drugihpodataka i saslušanje svedoka saradnika. Većina ovih radnji se pominjala i udosadašnjem Zakoniku o krivičnom postupku, ali ih novi Zakonik regulišedetaljnije, preciznije, a (što je posebno značajno) ne ograničava ih isključivo nakrivična dela organizovanog kriminala, već proširuje njihovu primenu i na drugeslučajeve u kojima se one mogu pokazati celishodnim.


186

Formiranje i razvoj institucija za borbu protiv organizovanog kriminala u Srbiji

strategije i politike protiv organizovanog kriminala, kako na državnom, takoi na nivou međunarodnih organizacija, zasnivaju se, prvenstveno, na represivnomaspektu. U tom smislu akcenat je na otkrivanju i dokazivanju krivičnih dela iprocesuiranju članova kriminalnih grupa i organizacija. s obzirom na specifičnuprirodu fenomena organizovanog kriminala, specifična su i praktična rešenja upogledu organizacije i nadležnosti organa za borbu protiv organizovanogkriminala.

Iskustva većina država ukazuju da, osim adekvatnog zakonodavnog okvira,za efikasnu borbu protiv organizovanog kriminala neophodno je formiratispecijalizovane državne institucije, reorganizovati postojeće i uspostavitisaradnju i međusobnu koordinaciju između njih. sa druge strane, imajući u vidutransnacionalni karakter najopasnijih oblika organizovanog kriminala,međunarodna saradnja sa srodnim institucijama drugih država, kao i na nivoumeđunarodnih organizacija i tela, predstvalja uslov bez koga se ne može nizamisliti sprečavanje i suzbijanje organizovane kriminalne delatnosti.

Prvi oblik neformalnog organizovanja usmeren ka problemu organizovanogkriminala u srbiji učinjen je 2000. godine u okviru Ministarstva unutrašnjihposlova, formiranjem Poskoka, specijalizovane radne grupe u okviru Upravekriminalističke policije. Osnovni zadatak ove grupe bio je da sistematizujeoperativne podatke o identifikovanim kriminalnim grupama koje deluju napodručju srbije, njihovim kriminalnim delatnostima, vođama i članovima, štoje rezultiralo sačinjavanjem dokumenta „Identifikovane kriminalne grupe ipojedinci u republici srbiji”. Na taj način, u stvari, izvršena je prva ozbiljnijaanaliza, doduše na nivou operativnih saznanja, stanja, strukture i dinamikeorganizovanog kriminala u srbiji.

Međutim, već sledeće godine ova radna grupa rasformirana je, a odmahzatim, na neki način umesto nje, formirana je Uprava za borbu protivorganizovanog kriminala (UBPOK), čiji je osnovni zadatak bio sprovođenjeoperativnih obrada krivičnih dela organizovanog kriminala. Na čelu UBPOKnalazio se načelnik, a u okviru uprave formirana su odeljenja: za borbu protivorganizovanog finansijskog kriminala, za borbu protiv organizovanog opštegkriminala, za kriminalističku tehniku, za operativnu tehniku, analitiku i podrškui za posebne akcije. Posebno je izdvojen Odsek za istraživanje ratnih zločina itraganje za nestalim licima. UBPOK ostvaruje neposrednu i blisku koordinacijui saradnju sa Upravom kriminalističke policije, grada Beograda, kao i područnim


187


188

odeljenjima i odsecima. tokom 2005. godine UBPOK je promenio status ipostao služba za borbu protiv organizovanog kriminala, u okviru Upravekriminalističke policije.

reorganizacijom Ministarstva unutrašnjih poslova tokom 2002. godine,resor državne bezbednosti transformisan je u Bezbednosno-informativnuagenciju (BIA). Donet je Zakon o bezbednosno-informativnoj agenciji, kojimje predviđeno, između ostalog, da pripadnici BIA, u otkrivanju, praćenju,dokumentovanju, sprečavanju, suzbijanju i presecanju delatnosti organizacija ilica usmerenih na vršenje organizovanog kriminala i krivičnih dela sa elementominostranosti, unutrašnjeg i međunarodnog terorizma i najtežih oblika krivičnihdela protiv čovečnosti i međunarodnog prava i Ustavom utvrđenog poretka ibezbednosti republike, primenjuju ovlašćenja utvrđena zakonom i drugimpropisima koje primenjuju ovlašćena službena lica i radnici na određenimdužnostima ministarstva nadležnog za unutrašnje poslove, u skladu sa propisimao unutrašnjim poslovima.9 BIA, prema tome, ima i nadležnost preduzimanjaoperativnih aktivnosti sprečavanja i suzbijanja organizovanog kriminala, pa se,u širem smislu, može tretirati kao poseban državni organ koji je specijaliziran iza problematiku suzbijanja organizovanog kriminala. Izmenama Zakonika okrivičnom postupku iz septembra 2005. godine, BIA je izjednačena sa organimaunutrašnjih poslova u pogledu nadležnosti za preduzimanje tzv. specijalnihistražnih tehnika.

Prema tome, prvi oblici institucionalnog organizovanja za borbu protivorganizovanog kriminala izvršeni su na osnovu unutrašnjih propisa Ministarstvaunutrašnjih poslova i bez paralelnih organizacionih promena u drugiminstitucijama, pre svega u pravosuđu.

Zakonom o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala (ZONDOsOK) u srbiji je prvi put zakonski regulisanaorganizacija državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala i njihovanadležnost. Cilj ovog zakona, sadržan u članu 1, je regulisanje osnivanja,organizacije, nadležnosti i ovlašćenja posebnih organizacionih jedinica državnihorgana radi otkrivanja i krivičnog gonjenja učinilaca krivičnih dela organizovanogkriminala. Ovim zakonom, a radi ostvarivanja prethodno navedenog cilja,predviđeno je formiranje specijalizovanih, posebnih državnih organa:

• služba za suzbijanje organizovanog kriminala u okviru Ministarstvaunutrašnjih poslova;

9 „Zakon o bezbednosno-informativnoj agenciji”, Službeni glasnik RS, br. 42/2002.

• specijalno tužilaštvo — Posebno odeljenje, u okviru Okružnog javnogtužilaštva u Beogradu, za suzbijanje organizovanog kriminala;

• Posebno odeljenje za postupanje u predmetima krivičnih dela organizovanogkriminala u Okružnom sudu u Beogradu (prvostepeno), kao i u Apelacionomsudu (drugostepeno);

• Posebna pritvorska jedinica pri Okružnom zatvoru u Beogradu.

Služba za suzbijanje organizovanog kriminala

ZONDOsOK u članu 10 predviđa da se radi obavljanja poslova organaunutrašnjih poslova u vezi sa krivičnim delima organizovanog kriminala, uokviru ministarstva nadležnog za unutrašnje poslove, obrazuje služba zasuzbijanje organizovanog kriminala (u daljem tekstu: služba). Ova službapostupa po zahtevima specijalnog tužioca, a njenog starešinu postavlja irazrešava Ministar unutrašnjih poslova po pribavljenom mišljenju specijalnogtužioca, što ukazuje na funkcionalnu, ne i organizacionu, povezanost službe saspecijalnim tužiocem, odnosno subordinaciju specijalnog tužioca u odnosu naslužbu. Ministar unutrašnjih poslova bliže uređuje rad službe. Odnosspecijalnog tužioca i službe, u zakonskom tekstu nije precizno regulisan. „Zakonništa ne govori o kriterijumima i potrebnim kvalifikacijama za izbor rukovodiocaslužbe i njegovog osoblja, tako da je i u slučaju kadrovskog popunjavanja službezakon nedorečen i neodređen. s obzirom na specifičnost i osetljivost materije iu slučaju ovog državnog organa bilo je potrebno detaljnije propisati kriterijumei kvalifikacije neophodne za rukovodioca i ostale pripadnike službe, a ne toostaviti internim pravilima koje donosi ministar unutrašnjih poslova”.10

Iako ZONDOsOK predviđa da je za postavljenje starešine službe potrebnomišljenje specijalnog tužioca, ta norma nema sankciju, odnosno nije propisanošta se dešava u slučaju da se to mišljenje ne prihvati, ili se postavi starešinaslužbe mimo tog mišljenja, što se do sada ipak nije desilo. specijalni tužilacnema uticaja na unutrašnje uređenje službe, već je to prepušteno ministruunutrašnjih poslova. „Kanal komunikacije između specijalnog tužilaštva islužbe trebalo bi da bude stalno otvoren i bez mešanja hijerarhijskih struktura,a sve u cilju izbegavanja bilo koje vrste spoljnih uticaja, kao i uticaja unutar


189

10 Nevenka Kažić, „Analiza Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala republike srbije i njegova primena u praksi”, u: Borba protivorganizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnog predlogareforme, op. cit., str. 188.


190

službe od strane njenih hijerarhijskih struktura. Međutim, iz samog zakonskogteksta nije potpuno jasno da li je to moguće”.11

Prema odredbama ZONDOsOK, drugi državni organi i organizacija dužnisu da, na zahtev službe ili specijalnog tužioca: 1) bez odlaganja omogućeupotrebu svakog tehničkog sredstva kojim raspolažu; 2) obezbede blagovremenoodazivanje svakog svog pripadnika, odnosno zaposlenog, uključujući i starešineorgana ili organizacije, radi davanja obaveštenja i saslušanja u svojstvuosumnjičenog ili svedoka; 3) bez odlaganja predaju službi svako pismeno ilidrugi dokaz koji poseduju, ili na drugi način saopšte informacije koje mogupomoći u rasvetljavanju krivičnih dela organizovanog kriminala.

tokom 2006. godine u sklopu reforme Ministarstva unutrašnjih poslova,formirana je Direkcija policije. tom prilikom reformisane su Upravakriminalističke policije i UPBOK. U novoj organizacionoj strukturi Upravekriminalističke policije postoji nekoliko užih organizacionih jedinica koje suproistekle iz ranije UPBOK i koje su, zajedno sa drugim organizacionimjedinicama proisteklim iz ranije Uprave kriminalističke policije, sada u funkcijiborbe protiv organizovanog kriminala. to su pre svih služba za borbu protivorganizovanog kriminala (sBPOK) kao jedinica nadležna za kriminalističkeistrage, ali i druge organizacione jedinice koje su nadležne za kriminalističko-obaveštajne poslove, za operativno analitičke poslove, za primenu specijalnihistražnih metoda, za kriminalističko tehnička veštačenja, za lišenja slobodeopasnih kriminalaca, za međunarodnu policijsku saradnju. Zbog prirode poslovaborbe protiv organizovanog kriminala, kriminalističke obrade organizovanihkriminalnih grupa i njihove kriminalne delatnosti zahtevaju mukotrpan idugotrajan rad, za koji su često nedovoljni ljudski i materijalni resursi sBPOK.to je razlog zbog kojeg ove poslove obavljaju i druge organizacione jedinicekriminalističke policije, služba za suzbijanje kriminala, Uprava kriminalističkepolicije Policijske uprave za grad Beograd i Odeljenja kriminalističke policijeostalih područnih policijskih uprava, što je jedan od načina rešavanja ovogproblema. Drugi način je upućivanje potrebnog broja policijskih službenikakriminalističke policije u sBPOK i njihovo angažovanje na određeno vreme doktraje rad po konkretnoj kriminalističkoj obradi.

saradnja navedenih organizacionih jedinica, koje obavljaju poslove borbeprotiv organizovanog kriminala, sa specijalnim tužilaštvom odvija se efikasnoi efektivno, na način propisan Zakonikom o krivičnom postupku. tužilaštvo seu veoma ranoj fazi uključuje u rad po konkretnim predmetima i u najvećem

11 Ibid.

broju slučajeva prihvata inicijativu policije i na osnovu toga zahteva od sudanaredbu za primenu specijalnih istražnih mera. specijalno tužilaštvo tokompretkrivičnog postupka usmerava operativnu aktivnost policije ka pribavljanjurelevantnih dokaza. Kada utvrdi da postoje elementi organizovanog kriminala,ovo tužilaštvo preuzima rukovodeću ulogu u pretkrivičnom postupku. U slučajuda postoji sumnja da li se može zasnovati funkcionalna nadležnost togtužilaštva, određuje se nadležnost stvarnog i mesno nadležnog tužilaštva, aspecijalno tužilaštvo prati njegov rad, da bi kada se za to steknu uslovi zahtevalopoveravanje ili prenošenje nadležnosti.

saradnja sa istražnim sudijama posebnog odeljenja je na zavidnom nivou.U saradnji sa specijalnim tužilaštvom, istražne sudije često angažuju u istrazipolicijske službenike kriminalističke policije. Dakle uloga policije se nezavršava podnošenjem krivične prijave, već po nalozima i naredbama istražnogsudije i sugestijama postupajućih tužilaca, policijski službenici aktivnoučestvuju u istrazi, pomažući sudu u izvođenju određenih radnji dokazivanja.Ovakav pristup nedvosmisleno potvrđuje da je ispravno zalaganje za promenukoncepta istrage, jer ovakav pristup istražnih sudija je mnogo bliži logicipostupanja javnih tužilaca.

Specijalno tužilaštvo

Prema odredbama člana 4 ZONDOsOK, za postupanje u predmetimaodnosno krivično gonjenje krivičnih dela organizovanog kriminala, nadležno jePosebno odeljenje za suzbijanje organizovanog kriminala (specijalno tužilaštvo)Okružnog javnog tužilaštva u Beogradu. Na rad specijalnog tužilaštvaprimenjuju se odredbe Zakona o javnom tužilaštvu, ako odredbamaZONDOsOK nije drugačije određeno. Prema tome, ZONDOsOK je lexspecialis u odnosu na Zakon o javnom tužilaštvu.12

radom specijalnog tužilaštva rukovodi specijalni tužilac za suzbijanjeorganizovanog kriminala (u daljem tekstu: specijalni tužilac). republički javnitužilac postavlja specijalnog tužioca, iz reda javnih tužilaca i zamenika javnihtužilaca koji ispunjavaju uslov za izbor za okružnog javnog tužioca, uz pismenusaglasnost lica koje se postavlja. Prethodni uslov je da to lice, rešenjemrepubličkog javnog tužioca, bude upućeno na rad u specijalno tužilaštvo, opetuz njegovu pismenu saglasnost. Mandat specijalnog tužioca traje dve godine, uz


191

12 „Zakon o javnom tužilaštvu”, Službeni glasnik RS, br. 63/2001, 42/2002, 39/2003, 44/2004,61/2005 i 106/2006.


192

mogućnost ponovnog izbora, odnosno postavljenja, ali uz mogućnost razrešenjepre isteka vremena na koje je postavljen. Po prestanku funkcije, dakle po istekumandata, ili po razrešenju, specijalni tužilac vraća se na dužnost koju je vršiopre postavljenja. Praksa je pokazala da je mandat od dve godine prekratak,imajući u vidu složenost krivičnih dela organizovanog kriminala i brojosumnjičenih koji su u pojedinim predmetima obuhvaćeni krivičnim gonjenjem,kao i trajanje sudskih postupaka u ovako složenim predmetima. Mogućnostponovnog mandata je samo mogućnost, i zavisi od diskrecione ocenerepubličkog javnog tužioca, pa se u naučnoj i stručnoj javnosti smatra da mandatspecijalnog tužioca treba produžiti, na recimo šest godina. Osim toga, nikriterijumi za razrešenje specijalnog tužioca pre isteka mandata nisuspecificirani, niti je utvrđena posebna procedura takvog razrešenja, što moženegativno uticati na rad specijalnog tužioca i celog tužilaštva.

ZONDOsOK predviđa da specijalni tužilac ima prava i dužnosti kao i javnitužilac, dakle njegov procesni položaj u pretkrivičnom i krivičnom postupku istije kao i položaj javnog tužioca. Kada dođe do saznanja da se u jednom krivičnompredmetu radi o organizovanom kriminalu, on se u pisanoj formi obraćarepubličkom tužiocu, zahtevajući od njega da mu poveri ili prenese nadležnostza postupanje u tom predmetu. O takvom zahtevu republički javni tužilac dužanje da odluči u roku od osam dana. Procedura poveravanja ili prenošenjanadležnosti za pojedine krivične predmete specijalnom tužiocu, takođe, nijeprecizno regulisano, niti su jasno određeni kriterijumi za to. I ovde republičkijavni tužilac ima diskreciono ovlašćenje da to učini ili ne učini, a inicijativapotiče od specijalnog tužioca. „Postupak je jednostran, jer zakon ne predviđamogućnost da i drugi državni organi, sudovi ili druga tužilaštva zahtevaju odrJt da prenese nadležnost specijalnom tužiocu, ako u svome radu prepoznajupredmete iz nadležnosti specijalnog tužilaštva, niti predviđa obavezu da o takvimpredmetima, po službenoj dužnosti, obaveste specijalnog tužioca, kako bi on nanjih reagovao u skladu sa svojim ovlašćenjima”.13

Kadrovska struktura specijalnog tužilaštva određuje se posebnim aktom ounutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mesta u specijalnom tužilaštvu.Ovaj akt donosi okružni javni tužilac u Beogradu, na predlog specijalnog tužioca,a uz saglasnost ministra nadležnog za pravosuđe. (član 7 ZONDOsOK).Zamenike specijalnog tužioca upućuje na rad u specijalno tužilaštvo republičkijavni tužilac na predlog specijalnog tužioca iz redova javnih tužilaca ili njihovih

13 Nevenka Kažić, „Analiza Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala republike srbije i njegova primena u praksi”, op. cit., str. 185.

zamenika, na period od devet meseci, koji može biti produžen odlukomrepubličkog javnog tužioca, uz pismenu saglasnost upućenog lica (član 8ZONDOsOK). Ovde treba naglasiti da se za inicijalno upućivanje ne tražisaglasnost lica koje se upućuje, dok se za produženje roka upućivanja traži, štoje sasvim nelogično rešenje. takođe, posebni kriterijumi za upućivanje javnihtužilaca ili zamenika javnih tužilaca u specijalno tužilaštvo nisu utvrđeni,uostalom kao ni za postavljenje specijalnog tužioca. rok od 9 meseci, na koji sejavni tužilac ili zamenik javnog tužioca upućuje na rad u specijalno tužilaštvo,prema opštem shvatanju, veoma je kratak, te ga, i bez obzira na mogućnostnjegovog produženja, treba zakonom produžiti. Nijedan predmet organizovanogkriminala do sada nije okončan za devet meseci. Postoje predlozi da se ovaj rokili produži i izjednači sa mandatom specijalnog tužioca, ili veže za dužinu trajanjapostupka po predmetu u kojem konkretni zamenik postupa.

Kao važan uslov za efikasan rad specijalnog tužilaštva postavlja semogućnost angažovanja lica različitih specijalnosti iz drugih organa i institucija.Zakonodavac je predvideo da, ako je to potrebno radi vođenja krivičnogpostupka, specijalni tužilac može od državnog organa ili organizacije da zatražiupućivanje zaposlenog na rad u specijalno tužilaštvo. rukovodilac organa iliorganizacije dužan je da bez odlaganja odluči o ovom zahtevu, a upućivanje sevrši uz saglasnost zaposlenog i traje najduže godinu dana (član 9 ZONDOsOK).Možda bi bilo korisno proširiti mogućnost ovakve vrste angažovanja i nazaposlene u nedržavnom sektoru, uz detaljno regulisanje njihovih prava idužnosti, kako tokom angažovanja, tako i nakon toga.

Posebna odeljenja nadležnih sudova

Osim specijalizacije na nivou policije i tužilaštva, naš zakonodavac seopredelio za specijalizaciju na nivou sudova, što ipak, predstavlja izuzetak uodnosu na praksu većine država. Međutim, pitanje je koliko je ovakva sudskaspecijalizacija opravdana, a pogotovo kada se uzmu u obzir odredbe zakona, pokojima se, osim naziva i nadležnosti, specijalizacija faktički ne ispoljava ni učemu drugom.

Za postupanje u predmetima krivičnih dela organizovanog kriminala, premaodredbama ZONDOsOK (član 12), nadležan je Okružni sud u Beogradu, kaoprvostepeni za teritoriju republike srbije, dok je za odlučivanje u drugomstepenu nadležan Apelacioni sud u Beogradu. U skladu sa tim, u Okružnom suduobrazovano je Posebno odeljenje za postupanje u predmetima krivičnih delaorganizovanog kriminala (Posebno odeljenje Okružnog suda). Kolokvijalno ovo


193


194

odeljenje naziva se i „specijalni sud”. Potrebno je odmah ukazati na jedanparadoks. Od donošenja ZONDOsOK, odredba o formiranju Posebnogodeljenja Apelacionog suda nije realizovana, jer Apelacioni sudovi još uvek nisuformirani, pa je u žalbenom postupku nadležan Vrhovni sud srbije, u kome je,iako to zakon izričito ne predviđa, osnovano Posebno odeljenje za postupanje upredmetima organizovanog kriminala. Odredbe o obrazovanju Posebnogodeljenja za postupanje u predmetima organizovanog kriminala predviđene zaApelacioni sud, primenjene su na Vrhovni sud srbije.

rad Posebnog odeljenja bliže uređuje predsednik Okružnog suda u Beogradu.sudije u Posebno odeljenje Okružnog suda raspoređuje predsednik Okružnog sudau Beogradu, na vreme od dve godine, iz reda sudija tog suda ili sudija drugihsudova upućenih na rad u taj sud, uz njihovu saglasnost. radom Posebnog odelenjaOkružnog suda rukovodi predsednik, koga postavlja predsednik Okružnog suda,iz reda sudija raspoređenih na rad u Posebno odeljenje (član 13 ZONDOsOK).slične odredbe o uređenju i radu Posebnog odelenja Apelacionog suda u Beogradusadržane su u članu 14 ZONDOsOK. Međutim, u praksi ovu nadležnost vršiVrhovni sud srbije. sudije u ovo odeljenje je rasporedio predsednik Vrhovnogsuda na vreme od dve godine iz reda sudija Vrhovnog suda uz njihovu saglasnost,a radom odeljenja rukovodi predsednik odeljenja koga je postavio predsednikVrhovnog suda iz reda sudija raspoređenih u Posebno odeljenje Vrhovnog suda.Odeljenje čini 10 sudija Vrhovnog suda raspoređenih u dva petočlana veća, a većinisudija je već produžavan mandat. Predsednik Vrhovnog suda uređuje rad ovogOdeljenja i Godišnjim rasporedom poslova postavlja predsednike veća teraspoređuje sudije Posebnog odeljenja u ova veća. sudije raspoređene u Posebnoodeljenje Vrhovnog suda su istovremeno i članovi redovnih sudskih većaVrhovnog suda, tako da odlučuju u žalbenom postupku i u postupku po vanrednimpravnim lekovima i u predmetima ostalih krivičnih dela.14

Kao i kod specijalnog tužilaštva, zakon ni ovde nije utvrdio posebnekriterijume za raspoređivanje sudija u Posebno odeljenje Okružnog, odnosnoApelacionog suda, niti za postavljenje predsednika tih odeljenja. rok od dvegodine, na koji se sudije raspoređuju u posebna odeljenja Okružnog, odnosnoApelacionog suda, pokazao se u praksi kao prekratak, s obzirom na dužinutrajanja postupaka za krivična dela organizovanog kriminala. Zakon ne predviđa,ali ni ne zabranjuje produženje ovog roka, tako da je u praksi bilo produženja zapojedine sudije. Ovaj problem još je izraženiji nego kada su u pitanju specijalnitužilac i njegovi zamenici, jer može direktno uticati na efikasnost postupka i

14 Videti: www.vk.sud.rs.

njegovo odugovlačenje, usled promene člana, a pogotovo predsednika sudskogveća kome je istekao mandat u posebnom odelenju suda.

Bezbednosno-informativna agencija

Zakonom o Bezbednosno-informativnoj agenciji definisano je da se Agencija,pored ostalog, bavi i poslovima vezanim za suprotstavljanje međunarodnomorganizovanom kriminalu, odnosno, stručnim poslovima i zadacima na praćenju,dokumentovanju, sprečavanju, suzbijanju i presecanju delatnosti organizacija ilica usmerenih na vršenje organizovanog kriminala i krivičnih dela sa elementominostranosti, unutrašnjeg i međunarodnog terorizma i najtežih oblika krivičnihdela protiv čovečnosti i međunarodnog prava te protiv Ustavom utvrđenogporetka i bezbednosti republike. U obavljanju ovih poslova, pripadnici agencijeprimenjuju ovlašćenja utvrđena zakonom i drugim propisima koje primenjujuovlašćena službena lica i radnici na određenim dužnostima ministarstva nadležnogza unutrašnje poslove, u skladu sa propisima o unutrašnjim poslovima.

U skladu sa tim, u BIA su, na osnovu odgovarajućih podzakonskih akata,formirane organizacione jedinice koje se bave poslovima i zadacima u vezi sasuprotstavljanjem međunarodnom organizovanom kriminalu. s tim u veziAgencija je uspostavila saradnju sa većim brojem službi bezbednosti susednihzemalja, zemalja Jugoistočne Evrope i Evropske unije, kao i srodnim službamadrugih zemalja; Agencija je stalni učesnik međunarodnih konferencija koje seorganizuju u cilju poboljšanja međunarodne saradnje na planu suprotstavljanjaorganizovanom kriminalu.

saradnja BIA i državnih organa nadležnih za borbu protiv organizovanogkriminala, odvija se pre svega kroz dostavljanje informacija i podataka ovimorganima od strane Agencije. takođe, ljudski i materijalno-tehnički resursiAgencije, koriste se u pretkrivičnom postupku u predmetima organizovanogkriminala, na način i pod uslovima propisanim Zakonikom o krivičnompostupku. Iskustva stečena u dosadašnjoj saradnji državnih organa nadležnih zaborbu protiv organizovanog kriminala sa BIA, u konkretnim predmetimaorganizovanog kriminala, pokazuju da je ova Agencija u stanju da pruži značajandoprinos borbi protiv organizovanog kriminala.

Uprava carina

Uprava carina kao organ u sastavu Ministarstva finansija republike srbijeposlove iz svog delokruga obavlja preko: Centralne Uprave carina i područnih


195

organa — carinarnica. Aktivnosti carinske službe neposredno su vezane zaizgradnju carinske službe kao relevantnog subjekta čiji je zadatak da omogućibrz protok robe i putnika i efikasnu kontrolu, a odvijaju se u skladu sa Carinskimzakonom, podzakonskim aktima i preuzetim obavezama prema međunarodnimorganizacijama CAFAO i institucijama (svetska banka). Pored osnovne, fiskalneuloge, Uprava carina svakako zauzima značajno mesto u ukupnim aktivnostimadržavih organa koji su usmereni na borbu protiv organizovanog kriminala.Značaj ove uloge uslovljen je i proizlazi iz zakonom određenih delokruga radai naležnosti Uprave carina. Uz Ministarstvo unutrašnjih poslova (Graničnupoliciju), carinska služba predstavlja prvi bedem redovne odbrane od svih vrstakrijumčarenja i kriminala koji dolazi iz inostranstva, odnosno koji se odvijajuka inostranstvu.

Uprava carina je donela sopstvenu strategiju za borbu protiv organizovanogkriminala čija je polazna osnova Akcioni plan Evropske unije o organizovanomkriminalu iz 1997. godine, koji je njen sastavni deo. U tom smislu je izvršenareorganizacija carinske službe, koja u svome sastavu ima i specijalizovane užeorganizacione jedinice nadležne za suzbijanje krijumčarenja, za carinske istrage,za obaveštajne poslove i za analizu i upravljanje rizikom. saradnja državihorgana nadležnih za borbu protiv organizovanog kriminala sa Upravom carinaodvija se kroz razmenu informacija. U praksi, policija najčešće dostavlja zahteveza dostavljanje određenih podataka ili dokumentacije, kao i za vršenje proveraputem međunarodne carinske saradnje. Na žalost, obaveštajni podaci kojimaraspolaže Uprava carina, a to važi i za podatke takvog karaktera kojima raspolažudrugi državni organi, nisu u potrebnoj meri stavljeni u funkciju borbe protivorganizovanog kriminala. razlog za to je nepostojanje jedinstvenogkriminalističko-obaveštajnog sistema.

Poreska policija

U okviru Ministarstva finansija 2003. godine formiran je sektor poreskepolicije, kao posebna organizaciona jedinica Poreske uprave. Poreska policija jeisključivo nadležna za otkrivanje poreskih krivičnih dela i njihovih učinilaca.Poreska policija u pretkrivičnom postupku postupa kao organ unutrašnjihposlova i ovlašćena je da, u skladu sa zakonom, preduzme sve potražne radnje,izuzev organičenja kretanja. strateški ciljevi Poreske policija usmereni su naotkrivanje i suzbijanje najtežih poreskih krivičnih dela, sa posebnim težištem naotkrivanju i suzbijanju nezakonite evazije poreza na dodatu vrednost, kaonajznačajnije poreske forme.


196


197

saradnja Poreske policije sa državnim organima nadležnim za borbu protivorganizovanog kriminala, uglavnom se odnosi na sprečavanje i otkrivanjeporeskih krivičnih dela. Posebno je dobra i intezivna saradnja sa policijom, kojase odvija na bazi Uputstva o obaveznim oblicima i načinu ostvarivanja saradnjeMinistarstva finansija i ekonomije i Ministarstva nadležnog za unutrašnjeposlove. U skladu sa ovim Uputstvom, obavezni oblici saradnje Poreske policijei Ministarstva unutrašnjih poslova su: Međusobno obaveštavanje putemustupanja podataka, informacija i dokumentacije od značaja za otkrivanjeporeskih krivičnih dela i njihovih učinilaca, kao i drugih podataka i saznanja odznačaja rad ovih organa na suzbijanju kriminaliteta; preduzimanje potražnihradnji; prinudno dovođenje osumnjičenog radi saslušanja i preduzimanjezajedničkih akcija. U dosadašnjoj praksi ova saradnja se odvijala korektno, alimišljenja smo da zbog raširenosti poreskog kriminala njen obim mora da budemnogo veći od dosadašnjeg, što se posebno odnosi na oblast borbe protivorganizovanog kriminala.

Uprava za sprečavanje pranja novca

Uspostavljanje efikasnih mehanizama koji dovode do pravovremenogotkrivanja i sprečavanja pojave prevođenja i ulaganja finansijske dobiti stečenekriminalnim radnjama u legalne finansijske tokove, jedan je od osnovnih ciljevanaše države u borbi protiv organizovanog kriminala. Na osnovu Zakona osprečavanju pranja novca, koji je stupio na snagu u decembru 2005. godine, uokviru Ministarstva finansija formirana je Uprava za sprečavanje pranja novcakao finansijsko-obaveštajna služba (Financial Intelligence Unit).15 U skladu saZakonom, banke i druge finansijske organizacije, menjači, preduzeća,osiguravajuće organizacije, investicioni fondovi i druge institucije, „obveznici“po ovom Zakonu, obavezni su da Upravi za sprečavanje pranja novca dostavljajupodatke o sumnjivim finansijskim transakcijama. Na osnovu člana 22 Zakona osprečavanju pranja novca, Uprava može na inicijativu suda, javnog tužioca,Narodne banke srbije, ministarstva nadležnog za unutrašnje poslove,ministarstva nadležnog za finansije, Agencije za privatizaciju, Komisije za hartijeod vrednosti i drugih nadležnih državnih organa da izvrši proveru fizičkih ipravnih lica i svih transakcija, za koje postoji sumnja da se radi o pranju novca.

Uprava za sprečavanje pranja novca zakonom je ovlašćena da razmenjujepodatke i informacije u vezi sa pranjem novca ne samo sa Ministarstvom

15 „Zakon o sprečavanju pranja novca”, Službeni glasnik RS, br. 107/2005.

unutrašnjih poslova i drugim državnim organima, već i sa organima stranihdržava ili međunarodnim organizacijama. Prijemom srbije u članstvo Egmontgrupe, Uprava je dobila mogućnost da razmenjuje informacije sa finansijsko-obaveštajnim službama drugih zemalja, u skladu sa pravilima o razmeni ovogmeđunarodnog udruženja. U svrhu borbe protiv organizovanog kriminala,policija i specijalno tužilaštvo od Uprave dobijaju podatke o sumnjivimtransakcijama, koji se mogu koristiti kao početna saznanja o kriminalnojdelatnosti i njenim nosiocima, ali i zahtevaju određene podatke tokom rada nakonkretnim predmetima organizovanog kriminala. Posebno je važnopravovremeno dostavljanje tri vrste podataka:

• podataka koji se nalaze u bazama podataka koje vodi Uprava za sprečavanjepranja novca (baza novčanih transakcija u iznosu preko 15 000 evra, bazasumnjivih transakcija, baza prenosa novca preko državne granice) i podatakaiz baze kojom Uprava raspolaže, a koja se odnosi na ino-plaćanje;

• podataka iz banaka (o imovinskom stanju i bankarskim ulozima, oinstrumentima platnog prometa u zemlji i inostranstvu i ostali podaci kojisu potrebni za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i kriminalne delatnostiiz koje potiče novac koji se ubacuje u legalne finansijske tokove);

• podataka iz domena međunarodne saradnje, kao što su provere bazafinansijsko-obaveštajnih službi drugih zemalja za pravno ili za fizičko lice.Najzad, nadležni državni organi dužni su da nakon preduzimanja mera iz svoje

nadležnosti redovno dostavljaju Upravi za sprečavanje pranja novca podatke iinformacije o postupcima u vezi sa prekršajima, privrednim prestupima i krivičnimdelima koji se odnose na pranje novca, kao i njihovim izvršiocima (lični podaci,faza postupka, podaci o pravosnažnim odlukama, odnosno presudama).

Zaključak

Na osnovu prethodnih razmatranja, nameće se zaključak da, iako suformirane institucije specijalizovane za borbu protiv organizovanog kriminala ipostoje određeni oblici njihove međusobne saradnje i saradnje sa drugimrelevantnim institucijama, ove institucije još uvek ne funkcionišu u potpunostikao sistem. U nedostatku jedinstvenih kriterijuma i metodologije zaidentifikovanje konkretnih slučajeva organizovanog kriminala, u praksi sedogađa da u pretkrivičnom i krivičnom postupku postupaju i druge policijskeslužbe, odnosno javna tužilaštva i sudovi, bez formalnog sukoba nadležnosti. Ponašem mišljenju, ovaj problem se može prevazići na sledeći način:


198

• Formiranjem jedinstvenog kriminalističko-obaveštajnog sistema radiefikasnog prikupljanja i analize informacija i podataka o organizatorima ičlanovima zločinačkih udruženja i organizovanih kriminalnih grupa i onjihovoj kriminalnoj delatnosti i to na osnovu jedinstvene metodologije;

• Izgradnjom jedinstvene metodologije i kapaciteta za identifikovanjeorganizovanog kriminala, sakupljanje i analizu prikupljenih podataka. U okvirutoga neophodna je i izgradnja kapaciteta koji bi podržavali institucionalnurazmenu informacija od važnosti za borbu protiv organizovanog kriminala;

• Izradom jedinstvenih kriterijuma i metodologije za praćenje rezultata borbeprotiv organizovanog kriminala i određivanjem jedne institucije (tačke) ukojoj bi se prikupljali, analizirali i obrađivali svi realizovani slučajevi. Kojaće to institucija ili telo biti, zavisiće od zakonodavnog rešenja kojim će seregulisati koncept istrage. samo tako ćemo znati koliko je organizovanihkriminalnih grupa i koliko članova tih grupa procesuirano, za koliko i kojihkrivičnih dela, koliku imovinsku korist su pribavili kriminalom, na čiju štetu,kako i gde plasiraju nelegalnu dobit, kakva im je organizaciona struktura,načini izvršenja, metodi prikrivanja kriminalne delatnosti, načini izbegavanjakrivičnog progona, korišćenje nasilja, korupcije i pranja novca, u kojoj je fazipostupak, da li se osumnjičeni brane sa slobode ili su u pritvoru i koliko dugo.

Literatura

1. Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva dosveobuhvatnog predloga reforme, 2008, Dosije, Beograd.

2. „Zakon o potvrđivanju Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanogkriminala i dopunskih protokola”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br.6/2001.

3. „Zakon o potvrđivanju Konvencije o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihodastečenih kriminalom”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br. 7/2002; Službenilist SCG — Međunarodni ugovori, br. 18/2005.

4. „Zakon o potvrđivanju Konvencije UN protiv korupcije”, Službeni list SCG —Međunarodni ugovori, br. 12/2005.

5. „Zakon o potvrđivanju krivičnopravne konvencije o korupciji”, Službeni list SRJ —Međunarodni ugovori, br. 2/2002; Službeni list SCG — Međunarodni ugovori, br.18/2005.

6. „Krivični zakonik republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 i107/2005.


199

7. „Zakonik o krivičnom postupku republike srbije”, Službeni list SRJ, br. 70/2001 i68/2002; Službeni glasnik RS, br. 58/2004, 85/2005 i 115/2005.

8. „Zakon o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanogkriminala”, Službeni glasnik RS, br. 42/2002, 27/2003, 39/2003, 67/2003, 29/2004,58/2004, 45/2005 i 61/2005.

9. „Zakon o Bezbednosno-informativnoj agenciji”, Službeni glasnik RS, br. 42/2002.10. „Zakon o javnom tužilaštvu”, Službeni glasnik RS, br. 63/2001, 42/2002, 39/2003,

44/2004, 61/2005, 106/2006.

DEVElOPMENt PrOsPECts FOr tHE sErBIAN sYstEM OF INstItUtIONs COMBAtING OrGANIsED CrIME

Problems of organised crime in serbia went through several stages over the past twodecades ever since the professional public, researchers and relevant experts, includinggovernment and social institutions, had first shown interest in this phenomenon. In theearly 1990s, these problems were either totally denied or ignored by relevant authoritiesand the topic of organised crime first appeared bashfully in studies drawn up by localtheorists, which focused mainly on organised crime beyond serbian borders. the 1990s,when the transition process started in serbia, were characterized by an expansion oforganised crime which was then made manifest for the first time. there are various factorsthat led to the criminalization of the serbian society, especially such factors as thedisintegration of the former Yugoslavia, armed conflicts within its former republics,escalation of terrorism in Kosovo and Metohija, economic sanctions and the NAtOaggression that caused human casualties, destroyed military facilities and incurred seriousdamage to economic facilities in serbia. that period was also characterized by politicalinstability, inadequate and vague legislation and different forms of resistance to reform,all of which either slowed down or even halted the reform process. It may be noted thatmany permanent and rather closely organised criminal groups emerged in that period,created solely for the purpose of committing various forms of lucrative criminal activities.the state simply kept ignoring and denying the problem, while first attempts to seriouslyanalyze the problem of organised crime in serbia appeared in the professional public. Itis only after democratic changes took place that the awareness of threats of organisedcrime in the serbian territory was raised, followed by the awareness of the need to put inplace relevant norms and build new institutions or transform the existing ones in orderto encapacitate them to combat organised crime. this paper will present results whichhave been achieved so far in the fight against organised crime in serbia and will give acritical overview of current progress, competences and relations among variousinstitutions in charge of suppressing organised crime and will also come up withsuggestions on how to build a consistent system of government and social institutionsfor the prevention and suppression of organised crime in serbia and to incorporate thatsystem in the international framework for fighting organised crime.


200

201

SPECIJALNE ISTRAŽNE TEHNIKE U fUNKCIJI SUZBIJANJA ORGANIZOVANOG

KRIMINALITETA

Milan Škulić*

APstrAKt

U radu se objašnjavaju osnovne osobenosti zakonske definicije organizovanogkriminala. Autor posebno ističe da je u praktičnoj primeni adekvatnijadefinicija sadržana u Zakoniku o krivičnom postupku, od one koja postoji uZakonu o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala. U radu se analiziraju bitni elementi zakonskedefinicije organizovanog kriminala, a potom se posebno objašnjavaju nekeosnovne fenomenološke odlike ovog oblika kriminaliteta. Zbog određenihfenomenoloških odlika organizovanog kriminaliteta, neophodno je da se zanjegovo suzbijanje koriste posebne dokazne tehnike, poput: tajnog zvučnog ioptičkog nadzora osumnjičenog, pružanja simulovanih poslovnih usluga isklapanja simulovanih pravnih poslova, angažovanja prikrivenog islednika,kontrolisane isporuke, automatskog računarskog pretraživanja ličnih i drugihpodataka i saslušanja svedoka saradnika. U radu se izlažu osnovnekarakteristike najvažnijih posebnih dokaznih radnji, a autor zaključuje da sete radnje, koje se mogu preduzimati isključivo na osnovu naredbe suda, morajukoristiti oprezno i selektivno.Ključne reči: organizovani kriminalitet, krivični postupak, zakonska definicija,fenomenološke karakteristike, specijalne istražne tehnike, srbija.

Zakonska definicija organizovanog kriminaliteta

U novom Zakoniku o krivičnom postupku republike srbije, izraz„organizovani kriminal” se definiše slično kao u nekadašnjoj Glavi XXIXa jošuvek važećeg Zakonika o krivičnom postupku, ali uz određene modifikaciječiji je cilj preciziranje elemenata definicije organizovanog kriminala. Ratio legis

* Autor je redovni profesor na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu.

Milan Škulić

202

definisanja organizovanog kriminala u članu 21 jeste da taj pojam bude opštegkaraktera, te da više ne postoji poseban tip krivičnog postupka onda kada jeodređeno krivično delo iz sfere organizovanog kriminaliteta predmet krivičnogpostupka, a što onda, i u pravno-tehničkom smislu predstavlja skladnije rešenje,jer se omogućava da se u odgovarajućim odredbama Zakonika, gde je topotrebno, samo uputi na odredbe iz člana 21, kao na primer u delu Zakonika okrivičnom postupku u kojem su regulisane određene posebne dokazne radnje(Glava VIII). Organizovani kriminalitet zbog niza svojih osobenosti zahtevaposebno mesto u krivičnoj proceduri, a pre svega stvaranje i uvođenje određenihposebnih dokaznih tehnika podobnih za pribavljanje dokaza u odnosu na ovainače veoma teško dokaziva krivična dela. U novom Zakoniku o krivičnompostupku su takve specijalne dokazne tehnike svrstane u Glavu VIII podnaslovom: „Posebne dokazne radnje”.

terminološki i naučno, termin „kriminalitet” bio bi verovatno opravdanijiod izraza „kriminal”, ali se zakonodavac ipak opredelio za naučno manjekorektan izraz „kriminal”, s obzirom da je on već postao ustaljen poslednjihgodina i zbog toga što već nekoliko godina postoji Zakon o organizaciji inadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala, a pri tomnije bilo uslova za blagovremeno terminološko usklađivanje tog zakona saZakonikom o krivičnom postupku. Nije čak ni sasvim izvesno koliko je zaistakorektniji izraz „kriminalitet” od izraza „kriminal”, jer se u oba slučaja radi orečima stranog porekla. Prvi izraz direktno potiče od nemačke rečiKriminalität, dok je drugi pseudoanglicizam (crime znači zločin, dok criminaloznačava atribut „krivični”, mada može imati i značenje „zločinački”, naprimer: criminal act, criminal behaviour). Izvorni oblik obeju reči je latinskogporekla, a drugim jezicima koristi se u tom ili sličnom obliku za označavanjekrivičnih dela kao totaliteta — skupa svih krivičnih dela u određenom vremenui prostoru ili skupa određene vrste krivičnih dela, zavisno od atributa koji ideiz tu imenicu.1

Da bi se smatralo da određeno krivično delo spada u organizovanikriminal(itet), potrebno je kumulativno ispunjenje sledećih uslova:

1) uslov egzstiranja određenog stepena sumnje kao procesnog parametra —postojanje osnovane sumnje da je izvršeno krivično delo;

2) uslov apstraktne težine krivičnog dela, s obzirom na predviđenu kaznu— za to krivično delo je propisana kazna zatvora od četiri godine ili teža kazna;

1 Uporediti u: Peter-Alexis Albrecht, Kriminologie, Verlag C. H. Beck, München, 1999, pp. 17–8.

3) uslov organizacijske prirode krivičnog dela — krivično delo mora bitirezultat delovanja tri ili više lica udruženih u kriminalnu organizaciju, odnosnokriminalnu grupu;

4) uslov postojanja specifičnog kriminalnog cilja kriminalne organizacije,odnosno kriminalne grupe — njen cilj mora biti funkcionalno vršenje krivičnihdela, tj. krivična dela se vrše radi sticanja dobiti ili moći.

Osim navedenih uslova koji moraju postojati kumulativno, neophodno je dasu istovremeno uz te uslove ispunjena alternativno još najmanje tri od sledećihpropisanih uslova:

1) uslov postojanja odgovarajuće hijerarhijske strukture — svaki člankriminalne organizacije, odnosno kriminalne grupe je imao unapred određeni,odnosno očigledno odredivi zadatak ili ulogu;

2) uslov aktuelne ili planirane stalnosti kriminalne organizacije — delatnostorganizacije se planira na duže vreme ili za neograničeni vremenski period;

3) uslov postojanja odgovarajuće regulative u organizaciji — delatnostorganizacije se zasniva na primeni određenih pravila unutrašnje kontrole idiscipline članova;

4) uslov internacionalizacije aktivnosti — delatnost organizacije se planirai vrši u međunarodnim razmerama;

5) uslov nasilničke prirode organizacije — u vršenju delatnosti primenjujese nasilje ili zastrašivanje ili postoji spremnost za njihovu primenu;

6) uslov postojanja odgovarajućih poslovnih veza — u vršenju delatnostikoriste se privredne ili poslovne strukture;

7) uslov nezakonite legalizacije prihoda organizacije — koristi se pranjenovca ili nezakonito stečene dobiti;

8) uslov postojanja veze sa faktorima moći — tj. sa određenom granom vlastiili drugim uticajnim faktorima (politička vlast, sredstva javnog informisanja,zakonodavna, izvršna ili sudska vlast i drugi važni društveni ili ekonomski činioci).

Definicija iz člana 22 se uglavnom oslanja na pojmovno određene radnegrupe Evropske unije iz 1994. godine, a njega prihvata Evropski sud za ljudskaprava.2 Iz Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminalapreuzet je kriterijum koji se odnosi na težinu krivičnog dela s obzirom nazaprećenu kaznu (četiri godine zatvora ili teža kazna). I nekadašnja definicija

Specijalne istražne tehnike u funkciji suzbijanja organizovanog kriminaliteta

203

2 Više o tome: Milan Škulić, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije,Beograd, 2003, str. 107.

Milan Škulić

204

organizovanog kriminala u Glavi XXIXa ranije važećeg Zakonika o krivičnompostupku se temeljila na definiciji koja se smatra prihvatljivom u Uniji, dok jedefinicija iz Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala uglavnom preuzela pojmovno određenje organizovanogkriminala iz Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala,koje je preterano neodređeno (pre svega zbog izuzetno lošeg zvaničnog prevodate Konvencije na srpski jezik). Potpuno je nelogično da postoje različite definicijejednog te istog pojma u različitim zakonskim aktima. U svakom slučaju, prednosttreba dati definiciji iz Zakonika o krivičnom postupku, a ovaj će se problemdefinitivno prevazići ako se usvoji postojeći Nacrt Zakona o postupku za krivičnadela organizovanog kriminala i druga posebno složena krivična dela. taj nacrtuopšte ne sadrži bilo kakvu definiciju organizovanog kriminala, već samo upućujena član 22 Zakonika o krivičnom postupku, što predstavlja logično i pravno-tehnički dobro rešenje jer je taj zakon u jednom svom delu samo lex specialis uodnosu na Zakonik o krivičnom postupku koji je lex generalis.

Prema članu 2 Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa usuzbijanju organizovanog kriminala, organizovani kriminal predstavlja vršenjekrivičnih dela od strane organizovane kriminalne grupe, odnosno drugeorganizovane grupe ili njenih pripadnika, za koja je predviđena kazna zatvoraod četiri godine ili teža kazna.3 Prema članu 3, stav 1 ovog Zakona, podorganizovanom kriminalnom grupom se podrazumeva grupa koja kumulativnoispunjava sledeće uslove: 1) uslov koji se odnosi na kvantitativni sastav grupe— radi se o grupi od tri ili više lica; 2) uslov koji se odnosi na trajnost grupe —ona treba da postoji određeno vreme; 3) uslov koji se odnosi na kriminalnudelatnost grupe — potrebno je da grupa deluje sporazumno u cilju vršenja jednogili više krivičnih dela za koja je predviđena kazna zatvora od četiri godine iliteža kazna, radi sticanja, posredno ili neposredno, finansijske ili drugematerijalne koristi. Pod pojmom druga organizovana grupa podrazumeva segrupa koja nije obrazovana u cilju neposrednog vršenja krivičnih dela, niti imatako razvijenu organizacionu strukturu, definisane uloge i kontinuitet članstva

3 Ni naslov ovog zakona nije sasvim adekvatan. Bolje bi bilo da se on zove „Zakon o organizacijii nadležnosti državnih organa u postupku za krivična dela organizovanog kriminala i drugaposebno složena krivična dela”, kao što je to i predviđeno u već pripremljenoj radnoj verzijiodgovarajućeg zakonskog nacrta. s jedne strane, nije advekvatno govoriti o suzbijanju ovevrste kriminala, kada se zakon odnosi na organizaciju i nadležnost odgovarajućih državnihorgana u krivičnom postupku koji ima osoben predmet, dok, s druge strane, taj zakon (što uodređenoj meri važi i za sadašnji zakon) reguliše i neka pitanja drugih krivičnih postupaka,čiji predmet nisu krivična dela organizovanog kriminala, već druga tzv. posebno složenakrivična dela. Pored toga, slična rešenja postoje i u uporednom zakonodavstvu.

svojih pripadnika, ali je u funkciji organizovanog kriminala. Ova definicija je umnogim elementima u neskladu kako sa onom koja je sadržana u važećemZakoniku o krivičnom postupku (član 504a, st. 2 i 3), tako i sa pojmovnimodređenjem organizovanog kriminala u članu 21 novog Zakonika o krivičnompostupku. U svakom slučaju, s obzirom da je Zakonik o krivičnom postupkuosnovni izvor našeg krivičnog procesnog prava, u praksi, bez obzira napostojanje i drugačije zakonske definicije organizovanog kriminala, prednosttreba dati onoj definiciji koju sadrži Zakonik o krivičnom postupku.4

Cilj kriminalne organizacije se mora sastojati u vršenju krivičnih dela. Vršenjekrivičnih dela i daje kriminalni karakter određenoj organizaciji, odnosnoformiranoj grupi od tri ili više lica, ali se ta krivična dela ne vrše radi njih samih,već su ona sredstvo kojim organizacija alternativno ili kumulativno stiče dobit ilimoć. Dobit predstavlja svaki profit koji može biti sam po sebi nelegalan (npr.novac dobijen iznudom ili ostvaren otmicom itd.) ili on čak može biti legalan sampo sebi (npr. prihod od igara na sreću, kladionica, poslovnog prostora itd.), aliorganizacija takav legalni profit štiti izvršenjem krivičnih dela, odnosno pospešujesvoje privredno delovanje određenim krivičnim delima (npr. vrši se ubistvo,zastrašivanje ili otmica konkurenta na tenderu u postupku privatizacije i sl.). Nijesvako krivično delo pripadnika kriminalne organizcije automatski ili apriornokrivično delo organizovanog kriminala, već je potrebno da takvo krivično delobude funkcionalno povezano sa ciljem kriminalne organizacije i njenim ukupnimdelovanjem, a ne da je neka vrsta „ekscesa” određenog pripadnika kriminalneorganizacije. Krivično delo mora izvirati iz kriminalne organizacije i njenogdelovanja. radi se praktično o krivičnim delima ne samo pojedinih pripadnikakriminalne organizacije, već same te organizacije kao takve, na šta upućuje iformulacija iz člana 21 po kojoj je „cilj kriminalne organizacije, odnosnokriminalne grupe, vršenje teških krivičnih dela radi sticanja dobiti ili moći”.

smatra se da je svaki član kriminalne organizacije ili kriminalne grupe imaounapred određeni zadatak onda kada mu je na izričit način to naređeno, tj.naloženo mu je da obavlja određenu radnju ili mu se, onda kada je u pitanjukrivično delo nečinjenja, (što je relativno retko u organizovanom kriminalu, alimože biti prisutno u delima povezanim sa organizovanim kriminalom kakva sukoruptivna krivična dela), naređuje, odnosno nalaže da se uzdrži od činjenjenjakoje bi morao da obavi. Naređenje može biti dato za pojedini zadatak (npr.


205

4 Više o tome u: Milan Škulić, „Nacrt Zakona o državnim organima u postupu za krivična delaoganizovanog kriminala i moguće modifikacije pravila krivičnog postupka za delaorganizovanog kriminala”, u: Zbornik Srpskog udruženja za krivično pravo, Beograd, 2005,str. 232–46.

ubistvo ili otmica određenog lica) ili za obavljanje određene delatnosti uodređenom vremenskom periodu (npr. kontinuirano vršenje iznude u odnosu naodređeno lice ili privredni subjekat). Naređenje ili nalog u odnosu na određeniili odredivi zadatak može biti kako izričito, tako i prećutno. Da bi nalog imaokonkludentni karakter potrebno je da između nalogodavca i nalogoprimca postojitakav odnos u kojem onaj koji prima određeni nalog bez ikakve dileme shvatašta mu je zadatak iako mu je to od strane nalogodavca dato na prećutan način,koji nije lako razumljiv onome ko je van takvog odnosa.

Delatnost kriminalne organizacije se planira na duže vreme, onda kada izsvih okolnosti proizlazi da će organizacija delovati više meseci ili čak višegodina, odnosno u vremenski neograničenom periodu, što je posledica nizakonkretnih okolnosti. Na primer, članovi kriminalne organizacije nemaju drugiizvor prihoda, a iz svih okolnosti i njihovog načina života proizlazi da računajuu dužem vremenskom periodu na prihode od svog delovanja u okvirimakriminalne organizacije. Na takvo planiranje kriminalne organizacije moguukazati i njene logističke pripreme, odnosno dokazi koji ukazuju napripremljenost organizacije da deluje duže ili u neograničenom vremenskomperiodu, jer poseduje, priprema i obezbeđuje potrebna materijalna sredstva iljudske resurse za takvo delovanje ili je organizacija obezbedila ili ugovorilakontinuiranu nabavku takvih sredstava. Na primer, kriminalna organizacija, tj.njeni članovi, a posebno oni koji su rukovodeći u hijerarhijskoj lestvici, sklopilisu sporazum o kontinuiranom krijumčarenju oružja ili droge ili postoje dokazio planiranim nelegalnim isporukama u dužem vremenskom periodu ubudućnosti. Pravila unutrašnje kontrole i discipline članova su tipična za veće ibolje organizovane kriminalne organizacije. Ona podrazumevaju postojanjetakvih pravila, najčešće u nepisanom, ali nespornom obliku, a ređe i krozpostojanje određenih ritualnih ponašanja članova kriminalne organizacije, kojau nekim vrlo retkim slučajevima potiču iz određenih pisanih pravila. Daleko ječešće da su pravila unutrašnje kontrole i discipline članova utemeljena naustaljenoj praksi i tzv. nepisanim, ali vrlo čvrstim pravilima, koja podrazumevajurigorozno kažnjavanje onih članova organizacije koji ta pravila prekrše.Disciplina članova podrazumeva ne samo postojanje odgovarajućih pravila kojase moraju poštovati, već i sistem određenih sankcija za njihovo kršenje. to je uvezi sa hijerarhijskom strukturom u organizaciji, koja može biti i veoma složena,te postojati na više nivoa. tipičan primer za to je italo-američka mafijaškaorganizacija u kojima postoji jedan nesporni vođa – kum, koji ima svogkonsiljera, a ispod kuma su različito rangirani mafijaši, najčešće u činu

Milan Škulić

206


207

„kapetana” i „poručnika”, koji komanduju određenim brojem njima direktnopodređenih „vojnika”.5

savremeni oblici organizovanog kriminala često podrazumevaju određenemeđunarodne veze između različitih kriminalnih organizacija. Međunarodnerazmere delovanja organizovanog kriminala su tipične za neka krivična delapoput krijumčarenja, trgovine ljudima, neovlašćene proizvodnje, držanja istavljanja u promet opojnih droga itd.6 to predstavlja i razlog za postojanje jedneod posebnih dokaznih radnji u novom Zakoniku o krivičnom postupku – dokazneradnje kontrolisane isporuke (član 154). sve druge posebne dokazne radnje, anaročito posebna dokazna radnja pružanja simulovanih poslovnih usluga isklapanja simulovanih pravnih poslova, mogu imati značaj za prikupljanjedokaza koji se odnose na organizovani kriminal u međunarodnim razmerama.Nasilje kao oblik delovanja organizovanog kriminala se svodi na vršenjekrivičnih dela nasilničkog karaktera, odnosno svodi se, pre svega, na ona krivičnadela kojima se napada na život ili telo čoveka, ali i na slobodu (npr. u slučajuotmice) ili se njima, kada je u pitanju zastrašivanje, pasivnom subjektu krivičnogdela stavlja u izgled primena određenog realnog nasilja nad njim ili nad nekimnjemu bliskim. Korišćenje privrednih ili poslovnih struktura podrazumevanelegalne ili legalne veze organizovanog kriminala sa određenim privrednimsubjektima, bilo putem ulaganja novca proisteklog iz krivičnih delaorganizovanog kriminala, bilo kroz druge veze koje se odlikuju zajedničkimulaganjima i učešćem u profitnim delatnostima, razmenom međusobnog uticajana druge uticajne društvene činioce (što može biti povezano sa određenimkoruptivnim krivičnim delima), nedozvoljenim delovanjem na konkurenciju odstrane članova kriminalne organizacije u korist određenih privrednih ili poslovnihentiteta (iznudama, pretnjama) itd.

Pranje novca, odnosno plasiranje nezakonito stečene dobiti je direktnopovezano sa korišćenjem privrednih ili poslovnih struktura od strane kriminalneorganizacije, posebno kada su u pitanju veće sume novca koji je proistekao izkrivičnih dela, a koji treba plasirati u legalne finansijske tokove. to se vrši i umeđunarodnim razmerama. Krivično delo pranja novca, koje je nekada postojalou tzv. sporednom krivičnom zakonodavstvu srbije je sada propisano u članu 231Krivičnog zakonika srbije. Uticaj kriminalne organizacije ili njenog dela naodređene uticajne društvene činioce može biti neposredan ili posredan. Uticaj

5 Više o tome u: Howard Abadinsky, Organized Crimes in the USA, Washington, D.C., 2001,pp. 97–9.

6 Više o tome u: Zoran stojanović, Komentar Krivičnog zakonika, Beograd, 2006, str. 583.

Milan Škulić

208

je neposredan kada, na primer, kriminalna organizacija, odnosno njeni članovidirektno korumpiraju određene nosioce državne vlasti, ili potkupljuju novinare,tj. predstavnike masovnih medija itd. Uticaj je posredne prirode onda kada nepostoji direktna koruptivna veza, odnosno tzv. potkupljivanje, ali se uticaj postižebilo putem drugih lica, tzv. prijatelja kriminalne organizacije, odnosno njenih„poverenika”, ili se to postiže u određenim suptilnijim formama, poput na primer,„sponzorisanja” određenih masovnih medija ili nekih političkih partija, odnosno„ulaganja” u njih i slično. U društvene činioce koji mogu biti predmet takvoguticaja kriminalne organizacije, u članu 21, tačka 8 navode se u egzemplarnomsmislu: 1) politička vlast, 2) sredstva javnog informisanja, 3) oblici vlastipodeljene u skladu sa Ustavom: a) zakonodavna, b) izvršna i v) sudska, 4) drugivažni društveni ili ekonomski činioci, što znači da i drugi konkretni faktori, poduslovom da imaju odgovarajući društveni značaj, mogu biti predmet takvoguticaja kriminalne organizacije. Izraz „politička vlast” nije najadekvatniji, jertakva vrsta vlasti ne postoji striktno u ustavnom smislu, iako su partije, kaoosnovni oblici političkog delovanja i organizovanja, deo ustavnog sistema, takoda pod ovim izrazom treba podrazumevati političke partije i njihove uticajniječlanove, a pre svega visoke partijske funkcionere, bez obzira da li je konkretnapartija na vlasti ili deluje kao opoziciona.

Osnovna fenomenološka obeležja organizovanog kriminaliteta

Osnovna fenomenološka obeležja organizovanog kriminaliteta su značajna,kako radi boljeg shvatanja ovog oblika kriminaliteta u praktičnom smislu, takoi zbog povezanosti tih pojavnih odlika sa neophodnošću razvijanja posebnihistražnih tehnika u cilju suzbijanja organizovanog kriminaliteta.7 Odličnu i skorosveobuhvatnu definiciju organizovanog kriminaliteta daje Hauard Abadinski(Howard Abadinsky) koji zaključuje:

„Organizovani kriminalitet je neideološko udruženje jednog broja lica, kojameđu sobom ostvaruju vrlo bliske društvene interakcije, organizovano nahijerarhijskoj osnovi, od najmanje tri nivoa/ranga, a u cilju obezbeđenjaprofita i moći, zahvaljujući učešću u nezakonitim i zakonitim aktivnostima.Pozicije u hijerarhiji i pozicije funkcionalne specijalizacije moraju da buduprenesene (preuzete) na osnovu srodstva ili prijateljstva, ili racionalnoprenesene (poverene) s obzirom na veštinu onoga kome se određena pozicija

7 Više o pojavnim oblicima organizovanog kriminaliteta u: Vlado Kambovski, Organizirankriminalitet, skopje, 2005, str. 85–6.

dodeljuje. stalnost članstva se podrazumeva, a članovi teže da očuvajuintegritet svog udruženja i aktivnost u sleđenju ciljeva organizacije.Organizacija izbegava nadmetanje (konkurenciju) i teži monopolu u odnosuna određenu industrijsku granu, odnosno na teritorijalnoj osnovi. Organizacijaje voljna da upotrebi nasilje ili da se služi podmićivanjem radi ostvarenjasvojih ciljeva ili radi obezbeđenja discipline. Članstvo je restriktivnogkaraktera, mada nečlanovi mogu da budu uključeni u aktivnosti u izuzetnimsituacijama. Postoje eksplicitna pravila, verbalna ili pisana, čija se primenaobezbeđuje pretnjom određenim sankcijama, što uključuje i ubistvo“.8

Objašnjavajući svoje pojmovno određenje organizovanog kriminaliteta,prethodno citirani autor ističe da, mada ne postoji opšte prihvaćena definicijaove vrste kriminaliteta, postoji jedan broj osobina ili atributa identifikovanihkako od nadležnih službi pravnog sistema, tako i od strane naučnih istraživača,koje se smatraju indikativnim za taj fenomen: a) obezbeđuju osnovu zaodređivanje da li se pojedina grupa kriminalaca može smatrati vidomorganizovanog kriminaliteta; b) da li ona zahteva drugačiji pristup u odnosu nadruge kriminalne grupe. U tom smislu organizovana kriminalna grupa je: 1)neideološka; 2) hijerarhijska; 3) ima ograničeno ili ekskluzivno članstvo; 4)poseduje tendenciju da traje, odnosno da bude večita; 5) služi se protivzakonitimnasiljem i podmićivanjem; 6) u njoj se ispoljavaju specijalizacija članstva ipodela rada među članovima; 7) monopolistička; 8) rukovođenje u njoj sezasniva na eksplicitnim pravilima i regulativama.9

U osnovne karakteristike tipične ili klasične grupe, čije delovanje spada uorganizovani kriminalitet, ulazi više bitnih odlika.10

Neideološki karakter organizovanog kriminaliteta

Jedna organizovana kriminalna grupa nema političke ciljeve, niti jemotivisana ideološkim interesovanjima; njeni ciljevi su novac i moć, tako danjeno uključivanje u politiku može samo da bude deo aktivnosti grupe usmerenna obezbeđivanje protekcije ili imuniteta za svoje nezakonite aktivnosti, a natemelju ovog kriterijuma se i razlikuju grupe organizovanog kriminaliteta odgrupa koje su takođe organizovane i violentne, te krše zakon, ali to čine iz


209

8 Howard Abadinsky, Organized Crimes in the USA, op. cit., p. 5.9 Ibid., pp. 4–5, 7–14.

10 Više o tome: Milan Škulić, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, op.cit., str. 35–42.

Milan Škulić

210

političkih motiva (npr. Kju Kluks Klan).11 Iz ove osobine klasičnih kriminalnihorganizacija proizlazi i njihova jasna distinkcija u odnosu na terorističkeorganizacije, koje takođe imaju hijerarhijsku strukturu i niz drugih osobenostipoput većine organizovanih kriminalnih grupa. Dok neki autori pišu da teroristideluju na temelju prihvatanja koncepcije proizašle iz filozofije bombi, zaorganizovane kriminalce je karakteristično da je njihova osnovna filozofija –filozofija profita po svaku cenu, po čemu su veoma slični mnogim „uspešnimposlovnim ljudima” savremene tržišne i liberalne privrede, naročito u periodimaprvobitne akumulacije kapitala.12

Hijerarhijska struktura organizovanog kriminaliteta

Organizovana kriminalna grupa raspolaže vertikalnom strukturom moći, odtri ili više stalna ranga, a svaki od njih ima određeni skup ovlašćenja u odnosuna potčinjenje, s tim da su ta ovlašćenja neodvojiva od pozicije koju određenolice ima unutar kriminalne grupe.13

Limitiranost ili ekskluzivnost članstva u kriminalnoj organizaciji

Kriminalna organizacija ima značajna ograničenja u pogledu toga ko jekvalifikovan da postane njen član, što može da bude bazirano na etničkojpripadnosti, prijateljstvu, rasi, kriminalnoj prošlosti ili sličnim okolnostima. Otome ko konkretno može postati član, te da li raspolaže potrebnim osobinama,obično odlučuje tzv. sponzor, tj. neki visoko rangirani član. Po pravilu,potencijalni član mora da ispuni i neke posebne uslove.14 Priroda tih uslova zavisiod vrste organizacije, njene tradicije, pisanih ili nepisanih pravila i običaja, alitakođe i od konkretne situacije, osobine potencijalnog novog člana i slično.Aleksandrov o tome kaže sledeće: „Prvo na siciliji, a zatim u sjedinjenimDržavama niko nije mogao postati vojnik samo na osnovu svoje želje. Pomalokao onaj ko je želeo da postane vitez u srednjem veku ili pak skaut u Baden-Pauelu, i onaj ko je želeo da postane mafiozo morao je prethodno da prođe krozispit. Počev od puberteta budući vojnik može da dokazuje svoju vrednost. Prvi

11 Howard Abadinsky, Organized Crimes in the USA, op. cit., p. 5.12 O filozofiji bombi videti u: Walter laquer, Terorism, little Brown and Company, Boston and

toronto, 1977, p. 21.13 Howard Abadinsky, Organized Crimes in the USA, op. cit., p. 6.14 Ibid.

od tih dokaza koje iziskuju poglavari familije jeste suprotstavljanje zakonimaokupatora, a na siciliji uvek postoji neki okupator, od feničanskog porobljavanjado kontrole centralne vlasti rima, kao što će uvek postojati, u svim civilizovanimzemljama zapadnog sveta, zakon vlasnika”.15

Trajnost kriminalne organizacije

Organizovana kriminalna grupa se ustanovljava dogovorom kriminalaca idizajnira se tako da traje kroz vreme i posle života aktuelnih članova, a stalnostse pretpostavlja od strane članova i ona obezbeđuje važnu osnovu za privlačenjekvalifikovanih osoba koje žele da postanu članovi organizacije i pri tom računajuna trajno egzistiranje kriminalne organizacije.16

Korišćenje nezakonitog nasilja i podmićivanja

U kriminalnoj organizaciji je nasilje dostupan i prihvatljiv resurs, a spremnostna upotrebu ili ispoljavanje nasilja je važan element koji omogućava grupi daostane u životu, te ostvari svoje ciljeve. Organizovana grupa uvek kada je toneophodno, pribegava podmićivanju da bi tako zaštitila svoje operacije ili svoječlanove. Upotreba nasilja ili podmićivanja nije ograničena etičkim obzirima, većje isključivo limitirana praktičnim interesima.17

Specijalizacija i podela rada

Kao i kod drugih vidova organizacije, određeni stepen specijalizacije i podelerada među članovima predstavlja conditio sine qua non. specijalizacija i podelarada među članovima organizovane grupe je povezana i sa podelom aktivnostina nelegalne i legalne. Fundamentalni cilj kriminalne grupe je postizanjeekonomske dobiti, a ona se može postići kako nelegalnim, tako i legalnimaktivnostima, s tim da organizovana kriminalna grupa generalno svojimnezakonitim aktivnostima podržava i one delatnosti koje su inače zakonite. Podelarada se zasniva na profesionalizaciji pripadnika organizovanih kriminalnih grupa.Profesionalni kriminalitet se manifestuje dugotrajnim činjenjem krivičnih dela,tako da to predstavlja izvor prihoda, a njegovi akteri planiraju svoje aktivnosti u


211

15 Viktor Aleksandrov, Istorija mafije, „Dolče vita”, Beograd, 1998, str. 25.16 Howard Abadinsky, Organized Crimes in the USA, op. cit., p. 6.17 Ibid.

Milan Škulić

212

cilju ostvarivanja zarade, s tim da se čak njihov životni stil, može označiti kaohedonistički.18 Za profesionalni kriminalitet nije uvek neophodno da se krivičnadela čine u kontinuitetu, odnosno na duži vremenski period, već je potrebno dase izvršenjem konkretnog krivičnog dela planira obezbeđivanje životnih prihoda,te da postoji plan da se taj način ostvarivanja sredstava za životnu egzistencijupraktikuje i u budućnosti, s tim da usled raznovrsnih okolnosti (npr. otkrivanjeod strane nadležnih državnih organa, lišavanje slobode i vođenje krivičnogpostupka i sl.), takav plan ne mora u svojim krajnjim konsekvencama i ostvariti.Organizovani kriminalitet je po definiciji, uvek profesionalnog karaktera, tj.njegovi su pripadnici profesionalci jer im iz vršenja krivičnih dela, kao i drugihaktivnosti organizovane kriminalne grupe, proističu prihodi, a oni sami sebe uosnovi i na psihološkom nivou doživljavaju kao pripadnike osobene „kriminalneprofesije”. Međutim, sam po sebi, profesionalni kriminalitet ne mora uvek dabude u sferi organizovanog kriminaliteta, pa tako određeni učinilac možeprofesionalno, ali potpuno individualno, ili u formi nekog oblika saučesništvakoje ne ispunjava uslove da se smatra organizovanim kriminalitetom, da vrši npr.provalne, krađe, razbojništva i druga krivična dela. Dodirne veze izmeđuprofesionalnih kriminalaca koji su tako orijentisani da ne deluju u sferiorganizovanog kriminaliteta i onih kriminalaca koji deluju organizovano kaočlanovi kriminalne organizacije mogu biti izražene i kroz angažovanjeindividualnih profesionalaca od strane organizovane kriminalne grupe za nekiposeban ad hoc zadatak, kao što je to npr. naručeno ubistvo, uništenje određenogobjekta eksplozivom i slično. U takvim slučajevima bi se, zavisno od konkretnesituacije, obeležja učinjenog krivičnog dela i njegove pravne kvalifikacije, i takav,inače individualni profesionalni kriminalni akt ili akt učinjen u nekoj klasičnojformi saučesništva, mogao smatrati krivičnim delom organizovanog kriminaliteta,jer je učinjen u sprezi sa delovanjem organizovane kriminalne grupe.

Monopolistički karakter organizovane kriminalne grupe

Organizovanom kriminalitetu se ne sviđa konkurencija. On stremihegemoniji u odnosu na određeno geografsko područje (deo grada ili gradskačetvrt) ili u odnosu na pojedinu legalnu ili nelegalnu delatnost (profitnu oblast),npr. distribucija droge na određenoj teritoriji. Monopol, naravno, uništavaslobodnu trgovinu i povećava profit, s tim da se monopol organizovanog

18 Clemens Bartollas and simon Dinitz, Introduction to Criminology: Order and Disorder,Harper & row Publishers, New York, 1989, p. 263.

kriminaliteta održava nasiljem, pretnjom da će se nasilje upotrebiti ili korupcijomjavnih službenika, a ovi se metodi mogu i kombinovati.19

Rukovođenje organizovanom kriminalnom grupom na temelju pravila

Organizovana kriminalna grupa, slično legitimnoj organizaciji, poseduje nizpravila i regulativa, koje članovi grupe moraju da poštuju, a ako član grupeprekrši pravila, on se ne otpušta, već se često eliminiše.20

Iz navedenih osnovnih osobina kriminalne organizacije proizlazi da velikideo tih atributa sam po sebi nije kriminalnog karaktera, već je imanentan čitavomnizu drugih organizacija, grupa ili udruženja, počev od privrednih subjekata,preduzeća, pa do organizacija građana, drugih slobodnih asocijacija, nevladinihorganizacija i sl. U tom smislu, treba poći od opšteg pojma organizacije,udruženja i ustanove. Organizacija predstavlja trajno delanje određene vrste sanekim ciljem, a organizovanom grupom treba nazivati skupinu sa upravnimaparatom koji trajno dela sa nekim ciljem, dok udruženje predstavlja udruženugrupu čiji pravni poredak važi samo za učesnike na osnovu njihovog članstva,za razliku od ustanove, koja je grupa čiji se uspostavljeni poreci (relativno)uspešno nameću, u granicama određene sfere uticaja, svakom delovanju koje semože odrediti prema određenim svojstvima.21

Posebne dokazne radnje

specijalne dokazne, odnosno istražne tehnike predstavljaju određe ne načineprikupljanja dokaza koji su po svom karakteru atipični, te se primenjuju samo uodnosu na neka krivična dela. ta dela su, s jedne strane, veoma teška i ozbiljna,kako u faktičkom pogledu s obzirom na posledice koje prouzrokuju u jednomopštem životnom smislu, tako i u krivičnopravnom pogledu s obzirom na kaznukoja je za njih propisana, dok se, s druge strane, takva dela zahvaljujući nekimnjihovim fenomenološkim karakteristikama, te psihološkim i drugim osobinamanjihovih učinilaca, veoma teško otkrivaju, razjašnjavaju i dokazuju korišćenjemuobičajenih, odnosno redovnih dokaznih metoda.22 to je i dovelo do potrebe da


213

19 Howard Abadinsky, Organized Crimes in the USA, op. cit., p. 8.20 Ibid.21 Maks Veber, Privreda i društvo, Drugi deo, Prosveta, Beograd, str. 36–7.22 Više o tome: Milan Škulić, Krivično procesno pravo: opšti deo, Beograd, 2007, str. 279.

se u savremena krivičnoprocesna zakonodavstva uvode tzv. specijalne istražnetehnike, te da se u odnosu na takva krivična dela modifikuje upotreba nekih inačeklasičnih dokaznih sredstava.23 te tehnike su pre svega karakteristične zanekadašnji pret krivični postupak, a sada prethodnu istragu i zbog toga se uz njihčesto koristi atribut „istražne”, koji u većini zakonodavstava upućuje na ono štoje u našem zakonodavstvu nekada bio pretkrivični postupak, a sada je prethodnaistraga. Njihovi dokazni rezultati se koriste u krivičnom postupku (ako dođe donjegovog pokretanja), pa se zbog toga koristi i termin „dokazne tehnike”. Poredtoga, neke specifične specijalne dokazne tehnike, odnosno određenamodifikovana dokazna sredstva, se isključivo koriste u krivičnom postupku, kaošto je to u našem zakonodavstvu slučaj sa saslušanjem svedoka saradnika. Našzakonodavac koristi termin „posebne dokazne radnje”, što je logički opravdano,a predstavlja i dobro pravno-tehničko rešenje. Dokazne radnje se uopšteno mogupodeliti na: a) opšte dokazne radnje (Glava VII) i b) posebne dokazne radnje(Glava VIII). U posebne dokazne radnje spadaju: tajni zvučni i optički nadzorosumnjičenog, pružanje simulovanih poslovnih usluga i sklapanje simulovanihpravnih poslova, angažovanje prikrivenog islednika, kontrolisana isporuka,automatsko računarsko pretraživanje ličnih i drugih podataka i saslušanjesvedoka saradnika.24 Većina ovih radnji se pominjala i u dosadašnjem i još uvekvažećem Zakoniku o krivičnom postupku u okviru glave XXIXa, odnosno uodredbama koje su se odnosile na organizovani kriminal. Novi ih Zakonikreguliše dosta detaljnije i, što je od posebnog značaja, ne ograničava ih jedinona krivična dela organizovanog kriminala već proširuje njihovu primenu i nadruge slučajeve u kojima se one mogu pokazati celishodnim, a radi se o teškimkrivičnim delima.

Milan Škulić

214

23 Više o tome: W. Gropp (Hrsg), Rechtliche Initiative gegen Organisierte Kriminalität, Max-Planck-Institut für strafrecht, Freiburg, 2000, pp. 16–7.

24 Potpuno je neargumentovana kritika eliminisanja posebnog postupka za dela organizovanogkriminala u novom Zakoniku o krivičnom postupku (skoro da nema države u svetu koja neposeduje neki poseban postupak tog tipa), već samo postoje određene posebne dokazne radnje,odnosno tehnike, kao što je to učinjeno i u novom Zakoniku o krivičnom postupku srbije ikao što se predviđa, na primer, u novom Nacrtu Zakonika o krivičnom postupku Crne Gore.Dobro je što se takve radnje omogućavaju i za neka druga, teška krivična dela, jer se timeolakšava njihovo efikasnije suzbijanje. Pored toga, na taj se način i građani dovode uravnopravniji položaj, jer zbog čega bi na npr. za oštećenog u krivičnom delo razbojništvabilo daleko manje šansi da to delo bude razjašnjeno i dokazano, nego za oštećenog krivičnimdelom organizovanog kriminala. Pored toga, potrebno je i u Zakoniku o krivičnom postupkueliminisati elemente specijalnih suđenja i nekih specifičnih postupaka i dati što više opštihzakonskih rešenja, što je i u skladu sa osnovnim postulatima pravne države.

Tajni zvučni i optički nadzor osumnjičenog

tajni zvučni i optički nadzor osumnjičenog (članovi 146 i 147) je unekadašnjem Zakoniku bio regulisan u okviru odredbi koje su se odnosile nakrivičnu prijavu i ovlašćenja organa pretkrivičnog postupka, no imajući u vidusvrhu njenog preduzimanja opravdano je njeno svrstavanje u posebne dokazneradnje. U poređenju sa dosadašnjim rešenjem, proširen je krug krivičnih delakod kojih je moguća primena ove radnje (član 146, stav 1), a pod određenimuslovima ju je moguće primeniti i ako osobite okolnosti ukazuje da se pripremaneko od krivičnih dela u pogledu kojih je dozvoljena primena tajnog i optičkognadzora osumnjičenog (član 146, stav 2). Značajnu novinu predstavlja odredbakoja dozvoljava da se dokazi prikupljeni ovom dokaznom radnjom koriste i akose ne odnose na delo zbog koga je dozvoljen nadzor, pod uslovom da se odnosena dela kod kojih se može narediti tajni zvučni i optički nadzor (član 147, stav5). Ovim se reguliše pitanje tzv. slučajnih, odnosno uzgrednih nalaza, tj.pribavljanja inače legalnom merom — posebnom dokaznom radnjom, onihdokaza koji se ne odnose na konkretno krivično delo zarad čijeg je otkrivanja idokazivanja, preduzeta posebna dokazna radnja. Ovo dokazi se odnose nakrivično delo koje spada u grupu krivičnih dela u pogledu kojih se možepreduzeti ta posebna dokazna radnja. Ovo pravilo će važiti i kada, u skladu sazakonikom, ovu posebnu dokaznu radnju, vrši prikriveni islednik.

Za posebnu dokaznu radnju tajnog audio i video nadzora nadležan je jedinosud u odgovarajućem funkcionalnom obliku (istražni sudija) koji naredbu zanadzor i snimanje telefonskih i drugih razgovora ili komunikacija drugimtehničkim sredstvima i optičko snimanje, odnosno lociranje u prostoru i praćenjepomoću elektronskih uređaja, donosi na pismeni i obrazloženi predlog javnogtužioca. Prema članu 41, stav 1 Ustava republike srbije, tajnost pisama i drugihsredstava komuniciranja je nepovrediva, ali su odstupanja dozvoljena samo naodređeno vreme i na osnovu odluke suda, ako su neophodna radi vođenjakrivičnog postupka ili zaštite bezbednosti republike srbije, na način predviđenzakonom (član 41, stav 2 Ustava srbije)

Materijalni uslov za preduzimanje posebne dokazne radnje iz člana 146 setemelji na postojanju odgovarajućeg stepena sumnje tj. osnovane sumnje da suodređena lica učinila jedno ili više od taksativno nabrojanih krivičnih dela (član146, stav 1, tačka 1–4).25 Pored krivičnih dela protiv ustavnog uređenja ibezbednosti, te dela organizovanog kriminala, kao i krivičnih dela protiv čovečnosti


215

25 Više o tome u: Milan Škulić, Komentar Zakonika o krivičnom postupku, službeni glasnik,Beograd, 2007, str. 397.

i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom, sada se još i u pogledu nekihtaksativno nabrojanih krivičnih dela, koja po mnogim elementima spadaju ili uteška krivična dela ili u dela koja se inače veoma otežano dokazuju uobičajenimdokaznim metodama, omogućava primena ove posebne dokazne radnje. Ratiolegis takvog proširenja zakonskih mogućnosti primene ove prilično deprivirajućei veoma osetljive posebne dokazne radnje je utemeljen kako na činjenici da jepotrebno razviti efikasne metode otkrivanja i dokazivanja niza krivičnih dela kojaspadaju u klasičan kriminalitet, tako i na činjenici da se zahvaljujući ovakvimmogućnostima bolje iskorišćavaju dokazi koji se odnose na druga teška krivičnadela za koje nije izdata naredba za radnju iz člana 146, ali se tokom njene realizacijedošlo do dokaza za takva krivična dela. to je opravdano kako kriminalno-političkim razlozima, tako i težinom krivičnih dela koja su u pitanju. Naredba izčlana 146 se izdaje kada postoje osnovi sumnje (blaži stepen sumnje u odnosu naosnovanu sumnju), ali i ta sumnja mora biti sasvim konkretna i odnositi se narealnu mogućnost da je lice o kojem se radi učinilo neko od taksativno nabrojanihkrivičnih dela. Uvek je u izvesnoj meri problematično priskuškivanje i snimanjerazgovora koje lice u pogledu kojeg postoje osnovi sumnje iz člana 146, stav 1vodi sa drugim licima u odnosu na koje ne postoji takav stepen sumnje, ali se tonikada ne može potpuno izbeći. U praktičnom smislu, pravo na privatnost tih licaneminovno strada kao neka vrste „koletarne štete” njihovog odnosa sa licem upogledu kojeg postoje osnovi sumnje iz člana 146, stav 1. Međutim, nadzortelefonskih i drugih razgovora lica za koje postoje osnovi sumnje da je samo ili sadrugima učinilo neko od krivičnih dela iz člana 146, stav 1 se ne sme sprovoditiako je sasvim očigledno da njegov razgovor sa drugim licima za koje takvi osnovisumnje ne postoje. to nema nikakve veze sa svrhom preduzimanja radnje iz člana146, a faktičko je pitanje kada će postojati takva procena.

snimanja iz člana 146, stav 1, tj. nadzor nad razgovorima, može se po naredbiistražnog sudije obaviti u stanovima i drugim prostorijama, kao i na otvorenomprostoru. slično je i u drugim državama, kao na primer u Nemačkoj, gde postojitzv. mali prisluškivački zahvat i „veliki prisluškivački zahvat” (große und kleineLauschangriff), koji se odnose na prisluškivanje razgovora u prostorijama.26 Ako

Milan Škulić

216

26 J. König, “Einsatz technischer Mittel nach par. 100c stPO”, Kriminalistik, No. 5, 1998, pp.349–50. Praksa istražnih organa u Nemačkoj insistira na proširenju mogućnosti zaprisluškivanje telefonskih i drugih razgovora i „ozvučenju” prostorija i vozila. Mada je premaoficijelnim statistikama broj obavljenih prisluškivanja u Nemačkoj u proseku tokom jednegodine znatno viši nego u sAD, to faktički nije tako, jer se u sAD zvanično statistički nebeleže sva zaista obavljena prisluškivanja i pod određenim uslovima je moguće prisluškivanjei bez odluke suda, što se potom statistički ne beleži. to je u Nemačkoj nemoguće. Više o tome

se radi o razgovoru koji nije telefonski, odnosno ne odvija se putem odgovarajućihuređaja, on može biti predmet nadzora samo ako je to striktno određeno u naredbiistražnog sudije. Mogućnost iz člana 146, stav 7 predstavlja krupan izuzetak uodnosu na nepovredivost stana i takav način sprovođenja posebne dokazne radnjeiz člana 146, stav 1 je moguć jedino ako je to izričito predviđeno u naredbiistražnog sudije. tu treba u praksi biti veoma oprezan, te takvu meru trebapreduzimati ako zaista realno nema mogućnosti da se na drugi način prikupedokazi u odnosu na teško krivično delo iz člana 146, stav 2. to je i razlog da sepredviđaju i određene promene radi uvođenja još jednog paralelnog vida sudskekontrole u odnosu na takav način sprovođenja posebne dokazne radnje iz člana146, stav 1. Inače, ni takav ulazak u stan nije u suprotnosti sa ustavnopravnimodredbama, jer iako je prema članu 40, stav 1 Ustava srbije stan nepovrediv, naosnovu pismene odluke suda moguće je ulaženje u tuđi stan i protiv voljenjegovog držaoca (član 40, stav 2 Ustava srbije). Prilikom takvog sprovođenjaposebne dokazne radnje iz člana 146, stav 1 ne sme se vršiti pretresanje, jer senaredbom iz člana 146, stav 3 pretresanje ni ne može odrediti (za to bi bilaneophodna posebna naredba), a pretresanje prilikom sprovođenja radnje iz člana146, stav 7 bi bilo moguće jedino ako bi postojao neki od zakonskih i ustavnihrazloga za pretresanje bez naredbe (član 40, stav 3 Ustava srbije). Obavezaovlašćenih lica da svoj ulazak u stan i druge prostorije i montiranje uređaja zanadzor razgovora, kao i njihovo demonitranje, zabeleže uređajima za zvučno ivideo snimanje, uvedena je radi dokumentovanja da na takav način nisu vršenebilo kakve zloupotrebe.

Prema Predlogu Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o krivičnompostupku, član 146, stav 7 bio bi promenjen i glasio bi:

Kada je to izričito predviđeno naredbom istražnog sudije, koju je u roku od 48časova od kada je doneta, svojom naredbom potvrdio predsednik Vrhovnogsuda srbije ili sudija koga je odredio predsednik Vrhovnog suda srbije i poduslovom da se na drugi način ne mogu obezbediti dokazi koji se odnose nakrivična dela iz stava 1, tačke 1 do 3 ovog člana, ili bi to očigledno biloskopčano sa znatnim teškoćama, odnosno dovelo bi do ugrožavanja života ilizdravlja ljudi, odnosno uništenja imovine veće vrednosti, ovlašćena službenalica policije, odnosno Bezbednosno-informativne agencije mogu, radi izvršenjaposebne dokazne radnje iz stava 1 ovog člana, tajno ući u stan ili drugeprostorije i u njih, odnosno u predmete koji se u njima nalaze, postaviti tehničke


217

videti u: Wolfgang Weinem, “Die strafprozessuale Überwachung der telekommunikation”,Kriminalistik, No. 11, 1995, p. 735.

Milan Škulić

218

uređaje za sprovođenje radnje iz stava 1 ovog člana ili po potrebi preduzetiradnje održavanja već postavljenih takvih tehničkih uređaja.27

Ovim bi se za ovu osetljivu posebnu dokaznu radnju uveo poseban dupli sudskiključ, što bi predstavljalo dodatnu garanciju da se ona neće zloupotrebljavati.28

Inače, i sada, u okvirima važećeg Zakonika o krivičnom postupku, postojimogućnost tajnog ulaska u stan i druge prostorije, što može učiniti prikriveniislednik koji, ako je naredbom istražnog sudije to predviđeno, može upotrebititehnička sredstva sa snimanje razgovora i ući u tuđi stan i u druge prostorije (član504nj). Ovim je stvorena vrlo široko definisana mogućnost odstupanja od pravaneprikosnovenosti stana, što suštinski ne predstavlja bitnu razliku u odnosu narešenje iz novog Zakonika o krivičnom postupku, mada bi to rešenje (kao što jeprethodno već objašnjeno), svakako moglo biti poboljšano uvođenjem „duplogsudskog ključa”. Još uvek važeći Zakonik o krivičnom postupku odredbom člana504nj, stav 5 ne uvodi bilo kakve kontrolne mehanizme tajnog audio-videonadzora, koje obavlja prikriveni islednik tako što montira odgovarajuće tehničkeuređaje u stanovima i u drugim prostorijama, niti se reguliše način uklanjanja tihuređaja itd. Konačno, ako kritičari navedene odredbe Zakonika o krivičnompostupku iz 2006. zaista smatraju da je ona neustavna, kako su onda do sadastrpljivo trpeli izneti primer o ulasku prikrivenog islednika u tuđi stan i to bezikakvih posebnih uslova i zašto niko nije reagovao na to što se u članu 232sadašnjeg Zakonika govori o prisluškivanju telefonskih i drugih razgovora, a pritom se u članu 232, stav 5 navodi posebno: „snimanja iz stava 1 ovog člana moguse po naredbi istražnog sudije obaviti i u prostorijama koje nisu stanovi”? to značida se ova zakonska odredba može tumačiti tako da se snimanje može izvršiti ustanovima i drugim prostorijama, iako se može smatrati da se na ovaj način stanoviizuzimaju od ove radnje, što je očigledno bila intencija zakonodavca.29 Da bi sesnimanje uopšte i obavilo, u te stanove, odnosno druge prostorije, se mora ući, pazašto bi onda takav ulazak bio ustavan, a ovaj sada, striktno regulisan i uz određenezaštitne odredbe, bio neustavan?30

27 Više o tome u: Milan Škulić, „Planirane novele u novom Zakoniku o krivičnom postupku”,Zbornik Srpskog udruženja za krivično pravo: Primena novog Zakonika o krivičnom postupkuSrbije, Kopaonik, 2007, str. 219–20.

28 Više o tome u: Milan Škulić, „Posebne dokazne radnje u novom Zakoniku o krivičnompostupku”, Revija za bezbednost, br. 7, juli 2008, str. 22–3.

29 Više o tome u: tihomir Vasiljević i Momčilo Grubač, Komentar Zakonika o krivičnompostupku, Justinijan, Beograd, 2005, str. 415.

30 U tehničkom smislu se određenim uređajima (npr. registrovanjem mikro vibracija prozorskihokana putem upotrebe posebnih uređaja) mogu nadzirati i razgovori koji se obavljaju u

Prikriveni islednik

Prikriveni islednici (istražitelji) se u literaturi definišu kao policijski službenicikojima je dodeljen promenjen identitet (legenda) u određenom vremenskom perioduda bi delujući tajno u kontaktu sa određenim kriminalnim krugovima prikupljaliinformacije koje će moći da se koriste za otkrivanje, razjašnjavanje i sprečavanjekrivičnih dela i to pre svega onih koja se odnose na organizovani kriminalitet.31 Zarazliku od ranijeg i još uvek važećeg Zakonika, novi Zakonik o krivičnom postupkudosta detaljno reguliše angažovanje prikrivenog islednika predviđajući uslove zanjegovo angažovanje, krivična dela u pogledu kojih se može angažovati, postupaknjegovog određivanja, njegova prava i dužnosti. tako se prikriveni islednik možeangažovati samo ako postoji određeno kriminalno organizovanje, ali ne samo onokoje spada u organizovani kriminal, već svako organizovanje koje se odlikujepostojanjem grupe učinilaca povezanih određenim zajedničkim ciljevimakriminalnog karaktera (član 151 stav 1). tu bi, na primer, spadala špijunska grupa,kada su u pitanju krivična dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti, ili grupa završenje ratnih zločina, kada se radi o krivičnim delima protiv čovečnosti imeđunarodnog prava, kao i grupe formirane za vršenje imovinskih delikata, npr.za krađu automobila, za provalne krađe i sl. Prikriveni islednik se može angažovatiako postoje osnovi sumnje da je učinjeno krivično delo protiv bezbednosti iustavnog uređenja, protiv čovečnosti i međunarodnog prava, organizovanogkriminala, ili za koje je propisana kazna zatvora preko četiri godine (član 151 stav2), a pod određenim uslovima i u slučaju pripremanja nekog od navedenih dela(član 151, stav 3). Precizira se da je prikriveni islednik po pravilu radnik organaunutrašnjih poslova, Bezbednosno-informativne agencije ili drugog državnogorgana (član 151, stav 6), a izričito se zabranjuje da prikriveni islednik bude lice zakoje postoji sumnja da pripada ili je pripadalo organizovanoj kriminalnoj grupi, ililice koje je osuđivano za teška krivična dela (član 151, stav 7).

Prikrivenom isledniku se izričito zabranjuje da podstrekava ili provocira naizvršenje krivičnih dela (član 153, stav 1), a u slučaju da on sam učini krivičnodelo, mogu se primeniti odredbe Krivičnog zakonika o nužnoj odbrani ili krajnjojnuždi (član 153, stav 2).32 sudska odluka se ne može zasnivati samo na iskazu


219

prostorijama, tako da nije uvek neophodno uređaje za nadzor montirati u samoj prostoriji. Unekim situacijama nemoguće je vršiti tu vrstu tzv. spoljašnjeg prisluškivanja. Više o tome u:Živojin Aleksić i Milan Škulić, Kriminalistika, Pravni fakultet, Beograd, 2007, str. 298.

31 Gerold Koriath, “Verdeckteer Ermittler — Ein europaweit taugliches Instrument”,Kriminalistik, No. 8–9, 1996, p. 535.

32 U nekim drugim sistemima je moguće široko korišćenje planirane „provokacija” za krivičnodelo, a kao prikriveni islednici se mogu koristiti i lica iz samog kriminalnog miljea, što je

Milan Škulić

220

prikrivenog islednika koji je saslušan kao svedok. Iako bi se moglo postavitipitanje koja je svrha angažovanja prikrivenog islednika, ako se sudska odlukane može zasnivati samo na njegovom iskazu, pretpostavka je da će se njegovimaktivnostima, ako ih on obavi na kvalitetan način, omogućiti dobijanje i drugihdokaza, a pored toga, ne treba zaboraviti ni njegovu mogućnost da prisluškuje isnima razgovore, a takvi snimci takođe imaju dokazni značaj.

Svedok saradnik

Posebna dokazna radnja saslušanja svedoka saradnika regulisana je veomadetaljno i dosta drugačije u poređenju sa dosadašnjim rešenjem. Propisani sustrožiji uslovi za dobijanje svojstva svedoka saradnika (član 156) što je iopravdano, imajući u vidu da bi saslušanje svedoka saradnika uz paralelnodavanje određenih pogodnosti davaocu iskaza trebalo da bude krajnje dokaznosredstvo koje se koristi samo kada se na drugi način ne bi mogla dokazatiodgovornost okrivljenih za krivična dela organizovanog kriminala. Kaomaterijalni uslov za dobijanje svojstva svedoka saradnika dosadašnji zakonik jezahtevao „postojanje olakšavajućih okolnosti”, što je bilo nelogično ikontradiktorno, s obzirom da se takve okolnosti pouzdano mogu utvrditi tek ukompletno sprovedenom krivičnom postupku, a ne na osnovu neke površne

skopčano sa nizom problema. Na primer, za američku praksu je karakteristično da se prikriveniagenti ubacuju u kriminalne grupe i na veoma dugačak period, tako da prestavljaju neku vrstu„krtica” u kriminalnom „podzemlju”, što nije skopčano samo sa velikim faktičkim rizicimaod otkrivanja, već je u praksi teško zamislivo da oni, tokom dužeg boravka u kriminalnojsredini, ne budu primorani da se i sami u određenoj meri uključe u kriminalne aktivnosti. totada ipak dovodi i do ozbiljnih krivičnopravnih problema, koji se u praksi ne uočavaju u velikojmeri, niti se njima američka pravna nauke u većoj meri bavi, jer se takvi događaji po praviluzataškavaju od strane same policije, tako da se u vezi s tim ne postavljaju pravna pitanja okoja bi se rešavala u određenom tipu procedure. Jedan od najzapaženijih slučajeva korišćenjaprikrivenog agenta u praksi sAD u borbi protiv organizovanog kriminaliteta je vezan zaaktivnost FBI agenta Džozefa Pistonea (Joseph Pistone), koji je u periodu od 1975. do 1981.bio infiltriran u njujoršku Bonano familiju Koza Nostre, gde je bio prihvaćen kao pravipripadnik Koza Nostre, te raspoređen u bandu pod vođstvom jednog kapoa Bonano familije.tokom šest godina svojih prikrivenih aktivnosti on je uspeo da sakupi dokaze o svakodnevnimaktivnostima te kriminalne organizacije, od kojih su najvažnije bile informacije o kontaktimate kriminalne organizacije i drugih organizovanih kriminalnih grupa, što je nakon okončanjanjegovog rada, rezultiralo osuđivanjem više od 100 učinilaca krivičnih dela organizovanogkriminaliteta u poznatom slučaju Pizza Connection. Više o tome u: John l. Barrett, Strategieund Techologie, Erfahrungen US-amerikanischer Strafverfolgungsbehörde bei derBekämpfung der Organisierten Kriminalität, Organisierte Kriminalität, Bundeskriminalamt,Wiesbaden, 1997, p. 196.

procene i to u vreme podnošenja krivične prijave. Zbog toga novi Zakonik govorio „proceni celishodnosti” javnog tužioca i suda uz određene zakonski definisaneparametre (član 156, stav 2). Po novom rešenju se umesto termina „pripadnikkriminalne organizacije” govori o „licu za koje postoji osnova sumnje da jepripadnik kriminalne organizacije i koje je to priznalo” (član 156, stav 1), što seobrazlaže činjenicom da se i do sada u praksi radilo o licima koja su sama priznalada su pripadnici kriminalne organizacije, ali se o njima u krivičnom postupku nemože govoriti kao o pripadnicima s obzirom da u odnosu na krivično delozločinačkog udruživanja postoji pretpostavka nevinosti. Uslovi postojanjaosnovane sumnje da je lice u pitanju pripadnik kriminalne organizacije i uslovinjegovog priznanja su postavljeni kumulativno. Pored toga što se može koristitiu pogledu dokazivanja krivičnog dela organizovanog kriminala, svedok saradnikse može koristiti i kod krivičnog dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti, kaoi kod krivičnog dela protiv čovečnosti i međunarodnog prava, koje je učinjenood strane više lica organizovanih za vršenje krivičnih dela (član 156 stav 3).

Značajnu novinu predstavljaju i odredbe o spajanju postupka pri saslušavanjusvedoka saradnika (član 158), čime faktički ovakav svedok istovremeno dobijai svojstvo okrivljenog iako se naziva samo svedokom saradnikom. rešenje jeposebno opravdano imajući u vidu i da je do sada, a na osnovu odredbinekadašnjeg Zakonika, sud donosio odbijajuću presudu prema svedokusaradniku koji je ispunio svoje obaveze, a da bi se uopšte donela presudaodređeno lice mora da ima svojstvo okrivljenog. Iako je navedeno rešenjezbunjujuće na prvi pogled, treba naglasiti da je ono i do sada implicitnoprimenjivano u praksi. Novi zakonik potpunije definiše uslove koji se odnosena isključenje pojedinih lica od mogućnosti da budu svedoci saradnici, tako dapored organizatora kriminalne grupe to ne može biti ni lice koje je zajedno sadrugim licima organizovalo kriminalnu grupu, ali je njegov doprinos tomeznatan, kao ni lice koje je u dužem vremenskom periodu rukovodilo grupom(član 159). Ovim se rešava problem tzv. saorganizovanja kriminalne grupe, sobzirom da se faktički ovakve grupe redovno i organizuju od strane više lica, paje glavnog organizatora teško, gotovo nemoguće odrediti sa stoprocentnomsigurnošću. Jasno je i da osnivači grupe ne moraju biti i njeni lideri, te jeneopravdano faktičkim rukovodiocima grupe dozvoliti mogućnost da budusvedoci saradnici.

Značajne i krupne izmene su napravljene u pogledu posledica ispunjenjadužnosti od strane svedoka saradnika. Prema dosadašnjem rešenju, svedoksaradnik koji je ispunio svoju obavezu automatski se oslobađao od krivičnoggonjenja, što je neopravdano i nepravedno, imajući u vidu da na taj način lice za


221

koje je dokazano da je učinilo veoma teška krivična dela za to ostaje nekažnjeno.I uporednopravno posmatrano, većina država predviđa samo blaže kažnjavanjeovih lica, a u skladu sa tim i novi Zakonik predviđa da se svedoku saradnikuodmerava kazna u granicama propisanim zakonikom, pa mu se tako odmerenakazna izriče umanjena za jednu polovinu. (član 163, stav 1). Izuzetno sedozvoljava mogućnost da sud, na predlog javnog tužioca, svedoka saradnikaoglasi krivim, a oslobodi od kazne (član 163, stav 2). U slučaju da svedoksaradnik ne ispuni svoje dužnosti, on postaje običan optuženi i dalji postupak seodvija prema opštim pravilima (član 164, stav 1), s tim što se iz spisa izdvajajusvi zapisnici koje je on dao kao svedok saradnik i oni se ne mogu koristiti kaodokaz u krivičnom postupku (član 164, stav 2), a svedok saradnik će biti ponovosaslušan, sada u svojstvu okrivljenog. Iz ovoga proizlazi da se ranije izjave, kojeje to lice dalo pre nego što je postalo svedok saradnik, odnosno kao osumnjičeniili okrivljeni, mogu koristiti u krivičnom postupku. Zadržano je dosadašnjerešenje po kome će javni tužilac, u slučaju otkrivanja ranije učinjenog krivičnogdela organizovanog kriminala od strane svedoka saradnika, opet i u odnosu nato delo, ceniti ispunjenost kriterijuma da to lice zadrži svojstvo svedoka saradnika(član 164, stav 3). Ovo rešenje je dopunjeno i odredbom po kojoj će, u slučajuotkrivanja nekog ranijeg krivičnog dela svedoka saradnika, koje ne predstavljadelo organizovanog kriminala, javni tužilac postupiti prema opštim pravilimaovog zakonika (član 164, stav 4). to se faktički može svesti na pokretanjekrivičnog gonjenja, odbacivanje krivične prijave itd.

Zaključak

specijalne dokazne, odnosno istražne tehnike predstavljaju određe ne načineprikupljanja dokaza koji su po svom karakteru atipični, te se primenjuju samo uodnosu na neka krivična dela. Ona su, s jedne strane, veoma teška i ozbiljna, kakou faktičkom pogledu, s obzirom na posledice koje prouzrokuju u jednom opštemživotnom smislu, tako i u krivičnopravnom pogledu, s obzirom na kaznu koja jeza njih propisana, dok se s druge strane, takva dela zahvaljujući nekim njihovimfenomenološkim karakteristikama, te psihološkim i drugim osobinama njihovihučinilaca, veoma teško otkrivaju, razjašnjavaju i dokazuju korišćenjem uobičajenih,odnosno redovnih dokaznih metoda. to je i dovelo do potrebe da se u savremenakrivičnoprocesna zakonodavstva uvode tzv. specijalne istražne tehnike, te da se uodnosu na takva krivična dela modifikuje upotreba nekih inače klasičnih dokaznihsredstava. te tehnike su pre svega karakteristične za pret krivični postupak i zbogtoga se uz njih često koristi atribut „istražne”, koji u većini zakonodavstava upućuje

Milan Škulić

222

na ono što je u našem važećem zakonodavstvu pretkrivični postupak, a predstavljaprethodnu istragu po novom Zakoniku o krivičnom postupku. Njihovi dokaznirezultati se koriste u krivičnom postupku (ako dođe do njegovog pokretanja), pazbog toga koristimo i termin „dokazne tehnike”. Pored toga, neke specifičnespecijalne dokazne tehnike, odnosno određena modifikovana dokazna sredstva,se isključivo koriste u krivičnom postupku, kao što je to u našem zakonodavstvuslučaj sa saslušanjem svedoka saradnika.

Primena posebnih dokaznih radnji je po pravilu, nužno skopčana sa bitnimograničenjima Ustavom i međunarodnopravnim aktima garantovanih prava iljudskih sloboda, što i predstavlja razlog da samo sud u određenomfunkcionalnom obliku (istražni sudija), može da odobri primenu određenihposebnih dokaznih tehnika, poput audio-video nadzora, angažovanja prikrivenihislednika itd. Pored toga, posebne dokazne tehnike su nužno ekskluzivnogkaraktera i nikako ne dolazi u obzir njihova široka primena, jer bi to s jednestrane, ne samo dovelo u pitanje njihov izuzetan karakter i učinilo ih manjeefikasnim, već bi se tada, s druge strane, to svelo na neopravdano ograničavanjeodređenih prava i sloboda. stoga je princip racionalne i celishodne upotrebeposebnih dokaznih radnji od najvećeg značaja, jer one, iako predstavljaju moćno„oružje” u suzbijanju nekim uobičajenim dokaznim metodama teško dokazivihkrivičnih dela (pre svega organizovanog kriminaliteta), ako se preterano koriste,mogu da budu izrazito štetne po stabilnost pravnog sistema, slično kao što jeponekad mala razlika između leka i otrova. ta se razlika ogleda samo u dozi.Država, tj. najvažniji eksponenti državnih vlasti stoga moraju vrlo pažljivo daspreče preteranu upotrebu posebnih dokaznih radnji u praksi, te nikada ne smejuda zaborave na uvek aktuelno pitanje: „ko će nas čuvati od čuvara?”

Literatura

1. Abadinsky, Howard, Organized Crimes in the USA, Washington, D.C., 2001.2. Albrecht, Peter-Alexis, Kriminologie, Verlag C. H. Beck, München, 1999.3. Aleksandrov, Viktor, Istorija mafije, „Dolče vita”, Beograd, 1998.4. Aleksić, Živojin i Škulić, Milan, Kriminalistika, Pravni fakultet, Beograd, 2007. 5. Barrett, John l., Strategie und Techologie, Erfahrungen US-amerikanischer

Strafverfolgungsbehörde bei der Bekämpfung der Organisierten Kriminalität,Organisierte Kriminalität, Bundeskriminalamt, Wiesbaden, 1997.

6. Bartollas, Clemens, and Dinitz, simon, Introduction to Criminology: Order andDisorder, Harper & row Publishers, New York, 1989.


223

7. Gropp, W. (Hrsg), Rechtliche Initiative gegen Organisierte Kriminalität, Max-Planck-Institut für strafrecht, Freiburg, 2000.

8. Kambovski, Vlado, Organiziran kriminalitet, skopje, 2005. 9. König, J., “Einsatz technischer Mittel nach par. 100c stPO”, Kriminalistik, No. 5,

1998. 10. Koriath, Gerold, “Verdeckteer Ermittler — Ein europaweit taugliches Instrument”,

Kriminalistik, No. 8–9, 1996.11. laquer, Walter, Terorism, little Brown and Company, Boston and toronto, 1977.12. stojanović, Zoran, Komentar Krivičnog zakonika, Beograd, 2006. 13. Škulić, Milan, „Posebne dokazne radnje u novom Zakoniku o krivičnom postupku”,

Revija za bezbednost, br. 7, juli 2008. 14. Škulić, Milan, „Nacrt Zakona o državnim organima u postupu za krivična dela

oganizovanog kriminala i moguće modifikacije pravila krivičnog postupka za delaorganizovanog kriminala”, u: Zbornik Srpskog udruženja za krivično pravo,Beograd, 2005.

15. Škulić, Milan, „Planirane novele u novom Zakoniku o krivičnom postupku”,Zbornik Srpskog udruženja za krivično pravo: Primena novog Zakonika o krivičnompostupku Srbije, Kopaonik, 2007.

16. Škulić, Milan, Komentar Zakonika o krivičnom postupku, službeni glasnik,Beograd, 2007.

17. Škulić, Milan, Krivično procesno pravo: opšti deo, Beograd, 2007. 18. Škulić, Milan, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije,

Beograd, 2003. 19. Vasiljević, tihomir i Grubač, Momčilo, Komentar Zakonika o krivičnom postupku,

Justinijan, Beograd, 2005. 20. Veber, Maks, Privreda i društvo, Drugi deo, Prosveta, Beograd.21. Weinem, Wolfgang, “Die strafprozessuale Überwachung der telekommunikation”,

Kriminalistik, No. 11, 1995.

sPECIAl INVEstIGAtIVE tECHNIqUEs IN FIGHtING OrGANIsED CrIME

In the present Code, the term “organised crime” pertains to cases where reasonablesuspicion exists that a criminal offense for which four years of imprisonment or a moresevere sentence is envisaged, is a result of actions performed by three or more personsassociated in a criminal organization, i.e. criminal group, with the aim of committinggrave criminal offenses in order to gain proceeds or power and when, in addition at leastthree of the following conditions have been met: 1) that each member of the criminal

Milan Škulić

224

organization, i.e. criminal group, had previously determined, i.e., obviously determinabletask or role; 2) that the activity of the criminal organization was planned for an extensiveor indefinite period of time; 3) that the activities of the organization are based onimplementing certain rules of inner control and discipline of members; 4) that theactivities of the organization are planned and implemented internationally; 5) that theactivities include applying violence or intimidation or that there is readiness to applythem; 6) that economic or business structures are used in the activities; 7) that moneylaundering or illicit proceeds are used; 8) that there exist influence of the organization,or part of the organization, on political structures, the media, legislative, executive orjudicial authorities or other important social or economic factors. Organised crime ischaracterized by: the lack of ideology, hierarchy, limited or exclusive membership of acriminal organization, use of violence and bribery, specialized activities and distributionof activities, monopolistic character of an organised criminal group, running theorganised criminal group according to a specific set of rules, etc. Given the abovefeatures, suppression of organised crime requires use of special investigative techniquesand evidentiary action. special investigative techniques may include: surveillance andaudio and video recording of communication, rendering simulated business servicesand conclusion of simulated legal affairs, engagement of undercover agents, controlleddelivery, automatic computerized search of personal and other data and examination ofcooperating witnesses. this paper will present the main characteristics of the mostimportant special investigative techniques and will conclude that such techniques, whichmay only be applied under a court order, must be used selectively and with great caution.


225

226

MJESTO I ULOGA PRIVATNE ZAšTITE U SUPROTSTAVLJANJU ORGANIZIRANOM

KRIMINALU

Željko Dobranović*

APstrAKt

U radu se razmatra ciljeve i zadaće sigurnosti u javnom i privatnom sektorukao i odnos privatne i javne sigurnosti te njihov sinergijski doprinosnacionalnoj sigurnosti. Posebno se analizira djelovanje državnih tijelanadležnih za zaštitu od organiziranog kriminaliteta i za njegov progon kao injihov odnos s organizacijama privatne sigurnosti. Prikazan je zakonskiokvir djelovanja sektora privatne sigurnosti, njegova veličina i mogućnostidjelovanja u republici Hrvatskoj. Analiziraju se mogućnosti i praksadjelovanja organizacija privatne sigurnosti u prevenciji kriminalnih radnji snaglaskom na potencijalne ugroze sigurnosti od organiziranog kriminala.Analiziraju se razlozi društvenog interesa za djelovanje i zakonsko uređenjesektora privatne sigurnosti kao i ograničenja koja nužno proizlaze izčinjenice da je sektor privatne sigurnosti uslužna djelatnost koja odnos sasvojim korisnicima uređuje na slobodnom tržištu uz određene preduvjetenametnute zakonom.Ključne reči: organizovani kriminal, privatne bezbednosne kompanije,bezbednost, Hrvatska.

Privatne sigurnosne kompanije

Privatne sigurnosne kompanije pružaju usluge svojim klijentima u istražnim izaštitnim djelatnostima, u ovisnosti o nacionalnim zakonodavstvima i tržišnimuvjetima. Organizirane su za pružanje različitih sigurnosnih usluga koje se u načelumogu svrstati u dvije skupine: u prvoj su zaštitarske kompanije, a u drugoj sukompanije istražnih djelatnosti (privatni detektivi, forenzički laboratoriji i slično).

* Autor je voditelj studija kriznog menadžmenta Veleučilišta Velika Gorica i predsjednikHrvatskog ceha zaštitara.

Privatne sigurnosne tvrtke pružaju istražne usluge i usluge zaštite osoba, poslovnihprostora i imovine, a samim time pridonose suzbijanju kriminaliteta. Kao takve,privatne sigurnosne (zaštitarske) tvrtke postoje u svim dijelovima svijeta.

Kompanije privatne zaštite prije svega su kompanije koje pružaju usluge zaštiteosoba i imovine i djeluju kao čimbenik prevencije kriminaliteta. Posluju u državiu kojoj se nalazi i sjedište, a kad djeluju u inozemstvu, posluju preko lokalnihkompanija ili formiraju svoje podružnice tako da djeluju u okviru domaćegzakonodavstva. Gotovo u svim državama djeluju pod specijalnim zakonom oprivatnoj zaštiti (sigurnosti) ili posebnim člancima drugih zakona koji se odnosena uvjete poslovanja kompanija privatne zaštite. Država ima monopol nadzakonitom i opravdanom uporabom sile i jedini je nositelj sigurnosti odgovoranza stvaranje pretpostavki za unutrašnju sigurnost i obranu od vanjskih prijetnja.

Odnos privatne i javne sigurnosti

Uvođenje tržišne ekonomije u zemljama u tranziciji vodi širenju privatnogvlasništva, porastu ekonomske razmjene, pojavi novih poslova i srednje i višeklase, povećanju stranih investicija i privatizaciji industrije koja je prije bila uvlasništvu države (bankarstvo, naftna industrija i zračni promet). sve te promjeneranjive su na kriminal i otuda potreba za onima koji pružaju privatnu zaštitu.Poduzetnici angažiraju tjelohranitelje, financijske institucije traže fizičku zaštitusvojih zgrada i blindirane automobile za transport novca, srednje klase kupujuelektronske alarmne sustave za svoje vile, a kompanije angažiraju konzultanteza razvijanje sustava sigurnosti i zaštite. U tome se zemlje u tranziciji ne razlikujumnogo od zemalja razvijenih demokracija. Glavni je cilj traženje mjera, sustavai načina za sprječavanje eventualnih gubitaka.

Zemlje u tranziciji nalaze se usred političke i gospodarske reforme. Zatranziciju je potrebno vrijeme. Proces demokratizacije suočava se s različitimoblicima „neformalnog autoritarizma” inspiriranog političkim, ideološkim ireligijskim motivima zasnovanima na načelima o osjećanjima.1 Politička kultura„dijaloga, tolerancije i kompromisa” našla je plodno tlo u nekim zemljamaIstočne Europe, kao i u nekim drugim zemljama u tranziciji, ali im je potrebandaljnji razvoj. to se odnosi i na vrlo obimne reforme državnih organa i institucija— vojske, policije, službi sigurnosti, obavještajnih službi, pravosudnog sustavaitd. reforme policije i pravosuđa u tijeku su, ali još nisu u potpunosti završene.

Mjesto i uloga privatne zaštite u suprotstavljanju organiziranom kriminalu

227

1 „Zapad kao dugoročni zaštitnik Balkana”, Washington Times, 12 June 1999.

Zbog sve većeg značenja i porasta broja privatnih sigurnosnih čimbenika(privatne vojne kompanije, privatne sigurnosne kompanije i privatne zaštitarskekompanije) širom svijeta, sve je važnije da demokratske institucije, a posebiceparlamenti, osiguraju najnižu potrebnu razinu praćenja i nadziranja ovihčimbenika koji djeluju u sektoru sigurnosti. U protivnom, zbog te intenzivneprivatizacije sektora sigurnosti, postoji velika vjerojatnost ugrožavanja temeljnihdemokratskih načela i ljudskih prava.

Porast broja (i/ili veličine) privatnih zaštitarskih kompanija uvjetovan jeporastom gospodarstva i s tim povezanim porastom rizika sigurnosti, što ne bitrebalo izazivati posebnu brigu zbog toga što je ta pojava u principu primjerenouređena. No, na porast broja privatnih sigurnosnih čimbenika proteklih jegodina bitno utjecao i porast rizika od kriminalnog djelovanja, koji je doveo donove pojave poznate kao privatizacija sigurnosnih djelatnosti. Važno je dadjelatnost ovih subjekata bude nadzirana državnim mehanizmima nadzorasigurnosnog sektora.

Kao što je shearing uočio: „Ma kakva da je bila sama ideja o državnosti iprivatnosti, i kakva će ubuduće biti, sigurnost je temeljni način na kojiupravljamo svojim životima”. restrukturiranje sigurnosti, međutim, dovodi upitanje našu opću spoznaju o tome što je državnost, a što je privatnost.Upravljanje sigurnošću mijenja se i to mora dovesti do promjene svijesti osamom konceptu sigurnosti. shearing predlaže sustav čvorastog upravljanja(nodal governance framework).

stanje u privatnoj zaštiti nije bez utjecaja na opće stanje nacionalnesigurnosti, zbog čega država mora imati nadzor i određeni utjecaj nad sustavomprivatne zaštite koji osigurava poželjno stanje nacionalne sigurnosti, ali bezdistorzija na tržištu. Država odgovara, i mora odgovarati, za stanje nacionalnesigurnosti tako što pruža usluge zaštite u području javne sigurnosti i uređivanjemuvjeta djelovanja privatne zaštite. Pri tome je važno razlikovati način na koji sepružaju (financiraju) usluge u javnom ili državnom i privatnom ili tržišnomsektoru usluga. U javnom se sektoru usluge pružaju vlasti ili primaju od vlasti,a financiraju se porezom. U privatnom, to jest tržišnom sektoru, zainteresiranikupac kupuje uslugu od tvrtki kojima je motivacija za pružanje usluge zarada(Prilog 1).

stoga je privatna zaštita gospodarska grana (industrija) koja na temeljuugovora (i prema uvjetima određenima zakonom) pruža sigurnosne usluge(zaštitarstvo) svojim klijentima radi ostvarivanja njihove sigurnosti štićenjemosoba i imovine od ugrožavanja. radi razumijevanja odnosa na tržištu, važno jenaglasiti da zaštitarstvo pripada uslužnim djelatnostima, pri čemu je njegov

Željko Dobranović

228

konačni proizvod osjećaj sigurnosti kupca zaštitarskih usluga. Zbog svojihsvojstava zaštitarstvo spada u uvjetovane gospodarske djelatnosti, što znači dase njime mogu baviti samo tvrtke i pojedinci koji udovoljavaju zakonompropisanim uvjetima za obavljanje djelatnosti i za to dobivaju licencu od države.

Odnos privatne zaštite s javnim sektorom sigurnosti, prije svega s policijom,mora se promotriti s dva stajališta: prvim, formalnim, koji je uvjetovanzakonskim i djelatnim uvjetima i drugim, neformalnim, koji je rezultat dinamiketržišta rada u sektoru sigurnosnih usluga. Formalne veze, pogotovo one zakonomodređene, koje se odnose na ocjenu zakonitosti u primjeni ovlasti, mogu imatiznatan utjecaj na zaštitarsko tržište, stoga moraju biti predmet posebne brige iindustrije i izvršne vlasti. Drugi aspekt formalnih odnosa proizlazi iz činjeniceda je zaštitarstvo u biti samo prevencijski element u uspostavi sustava javnesigurnosti, dok policija ima i zadaće nametanja javne sigurnosti, iz čega proizlazipotreba jasne suradnje u trenutku kad prestaje (radna) obveza zaštitara i počinjeobveza policije u uspostavi sustava javne sigurnosti.2 ta vrsta odnosa od javneje koristi, stoga bi bilo potrebno realizirati je putem jasno utvrđenih i obostrano


229

Prilog 1: Položaj privatne i javne sigurnosti

2 radna obveza zaštitara je određena radnim nalogom i proizlazi iz obveza određenih u ugovorus korisnikom usluge.

prihvaćenih standardnih operativnih postupaka.3 Potrebno je naglasiti kako jenavedeno sučelje samo naizgled dvostrano jer u njemu realno postoje trisudionika s različitim ulogama, a to su: policija s jedne strane, a s druge stranezaštitarska tvrtka (davatelj zaštitarskih usluga) i klijent (nalogodavac i primateljzaštitarskih usluga) koji je najčešće i oštećeni (izravno ili njegov klijent). takvepostupke treba više uvježbavati i proširiti postojeću praksu razmjene iskustava.

Prilog 2: Odnos između privatne i javne sigurnosti

Željko Dobranović

230

Budući da je zaštitarstvo i gospodarska djelatnost, znači da u njoj sudjelujuljudi (interesne skupine) s različitim ulogama i interesima. s jedne su stranezaštitari (oni kojima je to zanimanje i posao: poduzetnici, poslodavci,zaposlenici, investitori), a s druge strane kupci usluga zaštitarske industrije te streće strane država koja uvjetuje i regulira odnose na tržištu i u samoj djelatnosti,ali se ne smije zanemariti i interes javnosti za stanje i djelovanje svih primarnozainteresiranih. Jasno je kako svaka skupina poima zaštitarstvo na različitenačine, ovisno o vlastitoj zadaći i položaju u djelatnosti i spram djelatnosti. Valjazapaziti da presjek tržišta zaštitarskih usluga i poslova javne sigurnosti dajepodručje za javno privatno partnerstvo.

Iskustva u pojedinim članicama Europske unije ukazuju da se pojam javno-privatnog partnerstva koristi i za područje prevencije kriminaliteta, to jest podtaj se pojam podvodi i suradnja između sektora javne sigurnosti privatne zaštite.

3 Iskustva suradnje po pojedinim policijskim upravama dobra su i daju dobru osnovu zauspostavu više razine normizacije postupaka, kao i njihovu primjenu na državnoj razini.

Na značaj javno privatnog partnerstva u području prevencije kriminaliteta, kaoi razlike u poimanju tog pojma, ukazuje i izvješće sa seminara o javno-privatnompartnerstvu održanom u Hagu prosinca 2002. godine za članice Europske unijei tadašnje kandidatkinje za prijem u EU.4 seminar je bio organiziran s namjenomsavjetovanja EU komisije kao i EU mreže za prevenciju kriminaliteta (EUCPN)u budućim koracima. Među zaključcima seminara bila je i preporuka za:

• EUPCN da: – Izradi preporuku državama članicama o uspostavi Nacionalnih foruma za

javno-privatno partnerstvo; – Ustroji radnu skupinu za izradu liste „Što treba a što ne treba uraditi” za

Europsku inicijativu o javno-privatnom partnerstvu u području preventivekriminaliteta;

• EU komisiji da zbog međunarodnih svojstava kriminala spram gospodarstvaradna skupina EUCPN zajedno s Europskom komisijom i privatnimpartnerima ozbiljno razmotre ideje u javno-privatnom partnerstvu.Opći zaključci seminara ukazali su na temelje i preduvjete za javno privatno

partnerstvo:• Temelj za javno-privatno partnerstvo U Europi se povećao broj kriminalnih radnji, dok se istovremeno društvenakontrola kriminaliteta u pojedinim zemljama smanjila. Policija nije više umogućnosti kontrolirati povećanu razinu kriminala a građani imaju osjećajmanje sigurnosti. Počinje biti široko prihvaćeno, kako uloga u rješavanjusigurnosnih problema mora biti podijeljena između vlade i društva. Ovapodjela odgovornosti može biti promatrana kao zajednički pokušaj daprivatni i javni čimbenici iznađu rješenja za narastajući kriminal.

• Preduvjeti za javno-privatno partnerstvo Javno-privatno partnerstvo je suradnički sporazum između samostalnihprivatnih i javnih subjekata o zajedničkom radu na postizanju zajedničkihciljeva, temeljem jasne podjele odgovornosti, zadaća i ovlasti, ali bezhijerarhijskih odnosa između partnera. Najvažniji preduvjet za uspjeh javno-privatnog partnerstva je obostrano povjerenje i prepoznavanje mogućnostiza budućnost. Ovaj oblik suradnje (partnerstva) je sredstvo za koordiniranipristup prema jasno definiranom cilju koji ne može biti ostvaren bezsuradnje, a koji uzima u obzir potrebu za prevencijom i represijom.


231

4 O seminaru više pogledati na: www.coess.org/documents/seminar_public-private_partnership.pdf.

Bez obzira što zaštitarstvo i policija doprinose uspostavi više razinesigurnosti, po svojim su zadaćama to bitno različiti sustavi. Osnovna razlikaizmeđu zaštitarstva i policije je u tome što je zaštitarstvo po svojoj namjeni uodnosu na možebitna kaznena djela prevencijsko, to jest djeluje na sprječavanjuprotupravnih radnji ugrožavanja štićene osobe ili imovine (Prilog 3).

Prilog 3: Uloga privatne zaštite u sprječavanju kaznenih djela

Željko Dobranović

232

Učinkovita privatna zaštita omogućava racionalniju uporabu policije unjenim temeljnim zadaćama. U današnjem društvu ulozi su vrlo visoki, kakoekonomski tako i osobne sigurnosti, da bi se zanemario mogući doprinosprivatnog sektora na sigurnost države. Povijesno postojali su brojni valjanirazlozi zašto to partnerstvo nije bilo moguće. Prema Connollyju barem su dva ito: „Problem kvalitete privatne sigurnosti i povjerenja u državnu administraciju”.U današnjim uvjetima ta je suradnja moguća i nužna ako želimo racionalnijisustav sigurnosti.

sigurnost, i javna i privatna, podrazumijeva primjenu sile. U demokratskimdruštvima to je regulirano zakonskim okvirima. Povijest sigurnosti, povijest jeuspostavljanja državnog monopola nad nasiljem. Prema Maxu Weberu ovajmonopol najistaknutija je karakteristika moderne države. Govoreći o zapadnomBalkanu, povjerenik Europske unije za vanjske poslove Chris Patten ukazuje naglavne izazove, koje valja navesti:

• osiguranje vladavine zakona u cijeloj regiji, potpomognute profesionalnimpolicijskim snagama i pouzdanim sudovima i sucima;

• obračun s organiziranim kriminalom i korupcijom;• izgradnja snažne državne administracije;• promjena ekonomije od socijalističke, središnje planirane k tržišno

orijentiranim gospodarstvima u kojima će poduzeće dobro poslovati pozakonu i u kojima će biti ukinute zapreke legitimnoj regionalnoj trgovini;

• stvaranje klime povjerenja zahvaljujući kojoj će regionalna suradnja postatiprirodna kao što je to u zemljama EU.5

U jakim i demokratskim državama jačanje sektora privatne sigurnosti možepostati dio nove arhitekture javne/privatne zaštite. Danas je uređenje privatnogsektora sigurnosti (u zemljama u tranziciji) pod nadzorom, mada se njegova ulogaširi. Postoji očigledna potreba ne samo za izgradnjom jake države, već i zarazvijanjem zakonskih okvira i mehanizama nadzora za sektor privatne sigurnosti.

Zakonsko uređenje „privatne zaštite” podrazumijeva uređenje uvjeta podkojima je nekom trgovačkom društvu (obrtu) dopušteno obavljanje djelatnostiprivatne zaštite, određenje vrste zaštitarstva (sigurnosnih usluga) koju možeponuditi na tržištu, uređenje uvjeta i načina rada osoba koje obavljaju poslovezaštitarstva, uređenje ovlasti za primjenu tjelesne sile i uporabu oružja (vatrenogi drugog), uz uvjet da se ne prekorači nužna obrana, uređenje uvjeta uporabepostupaka i tehničkih sredstava kojima se može povrijediti privatnost osoba tenadzor sigurnosnog sustava države nad njihovim radom. U načelu, strukovnespecifičnosti djelovanja uređuju se posebnim zakonom, a kada to nije slučaj,onda se koriste pojedine odredbe posebnih zakona koje se izravno odnose nadjelatnost privatne zaštite. Posebna se pozornost posvećuje distinkciji privatnezaštite i javne zaštitne službe (policija i slično), kao i onemogućavanju zloporabazaštitne funkcije.

razlozi za zakonsko uređenje privatne zaštite brojni su i različiti, a njihovomanalizom moguće je spoznati zašto neke države nemaju svrsishodno zakonskouređenje privatne zaštite. razlozi za zakonsko uređenje privatne zaštite, kako ihnavode predstavnici vlada, strukovnih udruženja i znanstvenici, mogu seklasificirati prema Jormu Hakalu na sljedeći način:

razlozi za zakonsko uređenje: 1. radi određivanja ustavnih i drugih zakonskih granica i ovlasti u radu

privatnih davatelja sigurnosnih usluga sa svrhom:


233

5 Govor na Zapadno-balkanskom demokratskom forumu, solun, 11. travnja 2002.

Željko Dobranović

234

• zaštite nepovredivosti i privatnosti (ustavna i ljudska prava) osoba u doticajus privatnom zaštitom;

• sprječavanja privatne vojne ili nasilne aktivnosti povezane s politikom,štrajkovima ili demonstracijama;

• određivanja prostora i objekata u kojima je privatnoj zaštiti dopuštenoobavljati posao;

• određivanja uloge, suradnje i podjele posla između tijela javne vlasti(policija) i čimbenika privatne sigurnosti;

• omogućavanja javnosti jasnog vidljivog razlikovanja policije i zaštitara; • određivanja dopuštene sile i nadzora nad dopuštenom i upotrijebljenom

silom zaštitarstva;• davanja dodatne pravne zaštite zaštitarskom osoblju u njihovom radu.6

2. radi nadziranja privatnih davatelja sigurnosnih usluga i upravljanja njima uime javnih interesa sa svrhom:

• isključivanja kriminalaca (prema legalnoj evidenciji) i nepodobnih osoba(loš karakter) iz mogućnosti stjecanja „položaja povjerenja”, to jestzaposlenika u tvrtkama privatne zaštite;

• jamčenja odgovornosti tvrtki privatne zaštite i njihovih zaposlenika;• jamčenja jednakog postupka davatelja sigurnosnih usluga i zaštitarskog

osoblja; • upravljanja posjedovanjem i uporabom nesmrtnog oruđa i vatrenog oružja

u zaštitarskom radu; • omogućavanja učinkovite kontrole tvrtki privatne zaštite i zaštitarskog

osoblja od tijela vlasti i javnosti; • kontrole multinacionalnih sigurnosnih kompanija.

3. radi uspostave specifičnih zahtjeva nad poslom privatne zaštite sa svrhom: • jamčenja minimalne obuke zaštitarskog osoblja; • eliminacije divljih (cowboy) kompanija iz zaštitarstva i s tržišta; • poboljšanja položaja, ugleda, sveobuhvatne vjerodostojnosti i normizacije

zaštitarstva i zaštitarskog osoblja; • uspostave minimalnih uvjeta zaposlenja (i plaće) za zaštitarsko osoblje; • povećanja vladinih prihoda putem naknade od licenciranja.

6 Naš je zakonodavac propustio urediti navedeno.

Način i širina zakonskog uređenja privatne zaštite razlikuju se od države dodržave. Zbog globalizacijskih procesa u gospodarstvu pojavljuje se potreba zadjelovanjem zaštitarskih tvrtki i izvan granica matičnog nacionalnogzakonodavstva, pa se zato nameće potreba normizacije određenih aspekatadjelovanja zaštitarstva, kao i harmonizacije zakonodavstava na razinamazajedničkog tržišta (države članice EU i pridružene države).

Zakonski okvir djelovanja sektora privatne sigurnosti u Republici Hrvatskoj

suvremena faza u razvoju zaštitarske djelatnosti u Hrvatskoj započinjedonošenjem Zakona o osnovama društvene samozaštite 1976. godine.7 Navedenizakon propisivao je osnovne zadatke fizičke i tehničke zaštite, a to su:

• čuvanje i osiguranje zgrada, postrojenja i druge imovine;• sprječavanje i otkrivanje pojava koje mogu ugroziti ili nanijeti štetu imovini

poduzeća;• onemogućavanje pristupa nepozvanim osobama u zgrade, prostorije i druge

prostore koje koristi poduzeće;• poduzimanje i drugih zakonom dopuštenih mjera koje su bile potrebne za

zaštitu rada i zaštitu radnika koji su taj rad obavljali.Zakonskim propisima koji su regulirali djelokrug rada fizičke i tehničke

zaštite u sebi su sadržavali i preventivnu i represivnu komponentu iako je tadasukladno društvenom uređenju osnovna funkcija navedene zaštite bilapreventivna djelatnost.

s razvojem novih gospodarskih i društvenih odnosa 1990. godine u republiciHrvatskoj započeo je proces privatizacije sigurnosti, i to najprije kao tjelesnoosiguranje osoba i imovine i djelatnošću privatnih istražitelja. Zakon o osnovamadruštvene samozaštite nije mogao više zadovoljiti aktivnosti razvoja novihdruštvenih odnosa iz razloga što su načela i pravila rada zastarjela i nisu se višemogla praktično primjenjivati.

Godine 1996. donesen je novi Zakon o zaštiti osoba i imovine koji je stupiona snagu 1. prosinca 1996. godine.8 s tim danom prestao je važiti Zakon o


235

7 „Zakon o osnovama društvene samozaštite”, Narodne novine SR Hrvatske, br. 8/76.8 Vrijeme u kojem i članice EU intenzivno zakonski uređuju područje zaštitarstva putem svojih

nacionalnih zakonodavstava.

Željko Dobranović

236

osnovama društvene samozaštite.9 Zakon o zaštiti osoba i imovine uredio jezaštitarsku djelatnost, utvrdio je uvjete i načine ustrojavanja trgovačkih društava,kao i način obavljanja poslova zaštite osoba i imovine. Zakon je propisao i načinnadzora nad subjektima koji obavljaju poslove zaštite osoba i imovine, a kojinisu bili određeni kao poslovi Ministarstva unutrašnjih poslova i drugih tijeladržavne uprave. Navedenim zakonom uređena je i detektivska djelatnost, kao iobavljanje detektivskih poslova, te prava i obveze privatnih detektiva i nadzornad njihovim radom.

Zakon o zaštiti osoba i imovine postavio je temeljne standarde u razvojuzaštitarstva u republici Hrvatskoj. No, ubrzo po donošenju navedenog zakonazaštitarske tvrtke tražile su njegove izmjene i dopune. Budući da su postojaliopravdani razlozi za izmjene i dopune, tijekom 2003. godine donesen je noviZakon o privatnoj zaštiti. stupanjem na snagu Zakona o privatnoj zaštiti prestalesu važiti odredbe Zakona o zaštiti osoba i imovine, osim odredaba članaka od39 do 50 i drugih koji se odnose na privatne detektive.10 Prijedlog zakona oprivatnim detektivima nalazi se u postupku usvajanja u saboru, čime će tadjelatnost biti uređena na način primjeren suvremenim potrebama društva.11

Zakonom o privatnoj zaštiti uređen je način obavljanja djelatnosti zaštite osobai imovine iznad opsega koji osigurava država. Zakon propisuje uvjete za njezinoobavljanje, uvjete i način rada osoba koje obavljaju poslove privatne zaštite, tenadzor njihova rada. također, zakonom je propisano donošenje provedbenihpropisa koje moraju donijeti ministar unutrašnjih poslova i ministar zdravstva.

Promatrajući način obavljanja poslova zaštite objekata i imovine u povijesnomrazvoju, uočljivo je da je osnovna komponenta zaštite u poduzećima danas zadržalasvoje osnovne oblike. Zaštitu imovine obavljaju svi oni koji su prirodnozainteresirani za sigurne uvjete na radu, rukovoditelji u poduzećima i neposredniprofesionalni izvršitelji koji rade na poslovima zaštite osoba, imovine i objekata.

Zakon o privatnoj zaštiti temeljni je propis u republici Hrvatskoj koji uređujepodručje obavljanja djelatnosti zaštite osoba i imovine. Zakon o privatnoj zaštiti,te na njemu temeljeni podzakonski akti propisuju opseg, način i uvjete obavljanjaprivatne zaštite koji se odnose na pravne osobe registrirane kod nadležnogtrgovačkog suda, a to su:

• obavljanje djelatnosti tjelesne zaštite

9 Videti u: Narodne novine SR Hrvatske, br. 8/76, 14/77 i 28/86.10 Videti u: Narodne novine Republike Hrvatske, 83/96, 90/96 i 96/01.11 Prijedlog zakona dostupan je na: www.sabor.hr/fgs.axd?id=12445.

• obavljanje djelatnosti tehničke zaštite• obavljanje djelatnosti tjelesne i tehničke zaštite• obavljanje izobrazbe za čuvare i zaštitare.Obrtnici, kao fizičke osobe, mogu obavljati samo poslove tehničke zaštite,

uz iznimku obavljanja tjelesne zaštite isključivo za svoje potrebe putemuspostave unutrašnje čuvarske službe. Fizičke osobe (pojedinci) mogu na temeljuzakona obavljati poslove: čuvara, zaštitara i zaštitara-tehničara.

Ministarstvo unutrašnjih poslova nadležno je za izdavanje odobrenja zaobavljanje djelatnosti privatne zaštite za pravne osobe i obrtnike, unutrašnječuvarske službe te odobrenje ustanovama za izobrazbu čuvara i zaštitara.također je nadležno i za izdavanje dopuštenja (licenci) fizičkim osobama zaobavljanje poslova privatne zaštite (čuvara, zaštitara ili zaštitara-tehničara).Ovlasti osoba koje obavljaju poslove privatne zaštite određene su zakonom iovise o vrsti dopuštenja koja su ishodile kod nadležne policijske uprave. Ovlastiosoba kojima je izdano dopuštenje za obavljanje poslova tjelesne zaštite su:a) provjera identiteta osoba;b) davanje upozorenja i zapovjedi;c) privremeno ograničenje slobode kretanja;d) pregled osoba, predmeta i prometnih sredstava;e) osiguranje mjesta događaja;f) uporaba čuvarskog psa;g) uporaba tjelesne snage;g) uporaba vatrenog oružja.

Čuvari ne mogu koristiti ovlasti pod c, f, g i h. Čuvari i zaštitari svoje ovlastismiju primjenjivati samo na poslovima privatne zaštite.

Poslovi privatne zaštite mogu se obavljati samo unutar i oko štićenog objekta,te oko štićene osobe unutar perimetra zaštite za koji imaju ugovornu obvezu oštićenju, što znači da se načelno ne obavljaju na javnim površinama.12 Na javnimpovršinama iznimno se mogu obavljati poslovi tjelesne zaštite po odobrenjunadležne policijske uprave na temelju prijedloga lokalne samouprave. U primjeniovlasti čuvari i zaštitari dužni su postupati čovječno i poštovati dostojanstvo,ugled i čast svake osobe, te druga temeljna prava i slobode čovjeka. Primijenjene


237

12 Perimetar zaštite za objekte određen je u elaboratu zaštite i može se u načelu protegnutimaksimalno do granice vlasništva klijenta s kojim postoji ugovor o zaštiti objekta, bezzadiranja u javni prostor ili vlasništvo drugih. Kod tjelohranitelja perimetar zaštite ograničenje na osobu koja se štiti i ovisan je o njegovu kretanju.

ovlasti moraju biti razmjerne potrebi zbog koje se poduzimaju te ne smijuizazvati veće štetne posljedice od onih koje bi nastupile da nisu primijenjene.

sektor privatne zaštite u republici Hrvatskoj ima 16 000 ovlaštenihdjelatnika, koji obavljaju poslove privatne zaštite. Za djelatnost privatne zaštiteregistrirano je 246 tvrtki i 222 organizacije unutarnje zaštite.

Organizirani kriminal

Za organizirani kriminal, koji se smatra velikim problemom u mnogimeuropskim državama, ne postoji opće prihvaćena definicija (Dobovšek 1996). Noto nije prepreka da se toj velikoj društvenoj opasnosti ne suprotstavi na primjerennačin. Primjenom termina organizirani kriminal ukazuje se na organizacijskeaspekte provođenja kaznenog dijela. U osnovi organiziranog kriminala jeudruživanje za počinjenje kaznenih dijela na način primjeren poslovnompoduhvatu s učinkovitom i profitabilnom organizacijom. Zbog toga je iUdruživanje (grupa ili organizacija) za počinjene kaznenog dijela i samo postalokazneno djelo. Velika društvena opasnost, složeni uvjeti djelovanja i otežani procesisuprotstavljanja tako organiziranom kriminalu (bez obzira na vrstu kaznenih djelakoji se realiziraju) nametnuli su potrebu utemeljenja posebnih organizacija zasuprotstavljanje kao i njihovu suradnju. U republici Hrvatskoj u tu svrhu ustrojenje 2001. godine Ured za suzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta(UsKOK). Hrvatska je osnivanjem UsKOK-a ujedno ispunila i obveze preuzeteratificiranjem Kaznenopravne konvencije o korupciji (NN-MU 11/00) iKonvencije Ujedinjenih naroda protiv transnacionalnog organiziranog4/02 objava13/03) a koje su, sukladno članku 141. Ustava republike Hrvatske (NN 41/01),postale dio unutarnjeg hrvatskog pravnog poretka. Organizirani kriminal jeposebno opasan zbog posjedovanja velikog korupcijskog potencijala čijomprimjenom razara društvo (državu). Analiza nadležnosti po pojedinim kaznenimdjelima koja su u nadležnosti posebnih organizacija za suzbijanje organiziranogkriminala najbolje pokazuje kojim se kaznenim djelima bavi organizirani kriminalu ostvarivanju svog profita a time razornim djelovanjem na društvo u cjelini.

Uloga privatne sigurnosti u suzbijanju organiziranog kriminala

Kad se govori o ulozi privatne sigurnosti onda je potrebno imati na umu da usektoru privatne sigurnosti postoje dvije skupine subjekata. Jednu skupinu čineorganizacije koje obavljaju istražno zaštitne djelatnosti i tako pružaju sigurnosne

Željko Dobranović

238

usluge a drugu skupinu čine njihovi klijenti koji ih ugovorom obvezuju narealizaciju zahtijevanih sigurnosnih usluga. Vrsta i obim sigurnosnih uslugaizravno je ovisna o procjeni sigurnosnog rizika za klijenta (naručitelja sigurnosnihusluga). Zakonska ograničenja uvjeta djelovanja određuju da tvrtke privatnezaštite djeluju u području prevencije kriminaliteta pa tako i organiziranogkriminaliteta, Jednako tako i naručitelji sigurnosnih usluga koji na taj načinkonzumiraju svoje pravo na samozaštitu, smanjenjem ili eliminacijomsigurnosnog rizika, djeluju prevencijski u odnosu na potencijalno kazneno djelojer je kazneni progon u isključivoj nadležnosti države.

Analiza procjena sigurnosnih rizika pokazuje da se organizira zaštita i odonih ugroza koje predstavljaju kaznena djela, pa tako i kaznena djela koja su usferi djelovanja organiziranog kriminala. Analiza uvjeta djelovanja privatnihzaštitarskih tvrtki ukazuje na činjenicu da se postiže preventivno djelovanje samouspješnom realizacijom ugovora o pružanju sigurnosnih usluga. Pri tom trebaimati na umu nemogućnost potpunog iskorištavanja prikupljenih informacija ouvjetima djelovanja, osim za informacije o kaznenim djelima koje se gone poslužbenoj dužnosti, zbog obveza iz poslovnog odnosa s klijentom.

Činjenica da je u suzbijanju organiziranog kriminaliteta važan čimbenik iinformiranost o pojavnosti, ukazuje na potrebu uspostave takvih odnosa snadležnim tijelom za njegovo suzbijanje koji će moći iskoristiti sve raspoloživeinformacije. Ovo ukazuje na značaj koji u prevenciji organiziranog kriminalitetamoraju imati i naručitelji sigurnosnih usluga, budući su oni vlasnici informacijao potencijalnom ugrožavanju.

Zaključak

U suprotstavljanju organiziranom kriminalitetu privatna zaštita ima prevencijskuulogu u koja se iskazuje prevencijom kaznenih djela kojima se bavi organiziranikriminal. Doprinos privatne zaštite u tom djelovanju je vrlo značajan ali se on možei povećati pogotovo ako se valorizira doprinos koji mogu dati naručitelji sigurnosnihusluga. Mogućnost većeg doprinosa privatnog zaštitarstva u prevencijskomdjelovanju od organiziranog kriminaliteta leži u području privatno-javnog partnerstva.

Literatura

1. Connolly, Charles P., “the role of Private security in Combating terrorism”, theMajor Cities Chiefs/National Executive Institute’s Annual Conference, sun Valley,Idaho, www.neiassociates.org/privatesecurity.htm.


239

2. Dobovšek, Bojan, “Organised crime — can we unify the definition?”, in: Policing inCentral and Eastern Europe: Comparing firsthand knowledge with experience from thewest, College of Police and Security Studies, 1996, www.ncjrs.gov/policing/org323.htm.

3. Dobranović, Željko, Mihaljević, Branko, Privatna zaštita u normi i praksi,Veleučičište Velika Gorica, 2007.

4. Hakala, Jorma, “Why regulate manned private security?”, Internet, http://coess.org/studies.htm.

5. “report of the seminar Public-Private Partnership (PPP) held on 16 and 17 December2002 in the Hague”, www.coess.org/documents/seminar_public-private_ partnership.pdf.

6. Schneider, Stephen R., “Combating Organized Crime in (and by) the Private sector:A Normative role for Canada’s Forensic Investigative Firms”, Journal ofContemporary Criminal Justice, Vol. 14, No. 4, 1998.

7. shearing, Cliford, “Nodal Governance, Democracy, and the New ‘Denizens’”,Journal of Law and Society, Cardiff University law school, Vol. 30, Issue 3, 2008.

8. “Zakon o Uredu za suzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta”, Narodnenovine republike Hrvatske, br. 88/2001, 12/2002, 33/2005 i ispravke 48/2005.

tHE rOlE OF PrIVAtE sECUrItY IN ANtI-OrGANIsED CrIME POlICY

the paper explores security-related goals and tasks in the public and private sectorsand a relationship between private and public security organizations, as well as theirsynergy that may contribute to enhancing national security. the author separatelyanalyses the operation of government agencies in charge of protection against andprosecution of organised crime, as well as their relationship with private securityorganizations. the paper presents an overview of the legal framework for the operationof private security organizations and describes their size and possible activities in therepublic of Croatia, as well as an analysis of the capabilities and practices of privatesecurity organizations for crime prevention, with special emphasis being placed onpotential security threats posed by organised crime. the author explores reasons forpublic interest in the operation and definition of legal frameworks for the private securitysector and limitations to that effect, arising from the fact that private securityorganizations belong to the service sector, where the relationship with clients isdetermined according to free market principles, in compliance with certain preconditionswhich are laid down in the law.

Željko Dobranović

240

* Autor je načelnik Odeljenja za kriminalističku tehniku Federalnog ministarstva unutrašnjihposlova Bosne i Hercegovine i docent na Fakultetu kriminalističkih nauka u Sarajevu.

241

UTICAJ ORGANIZACIONIH, KADROVSKIH,ZAKONSKIH I DRUGIH PARAMETARA

NA (NE)MOGUĆNOST BORBE SA ORGANIZIRANIMKRIMINALOM U BOSNI I HERCEGOVINI

Mladen Milosavljević*

ABSTRACT

Autor u radu analizira kako ustavno ustrojstvo Bosne i Hercegovine utiče naorganizaciju njenih organa za sprovođenje zakona, budući da uporedo postojedva dijametralno različita sistema organizacije službi unutrašnjih poslova. URepublici Srpskoj postoji vertikalna subordinacija i jedan zajednički budžet,dok u Federaciji Bosne i Hercegovine, osim entitetskog (Federalnog)ministarstva unutrašnjih poslova egzistira još deset kantonalnih ministarstavaunutrašnjih poslova, koja su autonomne organizacione cjeline, sa svojimzakonima o unutrašnjim poslovima i vlastitim budžetima. Vertikalnesubordinacije između entitetskog i kantonalnog nivoa nema, a Distrikt Brčkoima posebnu, nezavisnu policiju. Pored toga, autor naglašava postojanjesledećih problema: odsustvo saradnje na planu razmene podataka i planiranjaoperacija, preduzimanje samostalnih akcija bez odgovarajuće kontrole,preklapanje nadležnosti, negativna selekcija kadrova, arbitrarna obradakrivičnih dela, odsustvo zajedničkog budžeta na državnom nivou prouzrokujevelike razlike u platama i nezadovoljstvo zaposlenih, jer pojedinci primaju čakviše puta veću platu. Autor zaključuje da Bosna i Hercegovina još dugo nećemoći da ostvare uspeh u borbi protiv organizovanog kriminala zbog toga štoveliki broj činilaca otežava rad policije u svakodnevnoj praksi. Ključne reči: krivično zakonodavstvo, policija, tužilaštvo, profesionalna etika,kadrovska politika, Republika Srpska, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina.

Aktuelni razvoj situacije u pogledu organiziranog kriminala, na prostoru zemaljanastalih raspadom bivše Jugoslavije, čini se nikada nije bio složeniji. Teško jeizdvojiti u jednoj rečenici koji su sve to primarni elementi koji determinišu

kompleksnost aktuelne situacije. S jedne strane, imamo snage organiziranogkriminala koje već dugi niz godina doživljavaju nevjerovatnu ekspanziju, kako uplaniranju, pripremanju i vršenju krivičnih djela, uklanjanju ili podmetanju tragova,tako i u raspolaganju neograničenim finansijskim sredstvima. Njihovo jedinoograničenje jeste intelekt. S druge strane, imamo pozitivne snage društva, koje krozsvoje različite institucije treba da se suprotstavljaju snagama organiziranogkriminala. Međutim, na početku se javlja čitav niz otežavajućih okolnosti koje ovajsegment društva stavlja u podređen položaj. U tom smislu, svakako treba izdvojiti:šarolikost zakonske regulative, neka ograničenja kroz različite zakone (od Zakonao krivičnom postupku do Zakona o unutrašnjim poslovima), ograničenost u smislufinansijskih sredstava, pa sve do cjelokupnog ambijenta svakodnevnog življenjaobičnih građana (npr. stotinu građana je bilo svjedokom brutalnog ubistva u centruSarajeva, ali niko već nekoliko godina ne želi reći ko je njegov izvršilac). Dakako,uz sva ta ograničenja, Bosna i Hercegovina ima i svoje dodatne specifičnosti međukojima svakako treba izdvojiti: ustroj države koji prati i ustroj agencija zasprovođenje zakona, nadležnosti tih agencija, (ne)saradnja navedenih agencija,pogrešan kadrovski sastav u agencijskim timovima, kako rukovodnog, tako i svogostalog kadra, pogrešne organizacione strukture u pojedinim agencijama, ukidanjastatusa ovlaštenih službenih lica određenim kategorijama službenika, ograničenjačitavog niza malih segmenata koja u velikom sistemu imaju i te kako veliki značaj(npr. dosta loša saradnja policije i tužilaštva uz postojanje izuzetaka) itd. Ovaj radpokušaće dati jedinstven odgovor na pitnje koliko navedeni parametri zaista moguuticati na (ne)mogućnost borbe sa organiziranim kriminalom.

Nadležnosti�i�struktura�agencija�za�sprovođenje�zakona�u�Bosni�i�Hercegovini

Ministarstvo sigurnosti

Cijeneći veoma složenu strukturu države Bosne i Hercegovine, kroz čitavsistem, a uvažavajući Zakon o ministarstvima i drugim organima uprave Bosnei Hercegovine, konstituisano je Ministarstvo sigurnosti Bosne i Hercegovine.Navedeni zakon je striktno propisao nadležnosti Ministarstva sigurnosti Bosnei Hercegovine:

• zaštita međunarodnih granica, unutrašnjih graničnih prijelaza i regulisanjeprometa na graničnim prijelazima BiH;


242

Uticaj organizacionih, kadrovskih, zakonskih i drugih parametara

243

• spriječavanje i otkrivanje učinilaca krivičnih djela terorizma, trgovinedrogom, krivotvorenja domaće i strane valute i trgovine ljudima i drugihkrivičnih djela sa međunarodnim ili međuentitetskim elementima;

• međunarodna saradnju u svim oblastima iz nadležnosti ministarstva;• zaštita lica i objekata;• prikupljanje i korištenje podataka od značaja za bezbjednost BiH;• organizacija i usaglašavanje aktivnosti entitetskih ministarstava unutrašnjih

poslova i Distrikta Brčko, a u ostvarivanju bezbjednosnih zadataka u interesuBiH;

• provođenje međunarodnih obaveza i saradnja u provođenju civilne zaštite,koordiniranje djelovanja entitetskih službi civilne zaštite u BiH iusklađivanje njihovih planova za slučaj prirodne ili druge nesreće kojezahvataju teritoriju BiH, i donošenje programa i planova zaštite i spašavanja;

• provođenje politike useljavanja i azila u BiH i uređenje procedure vezanoza kretanje i boravak stranaca u BiH;

• u sastav ovog ministarstva kao upravne organizacije ulaze: Granična policija(ranije Državna granična služba) BiH, Agencije za informacije i zaštitu BiH(SIPA) čija će prava, dužnosti i operativna samostalnost biti uređenaposebnim zakonima, te Kancelarija za saradnju sa Interpolom kaosamostalna služba čija se prava i dužnosti uređuju posebnim propisima.1

Nadležnosti Agencije za informacije i zaštitu BiH (SIPA) su:• sprječavanje, otkrivanje i istraga krivičnih djela iz nadležnosti Suda Bosne

i Hercegovine, a posebno: organizovanog kriminala, terorizma, ratnihzločina, trgovine ljudima i drugih krivičnih djela protiv čovječnosti ivrijednosti zaštićenih međunarodnim pravom, te teškog finansijskogkriminala;

• prikupljanje obavještenja i podataka o krivičnim djelima iz tačke 1 ovogstava, te praćenje i analiza sigurnosne situacije i pojava koje pogodujunastanku i razvoju kriminaliteta;

• pružanje pomoći Sudu BiH i Tužilaštvu BiH u prikupljanju obavještenja, teizvršavanje naloga Suda i Glavnog tužioca BiH;

• fizička i tehnička zaštita osoba, objekata i druge imovine zaštićene po ovomzakonu;

• zaštita svjedoka;

1 „Zakon o ministarstvima i drugim upravnim organima BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 05/03.


244

• provođenje međunarodnih sporazuma o policijskoj saradnji i drugihmeđunarodnih instrumenata u njenoj nadležnosti;

• kriminalistička ekspertiza;• ostali poslovi propisani zakonom i drugim propisom.2

SIPA obrađuje podatke i vodi evidencije u skladu sa: Zakonom o policijskimslužbenicima BiH, Zakonom o zaštiti ličnih podataka BiH i drugim propisimaBiH.

Nadležnosti Granične policije BiH (ranije Državne granične službe) su:• provođenje odredbi Zakona o nadzoru i kontroli prelaska državne granice,

kako je propisano tim zakonom;• provođenje odredbi Zakona o kretanju i boravku stranaca i azilu, kako je

propisano tim zakonom;• sprječavanje, otkrivanje i istraživanje djela koja su propisana krivičnim

zakonima u Bosni i Hercegovini u slučajevima kada:a) su ta krivična djela usmjerena protiv sigurnosti državne granice ili protiv

izvršenja poslova i zadataka iz nadležnosti GP BiH, ilib) se ta krivična djela moraju goniti u skladu s odredbama o zloupotrebi

javnih isprava koje služe kao dokaz identiteta, o putnoj ispravi i obaveziposjedovanja vize, te odredbama o kretanju i boravku stranaca i aziluukoliko su počinjena prilikom prelaska granice ili su direktno vezana zaprelazak državne granice, ili

c) ta krivična djela obuhvataju prijevoz robe preko državne granice čijipromet nije dopušten, robe bez službenog odobranja ili u slučaju kršenjavažeće zabrane ukoliko je GP dodjeljena dužnost nadziranja takvogodobrenja i zabrane na osnovu drugog propisa ili administrativnogsporazuma s organom odgovornim za takvo gonjenje;

• sprječavanje, otkrivanje i istraživanje drugih krivičnih djela na zahtjevnadležnog organa;

• sprječavanje, otkrivanje i istraživanje:a) prekršaja koji su propisani zakonom o nadzoru i kontroli prelaska državne

granice, zakonom o kretanju i boravku stranaca i azilu, te drugimzakonima, ili

b) drugih prekršaja na zahtjev nadležnog organa;

2 „Zakon o Državnoj agenciji za istrage i zaštitu BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 27/04, 63/04,35/05.

• pružanje policijske ispomoći organizacijskim jedinicama u sklopuMinistarstva sigurnosti u provođenju Zakona o kretanju i boravku stranacai azilu i drugih važećih propisa iz ove oblasti;

• poduzimanje mjera zaštite zračnog civilnog saobraćaja i sigurnosti prostorijameđunarodnih aerodroma u BiH;

• osiguravanje svoje organizacijske jedinice od opasnosti;• davanje stručnog mišljenja pravosudnim organima ili drugim institucijama

na njihov zahtjevu vezi sa vjerodostojnošću dokumenata koji su korišteni ilisu se namjeravali koristiti za prelazak državne granice. Takvi dokumentiuključuju putne dokumente, dokumente za ličnu identifikaciju i bilo kojedruge dokumente koji su vezani za kretanje osoba, vozila ili roba prekodržavne granice;

• izvršavanje drugih poslova propisanih zakonom i drugim propisma.3

Kao unutrašnji poslovi iz nadležnosti Federalnog ministarstva unutrašnjihposlova označeni su:

• sprječavanje i otkrivanje krivičnih djela terorizma, međukantonalnogkriminala, stavljanja u promet opojnih droga i organiziranog kriminala, tepronalaženje i hvatanje učinilaca tih krivičnih djela i njihovo privođenjenadležnim organima;

• osiguranje određenih ličnosti i zgrada Federacije;• školovanje, stručno osposobljavanje i usavršavanje;• državljanstvo Federacije.4

Kao unutrašnji poslovi iz nadležnosti Kantona definisani su:• provođenje Ustava i zakona Kantona, Federacije i Bosne i Hercegovine u

pitanjima unutrašnjih poslova;• poslovi i zadaci policije, osim poslova koji su u nadležnosti policije

Federacije;• poslovi i zadaci policije koje (kantonalnom) Ministarstvu povjeri Federalno

ministarstvo;• osiguranje određenih ličnosti Kantona;• poslovi i zadaci koji se odnose na: održavanje javnih skupova, lične karte,

lično ime, prijavljivanje prebivališta i boravišta, jedinstveni matični brojgrađana, matične knjige, registraciju motornih vozila, vozačke ispite i


245

3 „Zakon o Državnoj graničnoj službi BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 111/04 i 25/07.4 „Zakon o unutrašnjim poslovima FBiH”, Službene novine FBiH, br. 42/02, 46/02 i 19/03.


246

izdavanje vozačkih dozvola, nabavljanje, držanje i nošenje oružja i municije,kretanje i boravak stranaca i izdavanje putnih isprava.5

Ako se svemu doda postojanje policije Distrikta Brčko sa svojimnadležnostima, jasno je da se malo ko može snaći i precizno odrediti šta je čijanadležnost u svakom konkretnom predmetu. Cijeneći samo površnu analizudeterminisanih nadležnosti pojedinih institucija primjetno je da su im mnogenadležnosti zajedničke. Kao najbolji primjer izdvojićemo oblast zloupotrebedroga. Navedeni segment faktički se nalazi u nadležnosti svih navedenihagencija i institucija. Imajući u vidu činjenicu da nema jasno izražene vertikalnesubordinacije ili hijerarhije, iako je u nekim aktima ona pokušana kroz opisnivoa nadležnosti agencije (federacija, država, kanton), javljaju se različitiproblemi. Tako se dešava da, primjerice, slučaj vezan za droge, koje dolaze izdruge države, ne vodi Agencija za informacije i zaštitu (SIPA), što bi apsolutnobila njena nadležnost, već se tu pojavljuje npr. entitetsko ministarstvo. U ovojaktivnosti državna Agencija za informacije i zaštitu je samo pasivni posmatrač.Ako se tome doda podatak da saradnja i razmjena među agencijama nije nipribližno na neophodnom nivou (svakako da postoje pozitivni izuzeci), ondase stvar dodatno usložnjava.

Svakako, kao bitan nedostatak nameće se nepostojanje jasno izraženeinstruktivne i nadzorne aktivnosti od krovne agencije naniže. Izuzetak jestestruktura organa unutrašnjih poslova u Republici Srpskoj.6 U Federaciji BiH to jejasan primjer totalne autonomije kantona, i nemogućnosti realnog i kompletnognadzora nad njihovim radom. Sistem nadležnosti nekih agencija dat je mnogo širenego što to one u stvari zaista mogu imaju. Na primjer, Agenciji za informacije izaštitu data je nadležnost kriminalističkih ekspertiza, ali oni faktički nemaju nitijednog čovjeka za tu aktivnost, niti imaju materijalno-tehnička sredstva da torealiziraju. Upravo zbog toga tu vrstu aktivnosti za njih rade druge agencije (npr.one entitetskog nivoa). Navedeno, svakako, otežava i usporava rad, te utiče nauspješnost borbe sa organiziranim kriminalom.

S druge strane, nekim agencijama (npr. Granična policija BiH) data jenadležnost da daju „stručno mišljenje o vjerodostojnosti dokumenata”, što naizvjestan način komplikuje određene aktivnosti, poklapa se sa aktivnostimaentitetskih forenzičkih službi, te otvara i neka druga pitanja. Na primjer, šta znači

5 „Zakon o unutrašnjim poslovima Kantonalnog ministarstva unutrašnjih poslova Sarajevo”,Službene novine Kantona Sarajevo, br. 22/00.

6 „Zakon o unutrašnjim poslovima Republike Srpske”, Službeni glasnik Republike Srpske, br.48/03.

davanje stručnog mišljenja? Zar to nije vještačenje u svakom slučaju, koje je kaotakvo i definisano Zakonom o krivičnom postupku BiH? Svakako da je i samaodrednica „stručno mišljenje” diskutabilna na više osnova, kako zbog neodređenostipojma u zakonskim aktima, tako i zbog nedovoljne stručne spreme i educiranostilica koja ih daju. Svakako da, u određenom smislu, i ovakva rješenja mogu, akoništa drugo, onda usporiti borbu sa organiziranim kriminalom ili činiti određenenejasnoće u eventualnim kasnijim sudskim procesima.

Ovakav koncepcijski pristup nadležnostima navedenih agencija zasprovođenje zakona nerjetko dovodi do toga da kod određenih krivičnih djela(obično kod onih iz kategorije teških, kakva su npr. terorizam, određena ubistvai sl.) imamo situaciju da se na licu mjesta pojavljuju, borave i kreću pripadnicisvih mogućih agencija (od onih državnog nivoa, do nivoa policijske uprave). Nataj način, lice mjesta mijenja se iz temelja, ostavljaju se nebrojeni lažni tragovi,kontaminira se lice mjesta na razne načine, otežava se rad uviđajnoj ekipi i istragase vrlo vjerovatno usmjerava u krivom smjeru. Poseban problem u ovakvimsituacijama nekada jeste nesnalaženje tužilaca, koji bi trebali „presjecati“ ovakvesituacije i određivati ko će ostati na licu mjesta i izvršiti uviđajne radnje. Dodatnaspecifičnost u ovakvim situacijama jeste i boravak rukovodnih lica iz navedenihagencija, koja ni po kom osnovu ne bi smjela boraviti na navedenim mjestima(počev od ministara, direktora i komesara policije, različitih rukovodilaca doponekog iz administrativnog osoblja).

Nema nikakve sumnje da zbog ovakvih slučajeva najveću korist imaju snageorganiziranog kriminala, a da navedeni faktori direktno utiču na (ne)mogućnostuspješne borbe sa kriminalom.

Činovi�u�agencijama�za�sprovođenja�zakona

Od prije nekoliko godina, tačnije sa donošenjem Zakona o policijskimslužbenicima u BiH, uspostavlja se i sistem činovanja policijskih službenika (sasrednjom, višom i visokom školskom spremom). Bez obzira na želju da se timzakonima neke stvari kvalitetno urade, napravljen je niz, uslovno rečeno,neadekvatnih, neprimjereno loših rješenja.

Ako krenemo redom, upitno je bilo početno činovanje, jer su najbolje prošlioni koji su u datom trenutku bili na dobrim pozicijama (bez obzira da li su ih irealno zasluživali i kako su do njih došli). Na taj način oni su dobili „betonirane”visoke činove. S druge strane, povoljno su prošli i oni koji su bili u dobrimodnosima sa nekom rukovodnom garniturom u trenutku donošenja Pravilnika o


247


248

činovanju i kod njegove primjene. Tako je do visokih činova došla još jedna grupaljudi, od kojih neki, po mišljenjima iskusnih policijskih službenika, takođe to nijezasluživala iz aspekta struke, profesionalizma, znanja, pa i ljudskih kvaliteta. Nataj način popunjeno je mnoštvo visokih pozicija i oni koji su bili bolji kadrovi ostalisu uskraćeni za čin koji im realno pripada, te ne mogu napredovati sve dok ovi savisokim činovima ne odu u penziju ili na neko još bolje više mjesto, ali i to poduslovom da oni budu ti koji će nasljediti svog prethodnika. S druge strane,ostavljena je mogućnost da ljudi sa srednjom stručnom spremom dostignu činoveonih sa visokom školskom spremom. Nije predviđeno napredovanje u slučajevimakada neko npr. ostvari znanstvene (sticanje zvanja magistra ili doktora nauka i sl.)ili specijalističke uspjehe.

Sva navedena, ali i niz rješenja koja nismo naveli, i dalje destimulativnodjeluju na policijske službenike, što zasigurno utiče na (ne)mogućnost kvalitetneborbe sa snagama organiziranog kriminala.

Ukidanje�ovlaštenja�policijskim�službenicima

Jedna od stavki nezabilježenih u policijskoj praksi, bar ne na prostorimazemalja nastalih raspadom bivše Jugoslavije, jeste i neobrazloženo ukidanjestatusa ovlaštenih službenih lica samo jednoj organizacionoj jedinici i tosrednjeg, entitetskog nivoa. Preciznije rečeno, isključivo i samo Odjeljenjukriminalističke tehnike FMUP (koje se sada nalazi u sklopu Centra za forenzikui podršku) pri Federalnoj upravi policije, jednostranom i odlukom bezobrazloženja, na inicijativu IPTF (tadašnji naziv za međunarodnu policiju u BiH),krajem 2002. godine ukinuta su ovlaštenja.7 Da stvar bude gora, istoj toj službiu Ministarstvu unutrašnjih poslova Republika Srpske ostala su navedenaovlaštenja. Svakako da su ona ostala i istim službama na državnom nivou. Statusovlaštenih službenih lica ostao je i u svim kantonalnim službama kriminalističketehnike (niži nivo organizacije od entitetskih MUP-ova, a sa istim opisom posla).

Mnogo se insistiralo na tome da se navedena stvar ispravi, da se svi doveduu ravnopravan položaj, da se poštuju odgovarajući zakonski propisi. No sve toje ostalo bez odjeka kod međunarodne policije. Čak ni zahtjevi da se postupi uskladu sa Zakonom o krivičnom postupku Federacije Bosne i Hercegovine, čijičlan 235 navodi u stavu 2: „(o)vlaštena službena osoba, može fotografirati iuzimati otiske prstiju osobe za koju postoje osnovi sumnje da je učinila krivično

7 „Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji Federalne uprave policije”, 2006.

djelo (...)”.8 Dakle, nema nikakve dileme da su to aktivnosti koje provodestručnjaci Odjeljenja kriminalističke tehnike, ali i pored toga ovlaštenja imnikada nisu vraćena. Da apsurd cjelokupne situacije bude još veći pobrinule suse odrednice Zakona o policijskim službenicima Federacije BiH, koji u članu10 decidno pod stavkom 1 kao policijske ovlasti navodi: „provjera i utvrđivanjeidentiteta osoba i stvari”, dok članom 13 u stavu 1 dodatno pojašnjava i kaže:„(i)dentitet se utvrđuje metodama i sredstvima kriminalističke tehnike”.9

Na ovaj način, njihovim učešćem u navedenim radnjama stvoreni su idealnipreduslovi odbranama okrivljenih, posebno onim za slučajeve organiziranogkriminala, da iz navedenih razloga obaraju sve optužnice i dokaze za svojeklijente. Istovremeno, niko ne razmišlja koliko su na ovaj način pripadnicinavedene službe oštećeni i u drugim segmentima (npr. svakog mjeseca primajuznatno manju platu, osnovica za obračun mirovine će im biti manja, ne mogupromjeniti radno mjesto itd.). Realno pitanje koje se onda nameće jeste može liovakav državni službenik ili namještenik (nezadovoljan i oštećen iz više razloga)davati svoj maksimum u borbi sa organiziranim kriminalitetom.

Finansiranje�

Konstituisanje agencija za sprovođenje zakona u BiH pratilo je ustroj države,a to zapravo znači da imamo više različitih sistema i nivoa policijskih struktura.Sa finansijskog aspekta to znači da svaka od navedenih agencija ima posebnofinansiranje (vlastiti budžet), te visinu plata samostalno određuje kroz svojepravilnike. U Republici Srpskoj je to mnogo bolje rješeno jer u tom entitetu idalje postoji centralizacija svih aktivnosti, uključujući i budžet. Šarenilo nastajeu Federaciji BiH i u odnosu na agencije na državnom nivou.

Koncipiranje finansiranja uposlenika u navedenim agencijama na ovakavnačin dovodi do niza različitih apsurda. Tako, npr. policajac u Bosansko-podrinjskom kantonu (Goražde) ima znatno manju platu od kolege u Sarajevskomkantonu. Svakako da postoji razlika i između visine plata policajaca na državnom,entitetskom i kantonalnom nivou. Posebna je priča razlika u visini plata u odnosuna isti, entitetski nivo. Visina plate policajaca u Federalnom ministarstvuunutrašnjih poslova nije jednaka visini plate policajca u Ministarstvu unutrašnjihposlova Republike Srpske. Kao posebna specifičnost, koju u najboljem svjetlu


249

8 „Zakon o krivičnom postupku FBiH”, Službene novine FBiH, br. 35/03.9 „Zakon o policijskim službenicima FBiH”, Službene novine FBiH, br. 27/05.

odslikava aktuelnu situaciju u finansijskom segmenta, jeste odluka VladeHercegovačko-neretvanskog kantona iz aprila 2008. godine koja je svojomnovom Uredbom o plaćama Kantonalnog MUP-u policajce na sraman i sasvimponižavajući način izjednačila s nekvalificiranim radnicima, poput čistačica,ložioničara itd., te u potpunosti degradirala u odnosu na referente, KV radnike iostale administrativce. Da tu nije kraj apsurda najbolje pokazuje podatak da jepolicajcima čak zanemarena i školska sprema, a to da im život svakodnevno visio koncu, vlasti izgleda uopće nisu vrednovale. Ako ovome dodamo i da je iprethodni sistem obračuna visine plaća policajcima bio nedovoljan inestimulativan za njihov rad, postavlja se pitanje šta se htjelo sa ovakvomuredbom. Na kraju, postavlja se sasvim jasno, otvoreno i konkretno pitanje: da lisu donosioci ovakve odluke, zaista vjerovali da će nakon njenog donošenja, uzpotpuno ponižavajući položaj policije (sa plaćom čistačice), ijedan policajac imativolje da se obračunava sa običnim kriminalom, a kamoli sa snagamaorganiziranog kriminaliteta?! Čini se da nema dileme da Vlada Hercegovačko-neretvanskog kantona na ovaj način obezvrjeđuje policajce, uništava sve njihovemotive i volju da rade na uspostavljanju reda i zakona. Kome je potrebannezadovoljan policajac, policajac bez novca, opreme, sredstava, podrške, motiva?

Odgovor koji se nameće jeste da možda Vlada Hercegovačko neretvanskogkantona (ne)svjesno stvara snage sigurnosti po mjeri kriminalaca, policiju kojaće, umjesto da djeluje kao zaštitnik države i građana, početi sa strahopoštovanjemprilaziti „žestokim momcima”, s njima se na ulici srdačno pozdravljati i možda,kao posljedica prethodne odluke, postati njihovim plaćenicima. Ono što jenerazumljivo za ovakav postupak Vlade Hercegovačko neretvanskog kantonaprema svojim policajcima, jeste totalno odsustvo reakcije kolega policajaca idrugih institucija u Bosni i Hercegovini. Izostala je podrška onih koji su je trebalidati prvi. Zašto? Odgovora jednostavo nema. Kao da se svi ponašaju po principune odnosi se na nas, već na neke druge. Da stvar bude još žalosnija, jedini kojisu reagovali bili su mediji, argumentovano ukazujući na pogubnost ovakveodluke. Vrijeme pred nama pokazaće pravi razvoj stvari. Međutim, kakva gododluka bude donesena kasnije, nikada se neće moći izbrisati sadašnje poniženjepolicije i poruka koja je jasno poslana njima, državi, ali i kriminalcima. S drugestrane, ne guraju li se policajci na ovaj način direktno u sferu mita i korupcije?

Kadrovska�politika

Kadrovska politika nepobitno predstavlja jedan od najvažnijih segmenatauspješnosti svake institucije, bez obzira na djelokrug njenog rada. U tom smislu,


250

ni agencije za sprovođenje zakona nisu izuzetak. Nepodjeljeno mišljenje međuekspertima i profesionalcima u Bosni i Hercegovini, onim koji nemaju potrebuzavisnosti od bilo koga ili bilo čega, jeste da je kadrovska politika dobrim dijelomu policijskim strukturama već dugi niz godina u mnogim segmentima upitna,nekonzistentna, ali i da nije u potpunosti zasnovana na principima struke, znanja iprofesionalizma. Čini se da se pristupilo gradnji sistema bez adekvatne kadrovskekoncepcije. Ovdje se govori o kadrovskoj problematici u cjelini, bez obzira na nivoizbora. U kasnijoj fazi pokušaće se dati kraća razrada po određenim segmentima.

Već dugi niz godina se primjerice insistira na neovisnosti izbora najvišihpolicijskih dužnosnika, te da oni moraju biti izvan sfere politike, a da politikaniukom slučaju ne može i ne smije imati uticaj na izbor određenog visokogpolicijskog dužnosnika. Već na početku susrećemo se sa svojevrsnim apsurdom,jer je određene najviše policijske rukovodioce svojim odlukama imenovao Visokipredstavnik, nakon što se političari iz različitih stranaka i nacionalnosti nisumogli usaglasiti. Na taj način, odmah na početku poništen je kriterij da se politikaneće mješati u izbor. Samo nametanje nekog lica, bez saglasnosti onih koji birajuodređenog policijskog dužnosnika, suprotno je svim elementima neovisnog islobodnog izbora, tim više što se pojavljuje međunarodna zajednica kaonametatelj određenog izbora. S druge strane, ako neko tijelo (Vijeće ministaraBiH) koje je popunjeno po nacionalnom i partijskom principu od onih koji sudobili prethodne izbore, obavlja izbor nekog najvišeg policijskog dužnosnika,kako onda uopće izbjeći priču o nemješanju politike ili depolitizaciji policije?Ako se prvenstveno govori o tome da neko mjesto pripadne isključivo i ponekadtrajno jednom narodu, već na taj način se ukida mogućnost da na to mjesto budeizabran najstručniji i najkvalitetniji kadar, pripadnik nekog drugog naroda.

Posebna priča su i tzv. Nezavisni odbori za izbor najviših policijskihdužnosnika (direktora i komesara), kojim bi sam naziv trebao biti vodilja izbora,ali i rada. Međutim, ako isključimo rijetke pozitivne izuzetke, sve se svodi nato da u odbore za kadrovska rješenja i politiku određenih struktura (nivo Kantonaili Federacije) svoje članove delegiraju partije koje su pobjedile na prethodnimizborima. Onda je jasno da će se u tim odborima naći ljudi koji najvišeodgovaraju pripadnicima navedenih partija i koji će u kasnijem postupku izabratikandidata koji njima odgovara, a ne onoga ko ima najbolje stručne iprofesionalne reference. Dakle, nema govora da su tzv. Nezavisni odborioslobođeni utjecaja politike, naprotiv. Posebna priča je nacionalna izbalansiranostovih odbora koja se tumači od slučaja do slučaja.

U ranijim periodima prilikom zapošljavanja vršene su različite provjere ipoštovani određeni principi. Svakako da je bilo i negativnih izuzetaka, ali vrlo


251

rijetko. Međutim, sadašnja situacija kadrovske politike, na žalost, kaodominantne karakteristike prilikom zapošljavanja prepoznaje određene interesnesfere i pojedince, određene poslovne interese, određene političke upute, veze sauticajnim porodicama, kao i niz drugih karakteristika u smislu podobnosti.Svakako, da će se potvrda navedenog teško zvanično dobiti, ali čak i površnaanaliza stručnih, profesionalnih i ljudskih karakteristika govori sama za sebe.Svojevremeno je, navodno, za vozača jedne od viših policijskih institucijaprimljen čovjek bez položenog vozačkog ispita, za što se saznalo tek kada jeslužbeno auto uspio „utjerati” u kanal namenjen tehničkom pregledu. Na jednuod najviših policijskih dužnosti postavljen je „stručnjak, ekspert i profesionalac”koji je naredio da se za tri različita vještaka iz triju različitih oblasti (radilo se ovještacima biološke, hemijske i balističko mehanoskopske struke) napravijedinstven plan obuke. Svaki komentar smatram suvišnim.

Analizirajući situaciju u nekim agencijama za sprovođenje zakona došlo sedo podataka da, npr. po pet i više godina nije održan niti jedan zajednički radnisastanak svih učesnika u nekoj velikoj akciji na kojem bi bila izvršena analiza,te se utvrdile dobre stvari i eventaulni propusti koji bi se idući put biliprevaziđeni. Ako se tome doda činjenica da se kod planiranja akcija to radi usuviše zatvorenom krugu, bez prisustva svih onih struktura koje će učestvovatiu akciji, jasno je da se prije, ali i tokom akcije pojavljuju različiti problemi, štose direktno reflektuje na njenu uspješnost.

Ide se u krajnost, pa se određen broj pripadnika službi unutrašnjih poslovabira kroz Agencije za državnu službu, jer su u statusu državnih službenika, čimese otvaraju dodatne mogućnosti za prijem nekvalitetnog osoblja, pa čak i onogkoje ima kriminalni dosije. Zanimljivi su bili i slučajevi kada su pojedinci prošlinavedenu proceduru prijema kao najbolje ocjenjeni kandidati i pri tome sanajvišim uspjehom položili stručni dio testa za konkretno radno mjesto, a podolasku u novu instituciju nisu pokazali vladanje ni najosnovnijim znanjima izopisa tog radnog mjesta. S druge strane, ovakav način prijema stvorio jemogućnost, koja se već realizira, da se za vještake početnike primaju ljudi kojisu stariji od penzionera ili ljudi kojima je do penzije ostalo par godina i koji suna tim mjestima ranije radili. Jasno je da takvi ljudi ne mogu dati ni približnokvalitetan doprinos borbi sa organiziranim kriminalitetom.

Kadrovska križaljka popunjavanja npr. agencija na državnom nivou, nije vršenapo principu najstručnijih i najboljih, već se prvo vršila podjela pozicija ponacionalnom ključu, a onda su vršeni određeni prijemi kroz različita testiranja.Koliko su ona bila objektivna i nezavisna, sa znanjem kao dominantnom


252

kategorijom, najbolje govore podaci da su iza nekih kandidata nakon testiranja ispodnjihovih klupa ostajali „zaboravljeni” popunjeni testovi sa tačnim odgovorima).

Svi navedeni parametri uticali su na to da u državne agencije na neke pozicijeodu, možda i najnekvalitetniji kadrovi iz nižih agencija, a zabilježeni su slučajevikada se u nekim agencijama slavilo što im na državni nivo odlaze neke kolege,jer se smatralo da su se rješili najlošijih kadrova. Koliko neprofesionalnost inepostojanje i nepridržavanje normalnih i objektivnih kriterijuma može nanijetištete kadrovskoj politici agencija za sprovođenje zakona izuzetno ilustrativnomogu predstaviti sljedeća dva primjera. U jednu od agencija za sprovođenjezakona na državnom nivou na poslove policijskog službenika primljena je osobasa dvije krivične prijave. U državno ministarstvo iz ove oblasti na rukovodnufunkciju najvažnijeg referenta primljena je osoba koja u svom radnom vijekunije imala niti dana radnog staža ili iskustva na datim poslovima. Sada, dakle,imamo situaciju da će na državnom nivou biti pravljena strategija i biti vršenakoordinacija sa svim agencijama za sprovođenje zakona od strane osobe koja otom poslu aspolutno nema nikakvog iskustva.

Generalno posmatrano način kadrovskog popunjavanja pojedinih pozicija uagencijama za sprovođenje zakona, zasnovan na prethodno determinisanimkriterijumima, pokazao se pogubnim, jer se sve češće spominje veza izmeđukriminalaca i policije. U tom smislu, primjerice, uhapšen je i osuđen načelnik odjelaza droge u Travniku zbog dilanja droge, a sličan postupak je u toku u KMUP-u Tuzla,gdje se za isto djelo tereti bivši načelnik odjela za droge i inspektor istog odjela.

Priča bi mogla imati svoj nastavak u zabilježenim slučajevi da je pripadnikGranične policije BiH bez ikakvog razloga ispucao okvir pištolja u svog kolegu ida je samo u jednom danu direktor jedne agencije za sprovođenje zakona nadržavnom nivou donio rješenje o suspenziji 13 svojih policijskih djelatnika radivršenja aktivnosti nespojivih sa službom, te da se protiv nekih visokih dužnosnikaovih agencija vode postupci pred tužilaštvom BiH, odnosno da se u agencijamatog nivoa nalaze uposlenici osumnjičeni za ratne zločine. Svakako da bi sama pričao kadrovskoj politici mogla zavrijediti doktorsku disertaciju, ipak smatram da je inavedeno dovoljno da se, bar djelomično, shvati sva složenost situacije i to kolikonavedena politika ima uticaja na (ne)uspjeh borbe sa organiziranim kriminalitetom.

Zakon�o�krivičnom�postupku�BiH

Svakodnevna dešavanja, već dugi niz godina, upućuju na svu složenost borbesa kriminalom. Bosna i Hercegovina, na žalost, već poodavno nije suočena samo


253


254

sa standardnim kriminalom. Ovdje je prisutan organizirani kriminalitet. Ovaj vidkriminaliteta traži i adekvatne način borbe. Dugo godina zakonska regulativanije nudila adekvatne mogućnosti za uspješnu borbu sa organiziranimkriminalitetom. Dakako da problem nije bio samo u zakonskim okvirima Zakonao krivičnom postupku. Donošenjem novog Zakona o krivičnom postupku(državne i entitetske varijante) stvorene su neke nove mogućnosti i načini u borbis njim.10 U tom smislu one su i determinisane u poglavlju koje govori o posebnimistražnim radnjama. Kako je oblast zloupotrebe droga neraskidivo vezana zaskoro sve vidove kriminala, to je i bio razlog da se jednom od dozvoljenihaktivnosti u sklopu posebnih istražnih radnji posebno pozabavimo. O drugojćemo govoriti samo toliko koliko se ona naslanja na prvu aktivnos,t u Zakonu okrivičnom postupku označenu kao posebna istražna radnja.

Analizirajući posebnu istražnu radnju kroz komentare ovog zakona u članu116, stav 2 tačka f (simulirani otkup predmeta i simulirano davanje potkupnine)možemo zaključiti da se radi o institutu koji je svoju primjenu već odavnopronašao u mnogim međunarodnim dokumentima i konvencijama koje se odnosena borbu protiv organiziranog kriminala. Simulirani otkup se ogleda kako ukupovini predmeta koji su rezultat krivičnog djela, tako i onima koji služeizvršenju istog, od strane policijskog organa ili druge osobe koja je za to posebnopripremljena. Najčešće se koristi kod specifičnih krivičnih djela čije otkrivanjeje povezano sa znatnim teškoćama, kao što su npr. trgovina opojnim drogama,ljudima, oružjem, djelo korupcije itd. Ova radnja ne dovodi u pitanje osnovneslobode i prava čovjeka (kao što je slučaj kod drugih posebnih istražnih radnji),volja osumnjičene osobe je u ovom slučaju slobodna, a i druga njegova prava islobode su očuvane. Ovaj zaključak svoje uporište nalazi u stavu 5 navedenogčlana u kojem se jasno kaže da se mjera simuliranog otkupa i simuliranog davanjapotkupnine ne smije preduzimati tako da predstavlja podstrekavanje na izvršenjekrivičnog djela, kao i to da, ako su policijski organi ili druge osobe preduzeli takveradnje, onda ta okolnost isključuje krivično gonjenje podstrekavane osobe zakrivično djelo izvršeno u vezi sa radnjom podstrekavanja. Zanimljivo bi bilo uovom kontekstu navesti odredbu člana 30 KZ BiH u kojoj stoji da jepodstrekavanje navođenje drugog s umišljajem da izvrši krivično djelo. Na ovajnačin se naše pravo svrstava u red onih pravnih sistema koji zabranjujupodstrekavanje mogućih izvršilaca krivičnih djela na njihovo izvršenje, kako bioni bili zatečeni in flagranti i kažnjeni.

10 „Zakon o krivičnom postupku BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 36/03, 26/04, 63/04,13/05, 48/05, 46/06, 29/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08, 58/08.

U vezi sa navedenom odredbom samo po sebi postavlja se i pitanje da liprikriveni istražitelj (druga posebna istražna radnja o kojoj ćemo govoriti samou minimalnom obimu) može vršiti krivična djela kada se želi infiltrirati ukriminalnu organizaciju? Odgovor na ovo kao i na niz drugih pitanja u pravnojteoriji nije naravno riješen na jedinstven način.

Upravo prethodno navedeno tumačenje otvara niz mogućnosti koje se, uzavisnosti od situacije, mogu i zloupotrebljavati, odnosno čije postojanje možeizazvati manje ili veće probleme, nejasnoće itd. No, prije osvrta na tu temu,želimo istaći dodatni problem da je u ovakvim aktivnostima zabranjenopodstrekavanje. Smatramo da će se postaviti realno pitanje sa koliko napora iumijeća je ovakvu radnju moguće uopće izvršiti bez neke aktivnosti koja bi semogla podvesti pod podstrekavanje (tumačenja će biti različita). Svakako, da uovom slučaju postoje određena moguća rješenja putem širenja glasina opoželjnom otkupu kradenih predmeta ili droge ili otvaranjem radnji-paravana ukojima bi se prodavala različita roba, ali i istovremeno vršio otkup zabranjenihi kradenih stvari. Ovakvi slučajevi u sebi nose određene probleme, prvenstvenou tumačenju. U svakom slučaju, radi se o veoma složenom i delikatnomproblemu čija će tumačenje i primjena u budućnosti donijeti čitav niz različitihproblema. Zamislite tek sve sudijske i tužilačke muke, ako se nešto tako desi, udokazivanju da nije izvršeno podstrekavanje na navedeno djelo, jer u protivnompredmet pada, a pritom je, primjerice, ulog 250 kg heroina i razbijanje najmoćnijenarko mafije u regiji sa mogućnošću hapšenja svih njenih bosova! Međutim,vratimo se pitanju — može li prikriveni istražitelj vršiti krivična djela kada seželi infiltrirati u redove kriminalne organizacije? Odnosno, može li ih vršiti kadauđe u organizaciju u određenim situacijama? Zakonodavac kaže da ovo pitanjeu pravnoj teoriji nije rješeno. Upravo tu i jeste problem. Kako i zašto je uopćemoguće da se onda ovakva nešto dopušta ako svi mogući aspekti prethodnopravno nisu rješeni. Ne nosi li to niz mogućih problema po same prikriveneistražitelje koji i bez toga reskiraju vlastiti život?! Svima je jasno da se u redoveorganiziranog kriminaliteta ne ulazi na jednostavan, lak i pošten način. Tu„upisninu” obično treba zaraditi na različite načine, koji su vrlo često skopčanisa izvršenjem različitih krivičnih djela. Osim toga, zamislimo hipotetsku situacijuda se od prikrivenog istražitelja, u vrlo delikatnoj situaciji po njega (npr. u pitanjuje vlastiti život), traži da ubije pripadnika neke suparničke bande ili izdajnika uvlastitim redovima (redovima mafije), kao potvrdu da je spreman ili da nije toza što ga sumnjiče. Da li u takvoj situaciji to treba uraditi? To nije pravno rješenoi moglo bi mu se kasnije suditi za ubistvo, što za sobom povlači odlazak u zatvor,gubitak posla itd. Pretpostavka je da će ovdje neki posegnuti za tumačenjem i


255

primjenom krajnje nužde ili nužne odbrane. No da li je i to rješenje? Drugamogućnost je da prikriveni istražitelj otvoreno prizna opasnim kriminalcima daje on policajac. Jasno nam je šta bi mu se dogodilo. Ovakvo razmišljanje semožda čini veoma dalekim od stvarnosti, ali šta ako se desi? Svakako su mogućei druge slične situacije, jer postoje želje određenih pojedinaca da se sa primjenomprikrivenih istražitelja krene što prije. Sreća okolnost, bar sa gledišta normalnogi realnog profesionalca, je to što smo još uvijek dosta daleko od normalnogkorištenja prikrivenog istražitelja i to samo pod uslovom da se bude radilo nakvalitetnom rješenju cjelokupne problematike. Isto tako, postoji niz razmišljanjaljudi iz pravosuđa o upotrebi prikrivenog istražitelja iz kojih se vidi da oni, činise, uopće ne razumiju svu kompleksnost navedenog problema i rado bi da jeprimjenjuju previše brzo i lako. Prije upotrebe prikrivenog istražitelje potrebnoje preduzeti čitav niz radnji i dogovora različitih kategorije eksperata, te rješitisva otvorena pitanja. U protivnom, mora se računati na probleme. Oni koji seupuste u avanturu upotrebe prikrivenog istražitelja u tom smislu moraju preuzetii odgovornost.

Posebna istražna radnja simuliranog otkupa nosi u sebi i još čitav niz drugihproblema i nejasnoća. U tom smislu navodimo i sljedeće. Sve smo češće svjedocinaredbi i prijedloga tužilaštava da se pristupi realizaciji ove posebne istražneradnje. Međutim, tužilaštva obično previđaju jednu vrlo važnu stvar, a to jenovac. Naime, oni obično zahtjevaju da se pristupi realizaciji simuliranog otkupa,a da pitanje novca ne rješe, već to ostave agencija za sprovođenje zakona daobezbjedi. Slične situacije karakterišu i druge slučajeve simuliranog otkupa, ane samo droga. Tu mislim se npr. na eksploziv i sl. Ovdje se postavlja nekolikopitanja. Prvo, može li se uopće odrediti izvršenje ovakve radnje od stranetužilaštva, a da isto ne obezbjedi novac? Logično bi bilo da naredbodavacobezbjedi i novac za ove aktivnosti. S druge strane, mogu li i smiju li agencijeza sprovođenje zakona iz svojih sredstava davati novac za simulirani otkup? Ovose vjerovatno sada pokriva novcem iz specijalnih kasa (organa unutrašnjihposlova), ali to svakako nije najbolje i najpametnije rješenje. S druge strane,zamislimo situaciju simuliranog otkupa (vrijednost droge npr. 200 000 KM) kojije obezbjedila agencija za sprovođenje zakona, a koji u akciji biva otuđen odstrane kriminalaca, tj. kriminalci uspiju pobjeći s novcem. Ko će snositiodgovornost za nestali novac bez obzira na eventualno postojanje nekogpravilnika? Smatramo da se navedena problematika što hitnije mora analiziratii za buduće aktivnosti obezbjediti fond za ovakve ili slične operacije. Jedna odmogućnosti je i stvaranje fonda na državnom nivou u koji bi se stavljao novackriminalaca bez pokrića i otkriven u različitim policijskim aktivnostima i sl.


256

Kako uopće organizirati simulirani otkup droge, a bez obezbjeđenja sredstava?Svakako da se sredstva moraju osigurati, jer bez njih nema ni navedeneaktivnosti. Tako se krug zatvara sve dok se ne rješi uspostava sistema i načinaobezbjeđenja novca za ovakve i slične operacije. Pojavile su se neke naznakeda bi se ovaj problem mogao rješiti kroz posebne fondove u SIPA.

Zaključak

Analizirajući sadašnji sistem organiziranja policijskih agencija i na nivoukantona i u Bosni i Hercegovini, apsolutno sam siguran da on znatno utiče na(ne)efikasnost u borbi sa snagama organiziranog kriminaliteta. Izdvajajućisuvišnu iscjepkanost različitog nivoa organiziranosti agencija (posebno uFederaciji BiH), relativno lošu međusobnu saradnju, nejedinstven budžet,različite visine plata, različite beneficije, različitu visinu toplog obroka, različitusocijalnu politiku, različitosti između Republike Srpske i Federacije BiH,nepostojanje instruktivne i nadzorne djelatnosti na nivou Federacije BiH odstrane FMUP, kadrovsku zbrku koja povremeno liči na rapsodiju u plavom, ukojoj je mnogo važnije koje si nacionalne opredjeljenosti i da li si dovoljno blizaknekim uticajnim sferama moći ili da li potičeš iz uticajne porodice, nego jesi lidobar stručnjak i pravi profesionalac. Sumirajući svu raznolikost uticaja i sistemaprilikom prijema i postavljanja određenih ljudi na odgovarajuća mjesta,nedvojbeno se nameće zaključak da sve to direktno utiče na (ne)mogućnostuspješne borbe sa organiziranim kriminalitetom.

Ako se tome dodaju samo neki od segmenata iz Zakona o krivičnompostupku (o nekim je bilo rječi u radu, poput neadekvatnog obezbjeđivanjanovčanih fondova za fingirane otkupe droge ili za druge operacije prikrivenihistražitelja, vezane ruku prikrivenim sitražiteljima da u svojim aktivnostima nemogu poticati kriminalce na izvršenje krivičnog djela ili njihovo ograničavanjeu postupanjima u odnosu na krivična djela tokom svojih aktivnosti i sl.), jasnoje da su to samo dodatni parametri koji navedenu (ne)mogućnost čine joškompleksnijom.

Svakako da postoji još čitav niz elemenata koji dodatno utiču na uspješnostborbe sa organiziranim kriminalom. Međutim, koncepcija rada i ograničenja nedozvoljavaju da se o svima njima govori. Ipak, na njih nikako ne smijemozaboraviti. Kao primjer može se izdvojiti segment zaštite svjedoka, jer ko ćepristati da bude zaštićeni svjedok, kada je u prvom takvom slučaju u BiH identitetzaštićenog svjedoka „provaljen” za manje od 24 sata? Na samom kraju,


257

nemoguće je ne oteti se utisku da, cijeneći aktuelnu situaciju, snage organiziranogkriminaliteta mogu relativno „mirno spavati”.

Literatura

1. „Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji Federalne uprave policije”, 2006.2. „Zakon o Državnoj agenciji za istrage i zaštitu Bosne i Hercegovine (SIPA)”,

Službeni glasnik BiH, br. 27/2004, 63/2004, 35/2005.3. „Zakon o Graničnoj policiji (ranije Državnoj graničnoj službi) Bosne i

Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 111/2004 i 25/2007.4. „Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br.

3/2003, 32/2003, 36/2003, 26/2004, 63/2004, 13/2005, 48/2005, 46/2006, 76/2006,29/2007, 32/2007, 53/2007, 76/2007, 15/2008, 58/2008.

5. „Zakon o krivičnom postupku Federacije Bosne i Hercegovine”, Službeni novineFBiH, 35/2003, 37/2003, 56/2003, 78/2004, 28/2005, 55/2006, 64/2007.

6. „Zakon o krivičnom postupku Republike Srpske”, Službeni glasnik RS, br. 50/2003,111/2004, 115/2004.

7. „Zakon o ministarstvima i drugim državnim organima Bosne i Hercegovine”,Službeni glasnik BiH, br. 5/2003.

8. „Zakon o policijskim službenicima FbiH”, Službene novine FBiH, br. 27/2005 i17/2008.

9. „Zakon o unutrašnjim poslovima Federacije Bosne i Hercegovine”, Službene novineFBiH, br. 42/2002, 46/2002 i 19/2003.

10. „Zakon o unutrašnjim poslovima Kantonalnog ministarstva unutrašnjih poslovaSarajevo”, Službene novine Kantona Sarajevo, br. 22/2000, 18/2002, 22/2002 i28/2002.

11. „Zakon o unutrašnjim poslovima Republike Srpske”, Službeni glasnik RS, br.48/2003.

THe IMPACT OF HUMAN ReSOURCeS POLICy, LeGAL AND OTHeR PARAMeTReS ON THe (IM)POSSIBILITy TO FIGHT

ORGANISeD CRIMe IN BOSNIA AND HeRZeGOVINA

The way in which the state of Bosnia and Herzegovina is organised imminentlyreflects on the organization of its law enforcement agencies. To that effect, there aretwo different and totally incompatible organizational systems of the interiorministries in the respective entities of Bosnia and Herzegovina. In the Republic ofSrpska, the Ministry of the Interior has a vertical subordination system and a single


258

budget, whereas in the Federation of Bosnia and Herzegovina, in addition to the(Federal) Ministry of the Interior, there are another ten cantonal Ministries of theInterior, which are fully autonomous organizational units, having their ownrespective laws on interior affairs and their own budgets. There is no verticalsubordination between entity and cantonal Ministries of the Interior. Futhermore,there is an independent police department of the Brčko District. Two state agencies(Border Police and State Investigations and Protection Agency) have separate,although limited jurisdictions, while the umbrella organization, the Ministry ofSecurity of Bosnia and Herzegovina, serves as a kind of intermmediary withoutvertical subordination. The above concept allows for non-cooperation rather thanfor cooperation in the fields of data exchange, planning of operations, autonomousaction with no control, overlapping jurisdictions, unsound competition, arbitrarydecisions to refrain from action if such an option is deemed more favourable,arbitrary selection of cases, while the lack of common budget causes major staffdissatisfaction caused by big differences in salaries, as some of the staff are paidseveral times more than others. In some parts of Bosnia and Herzegovina, policeofficers were put in the same salary category as staff members with lowest qualifications (like cleaning ladies, for example). All of this has pushed some police officersinto accepting bribe instead of pushing them towards successful fighting againstorganised crime. The design of the police ranking system in Bosnia and Herzegovinahas triggered total dissatisfaction of members of the police service and the currentmethod of filling in job vacancies exacerbated the situation even further. As far asthe employment policy is concerned, professional skills seem to be among the leastimportant recruitment criteria (unlike criteria of being, for example, sympathizersof certain political parties, members of favoured families, candidates nominated byprominent “businessmen” having close ties with powerful politicians, variouscombinations of interest, national affiliation, etc.), which, in numerous cases, resultedin assignment of poorly qualified staff to crucial offices, thus diminishing successof fight against organised crime. Independent committees in charge of selection oftop ranking police officials, which are supposed to be depoliticized and independentbodies, have turned into something totally opposite, leaving their door wide open topolitical influence on some law enforcement agencies and their operations. The factthat some authorized officials, who had enjoyed the status of authorized personnelfor many years of their careers, have now lost their status, despite the fact that theirinternational colleagues enjoy similar status in almost any country (because theseare professionals who have been working on investigations on a daily basis), furtheraggravated this difficult situation and created a possibility for any investigation ortrial outcome to be overturned due to the involvement of such unathorized personnel!The current legislation (The Law on Criminal Procedure of Bosnia and Herzegovina)has introduced many good solutions, but also some problematic ones. For example,this law allowed simulated purchases of drugs, without having resolved the issue ofestablishing a proper fund to be used to finance simulated purchases. Furthermore,


259

according to the law, undercover agents are no longer allowed to simulate actionsthat would prompt criminals to commit a criminal offence (e.g. How can anundercover agent buy drugs without asking the drug dealer to sell him drugs?). Onthe other hand, the law was clear in terms of (im)possibility of committing a criminaloffence through such simulated activities. But what happens if the life of anundercover agent depends on the need to commit a criminal offence?! Will the lawbe there to save him then?! Certainly not. If insufficient knowledge of prosecutorsand lack of adequate cooperation between the prosecutor’s office and the police isadded to the score, it becomes evident that Bosnia and Herzegovina will not be ableto succeed in fighting organised crime for a very long time, because the above factorshave been making this fight much more difficult.


260

261

ULOGA POLICIJE I TUŽILAŠTVA U BORBI PROTIV ORGANIZOVANOG KRIMINALA

U REPUBLICI MAKEDONIJI

Marina Mališ Sazdovska i Iskra Akimovska Maletić*

APSTRAKT

Autorke u radu razrađuju aktuelno stanje u makedonskoj policiji i tužilaštvuu kontekstu primene mera za borbu protiv organizovanog kriminala i predlažupotrebne izmene za efikasno sprečavanje ovog izuzetno ozbiljnog kriminalau regionu i šire. Danas postoje organizovane kriminalne grupe koje se bavesavremenim i sofisticiranim tipom kriminala, kao što je na primer ilegalnatrgovina otpadnim materijama, kompjuterski kriminal, ilegalna seča šuma,pranje novca, finansijski kriminal i dr. U Republici Makedoniji postoji sektoru organizacionoj strukturi Ministarstva unutrašnjih poslova koji se posebnobavi borbom protiv organizovanih kriminalnih grupa, a sa najnovijimizmenama u makedonskoj regulativi postoji i posebno Tužilaštvo za borbuprotiv organizovanog kriminala. Navedeni državni organi u svakodnevnomradu preduzimaju mere i aktivnosti za suzbijanje organizovanog kriminala,ali postoje i neke nepravilnosti koje bi trebalo da budu prevaziđene. Ključne reči: organizovani kriminal, policija, tužilaštvo, politika borbe protivorganizovanog kriminala, Makedonija.

Za sprečavanje organizovanog kriminala potrebna je široka društvenaaktivnost svih društvenih subjekata, prvenstveno policije i ostalih segmenatabezbednosnih organa i službi, pravosudnog sistema, uključujući javno tužilaštvoi sudove, te ostalih nadležnih državnih organa.1 Polazeći od posebnosti

* Autorke su docentkinje na Fakultetu za bezbednost u Skoplju.1 Iako postoje brojne definicije pojma organizovanog kriminala, autorke teksta prihvataju kao

najadekvatniju definiciju Miodraga Labovića, koji generički pojam organizovanog kriminalaodređuje kao ,,organizovanu kriminalnu aktivnost grupe sastavljene od tri ili više lica, kojadeluje duži vremenski period radi izvršavanja ozbiljnih krivičnih dela, sa različitim stepenomorganizacione strukture. Nju karakterišu: mešanje legalnog i ilegalnog biznisa ili drugih legalnihtransakcija, uticaj na državnu administraciju, policiju, pravosuđe i politiku, koji u određenim


262

organizovanog kriminala u svim njegovim elementima, pojedini autori seopredeljuju za preventivno delovanje u tri faze: 1) delovanje nadležnih državnihorgana u okviru njihovih nadležnosti, sa ciljem odstranjivanja uslova pogodnihza pojavu i razvoj organizovanog kriminala; 2) delovanje organa unutrašnjihposlova u smeru kriminalističke obrade, otkrivanja i dokazivanja organizovanogkriminala; i 3) krivični progon u koji se uključuju javna tužilaštva i sudovi:efikasan postupak i oštra kaznena politika.2

U okviru normativnih i institucionalnih promena koje je tokom poslednjihnekoliko godina sprovela Makedonija pojačana je uloga Javnog tužilaštvaRepublike Makedonije, osnivanjem posebnog Tužilaštva za borbu protivorganizovanog kriminala. Policija u Republici Makedoniji, od konstituisanjanezavisne države pa do danas, doživljava određene promene kako naorganizacionom, tako i na operativnom planu. Još uvek su u toku reforme kojetreba da približe makedonsku policiju evropskim policijama i njihovimstandardima. Ono što je posebno važno je to da treba imati u vidu nacionalnespecifičnosti i mentalitet društva, tipove kriminalne aktivnosti, tradicijepolicijskog rada u društvu i dr. Nije moguće ad hoc implementirati policijskesisteme iz drugih zemalja sa njihovim specifičnostima ako se prethodno neadaptiraju društvenom uređenju i karakteristikama jedne nacionalne države.

Tipičan primer neusaglašenosti makedonskog sistema i predloga koji dolazeod razvijenih zemalja je sistem rada policije u zajednici (community policing).Ovaj sistem nije ništa drugo do sistem pozorničke službe koja je postojala u vremeSFRJ, pri čemu se mora naglasiti da je ona izuzetno dobro i efikasno funkcionisalana planu sakupljanja informacija sa terena, izgradnje saradničke mreže, otkrivanjaizvršenih krivičnih dela i ostalih kažnjivih dela, uspostavljanja saradnje sačlanovima lokalne zajednice i sl. Ono što se sada primenjuje u sistemu communitypolicing je isti sistem rada policije, samo sa drugačijim nazivom. Zbog toga je,

situacijama mogu da se nađu u celini pod kontrolom organizovanog kriminala, što impliciradirektnu involviranost državno-političkih struktura, sve do potpunog kontrolisanja ili uticajana određene medije i nevladine organizacije, pri čemu se nasilne metode koriste ukoliko perfidnimetodi pritiska i korupcije ne daju očekivani ishod. Cilj organizovanog kriminala je sticanjefinansijske i/ili druge imovinske koristi i/ili sticanje i održavanje političke i/ili društvene moći”.Navedeno prema: Миодраг Лабовиќ и Марјан Николоски, Организиран криминал икорупција, Скопје, 2010, str. 59.

2 Mićo Bošković, Organizovan kriminalitet, Policijska akademija, Beograd, 1995, str. 18; ЉупчоАрнаудовски, Репресијата во функција на превенција на организираниот транснационаленкриминалитет, Универзитет Св. Кирил и Методиј, Центар за образование на кадри одобласта на безбедноста, Факултет за безбедност, Скопје, 2002, str. 80.

kada je o reformi policije reč, neophodno imati u vidu šta je stvarno novina kojumožemo ,,uvesti” iz drugih država, a šta je ono što moramo poštovati kao dobrupraksu iz ranijeg sistema i dalje je razvijati u budućnosti.

Reforma policije je neminovna zbog novih, savremenih i složenih vidovakriminala koji su se pojavili u poslednje vreme u našem okruženju, posebno pritom imajući u vidu organizovani kriminal. Organizaciona struktura policije idrugih bezbednosnih organa treba da sledi savremene trendove kako bi bilasposobna da efikasno odgovori na izazove sofisticiranih tipova kriminala. URepublici Makedoniji postoji posebno Odeljenje za organizovani kriminal usegmentu Centralnih policijskih službi čiji je cilj borba protiv organizovanogkriminala.

Organizovani�kriminal�u�Republici�Makedoniji

U 2009. godini u Republici Makedoniji evidentirano je ukupno 208 krivičnihdela sa 404 izvršilaca. Ovo je za 18,6 odsto više u odnosu na prethodnu godinu,kada je bilo izvršeno 177 krivičnih dela sa 289 počinilaca. Prema izvorimaMinistarstva unutrašnjih poslova Makedonije, navedeni podaci su rezultat efikasnopreduzetih mera za otkrivanje krivičnih dela korupcije, koja čine 67,8 odstoukupnog broja izvršenih krivičnih dela na godišnjem nivou.3 Analiza ostalihkrivičnih dela po strukturi pokazuje da su posle korupcije najzastupljenija sledećakrivična dela: falsifikovanje novčanica, dela povezana sa krijumčarenjemmigranata i organizovanjem grupa za izvršenje ovih dela, pranje novca i drugihprihoda od krivičnih dela i trgovina ljudima. Policija je registrovala i krivična delaneovlašćene proizvodnje i puštanja u promet narkotika, psihotropnih supstanci iprekursora, iznude izvršene na posebno nasilan način i od grupe učinioca,krijumčarenje, izradu i nabavku oružja i sredstava za izvršenje krivičnih dela.

Zločinačko udruživanje predstavlja značajan modus operandi vršenjakrivičnih dela iz oblasti organizovanog kriminala.4 U Makedoniji je policijaotkrila u tri slučaja organizovanog kriminala da su počinioci formirali grupu ili

Uloga policije i tužilaštva u borbi protiv organizovanog kriminala u Makedoniji

263

3 Podaci navedeni prema izveštaju o stanju u oblasti organizovanog kriminala i aktivnostimaMUP-a u prvih devet meseci 2009. godine: „Состојбите во областа на организираниоткриминал и активности на МВР во првите девет месеци од 2009”, 2. 11. 2009,Министерство за внатрешни рабоати, Република Македонија, www.mvr.gov.mk/ShowAnnouncements.aspx?ItemID=7955&mid=1094&tabId=201&tabindex=0.

4 Videti više u: Марина Малиш Саздовска, Еколошка криминалистика, Солариспринт,Скопје, 2009, str. 247.

bandu zbog vršenja teških krivičnih dela. Reč je o 72 učinioca, koji su prijavljeniza šest krivičnih dela zločinačkog udruživanja. Pored ovih dela, mogu da seizdvoje i otkrivena 64 slučaja u okviru kojih su realizovana inkriminisana delakoja mogu da se podvedu pod organizovani kriminal, odnosno otkrivena jekoruptivna zloupotreba službenog položaja, a izvršioci su službena lica i nosiocidržavnih funkcija. Sa zloupotrebom službenog položaja učinili su više tipovakrivičnih dela iz oblasti ekonomskog kriminala i oštetili budžet RepublikeMakedonije i akcionarskih društava.

Iako Ministarstvo unutrašnjih poslova preduzima adekvatne mere sasprečavanje i otkrivanje organizovanog kriminala u Republici Makedoniji, ipakevidentni su pojedini propusti. Tako se, na primer, na osnovu analize preduzetihmera i konačnog ishoda slučajeva organizovanog kriminala na sudu možezaključiti da u izvesnom broju predmeta nisu preduzete mere prema postojećimzakonskim rešenjima. U slučajevima kada su otkriveni počinioci delazloupotrebe službenog položaja i primanja mita dešavalo se da advokati pobijuoptužbu zbog neadekvatne primene specijalnih istražnih mera, odnosno propustakoji su radnici MUP-a učinili kada su sprovodili mere tajnog fotografskog i videosnimanja na način koji nije u skladu sa zakonskim odredbama. Zbog toga jepreko potrebno sprovođenje obuke za primenu adekvatnih mera za suzbijanjeorganizovanog kriminala.

Metodika�otkrivanja�organizovanog�kriminala�

Represivne mere koje preduzimaju nadležni državni organi radi suzbijanjaorganizovanog kriminala sastoje se u primeni kriminalističkih metoda uotkrivanju, dokazivanju i razjašnjavanju krivičnih dela. Savremene formekriminala, u koje spada i organizovani kriminal, imaju karakteristikeorganizovanosti, internacionalnosti, visoke profitabilnosti i time uslovljavajuprimenu novih mera za njihovo suzbijanje. Onoliko koliko kriminalci unapređujusvoje nezakonito delovanje, toliko više policija i ostali subjekti za borbu protivkriminala treba da idu u korak sa kriminalcima. Zato je potrebno blagovremenoprimeniti sofisticirane, konspirativne i efikasne mere. U spektru tajnih metoda isredstava nalaze se i specijalne istražne mere, koje su deo rada policijskih,obaveštajnih i drugih službi koje se bave suzbijanjem organizovanog kriminala.Makedonsko pravosuđe je izmenama od 2003. godine uvelo primenu ovih meraZakonom o krivičnom postupku. One se preduzimaju samo u slučajevima kadaje krivično delo počinila organizovana grupa i ukoliko se na drugi način ne moguprikupiti informacije ili je njihovo sakupljanje povezano sa velikim teškoćama.


264

Druga novina koja proizlazi iz normativne regulacije ovih mera je njihovadokazna važnost, a svedoci koji se javljaju tokom suđenja su zaštićeni svedoci.Takođe, Zakon o krivičnom postupku predviđa da se podaci do kojih se dolazioznače kao službena tajna. Makedonsko pravosuđe predviđa sledeće specijalneistražne mere:

• praćenje komunikacija i ulaz u dom i druge prostorije ili u prevozna sredstvaradi stvaranja uslova za praćenje komunikacija, pod uslovima i po proceduriutvrđenim zakonom;

• uvid u kompjuterski sistem i pretraživanje podataka, oduzimanjekompjuterskog sistema ili njegovog dela ili baze za skladištenjekompjuterskih podataka;

• tajno opserviranje, praćenje i vizuelno-tonsko snimanje lica i stvaritehničkim sredstvima;

• prividni (simulirani) otkup stvari, prividno (simulirano) davanje mita iprividno (simulirano) primanje mita;

• kontrolisana isporuka i prevoz lica i stvari;• korišćenje lica sa prikrivenim identitetom za praćenje i sakupljanje

informacija ili podataka;• otvaranje prividnog (simuliranog) bankarskog računa na koji odlaze sredstva

proistekla iz krivičnog dela;• registrovanje prividnih (simuliranih) pravnih lica ili korišćenje postojećih

pravnih lica za sakupljanje podataka.Primenom navedenih mera stvara se posebna metodika koja proizlazi iz

specifičnosti organizovanog kriminala. Naime, za razliku od taktike i tehnike zaotkrivanje, dokazivanje i razjašnjavanje krivičnih dela uopšte, metodikaorganizovanog kriminala ima svoje osobenosti.

Strateški�plan�Ministarstva�unutrašnjih�poslova�za�period�od�2009.�do�2011.�godine

Kao jedna od vrednosti koje je Ministarstvo unutrašnjih poslova zacrtalo kaosvoju smernicu za 2010. i 2011. godinu, predviđena je i borba protivorganizovanog kriminala. Strateškim planom Ministarstvo je utvrdilo svojeciljeve i prioritete u pogledu sprečavanja i otkrivanja organizovanog kriminalai korupcije:


265


266

• jačanje borbe protiv svih pojavnih oblika organizovanog kriminala, aposebno sprečavanje i otkrivanje nedozvoljene trgovine drogama, oružjemi ljudima;

• unapređenje međunarodne policijske saradnje u borbi protiv organizovanogkriminala;

• unapređenje međuinstitucionalne saradnje svih subjekata uključenih u borbuprotiv kriminala;

• jačanje ljudskih, materijalno-tehničkih i finansijskih kapaciteta Odeljenja zaorganizovani kriminal.5

Rezultati koji se očekuju od primene plana za borbu protiv organizovanogkriminala su povećanje uspešnosti u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblastiorganizovanog kriminala i korupcije, poboljšanje međuresorske saradnje u borbiprotiv organizovanog kriminala i smanjenje uloge Republike Makedonije kaotranzitne zone kriminala.

Deo plana se bavi daljim unapređenjem rada Odeljenja za organizovanikriminal, za čije je funkcionisanje potreban visok stepen specijalizacije kako bise postiglo efikasno i ekonomično obavljanje specifičnih i složenih zadataka:formiranja nacionalne obaveštajne baze podataka; usvajanja Pravilnika završenje poslova Odeljenja za organizovani kriminal; izrade baze podatakakriminalističkih istraga za organizovani kriminal, izrade baze podataka Sektoraza kriminalističko-obaveštajne radnje, razvoja organizacionih jedinica nadležnihza sprovođenje kriminalističko-obaveštajnog procesa i sprovođenje nacionalnihplanova za borbu protiv trgovine ljudima, za ekonomski kriminal, korupciju,pranje novca i druge teže oblike organizovanog kriminala.

Radi ostvarivanja zacrtanih planova ovog i drugih ministarstva koja se bavesuzbijanjem organizovanog kriminala treba obaviti obuku operativnih radnika zaspecifične poslove u primeni operativno-taktičkih i istražnih mera i njihovotehničko opremanje. Takođe, potrebno je unaprediti i međuresorsku saradnju irazmenu podataka o krivičnim delima iz oblasti organizovanog kriminala.Poseban akcenat se stavlja na rad u prikupljanju obaveštajnih podataka zaotkrivanje organizovanih kriminalnih grupa. Ovo je veliki pomak u radu MUP-ajer se primenjuje i obaveštajni rad izvan delokruga rada obaveštajnih službi,odnosno kriminalistička policija ima ovlašćenja da se bavi obaveštajnimposlovima, pa je formiran poseban deo u MUP-u koji se bavi kriminalističko-

5 „Стратешки план за периодот 2009–2010. година”, Септември 2008, Министерство завнатрешни работи Република Македонија, www.mvr.gov.mk/Uploads/Strateski%20plan%202009-2011,%20fevruari%202009.pdf.

obaveštajnim radom.6 Formiranjem ove organizacione jedinice i stvaranjem bazeobaveštajnih podataka, stiču se uslovi za efikasniju borbu protiv organizovanogkriminala, ali je, naravno, potrebna i saradnja sa ostalim organima, službama iinstitucijama koje su nadležne za borbu protiv organizovanog kriminala.

Javno�tužilaštvo�u�borbi�protiv�organizovanog�kriminala

U okviru normativnih i institucionalnih promena koje je poslednjih nekolikogodina sprovela Makedonija pojačana je uloga Javnog tužilaštva. Zakonom ojavnom tužilaštvu od 2007. godine uređeni su nadležnost, osnivanje ifunkcionisanje Javnog tužilaštva, osnovi postupka za imenovanje i razrešenjejavnog tužioca Republike Makedonije, osnove za izbor i razrešenje javnihtužilaca, osnove za prestanak funkcije javnog tužioca i druga pitanja. Javnotužilaštvo je jedinstveni i samostalni državni organ koji goni izvršioce krivičnihi drugih kažnjivih dela utvrđenih zakonom.7 Javno tužilaštvo je organizovanona principima hijerarhije i subordinacije. Međutim, poštovanje ovih principa nesme ugroziti samostalnost i odgovornost svakog javnog tužioca prilikomobavljanja funkcije.

Makedonsko javno tužilaštvo se sastoji od: Javnog tužilaštva RepublikeMakedonije, Višeg javnog tužilaštva, Osnovnog javnog tužilaštva za gonjenjeorganizovanog kriminala i korupcije i Osnovng javnog tužilaštva. Javnotužilaštvo Republike Makedonije sa sedištem u Skoplju nadležno je za celuteritoriju države, Više javno tužilaštvo se osniva za područje nadležnostiapelacionog suda, a Osnovno javno tužilaštvo za gonjenje organizovanogkriminala i korupcije osniva se za celu teritoriju Republike Makedonije i imasedište u Skoplju. Osnovni javni tužilac za gonenje organizovanog kriminala ikorupcije predstavlja svoje tužilaštvo, rukovodi njim, poštuje prava i obavezepropisane zakonom i donosi godišnji plan poslovanja na početku svakekalendarske godine.

Osnovni javni tužilac za gonenje organizovanog kriminala i korupcijeodgovara Javnom tužiocu Republike Makedonije i Savetu javnih tužilacaRepublike Makedonije, a javni tužioci u Osnovnom javnom tužilaštvu za


267

6 Марина Малиш Саздовска, Приручник за обавештајни циклус, Јофи-скен, Скопје, 2005,str. 14.

7 „Закон за јавно обвинителство”, Службен весник на Република Македонија, бр. 150/2007,111/2008.

gonjenje organizovanog kriminala i korupcije za svoj posao odgovarajuOsnovnom javnom tužiocu za gonenje organiziranog kriminala i korupcije iSavetu javnih tužilaca Republike Makedonije. Osnovno javno tužilaštvo zagonjenje organizovanog kriminala i korupcije postupa pred osnovnim sudom saspecijalizovanim sudskim odeljenjem za dela iz oblasti organizovanog kriminala.

Nadzor nad postupanjem u konkretnim predmetima vrši Javno tužilaštvoRepublike Makedonije, radi utvrđivanja eventualnog odsustva profesionalnostii stručnosti, nepoznavanja i pogrešne primene zakona, ratifikovanihmeđunarodnih ugovora i drugih propisa, pogrešne primene zakona, grubepovrede Kodeksa javnih tužioca, nezakonitog, neblagovremenog i nemarnogvršenja funkcije javnog tužilaštva, pristrasnog postupanja sa predmetima, težepovrede prava stranaka i drugih učesnika u postupku i povrede načelanediskriminacije po bilo kom osnovu.

Javnog tužiloca Republike Makedonije na predlog Vlade imenuje ParlamentRepublike Makedonije na period od šest godina sa pravom na ponovnoimenovanje. Savet javnih tužilaca Republike Makedonije daje na predlog Vlademišljenje o imenovanju i razrešenju javnog tužioca Republike Makedonije.Osnovnog javnog tužioca, pored višeg javnog tužioca i osnovnog javnog tužioca,bira Savet javnih tužilaca Republike Makedonije na vreme od četiri godine,među javnim tužiocima koji imaju pravo na još jedan izbor. Takođe, javnetužioce u Osnovnom javnom tužilaštvu za gonjenje organizovanog kriminala ikorupcije bira Savet javnih tužilaca Republike Makedonije među onim javnimtužiocima koji imaju pravo na ponovni izbor. Osnovni javni tužilac i javni tužiociu Javnom tužilaštvu za gonjenje organizovanog kriminala i korupcije koji nisuponovo izabrani nastavljaju da obavljaju funkciju javnog tužioca u tužilaštvimaiz kojih su bili prvobitno izabrani.

Nadležnost osnovnog javnog tužioca za gonjenje organizovanog kriminalai korupcije odnosi se na postupanje:

• za krivična dela izvršena od strane organizovane grupe tri ili više lica, kojapostoji određeni vremenski period i deluje sa ciljem da izvrši jedno ili višekrivičnih dela za koja je predviđena kazna zatvora od najmanje četiri godine,sa namerom direktnog ili indirektnog sticanja finansijske ili druge koristi;

• za krivična dela koja izvrši organizovana grupa ili zločinačka organizacijana području Republike Makedonije ili drugih država ili kada je krivično delopripremljeno ili planirano u Republici Makedoniji ili u drugoj zemlji;

• za krivična dela zloupotrebe službenog položaja i ovlašćenja iz člana 353,stav 5 Krivičnog zakona, primanje mita od značajne vrednosti iz člana 357


268


269

i protivzakonitog posredovanja iz člana 359 Krivičnog zakona, izvršena odstrane izabranog ili imenovanog funkcionera, službenog lica ili odgovornoglica u pravnom licu;

• za krivična dela neovlašćene proizvodnje i puštanja u propmet narkotika,psihotropnih supstanci i prekursora iz člana 215, stav 2 Krivičnog zakona,pranje novca i drugih prihoda proisteklih iz izvršenja kažnjivog dela od većevrednosti iz člana 273 Krivičnog zakona, terorističkog ugrožavanja ustavnogporetka i bezbednosti iz člana 313, davanja mita od značajne vrednosti izčlana 358, nezakonitog uticaja na svedoke iz člana 368a, stav 3, zločinačkogudruživanje iz člana 394, terorističke organizacije iz člana 394a, terorizma izčlana 394b, za krivična dela krijumčarenja migranata iz člana 418b, trgovinemaloletnim licima iz člana 418b i za druga krivična dela protiv čovečnosti imeđunarodnog prava iz Krivičnog zakonika, nezavisno od broja počinilaca.Javni tužilac može da naredi da mu se na određeni period na raspolaganje stave

ovlašćena službena lica Ministarstva unutrašnjih poslova i drugih državnih organa,kako u predistražnom tako i u krivičnom postupku, koji se vodi na njegov zahtevradi ostvarivanja funkcije gonjenja krivičnih dela za koja je predviđena minimalnakazna zatvora od četiri godine ili kada to nalažu posebne okolnosti. Osnovna javnatužilaštva, Osnovno javno tužilaštvo za gonjenje organizovanog kriminala ikorupcije i Viša javna tužilaštva izveštavaju Javno tužilaštvo RepublikeMakedonije za pitanja koja se odnose na ustavnost i zakonitost u njihovom poslu.

Javno tužilaštvo Republike Makedonije u okviru međunarodnih ugovoraostvaruje neposrednu saradnju sa javnim tužilaštvima u drugim državama,posebno na planu sprečavanja i gonjenja organizovanog kriminala i ostalih težihoblika kriminala putem neposredne razmene podataka, neposredne saradnje,edukacije, specijalizacije zaposlenih i dr.8

Od posebnog značaja je odredba Zakona o krivičnom postupku prema kojojjavni tužilac nije dužan da preduzme krivično gonenje, odnosno može da odgonjenja oslobodi lice koje je osumnjičeno da je član organizovane grupe, bandeili drugog zločinačkog udruženja kada ono dobrovoljno sarađuje pre ili nakonotkrivanja ili u toku krivičnog postupka.9

8 U cilju uspostavljanja regionalne saradnje u borbi protiv organizovanog kriminala satužilaštvima država Zapadnog Balkana zaključen je Memorandum o saradnji između Javnogtužilaštva Republike Makedonije i Nacionalnog biroa za borbu protiv mafije Republike Italije.

9 „Закон за кривична постапка”, Службен весник на Република Македонија, бр. 115/1997,83/2008; Казненоправен одговор на организираниот криминал, Коалиција сите заправично судење, Скопје, 2007, str. 23.


270

Zaključak

Ukoliko pođemo od međunarodnih dokumenata koji se odnose naorganizovani kriminal, uzimajući u obzir pristup o ovoj pojavi, način njenogodređivanja i njen sadržaj, možemo reći da još uvek postoje nejasnoće inedorečenosti u odnosu na utvrđivanje jedinstvene definicije. Pristupi zadefinisanje ovog vida kriminala kreću se od shvatanja organizovanog kriminalakao pojave koja je povezana sa svakim težim krivičnim delom, pa sve doshvatanja o njegovoj tesnoj vezi sa korupcijom i strukturama vlasti. Trend irazvoj shvatanja i ideja o organizovanom kriminalu može se pratiti samo akose u kontinuitetu prate međunarodni dokumenti, koji su važni zbog obavezakoje postavljaju državama potpisnicama — pre svega u potrebi zausaglašavanjem domaćeg krivičnog zakonodavstva sa normama sadržanim umeđunarodnim dokumentima. Usaglašavanje se odnosi na oblikovanjeinkriminacija, odgovornosti, sistema kazni i zaštitnih mera, načina vođenjakrivičnog postupka, dokazivanja i koordiniranog delovanja kroz razne oblikesaradnje između država potpisnica ovih dokumenata. Takođe, iz međunarodnihdokumenata proizlaze obaveze za pojedine organe krivičnog gonjenja i zadržavu u celini.10 Kada je reč o međunarodnim dokumentima koji doprinoseprevenciji, otkrivanju i sankcionisanju organizovanog kriminala posebno trebaistaći Konvenciju UN za borbu protiv transnacionalnog organizovanogkriminala, koja na sistemski način uređuje okvir za efikasnu borbu protiv ovogoblika kriminala.

Usaglašavanje sa savremenim standardima i međunarodnom regulativom uoblasti organizovanog kriminala je stalni zadatak za Republiku Makedoniju, kojase još uvek bavi unapređenjem domaćeg prava i harmonizacijom zakonodavstvasa pravnim nasleđem evropske unije. Uporedo sa ulogom Ministarstvaunutrašnjih poslova u predistražnom postupku i u istrazi i proširenjem ovlašćenjau Carinskoj upravi i Finansijskoj policiji za taksativno nabrojana krivična dela,čini se da se paralelnom nadležnošću više institucija stvara konkurencija iizbegava monopol samo jedne nadležne institucije, odnosno pristupa seproblemu sa više različitih aspekata. Sa druge strane, ovakvo stanje dovodi dotoga da se u slučaju neefikasnog realizovanja zadataka odgovornost prebacuje

10 Videti više u: Трпе Стојановски, Значењето на Конвенциите и другите меѓународнидокументи во превенцијата на организираниот криминал, со осврт на Конвенцијатана ООН против транснационалниот организиран криминал и соодветните протоколи,во Универзитет Св. Кирил и Матодиј, Центар за образование на кадри од областа набезбедноста, Факултет за безбедност, Скопје, 2002, str. 37.

sa jedne na drugu instituciju.11 Polazeći od toga da organizovani kriminal postajesve opasniji za izolovanu borbu koju sprovode nacionalne vlade, državeujedinjuju svoje snage u formiranju moćnog pravnog instrumenta, čija se osnovatemelji na međunarodnoj saradnji koja je pozitivni znak za institucije kojesprovode zakon.

U cilju prevazilaženja opisane situacije potrebno je da Ministarstvounutrašnjih poslova koordinira razmenu informacija sa drugim institucijama,odnosno potrebno je korišćenje nacionalne kriminalističko-obaveštajne bazepodataka.12 Na taj način će se omogućiti praćenje kretanja i ponašanje lica kojasu uključena u organizovani kriminal i stvoriti mogućnost za efikasniju borbuprotiv delovanja grupa organizovanog kriminala. Ministarstvo unutrašnjihposlova predviđa osnivanje baze podataka o kriminalističkim istragama u oblastiozbiljnog i organizovanog kriminala, izradu baze podataka u Sektoru zakriminalističko-obaveštajni rad i stručno osposobljavanje i opremanje jedinicazaduženih za borbu protiv organizovanog kriminala.

Kako bi se postigla efikasnija borba protiv ovog oblika kriminala u RepubliciMakedoniji pripremljen je Akcioni plan za uspostavljanje Nacionalnog centraza koordinaciju aktivnosti na planu borbe protiv korupcije i organizovanogkriminala. Cilj formiranja Nacionalnog centra je integrisanje operacija protivkriminalnih grupa involviranih u razne oblike organizovanog kriminala,objedinjavanje podataka na nacionalnom nivou, a u vezi s tim i pravovremenodetektovanje potencijalnih znakova i koordinacija svih nadležnih državnihsubjekata. Navedenim i drugim merama u Republici Makedoniji će seintenzivirati borba protiv organizovanih kriminalnih grupa u vezi krivičnih delanedozvoljene trgovine ljudima, drogom, oružjem i ostalih oblika organizovanogkriminala, kao i u vezi sa korupcijom i pranjem novca.

Polazeći od toga da organizovani kriminal postaje sve opasniji i globalnijiza izolovanu borbu koju sprovode nacionalne vlade ponaosob, države ujedinjujusvoje snage za formiranje moćnog pravnog instrumenta, čija se osnova temeljina međunarodnoj saradnji koja bi mogla da bude pozitivni znak za institucijeizvršne vlasti. U tom cilju neophodno je da se i dalje unapređuje komunikacija


271

11 Т. Витларов, Г. Калајдзиев, Миодраг Лабовиќ, Трпе Стојановски, Други практичнипроблеми при соработката и координацијата во спречување на организираниоткриминал, Скопје, 2005, str. 37.

12 Nacionalna kriminalističko-obaveštajna baza podataka ustanovljena je 2009. godine, a počećeda funkcioniše od 1. januara 2012. godine. Više videti na: www.mvr.gov.mk/Uploads/Strateski%20 plan%202009-2011,%20fevruari%202009.pdf.


272

tužilaca, u ovom kontekstu Tužilaštva za organizovani kriminal RepublikeMakedonije, sa javnim tužilaštvima pre svega u regionu, ali i šire, kao i da seunapredi razmena informacija i podataka koja se odnose na predmete u oblastiorganizovanog kriminala.

Da bi se obezbedila što efikasnija i uspešnija borba Tužilaštva za organizovanikriminal u Republici Makedoniji treba da se obezbede odgovarajući uslovi zapostupanje po predmetima koji se odnose na organizovani kriminal, zatimopremanje savremenim tehničkim sredstvima, uspostavljanje komunikacionemreže sa policijom, sudovima i javnim tužilaštvima u regionu. Ono što je moždanajvažnije — obezbediti što kvalitetniju kadrovsku popunjenost Tužilaštva zaborbu protiv organizovanog kriminala tako što će se izabrati najbolji kandidatikoji se pripremaju na Akademiji za sudije i javne tužioce, uz stalno usavršavanjei obučavanje već izabranih tužilaca.13

Literatura

1. Арнаудовски Ljупчо, Репресијата во функција на превенција наорганизираниот транснационален криминалитет, Универзитет Св. Кирил иМетодиј, Центар за образование на кадри од областа на безбедноста, Факултетза безбедност, Скопје, 2002.

2. Bošković Mićo, Organizovan kriminalitet, Policijska akademija, Beograd, 1995. 3. Витларов Т., Калајџиев Г., Лабовиќ Миодраг, Стојановски Трпе, Други

практични проблеми при соработката и координацијата во спречување наорганизираниот криминал, Скопје, 2005.

4. „Закон за јавно обвинителство”, Службен весник на Република Македонија, бр.150/2007, 111/2008.

5. „Закон за кривична постапка”, Службен весник на Република Македонија, бр.115/1997, 83/2008.

6. Лабовиќ Миодраг и Николоски Марјан, Организиран криминал и корупција,Скопје, 2010.

7. Малиш Саздовска Марина, Еколошка криминалистика, Солариспринт, Скопје,2009.

8. Малиш Саздовска Марина, Приручник за обавештајни циклус, Јофи-скен,Скопје, 2005.

13 Akademija za sudije i javne tužioce je javna ustanova za prijem i stručno usavršavanjekandidata za sudije i javne tužioce, kontinuiranu obuku i unapređivanje stručnosti sudija ijavnih tužioca, te kontiunuranu obuku stručnih službi u pravosuđu u javnom tužilaštvu.

9. Kазненоправен одговор на организираниот криминал, Коалиција сите заправично судење, Скопје, 2007.

10. Стојановски Трпе, Значењето на Конвенциите и другите меѓународнидокументи во превенцијата на организираниот криминал, со осврт наКонвенцијата на ООН против транснационалниот организиран криминал исоодветните протоколи, Универзитет Св. Кирил и Матодиј, Центар заобразование на кадри од областа на безбедноста, Факултет за безбедност,Скопје, 2002.

11. „Стратешки план за периодот 2009–2010. година”, Септември 2008,Министерство за внатрешни работи Република Македонија, www.mvr.gov.mk/Uploads/ Strateski%20plan%20 2009-2011,%20fevruari%202009.pdf.

THe ANTI-ORGANISeD CRIMe ROLe OF THe POLICe AND PROSeCUTION OFFICe IN MACeDONIA

Organised crime is a social evil that seriously threathens national and global security.Nowadays, organised crime groups are pursuing a more sophisticated forms of criminalactivities, such as illegal trafficking and disposal of waste, cyber-crime, illegal logging,money laundering, financial crime, etc. Relevant institutions, both at national andinternational level, take measures to prevent and curb organised crime, and yet thereare failures to overcome. The Ministry of the Interior of FyR of Macedonia has specialsector in its organisational structure which primary responsibility is to fight againstorganised crime groups, and the latest legislation reform established the anti-organisedcrime prosecution office. Some failures and irregularities that exist in everyday workof anti-organised crime institutions ought to be overcome. The authors in theirpresentation focus on analysis of the current situation in the police and prosecution inthe anti-organised crime policy domain, and they propose changes at both normativeand institutional level needed to build mechanism for a more efficient fighting this formof serious crime.


273

274

ORGANIZACIJA POLICIJE, TUŽILAŠTVA I SUDSTVA U KONTEKSTU BORBE PROTIVORGANIZOVANOG KRIMINALA U NEKIM

EVROPSKIM I SUSEDNIM ZEMLJAMA

Milan Milošević*

APSTRAKT

Autor daje komparativni pregled državnih organa u susednim i ostalimevropskim zemljama u čijoj se nadležnosti nalazi borba protiv organizovanogkriminala. Uporedna analiza je fokusirana na dobru praksu italijanskihdržavnih organa — Nacionalna kancelarija za borbu protiv mafije (DirezioneInvestigativa Antimafia), osnovana 1991. godine u okviru Kancelarijegeneralnog tužioca pri Kasacionom sudu. Autor pokušava da utvrdi u kojojmeri je osnovana tvrdnja da je specijalizacija državnih organa efikasnijiodgovor na organizovani kriminal u odnosu na postojeću policiju, tužilaštvoi sudove. Smatralo se da će njihovim konstituisanjem postupak pred sudombiti kraći i efikasniji, s obzirom na to da će specijalizovani organi biti mnogobolje opremljeni i osposobljeni za borbu protiv organizovanog kriminala.Praksa je pokazala da takav koncept ima prednosti, ali i nedostataka. Autorpredlaže da je za kompletiranje institucionalnog okvira za borbu protivorganizovanog kriminala neophodno ustanoviti posebno političko telo pouzoru na italijansku parlamentarnu komisiju za suzbijanje mafije od 1962.godine, kako bi se omogućila koordinacija aktivnosti na nacionalnom nivoui povećana operativna sposobnost svih državnih organa. Ključne reči: organizovani kriminal, preventivna politika, policija, tužilaštvo,sudstvo, zatvor, tranziciona reforma.

Usvajanjem i ratifikovanjem niza međunarodnih ugovora i deklaracija, aposebno Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala idopunskih protokola, Srbija se nakon demokratskih promena obavezala naizgradnju državnih kapaciteta specijalizovanih za borbu protiv organizovanogkriminala. Polazeći od tih obaveza, u periodu od 2001. do 2010. godine usvojeno

* Autor je redovni profesor na Univerzitetu „Privredna akademija” iz Novog Sada.

je (ili bitno inovirano) više zakonskih i podzakonskih propisa od značaja zaefikasno i zakonito postupanje datih organa u svakoj od faza te borbe – počevod otkrivanja i dokumentovanja, preko pritvaranja, utuženja i presuđenja doizvršenja zatvorskih kazni u pooštrenim uslovima. Na osnovu aktuelnog Zakonao organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanogkriminala, korupcije i drugih posebno teških krivičnih dela iz 2002. godine, kaoi drugih odgovarajućih propisa, može se zaključiti da su nosioci borbe protivorganizovanog kriminala u Republici Srbiji radna tela Vlade Srbije:Bezbednosno-informativna agencija (BIA), Vojnobezbednosna agencija (VBA),Ministarstvo finansija (Uprava za sprečavanje pranja novca, Poreska uprava,Uprava carina) i drugi odgovarajući državni organi i institucije. Nesporno je,međutim, da se u toj borbi posebno izdvajaju organi unutrašnjih poslova (Službaza borbu protiv organizovanog kriminala — SBPOK i dr.) i specijalizovanitužilački, sudski i penalni entiteti.

Slični specijalizovani organi postoje i u drugim državama, pogotovu uzemljama jugoistočne evrope koje su ozbiljno opterećene problemimaorganizovanog kriminala i korupcije.1 Tako u Bugarskoj postoji posebna upravaMUP-a za borbu protiv organizovanog kriminala (NSBOP), u RumunijiGeneralni direktorat MUP-a za borbu protiv organizovanog kriminala(DGCCOA), u Litvaniji posebna vladina agencija sa nazivom Specijalna istražnaslužba (STT) itd. Smisao ustrojstva čvrste i centralizovane strukture organazaduženih za suzbijanje organizovanog kriminala u Srbiji i pojedinim evropskimi susednim zemljama baziran je na efikasnosti otkrivanja i procesuiranjapripadnika kriminalnih grupa i organizacija. Smatralo se da će njihovimkonstituisanjem postupak pred sudom biti kraći i efikasniji, s obzirom na to daće specijalizovani organi biti mnogo bolje opremljeni i osposobljeni za borbuprotiv organizovanog kriminala unutar zemlje i u međunarodnim okvirima.2

Praksa pokazuje da takav koncept ima svojih prednosti, ali i nedostataka, štoiziskuje podrobniju analizu.

Organizacija policije, tužilaštva i sudstva

275

1 O poreklu i evoluciji organizovanog kriminala u zemljama jugoistočne evrope detaljnije videti:Aleksandar Fatić, „Uloga i struktura organizovanog kriminala u jugoistočnoj evropi”, Puls,mart–april 2004, str. 1–8; Đorđe Ignjatović, „Organised Crime in the Transition Countries”,in: Svetislav Tabaroši and Maria Hencovska (eds), Law in transition, Faculty of Law, Univrsityof Belgrade, Belgrade, 1999, pp. 219–43.

2 Dragomir Milojević, „Poseban postupak za krivična dela organizovanog kriminala”, u: Krivičnozakonodavstvo Državne zajednice Srbije i Crne Gore, Srpsko udruženje za krivično pravo,Beograd, 2003, str. 286.

Milan Milošević

276

Tužilaštvo�za�organizovani�kriminal

Zakonom o javnom tužilaštvu iz 2008. godine osnovano je Tužilaštvo zaorganizovani kriminal, kao tužilaštvo posebne nadležnosti koje se osniva zateritoriju Republike Srbije. Formirana su četiri odeljenja ove javnotužilačkeinstitucije, i to u okružnim tužilaštvima u Beogradu, Novom Sadu, Nišu iKragujevcu. Istim zakonom predviđeno je da se do 1. januara 2010. godine izvršiizbor tužioca za organizovani kriminal i njegovih zamenika, ali i da se preuzmupredmeti za koje je bilo nadležno bivše Posebno odeljenje za suzbijanjeorganizovanog kriminala u Okružnom javnom tužilaštvu u Beogradu (Specijalnotužilaštvo).3 Za postupanje u svim predmetima organizovanog kriminala stvarnoi mesno je nadležno Tužilaštvo za organizovani kriminal, na koje se primenjujuodredbe Zakona o javnom tužilaštvu. Radom ovog tužilaštva rukovodi tužilacza organizovani kriminal, a prilikom predlaganja kandidata za tu funkciju,odnosno prilikom izbora zamenika ovog tužioca, prednost imaju kandidati kojiposeduju posebna stručna znanja i iskustvo iz oblasti borbe protiv organizovanogkriminala i korupcije. Takođe, radi uspešnog izvršenja zadataka, Tužilaštvu zaorganizovani kriminal stoje na raspolaganju tehnička sredstva i dokumentacijaBIA, VBA, Ministarstva unutrašnjih poslova, uprave javnih prihoda, carine idrugih državnih organa.

Slični javnotužilački organi postoje i u drugim državama u tranziciji, ali i uevropskim zemljama razvijene demokratije. Tako je, na primer, za poslovesuzbijanja organizovanog kriminala u Crnoj Gori obrazovano Odeljenje zasuzbijanje organizovanog kriminala u Vrhovnom državnom tužilaštvu, kojimrukovodi specijalni tužilac.

Centralni organ za borbu protiv organizovanog kriminala u Italiji predstavljaNacionalna kancelarija za borbu protiv mafije (Direzione InvestigativaAntimafia), osnovana 1991. godine u okviru Kancelarije generalnog tužioca priKasacionom sudu. U Javnom tužilaštvu Vrhovnog suda ustrojena je Kancelarijanacionalnog tužioca za borbu protiv mafije (Zakonska odluka br. 367 od 20novembra 1991. godine, usvojena Zakonom br. 8. od 20. januara 1992. godine).Nacionalni tužilac za borbu protiv mafije ima dužnost da unapređuje aktivnostokružnih kancelarija svojih zamenika, vrši koordinaciju policijskih snaga u borbiprotiv mafije i tokom postupka koristi specijalne istražne tehnike.

3 Specijalno tužilaštvo za gonjenje učinilaca krivičnih dela sa elementima organizovanogkriminala, kao i Posebno odeljenje Okružnog suda u Beogradu nadležno za suđenje učiniocimaove vrste krivičnih dela osnovani su 1. maja 2003. godine.

Zakon o Uredu za suzbijanje korupcije i organizovanog kriminala RepublikeHrvatske iz 2001. godine predviđa postojanje tužilaštva specijalizovnog zasuzbijanje korupcije i organizovanog kriminala. USKOK, kako glasi skraćeninaziv ovog tužilaštva, ima nadležnost na celokupnoj teritoriji Hrvatske. Načinimenovanja starešine USKOK-a isti je kao i način imenovanja bilo kog javnogtužioca. Hrvatska uspostavlja strože kriterijume za izbor u ovo Tužilaštvo odonih koje se traže za postavljenje u Specijalno tužilaštvo prema zakonodavstvuSrbije. Način razrešenja tužilaca na radu u USKOK-u identičan je načinu nakoji se dužnosti razrešavaju ostali tužioci u Hrvatskoj.4 Direktor Ureda ima podsobom službenike pravosudne policije koji su od strane Ministarstva pravdeupućeni na rad u USKOK. Za vreme dok su na radu u USKOK-u pripadnicipravosudne policije primaju naloge isključivo od direktora Ureda i to je neštobolje rešenje od našeg, prema kome specijalni tužilac nema isključivaovlašćenja nad Službom ili delom pravosudne straže, već i jedni i drugi ostajuu kompetenciji svojih ministara (prvi ministra unutrašnjih poslova, a drugiministra pravde).

Za razliku od Srbije, Italije ili Hrvatske, u Španiji ne postoji jedinstven organza progon učinilaca krivičnih dela organizovanog kriminala. Državnim zakonomod 24. aprila 1995 godine (Službeni državni bilten od 25. aprila 1995, Zakon br.1618) menja se Osnovni mesni zakon Odeljenja javnog tužilaštva i uvodiSpecijalna služba javnog tužilaštva za suzbijanje ekonomskih delikata vezanihza korupciju. Ova Služba zajedno sa Specijalnom službom javnog tužilaštva zasprečavanje i suzbijanje ilegalne trgovine narkotika i Javnim tužilaštvom(Audiencia Nacional, možda najvažniji deo tužilaštva zaduženog za suzbijanjeorganizovanog kriminala) čini grupu specijalizovanih organa, koji se, poredostalog, bave i suzbijanjem organizovanog kriminala. Svi ovi organi nadležnostostvaruju na čitavoj teritoriji Španije, pri čemu specijalizovana tužilaštvaposeduju izvornu nadležnost i mogu sama da primaju krivične prijave. U slučajuneslaganja oko nadležnosti između redovnih i posebnih tužilačih organa, sporrazrešava ministar pravde.5


277

4 O državnim organima specijalizovanim za borbu protiv organizovanog kriminala u RepubliciHrvatskoj detaljnije videti: Damir Kos i Dražen Tripalo, Komentar Zakona o Uredu zasuzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta, Narodne novine, Zagreb, 2001; Željko Sačić,Organizirani kriminalitet u Hrvatskoj, Ministarstvo unutarnjih poslova Republike Hrvatske,Zagreb, 2001.

5 Goran Ilić i Milan Milošević, „Suzbijanje organizovanog kriminala: pozitivnopravna i uporednarešenja”, Pravni informator, God. VI, br. 12, 2003, str. 17.

Služba�za�borbu�protiv�organizovanog�kriminala

Uprava kriminalističke policije Ministarstva unutrašnjih poslova objedinjujesve policijske jedinice koje učestvuju u borbi protiv organizovanog kriminala,među kojima glavnu ulogu ima Služba za suzbijanje organizovanog kriminala.U okviru pomenute Službe funkcionišu odeljenja koja se bave suzbijanjemorganizovanog kriminala iz oblasti narkotika, te opšteg i finansijskog kriminala,a od 2008. godine i visokotehnološkog kriminala. Starešinu Službe postavlja irazrešava ministar unutrašnjih poslova uz pribavljeno mišljenje tužioca zaorganizovani kriminal. Služba za suzbijanje organizovanog kriminala uorganizacionom smislu pripada policiji, zbog čega je i sistematizovana u Direkcijipolicije. Istovremeno, ona predstavlja i servis Tužilaštva za organizovani kriminaljer postupa po njegovim nalazima i instrukcijama u obavljanju konkretnih poslovaotkrivanja, hvatanja i gonjenja izvršioca krivičnih dela organizovanog kriminala.

Zakon predviđa obavezu policije da o eventualnom saznanju da se pripremaili da je izvršeno neko od krivičnih dela organizovanog kriminala, kao i svimpreduzetim radnjama, odmah obavesti pomenutu SBPOK i tužioca zaorganizovani kriminal. Tužilac može tražiti da policija, u određenom roku,preduzme određene mere i radnje i da ga o tome obavesti. Ukoliko policijaneblagovremeno postupi ili uopšte ne postupi po zahtevu tužioca za organizovanikriminal, on može o tome obavestiti ministra unutrašnjih poslova ili Vladu.

Za razliku od Srbije, gde je policijska struktura zadužena za sprečavanjeorganizovanog kriminala centralizovana, u drugim državama koje imaju iskustvou ovoj oblasti policijski sistemi koji se suprotstavljaju organizovanom kriminaluimaju razuđeniju strukturu. Tako na primer, u Upravi kriminalističke policijeDirekcije policije MUP-a Hrvatske, još od 1992. godine deluje Odeljenjeorganizovanog kriminala čiji je zadatak da u saradnji sa ostalim jedinicama (uprvom redu sa Odeljenjem za privredni kriminal i korupciju, Odeljenjemkriminaliteta droga, Odeljenjem posebnih kriminalističkih poslova i saOdeljenjem kriminalističke analitike), kao i sa drugim organima državne vlasti ipolicijama drugih zemalja, prikuplja podatke, obrađuje i analizira te informacije,priprema, da planira i sprovodi kriminalističke obrade nad kriminalnimudruženjima koja deluju na području Hrvatske, ali su povezana sa inostranstvom,bavi se normativnom i edukativnom delatnošću, prevencijom, itd.

Borbom protiv organizovanog kriminala u Crnoj Gori se prevashodno baviUprava policije (koja formalno nije u sastavu Ministarstva unutrašnjih poslova),odnosno Odeljenje za sprečavanje i suzbijanje organizovanog kriminala,formirano u okviru kriminalističke policije.

Milan Milošević

278


279

Kada je reč o policijskim snagama u Italiji, pri Odeljenju javne bezbednostiMinistarstva unutrašnjih poslova formirana je specijalizovana služba —Direkcija za istrage u borbi protiv mafije, koja postupa po direktivama i nalozimadržavnog tužioca za borbu protiv mafije i ima specifičan zadatak da pripremiistrage vezane za krivična dela iz oblasti organizovanog kriminala. Direkcija imasvoju centralnu i okružne policije, koje postupaju po navedenim nalozimadržavnog tužioca za borbu protiv mafije. Službe zadužene za suprotstavljanjemafiji u Italiji nisu strogo podeljene na policijske i tužilačke. Zakonom br. 419.od 1991. godine je ustanovljen Generalni savet za borbu protiv organizovanogkriminala kojim koordinira Ministarstvo unutrašnjih poslova. Savet je centralniorgan zadužen za sprovođenje strategije borbe protiv kriminala i čine ga šefovipolicije i direktori civilnih i vojnih obaveštajnih službi. S obzirom na mesto usistemu bezbednosti i sastav, za njega se može kazati da se radi o pretežnopolicijskom telu. Osim toga, pri Ministarstvu unutrašnjih poslova egzistira iStalna opservatorija za organizovani kriminal (Osservatorio Permanente sullaCriminalita Organizzata), kao samostalno ekspertsko telo zaduženo da proučavai ispituje kriminal u svetu u saradnji sa univerzitetskim institutima, društvenimorganizacijama i drugim službama.6

Glavni organ koji se bavi otkrivanjem organizovanog kriminala u Francuskojje Centralna direkcija sudske policije (DCPJ), i ona okuplja sve centralne iteritorijalne službe državne policije koje se bave prevencijom i sprečavanjemorganizovanog kriminala i specijalne delinkvencije. Centralna direkcija sudskepolicije ima tri potdirekcije: Potdirekciju naučne i tehničke policije, Potdirekcijuza kriminalne afere i Potdirekciju za ekonomsko-finansijske poslove. UFrancuskoj postoje i druge (policijske) službe koje imaju delokrug u oblastisprečavanja organizovanog kriminala, na primer službe direktno pripojenegeneralnom direktoru Nacionalne policije, kao i Centralna direkcija za unutrašnjiobaveštajni rad (DCRI).7 Posebno mesto u razuđenom sistemu policijskih službiu Francuskoj zauzima Jedinica koordinacije i traganja u borbi protiv mafije(UCRAM). Osnovana 1992. godine kako bi odgovorila na eventualni prodormafije u Francusku, UCRAM je pokretljiva struktura koja ima zadatak dausklađuje rad različitih delova policije.

6 Ibid., str. 18. 7 Centralna direkcija za unutrašnji obaveštajni rad (DCRI) nastala je 2008. godine fuzionisanjem

dotadašnjih obaveštajnih službi Ministarstva unutrašnjih poslova — Direkcije za nadgledanjeteritorije (DST) i Centralne direkcije za opšte podatke (DRG). Detaljnije videti u: MilanMilošević i Zoran Srećković, Bezbednosne službe sveta, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 2010,str. 478–86.

Posebna�odeljenja�nadležnih�sudova

Za postupanje u prvostepenim predmetima organizovanog kriminalaobrazovano je Posebno odeljenje Višeg suda u Beogradu, koje je stvarno i mesnonadležno za teritoriju Republike Srbije u celini. Predsednik Višeg suda u Beogradubliže uređuje rad datog Posebnog odeljenja. Osim toga, radom Posebnog odeljenjaVišeg suda rukovodi predsednik tog odeljenja, koga postavlja predsednik Višegsuda u Beogradu iz reda sudija raspoređenih na rad u Posebno odeljenje Višegsuda, na vreme od četiri godine. Predsednik Posebnog odeljenja za postupanje upredmetima krivičnih dela organizovanog kriminala Višeg suda u Beogradu moraimati najmanje deset godina profesionalnog iskustva u oblasti krivičnog prava,dok sudija Posebnog odeljenja Višeg suda mora imati najmanje osam godinaprofesionalnog iskustva u istoj oblasti. Sudije u Posebno odeljenje Višeg sudaraspoređuje predsednik Višeg suda u Beogradu, na vreme od šest godina, uznjihovu pismenu saglasnost. Izuzetno, Visoki savet sudstva može uputiti sudijuiz drugog suda na rad u Posebno odeljenje Višeg suda na vreme od šest godina,uz njegovu pismenu saglasnost. Sudija koji se upućuje mora ispunjavati pomenuteuslove. Prilikom raspoređivanja, odnosno upućivanja u Posebno odeljenje Višegsuda, prednost imaju sudije koje poseduju potrebna stručna znanja i iskustvo izoblasti borbe protiv organizovanog kriminala i korupcije.

Za drugostepeno odlučivanje u predmetima organizovanog kriminala takođeje obrazovano Posebno odeljenje u Apelacionom sudu u Beogradu kojimrukovodi predsednik koga postavlja predsednik Apelacionog suda u Beograduiz reda sudija raspoređenih na rad u Posebno odeljenje Apelacionog suda, navreme od četiri godine. Po zakonu predsednik Posebnog odeljenja Apelacionogsuda mora imati najmanje 12 godina profesionalnog iskustva u oblasti krivičnogprava. Sudije u Posebno odeljenje Apelacionog suda raspoređuje predsednikApelacionog suda u Beogradu na vreme od šest godina, uz njihovu pismenusaglasnost. Sudija Posebnog odeljenja Apelacionog suda mora imati najmanjedeset godina profesionalnog iskustva u oblasti krivičnog prava. Izuzetno,odredbama aktuelnog Zakona o sudijama, Visoki savet sudstva može uputitisudiju iz drugog suda na rad u Posebno odeljenje Apelacionog suda na vremeod šest godina, uz njegovu pismenu saglasnost. Sudija koji se upućuje moraispunjavati ogovarajuće uslove. Prilikom datog raspoređivanja, odnosnoupućivanja, prednost imaju sudije koje poseduju potrebna stručna znanja iiskustvo iz oblasti borbe protiv organizovanog kriminala i korupcije.

Zanimljivo je da ni u Crnoj Gori ne postoje posebni sudovi, ali ni posebnasudska odeljenja koja se bave samo predmetima organizovanog kriminala, već

Milan Milošević

280

su za postupanje u tim predmetima nadležni redovni sudovi koji postupaju i uostalim predmetima. Razlika je jedino u sastavu veća u odnosu na „redovna”krivična dela (slično kao u Srbiji), jer se krivična dela organizovanog kriminalau prvom stepenu sude u veću sastavljenom od troje sudija profesionalaca, a udrugom stepenu veće je sastavljeno od pet sudija profesionalaca. Čak ni u Italijine postoje posebni specijalizovani sudovi niti specijalizovana sudska odeljenja,koja bi bila isključivo nadležna za krivična dela organizovanog kriminala,odnosno krivična dela mafijaškog tipa, već su za suđenje u ovim predmetimanadležni redovni sudovi.8

Posebne�pritvorske�i�zatvorske�jedinice�za�organizovani�kriminal

Radi povećanja bezbednosti i neophodne izolacije pritvorenika, aktuelnimZakonom o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanjuorganizovanog kriminala, korupcije i drugih posebno teških krivičnih delaosnovana je pri Okružnom zatvoru u Beogradu posebna jedinica za izdržavanjepritvora osumnjičenih i okrivljenih u postupku za krivična dela organizovanogkriminala (Posebna pritvorska jedinica). Istim propisom predviđeno je daministar pravde Vlade Republike Srbije bliže uredi organizaciju, rad i postupanjesa pritvorenicima u Posebnoj pritvorskoj jedinici, u skladu sa aktuelnimZakonikom o krivičnom postupku i Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija.9

Cilj osnivanja Posebne pritvorske jedinice bilo je postizanje većeg stepena zaštiteu odnosu na mogućnost bekstva, jer su po pravilu u pitanju krivični postupci zaveoma teška krivična dela sa većim brojem organizaciono dobro povezanihizvršilaca. Prema tome, naš zakonodavac se opredelio za posebnu organizacijui izvestan vid specijalizacije u pogledu smeštaja pritvorenih lica protiv kojih sevodi krivični postupak za krivična dela organizovanog kriminala. Oni se smeštajuu posebne prostorije u odnosu na prostorije u kojima se nalaze pritvorenici protivkojih se vodi postupak za druga krivična dela.

S druge strane, Zakonom o izvršavanju kazne zatvora za krivična delaorganizovanog kriminala osnovano je Posebno odeljenje za izdržavanje kaznezatvora za krivična dela organizovanog kriminala u kazneno-popravnom zavoduzatvorenog tipa sa posebnim obezbeđenjem (u daljem tekstu: Posebno odeljenje


281

8 Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnogpredloga reforme, UNICRI i Institut za uporedno pravo, Torino i Beograd, 2003, str. 310, 318.

9 Detaljnije videti: „Pravilnik o organizaciji, radu i postupanju sa pritvorenicima u Posebnojpritvorskoj jedinici”, Službeni glasnik RS, br. 81/2005.

Milan Milošević

282

KPZ). Za sprovođenje ovog zakona izgrađen je i tehnički opremljen posebanobjekat sa maksimalnim obezbeđenjem u Kazneno-popravnom zavodu u Zabelikod Požarevca, u kome će neki od osuđenih za predmetna krivična delaizdržavati zatvorsku kaznu. Za upućivanje osuđenog za krivično deloorganizovanog kriminala na izdržavanje kazne zatvora u Posebno odeljenje KPZpotrebno je da sud utvrdi postojanje okolnosti koje ukazuju na opasnost da ćeosuđeni nastaviti da usmerava kriminalnu delatnost organizovane kriminalnegrupe, da će uspostaviti saradnju sa drugom organizovanom kriminalnomgrupom, ugroziti bezbednost učesnika u krivičnom postupku, kao i navoditidruga lica na izvršenje krivičnih dela. Osuđeni koji izdržava kaznu zatvora uPosebnom odeljenju ima uglavnom ista prava kao i druga osuđena lica, uzodređena ograničenja. Tako se svaki osuđeni, po pravilu, smešta odvojeno odostalih osuđenih, a ograničena su mu prava na obaveštavanje, dopisivanje, pravona telefonski razgovor i posete bliskih srodnika i drugih lica.

U Republici Srpskoj, u Kazneno-popravnom zavodu u Banja Luci, osnovanaje Posebna pritvorska jedinica za izvršenje mera pritvora određenog u krivičnompostupku za krivična dela iz člana 3 Zakona Republike Srpske o suzbijanjuorganizovanog i najtežih oblika privrednog kriminala.

Nasuprot tome, italijanski propisi izričito ne predviđaju postojanje posebnepritvorske ustanove za pripadnike mafije. Međutim, Zakon br. 256 od 24. jula1993. godine pruža ovlašćenje organima za izvršenje krivičnih sankcija da, uokviru prevencije, osuđenike šalju i u zatvorske ustanove koje nisu blizunjihovog mesta stanovanja da bi se na taj način sprečila njihova kriminalnakontaminacija i kontakt sa osuđenim pripadnicima mafije. Najzad, lica osuđenaza organizovani kriminal i kriminal mafijaškog tipa mogu da izdržavaju kazneu posebnim kazneno-popravnim zavodima.10

Zaključak

evidentno da je Republika Srbija odlučna u nameri da, strateškim pristupomi uz pomoć međunarodne zajednice, razvije nacionalne kapacitete i potencijaleza efikasnu borbu protiv svih oblika organizovanog kriminala, uključujućirazličite oblike koruptivnog povezivanja i uticaja njegovih nosilaca na strukturedržavne vlasti. Nakon gotovo jedne decenije od demokratskih promena, Srbija

10 Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva dosveobuhvatnog predloga reforme, op. cit., str. 322.

je donela i Strategiju za borbu protiv organizovanog kriminala, u kojoj posebnuglavu posvećuje institucijama, kapacitetima i sredstvima za borbu protivorganizovanog kriminala.

Aktuelnim zakonskim i podzakonskim propisima uređuju se organizacija inadležnost državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala (krivičnomgonjenju i presuđenju), tj. formirani su specijalizovani državni organi zarepresivni vid borbe protiv organizovanog kriminala: Tužilaštvo za organizovanikriminal sa sedištem u Beogradu; Služba za borbu protiv organizovanogkriminala, u okviru Uprave kriminalističke policije Ministarstva unutrašnjihposlova (SBPOK); posebna odeljenja u Višem sudu u Beogradu i Apelacionomsudu; Posebna pritvorska jedinica u Okružnom zatvoru u Beogradu i Posebnoodeljenje u KPZ u Zabeli kraj Požarevca. Očigledno je da se naš zakonodavacopredelio za čvrstu i centralizovanu strukturu organa zaduženih za suzbijanjeorganizovanog kriminala. Taj koncept ima svojih nedostataka i prednosti.Međutim, ono što se može smatrati osnovnom manjkavošću, jeste odsustvopouzdane organizacione veze između Specijalnog tužilaštva i posebne policijskejedinice, kao i drugih bezbednosnih činilaca.

Sledeći ozbiljan nedostatak ustrojstva posebnih državnih organa predstavljanedostatak posebnog političkog tela za borbu protiv ove vrste kriminala. Italijaje još daleke 1962. godine osnovala poseban parlamentarni komitet za suzbijanjemafije, da bi on danas prerastao u ustavnu kategoriju. Postojanje ovog komitetaomogućilo je koordinaciju aktivnosti na nacionalnom nivou i povećanuoperativnu sposobnost svih organa u borbi protiv mafije. Iako je ovaj problem uvelikoj meri prevaziđen formiranjem Saveta za nacionalnu bezbednost, imamišljenja da bi takvo parlamentarno telo sa velikim ovlašćenjima bilo potrebnoi u Srbiji.

Napori zakonodavca u Srbiji i drugim zemljama jugoistočne evrope da serazviju specijalizovani državni organi za borbu protiv organizovanog kriminalapredstavljaju pozitivan pomak, jer je efikasno suprotstavljanje organizovanomkriminalu i korupciji glavni prioritet u svim zemljama u tranziciji. Međutim, zaefikasnu i uspešnu borbu protiv organizovanog kriminala neophodna jekontinuirana koordinacija i saradnja svih relevantnih subjekata, podrška građanai javnosti, ali i afirmisanje takve borbe kao vrhovnog društvenog interesa.Saradnja država u nastojanjima da se organizovani kriminal suzbije premisa jeuspeha tih napora.

Poseban postupak za dela organizovanog kriminala i specijalizovani državniorgani koji ga sprovode, objektivno sužavaju određena prava i garantijeosumnjičenog, odnosno okrivljenog i osuđenog lica, ali je bitno da takva


283

Milan Milošević

284

ograničenja budu samo u meri koja je nužna i saglasna međunarodnimstandardima u ovoj oblasti. Nikako se ne sme dozvoliti da specijalizovani državniorgani za borbu protiv organizovanog kriminala kompromituju ideje pravnedržave i ljudskih prava, jer bi to bila pobeda snaga protiv kojih se bore.11

Literatura

1. Babović Budimir, „Terorrism and Organized Crime in Western Balkans Countries,Science, Security, Police, Vol. 9, No. 1, 2004.

2. Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva dosveobuhvatnog predloga reforme, UNICRI i Institut za uporedno pravo, Torino iBeograd, 2003.

3. Ćirić Jovan, Ljudska prava u senci organizovanog kriminala: priručnik za praćenjei nadgledanje suđenja za krivična dela u vezi sa organizovanim kriminalom, Fondza otvoreno društvo, Beograd, 2004.

4. Fatić Aleksandar, „Uloga i struktura organizovanog kriminala u jugoistočnojevropi”, Puls, mart–april 2004.

5. Grubač Momčilo, „Organizovani kriminal u Srbiji”, Zbornik radova Pravnogfakulteta u Splitu, God. 46, br. 2, 2009.

7. Ignjatović Đorđe, “Organised Crime in the Transition Countries”, in: SvetislavTabaroši and Maria Hencovska (eds), Law in transition, Faculty of Law, Universityof Belgrade, Belgrade, 1999.

8. Ilić Goran i Milošević Milan, „Suzbijanje organizovanog kriminala: pozitivnopravnai uporedna rešenja”, Pravni informator, God. VI, br. 12, 2003.

9. Kos Damir i Tripalo Dražen, Komentar Zakona o Uredu za suzbijanje korupcije iorganiziranog kriminaliteta, Narodne novine, Zagreb, 2001.

10. Milojević Dragomir, „Poseban postupak za krivična dela organizovanog kriminala”,u: Krivično zakonodavstvo Državne zajednice Srbije i Crne Gore, Srpsko udruženjeza krivično pravo, Beograd, 2003.

11. Milošević Milan i Srećković Zoran, Bezbednosne službe sveta, Vojnoizdavačkizavod, Beograd, 2010.

12. Sačić Željko, Organizirani kriminalitet u Hrvatskoj, Ministarstvo unutarnjih poslovaRepublike Hrvatske, Zagreb, 2001.

11 Uporedi: Budimir Babović, „Terorrism and Organized Crime in Western Balkans Countries,Science, Security, Police, Vol. 9, No. 1, 2004, p. 22; Momčilo Grubač, „Organizovani kriminalu Srbiji”, op. cit., str. 708.

POLICe AND THe JUDICIARy IN THe CONTexT OF FIGHT AGAINSTORGANISeD CRIMe IN eUROPeAN COUNTRIeS

By ratifying UN Convention on Transnational Organised Crime with its Protocols,Serbia made commitment to establish specialised anti-organised crime and anti-corruption institutions and bodies. The author in his presentation gives a comparativeoverview of similar public institutions that exist in other european and neighbouringcountries. For instance, Bulgaria has specialised Directorate within the Ministry of theInterior in charge of fighting organised crime (NSBOP); Croatia established specialisedoffice within the Prosecution Office that processing only the cases of organised crimeand corruption (USKOK); in Romania exists General Directorate of the Ministry of theInterior for fight against organised crime (DGCCOA); Lithuania has special anti-organised crime governmental agency — Special Investigation Service (STT). In Italy,country with a long and rich experience in combating Mafia, central state organ in chargeof curbing organised crime is National Anti-Mafia Office (Direzione InvestigativaAntimafia), founded in 1991, within the Prosecution Office at the state level. The authoranalyses to what extent is valid the assumption that the institutional frameworkspecialised in anti-organised crime policy and suppression is more efficient than regularpolice and judiciary, due to its better equipment, expertise, educated human resourcesetc. The author argues that practice has shown so far some weaknesses of the conceptof functional and procedure specialisation of the police and judiciary in this area ofprocessing crime. The author suggests that the establishment of special political bodyis needed to complete the anti-organised crime institutional framework in Serbia, andrefers to good practice of the Italian Anti-Mafia Parliamentary Committee founded in1962, whose status and extensive competences are now regulated by the Constitutionof the Republic of Italy. The Parliamentary Committee facilitated coordination of theanti-organised crime actions at the national level, and enhanced operational capacitiesof all relevant state institutions and bodies.


285

ANALIZA ODREĐENIH STRATEŠKIH KONCEPCIJAU BORBI PROTIV VISOKOTEHNOLOŠKOG

KRIMINALA

Božidar Banović i Zvonimir Ivanović*

APSTRAKT

Autori preporučuju multidimenzionalni pristup društvenom fenomenuorganizovanog kriminala uz raslojavanje na posebne aspekte i koordiniranoangažovanje svih raspoloživih resursa na svim nivoima, od globalnog dolokalnog i od strateškog do operativnog. U mnoštvu pojavnih oblikaorganizovanog kriminala autori se odlučuju za analizu više nacionalnihstrateških koncepcija suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalu jer jesavremeni organizovani kriminal nemoguće zamisliti bez primenevisokotehnoloških sredstava. Rad analizira strateške koncepcije u borbi protivvisokotehnološkog kriminala SAD, Novog Zelanda, Kipra i Velike Britanije.Analiza SAD obuhvatila je aktuelnu koncepciju strategije u borbi protiv krađeidentiteta, kao jednog od najzastupljenijih oblika. Razlozi za izbor analizestrateških koncepcija Velike Britanije i Novog Zelanda su: specifičnostipravnih sistema i različitosti u odnosu na srpski model. Kada je Kipar upitanju, kao osnovni motiv analize može se navesti značajno niska stopakriminala u odnosu na druge zemlje.Ključne reči: organizovani kriminal, visokotehnološki kriminal, strategijesprovođenja zakona, preventivne strategije, strateška analiza.

Strateški pristup država u borbi protiv organizovanog kriminala jekompleksan i predstavlja višeslojni projekat. U koncepciji suprostavljanjakriminalitetu uopšteno govoreći nije moguće sveobuhvatno postaviti front porovovskom sistemu, slikovito rečeno. Neophodno je multidimenzionalnopristupiti problemu, raslojiti ga na posebne sektore i pristupati mu segmentno ikoordinirano, svim raspoloživim snagama. Opisano se ne razlikuje mnogo od

286

* Božidar Banović je vanredni profesor na Pravnom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu ina Fakultetu bezbednosti Univerziteta u Beogradu. Zvonimir Ivanović je asistent naKriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu.

ratovanja. Strateške postavke moraju se koordinirano razvijati i planskiprojektovati poput strateških bombardera nekadašnjih svetskih supersila, SAD iSSSR. Ako bismo ih posmatrali izdvojeno od ostalih strateških oružja kao štosu sateliti ili krstareće rakete sa velikim brojem nuklearnih bojevih glava i nasve ovo nadgradili doktrinu nuklearnog odvraćanja, videli bismo da ništa odopisanog nije samostalno i izolovano, već u funkciji onog prethodnog. Tako ina globalnom planu suprotstavljanja organizovanom kriminalu moguće jerazlikovati koncepcije strateških postavki u suprotstavljanju trgovini ljudima,narkoticima, oružjem i eksplozivima i sve zastupljenijem visokotehnološkomkriminalu. Svima je jasno da je organizovani kriminal veoma blisko povezan savisokotehnološkim kriminalom, jer se savremeni organizovani kriminal ne možezamisliti bez primene visokotehnoloških sredstava i najrazličitih metodavisokotehnološkog kriminala.

Pojava kao što je organizovani kriminal ne može biti jednostavna. Kao štose mrežasta struktura ćelijskih organizacionih modela terorističkih organizacija(npr. Al Kaide) ne može u potpunosti uništiti zato što se prilagođava nastalimokolnostima, tako i organizovani kriminal preuzima različite oblike i primenjujesredstva koja su manje primetna ili teža za otkrivanje, prilagođavajući se iadaptirajući na nove mere suzbijanja. Razlog ovome leži u materijalnimsredstvima kojima raspolažu akteri organizovanog kriminala. Strateškekoncepcije suzbijanja kriminala u različitim državama kreiraju se iustanovljavaju u zavisnosti od zastupljene problematike.

U ovom radu sprovešće se analiza strateških koncepcija u borbi protivvisokotehnološkog kriminala SAD, Novog Zelanda, Kipra i Velike Britanije.Analiza SAD obuhvatiće samo prikaz aktuelne koncepcije strategije u borbi protivkrađe identiteta na Internetu, zato što bi analiza ukupne strategije ove države uoblasti visokotehnološkog kriminala mogla biti predstavljena samo zasebnimradom. Osnovni cilj analize pomenute strategije jeste sagledavanje aspekatamoguće primene određenih koncepcijskih rešenja u Srbiji. Kao razlozi za izborprikaza i analize strateških koncepcija Velike Britanije i Novog Zelanda mogu senavesti: specifičnosti pravnih sistema i različitosti (kako normativnih okvira, takoi mera predviđenih u strategijama) u odnosu na srpski model, koji ne posedujestrateške okvire, a o njima se može zaključivati na osnovu pojedinih delovazakonskih tekstova. U pogledu izbora Kipra za analizu, kao osnovni motiv zaodabir ove zemlje može se navesti vrlo niska stopa kriminaliteta u odnosu nadruge zemlje (u poslednjih dve godine najniža je na evropskom kontinentu), štosamo po sebi ima posebnu težinu. Značaj ove činjenice ogleda se u merama iobliku postavljanja strategija suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalu.

Analiza strateških koncepcija u borbi protiv visokotehnološkog kriminala

287

SAD

Država (poglavito predsednik SAD) aktivno se mobiliše u ovoj oblastipostavljajući najširi koncept borbe protiv visokotehnološkog kriminaladonošenjem strategije za borbu protiv krađe identiteta. Ovako postavljen konceptsegment je šire politike u borbi protiv visokotehnološkog kriminala, ali značajnoje da je problematika krađe identiteta zauzela toliko značajno mesto u strukturikriminala da su u Americi njome morali posebno da se pozabave, čak i nastrateškom nivou. Mi ćemo je u ovom slučaju posmatrati kao deo ukupnestrategije u suprotstavljanju organizovanom kriminalu, a posmatraćemo jedansegment visokotehnološkog kriminala — krađu identiteta.

Odmah posle terorističkih napada od 11. septembra 2001. godine SAD su,haotično pokušavajući da se odbrane od novih mogućih napada, preduzelemnoge korake u pravcu zadiranja u privatnost odobrivši vršenja najrazličitijihvrsta nadzora. Kasnije su se ovakvi, u nekim slučajevima možda i prenagljeni,koraci pretvorili u konceptualne potrebe i sistemske, strukturisane i projektovanezahteve organa suprotstavljanja različitim oblastima visokotehnološkogkriminala. Uz date koncepte na mnogim nivoima državne uprave predstavljenesu i strategije u borbi protiv ovog oblika kriminala, pa tako skoro sve važnijedržavne agencije u SAD imaju ustanovljene i usklađene koncepte strategija uovoj oblasti.

Jedna o značajnih aktivnosti koju je preduzeo predsednik SAD na ovomplanu je ustanovljavanje posebne Jedinice za borbu protiv krađe identiteta idonošenje posebne strategije suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalu udomenu ove jedinice.1 U strateškom planu jedinica je dala ukupno 31 preporuku,u rasponu od minornih koraka (na primer smernica o upotrebi serijskih brojevasocijalnog osiguranja) do široke promene politike u cilju podizanja nivoabezbednosti kibernetskog prostora (na primer integrisane aktivnosti i partnerstvojavnog i privatnog sektora). Skoro svaka instanca u javnoj vlasti od tog trenutkapreduzima niz značajnih koraka u pogledu zaštite svojih domena, pa tako naprimer Odbor za federalne rezerve SAD, Federalna komisija za osiguranje


288

1 Jedinica je rezultat nove doktrine u bezbednosnim oblastima – povezivanja u obaveštajno-bezbednosne zajednice. Svaki segment ove jedinice je u stvari zasebna organizacija, organili agencija u SAD. Strateški plan je bio rezultat aktivnosti ove jedinice i 11. aprila 2007.godine predstavljen je predsedniku SAD u cilju odobravanja. Strategija je obuhvatila višeorganizacija i predviđenim dalekosežnim merama ukazala na buduća efikasna rešenja.“Combating Identity Theft: A Strategic Plan”, April 2007, The President’s Identity TheftTask Force, www.idtheft.gov/reports/StrategicPlan.pdf.

depozita (Federal Deposit Insurance Corporation — FDIC), Kancelarija zanadzor krađa i još neke agencije ustanovljavaju baze podataka praćenjaincidenata vezanih za sigurnost elektronskih podataka. Specijalna tajna službaSAD (USA Secret Service — USS) uključila je svoje resurse u ovu kampanjuproširivanjem svojih kapaciteta i linkova sa zvaničnog sajta. Poreska služba uSAD preko svog sajta, linkova i obaveštenja na njima konstantno pruža podrškui informacije svojim obveznicama, a ovaj oblik podrške obuhvata i fišing poredkrađe identiteta. Preporuke koje su od posebnog značaja su, između ostalih,držanje podataka korisnika dalje od kriminalaca kroz smanjenje nepotrebneupotrebe ovih podataka od strane državnih i drugih organa (npr. brojevasocijalnog osiguranja), propisivanje standarda zaštite podataka u javnom sektoru,kao i procedura u slučajevima prodora i krađe tih podataka, propisivanjem normiu okvirima nadležnosti privatnog sektora u pogledu iste problematike iotežavanjem mogućnosti zloupotrebe ovakvih podataka. Posebna problematikaodnosi se na žrtve i mogućnost naknade njima nanete štete i generalne zaštite,koja se sprovodi obukom i operativnom koordinacijom u slučajevima postupanjapo delima visokotehnološkog kriminala, posebno krađe identiteta nanacionalnom i međunarodnom nivou. Posebno mesto zauzima i uvođenjestandardizacije merenjem uspešnosti organa gonjenja u ovoj oblasti.

Strateška konceptualizacija suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalunije moguća bez upliva privatnog sektora u akcije i različite oblike preventivnihi represivnih mera i radnji. Na planu prevencije visokotehnološkog kriminaladeluje oko 537 nevladinih organizacija. Jedan od oblika uključivanja privatnogsektora ostvaren je postavljanjem edukativnog sajta: www.LooksTooGoodToBeTrue.com. Ključni učesnici ovog projekta na strani privatnog sektora suNacionalni centar za borbu protiv kriminala belog okovratnika, Monster.com ičlanovi Saveta rizika trgovaca.

Sve navedeno je prikazano u smislu razumevanja funkcionisanja različitihpoluga vlasti na višem nivou. Ova strategija ne ostavlja po strani ni lokalneorgane reda, smatrajući da je za njih, već od prvog momenta kontakta žrtava sakrađom identiteta, bitno da ukažu na pojedine korake u postupanju.

Na primer, koraci koje žrtve mogu preduzeti kako bi započele postupakrestitucije dobara i sredstava oduzetih izvršenjem dela krađe identiteta ieventualno osujetiti nastanak još veće štete. U okviru primene smernicastrateškog plana u okviru obuke lokalnih policijskih stanica održano je više od900 savetovanja za pripadnike organa gonjenja iz više od 250 agencija.

Ministarstvo odbrane SAD sa Federalnom komisijom za trgovinu (FederalTrade Commission — FTC) kreiralo je nacionalni kurs obuke savetnika za žrtve


289


290

ovog oblika kriminala.2 Takođe, Ministarstvo odbrane SAD vodi radionice okrađi identiteta kao konstantan vid obuke.3 Kao deo širokog fronta u borbi protivkrađe identiteta pojavljuje se i Američka advokatska komora čija je Sekcija zaprimenu zakona i uređivanje prakse predložila rezoluciju kojom se sugerisalosvim advokatskim komorama da, u saradnji sa državnim i lokalnim organima,pruže subvencionisane oblike pravne pomoći ugroženim kategorijamastanovništva, kako bi se ustanovio program pružanja pomoći žrtvama krađeidentiteta i njihovog zastupanja.

Analizom prikazanih aktivnosti preduzetih u oblasti visokotehnološkogkriminala, strateškog plana i angažovanja organa i agencija na njegovomsprovođenju, može se zaključiti da one predstavljaju koordinirano i sinhronizovanodelovanje na sprovođenju ukupne strategije borbe protiv organizovanog kriminala.Strateški plan jedinice za borbu protiv visokotehnološkog kriminala jesteneobavezujući za sve ostale organe, ali kao što se moglo videti, skoro svi akteri uovoj oblasti ponašali su se kao da je za njih obavezan i preduzeli adekvatne mereu pravcu implementiranja njegovih odredaba. Ovo govori o organizovanosti ipredanosti države na planu sprovođenja strategije.

Takođe, značajne aktivnosti preduzete su u uključivanju privatnog sektora,kako u primeni odredaba, tako i u oblasti obuke i ulaganja sredstava za podrškusveobuhvatnoj borbi protiv visokotehnološkog kriminala.

Australija

Australija se u strateškom smislu veoma rano aktivirala u suprotstavljanjuvisokotehnološkom kriminalu. Već u preliminarnim strateškim konceptimaprepoznaju se nacrti strateškog cilja – kreiranja bezbednog elektronskogoperacionalnog okruženja za javni i privatni sektor.4 Preporuke koje su

2 Kancelarija ovog ministarstva za žrtve kriminala.3 Više videti na: www.ovcttac.org.4 Podaci korišćeni sa: www.nifs.com.au/Publications/Dec02/NIFSBulletinDec02.pdf, pp. 6–9;

www.churchilltrust.com.au/site_media/fellows/Wilkins_Peter_2002-1.pdf, p. 7; www.cs.auckland.ac.nz/~john/NetSafe/etter.pdf, pp. 89–95; “Critical issues in hi-tech crime”, presentedby Commander Barbara etter, Director, ACPR and Chair of the Police Commissioners’Conference e-Crime Working Party to “embracing the Future Together”, CommonwealthInvestigations Conference, 10 September 2002, pp. ii–iii, 4–7, 9–11. Uporediti sa: PoliceCommissioners’ Conference electronic Crime Working Party, 2000, pp. 25–8; A. Rees,Technology Environment Scan, Report Series No. 133.1, Australasian Centre for Policing

predstavljale okvir strateškog plana razvoja australijskog pristupa problemumogu se svesti na sledeće. Ustanoviti okruženja ili zajednice u kibernetskomprostoru koji bi bio bezbedan u istoj meri kao i fizička sredina; ovako visokopostavljen cilj veoma je teško postići, ali iako deklarativan, ovaj princip ukupnojstrategiji daje značajno na težini. Tu je zatim i proklamacija o omogućavanju dareforma zakonodavstva prati brzi razvoj novih tehnologija, kao i da seuniformnost, ali i komparativnost postignu na najvišem mogućem nivou, bezprihvatanja najnižih mogućih standarda (tj. na adekvatnom nivou). Treba ukazatina palijativnost pomenute floskule, jer nema smisla donositi zakon u isto vremekad nastaju i razvijaju se nove tehnologije i tehnike.

Sledeća preporuka odnosi se na razumevanje suštine i prirode problema, uzukazivanje na okvire visokotehnološkog kriminala i nemogućnost registrovanjasvih njegovih oblika i tzv. tamne brojke ovog kriminaliteta. Ova preporukapogađa u centar, projektujući i buduće polje istraživanja, usmeravajući iukazujući na aktuelne probleme. Takođe, preporuka o razvoju modela zamultiagencijski Australijski centar visokotehnološkog kriminala, koji bi imaoulogu jedinstvenog kontaktnog i operativnog centra, višestruko je upotrebljiva.

U pogledu legislativnih rešenja preporučuje se izrada sveobuhvatnog plana nakreiranju politike i zakonodavnog okruženja koje pruža šansu i privatnom sektoruda učestvuje u stvaranju pravila i ostvarivanju „mekog mešanja” države u oveoblasti. Upliv privatnog sektora u ovu oblast predstavlja jedan od krucijalnihmomenata u strateškim koncepcijama, s obzirom na njegove ukupne mogućnostii snagu, naročito u razvijenim zemljama. Preporuka o određivanju odgovarajućihuloga i prioriteta organa gonjenja, uz osvrt na neadekvatnost postojećih resursaukazuje na problematiku nedgovarajuće alokacije resursa, rasipanje sredstava bezpotpune i korektne kontrole. Preporuka o rešavanju značajnih pitanja, kao što jepitanje anonimnosti na Internetu, kao i preporuka o rešavanju pitanjaustanovljavanja i potvrđivanja identiteta (istovetnosti) ukazuju na postojanjegorućih pitanja. Kao logičan odgovor određuje se preporuka o ustanovljavanjupreventivnog odgovora, uključujući i kibernetsku etiku, kao i efektivna protektivnadejstva usmerena na smanjenje viktimizacije, promovisanje adekvatnih aktivnostii postupanja u kriznim situacijama i strateška razmatranja bezbednosnih pitanja uokvirima javnog i privatnog sektora u pogledu ove tehnologije.

Doprinos ključnim procesima regionalnog i međunarodnog karaktera imaznačajan uticaj na politiku informacione ekonomije na nacionalnom nivou, pa


291

Research, Adelaide, 2000, www.anzpaa.org/Upload/anzpire-research-databases/published-research/science-and-technology/ACPR133-1/ACPR133_1.pdf, pp. 16–9.


292

je preporuka da se u tom smeru razvija uticaj i ukupan odgovor države. Takođese došlo i do zaključka da je neophodno kreiranje realne, strateške i „neomeđene”obaveštajne službe, pri čemu treba uzeti u razmatranje ulogu koju Australijskakriminalistička komisija može imati u ovom smislu. Jedan od krucijalnihzaključaka u vidu preporuka formulisan je u obliku ustanovljavanja i održavanjaefektivnih partnerstava sa lokalnom zajednicom, obaveštajnim i odbrambenimstrukturama, provajderima internet usluga, privatnim sektorom, akademskimnaučnim ustanovama i drugim organima i organizacijama.

Preporuka o neophodnosti utvrđivanja odnosa između prevencijevisokotehnološkog kriminala i represivne delatnosti u ovom sektoru i inicijativaza zaštitu kritičnih infrastruktura teže ka ustanovljavanju efikasne prakse u borbiprotiv visokotehnološkog kriminala i adekvatnih mehanizama za efektivnopraćenje dometa preduzetih mera u ovoj oblasti. U tom smislu značajno je ukazatina neophodnost razvoja operativnog odgovora kojim se umanjuju opasnostikibernetskog terorizma, kao i neophodnost razvoja koordiniranog sistemaprijavljivanja incidenata, što bi bilo od zajedničke koristi za policiju, vladu i privatnisektor. Preporučuje se ujednačenje i smanjenje obima postojećih inicijativa nateritoriji Australije i šire, uz razvoj modela kojim bi se osigurale najefikasnije inajefektivnije strategije koordinacije i saradnje u primeni resursa. Teži se efikasnommedijskom menadžmentu u cilju podizanja svesti zajednice i marketinškompromovisanju rezultata sposobnosti i kapaciteta policije. Preporuka koja obuhvataangažovanje značajnih kapaciteta na razvoju novih odgovora na pretnje u vezi jesa efektivnim rešavanjem pitanja kadrova (uključujući i obezbeđivanje ili davanjepristupa specijalističkim resursima) putem adekvatnih i kontinuiranih obuka izadržavanjem kritičnog osoblja, kao i preispitivanjem tradicionalnih metoda rada.

Opisane preporuke objedinjuju napore na razvoju kadrovske politike uzpraćenje najnovijih dostignuća tehnike i adekvatno marketinško predstavljanjeodgovarajućih državnih resora u ovoj oblasti. One su u ovom tekstu prikazane iu cilju mogućeg prilagođavanja uslovima srpskog kibernetskog prostora.

U okviru razmatranja strateških koncepata, australijski kreatori kriminalnepolitike u oblasti suprotstavljanja visokotehnološkog kriminala uvideli suodređena važna operativna pitanja.5

Prvenstveno to je nacionalna regionalna i međunarodna koordinacija isaradnja, kao i delovanje preko graničnih linija i u okvirima različitih jurisdikcijai političkih režima. Značajno pitanje je i doprinos zaštiti kritičnih infrastruktura

5 Police Commissioners’ Conference electronic Crime Working Party, 2000, pp. 25–8; A.Rees, Technology Environment Scan, op. cit., pp. 16–9.

kroz prikupljanje obaveštajnih podataka, a naročito se apostrofira preispitivanjetroškova i prioriteta istraga.

Pitanje pronalaženja, utvrđivanja i izuzimanja elektronskog dokaznogmaterijala od strane policije zahteva adekvatnu obuku policije i drugih pripadnikaorgana gonjenja u oblasti visokotehnološkog kriminala u svetlu aktuelnih problemaprivremenog oduzimanja elektronskih dokaza, istraga oko mrežnih krivičnih delai izvođenja dokaza. Za ovo je vezano i pitanje pronalaženja tragova u kibernetskomprostoru, odnosno pitanje mogućnosti traganja (zadržavanja i očuvanja podataka,internet kafea, anonimizatora, rajeva podataka). Još jedno značajno operativnopitanje jeste ostvarivanje efektivnog, ekonomičnog i pravovremenog forenzičkogodgovora na ove izazove uključivanjem savremenih tehnoloških resursa. U tompravcu neophodno je ostvariti razvoj strateških i taktičkih obaveštajnih odeljenjana osnovu informacija (i obaveštajnih podataka) iz različitih izvora, uključujući iprivatni sektor. Od posebne je važnosti rad u realnom vremenu ili internet vremenui vođenje onlajn istraga. Takođe, značajno je i rešavanje problema povećane pojaveidentitetskog kriminaliteta, od kojih je većina upravo omogućena razvojeminformacione i komunikacione tehnologije i interneta.

Rešavanjem pitanja enkripcije ili pribavljanja podataka sigurnim putem iomogućavanje pristupa skladištenoj elektronskoj pošti bez potrebe pribavljanjanaredbe, postavlja se i pitanje pribavljanja ovlašćenja za sprovođenjeprekograničnih pretraga baza podataka. Tu je i pitanje praćenja procesuiranjaovih oblika kriminala i pronalaženje novih pojavnih oblika pranja novca i načinaautomatizacije ovakve aktivnosti, uz posedovanje adekvatnih mogućnostinadzora i presretanja. U ovom cilju neophodno je ustanovljavanje standarda ismernica za borbu protiv visokotehnološkog kriminala uz delovanje u okvirimaustanovljenih i potvrđenih pravila režima privatnosti. Takođe podvučena jeneophodnost adekvatnog postupanja s viktimološkog aspekta, naročito u vezi saelektronskom krađom identiteta (prevarom) i stvaranje i usavršavanje stručnostii iskustva u radu sa velikom količinom različitih jurisdikcionih pitanja u pogleduizvršenja dela visokotehnološkog kriminala.

Australijska policija je u jednom trenutku prepoznala značajno povećanjemoguće opasnosti od elektronskih incidenata vezanih za računarsku bezbednost.Tada je ukazano da je primarna meta visokotehnološkog krminala bio australijskibankarski i finansijski sistem, kao i da postoji direktna korelacija izmeđupovećane zavisnosti o sofisticiranim internet tehnologijama i rastućeg nivoaranjivosti na potencijalne napade.6 Sve ovo je ukazalo da se težište rada u


293

6 A. Rees, Technology Environment Scan, op. cit., pp. 16–9.

suprotstavljanju visokotehnološkog kriminala mora usmeriti na: značaj i nivona kojem se ostvaruju pretnje u ovom sektoru, neophodnost prevazilaženjasukoba nadležnosti i granica; pribavljanje, zadržavanje i očuvanje tragova kaodokaznog materijala, čak i na stranim teritorijama; pribavljanje adekvatnihovlašćenja; dešifrovanje enkripcije; dokazivanje istovetnosti (identiteta); znanjao tome gde tragati za dokazima; odgovor na oblike ovog kriminala u realnomvremenu; koordiniranje istražnih aktivnosti; poboljšanje stepena obuke na svimnivoima; razvijanje strateških partnerstava i saveza i unapređivanje razmeneinformacija i obaveštajnih podataka.

Velika�Britanija

Velika Britanija usvojila je strategiju u junu 2009. godine.7 Tim dokumentompropagirala je sledeće osnovne ciljeve: osiguranje nadmoći u kibernetskomprostoru; smanjenje rizika od upotrebe resursa kroz smanjenje opasnosti ilipretnje od kibernetskih operacija umanjenjem motivacije i mogućnostineprijatelja; smanjenje ranjivosti interesa Velike Britanije kibernetskimoperacijama i umanjenje nanete štete od kibernetskih napada interesima ovedržave. Ove aktivnosti sastoje se od najrazličitijih sredstava i metoda kojimVelika Britanija može braniti svoj sistem prevencijom napada, zaštitom odnapada, umanjenjem efekata bilo kojeg napada.8 Tu spada i iskorišćavanjemogućnosti i prilika koje pruža kibernetski prostor – prikupljanjem podataka oakterima pretnji, promocijom podrške politici Velike Britanije i intervencijomprotiv neprijatelja. Na taj način se želi pokriti veliki dijapazon mogućih aktivnostikoje bi Velika Britanija mogla preduzeti u kibernetskom prostoru u smisluostvarivanja kibernetski bezbednog okruženja i podrške široj nacionalnojbezbednosnoj strategiji. Ovo je moguće i kroz usavršavanje znanja, povećanjesposobnosti i poboljšanje sistema donošenja odluka, putem usavršavanja znanjai podizanja nivoa javne svesti, kao i razvojem doktrina i politika, ali i razvojemupravljanja i sistema odlučivanja, tehničkih i Humint (operativno-obaveštajnih)kapaciteta. Izloženo pokriva širok okvir oruđa, veština i tehnika neophodnih zaostvarivanje svih stubova strategije. Sve ovo neophodno je kako bi se ostvarilasupremacija u kibernetskom prostoru Velike Britanije.


294

7 “Cyber Security Strategy of the United Kingdom: Safety, Security and Resilience in CyberSpace”, Home Office of the United Kingdom, 2010, www.cabinetoffice.gov.uk/media/216620/css0906.pdf.

8 Ibid., p. 15.

U svrhu ostvarivanja pomenutih postulata biće ustanovljeni Međuvladinprogram za rešavanje prioritetnih pitanja u strateškim oblastima ostvarivanjastrateških kibernetskih bezbednosnih ciljeva u šta spada obezbeđivanje dodatnihfondova za razvoj budućih inovativnih tehnologija za zaštitu mreža VelikeBritanije i razvoj i promovisanje rasta kritičnih veština i znanja.9 Značajno jeostvariti blizak kontakt u radu sa širim javnim sektorom, sa proizvođačimasoftvera, sa organizacijama za promociju građanskih sloboda, sa javnim imeđunarodnim partnerima. Neophodno je ustanovljavanje Kancelarije zakibernetsku bezbednost (Office of Cyber Security — OCS) koja će se bavitistrateškim vođstvom i koherencijom unutar vlade i stvaranjem Kibernetskogbezbednosno-operativnog centra (Cyber Security Operations Centre — CSOC).Ciljevi pomenutog tela bili bi aktivni nadzor bezbednosti kibernetskog prostorai koordinacija odgovora na incidente, kao i omogućavanje boljeg razumevanjanapada na mreže i korisnike u Velikoj Britaniji, te pružanje potpunijih ikonkretnijih saveta i obaveštajnih informacija u vezi sa javnim i poslovnimrizicima na Internetu.

U objašnjenju strategije određuju se značajni pojmovi, namena i svrhastrategije, objašnjavaju se značaj i smisao pojedinih elemenata i predmeta kojeona pokriva.10 Pored toga, navode se i rukovodeći principi strategije i ukazuje navezu sa Nacionalnom bezbednosnom strategijom. U tom smislu navodi se pristupnacionalnoj bezbednosnoj strategiji koji je jasno zasnovan na setu esencijalnihvrednosti koje uključuju: ljudska prava, vladavinu prava, legitimnu i savesnuvladu, pravdu, slobodu, toleranciju i jednake mmogućnosti za sve.11 Proklamujese tvrdokornost u pogledu rizika, ostvarivanja ciljeva i raspoloživih mogućnosti.Zalaže se za angažovanje na bezbednosnim rizicima u ranoj fazi njihovognastanka, gde je to moguće, a u inostranstvu će se favorizovati multilateralnipristup. Na sopstvenoj teritoriji prednost se daje partnerskom pristupu. U okviruvlade razviće se integrisani pristup, podržaće se snažni, balansirani i fleksibilniresursi i mogućnosti za delovanje. I na kraju, proklamuje se nastavljanje ulaganjau nacionalnu bezbednost, učenja i rada na njenom ojačavanju.


295

9 Ibid., p. 5.10 Veoma interesantno i ujedno slikovito objašnjenje razloga donošenja strategije jeste

sledeće: „kao što je u xIx veku bilo neophodno da obezbedimo morske puteve i prostoreu svrhu ostvarivanja nacionalne bezbednosti,a u xx veku bilo neophodno da obezbedimovazdušni prostor, u xxI veku mi moramo, takođe, osigurati našu nadmoć u kibernetskomprostoru”.

11 Ibid., p. 10.

U transnacionalnim okvirima, kibernetske bezbednosne pretnje u kibernetskomprostoru zahtevaju veoma blisku i čvrstu saradnju sa međunarodnim akterima idržavama u cilju da se dobrobiti te saradnje, bazirane na priznatim i efikasnimpravilima, nastave ostvarivati u globalnom okrtuženju.

Velika Britanija nije skorije započela aktivnosti na implementaciji ovestrategije. U tom smeru Velika Britanija radi još odavno, o čemu govore i rezultatidvaju nacionalnih strategija o osiguranju informacija iz 2003. i 2007. godine.

U razradi strategija za suzbijanje visokotehnološkog kriminala veoma jeznačajno imati partnerski odnos sa privatnim sektorom. U Velikoj Britanijiveliki broj ovakvih organizacija (uključujući i nevladine) radi na zaštiti odkibernetskih pretnji, a u istom pravcu deluju i državni organi, npr. CeSG (telojedne od obaveštajnih agencija Velike Britanije, Government CommunicationsHeadquarters — GCHQ, uz MI5 Security Service i MI6 Secret IntelligenceService), koji predstavlja Nacionalno tehničko telo za osiguranje informacija,a takođe vodi i CeRT tim (GovCertUK) u čiju nadležnost spada ranoupozoravanje i pružanje pomoći u rasvetljavanju ozbiljnih IT incidenata ujavnom sektoru. Osnovna sfera njegovog dejstvovanja je vojna i državnaslužba.12 CPNI (Centar za zaštitu nacionalne infrastrukture) igra sličnu ulogu uokviru privrednih subjekata i organizacija koje se bave Nacionalnim kritičniminfrastrukturnim objektima.13 Pored ovoga i SOCA (u okviru Ministarstvaunutrašnjih poslova) i druge organizacione jedinice MUP bave se suzbijanjemi sprečavanjem visokotehnološkog kriminala i sprovođenjem strategijeAsocijacije šefova policija.14


296

12 The National Technical Authority for Information Assurance (CeSG), 2010, www.cesg.gov.uk/about_us/whoarewe.shtml, 20/07/2010.

13 Centre for the Protection of National Infrastructure (CPNI) 2010, www.cpni.gov.uk,20/07/2010.

14 “ACPO e-Crime Strategy”, May 2009, www.acpo.police.uk/asp/policies/Data/ecrime%20Strategy%20Website%20Version.pdf. U ovom strateškom dokumentu između ostalog pominjuse: konzistentniji pristup elektronskom kriminalu u svim vrstama agencija, organa i snaga;povećanje javnog poverenja i pouzdanosti u načinu na koji se policija i organi gonjenjasuprostavljaju visokotehnološkom kriminalu; prioriteti koji su prepoznati u dugoročnim iaktuelnim strukturalnim, proceduralnim i resursnim promenama. Aktuelni su: primena procesaforenzičke trijaže u cilju efikasnijeg i efektivnijeg pronalaženja resursa elektronskogkriminaliteta i smanjenja forenzičke dokumentacije (materijala) u okviru snaga gonjenja;povećanje preciznosti registracije elektronskog kriminaliteta; poboljšanje razumevanjaelektronskog kriminaliteta u okviru policije i unapređenje veština prvih policajaca na mestudogađaja i sl.

U okviru modela opisanih strategija zanimljivo je ukazati na dva pravcarazmene podataka o izvršenom delu i učiniocu. Informacije o delu putuju odprvih policijskih službenika na mestu događaja pravo u Nacionalni centar zaprijavljivanje prevara (National Fraud Reporting Centre — NFRC). Pored ovognačina mogu se koristiti i putevi direktnog obraćanja oštećenih ovom centruputem Interneta, telefona ili drugih sredstava komunikacije.

U okviru londonske policije oformljeno je odeljenje pod nazivom Nacionalnibiro za obaveštajne podatke o prevarama (National Fraud Intelligence Bureau— NFIB). U njegovu nadležnost spada prikupljanje, analiza i razmena operativnih(obaveštajnih) podataka na osnovu izveštaja prispelih od Nacionalnog centra zaprijavljivanje prevara. Ovako obrađeni podaci biće dostavljani organima gonjenja,kao i uredu SOCA i Centralnoj policijskoj jedinici za elektronski kriminal (PoliceCentral e-Crime Unit — PCeU), u zavisnosti od značaja i nivoa ovih podataka inadležnosti adresata. Specijalizovani operativci i obaveštajci iz Centralnepolicijske jedinice za elektronski kriminal će prema ovom sistemu bliskosarađivati sa Nacionalnim biroom za obaveštajne podatke o prevarama u ciljupodrške identifikaciji i analizi visokotehnološkog kriminala.15 Iz Nacionalnogbiroa za obaveštajne podatke o prevarama podaci se dostavljaju taktičkimobaveštajnim (u okviru organa gonjenja) i strateškim jedinicama (za izradutrendova i formiranje nacionalne strategije za borbu protiv prevara).

U Velikoj Britaniji formiran je partnerski blok sa privatnim sektorom koji jenazvan virtuelna jedinica (Virtual Taskforce), sastavljena od pripadnika policije,proizvođača softvera, industrije, akademskih institucija i pripadnika organagonjenja. Ona okuplja telekomunikacione provajdere i provajdere internetusluga, Čatam Haus, Government Communications Headquarters, univerzitete,PCeU, banke, organizacije koje pružaju usluge platnog prometa. Svi se nalazepod kišobranom strateške radne grupe.

Smisao strateške važnosti ovih dokumenata jeste kreiranje koherentnogodgovora svih adekvatnih subjekata u slučaju pretnje visokotehnološkogkriminala. Kao najviši cilj određeno je stvaranje novih kibernetskih struktura:Operativnog centra kibernetske bezbednosti (Cyber Security Operations Centre


297

15 Police Central e-Crime Unit (PCeU), www.met.police.uk/pceu/. U nadležnost ove jedinicespadaju: značajni upadi (hakerisanje) u državne, trgovinske ili akademske mreže; DoS (Denialof Service Attacks) napadi i drugi oblici zloupotrebe botnetova; značajniji prodori u bazepodataka; značajniji veb sajtovi sa lažnim nazivima; masovni oblici visokotehnološkogkriminala, kao na primer hiperproduktivni fišing sa velikim brojem žrtava; elektronski napadiusmereni na nacionalne kritične infrastrukturne objekte, koji su inače predmet posebnihfondova.


298

— CSOC) za nadzor događaja u kibernetskom prostoru (između ostalogostvarujući kolektivnu situacionu svesnost), analiziranje trendova za poboljšanjekoordinacije tehničkog odgovora na kibernetske incidente. Njihov cilj nije samopoboljšanje razumevanja kibernetske bezbednosti, već i omogućavanje iobezbeđenje koherentne razmene informacija među vladinim telima iagencijama, među industrijom, međunarodnim partnerima i javnošću. Poredkreiranja ovog centra strategijom se predviđa ustanovljavanje Kancelarije zakibernetsku bezbednost (Office of Cyber Security — OCS), čija će nadležnostbiti vezana za implementaciju Kibernetske bezbednosne strategije u svimdržavnim organima i partnerskim organizacijama.

Predviđeno je nekoliko smerova rada. Prvi je vezan za sigurne, bezbedne iotporne sisteme. Drugi je vezan za politiku, doktrinarne osnove, pravna iregulatorna pitanja, a treći za povećanje nivoa svesti o problematicivisokotehnološkog kriminala i izmena kibernetske bezbednosne kulture.

Postavljanje standarda, kao i politiku i smernice u vezi sa osiguranjeminformacija, bezbednosti i otpornosti u javnim i drugim kritičnim sektorima vladaće ostvarivati u saradnji sa CeSG i CPNI.16

Novi�Zeland

Novi Zeland prepoznao je potrebu da svoje napore u borbi protivvisokotehnološkog kriminala materijalizuje kroz strategiju za borbu protivelektronskog kriminala.17 Ova strategija predstavlja okvir za buduće planiranjeu suprotstavljanju visokotehnološkog kriminala, a smisao joj je da pruži sigurnostpartnerima u ovoj borbi, naročito u vezi sa pravilima koja se moraju poštovatiprilikom ostvarivanja preventivnih i represivnih aktivnosti svih aktera.

16 Svemu opisanom u prilog ide The Spending Review, objavljen 20. oktobra 2010. na stranici:www.hm-treasury.gov.uk/spend_index.htm, Strategic Defence Review, objavljen 19.oktobra 2010. na stranici: www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/DefencePolicyAndBusiness/StrategicDefenceAndSecurityReviewPublished.htm; Nacionalna odbrambenastrategija od 18. oktobra 2010, objavljena na stranici: www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/DefencePolicyAndBusiness/NationalSecurity StrategyPublished.htm. Uz to iThe National Security Council u maju objavljuje ažuriran pristup Nacionalnoj bezbednosti itada definiše 16 aktuelnih pretnji za Veliku Britaniju.

17 “electronic Crime Strategy to 2010: Policing With Confidence”, www.police.govt.nz/resources/2007/e-crime-strategy/e-crime-strategy.pdf.

Strategijom se demonstrira predanost u postizanju visoko postavljenih ciljeva– pouzdano, bezbedno i sigurno okruženje i zajednica, smanjenje stvarnogkriminala i saobraćajnih nesreća, smanjenje broja žrtava i policijska službavisoke svetske klase. Željeni rezultati proklamovani strategijom su: bezbednointernet okruženje kroz smanjenje elektronskog kriminala i minimiziranje štetetim putem nanete licima u Novom Zelandu i poboljšanje tehničkih i operativnihsposobnosti i mogućnosti policije u efikasnijem rasvetljavanju krivičnih dela.18

Principi i smernice ove strategije sublimirani su u sledećem: policija ćeusvojiti kolaborativni pristup i primenu multiagencijskih metoda i mreža; policijaneće udvajati usluge ili mogućnosti u pogledu primene preventivnih mera iaktivnosti i resurse na rasvetljavanju dela; policija će se angažovati nameđunarodnom planu u pogledu nadzora i pružanja odgovora na dolazeće rizikei prilike.19

Policijski strateški plan za 2010. godinu proklamuje sledeće ciljeve: 1)ohrabrivanje lokalne zajednice omogućavanjem prostora za participaciju uostvarivanju i rešavanju bezbednosnih problema, postavljanju lokalnihprioriteta, radu u partnerstvu i obezbeđivanju zaštite; 2) vršenje policijskedelatnosti uz poverenje javnosti u istu putem proaktivne policijske delatnostiorijentisane na pribavljanje dokaza; efektivno i blagovremeno odgovaranje napozive građana; temeljno i metodično obavljanje policijskih delatnosti,efektivno rasvetljavanje krivičnih dela; 3) organizacioni razvoj kroz efikasnovođstvo i uključivanje građana u ostvarivanje policijskih aktivnosti; integriteti vera u sigurno i kvalitetno obavljanje policijske delatnosti od strane građana;tehnološke inovacije.

Osnovni ciljevi strategije su: razvoj partnerskih odnosa sa lokalnomzajednicom, privatnim sektorom, i drugim ključnim akterima, mogućnostustanovljavanja i stvaranje sposobnosti za brze odgovore na incidente ukibernetskom prostoru, analitički vezan odgovor na pretnje u ovoj oblasti,poboljšanje prve linije rada u rasvetljavanju dela visokotehnološkog kriminala,postavljanje i ostvarivanje visokih forenzičkih standarda u toj oblasti.

U okviru strategije postavljena je i organizacija agencija i državnih organa usuprotstavljanju visokotehnološkom kriminalu. Nacionalno fokusirana jedinica zacilj ima unapređenje koordinacije organa gonjenja sa ključnim nosiocima privatnogsektora u Novom Zelandu i drugim međunarodnim grupama, kao i unapređenjenadležnosti na taktičkom i strateškom nivou. Ulogu ove jedinice u Novom Zelandu


299

18 Ibid., p. 4.19 Ibid.

preuzeo bi prema ovoj strategiji Nacionalni centar za kibernetski kriminal (NationalCyber Crime Centre — NC3). U nekoj bližoj budućnosti očekuje se da će ovajedinica prerasti u CeRT tim Novog Zelanda. Pod njenu nadležnost spadaju iNacionalni biro Intepola Novog Zelanda i Javni centar za zaštitu kritičnihinifrastruktura (CCIP). Takođe, predviđeno je formiranje laboratorije oelektronskom kriminalu. Kao i u Srbiji, u Novom Zelandu su predviđeni određenikoraci u pogledu ostvarivanja ove strategije u oblasti visokotehnološkog kriminala.20

Utrđivanje odgovornih lica i nosilaca poslova putem propisa predstavljajedan veoma plodotvoran korak u ovakvoj strategiji, a u Novom Zelandu je toveoma metodično i svrhovito postavljeno. Šta više, predviđeno je godišnjeizveštavanje o domašajima i implementaciji strategije, inkorporiranje aktivnostisvih aktera u upravljanje rezultatima i revizijom strategije. Ona je trebala bitizavršena do 30. septembra 2009. godine, ali još nije publikovana.

Kipar

Kipar je u okviru ukupne strategije o prevenciji kriminala doneo i strategijuborbe protiv visokotehnološkog kriminala.21 Njome se predviđaju određene merei fokusiraju neke institucije kao nosioci ostvarivanja ciljeva i zadataka strategije.

Kancelarija za borbu protiv visokotehnološkog kriminala osnovana je 20.septembra 2007. godine. Funkcionalnu nadležnost za postupanje regulišeNaredba br. 3/45. U sklopu šireg fronta u suprostavljanju krivičnim delimavisokotehnološkog kriminala osnovane su telefonska „vruća” linija za žrtve kojafunkcioniše 24 časa i druge direktne linije vezane za ovu jedinicu (saograničenim radnim vremenom od 7 do 19 časova). U aprilu 2009. godineosnovana je Forenzička laboratorija za elektronske dokaze koja je preuzelanadležnost na obradi svih elektronskih tragova. Kancelarija za borbu protivvisokotehnološkog kriminala sastoji se od četiri pripadnika policije sa značajnimiskustvom u ovoj oblasti. U nadležnost ove jedinice spadaju dela vezana zaračunare propisana Zakonom o potvrđivanju Konvencije o visokotehnološkomkriminalu (CeTS 185).22 U nadležnost kancelarije spadaju i neovlašćena mešanjau IT sisteme i akti vezani za IT podatke, kao i za dečiju pornografiju.


300

20 U okvirima eSee agende i eSee agende plus (mada su ovo međunarodni dokumenti).21 “Crime Prevention Strategy”, Cyprus, 2010, www.eucpn.org/stratdocs/eucpn_crime_

prevention_ strategy_Cyprus. pdf.22 L.22(III)/2004, “Law on the Convention against Cyber Crime (Ratifying) Law of 2004”

(L.26(III)/2004). Krivična dela u ovom zakonu su: Unlawful access to computer system;

U smislu strateškog pokrivanja svih društvenih segmenata ova jedinica imai edukativnu i preventivnu ulogu koju ostvaruje predavanjima i seminarima zarazličite socijalne grupe. Pored ovoga, kiparska Nacionalna policijska akademijavrši edukaciju pripadnika policijskih jedinica od najnižih do srednjih nivoastručnosti.

Kao budući ciljevi proklamovani u ovom dokumentu navode se:ustanovljavanje platforme za izveštavanje o nelegalnim materijalima na Internetui uspostavljanje veze sa evropskom platformom koja počinje sa radom 2010.godine; učešće u evropskoj finansijskoj koaliciji u borbi protiv dečijepornografije; cirkulacija informativnih materijala u javnosti u značajnijem obimui u naprednijim formama.

Zaključak�

Svaka od analiziranih zemalja, nakon što su se suočile sa problemomvisokotehnološkog kriminala, kroz analizu njegovih pojavnih oblika, dinamikei strukture, došla je do zaključka da je strateški pristup suprotstavljanjuvisokotehnološkom kriminalu, uz uključivanje svih relevantnih državnih organai agencija, te privatnog sektora, ne samo potreba, nego i nužnost. Neke zemlje,su opravdano otišle i dalje od ukupne strategije, uvodeći posebne jedinice idonoseći posebne strategije u određenim segmentima visokotehnološkogkriminala, ali i postupanjući koherentno i simultano po smernicama strateškogplana određene jedinice, kao u slučaju SAD u krađi identiteta.

Posebno interesantno je donošenje strategija od strane državnih organa iagencija (podstaknuto inicijativom strateškog plana) u različitim oblastima kaodaljih oblika implementacije ove strategije. Svaka od strategija (ili strateškihplanova) posebno apostrofira značaj partnerskih odnosa sa privatnim sektoromi lokalnim zajednicama. Opravdano je pretpostaviti da nije moguće


301

Unlawful intervention to computer data; Interference with computer data; Intervention in acomputer system; Abuse of inventions/conceptions; Forgery related to computer; Fraud relatedto computer; Offences related to child pornography; Offences related to violation of IntellectualProperty, Copyright rights and relevant Rights; Attempt, aiding or abetting; Criminal liabilityof Legal Persons. Pored njega krivična dela u ovoj oblasti propisana su i Zakonom o uređenjuelektronske komunikacije i poštanskih usluga (“Law on the regulation of electroniccommunication and postal services”, L.112(I)/2004). “Law ratifying the additional protocolto the convention against cyber crime, concerning the criminalization of racists and xenophobicacts, which are committed through the computer systems (ratifying law)” L.26(III)/2004; “Lawon combating the trafficking of persons and the protection of victims”, Law of 2007.

sveobuhvatno i kvalitetno pokriti sve segmente ove problematike bez uplivaprivatnog sektora i lokalne zajednice, što može biti instruktivno i za našudržavu. Uprkos hroničnom nedostatku materijalnih resursa u Srbiji, ovakavpristup, koji je u praksi drugih, bogatijih zemalja potvrdio svoju efikasnost,morao bi naći svoje mesto i u domaćoj strategiji suprotstavljanjavisokotehnološkom kriminalu.

Veoma je inovativan pristup koji je uvela Australija u konceptualizacijistrateških postavki suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalu. Oblikkombinovanih smernica, sa prepoznavanjem ključnih operativnih pitanja iutvrđivanjem ultimativnih meta i mogućih žrtava visokotehnološkog kriminala,dovodi do utvrđivanja i definisanja suštinskih oblasti delovanja na sprečavanjui suzbijanju ovog oblika kriminala.

Posebno je interesantna koncepcija primenjena u Velikoj Britaniji uzpostavljanje najvišeg cilja — obezbeđenja premoći u kibernetskom prostorusmanjenjem rizika od upotrebe njegovih resursa. Kao jedan od zajedničkihzaključaka proisteklih iz analize prikazanih strategija može se izdvojiti potrebaza specijalizacijom organa i jedinica u borbi protiv visokotehnološkog kriminalai preuzimanje ključnih uloga u realizaciji strategija, poput primera prikazanih uVelikoj Britaniji i u Novom Zelandu. Kontakt žrtava sa policijom i mogućnostbrzog prijavljivanja dela i pružanje značajno brze pomoći žrtvama u ovoj oblastiveoma su značajni, čak toliko da su dospele u skoro sve opisane strategije, najpreu SAD, ali i u Australiju i Veliku Britaniju. Propisuju se posebni postupci,nadležnosti i procedure u pogledu postupanja sa žrtvama, pa se čak postavljajusajtovi za prijave i „vruće” telefonske linije za žrtve. Ovo je razumljivo s obziromna visinu štete koja nastaje vršenjem visokotehnološkog kriminala u prošlosti,kao i na društvenu opasnost koju sa sobom nosi neadekvatno postupanje uodnosu na žrtve.

Poseban segment u svakoj strategiji odnosi se na međunarodnu policijskusaradnju koja se smatra ključnom u suzbijanju visokotehnološkog kriminala, pričemu pominjani specijalizovani organi takođe imaju primarnu ulogu.

Sve opisano daje veoma dobru podlogu razmatranju budućih strateškihkoncepcija u Srbiji. Moguće je svaku od strategija opisanih u ovom radu koristitiprilikom izrade buduće domaće strategije. Jedan od bitnih pravaca može seprepoznati u modelu razmene informacija usvojenom u Velikoj Britaniji, ali i usmernicama o pravcima daljeg delovanja (kreiranje sigurnih i bezbednosnootpornih sistema, razvoj doktrinarne, kriminalno-političke i pravne normative,podizanje nivoa svesnosti i uticaj na poboljšanje bezbednosne kulture).


302

Literatura

1. Andrew, “Technology environment Scan”, Report Series No. 133.1, AustralasianCentre for Policing Research, Adelaide, 2000, www.anzpaa.org/Upload/anzpire-research-databases/published-research/science-and-technology/ACPR133-1/ACPR133_1.pdf.

2. “ACPO e-Crime Strategy”, May 2009, www.acpo.police.uk/asp/policies/Data/ecrime%20Strategy%20Website%20Version.pdf.

3. Centre for the Protection of National Infrastructure (CPNI), 2010, www.cpni.gov.uk.4. “Combating Identity Theft: A Strategic Plan”, April 2007, The President’s Identity

Theft Task Force, www.idtheft.gov/reports/StrategicPlan.pdf.5. “Crime Prevention Strategy”, Cyprus, 2010, www.eucpn.org/stratdocs/eucpn_

crime_prevention_strategy_Cyprus. pdf.6. “Cyber Security Strategy of the United Kingdom: Safety, Security and Resilience

in Cyber Space”, Home Office, 2010, www.cabinetoffice.gov.uk/media/216620/css0906.pdf.

7. “electronic Crime Strategy to 2010: Policing With Confidence”, www.police.govt.nz/resources/2007/e–crime–strategy/e–crime–strategy.pdf.

8. “embracing the Future Together”, Critical issues in hi-tech crime, CommonwealthInvestigations Conference, 10 September 2002, http://conference.auscert.org.au/conf2010/presentation.php.

9. Office for Victims of Crime (OVC), TTAC’s Download Center for Sexual AssaultAdvocate/Counselor Training (SAACT), www.ovcttac.org/calendar.

10. Police Central e-Crime Unit (PCeU), www.met.police.uk/pceu/. 11. Police Commissioners’ Conference electronic Crime Working Party 2000, Rees

2000, pp. 16–19.12. The National Technical Authority for Information Assurance (CeSG), 2010,

www.cesg.gov.uk/ about_us/whoarewe.shtml

STRATeGIC APPROACH IN CURBING CyBeR-CRIMe

Organised crime has many manifestations. Structural features of organised crimeurge an multi-level approach in fighting this serious sort of crime: from global to local,and from strategic to operational. The authors in their presentation recommend deepdifferentiation of this social phenomenon that include every particular aspect, as wellas the coordinated involvement of all available institutional resources in curbingorganised crime activities. At the global level of anti-organised crime policy, differentstrategic concepts and approaches are to be applied to meet specific features of sometypes of organised crime, such as: human trafficking, illegal trafficking of drugs and


303

arms, and cyber-crime. The authors select to analyse cyber-crime due to its closeassociation with organised crime. Modern organised crime groups use high technologyin pursuing their illegal activities, as well as various cyber-crime practices. Thepresentation focuses on comparative analysis of the strategic concepts in the fight ofcyber-crime in USA, New Zealand, Cyprus and the United Kingdom. The part ofanalysis related to the USA experience covers the current strategic concept of the fightagainst identity theft. Strategic concept and good practices of the United Kingdom andNew Zealand in curbing cyber-crime are considered in comparison to the Serbian model.The case study of Cyprus is interesting for comparative analysis due to quite low cyber-crime rate.


304

305

KORUPCIJA I MOĆ U JAVNOJ UPRAVI

Aleksandar Fatić*

APSTRAKT

Rad javne uprave obeležava ukrštanje i mešanje formalne i neformalneprakse, pri čemu svaka neformalnost faktički predstavlja korupciju u najširemsmislu. Da bi se osvetlile neke specifičnosti primene moći u radu javneuprave, neophodno je razmotriti ne samo formalnu moć koja proističe izdelegiranja državne vlasti javnim službenicima sa različitim nivoimaovlašćenja, već i poluge neformalne moći koja uglavnom proističe iz faktičkekontrole nad „ključevima kapija” ka unapređenju i političkoj karijeri. Autoranalizira tri dimenzije neformalne moći u radu javne uprave. Prvo, reč je oprirodi delegirane moći i o odnosu između primene takve moći i sticanjaneformalne moći koja uključuje faktički politički uticaj bez formalnih atributapolitičke vlasti. Drugo, rad se bavi procesom uzajamnog „zaključavanja”različitih političkih elita, uključujući i one na vlasti i one u opoziciji. Konačno,autor propituje modele isključenja legitimnih interesa iz procesa donošenjaodluka. Autor definiše, ilustruje i diskutuje sam pojam nedonošenja odluka,koji je različit od prostog odbijanja da se donese neka konkretna odluka, kaoi od uzdržavanja administracije da se bavi nekim sistemskim pitanjem, teukratko razmatra posledice nedonošenja odluka za rad javne uprave. Glavninaglasak argumentacije u radu je na tezi da je neformalnost neizbežan elementu delovanju bilo koje javne uprave, te da napor, umesto da se troši na pokušajeeliminisanja neformalnosti, treba usmeriti na njenu kontrolu i usmeravanjena načine od kojih će javnost imati koristi, a ne štete.Ključne reči: korupcija, javna moć, javna uprava, legitimitet, zaključavanjeelita.

Javna administracija je tema u kojoj se ukršta spektar pitanja iz domenateorije političke demokratije, pre svega pitanja o institucionalnom ustrojstvudemokratije s jedne, i njenom faktičkom životnom telu koje oličava realnasposobnost građana da menjaju svoje društvo, s druge strane. Pošto je javnauprava istovremeno refleksija vlasti države, njena moć u odnosu na građane

* Autor je naučni savetnik Instituta za međunarodnu politiku i privredu, Beograd.

Aleksandar Fatić

306

proističe iz delegirane moći države, pa ona u svom delovanju odražavaosobenosti same države. U razvijenoj demokratiji upravo se na nivou javneadministracije odvija međudejstvo države i građanskog društva, pa javna upravaodražava i karakteristike građanskog društva.

U formalnom smislu, javna uprava vrši funkcije upravljanja građanskimdruštvom u domenu i na način koji proističe iz količine i strukture delegiranevlasti od strane države. Ta struktura raspodele vlasti i dužnosti u društvu kojujavna uprava u suštini reguliše predstavlja takozvanu delegativnu demokratiju,koja se danas u političkoj teoriji smatra defektnom demokratijom, jer samanorma kao osnova upravljanja u najboljem slučaju omogućava takozvanopasivno građanstvo, to jest pasivno prihvatanje građanske uloge koja je u celostidefinisana od strane države.1 Formalna validnost javne uprave, koja je prostainstitucionalna posledica delegativne demokratije, nesumnjivo je jedan odstandarda legitimacije, ali ona nije dovoljan uslov za funkcionalnu demokratiju,koja zahteva da se zadovolje i izvesni društveni uslovi da bi formalni legitimitetmogao dobiti značenje u stvarnom životu. Bez tih socijalnih uslova građani nisuu stanju da koriste formalne prerogative koje im institucije normativno garantuju,slično kao što bez pristupa kompetentnoj pravnoj pomoći norma jednakosti predzakonom nema životni značaj za pripadnike jednog društva. Pristup realnimmogućnostima da se zaštite prava i interesi, to jest da se utiče na formu idinamiku društvenih procesa, pitanje je efikasnosti i pravednosti u raspodelimoći i uticaja u društvu, i često nema gotovo nikakve veze sa formalnimlegitimitetom javne uprave i institucija uopšteno govoreći.

U ideološkom smislu, demokratija koja se pretežno zasniva nainstitucionalnim prerogativima i normativnim garantijama prava naziva selibertinskom, dok se ona koja insistira na ispunjenosti socijalnih uslova zastvarnu realizaciju prava, uključujući i relativnu ekonomsku i socijalnu jednakostgrađana, naziva socijalnom demokratijom:

Sledeći dobro utvrđenu intelektualnu tradiciju, pod liberalnom demokratijompodrazumevamo pluralistički režim koji poštuje ljudska prava i koji sepokorava vladavini zakona. Ovaj pojam je dovoljno fleksibilan da uključi obe– i potkategoriju libertinske i potkategoriju socijalne demokratije. Libertinskademokratija ograničava domen demokratije i fundamentalnih prava napolitičku sferu. Ona određuje samoregulišuće tržište i od države neregulisanoprivatno vlasništvo kao institucionalne ekvivalente demokratije u ekonomskoj

1 Wolfgang Merkel, “Institutionen und Reformpolitik: Drei Fallstudien zur Vetospieler-Theorie”,Berliner Journal für Soziologie, No. 2, 2003, pp. 255–74.

i socijalnoj sferi. Nasuprot tome, socijalna demokratija insistira da sedemokratija i njen korpus prava moraju proširiti i u socijalnu i ekonomskusferu. Konkretno, društveni poredak mora da zadovolji viši standarddemokratičnosti time što će da omogući dobro regulisano učešće građana uupravljanju, pravne garantije socijalne sigurnosti, raspodelu bogatstva iprihoda, uzimajući u obzir i načela pravednosti i demokratsku državu čija jeregulativna i distributivna politika u skladu sa svim ovim vrednostima.2

Čak i savremeno libertinsko shvatanje demokratije, koje je isključivozasnovano na institucionalizovanim normama, podrazumeva takozvanipopularni ili konstitucionalni suverenitet, to jest vladavinu većine ikonstitutivnost građana za suverenitet države, odnosno činjenicu da su pravisubjekti suvereniteta pre svega građani, a tek posredno i država. Sama ovakoncepcija u suštini sugeriše izlazak iz strogo libertinskog okvira gledanja nainstitucije, jer podrazumeva da je sve ono što je važno građanima kao primarnimsubjektima suvereniteta samim tim sastavni deo legitimacije demokratskogporetka čiji su oni građani. Nesporno je da su građanima socijalna, ekonomskasfera i realna mogućnost uživanja njihovih formalno garantovanih prava barjednako toliko važni kao i same formalne garantije prava, jer u suprotnom su tegarantije faktički obesmišljene. Način na koji se definiše suverenitet velikimdelom određuje i značaj socijalne sfere i stvarnog pristupa prerogativimagrađanstva kroz zaštitu prava i interesa. Prirodno se postavlja pitanje o tomekakva je odgovornost institucija za ostvarivanje prava građana kao bazičnihkonstituenata države i nosilaca njenog legitimiteta, i to ne samo u formalnom,libertinski zamišljenom zakonodavnom domenu („svi građani su jednaki predzakonom i imaju pravo da koriste socijalne usluge”), nego i u suštinskom,realnom smislu. Kao što napominje Tomas Maršal (Thomas Marshall), formalnaprava nemaju značenje za svoje nosioce osim ako ih ne prate sredstva kojima seona mogu iskoristiti.3

Kada se govori o tome da je država odgovorna za faktičku sposobnostgrađana da koriste svoja prava, onda se ta diskusija u savremenoj političkoj teorijinaziva jednom vrstom teorije rizika. Država preuzima rizik da građani, protivnosvojim zakonom garantovanim pravima, u određenim situacijama neće imatirealna sredstva da ta prava koriste i obavezuje se da im u tome pomogne. Jedan

Korupcija i moć u javnoj upravi

307

2 Thomas Meyer with Lewis Hinchman, The Theory of Social Democracy, Polity Press,Cambridge, 2007, pp. 2–3.

3 Thomas H. Marshall, Class, Citizenship and Social Development, Doubleday, Garden City,New york, 1964.

od načina je stvarna i upotrebljiva služba pravne pomoći kojom se odfunkcionalnih advokata očekuje da jedan deo svog profesionalnog vremenaposvete radu za državu, to jest da zastupaju one građane koji nemaju finansijskipristup kompetentnom pravnom zastupanju. Na ovaj način država može ublažitinedostatak realnih sredstava građana da koriste svoje pravo na jednakost predzakonom. Slično tome, država može intervenisati u ekonomskom ili domenuinstitucionalne politike tako da određenim grupama građana ili pojedincimaukloni prepreke za korišćenje prava. Jedan prilično kontroverzan primer ovevrste intervencije je takozvana obrnuta diskriminacija, koja se pri upisu nauniverzitete i u nekim drugim situacijama često primenjuje za pripadnike etničkihzajednica koje su sistematski marginalizovane. Obrnutom diskriminacijom seomogućava da pripadnici domorodačkog naroda neke države ili recimopripadnici romske nacije u evropi mogu biti tretirani liberalnije nego ostalikandidati pri konkursima za posao ili za studije, uzimajući u obzir činjenicu daim uslovi života i socijalna pozicija ne omogućavaju ravnopravnu startnupoziciju za takmičenje sa većinom ostalih članova društva. U Severnoj Americiobrnuta diskriminacija se povremeno primenjuje za pripadnike indijanskihnaroda. Treći primer su aktivne službe za zapošljavanje i prekvalifikacijuposebnih kategorija radnika, recimo radnika srednjih i poznih godina koji su seformirali u jednom industrijskom periodu, a potom izgubili posao i našli se upoziciji da traže novi posao u drugom industrijskom periodu u kome se njihoveveštine mnogo manje traže i preti im opasnost da uđu u kategoriju „strukturnonezaposlenih”, to jest radnika koji u postojećim uslovima faktički uopšte nemogu da pronađu zaposlenje. Takvih aktivnih službi za prekvalifikaciju je malou svetu, ali sama ideja te vrste servisa spada u domen državne intervencije da seuklone faktičke prepreke za realizaciju građanskih prava. Maršalova ideja je dase u nekim, posebno relevantnim situacijama rizika opisane vrste garantijefundamentalnih građanskih prava imaju proširiti u domen onoga što on naziva„socijalnim pravima”, to jest proširuju se prava građana na socijalnu pomoć dafaktički pristupe svojim fundamentalnim pravima. U opisanom primeru pravona rad je fundamentalno građansko pravo, a usluge službe za prekvalifikaciju izapošljavanje je socijalno pravo bez koga pravo na rad u nekim okolnostimanema stvarno značenje za svoje nosioce.

Rizik sa kojim se građani suočavaju Ronald Dvorkin (Ronald Dworkin) jepodelio na ono što on naziva „opciono lošom srećom” i „brutalno lošomsrećom”. Brutalno loša sreća proističe iz činjenica života, koje podrazumevajuda će neka prava ostati neiskorišćena potpuno nezavisno od uticaja pojedinca,dok je opciono loša sreća ono što proističe iz „kockanja”, to jest svesnog

Aleksandar Fatić

308


309

preduzimanja rizika od strane pojedinca ili grupe. Recimo, samo kockanje iliinvestiranje na bilo kom tržištu otvara prostor za opciono lošu sreću, dok recimostrukturno nasilje države kroz nefunkcionalne institucije predstavlja brutalnološu sreću. Neko ko živi u funkcionalnoj demokratiji moći će da ostvari svojaustavom garantovana prava jer mu institucije izlaze u susret, dok neko drugi, koživi takođe u demokratiji, ali sa lošim kvalitetom javne uprave, ista ta ustavnogarantovana prava neće moći da iskoristi. Ovaj drugi se suočava sa brutalnološom srećom, a država je u takvim slučajevima, za razliku od slučajeva opcionološe sreće, obavezna da ponudi kompenzaciju i da sprovede reforme.4

Specifičnost brutalnog rizika je da se on odnosi na širok niz grupa u različitimdruštvima i da u svakom slučaju postavlja isto pitanje o legitimitetu poretka:„kako stvoriti društvene pretpostavke za stvarno uživanje fundamentalnih prava,kada su one ugrožene društveno aktivnim strukturama rizika”.5

Iako postoji više vrsta rizika od neostvarivanja prava, jedan od najraširenijihuzroka te vrste rizika je neformalnost u radu institucija, to jest zakrivljavanjenjihove funkcije prema partikularnim interesima u odnosu na opšti interes. Ovavrsta neformalnosti predstavlja korupciju. U svakom slučaju korupcije u javnojupravi dolazi do krivljenja formalne moći delegirane od strane države kaizvorima i nosiocima neformalne moći. U nekim slučajevima, sami nosiocidelegirane moći postaju istovremeno i dominantni nosioci neformalne moći, doku drugima oni preusmeravaju legitimne institucionalne transakcije kaneformalnim nosiocima moći. Oba procesa spadaju u fenomen neformalnosti udelovanju javnih institucija.

Delegirana�(formalna)�i�neformalna�moć

Životno lice demokratskog političkog poretka seže dalje od formalne,delegativne strukture političke vlasti. Ova struktura podrazumeva da se moć krozinstitucije rasprostire mehanizmom delegacije od vrha države do nižih službenika,koji svi, vršenjem ovlašćenja različitog nivoa opštosti i koristeći pravo nadiskreciono odlučivanje različitog stepena obuhvatnosti, konstituišu samu političkuvezu između građana kao objekata i države kao subjekta vlasti. Delegativnastruktura je pri tome shvaćena kao baza za legitimaciju celog političkog sistema,pri čemu se ne uzima eksplicitno u obzir činjenica da su praktične okolnosti vršenja

4 Ronald Dworkin, Sovereign Virtue: The Theory and Practice of Equality, Harvard UniversityPress, Cambridge (MA), 2000, p. 73.

5 Thomas Meyer with Lewis Hinchman, The Theory of Social Democracy, op. cit., p. 31.

vlasti takve da podrazumevaju saradnju aktera čiji je uticaj povezan sa njihovomfaktičkom kontrolom nekih segmenata društva, iako oni ne moraju raspolagatiformalno delegiranom državnom vlašću. Dobar primer za to je saradnja takozvanihtajkuna u saniranju posrnulih privreda ili omogućavanju izlaska iz ekonomskekrize kroz prihvatanje dodatnih poreskih nameta ili obaveza da održavaju nivozaposlenosti radnika koji je viši od ekonomski optimalnog. Takva saradnja, kojase ponekad naziva ekonomskim patriotizmom, zahteva sinergiju između nosilacaformalne moći i privrednih aktera kao nosilaca značajne iako neformalne moći.Bez nje se male privrede teško mogu izvući iz kriznih perioda u kojima proizvodnjai potrošnja drastično opadaju, a nivo poverenja u politički sistem i instrumentevlasti se radikalno snižava.

Drugi primer sinergije formalnog i neformalnog uticaja je ostvarivanje ciljevakulturne, obrazovne ili naučne politike koje formulišu odgovarajuće vladinestrukture, a čije sprovođenje nije moguće bez saradnje neformalnih nosilaca moći,pre svega autoriteta u akademskoj sferi. Obično se radi o pojedincima čijahijerarhijska pozicioniranost kao arbitara u pojedinim pitanjima, ali i kaodonosilaca odluka u kulturnim i obrazovnim institucijama, omogućava tekefikasno sprovođenje programskih dokumenata i načela koja donose formalniodlučioci. U opisanom procesu saradnja može podrazumevati ne samo stvaranjeizvesnog „duha jednoobraznosti” između formalnih i neformalnih odlučilaca,nego i razrastanje fenomena neformalnosti koji se graniči bilo sa otvorenomkorupcijom, bilo zalazi u njen domen. Da bi se načela nekog vladinog programamogla uspešno uvesti u zatvorene sredine kakve su, recimo, univerziteti,neophodno je učiniti kooperativnim nosioce faktičkog autoriteta u tim sredinamakoji svojim stavovima faktički formiraju dominantno mišljenje u tim izolovanimdelovima društva. Nosioci jedne vrste uticaja tako se vremenom simbiotskistapaju sa nosiocima druge vrste uticaja, čime se trajno formuliše jedna specifičnaoligarhija čije je delovanje suštinski koruptivno i generativno za sve veću količinuneformalnosti u odnosu prema ostalim zainteresovanim delovima društva.

Posledice ove vrste neformalnosti su, s jedne strane, deontološke u moralnomdomenu: one narušavaju neka od osnovnih građanskih prava, pre svega pravograđana na razumnu jednakost u odnosu na različite institucionalne odnose, jeroligarhije po definiciji uzurpiraju privilegovane pozicije za svoje članove. Drugaposledica je funkcionalna i tiče se tržišta društvenih usluga, to jest ukupnogdomena društvenih transakcija — materijalnih i nematerijalnih. Oligarhijenarušavaju načela funkcionisanja slobodnog tržišta društvenih transakcija zbogtoga što onemogućavaju jasnu procenu efikasnosti rada institucija i drugihsegmenata društva, čime se onemogućava proziran proces stalne legitimacije i

Aleksandar Fatić

310

relegitimacije demokratskog poretka. Okoštale strukture koje su nastale u nekomtrenutku konstituisanja demokratskih institucija više ne podležu nikakvojrelegitimaciji jer ne postoji jasan kriterijum koji bi omogućio da se građaniizjašnjavaju o svom vrednovanju mere u kojoj institucije predstavljaju i uvažavajunjihove interese. Autoriteti i nosioci neformalne moći pri tome raspolažuspecifičnom aurom reprezentativnosti za građansko društvo i zbog toga što imajuneki faktički uticaj, a nemaju nikakvu formalnu, delegiranu moć. Stoga je njihovafaktička sraslost sa nosiocima formalne moći još problematičnija; oni zamračujupogled javnosti na stvarni lik javne moći i političkih institucija, a jasnoća togpogleda je osnovni preduslov funkcionalne i kvalitetne demokratije.

Uloga nosilaca neformalne moći još je značajnija nego što izgleda na prvipogled, između ostalog zbog toga što upravo oni ključno utiču na izbor idelovanje nosilaca formalne moći. Svaki izborni demokratski proces oslanja sena neku formu individualnog izjašnjavanja kojem podleže psihologija grupe, aona suštinski uključuje autoritet i liderstvo. Stoga se demokratsko izjašnjavanjerukovodi liderskim primerom: iako će u jednoj grupi svaki njen član imati pravoda se izjašnjava o tome ko će u nekom periodu voditi grupu, bilo da je reč oprofesionalnom udruženju, univerzitetu ili nevladinoj organizaciji, pojedinci ćese u izvesnoj meri rukovoditi stavovima malog broja članova čija se reč sluša,bilo zbog toga što su najduže u grupi, bilo zato što poseduju poprečne veze saostalim grupama koje ih čine posebno instrumentalno vrednima za grupu.Profesor univerziteta koji je blizak privrednom sektoru u stanju je da animirakrupni biznis da pomogne univerzitetu; njegova reč se sluša više nego rečeksperta u svojoj oblasti koji je stručno vredniji i korisniji, ali koji jeorganizaciono manje koristan. Pripadnik nevladine organizacije koji je dobropoprečno povezan sa akademskim sektorom takođe će imati posebnu težinu usvojoj organizaciji zbog sposobnosti da spoji različite interese. Službenik ugrađevinskoj kompaniji koji je povezan sa bankama može pružiti korisneinformacije klijentima o dobijanju kredita i samim tim povećati profit investitorakroz prodaju nekretnina, pa takav službenik nosi posebnu vrednost u kompaniji.U svakom slučaju, specifična težina koju pojedinci imaju u svojim sredinamaomogućava da njihovi stavovi dobiju podršku ostalih i da se timeneproporcionalno snažno probijaju ka demokratskom ishodu otelotvorenom udonošenju odluke. Stoga je neformalna moć ne samo alternativa formalnoj moći;ona nije samo komplementarna formalnoj moći, već je suštinska pretpostavkaza svako stvarno artikulisanje i ispoljavanje formalne moći. Ljudi koji dolaze upozicije formalne moći to čine ili zahvaljujući podršci onih koji raspolažuneformalnom moći ili tako što su prethodno i sami bili nosioci neformalne moći.


311

Politički izbori jasno ilustruju opisanu činjenicu. Prva faza uticajaneformalnih nosilaca moći ogleda se već u uspostavljanju predizbornog dnevnogreda za kampanju. Vrednosno opredeljivanje jednog društva za ciljeve koje novavlada treba da ostvaruje proističe upravo iz stavova nosilaca autoriteta i uticajau društvu. U istočnoevropskim zemljama postepeno uvođenje nekritičkogopredeljenja za sve što je „evropsko” u institucionalnom i političkom smislurezultat je upravo neformalnog uticaja nosilaca društvenog autoriteta. U mnogimdrugim delovima sveta opredeljivanje za proameričke vrednosti, politiku i načinživota takođe je poteklo od društvenih elita, faktičkih nosilaca društvenog uticajabez delegirane formalne moći, koje su bile izložene formativnom uticajuameričke kulture, a čije su stavove nosioci formalne moći oberučke prihvatili.Današnji konsenzus u zemljama Balkana da je primarni cilj ukupne spoljnepolitike tih zemalja evropska integracija na identičan način je proistekao izizloženosti društvenih elita formativnom uticaju evropske kulture, institucija ivrednosti. Prosečan političar na Balkanu devedesetih godina prošlog veka nijeznao apsolutno ništa o evropi: radilo se o ljudima izraslim iz komunističkognasleđa od kojih većina ne bi umela da se snađe u jednom modernom evropskommetrou, a vrednosti poput nediskriminacije prema istopolnim parovima iliekoloških standarda bile su im toliko strane da nisu ni predstavljale deo njihovogpolitičkog dnevnog reda. Istovremeno, sa uvođenjem višepartijskog sistema islobodnijeg izražavanja (iako se počeci glasanja na višepartijskim izborima uregionu mogu označiti samo kao najbestidnija travestija demokratije i otvorena,prozirno manipulativna, diktatura jedne komunističke oligarhije) otvorio semedijski prostor za pojavu novih nosilaca društvenog uticaja. Neki od njih bilisu intelektualci koji su prethodno školovani u evropi ili su bili pod kulturnimuticajem evrope, koji se nisu plašili da uđu u javni prevoz u razvijenimevropskim gradovima i, za razliku od političara, mogli su da približnoravnopravno komuniciraju sa evropskim građanima. Vremenom je duh te vrstedruštvenih lidera preovladao, i danas su oni nova oligarhija koja je umeđuvremenu okoštala poput svih oligarhija obeleženih monopolima; ona jeregresirala u intelektualnom, moralnom i funkcionalnom smislu, ali je zadržalavisoko operativan model uticaja na javnost i na oficijelnu politiku. Stoga su njenevrednosti danas „zvanične” vrednosti balkanskih društava, što je naravno mnogobolje nego da su te vrednosti ostale iste kao pre dvadeset godina.

Druga faza uticaja nosilaca neformalne moći je predizborna kampanja. Izborkandidata i poslaničkih lista zavisi od toga za koga se založe neformalnonajuticajniji članovi zajednice: bitka stranaka i predsedničkih kandidata zaotvorenu podršku poznatih tenisera, pevača i pevačica, glumaca i drugih javnih

Aleksandar Fatić

312

ličnosti najbrutalnije odražava činjenicu da izbor formalnih nosilaca moći zavisiod neformalnih nosilaca moći.

U kasnijim fazama, kada se konstituišu svi organi vlasti, stručni aspekti radapojedinih ministarstava, poput, recimo, diplomatije, u vrlo visokoj meri zaviseod ljudi koji ne samo da ne nose formalne atribute vlasti, nego čak nisu nizaposleni u tim ministarstvima, a ipak određuju osnovne smernice delovanjavlasti, ne samo na nivou vrednosti, nego i na planu konkretne politike, a vrločesto i na mikroplanu konkretne popune kadrovima u segmentima ostvarivanjapojedinih aspekata državne politike. Stoga je u stvarnosti formalna moć faktičkiuvek rezultat neformalne moći, a društveno lice te moći se ne može sagledatiukoliko se prethodno ne poznaje struktura neformalne moći. Kao što ukorumpiranim društvima nije moguće uspešno učestvovati u formalnimprocedurama bez poznavanja neformalnih mehanizama odlučivanja, a često ikonkretnih ljudi koji nose pojedine funkcije, tako ni u demokratskimprocedurama u bilo kom demokratskom društvu nije moguće efikasnoučestvovati bez podrške drugih nosilaca moći. Primera radi, ni u istorijskinajutvrđenijim demokratijama nije moguće efektivno učestvovati na političkimizborima kao kandidat bez podrške krupnog poslovnog kapitala, jer je cenapromotivnih kampanja toliko visoka da faktički zahteva integrisanje krupnihposlovnih interesa u projektovana opredeljenja političkih kandidata.

Zbog svega navedenog može se zaključiti da je formalna moć ne samoisprepletena sa neformalnom moći, ne samo da je u svom ostvarivanju gotovouvek zavisna od saradnje sa nosiocima neformalne moći, već je i generativno ifunkcionalno suštinski zavisna od neformalne moći. Možda bi bilo ispravnozaključiti i da je formalna moć samo finalna institucionalna transformacijaneformalne moći, koja se preliva kroz različite legitimacijske ili formativnefiltere u demokratskom procesu da bi se uobličila kao institucionalna moć sraslasa faktičkom društvenom moći.

Administrativna�korupcija�kroz�uzajamno�„zaključavanje”�elita

Fenomen koji je poznat kao uzajamno zaključavanje elita prirodno proističeiz prethodnih uvida u odnos formalne i neformalne moći. I nosioci formalne inosioci neformalne moći predstavljaju društvene elite. Oni prvi se još nazivajui političkim elitama, ukoliko su povezani sa instrumentima i institucijama vlasti,dok je pojam društvenih elita širi i uključuje političke, kulturne, javne i drugeelite koje nose značajnu neformalnu moć. Društvene elite u celini se raspodeljuju


313

po funkcionalnim i interesnim segmentima, ali usled preplitanja i prelivanja moćiiz jednog segmenta dinamike elita u drugi i iz jedne elite u drugu, njihovi odnositeže da budu vrlo bliski, a njihovi interesi u najvećoj meri konvergentni. Stogaelite u načelu nemaju većih problema u uzajamnoj saradnji. Najekstremniji polte saradnje naziva se uzajamnim zaključavanjem elita i podrazumeva fenomenu kome se iste ličnosti, isti pripadnici elita, protokom vremena nalaze narazličitim funkcionalnim i hijerarhijskim pozicijama u različitim elitama – istipripadnik društvene elite danas će biti ministar zdravlja, a sutra ministar odbrane,da bi kroz nekoliko godina bio predsednik upravnog odbora nekog velikogjavnog preduzeća, sa čijim domenom rada on stručno ne mora i često nema bašnikakvog dodira, a onda potom postaje recimo predsednik vlade ili države. Naopisani način jedan pripadnik društvene „avangarde” može se kretati iz političkeelite ka korporativnoj. Tako je britanski ministar spoljnih poslova iz devedesetihgodina, Daglas Herd (Douglas Hurd), poznat po saradnji sa SlobodanomMiloševićem, posle ministarskog mandata postao visoki službenik jedne uticajnemeđunarodne korporacije koja je očekivano imala interesa od režima SlobodanaMiloševića dok je Herd bio ministar; slični primeri su bezbrojni.

Pripadnik korporativne elite takođe može postati pripadnik političke elite(iako je to manje materijalno unosno), a isto se odnosi i na pripadnike različitihliderskih društvenih grupa. Uzajamno zaključavanje elita predstavlja primarniokvir koruptivne neformalnosti, zbog toga što toliko homogeno konsolidujeinterese pojedinaca preko čitavog spektra različitih elitnih pozicija u društvu daone postaju ne samo potpuno neprozirni za većinu pripadnika društva, nego ihje nemoguće kontrolisati uobičajenim mehanizmima nadzora. Profesionalnipolitičar koji se nalazi na ministarskim mestima tokom niza godina, vršećipotpuno raznorodne funkcije ostvaruje isključivo kontinuitet moći i vlasti: unjegovom radu ne postoji stručni, a često ni etički kontinuitet brige o predmetimakojima se bavi, prosto zbog toga što se on ne može ni baviti formalnimpredmetima svoga rada jer su oni uzajamno radikalno različiti. Njegova glavnadelatnost usmerena je na održavanje kontinuiteta pripadnosti društvenoj eliti unajširem smislu: kada se iscrpe mogućnosti za pripadnost političkoj eliti, otvarajuse, zahvaljujući prethodnim zaslugama, mogućnosti za priključenje poslovnojeliti (Herdov primer), a kada se iscrpe mogućnosti za učestvovanje u poslovnojeliti, prelazi se u domen političke elite. Bivši američki predsednik Džordž Bušmlađi (George W. Bush) pre izbora na tu funkciju bio je funkcioner dve naftnekompanije. U prvoj je bio direktor, i ta kompanija je propala. Nakon takvogučinka, angažovala ga je druga naftna kompanija kao visokog menadžera, a napitanje zbog čega, odgovor je bio da je njegova vrednost određena činjenicom

Aleksandar Fatić

314


315

da mu je u to vreme otac bio predsednik SAD.6 Nakon neuspešne poslovnekarijere, Džordž Buš mlađi, zahvaljujući podršci velikog kapitala i nosilacauticaja na javno mišljenje, postaje predsednik SAD, da bi se po okončanjumandata vratio u redove drugih nepolitičkih, društvenih elita.

Zaključavanje elita je pokazatelj strukturnih slabosti u ustrojstvu političkogživota, kao i suštinskih slabosti u samoj koncepciji delegativne demokratije, kojada bi se oživotvorila, mora stupati u funkcionalnu međuzavisnost sa okoštalimstrukturama faktičke moći za čije delovanje bi, idealno, sama formalna moćtrebalo da bude institucionalni i dinamički proziran korektiv. Stvarnost primeneformalne vlasti, međutim, sugeriše da se ta vlast ne može efektivno ni vršiti bezoslanjanja upravo na one strukture čijoj bi formalnoj moći trebalo da budekorektiv. Stoga u samom ustrojstvu delegativne formalne vlasti postoji nesvodivpotencijalno koruptivni element čija se aktuelizacija u praksi čini utoliko lakšomukoliko je moralni integritet nosilaca formalne vlasti labilniji, dok institucionalnimehanizmi kontrole nisu efikasni u čišćenju javne uprave od ovog urođenogkoruptivnog virusa.

Isključenje�legitimnih�interesa:�„nedonošenje�odluka”

Za njegove počinioce, jedan od najbezbednijih i istovremeno najuspešnijihoblika zloupotrebe formalne moći usled neformalnih motiva je takozvano„nedonošenje odluka” (non-decision making) u radu javne administracije, kojese u našem upravnom rečniku obično naziva „propuštanjem”. Nedonošenjeodluka je različito od odbijanja da se odluka donese i od nemogućnosti da seona donese usled različitih stavova ili vrednosti onih koji treba da je donesu. Rečje o propuštanju da se uopšte raspravlja o nekom pitanju, to jest da se uopštezauzme bilo kakav stav o njemu, da se ono uopšte uvrsti u dnevni red. Na opisaninačin, pozivajući se na nedostatak vremena, kadrovskih ili drugih resursa, javnauprava faktički zauzima negativan stav o javnim inicijativama ili konkretnimpitanjima za javnu politiku, ali i o pitanjima koja su suštinski značajna za privatnuautonomiju ili privatna prava građana. Istovremeno, propuštanjem administracijaeliminiše rizik od odgovornosti bilo za pogrešno donetu odluku, bilo zaugrožavanje prava.

Nestavljanje pitanja na dnevni red zakrivljuje celokupni poredak prava isloboda, jer faktički isključuje legitimne interese i relevantne oblike javne

6 Videti u: Brian Barry, Why Social Justice Matters, Polity Press, Cambridge, 2005.

politike u institucionalnom poretku. Ono omogućava neprimetnudelegitimizaciju političkog sistema i jedan od najopasnijih oblika koruptivneneformalnosti u radu javne uprave. U sistemima u kojima javna uprava generiševisok stepen diskrecije u predviđenim procedurama za donošenje odlukapropuštanje je izvanredan način da se zloupotrebi javno ovlašćenje, jerdiskrecija daje formalno pravo da se prave prioriteti, a taj proces se možepredstaviti kao osnova za namerno i sistematsko propuštanje da se donosepojedine odluke. Istorijski primeri propuštanja su dobro poznati, a trebapomenuti samo nekoliko najpoznatijih. Kada je 1993. godine muslimanskaenklava Srebrenica, inače „zaštićena zona Ujedinjenih nacija” u Bosni iHercegovini sa holandskim bataljonom „čuvara mira” stacioniranim u samommestu, postala ugrožena, administracija međunarodnog prisustva u Bosni iHercegovini je propustila da reaguje na zahteve za vazdušne udare po srpskimtrupama u naletu na Srebrenicu i da izda naređenje međunarodnim snagama dastupe u borbu. Kao rezultat toga, kao i kukavičluka iskazanog na samom bojištu,međunarodne trupe su se povukle, posmatrajući pripreme za ratni zločin kojije usledio. To propuštanje, koje je bilo rezultat političke i birokratskekratkovidosti i nekompetentnosti, nanelo je ogromnu ljudsku, moralnu ipolitičku štetu svim stranama u sukobu i međunarodnoj zajednici. Srpska stranaje ušla u jednu paklenu spiralu međunarodne stigmatizacije zbog zločina kojatraje već gotovo dve decenije i koja je kulminirala ponižavajućim suđenjimapred Međunarodnim tribunalom za ratne zločine počinjene u bivšoj Jugoslavijiu Hagu, višegodišnjim strogim viznim režimom i statusom međunarodnogparije za srpski narod koji bi bio izbegnut da je zločin u Srebrenici odlučnosprečen vazdušnim udarima. Muslimanski narod je, prvo, doživeo pokolj usamoj Srebrenici, a potom su stvoreni uslovi za političku zloupotrebu togpokolja od strane muslimanskih političara i medija u Bosni i Hercegovini kakobi se nakon rata potkopala stabilnost Republike Srpske. Međunarodna zajednicaje toliko izgubila kredibilitet da je u kasnijim epizodama bila prinuđena da vršiinvazije na suverene zemlje koristeći celokupnu ratnu mašineriju svojih armijapod zastavom NATO-a kako bi rešavala pitanja svog globalnog uticaja, koja jeranije rešavala samo pretnjama silom i vršenjem diplomatskog i ekonomskoguticaja.

Propuštanje da se pojava organizovanog kriminala kroz industriju „zaštite”malih preduzeća, koja je bila uočljiva na početku tranzicionih procesa u srednjojevropi krajem osamdesetih godina prošlog veka, na odgovarajući način stavi nadnevni red vlada, dovela je do stanja u kome je kriminalni kapital do te mereprodro u zvanične ekonomije, a kriminalni maniri postali toliko sastavni deo

Aleksandar Fatić

316

društvene kontrole u širokom smislu (pre svega kroz nasilje i nametanje odricanjagrađanima), da se danas mora govoriti o kriminalizovanim modelima vršenjadržavne vlasti u pojedinim zemljama istočne evrope. Nestavljanje organizovanogkriminala na dnevni red uvelo je čitave regione u period sasvim novih strukturai prirode nebezbednosti i faktički omogućilo razvijanje takozvane mekenebezbednosti kao zamene za nekadašnje tvrde, vojničke pretnje bezbednosti.

Nestavljanje korupcije na dnevni red, to jest propuštanje da se o njoj raspravljakao o strukturnom, sistemskom fenomenu, dovelo je do transformacije čitavogorganizma društvenih odnosa, čitave dinamike društvenih transakcija kamodelima sivih i crnih tržišta roba i usluga, do pojave novih društvenih stratumaposrednika, pregovarača i trgovaca uslugama koje država ili privredni sektor trebada nude građanima i preduzećima direktno. Primera radi, u postkomunističkomperiodu jedan broj novih „privrednika” obogatio se na načine do tada nepoznateu ekonomskom sistemu u kome su delovali: oni su posredovali u prodajireklamnog prostora i vremena u državnim štampanim i elektronskim medijimaili, što je još upadljivije, osnivanjem masovnih trgovinskih lanaca u uslovimapotpunog monopola i sinergije sa nosiocima državne vlasti, koristeći se čak idržavnim kapitalom. Rezultat je bilo bogaćenje za svega nekoliko godina kojenajdirektnije govori o proceduralno i moralno problematičnim modelimaposlovnog delovanja. Kada se kapital stečen na opisane načine integriše uoficijelnu ekonomiju, a njegovi vlasnici se integrišu u društvenu elitu, time sefaktički, na normativnom nivou legalizuje sistemska korupcija i kriminal.Otvaranje pitanja o ulozi „tajkuna” u saniranju posrnulih ekonomija decenijamanakon faktičke legalizacije njihovog bogatstva, što je deo političke retorike nekihtranzicionih i posttranzicionih političkih oligarhija, govori o svesti o opisanomprocesu kod samih nosilaca političke moći, ali istovremeno i o odsustvuspremnosti ili sposobnosti da se ta legalizacija kriminalne imovine poništi ili dase otvori pitanje o preispitivanju porekla kapitala. Propuštanje da se sva ovapitanja uopšte stave na zvanični dnevni red vlada i drugih institucija najsuptilnijije način da se, bez otvorenog preuzimanja odgovornosti, legalizacija kriminalnostečene dobiti ne samo ostavi netaknutom, nego i da se održavaju presedani kojiotvaraju prostor da se takve legalizacije i dalje odvijaju.

Propuštanje je način da se ne rešavaju problemi i da se sprečavazadovoljavanje privatnih interesa koji se legitimno prostiru kroz institucije:zahtevi i stavovi društvenih grupa koje polažu pravo na usluge institucijapropuštanjem ostaju na marginama odlučivanja, čime grupe trpe sistematskuštetu i ugrožavanje prava. Kada to naraste do dovoljno radikalnih dimenzija,dolazi do delegitimizacije ukupnog političkog sistema.


317

Zaključak:�neizbežnost�neformalnosti�i�potreba�za�njenomdemokratski�konstruktivnom�transformacijom

Pošto je sinergija formalne i neformalne moći toliko duboka da se prva nemože ni konstituisati ni održavati bez druge, neformalnost se može sagledati kaonesvodiv element političke demokratije. Taj uvid je direktno suprotankonvencionalnoj mudrosti koja sugeriše da se neformalnost kroz svojekoruptivne posledice mora neutralisati sve većom formalnošću, da se diskrecijamože rešavati samo sve voluminoznijom normativom i da se odlučivanje morašto obuhvatnije zameniti proliferacijom pravila. Ukoliko je neformalnostneizbežna i ne može se redukovati strukturno, ostaje da se njene koruptivneposledice menjaju različitom upotrebom neformalnosti. U demokratskomsistemu institucija (a možda i u svakom drugom), neformalnost i neformalnamoć su sama pokretačka energija svakodnevnog života. Ta energija se, međutim,mora preokrenuti iz destruktivne u konstruktivnu; umesto korupcije, ona morapočeti da služi interesima konstituenata, to jest građana. Mogućnosti da se donoseodluke van formalnih uzusa moraju se koristiti u korist i na pogodnost građana,a ne u korist disproporcionalno pozicioniranih pojedinaca. Moguće je koristitidiskreciju tako da se birokratski postupci skrate, pojednostave i da se ono što jeinače komplikovano ili nemoguće učini mogućim — ali ne na način korupcije,posredovanja, nezakonitosti i zloupotreba, diktature onih koji raspolažuneformalnom i formalnom moći nad ostalim članovima društva, već na načinmaksimalnog izlaženja u susret legitimnim interesima koji se rasprostiru poinstitucionalnom sistemu.

Da bi bilo moguće koristiti neformalnost na opisani način, noseći principiupravljanja i celokupne organizacije javne administracije moraju biti nepozitivistički normativizam i stalna nekritička retorika o „zakonitostima” i„normativnoj praksi”, nego etička načela. Moralna edukacija javnog službenikaje primarni zadatak demokratskih institucija; ta edukacija mora da uključi iizgradnju vrlo jasnih etičkih kodeksa postupanja za javnu službu zasnovanih nageneričkim, etičkim sistemima. Nadzor nad postupanjem javnih službenikatakođe mora biti prevashodno etički i mora se sprovoditi u redovima njihovihkolega. Jedino na opisani način moguće je unaprediti moralni osećaj u javnojupravi na način koji će omogućiti formiranje specifičnog kolektivnog etičkog„superega” javne službe. Tek pogledom sa tog etičkog „tornja” specifičnog zasamu javnu administraciju bilo bi moguće nerepresivno, a efikasno, nadzirati isprovoditi konstruktivnu neformalnost u odlučivanju u domenu javne politike.

Aleksandar Fatić

318

Literatura

1. Barry Brian, Why Social Justice Matters, Polity Press, Cambridge, 2005.2. Dworkin Ronald, Sovereign Virtue: The Theory and Practice of Equality, Harvard

University Press, Cambridge (MA), 2000.3. Marshall Thomas H., Class, Citizenship and Social Development, Doubleday, Garden

City, New york, 1964. 4. Merkel Wolfgang, “Institutionen und Reformpolitik: Drei Fallstudien zur Vetospieler-

Theorie”, Berliner Journal für Soziologie, No. 2, 2003. 5. Meyer Thomas, with Hinchman Lewis, The Theory of Social Democracy, Polity

Press, Cambridge, 2007.

CORRUPTION AND PUBLIC POWeR IN THe LOGIC OF WORK OF THe PUBLIC ADMINISTRATION

The work of public administration is marked by an intertwining of formal andinformal practices, where the informality is often called corruption. There are deeper,structural reasons for informality which, in some countries, might arise from the socialhabitus and tradition, and in others it might result from specific elite interests and theirinner dynamics. To shed light on the some of the intricacies of power in the work ofpublic administration, one must discuss not just the formal power, arising from thedelegation of state authority that pertains to all public officials to varying extents, butalso to informal levers of power, which mainly stem from the factual possession of“keys to the gates” of promotion and political career. Political sociology knows theinformal bearers of power as “gatekeepers”, yet their role, and the specific elite intereststhat allow them to exert their influence in most cases, are insufficiently present in thecurrent discourse on the public administration. This paper will explore three dimensionsof informal power in the work of public administration. First, it will discuss the natureof delegation of power and the inter-relationship between the exercise of such formalpower and informal power arising from the factual possession of political influence thatis not formally bestowed upon its bearers. Political theory today has it that politicalparticipation, and hence political power in the broader sense, are not real if they do notinclude not just structural and principled, but also factual ability to exercise suchinfluence that will ultimately result in a change of the state of affairs. Bearers of informalpower are clearly able to exercise influence, an ability that is sometimes denied to somebearers of formally delegated power. In such cases, the latter will naturally tend tocooperate with the former, thus creating the first type of political “informality” that isstandardly labelled “political corruption”. Secondly, the paper will explore the logic ofthe “interlocking” of various political elites, including those who actively participate inany current public administration and those who do not. These elites can be classified


319

by their social roles (the corporate, the military and the proper political elites, forexample), or by their political orientation and dominant ideology (those in power andthose in the opposition, those belonging to the political left, centre or right, etc.). Theimportant element of elite dynamics is a practically inherent tendency by elites tointerlock, thus creating corporate interests that transcend their particular ideology orplace in the political system at any synchronic moment in time. In such situations,deviations from formal mandates, ideological principles or electoral promises, with clearricochet effects on the work of public administration at its highest levels, generate thesecond type of informality that is typically, although crudely, referred to as“administrative corruption”. Thirdly, the paper will explore the models of exclusion oflegitimate interests as a form of informality that is virtually impossible to legally traceand sanction. The so-called non-decision-making is arguably one of the most widespreadforms of informality in the work of public administration, yet one for which no countryhas developed adequate controlling mechanisms. The paper will define, illustrate andelaborate on the very concept of non-decision-making (which is different from bothrefusing to make a decision, and from refraining to take up the issue), and discuss brieflyits consequences for the work of the public administration. The main crux of theargument advanced in the paper will be the thesis that informality is an inevitableelement of the work of any public administration, and that rather than trying to dispensewith informality, efforts should be invested in attempts to control and direct it in waysbeneficial to the public.

Aleksandar Fatić

320

Četvrti deo

Trendovi organizovanog kriminala

SOCIJALNE DIMENZIJE HOMEGROWN(„DOMAĆEG”) TERORIZMA

Dragan Simeunović*

ApstrAkt

U radu se analizira problem pojmovnog određenja homegrown tj. „domaćeg”terorizma. Ova vrsta terorizma je rezervisana, po savremenim studijama,isključivo za onu vrstu terorizma koja se bazira na radikalnoj interpretacijiislama. Međutim, epistemološki je neopravdano nazivati neki terorizam„domaćim” a pri tom misliti samo na islamistički terorizam u svojoj sredini.takođe, termin homegrown terorizam se uglavnom koristi da bi se njimeoznačio islamistički terorizam kao pretnja unutar zapadnih društava, madase on sreće i u drugim sredinama, recimo na Balkanu. sužavanje pojmovnogodređenja homegrown terorizma vodi stvaranju pomoćnih termina, odnosnosub-termina. Najčešći sub-termini su insajder i „grupa momaka” (groups ofguys). U daljem toku rada se kroz analizu terorističkih aktivnosti na Balkanupokazuje problem identifikacije homegrown tj. „domaćeg” terorizma urazličitim sredinama usled njegovih specifičnosti koje do sada nisu uzimaneu obzir pri njegovom pojmovnom određenju.Ključne reči: homegrown terorizam, Balkan, nasilnička radikalizacija,islamistički terorizam, terorizam na Balkanu, definicija terorizma.

Termin homegrown terorizam i problemi pojmovnog određenja

termin homegrown terorizam je postao vrlo frekventan izraz u poslednjihnekoliko godina, a kod nas se obično prevodi kao domaći terorizam ili se koristiu svom izvornom vidu kao homegrown terrorism.

U knjigama i člancima na engleskom i drugim stranim jezicima koje suposvećene ovoj vrsti terorizma autori, pogotovu oni iz različitih zemalja, opisujui određuju homegrown terorizam na vrlo različite načine. Već to inicira naučnudiskusiju i rađa zahtev da i ta vrsta terorizma, kao i terorizam uopšte, mora biti

323

* Autor je redovni profesor na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu.

preciznije definisan kako se bar u nauci ne bi događalo da se služimo istimterminom, a pri tom mislimo na različite stvari ili pojave.

problemi koji bi se mogli odrediti kao ključni problemi pojmovnogodređenja homegrown terorizma su:

1) problem mesta kao najzahtevniji može se smatrati pristup koji insistira da se kao

homegrown terorizam može određivati samo onaj terorizam koji je i planiran ipočinjen u jednoj zemlji. U rasprostranjene pristupe ovom problemu spadasvakako i onaj po kome se homegrown terorizam određuje prema zemlji u kojojje planiran, nezavisno od toga u kojoj zemlji je izveden teroristički napad.1

Holandija čak primenjuje izraz homegrown terorizam čak ako su se osobe kojeće postati teroristi samo radikalizovale na tlu Holandije, nezavisno od toga gdesu planirale ili počinile teroristički akt.2

2) problem aktera homegrown terorizma: ko su zapravo homegrown teroristi?Homegrown teroristi najčešće se identifikuju kao državljani ili stanovnici

neke zemlje koji teže da terorističkim metodima prouzrokuju drugimdržavljanima ili stanovnicima te zemlje neko zlo ili da izazovu neku opasnostpo njih „nezavisno od toga da li ih ugrožavaju kao posebne mete, poputholandskog reditelja Van Goga (theo Van Gogh), ili ih ubijaju nediskriminativnokao u slučaju terorističkih napada u Španiji i Velikoj Britaniji”.3

primetno je da se pri određenju aktera ove vrste terorizma primenjuju različitikriterijumi, od kriterijuma brojnosti do kriterijuma organizovanosti ili verskepripadnosti, a da je najčešća primena mešovitih kriterijuma pri čemu se kriterijumpripadanja veroispovesti, konkretno islamu, uzima kao nezaobilazan priidentifikaciji aktera homegrown terorizma.

kao najčešći akteri se spominju „vukovi-samotnjaci” (lone wolf individuals).pored toga, postoje grupe koje se samoregrutuju, samotreniraju i same sebiodređuju cilj napada koji potom izvode, bez ili sa vrlo malo sadejstva i

Dragan Simeunović

324

1 kimberley L. thachuk, Marion E. “spike” Bowman, and Courtney richardson, “Homegrownterrorism: the threat Within”, Center for technology and National security policy, NationalDefense University, May 2008, p. 3.

2 “Homegrown terrorism and radicalisation in the Netherlands: Experiences, Explanations andApproaches”, testimony by Lidewijde Ongering, Dutch Deputy National Coordinator forCounterterrorism to the U.s. senate Homeland security and Governmental Affairs Committee,27 June 2007.

3 kimberley L. thachuk, Marion E. “spike” Bowman, and Courtney richardson, “Homegrownterrorism: the threat Within”, op. cit., p. 1.

komunikacije sa drugima, a naročito ne sa centrima moći „svetske terorističkezavere”, poput Al kaide — što se može označiti kao „samonikli terorizam”.4

takođe, postoje i grupe koje žive u drugim zemljama ali su sprovele trening uzemljama u kojima Al kaida ima uporišta svoje međunarodne mreže i održavajuveze sa njima. Akteri homegrown terorizma mogu biti „uspavane ćelije” Alkaide koje je ona u okviru neke svoje srednjeročno ili dugoročno planirane akcijeorganizovala u nekoj zemlji sa namerom da ih aktivira tek u određeni čas.5

3) „Islamizacija” termina U skoro svim knjigama i člancima o homegrown terorizmu ovaj termin je

rezervisan isključivo za onu vrstu terorizma koja se bazira na radikalnojinterpretaciji islama. Neopravdano je nazivati neki terorizam „domaćim”, a pri tommisliti samo na islamistički terorizam u svojoj sredini. svi autori redom izbegavajuda kao homegrown, odnosno kao „domaći” terorizam označe etnoseparatistički iliideološki terorizam u svojoj ili nekoj drugoj sredini, iako je on zapravo po mnogočemu daleko više domaći od islamističkog terorizma. to se takođe ne čini ni uslučajevima kada terorističke napade izvode grupe koje se bore za zaštitu pravaživotinja ili životne sredine.6 Uopšte, upotreba termina homegrown terorizamostavlja po strani celokupni teroristički spektrum sem islamističkog varijetetaterorizma. praktično, homegrown terorizam znači islamistički domaći terorizam.

4) „Vesternizacija” termina homegrown terorizamtermin homegrown terorizam se uglavnom koristi da se njime označi

islamistički terorizam kao pretnja unutar zapadnih društava. U svim dostupnimknjigama i člancima njime se obuhvataju samonikle ili uvezene formeradikalnog islama u neku zapadnu zemlju i državljani odnosno stanovnici tihzemalja koji su prigrlili ideju islamističkog terorizma i spremni su da tu zemljunapadnu.7 Međutim, čak i ako se prećutno prihvati da je homegrown terorizamnešto što je islamistički terorizam na domaćem tlu, on nije samo tragičnaprivilegija zapadnih društava već je prisutan, pa i rasprostranjen i u drugimsredinama, recimo na Balkanu.

Socijalne dimenzije homegrown („domaćeg”) terorizma

325

4 Videti u: Dragan simeunović, Terorizam, pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd,2009, str. 219.

5 “protecting America from terrorist Attack”, speech by FBI Director robert Mueller at CityClub of Cleveland, 23 June 2006.


7 Navedeno prema: raffi khatchadourian, “Azzam the American”, The New Yorker, 22 January2007.

Dragan Simeunović

326

5) sužavanje pojmovnog određenja homegrown terorizma vodi stvaranjupomoćnih termina odnosno subtermina

sužavanje pojmovnog određenja homegrown terorizma primenom metoda„islamizacije” i „vesternizacije” neminovno vodi stvaranju pomoćnih terminaodnosno subtermina. Najčešći pomoćni odnosno subtermini su „insajder” i„grupa momaka” (groups of guys).

Literatura o homegrown terorizmu poznaje tri kategorije aktera kao insajdera:1) imigranti i posetioci, bilo da su legalni ili ilegalni; 2) druga ili treća generacijapripadnika muslimanske dijaspore; i 3) konverti, odnosno lica koja su iz hrišćanstvaili neke druge religije prešla u islam.8 Zapravo, homegrown uvek znači insajder.

Izraz „grupa momaka”, koji je odskora počelo da koristi rukovodstvoameričkog FBI, a koji je sada sve prisutniji u stručnoj literaturi, po svoj prilici jeskovan da bi se izbegao izraz homegrown koji uvek upućuje i na izvesnapozitivna osećanja rezervisana za pripanike iste sredine. Ovaj izraz ne zamenjujeu potpunosti termin homegrown terorizam i najviše se koristi u slučajevima kadaje na delu samoorganizovanje radikalnih islamista, ili pak za grupe čiji su članoviputovali u određene sredine radi treninga i vratili se u zemlju boravka da bipočinili teroristički napad.

Definicija homegrown terorizma

Akademskih definicija homegrown terorizma skoro da i nema. Autoriakademskih tekstova o homegrown terorizmu se ponašaju kao da je ondefinisana pojava iako se zapravo radi o pojavi, tačnije o vrsti terorizma čije sepojmovno značenje, a time i određenje podrazumeva. tome svakako doprinosii šarenilo akademskih definicija terorizma kao fenomena uopšte. sa drugestrane, pak, broj administrativnih definicija homegrown terorizma nije mali sobzirom na činjenicu da se o njemu počelo opširnije pisati i misliti tek posleterorističkog napada u Londonu.

Od svih njih nam se čini kao najkompletnija i za administrativne svrhenajupotrebljivija definicija u okviru Akta o prevenciji nasilničke radikalizacije ihomegrown terorizma, referisanog 24. oktobra 2007. godine na sednici komitetaza državnu bezbednost senata sAD, po kojoj homegrown terorizam znači„upotrebu, planiranje upotrebe ili pretnju upotrebom sile odnosno nasiljem od


strane grupe ili pojedinaca koji su rođeni ili odrasli u sAD, u njima bazirani ilikoji prvenstveno u njima ili bilo kom njihovom posedu operišu da bi zastrašiliili prisilili vladu sAD, civilno stanovništvo sAD ili bilo koji njihov deo radipodrške za političke ili socijalne ciljeve”.9

Ova strukturno uzev vrlo dobra i relativno obuhvatno precizna administrativnadefinicija i pored njene namenjenosti američkom tlu može lako da bude adaptiranai korišćena i u nekom drugom miljeu. Ona takođe podrazumeva povezanosthomegrown terorizma i nasilničke radikalizacije, odnosno povezanost homegrownterorizma i različitih formi nasilja baziranih na nekoj ideologiji. termin„nasilnička radikalizacija” u američkom administrativnom vokabularupodrazumeva proces usvajanja i promovisanja sistema ekstremističkih uverenjau svrhe omogućavanja ideološki zasnovanog nasilja radi unapređenja političke,religijske ili socijalne promene.

Činjenica je da je u sAD i u drugim zapadnim zemljama Internet veomadoprineo uzletu i širenju homegrown terorizma i nasilničke radikalizacije, madai u drugim manje razvijenim sredinama iako u manjoj meri i u kombinaciji sadrugim putevima svog širenja. Moć Interneta je doprinela da građane sAD idrugih zemalja u kojima postoji homegrown terorizam neprekidno zapljuskujeteroristička propaganda. Važno je pri tom to što bar formalno američkaadministracija ima stav da osobe koje naginju nasilničkoj radikalizaciji ilihomegrown terorizmu odnosno ideološki zasnovanom nasilju mogu da pripadajusvim rasama, etnicitetima ili religijskim grupama.

Homegrown ili „domaći” terorizam na Balkanu

kad je reč o homegrown odnosno „domaćem” terorizmu na tlu Evrope, posebanznačaj se mora pridavati prostoru Balkana, pre svega nekim zemljama koje su niklena prostoru bivše sFrJ. razlog tome nije samo brojnost pripadnika muslimanskevere — državljana tih država, nego i ekspanzivno prisustvo pridošlica iz takozvanihkritičnih islamskih zemalja. Nisu nebitni ni takozvani istorijski razlozi.

seme militantnog islama je na Balkanu formalno zasejano još u vremekraljevine Jugoslavije kada je 1939. osnovana organizacija Mladi muslimani pouzoru na istoimeni podmladak Muslimanske braće.


327

9 “the Violent radicalization and Homegrown terrorism prevention Act”, 2007, referred on 24October 2007 to the Committee on Homeland security and Governmental Affairs in the senateof the United states.

svaki nacionalistički pokret je po pravilu povezan sa određenim religijskimopredeljenjem i lako može biti izvorište ekstremnih verskih osećanja. ređi jeobrnut slučaj da ekstremni vernici postanu nacionalisti-ekstremisti. Njih već mnogočvršće povezuje fanatična vera. transformacija albanskih ekstremnih organizacijaod nacionalizma ka verskom ekstremizmu, nije na kosovu i Metohiji nova stvar,kao što nekima može da izgleda. Još u toku Drugog svetskog rata albanskinacionalistički pokret na kosovu i Metohiji, utemeljen na programu takozvaneDruge prizrenske lige, doživeo je snažan zaokret ka verskom fanatizmu.

Oko 12 000 albanskih nacionalista je prilikom pristupanja u redove nemačkedivizije „skenderbeg” 1944. godine, na zahtev verskih lidera Druge prizrenskelige, polagalo zakletvu verskog sadržaja koristeći kuran. suština zakletve jeobavezivanje na džihad protiv nevernika. Otuda ne čudi da je prva akcija divizije„skenderbeg” bila usmerena na Jevreje na kosovu i Metohiji. samo u prvomnapadu „skenderbega”, u prištini, ubijen je 281 Jevrejin kao najopasniji nevernik.potom je zaklano 380 srba u selu Vanica i takvi zločini džihad-divizije„skenderbeg” trajali su sve do kraja Drugog svetskog rata. to nije bila samo borbaalbanskih nacionalista u korist Nemaca i Italijana kao što su to možda oni mislili,već i verski rat. Dokumenti potvrđuju da je čak i na kraju Drugog svetskog ratarata albanski lider sokolj Dobroši ispred organizacije „Bali kombetar” pozvao sveAlbance na kosovu i Metohiji na sveti rat džihad, a ne na nekakvu borbu za ciljevenacizma ili fašizma. Zato je pogrešno pripadnike „skenderbega” nazivati samofašistima. Učeni stalno militantnom islamu od svojih verskih vođa (Džafer Deva,Ali-beg Draga, Vehbi Frašeri, Bajazit Boljetin, muftija El Hadž Emin Husein) onisu zapravo bili prvi balkanski mudžahedini u dvadesetom veku.

U vreme postojanja sFrJ, nastajale su i trajale razne ekstremne emigrantskemuslimanske organizacije delujući najčešće u sprezi sa ustaškom emigracijom,ugrožavajući jugoslovenske građane i njihova materijalna dobra. U tome su seposebno isticale: Hrvatski islamski centar, Udruženje bošnjaka, Udruženjebosansko-sandžačkih muslimana, Džamijat el Islam, koje su tesno sarađivale saHrvatskim narodnim vijećem, a najveću podršku su imale od islamsketerorističke organizacije Muslimanska braća. sve one su uzele vrlo aktivnoučešće u građanskom ratu na tlu bivše sFrJ.

Iako su i te kako potpomagale arapske i afričke islamske pokrete u njihovojpolitičkoj i oružanoj „borbi protiv imperijalizma”, vlasti nekadašnje sFrJ zbogtoga nisu od Zapada trpele neku veću štetu, ako se ne računa povremeni veći ilimanji prekor i uslovno rečeno zatezanje odnosa. razlog za to nije ležao ni unerazumevanju događanja od strane Zapada, niti u bilo kakvoj njegovoj slabosti,već u snazi međunarodnog pozicioniranja tadašnje Jugoslavije. Štaviše, u

Dragan Simeunović

328

najvećem broju slučajeva, ono što su za naše tadašnje vlasti bili borci za slobodu,za Zapad su bili najokoreliji teroristi, uključujući tu i palestinski oslobodilačkipokret sve zajedno sa Jaserom Arafatom. tadašnje tesne veze Jugoslavije sanesvrstanim zemljama, kojima je uostalom ona bila lider, podrazumevale suintenzivne političke i ekonomske veze, kao i slobodan protok ljudi. Dok su unesvrstane zemlje iz Jugoslavije uglavnom odlazili građevinski radnici imedicinsko osoblje na privremeni rad, iz nesvrstanih, mahom islamskih zemalja,u Jugoslaviju su stizali mladi ljudi željni školovanja. Danas se može konstatovatida je tlo Jugoslavije pri tom korišćeno i kao prolaz za teroriste iz nerazvijenogsveta, naprosto već iz razloga što je tada vladajuća ideologija u sFrJ topodrazumevala kao gest internacionalističke solidarnosti. Ipak, zahvaljujućisasvim dobrim relacijama i sa Zapadom, jugoslovenske vlasti nisu dozvoljavaleda tlo sFrJ postane išta više sem prolazne, relativno kratkotrajno sigurne staniceza bliskoistočne i druge islamske „revolucionare”.

Izuzetak takve vrste se ipak dogodio kada je na tlu slovenije osamdesetihgodina prošlog veka stvorena teroristička internacionala koja je obuhvatalalevičarske terorističke organizacije. Naizgled nepovezane dve vrste terorizma,islamistički i evropsko-levičarski, tada su i te kako imali veze. pripadnicinemačke terorističke levice ponajviše, mada i italijanski i francuski „crveniteroristi”, obilato su koristili bliskoistočne logore za svoju obuku u rukovanjuvatrenim oružjem i eksplozivom. Osim toga, u zemljama Magreba suorganizovani razni simpozijumi za mlade na kojima su učestvovali ne samolevičarski ekstremisti već i mladi teroristi, recimo iz redova baskijske EtA, štoće se mnogo kasnije pokazati važnim kontaktom za ostvarivanje saradnje izmeđuAl kaide i EtA u slučaju terorističkog napada u Madridu.

Jugoslavija naprosto u svemu tome sa stanovišta Zapada nije bila nevina i totačno u onoj meri u kojoj je, sa svoje strane, smatrala da na taj način doprinosisvetskom progresu.

Veliki savremeni nacionalistički pokreti na Balkanu koji se, za ostvarivanjesvojih programskih političkih ciljeva u poslednjih dvadeset godina služeislamističkim terorizmom jesu albanski i bošnjački. Njihova sve dominantnija odlikaje hibridnost i ona u velikoj meri otežava identifikaciju homegrown terorizma naBalkanu. Hibridnost se ispoljava u više dimenzija. prvo, organizacije koje pripadajutim pokretima su počele da se sem politikom bave i kriminalnim radnjama togstepena da su vremenom postale važan sastavni deo ne samo sveta klasičnogterorizma, već i sveta organizovanog kriminala. Vreme terorizma koji se sprovodisamo radi političkih ideala je daleko iza nas. razlozi za to su pretežno finansijskeprirode budući da su prihodi od svakog spoja kriminala i politike, pa i terorizma


329

kao izopačene i nelegalne ali ipak politike, veoma veliki. Akcije međunarodnezajednice na planu presecanja dotoka novca terorističkim organizacijama od straneraznih legalnih fondova i nevladinih dobrotvornih organizacija su prirodno uputileteroriste i ekstremiste na manje legalne izvore finansiranja. kada novac ide izposlova organizovanog kriminala u ruke terorista, izlišno je pričati o nekakvoj borbiprotiv pranja novca. Da se podsetimo, pranje novca je pokušaj da se nezakonitostečeni novac legalizuje. kada novac ide iz jedne ilegalne sfere u drugu, kao kadaje reč o organizovanom kriminalu i terorizmu, legalizacija, pa ni pranje novca nisuuvek neophodni. prljavo stečeni novac, obično u „kešu”, danas ide za prljavepolitičke aktivnosti kao što je terorizam, po principu „iz ruke u ruku”. takve tragoveje mnogo teže pratiti nego recimo u slučaju nezakonitih finansijskih aktivnostinevladinih organizacija ili pak velikih donacija. Ova dva sve bliže povezana sveta,svet terorizma i svet organizovanog kriminala su vremenom došli do logičkiispravnog zaključka, koji glasi da je njihova saradnja sve efikasnija u meri u kojojsu bliži jedni drugima, a sledstveno tome da je ona najefikasnija ukoliko se stope ujedno telo. Otuda danas mnoge terorističke organizacije su zapravo ujedno iorganizacije koje imaju razvijenu klasičnu kriminalnu delatnost i time izvor prihoda.Međutim, iako time manje zavise od donatorske pomoći, one su zato sa druge straneupućene da se preko poslova kao što je šverc ljudi ili narkotika, približavaju zapravosebi sličnim organizacijama.

takve organizacije Bartoš stanislavski (Bartosz stanislawski) ispravnonaziva kriminalnim terorističkim organizacijama, uz napomenu da takav nazivnimalo ne sadrži pežorativnost. po nama, mnogo bolji izraz, koji se doduše jošnije u potpunosti odomaćio, jeste narko-terorizam. On kao kovanica odličnoukazuje na hibridnost, ali tek delimično na sadržaj kriminalnih aktivnostiterorističkih organizacija, tačnije samo na glavnu. sličan proces transformacijena Balkanu, samo u obrnutom pravcu, doživljava i svet organizovanog kriminala.Ambiciozne kriminalne organizacije koje se bave poslovima kao što je švercnarkotika sve više su upućene na politizaciju svoje delatnosti čime postepenopostaju i političke, a ne samo kriminalne organizacije. recimo, albanskikriminalni lobiji sa kosova i Metohije koji su radili pretežno kurirske posloverasturanja droge po Evropi i svetu, sa narastanjem svoje finansijske iorganizacione moći, po prirodi stvari su težili i većem političkom uticaju kakobi razvili svoje poslove. to ih je odvelo u dva pravca. Jedan je približavanjekoruptivnim političkim vrhovima kosova, a drugi je direktan spoj saislamističkim organizacijama na Bliskom istoku koje su spojene sa trgovinomdrogom. Ukoliko pripadnik albanske mafije hoće da nabavi povoljnije, kao isvaku drugu robu, drogu u Avganistanu, nailazi na pitanje „Da li si dobar

Dragan Simeunović

330

vernik?”, koje u Evropi nije neophodno pri takvoj transakciji. Ukoliko neko jestedobar vernik, cena droge za njega u Avganistanu, pakistanu ili turskoj jepovoljnija. tako, prividno ili stvarno, ekonomski motivisani kriminalci postajudeo sveta islamističkog ekstremizma. Braća po poslu postaju sve više braća poveri. to se uostalom, kako pokazuju podaci, i isplati. U novije vreme svedocismo i takozvanih poslovnih brakova između kriminalnih porodica Albanaca sakosova i Metohije i kriminalnih porodica iz Avganistana.

Iako je na Balkanu pojava islamističkog ekstremizma i terorizma bilo i ranije,to se ozbiljnije počelo internacionalizovati tek dolaskom mudžahedina izislamskih država na prostor Bosne i Hercegovine početkom devedesetih godina.tek tada su na Balkanu udareni ozbiljni temelji globalne mreže islamističkogterorizma, okrenutog tada samo protiv srba i Hrvata, a u budućnosti verovatnodaleko najviše protiv Zapada.

sve važnije terorističke akcije počev od napada na Njujork i Vašington 11.septembra 2001. godine, imaju vezu sa Bosnom i Hercegovinom i zadugo će jošimati vezu sa njom. Uopšte uzev, odlika bošnjačkog ekstremizma je u tome da jeon od početka mnogo više bio verski nego nacionalistički, samo se u vremenimakoja su bila podobna za nacionalizam više predstavljao kao nacionalni fenomen.razlog tome je što je seme ekstremizma zasejano u Bosni i Hercegovini u tokurata potom niklo u formi džihadizma čije je žilavo korenje duboko prodrlo ubosansko-hercegovačko tlo. svako ima svoje vreme zabluda i pravo na njega.kad su mudžahedini pohrlili u Bosnu i Hercegovinu da se bore na strani vojskeislamističkog ekstremiste Alije Izetbegovića, možda se Amerikancima to nijedopalo. Ipak, zbog njihove poznate spoljnopolitičke pragmatičnosti, dugo, boljerečeno predugo su tolerisali prisustvo islamskih bliskoistočnih fanatika naprostoru Bosne i Hercegovine, koju su smatrali teritorijom pod svojom kontrolom.Mada se često pominju različite cifre mudžahedina koji su ratovali na tlu Bosnei Hercegovine, za verovati je da je kroz ovu bivšu jugoslovensku republiku uperiodu od 1992. do 1995. godine prodefilovalo od deset do dvanaest hiljadamuslimana iz stranih zemalja, te da je nekoliko hiljada njih dobilo na tadašnjimlegalnim (brak sa državljankom BiH, učešće u ratu u sastavu tadašnjih zvaničnihvojnih formacija BiH i sl.) ili na nelegalnim osnovama državljanstvo Bosne iHercegovine, a da je realan broj onih koji su ostali iznosio oko 1 500. Da ni touopšte nije mali broj, na najgori mogući način potvrđuje teroristička akcija uNjujorku i Vašingtonu za koju sveukupno uzev nije trebalo više od par stotinaljudi, pri čemu je broj neposrednih izvršilaca na nivou od svega nekoliko desetinaistih takvih fanatika, kakvi su se u stotinama ugnezdili na bošnjačkom krilu usredEvrope. Naprosto, Amerikanci su polazili od toga da su mudžahedini trenutno


331

korisni u borbi protiv srba kao što su nekad bili u Avganistanu protiv rusa, i daće ih kasnije lako moći kontrolisati. Loša procena se sastojala upravo u tome. Zamuslimanski živalj u Bosni i Hercegovini mudžahedini pridošlice sa Bliskogistoka bili su neka vrsta heroja, otprilike istih onakvih kakvi su za bosanske srbebili ruski dobrovoljci koji su se borili na njihovoj strani.

Brojni mudžahedini su ostali u Bosni i Hercegovini verujući da će zauvekbiti dragi gosti. No, kako se politika Zapada u postdejtonovskom periodu počelamenjati, to je i tlo Bosne i Hercegovine postajalo sve više vruće za mudžahedine.Zapadne zemlje, a pre svega sAD, su sve otvorenije postavljale to pitanje predbošnjačke političare, a naročito posle napada od 11. septembra. to je bio razlogzbog koga su mudžahedini polako počeli da napuštaju Bosnu i Hercegovinu.Izvestan broj se zaputio u Čečeniju, Irak ili Avganistan, a nemali broj je vrlo lakootputovao na Zapad preko teritorije Hrvatske koja je u specijalnim odnosima saBosnom i Hercegovinom, i završio ko zna gde sve.

Državni vrh u sarajevu priznaje da je na tlu Bosne i Hercegovine još uvekviše stotina ekstremista iz takozvanih kritičnih zemalja, izražavajući spremnostda svakog od njih isporuči ukoliko ih neka strana zemlja zatraži, dok inostraniizvori navode da je takvih oko 1 500.

ponajviše pod američkim pritiskom 2002. godine je pet mudžahedinaisporučeno zemljama Zapada. kao najopasniji među njima slovili su dvojicaEgipćana — Arman Ahmed al Huseini zvani Al Misri i Hasan Mahmud saad alŠerif zvani sakr, koji su posle završenog rata u Bosni i Hercegovini izvršili napadna Luksor, egipatsko mondensko letovalište, a potom se mirno vratili u Bosnu iHercegovinu, budući da su njeni državljani. Obojica se smatraju ne samopristalicama nego i saradnicima Osama Bin Ladena. Uhapšeni su i isporučeni,jedan Nemačkoj a drugi Italiji, zbog ilegalne trgovine drogom i indikacija zaterorizam. sakr je bio za vreme rata u Bosni i Hercegovini emir i imam jediniceislamskih fanatika koja se zvala „El mudžahid”. Međutim, kasnije se zbogžestokih reakcija domaćeg bošnjačkog stanovništva odustalo od daljih postupakaisporučivanja islamističkih ekstremista kako se ne bi podgrevao ekstremizam uBosni i Hercegovini.

I oni koji su pre toga isporučeni na zahtev Amerikanaca isporučeni su poduslovom da se ne isporučuju njihovim matičnim državama već su upućeni uGvantanamo kao, bar u ovom slučaju, daleko bolje mesto.

poveća grupa mudžahedina koja se nakon rata trajno nastanila u bivšemsrpskom selu Bočinja u opštini Maglaj, i u kome je organizovala svoj životpotpuno na šerijatski način, nije krila svoju bliskost sa Osama Bin Ladenom niposle rata. Vođa ove grupe, Abu Hamza, prihvatio je fatvu Bin Ladena iz 1998.

Dragan Simeunović

332

godine koja poziva na ubijanje Amerikanaca i drugih „krstaša”. Fatva je,zahvaljujući angažovanju mudžahedina, ali i arapskom novcu, prevedena nabošnjački jezik i distribuirana širom Bosne i Hercegovine. teško da će se ikadamoći utvrditi koliki je udeo Ladenovog finansiranja rata u Bosni i Hercegoviniu okvirima sveukupnog iznosa od oko pet milijardi dolara pomoći koje suislamske zemlje uputile Izetbegovićevoj strani, i za koje je sve namene dat tajnovac, da li samo za tadašnji rat protiv srba, ili i za neke kasnije akcije.

Iako je vremenom sve ozbiljnije pritiskao bosansko-hercegovačke vlasti popitanju mudžahedina, Zapad je o tome nerado izveštavao u svojim medijima, naprimer, kao u slučaju hapšenja bliskog Ladenovog saborca i novopečenogdržavljanina Bosne i Hercegovine, tunižanina Mehreza Audounija u turskojzbog pokušaja političkog ubistva, čemu je prethodio pokušaj ubistva papeprilikom posete Bosni i Hercegovini, kada je pronađen eksploziv ispod jednogmosta na putu kojim se kretao papa. taj pokušaj su bošnjački ekstremistijednostavno pripisali srpskoj strani i takva vest je objavljena i u medijima.

sporost vlade Bosne i Hercegovine u izvršavanju međunarodno preuzeteobaveze da izvrši reviziju odluke o nelegalnom davanju oko 1 500 pasošamudžahedinima iz celog sveta vidi se i iz podatka da je do 2007. komisija savetaministara Bosne i Hercegovine donela svega 347 rešenja o poništenjudržavljanstva čime je isto toliki broj mudžahedina izgubio pravo na bosanskipasoš. Nema dileme da su bosanske vlasti iskazivale samilost, pa čak i izvesnusolidarnost sa mudžahedinima koje treba proterati, recimo poput onih devet čijaje imena obznanila vlada u kairu na svojoj listi terorista. Bosanske vlasti sutvrdile da mudžahedine koje proteraju u matične zemlje poput Egipta, Jordana isirije čekaju nehumane kazne, a možda i smrt.

U toj situaciji teško da bi se mogao uskoro naći i najpoznatiji mudžahedin uBosni i Hercegovini Abu Hamza, alijas Ali Husein Imad, koji je u slučaju svogproterivanja zapretio odmazdom. U međuvremenu, pristalice mudžahedina uBosni i Hercegovini su formirali udruženje „Ansarja” koje pruža pravnu pomoćugroženim mudžahedinima. takođe, kada je ušla u Avganistan, američka vojskaje pronašla veliki broj bosansko-hercegovačkih pasoša kod talibana, kao inepopunjene pasoše Bosne i Hercegovine u svrhu terorističkih akcija.

Hapšenje za delo terorizma Šveđanina bošnjačkog porekla MirsadaBektaševića, turčina sa prebivalištem u Danskoj Češura Abdulkadira i Bošnjakaiz sarajeva Bajre Ikanovića potvrđuje kao moguću preorijentaciju islamističkihekstremista sa Balkana od klasičnog ka samoubilačkom terorizmu. kod njih suprilikom hapšenja pronađeni: 40 kg eksploziva, samoubilački prsluci i njihovaoproštajna obraćanja Alahu snimljena na video trakama. radi veze sa njima je


333

pohapšeno još 36 lica u nizu drugih država, počev od sAD do kanade, VelikeBritanije, Danske, Švedske, trinidada i Bangladeša, koji su, zajedno sauhapšenim u Bosni i Hercegovini, planirali terorističke samoubilačke napadeširom sveta. sasvim u duhu najnovijeg terorističkog komunikacionog trenda sviuhapšeni su komunicirali isključivo preko Interneta. Bektašević se ukorespondenciji koristio imenom Maksimus, što je pseudonim osobe koja jeodržavala sajtove za potrebe Abu Musaba al Zarkavija. Optužene posebno teškoterete snimci njihovih presretnutih razgovora. Finansijer Bektaševićeveterorističke grupe bio je Abdul Basit, poznat i kao Abu-Lifa, koga je danski sudu februaru 2007. godine osudio na sedam godina robije.

Činjenica da je oko 750 lica u Bosni i Hercegovini pod permanentnomprismotrom zapadnih obaveštajnih službi dovoljno govori o potencijalnojopredeljenosti velikog broja lica u toj zemlji za islamistički terorizam. Mrežaradikalnih islamista u toj zemlji povremeno iznedri neku opasnost tek koliko dase vidi da je opasnost od nje ne samo dugotrajna već i okrenuta premaraznovrsnim metama.

primer iz marta 2008. godine kada su uhapšena petorica muslimana iz Bosnei Hercegovine koji su nameravali da izvrše terorističke napade na katoličke crkvei objekte EUFOr eksplozivnim napravama ručne izrade potvrđuje tu tezu i aktuelniteroristički trend, jer je preko 90 odsto eksplozija od Iraka do Šri Lanke izazvanoupravo takvim sredstvima. terorističku grupu su pored rijada rustempašića, kojije bio vođa grupe, još sačinjavali i Muhamed Meco, Abdulah Handžić i Edis Velić,sva četvorica vahabiti iz sarajeva, dok je peti uhapšeni Muhamed Ficer, bio izBugojna. prve mete ove grupe trebalo je da budu katolička katedrala u sarajevu ifranjevački manastir u centralnoj Bosni u mestu Fojnica. tokom rata u Bosni iHercegovini rustempašić je bio član ozloglašene mudžahedinske jedinicesmeštene u centralnoj Bosni, koja je više bila teroristička organizacija negoparavojna jedinica i samo formalno pod jurisdikcijom bosanske vojske. Ovajedinica je delovala krajnje autonomno i u pogledu izbora ciljeva i u pogledumetoda svoga delovanja, a uglavnom su je sačinjavali stranci islamisti iz različitihzemalja. rustempašić je i verovatni izvršilac terorističkog akta miniranja katoličkecrkve u selu Humci pored Bugojna u julu 1996. godine. Nakon toga su ga uhapsilipripadnici sFOr-a 2004. godine zbog ilegalnog posedovanja oružja i aktivnostikoje su u vezi sa terorizmom. kao nezaposlen živeo je od novca koji je dobijao odvahabita iz Austrije. Učestvovao je u sukobu između radikalnih i umerenihmuslimana 2007. godine u Bosni i Hercegovini na strani pokojnogsamoproklamovanog šeika Jusufa Barčića, lidera vahabija u Bosni.

Dragan Simeunović

334

Internacionalna dimenzija bošnjačkog ekstremizma i terorizma vidljiva je iiz drugih podataka. recimo, drugooptuženi član te grupe Edis Velić je proveoodređeno vreme boreći se u Čečeniji na strani islamističkih terorista. svi članovigrupe su bili aktivni u uličnim protestima koji su svojevremeno organizovanizbog pokušaja bosanskih vlasti da isporuče mudžahedine zemljama koje su ihtražile da im sude zbog različitih kriminalnih radnji uključujući i terorizam, kaoi u protestima koji su organizovani zbog rata u Iraku i Avganistanu i tom prilikomsu Velić i Handžić spaljivali zastave sAD i Evropske unije. Međunarodne vezeizmeđu rustempašićeve grupe i islamističkih ekstremista u svetu su održavanei preko Interneta, a i ličnim kontaktima, recimo kontaktima rustempašića iBektaševića koji je uhapšen nešto ranije.

U avgustu 2008. godine italijanska policija uhapsila je u Bolonji petoricusevernoafrikanaca — četiri tunižanina i jednog Marokanca koji su regrutovaliislamističke ekstremiste za terorističke napade u Iraku i Avganistanu. Grupa jeraspolagala značajnim finansijskim sredstvima i, kako je utvrđeno, slala je nadesetine hiljada dolara u Bosnu i Hercegovinu radi organizacije treninga zasamoubilačke napade u Avganistanu i Iraku. Zanimljivo je da im je iz Bosne iHercegovine stigla ponuda za organizaciju treninga za samoubilačke terorističkenapade kao i za logističku podršku u tim napadima. prethodno su praćeni trigodine i utvrđeno je da su se radikalizovali u toku boravka na Zapadu, a svi subili spremni i da se lično žrtvuju za džihad. Ova grupa nije formalno pripadalanijednoj poznatoj terorističkoj organizaciji ali je sebe smatrala bliskoj Al kaidi.Jedan od uhapšenih, a ujedno i vođa grupe, tunižanin Halil Jaraja je veterangrađanskog rata u Bosni i Hercegovini, a ostala četvorica su zapravo biliregrutovani za samoubilačke napade.

kao što se vidi, posejano seme islamističkog zla na Balkanu, a posebno uBosni i Hercegovini stalno rađa nove gorke plodove pa i one u formi homegrownterorizma. Hiljade mudžahedina koji su prošli kroz ratove na Balkanu su se razišlipo svetu kao rakova deca da bi pomagali svojoj „muslimanskoj braći u nevolji”na drugim mestima širom sveta. Njih nije lako ni locirati ni identifikovati jer sesluže novim imenima i pseudonimima. Još je teži zadatak utvrditi koliko su onisvojom ubilačkom ideologijom zarazili ljudi u Bosni i Hercegovini, na kosovui Metohiji, u sandžaku, Albaniji i Makedoniji. to je ono što ne može nijednaobaveštajna služba na svetu da utvrdi sve dok se skrivena misao ekstremizmane počne pretakati u praksu terorizma.

Istine radi, nisu svi stranci koji su učestvovali u borbama u Bosni iHercegovini bili mudžahedini. Motivi za dolazak nekih od njih nisu bili samoverske prirode. primera radi, među prvim strancima koji su stigli u Bosnu i


335

Dragan Simeunović

336

Hercegovinu da bi se borili protiv srba bili su meštani turskog sela Halibejlipored Izmira. to selo je davno naseljeno Bosancima, a nemali broj stanovnikasela ne samo da zna svoje poreklo, već neki među njima održavaju i veze sarodbinom u Bosni i Hercegovini. taj očigledno romantizovani pristup ratu ipaknije bio dominantna karakteristika organizovanog dolaska stranaca koji su izturske preko organizacije „Igase”, kao i iz drugih zemalja stizali u Bosnu iHercegovinu da uzmu učešće u ratnim operacijama. Iako se iz navedenogprimera vidi da verski fanatizam nije bio jedini motiv za učešće u ratu, on je ipakbio glavni motiv samoregrutovanja onih koji se nazivaju mudžahedinima.

Na tlu sadašnje srbije uticaj islamskog fanatizma je preko vahabitanajprisutniji u sandžaku. Vahabizam je islamski ekstremni pravac tumačenjakurana zasnovan na učenju Muhamed ibn Abdul Vahaba.10 U saudijskoj Arabijivahabizam je državna religija, ali u drugim muslimanskim zemljama nije uhvatiokorena. praktično, postoji samo u tri oblasti na svetu od kojih je jedna i Balkan.U sukobu je sa tradicionalnim islamskim vernicima i oni su mu prva meta. UBosni i Hercegovini vahabiti su svojom agresivnošću odbili brojne muslimanskevernike od sebe, ali saudijska Arabija im šalje novac koji im omogućava da seodrže. ko pristupi vahabitima dobija mesečnu „platu”. Nadoknadu primaju ižene za nošenje feredža i prihvatanje drugih vahabitskih principa koji se tičuženskog pola. razlikuju se od tradicionalnih muslimana po izgledu (briju glavui nose duge brade) i odeći (kraće široke pantalone). klanjaju se na hambelijskinačin i obrezuju žene kako bi ih učinili smernim.

I pored očiglednog dugogodišnjeg postojanja vahabija na balkanskim, pa iprostorima srbije, kod nas se sve do početka 2007. godine negirala njihovaprisutnost. tek kada su vahabije od 2006. počele da se agresivno ponašajuizazivajući česte incindente, obično u džamijama koje su pokušavali da preotmuvernicima Islamske verske zajednice na tlu Bosne i Hercegovine ili u sandžaku,napadajući pri tom imame i njihove pristalice, vahabizam je ozbiljno shvaćenkao ekstremizam. Da je terorizam ništa drugo do realizovani ekstremizampokazalo je u aprilu 2007. godine otkrivanje kampa za oružanu obuku vahabitau ataru sela Žabren na planini Ninaja, tačnije između Novog pazara i sjenice.tada je u sukobu sa policijom poginuo vođa vahabitske terorističke grupe, ajedan vahabit je ranjen. ta grupa je planirala terorističke napade na lokalnemuslimanske sveštenike, škole i ambasade u Beogradu. Uhapšeni članovi tevahabitske grupe su osuđeni na dugogodišnje kazne zatvora. Na tlu srbije

10 Izrazi vahabizam i vahabija koriste se u srpskom književnom jeziku, dok izrazi vehabizam ivehabija pripadaju bošnjačkom jeziku.

vahabita ima u Novom pazaru, sjenici, tutinu, prijepolju, Brodarevu, priboju,a u Crnoj Gori u Bijelom polju, rožaju, plavu i Gusinju.

Na kosovu i Metohiji, albanska muslimanska grupacija, odnosno teroristiiz njenih redova, ni u vreme svoje terorističke kampanje, pa ni sada ne oslanjajuse onoliko koliko bi mogli na islamske zemlje, odnosno na njihove terorističkegrupacije. Najverovatniji razlog za to je njihova procena da bi time izgubilinaklonost sAD i uopšte zapadnih zemalja, do koje im je veoma stalo u njihovoj„borbi za nezavisnost”. Međutim, za procenu daljih događanja veoma jesimptomatično to što se albanski separatistički pokret u svom finansiranju, aposebno u ilegalnom naoružavanju obilato služio trgovinom drogom i pri tometesno sarađivao sa islamistima bliskoistočnih i uopšte muslimanskih zemaljapreko kojih ide put droge. Dozvole li to okolnosti, sigurno je da će ove ilegalne„ekonomske” relacije lako prerasti u „političke”, naročito ukoliko albanskiekstremisti procene da im podrška Zapada više nije neophodna.

Dokaz za to je svojevremeno prisustvo izvesnog broja arapskih terorista kaoi Bin Ladenovih ljudi u redovima Oslobodilačke vojske kosova (OVk), uMakedoniji, a tokom niza godina i na tlu Albanije, i pored snažnog prisustvazapadnih obaveštajnih službi na tlu Balkana.

Velika je verovatnoća da se Amerikancima osvetila ta vrsta pragmatičnostiu odnosu na islamistički terorizam. Dok su ga na Bliskom istoku, pa iskrenogovoreći i širom sveta žestoko suzbijale, sAD su prisustvo islamskih teroristana tlu jugoistočne Evrope tolerisale, premda ponekad imajući kasnije velike šteteod toga, kao u slučaju prisustva mudžahedina na tlu Bosne i Hercegovine. razlogtome je najverovatnije uverenje administracije sAD da je reč o minornimsnagama islamskih fanatika koje su od koristi američkim saveznicima, a koje sezbog svoje relativne malobrojnosti lako daju kontrolisati. pri tom jeprenebregnuto jedno od zlatnih pravila borbe protiv terorizma — da se terorizamkoji se ne suzbija totalno, ako opstaje čak i u najmanjoj količini, munjevitoumrežava i pogubno rasprostire poput kancerogene ćelije.

Nije slučajno što je nakon sarajeva glavni vahabijski centar Balkana postalakosovska Mitrovica, a ne neko mesto u sandžaku gde ih i te kako ima.

kada je reč o OVk i njenoj orijentaciji, nema sumnje da je ovaetnoseparatistička organizacija sve vreme svoga postojanja imala i autentičnuislamističku boju i uživala podršku međunarodne islamističke terorističke mreže.O tome svedoče ponajbolje brojni albanski podaci, recimo izjava visokogfunkcionera albanske obaveštajne službe Fatosa kljosija koji je, potvrđujućipodatak da je Osama bin Laden posetio Albaniju 1994. godine, ujedno i naveo


337

da je bin Laden tada oformio terorističku mrežu koja operiše iz Albanije iregrutovao borce za sukobe na kosovu i Metohiji 1999. godine.

Malo se zna da je proislamističkoj orijentaciji OVk najviše doprineoIslamistički oružani pokret koji je na Narodnoj arapskoj islamskoj konferenciji1995. godine u kartumu napravio strategiju islamističkog terorizma na Balkanu.Za organizovanje Albanaca na kosovu i Metohiji za džihad zadužen je tadaislamistički centar u karačiju. takođe ni Iran nije sedeo skrštenih ruku, već jestvorio jaku obaveštajnu mrežu, slao novac OVk preko humanitarnihorganizacija i kroz legalne ekonomske kanale. propagiran je iranski modeldržave kao idealan i podsticano je otcepljenje kosova i Metohije kao islamsketeritorije. sada proiranska obaveštajna mreža sa kosova deluje prema zemljamau okruženju i evropskim zemljama uopšte. Da su Albanci bili prijemčivi zaislamističke uticaje vidi se iz mnogo detalja, pa i takvih da su se shodno svojimpravilnicima za ratovanje svi članovi OVk morali moliti Alahu najmanje dvaputa na dan po pola sata. Da su mudžahedini postojali i postoje na Balkanu nesamo u Bosni i Hercegovini (o čemu se mnogo piše), već i na kosovu i Metohiji(o čemu se ne piše) potvrđuje osnivanje jedinice mudžahedina Abu Bekir sadik,1998. godine u kosovskom selu Donji prekaz. Jedinicu je stvorio Ekrem Avdijaalias Abu suheik, a 70 odsto njenog sastava su činili kosovski Albanci. Danassu mnogi detalji o kontaktima OVk sa vrhom Al kaide, recimo sa braćomZavahiri i njihovoj tesnoj saradnji javna stvar.

koliko je veza OVk i Al kaide bila čvrsta iako skoro nevidljiva pokazujeizjava neprikosnovenog albanskog kosovskog lidera Ibrahima rugove od 25.septembra 2001. godine u kojoj priznaje da OVk krije međunarodne teroriste injihove baze na kosovu i Metohiji i da je čak spremna da se uključi umeđunarodnu terorističku borbu na strani Al kaide. rugova je nešto kasnije,tačnije 17. novembra 2001. godine, potvrdio sve snažniju proislamističkuorijentaciju OVk i ponovio da su „teroristi Osame bin Ladena našli pribežište idalje ga nalaze u našem regionu”. tom prilikom je obećao da će svoja saznanjaizneti pred Ujedinjenim nacijama i Evropskom komisijom, što posle nije učinio.

rugovu su na ovakva priznanja naterale brojne činjenice poput recimo oneda je u oktobru 2001. godine u Avganistanu pronađena dokumentacija o Albancusa kosova i Metohije Damiru Šabaniju. On je svojom rukom popunio formulari napisao: „Zainteresovan sam za samoubilačke operacije. Imam borbenoiskustvo u OVk protiv srpskih i američkih snaga”. Da je Šabani bio obučavanjoš na kosovu i Metohiji za samoubilačke operacije vidi se iz njegovog navodada je dovoljno obučen za samoubilačke operacije. „Doprinos” tog kosovskogAlbanca izboru ciljeva samoubilačkih akcija vidi se iz njegovog predloga da se

Dragan Simeunović

338

one ubuduće izvode i u dečjim zabavnim parkovima, pre svega u Diznilendu.sve u svemu, dovoljno argumenata da se može potvrditi islamistička dimenzijaalbanskog radikalizma kao složenog fenomena koji još nije dostigao svojantizapadni vrhunac.

proislamističke ekstremističke organizacije čije je prisustvo dokazano nakosovu i Metohiji jesu: „Abu Bekir sadik” (kosovska Mitrovica), Alahovavojska (prizren) i „selafisti” (prizren).

Vahabiti imaju specijalna besplatna obdaništa za albansku decu na kosovui Metohiji. potvrđeno je i prisustvo Hamasa i Hezbolaha i konspirativni kontakt52 lica sa tim dvema organizacijama.

Baze koje su nekada služile za obuku OVk su često bile i u funkciji obukeislamista.

Dok sa jedne strane vlasti kosova pokušavaju da dokažu svoju lojalnostZapadu time što su poslale 100 vojnika da se bore na Bliskom istoku na straniZapada, istovremeno se veliki broj Albanaca dobrovoljaca sa kosova, izMakedonije i Albanije bori u Iraku, Čečeniji i Avganistanu na strani islamista.kada ih zarobe, iračke vlasti ih prema svojim navodima obično puštaju jer ihsmatraju bliskim Zapadu.

Finansijeri su različiti, ali ciljevi svih organizacija su isti. tako na primersaudijski komitet udružene pomoći za Čečeniju i kosovo (sJrC) od početkafinansira mudžahedinsku borbenu formaciju Abu Bekir sadik i vahabite, doksledbenike Hezbolaha finansira Iran. Okretanje albanskih ekstremista na kosovui Metohiji sve više ka islamizmu praćeno je kriminalnim samofinansiranjem.Nekadašnji članovi OVk su danas glavni kriminalci u domenu trgovine ljudima,pre svega prostitutkama sa Istoka za potrebe oružanih snaga međunarodnezajednice smeštenih na kosovu i Metohiji, ali njima snabdevaju i kriminalnumrežu Evrope uopšte. Na kosovu i u Makedoniji odavno deluje kriminalnagrupa koja zajedno sa bugarskim kriminalcima prebacuje čak i avganistansketalibane u Mađarsku, slovačku i Češku.

Nekadašnjim teroristima je danas na kosovu i Metohiji prećutno dozvoljenouzgajanje kanabisa na velikim površinama. Oni to rade u saradnji sa proizvođačimadroge iz Avganistana i pakistana. Ako je Avganistan danas zemlja maka, kosovoje zemlja kanabisa. Ne samo zbog proizvodnje, već daleko više zbog trgovineovom vrstom droge. No, kosovo je danas jedno od najsiromašnijih područja uEvropi i droga donosi prosperitet. tamo gde prolazi droga na kosovu, vidljivi suznaci blagostanja stanovništva. samo desetak kilometara dalje caruje beda.procenjuje se da otprilike 30 „porodica” sa ukupno 5 000 ljudi na kosovu veoma


339

značajno profitira od droge. sve one su rodbinski povezane sa vrhovima političkevlasti na kosovu. sedam od tih porodica je tesno povezano sa islamističkomterorističkom mrežom na Bliskom istoku, a sve imaju kontakte sa islamistima. tosve utiče da proislamističko raspoloženje bubri u iščekivanju da kosovo postanestvarno nezavisno, što za albanske ekstremiste znači nezavisno i od Zapada a nesamo od srbije pa da se onda to raspoloženje ispolji svom žestinom.

tradicionalan šverc oružjem na kosovu danas je ogledalo simbiotičkogodnosa terorista i kriminalaca. kurdski teroristi se sve više snabdevaju oružjemod kosovskih Albanaca, a oni od njih drogom. Nema sumnje da ih povezuje iislam kao garancija uzajamne solidarnosti.

Da veze Al kaide sa kosovom jačaju i da su islamistički teroristi smatraju dasu na kosovu sigurni pokazuje i to što se Marokanac Abdelmadžid Bušar, koji jeglavni osumnjičeni za teroristički napad u Madridu, zaputio 11. marta 2004.vozom iz Mađarske preko centralne srbije ka kosovu i Metohiji bez ikakvihličnih dokumenata, ali ga je uhapsila srpska policija i potom ga isporučila Španiji.

U želji da pokažu da je OVk nacionalistička a ne islamistička terorističkaorganizacija neki obaveštajni zapadni analitičari su preterivali, pa je ispadalo dasu Albanci sa kosova maltene ateisti, iako su upravo oni bili najžešći vernici ubivšoj Jugoslaviji. Vojska FNrJ je sa njima vodila rat do početka pedesetihgodina prošlog veka zbog skidanja feredža i mnogoženstva i na kraju se tozavršilo kompromisom. Feredže su skinute, a bigamija je ostala. Ima li većegdokaza kosovskih Albanaca o čvrstoj veri u islam od toga.

primedbe da je broj Albanaca ekstremista i potencijalnih terorista mali i daje zato i potencijalna opasnost od njih mala se ne mogu uzeti u obzir kao validnejer nijedna teroristička grupa nije mala pošto je dovoljan i vrlo mali broj teroristada napravi veliku štetu. Uz to, Albanci su vrlo povezani po plemenskoj isrodničkoj osnovi. sve više im je meta Zapad, a Balkan im je samo baza odaklekreću u napade, iako će doći i dan kada će i po kosovu i Metohiji albanskiekstremisti početi napadati sve što je zapadno. srbiju smatraju poraženom, alito ne znači da će je poštedeti u budućnosti. kad je reč o ekstremizmu i terorizmuna Balkanu Zapad mora da se suoči sa gorkom istinom — Albanci jesu miljeniciZapada kao što su bili juče i Bošnjaci, ali Zapadnjaci nisu miljenici Albanacabaš kao što više nisu miljenici Bošnjaka niti će to ikada biti. Bar su na Bliskomistoku Amerikanci mogli naučiti da je vera jača od osećanja zahvalnosti.

realno uzev, nisu niti mogu biti svi muslimani na Balkanu fanatici. Ali, nekiod njih to svakako jesu i Amerika će se kao i ostatak sveta kad-tad uveriti da jeopasnost od njih veća nego od Arapa, iz prostog razloga sto se radi o belcimakoji nisu sumnjivi na prvi pogled. Boja kože pak u islamu ne znači nista. Oni su

Dragan Simeunović

340

svi jedna nacija. Nije više tajna da je bela Al kaida sve više prisutna ne u Evropi,nego u Americi.

Albanci muslimani su 2007. godine u sAD bili ključni akteri velikeislamističke zavere i drastičnog primera „samoniklog terorizma” (homegrownterrorism) sa ciljem da ubijaju američke vojnike u vojnim bazama na tlu sAD, presvega u bazi Fort Diks i činili su dve trećine članova uhapšene terorističke grupe.

Ova grupa radikalnih islamista iz Južnog Džersija koju su činili kosovskiAlbanac Agron Abdulahu, makedonski Albanci braća Driton, Eljvir i Šain Duka,turčin serdar tatar, legalno nastanjen u sAD i Mohamed Šnever, američkidržavljanin rođen u Jordanu, su tokom 2006. i 2007. godine vršili pripreme zaterorističke napade na američke kasarne da bi ubili što više američkih vojnika.Bili su spremni, kako su izjavili, da se „žrtvuju za Boga u ime džihada”. U tomcilju su uvežbavali gađanje iz vatrenog oružja u pustarama oblasti pokono upensilvaniji. U ozbiljnoj policijskoj akciji praćenja ove grupe koja je trajalasedamnaest meseci, FBI je uspeo da dvojicu svojih tajnih saradnika ubaci u grupu,od kojih je jedan (zvani Besnik) bio bivši član OVk, pa je na osnovu prikupljenihčvrstih dokaza ova teroristička grupa uhapšena početkom maja 2007. godine, umomentu kada su uhapšeni pokušavali da nabave ručne bacače kako bipredstavljajući se kao raznosači pica razneli vojnu bazu Fort Diks. snimci kojimaraspolaže FBI nevosmisleno potvrđuju da se radi o radikalnim islamistima kojisu se nadahnjivali propagandnim materijalom Al kaide i sebe doživljavali kaoratnike džihada. U njihovim računarima je pronađena ogromna količinaislamističkih materijala uključiv i Ladenove fatve u kojima se poziva na sveti rat.Mobilisani su za akciju putem Interneta. Napad na bazu su uvežbavali vičući„Alahu ekber” (Bog je veliki) i kličući džihadu. paradoksalno je da su ovi ljudikojima su sAD pružile ne samo novi dom, već posao i sigurnost, pa i političkupodršku njihovom narodu, iskazali krajnju nezahvalnost i mržnju prema Americitako što su za prvu metu svog napada izabrali baš vojnu bazu Fort Diks u kojojje 1999. godine Hilari klinton u svojstvu supruge tadašnjeg predsednika sAD,lično dočekivala i pozdravljala na hiljade albanskih izbeglica koje su potom tamobile smeštene. Osim toga, hteli su da ubiju i predsednika sAD Džordža Buša i ute svrhe je Eljvir Duka planirao atentat pomoću snajperske puške.

U materijalima tužilaštva su pohranjeni i iskazi uhapšenih iz kojih se vidi daje u pitanju bila ozbiljno planirana teroristička aktivnost. Dritan Duka je, primeraradi, hteo da se prijavi u američku vojsku kako bi došao u situaciju da „iznutra”pobije što više američkih vojnika. Oružje je grupi nabavljao Abdulahu, emigrantsa kosova koji ih je obučavao u gađanju vatrenim oružjem. Materijali FBIpokazuju ne samo stepen mržnje koji je povezivao ovu grupu u ratnike džihada,


341

već i stepen njihovog oduševljenja Ladenom, Al kaidom i talibanima. Da susebe smatrali ravnopravnim delom islamističke terorističke mreže pokazujusnimci njihovih razgovora, kao kad na primer Dritan Duka kaže svom bratu„talibani napreduju veličanstveno i ja ti sa zadovoljstvom donosim vesti da midobijamo rat” (kurziv aut.). koliki je bio njihov fanatizam vidi se iz informacijetužilaštva da je kosovski Albanac Agron Abdulahu nakon hapšenja po svojojćeliji crtao kalašnjikove koji bljuju vatru na FBI, što se može oceniti kaoideološki nastavak borbe. Čak ni u zatvoru nisu prestali da vode džihad.

U prvoj polovini 2009. godine izrečene su dvojici članova grupe presudedoživotnog zatvora dok se ostalima još sudi, čime je američka država pokazala danema nikakve milosti prema onima koji je ugrožavaju. U javnosti je pokušano dase ovaj slučaj dovede sa slučajem nasilja koji su u martu 2008. izvršila dvojicamlađih Albanaca (braća Imer i Nesret Gaši) zajedno sa Bošnjakom Arminompuškarom. Dvojica albanskih mladića koji su kasnih devedesetih godina kaoizbeglice sa kosova i Metohije došli u sAD, i njihov vršnjak iz Bosne iHercegovine su u kentvudu, u Zapadnom Mičigenu, unesrećili jednu američkuporodicu višestrukim i grupnim silovanjem njihove maloletne ćerke u njenomdomu iskoristivši njeno poverenje. Istraga nije ukazala na političke motive ovogazločina. Jedina sličnost sa slučajem iz Džersija je to što su mladi muslimani takođeduboko povredili čast i sigurnost zemlje koja im je nesebično pružila trajnogostoprimstvo. pokušaj povezivanja ovih slučajeva ukazuje na povišenusenzibilnost javnosti prema aktima nasilja koje čine muslimani, što takođe sa svojestrane nije dobro.

Interesantno je da su američki mediji sve vreme, i u slučaju uhapšenihterorista i u slučaju silovatelja iste nazivali „licima iz bivše Jugoslavije”, a neAlbancima ili Bošnjacima što je inače običaj kad se piše o njima kao žrtvama.time je naneta šteta svim građanima bivše Jugoslavije od slovenaca, Hrvata doMakedonaca. Ono što počinioce delikata vezuje jeste i to da su svi muslimanskeveroispovesti, a to takođe nije pominjano.

Na kosovu i Metohiji, kao i u Albaniji i u Makedoniji, imamo obnovureligioznosti i versku netoleranciju. U sve te tri sredine je za poslednjih petnaestakgodina podignuto na stotine novih džamija i drugih sakralnih islamskih objekata.Ako se taj podatak dovede u vezu sa činjenicom da je u isto vreme na kosovu iMetohiji i u Makedoniji srušeno, oštećeno i oskrnavljeno na stotine hrišćanskihverskih objekata i spomenika, iz toga sledi zaključak da obnova religioznosti ima imilitantnu dimenziju i da ne predstavlja tek samo puko korišćenje prava naispovedanje vere u građanskom društvu. povratak islamskim korenima jedan deomuslimanskog življa na Balkanu očigledno doživljava kao učešće u svojevrsnom

Dragan Simeunović

342

verskom ratu, tim pre što se radi o regionu u kome bi bilo korisno graditi bolnice,škole i puteve, kao nešto što mu još uvek izrazito nedostaje. Ovde jeste reč onasilničkoj radikalizaciji, ali ne toliko putem Interneta koliko klasičnimpropagandnim metodima. Od nje do homegrown terorizma uvek je samo jedan korak.

Zaključak

Nepreciznost i raznovrsnost u korišćenju termina homegrown terorizam kojaje dovela do niza problema u njegovom pojmovnom određenju — pogotovu upogledu njegovog mesta i njegovih aktera — vezivanje tog termina isključivoza islamistički domaći terorizam i samo za zapadne zemlje, neuzimanje u obziriskustvo homegrown terorizma iz drugih sredina, recimo Balkana, učinilo je izrazhomegrown terorizam i njegovu naučnu upotrebu relativno problematičnim. toje ujedno doprinelo i stvaranju i sve češćem korišćenju subtermina kojima senastojala nadoknaditi njegova definiciona insuficijentnost.

primer Balkana pokazuje da homegrown terorizam ne samo da možepostojati i u drugim sredinama već da je on mnogo kompleksnija pojava negošto se na početku njegovog rađanja pretpostavljalo. Naime, njega specifičnesredine kao što je Balkan generiraju kao specifičnu pojavu. to je sa jedne stranedodatni izazov za savesne istraživače fenomena terorizma, a sa druge strane tonesumnjivo otežava identifikaciju neke pojave kao homegrown terorizam. poredtoga na putu toj identifikaciji svakako stoje i ozbiljni politički razlozi.

Literatura

1. “Homegrown terrorism and radicalisation in the Netherlands: Experiences,Explanations and Approaches”, testimony by Lidewijde Ongering, Dutch DeputyNational Coordinator for Counterterrorism to the U.s. senate Homeland securityand Governmental Affairs Committee, 27 June 2007.

2. khatchadourian raffi, “Azzam the American” , The New Yorker, 22 January 2007. 3. Lieberman Joseph, and Collins susan, Violent Islamist Extremism: The Internet, and

the Homegrown Terrorist Threat, United states senate Committee on Homelandsecurity and Governmental Affairs Majority, Washington, 2008.

4. precht tomas, “Home grown terrorism and Islamist radicalisation in Europe”,research report funded by the Danish Ministry of Justice, Copenhagen, 2007.

5. “protecting America from terrorist Attack”, speech by FBI Director robert Muellerat City Club of Cleveland, Friday, 23 June 2006.


343

6. simeunović Dragan, Terorizam, pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd,2009.

7. stanislawski Bartosz, “Flexible Intelligence Against Elusive threats: Evolution oftransnational Criminal/terrorist Organizations and the rising Challenges toIntelligence Gathering”, IsA, 46th Annual Conference, March 2005.

8. “tE-sAt 2009 EU terrorism situation and trend report”.9. text of H.r. 1955 [110th]: “Violent radicalization and Homegrown terrorism

prevention Act of 2007”.10. thachuk kimberley L., Bowman Marion E. “spike”, and richardson Courtney,

Homegrown Terrorism The Threat Within, Center for technology and Nationalsecurity policy, National Defense University, May 2008.

sOCIAL DIMENsIONs OF tHE HOMEGrOWN tErrOrIsM

the main idea of this paper is to show the problems of definition concerninghomegrown terrorism. Usually, homegrown terrorism is connected with the promotionof violent radicalization and different forms of ideologically based violence. the term“violent radicalization” means the process of adopting or promoting an extremist beliefsystem for the purpose of facilitating ideologically based violence to advance political,religious, or social change. the Internet especially has aided in facilitating violentradicalization and the process of homegrown terrorism in the United states by providingaccess to broad and constant streams of terrorist-related propaganda to citizens of theUnited states. Individuals prone to violent radicalization, homegrown terrorism, andideologically based violence span all races, ethnicities, and religious beliefs.

Understanding the motivational factors that lead to violent radicalization andhomegrown terrorism or other forms of ideologically based violence is a vital steptoward eradicating these threats. In books and articles focused on the problem ofhomegrown terrorism authors from different countries mostly describe this kind ofterrorism in very different ways. It produced the following definitional problems: theproblem of place, the problem of actors of homegrown terrorism, and both — the“islamization” and the “westernization” of the term homegrown terrorism. Narrowingthe meaning leads to the creation of sub-terms as well. the UsA and Europe devote alot of attention to Islamic terrorism because of the post 9/11 legacy both in terms of thethreats and in terms of the anti-terrorist policy. One of the specific characteristics ofhomegrown terrorism is the organization of small groups, consisting of only few“domestic” members. they are linked with the world of Islamic extremism onlyvirtually, through video tapes and the Internet. However, homegrown terrorism existsin other regions as well, including the Balkans. the main characteristic of homegrownterrorism in the Balkans and in other non-western regions and countries is its low actionprofile and a strong connection with the world of organised crime.

Dragan Simeunović

344

ORGANIZOVANI KRIMINALITET U REPUBLICI SRPSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI:

STANJE I MJERE SUZBIJANJA

Uroš Pena i Mile Šikman*

ApstrAkt

Organizovani kriminalitet u republici srpskoj i Bosni i Hercegovini jeistovremeno bezbjednosni izazov, rizik i prijetnja jer ga karakterišu lakoćaprilagođavanja društveno-ekonomskim i političkim uslovima, a posebnouslovima zemalja u tranziciji kakva je i BiH. Zbog toga autori u raduanaliziraju organizovani kriminalitet u republici srpskoj i BiH, sa posebnimosvrtom na karakteristike i uslove za pojavu organizovanog kriminaliteta urepublici srpskoj i, te oblike ispoljavanja (etiološki i fenomenološki aspektiorganizovanog kriminaliteta). Autori takođe prikazuju pojedine institucionalneaspekte suprotstavljanja organizovanom kriminalitetu u BiH, a posebno urepublici srpskoj, analiziraju policijsku praksu u otkrivanju i istrazikonkretnih krivičnih djela sa obilježjem organizovanog kriminaliteta ipredstavljaju primjere dobre prakse. Autori zaključuju da su razvoj strategijskeanalize i kriminalističko-obavještajnog rada u suzbijanju organizovanogkriminaliteta i jačanje međunarodne saradnje nužni preduslovi za daljeunaprijeđenje borbe protiv organizovanog kriminaliteta.Ključne reči: organizovani kriminal, institutionalni okvir borbe protivorganizovanog kriminala, ministarstvo unutrašnjih poslova, republikasrpska, Bosna i Hercegovina.

Zakonsko određenje organizovanog kriminaliteta

Organizovani kriminalitet, kao i ostali oblici kriminaliteta, jeste društvenonegativna i sankcionisana pojava, te predstavlja izazov ne samo unutrašnjoj, već iglobalnoj bezbjednosti. On se pojavljuje ne samo kao kriminalistički, već i kao

345

* Dr Uroš pena je zamenik direktora Direkcije za koordinaciju policijskih agencija Bosne iHercegovine. Dr Mile Šikman je načelnik Uprave za policijsko obrazovanje Ministarstvaunutrašnjih poslova republike srpske.


346

globalni bezbjednosni problem, s obzirom na svoju transnacionalizaciju. kada jeriječ o definisanju organizovanog kriminaliteta odmah, se može navesti dakonsenzus o pojmu organizovanog kriminaliteta do sada nije postignut, odnosnorazličiti su pristupi u određivanju pojma organizovanog kriminaliteta. prisutne surazličite definicije organizovanog kriminaliteta, prije svega različita autorskatumačenja organizovanog kriminaliteta, ali i različiti institucionalni pristupi unjegovom shvatanju.1 Ne upuštajući se u detaljne analize tih shvatanja, kaodominantna nameću se dva shvatanja i to shvatanje Ujedinjenih nacija i Evropskeunije. Ujedinjene nacije su pokušale da dođu do globalno prihvatljivog konceptaorganizovanog kriminaliteta na konvenciji protiv transnacionalnog organizovanogkriminaliteta koja je održana u palermu 2000. godine. taj koncept se odnosi nateža krivična djela, korupciju, pranje novca i ometanje pravosuđa, pod uslovomda je u pitanju transnacionalno krivično djelo po prirodi i da uključuje organizovanukriminalnu grupu.2 pristup koji je proklamovala Evropska unija 1994. Godine, akoji je potom više puta dorađivan, sastoji se u naglašavanju jedanaest karakteristika,od kojih barem šest moraju biti ispunjene, pri čemu su četiri karakteristikeobavezne da bi se jedan krivični slučaj mogao smatrati organizovanimkriminalitetom, a ostale karakteristike zavise od svakog pojedinačnog slučaja.3

1 Vidi detaljnije u: Howard Abadinsky, Organized Crime, Nelson-Hall, Chicago, 1990. p. 5; JayAlbanese, “the Causes of Organized Crime”, Journal of Contemporary Criminal Justice, No.4, 2000, p. 413; Ernesto savona, “Organized Crime Across the Borders”, HEUNI Papers, No.6, 1995, p. 5; Đorđe Ignjatović, Organizovani kriminalitet, drugi deo, policijska akademija,Beograd, 1998, str. 25; Mićo Bošković, Organizovani kriminalitet i korupcija, Visoka školaunutrašnjih poslova, Banja Luka, 2004, str. 19–20; Milan Škulić, Organizovani kriminalitet:pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije, Beograd, 2003, str. 46. Za listu državnih definicijaorganizovanog kriminaliteta videti šire u: Organized Crime in Hawaii, Vol. 1, August 1978,Hawaii Crime Commission, Honolulu, pp. 98–101.

2 Definicija organizovane kriminalne grupe prema članu 2 konvencije glasi: „(a) ‘zločinačka organizacija’ je organizovana grupa ljudi od najmanje tri lica koja postoji nekovrijeme, djelujući zajednički sa ciljem da počini jedno ili više ozbiljnih krivičnih djela,predviđenih konvencijom, a sa namjerom da direktno ili indirektno ostvari materijalnu korist; (b) ’teški oblik krivičnog djela‘ je radnja koja predstavlja krivično djelo za koje se može izrećinajviša kazna zatvora u trajanju od najmanje četiri godine ili teža kazna; (c) ’organizovana grupa’ označava grupu koja nije slučajno formirana radi neposrednogizvršenja krivičnog dela i čiji članovi ne moraju imati precizno definisane uloge, niti kontinuitetčlanstva, ni razvijenu organizaciju.” (“United Nation Convention Against transnational Organized Crime”, 12–15 December 2000,palermo)

3 Detaljnije videti u: toon van der Heijden, Measuring Organized Crime in Western Europe,www.ncjrs.gov/policing/mea313.htm; uporediti sa: Council of the European Union, 6204/2/97,ENFOpOL 35, Brussels, 21 April 1997 (doc 6204/2/97 Enfopol 35 rev 2).

krivični zakon Bosne i Hercegovine u Glavi XXII pod naslovom: „Dogovor,pripremanje, udruživanje i organizovani kriminal” određuje krivična djeladogovora, pripremanja, udruživanja i organizovanog kriminala.4 krivičnimdjelima iz ove glave mogu se formirati kriminalne organizacije čiji je ciljkontinuirano vršenje krivičnih djela koja imaju obilježja organizovanogkriminaliteta i koja su predviđena navedenim krivičnim zakonom. premakrivičnom zakonu Bosne i Hercegovine (Opšti dio, član 1) zločinačkaorganizacija definisana je kao organizovana grupa ljudi od najmanje tri lica, kojapostoji neko vrijeme, djelujući u cilju činjenja jednog ili više krivičnih djela zakoja se po zakonu može izreći kazna zatvora od tri godine ili teža (stav 17).5

prema članu 250 krivičnog zakona, krivično djelo organizovanog kriminalapostoji ako neko učini krivično djelo propisano zakonom BiH kao pripadnikzločinačke organizacije (stav 1) ili učini krivično djelo za koje se može izrećikazna zatvora tri godine ili teža kazna (stav 2), odnosno, ako organizuje ili bilokako rukovodi zločinačkom organizacijom (stav 3) ili ako postane pripadnikzločinačke organizacije (stav 4) koja zajedničkim djelovanjem učini ili pokušakrivično djelo propisano zakonom BiH i ako za pojedino krivično djelo nijepropisana teža kazna. radnja ovog djela se dakle sastoji u činjenju bilo kojegkrivičnog djela propisanog zakonom BiH od strane lica koje je pripadnikzločinačke organizacije (stav 1) ili u činjenju krivičnog djela za koje se možeizreći kazna zatvora u trajanju od tri godine ili teža kazna (stav 2).

krivični zakon republike srpske za razliku od krivičnog zakona Bosne iHercegovine, koji to nije učinio, definiše organizovanu kriminalnu grupu i narazličit način od pomenutog zakona određuje zločinačku orgnaizaciju.6 premakrivičnom zakonu republike srpske „organizovana kriminalna grupa” je grupalica od najmanje tri lica formirana radi vršenja krivičnih dela za koje se možeizreći kazna zatvora od tri godine ili teža kazna (član 147 stav 12). Novim članom383a Zakona o dopuni krivičnog zakona republike srpske, uvodi se krivičnodjelo „organizovani kriminal”.7 ko učini krivično djelo propisano krivičnim

Organizovani kriminalitet u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini

347

4 krivični zakon Bosne i Hercegovine proglasio je Visoki predstavnik za BiH 24. januara 2003.godine Odlukom br. 101/03 i objavljen je u: Službeni glasnik BiH, br. 3/03; izmene i dopuneu: Službeni glasnik BiH, br. 32/03, 37/03, 54/04, 61/04.

5 Organizovana grupa ljudi (član 1, stav 16 kZ BiH) je grupa ljudi koja je formirana, a nijespontano nastala, radi učinjenja neposredno sledećeg krivičnog djela i čiji članovi ne morajuimati formalno definisane uloge, koja ne mora imati kontinuitet članstva i razvijenuorganizaciju.

6 „krivični zakon republike srpske”, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 49/03 i 108/04.7 „Zakon o dopuni krivičnog zakona republike srpske”, br. 01-886/06, od 4. jula 2006. godine.


348

zakonom republike srpske kao pripadnik zločinačkog udruženja, ako zapojedino krivično djelo nije predviđena teža kazna, čini krivično djeloorganizovanog kriminala. teži oblik krivičnog djela postoji ako neko kaopripadnik zločinačkog udruženja učini krivično djelo propisano krivičnimzakonom republike srpske za koje se može izreći kazna zatvora od tri godineili teža kazna i ako za pojedino djelo nije propisana teža kazna. posebneinkriminacije predviđene su za organizatora zločinačkog udruženja ili učiniocakoji na bilo koji način rukovodi zločinačkim udruženjem, koje zajedničkimdjelovanjem učini ili pokuša krivično djelo propisano krivičnim zakonomrepublike srpske, tako što će se kazni zatvorom najmanje deset godina ilidugotrajnim zatvorom. Za članove zločinačkog udruženja koje zajedničkimdjelovanjem učine ili pokušaju krivično djelo propisano krivičnim zakonomrepublike srpske, ako za pojedinačno krivično djelo nije propisana teža kazna,predviđeno je kažnjavanje zatvorom u trajanju od najmanje jedne godine.takođe, navedenim članom predviđeno je da pripadnik zločinačkog udruženja,koji otkrije zločinačko udruženje, može biti oslobođen kazne (svjedok saradnik).

Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine ne određuje, odnosnone definiše pojam organizovanog kriminaliteta.8 Međutim, u Glavi IX podnaslovom „posebne istražne radnje” predviđene su mjere i radnje koje supotrebne za suzbijanje organizovanog kriminaliteta. Ipak, i u ovom djeluzakonskog teksta precizno se ne određuje pojam organizovanog kriminaliteta,već se određuju: vrste posebnih istražnih radnji, krivična djela za koja se moguodrediti posebne istražne radnje, nadležnost za određivanje i trajanje istražnihradnji, materijal dobijen preduzimanjem radnji i obavještavanje o preduzetimradnjama, „slučajni nalazi”, postupanje bez sudske naredbe ili izvan njenogokvira i korištenje dokaza pribavljenih posebnim radnjama. Zanimljivo je dazakonodavac ni prilikom određenja krivičnih djela za koja mogu biti određeneposebne istražne radnje nije definisao organizovani kriminalitet, već jepredvideo određene grupe krivičnih djela (krivična dela protiv integriteta Bosnei Hercegovine, protiv čovječnosti i vrijednosti zaštićenih međunarodnimpravom, terorizam), za koja se, uz određene uslove, mogu primjeniti posebneistražne radnje. pored toga, zakonodavac je odredio krivična djela za koja semogu primjeniti posebne istražne radnje propisivanjem donje granice kaznekoja se može izreći (tri godine).

8 „Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03,36/03, 26/04, 63/04,13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 27/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08 i 58/08.

Zakon o krivičnom postupku republike srpske, kao dio krivičnog procesnogzakonodavstva Bosne i Hercegovine, takođe ne poznaje definiciju organizovanogkriminaliteta.9 sve navedeno o Zakonu o krivičnom postupku Bosne iHercegovine odnosi se i na Zakon o krivičnom postupku republike srpske.razlike su uglavnom formalne prirode, tako da se u određenju krivičnih djelaza koja mogu biti određene posebne istražne radnje navodi da se ove radnjemogu odrediti za krivična djela protiv republike srpske, dok ostala krivičnadjela imaju isto zakonsko određenje.

Zakon o suzbijanju organizovanog i najtežih oblika privrednog kriminalitetakao lex specialis donosi se u cilju efikasnog suzbijanja organizovanog i najtežihoblika privrednog kriminaliteta.10 Njime se uređuju osnivanje, organizacija,nadležnost i ovlašćenja posebnih organizacionih jedinca tužilaštva, suda i drugihdržavnih organa u republici srpskoj, te se uređuju ostali uslovi radi efikasnogotkrivanja i krivičnog gonjenja učinilaca krivičnih djela određenih ovimzakonom. Članom 3 Zakona o suzbijanju organizovanog i najtežih oblikaprivrednog kriminaliteta određuju se krivična djela u pogledu kojih će seprimjenjivati ovaj Zakon, i to krivičnog djela organizovanog kriminala iz člana383a krivičnog zakona republike srpske, te krivičnih djela sa elementimaorganizovanosti, kao i krivičnih djela povezanih sa takvim djelima ili učiniocimatakvih djela, a u slučajevima kada za postupanje nije nadležno tužilaštvo i sudBosne i Hercegovine (stav a).11 Zakon o suzbijanju organizovanog i najtežihoblika privrednog kriminala ne definiše organizovani kriminalite, većorganizovani kriminalitet posmatra kroz krivično djelo organizovanog kriminalaiz člana 383a krivično zakona. tako, zakonodavac navodi da je organizovanikriminal činjenje krivičnog djela, propisanih krivičnim zakonodavstvomrepublike srpske, od strane pripadnika zločinačkog udruženja, ako za izvršenodjelo nije predviđena teža kazna.


349

9 „Zakon o krivičnom postupku republike srpske”, Službeni glasnik Republike Srpske, br.50/03, 111/04, 115/04 i 119/08.

10 „Zakon o suzbijanju organizovanog i najtežih oblika privrednog kriminaliteta”, Službeniglasnik Republike Srpske, br. 37/06 i 69/06.

11 takođe, inkriminacije ovog zakona odnose se na najteže oblike krivičnih djela protiv privredei platnog prometa i protiv službene dužnosti kada je zbog okolnosti izvršenja djela ili posledicedela krivično gonjenje od posebnog značaja za republiku srpsku, te na krivčna djela povezanasa takvim djelima ili učiniocima takvih djela (stav b). Na posletku, opštim određenjem tuspadaju i druga krivična djela predviđenim krivičnim zakonodavstvom republike srpske kodkojih je kao najmanja zaprećena kazna zatovora u trajanju od pet godina, a kada je zbogokolnosti izvršenja djela ili posledica djela krivično gonjenje od posebnog značaja zarepubliku srpsku, te krivična djela povezana sa takvim delima ili učiniocima (stav c).


350

Karakteristike i uzroci organizovanog kriminaliteta u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini

karakteristike organizovanog kriminaliteta vezane su za njegovomanifestovanje, što ga čini specifičnim u odnosu na ostale oblike kriminaliteta.Osnovna karakteristika organizovanog kriminaliteta podrazumjeva postojanjekriminalne organizacije kao nosioca organizovanog kriminalitet, samog po sebinezavisnog i dinamičnog entiteta, koji ima mnoštvo karakteristika, a kojipredstavlja određeni vid društvene strukture. U Jugoistočnoj Evropi, uključujućirepubliku srpsku i Bosnu i Hercegovinu, dominiraju kriminalne mreže koje izlazevan okvira državnih granica.12 Vertikalna intergracija u smislu utvrđene hijerarhijevarira zavisno od kriminogenog tržišta. trgovina opojnim drogama je tržište sanajjače izraženom vertikalnom strukturom, a tržište za krijumčarenje osoba jenajmanje vertikalno ustrojen sistem. Organizovane kriminalne grupe povezane saprivrednim kriminalitetom relativno dobro su vertikalno integrisane u mjeri u kojojsu povezane sa političkom i ekonomskom elitom. U smislu operativnih struktura,može se reći da ih obilježava ravna mrežna struktura u kojoj se za različite zadatkei usluge vrši angažovanje iz „spoljnih izvora”. Nacionalna isključivost postajemanje korisna kao kriterijum, budući da je, prema izvještajima mnogih zemlja,sastav organizovanih kriminalnih grupa višenacionalan, sa dominatnimpripadnicima iz redova matične nacije u zemlji u kojoj se krivična djela odvijaju.13

Organizovani kriminalitet podrazumjeva organizovano kriminalnodjelovanje kriminalne organizacije, odnosno organizovano, plansko i sistematskovršenje krivičnih djela koja imaju obilježja organizovanog kriminaliteta.14 U

12 predstava o jasno definisanim hijerarhijskim organizacijama u sve većoj mjeri se zamjenjujeonom o kriminalnim mrežama koje se sastoje od pojedinačnih kriminalaca ili kriminalnih ćelija,sa varijabilnim stepenom upliva u legalne strukture (najčešće zakonite poslovne strukture) iregrutovanjem za određene usluge profesionalca poput pravnika, računovođa, stručnjaka zafinansijske usluge i javnih bilježnika — prvenstveno za privredni kriminal i pranje novca.

13 “report from the Commission to the Council on the preparedness of Bosnia and Herzegovinato Negotiate a stabilisation and Association Agreement with the European Union”,COM(2003) 692 final, Brussels, 18 November 2003, p. 28.

14 rezultati istraživanja Centra za međunarodnu prevenciju kriminala UN koji se odnose natransnacionalne organizovane kriminalne grupe u Evropi, na osnovu strukture i bitnih obeležjaorganizovanog kriminaliteta, identifikuju sledeće tipove kriminalnih organizacija: standardnahijerarhija, regionalna hijerarhija, grupna hijerarhija, jezgrovita hijerarhija i kriminalna mreža(“results of a pilot survey of Forty selected transnational Organized Criminal Groups insixteen Countries”, september 2002, Global programme Against transnational OrganizedCrime, United Nations Office on Drugs and Crime, pp. 33–43.

republici srpskoj i Bosni i Hercegovini identifikovano je nekoliko kriminalnihorganizacija koje se bave različitim oblicima organizovanog kriminaliteta.sticanje i uvećanje profita, monopola i moći je programska platformaorganizovanog kriminaliteta koja je pretežno usmjerena na ostvarivanje profita,ekonomskog monopola i ekonomske moći i njihovu naknadnu legalizaciju uzminimalne rizike.15 pored toga, prisutni su različti modeli ostvarivanja uticajana državne organe, pojedince i druge subjekte socijalne kontrole. Najčešće se toogleda u uspostavljanju čvršćih ili labavijih veza organizovanog kriminalitetasa navedenim kategorijama, u zavisnosti od toga da li postoji aktivna saradnja,ili je pak ta saradnja pasivne prirode. Ostvarivanje uticaja na državne organe,pojedince i druge subjekte socijalne kontrole omogućava kriminalnimorganizacijama ostvarivanje postavljenih kriminalnih ciljeva i nesmetanodjelovanje u nacionalnim okvirima, a vrlo često i na međunarodnom nivou.

Uzroci nastanku i razvoju organizovanog kriminaliteta predstavljaju pojavei procese koji se međusobno kombinuju. Oni podrazumjevaju objektivnopostojanje onih društvenih stanja i odnosa koji se mogu utvrditi, i koji kao takvi,dovode do pojave organizovanog kriminaliteta. Uslovi i uzroci koji dovode dopojave organizovanog kriminaliteta, ili održavaju njegovo postojanje,mnogobroji su i složeni.16 Organizovani kriminalitet proizlazi direktno izekonomskih, socijalnih i političkih uzroka. radi se o uzrocima prisutnim kakou visoko razvijenim i srednje razvijenim zemljama, tako i u nerazvijenimzemljama i zemljama u tranziciji. Oni nisu isključivo vezani za trenutnu situaciju,već se posmatraju sa aspekta postojećih i budućih kriminogenih faktora.17

Uzroci organizovanog kriminaliteta u republici srpskoj i Bosni i Hercegovinimogu se tražiti u ratnom i poslijeratnom periodu, kao i pojavama i procesima koji


351

15 Iz tog razloga pojedini autori organizovani kriminalitet opisuju kao „zločinačka preduzeća”izbjegavajući termin organizovani kriminalitet (petrus van Duyne, “Definitons of OrganizedCrime from other countires: the Netherlands”, 1996, Organized Crime research,www.organized-crime.de/OCDEF1. htm, p. 53.

16 profesor Branislav simonović navodi tri zablude povodom organizovanog kriminaliteta, kojeomogućavaju njegovo bujanje i ekspanziju: 1) nepriznavanje postojanja organizovanogkriminaliteta u društvu zbog političkih interesa vladajućeg estabilišmenta; 2) minimiziranjeopasnosti koje sa sobom donosi organizovani kriminalitet; 3) da se organizovani kriminalitetmože uspešno suzbijati klasičnim metodama i uz primenu zakonskih ovlašćenja koja se koristeu suzbijanju klasičnih formi kriminaliteta (Branislav simonović, Kriminalistika, pravni fakultetUniverziteta u kragujevcu, Grafolik, Beograd, 2004, str. 632).

17 Umberto santino, “Organized Crime: An Italian perspective: Mafia and Mafia-typeOrganizations in Italy”, Organized Crime: World Perspectives, Upper saddle river, NewJersey, 2003, pp. 82–7.


352

su pratili navedeni period. Zapravo, sve nelegalne radnje koje su se odvijale u tokurata nastavile su se odvijati i nakon završetka rata, a kapital koji se na ovaj načinstekao ulaže se u legalne ili u nelegalne poslove koji donose dalju zaradu. Naovakvu situaciju su uticali mnogi faktori, a neki od njih su: završeni ratni sukobna ovim prostorima, ekonomska kriza, kriminalno sprovedena privatizacija,socijalna ugroženost stanovništva, česti izbori, prijeteća međunarodna izolacija,neuspjeh reformi, kriminalizacija ekonomije, nedovoljno razvijen bankarski sistem,slaba ili nikakva institucionalna kontrola, korupcija, izbjegavanje plaćanja poreza,nezainteresovanost stranih ulagača, destimulacija investiranja u zemlji, osnovnikapital koji se ulaže u investicije je kapital koji je nelegalno stečen i na taj način selegalizuje. Faktori vezani za period poslije rata i tranziciju, kao što je promjenaimovinskih prava, ekonomski pad i oslanjanje na trgovinu, omogućili su druguvrstu prilika.18 transformacija ekonomskog sistema u Bosni i Hercegovini krozproces promene vlasništva od društvene ka privatnoj svojini, koja pogodujestvaranju slobodnog tržišta i funkcionisanju zakona ponude i potražnje, dešavajuse u državi koja je u ekonomskoj krizi i nije u faktičkoj mogućnosti da usmjeravaodređene ekonomske zakonitosti i da u potpunosti kontroliše tržište. to ostavljaslobodan prostor za djelovanje organizovanog kriminaliteta, koji svojim načinomdjelovanja nastoji da preuzme kontrolu i da usmjerava tok slobodnog tržišta. Utom kontekstu treba posmatrati i pojavu „crnog tržišta” koje snadbjeva potrošačedeficitarnom i drugom robom po slobodno formiranim cjenama, kao i ispoljavanjeodređenih vidova „sive ekonomije”, koja u svojoj ekspanziji predstavlja povoljanuslov za pojavu organizovanog kriminaliteta, ali i za povezivanje sa odgovarajućimoblicima postojećeg kriminaliteta. svi oni u sprezi uspostavljaju potpune kontrolunad svim tokovima „sive ekonomije”, naročito nad onim koji donose profit.19 Ovosu klasični simptomi pojave organizovanog kriminaliteta.

Oblici ispoljavanja organizovanog kriminaliteta u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini

Identifikaciju oblika organizovanog kriminaliteta je vrlo važno prethodnoutvrditi u suprotstavljanju organizovanom kriminalitetu. postoje različiti kriterijumiidentifikacije oblika organizovanog kriminaliteta, ali se oni uglavnom odnose na

18 “report from the Commission to the Council on the preparedness of Bosnia andHerzegovina to Negotiate a stabilisation and Association Agreement with the EuropeanUnion”, op. cit., p. 28.

19 Mićo Bošković, Organizovani kriminalitet i korupcija, Visoka škola unutrašnjih poslova, BanjaLuka, 2004, str. 55.

identifikovanje njegovih ključnih obilježja. Analizom organizovane kriminalnedjelatnosti Evropol je 2005. godine identifikovao sledeće oblike organizovanekriminalne djelatnosti: 1) trgovina drogom (trgovina kokainom, heroinom, sintetičkim drogama,

kanabisom, farmaceutskim proiozvodima klasifikovanim kao droge ianaboličkim i doping tvarima);

2) zločini protiv lica (Crime Against Persons), koji uključuju ilegalne migracije,trgovinu ljudskim bićima i eksploataciju djece;

3) finansijski zločini i drugi zločini protiv svojine (Financial Crime and Othercrimes against property), koji uključuji: pranje novca, prevare, falsifikovanje,organizovane provale i krađe i krađe kulturnih dobara;

4) nelegalna trgovina, što uključuje trgovinu ukradenim vozilima, krijumčarenjeduhana, nezakonitu trgovinu vatrenim oružjem i nelegalno poslovanje.20

Organizovani kriminalitet u Jugoistočnoj Evropi ima različite oblike iuključuje ogroman broj različitih kriminalnih aktivnosti. slično kao i drugimdijelovima Evrope, glavna kriminalna tržišta su: prevare, poreske i carinske utaje,i drugi oblici privrednog kriminaliteta, trgovina drogom i njena distribucija,krijumčarenje i trgovina ljudima.21

Djelimična analiza organizovanog kriminaliteta u republici srpskoj i Bosnii Hercegovini ukazuje na to da se organizovani kriminalitet manifestuje kroznelegalnu trgovinu opojnim drogama, privredni kriminalitet, trgovinu ljudima,krijumčarenje ljudima (ilegalne migracije), organizovanu krađa motornih vozila,korupciju, kao i druge oblike ispoljavanja.22 U daljem tekstu prikazani su nekiaspekti pojavnih oblika organizovanog kriminaliteta u republici srpskoj i Bosnii Hercegovini, pri čemu se nismo upuštali u detaljnu analizu.

Nedozvoljena trgovina opojnim drogama

s obzirom na geografski položaj Bosne i Hercegovine, te značaj tzv.balkanske rute koja jednim dijelom prolazi kroz njenu teritoriju, pitanje


353

20 “2005 EU Organized Crime report”, Europol, the Hague, 2005, pp. 9–24.21 „Izvještaj o stanju organizovanog i privrednog kriminaliteta u Jugoistočnoj Evropi”, CArpO

regionalni projekat, Evropska komisija i savjet Evrope, strazbur, 2005, www.coe.int/economiccrime.

22 Analiza organizovanog kriminaliteta urađena je na osnovu Izvještaja o radu Ministarstvaunutrašnjih poslova republike srpske, Izvještaja o radu suda i tužilaštva BiH, Izvještaj o stanjuorganizovanog i privrednog kriminaliteta u Jugoistočnoj Evropi i drugih relevantnih dokumenata.


354

nedozvoljene trgovine opojnim drogama predstavlja jedan od najznačajnihaspekata organizovanog kriminaliteta u Bosni i Hercegovini. Bosna iHercegovina se vjerovatno može smatrati „centrom redistribucije” droge.Organizovane kriminalne grupe za nezakonit promet opojnom drogom nemajunaročitu etničku podelu, nego jake regionalne veze u susjednim zemljama ukojima se povezanost temelji na zajedničkom porijeklu i geografskoj lokaciji.Osim nezakonite trgovine drogom, izgleda da postoji i sve veće domaće tržištekorisnika, koji uglavnom konzumiraju sintetičke droge, kao što su ekstazi,amfetamini, kao i kanabis. Uprkos zabrinutosti koju izražavaju službeniciagencija za sprovođenje zakona i uprkos sadržini informacija o stvarnimdogađajima u domaćim medijima, ne postoji studija ili istraživanje o tome kolikoje to tržište i ko su korisnici. Da bi započela adekvatno rješavanje ovog problemaBosna i Hercegovina bi trebalo da obavi takvo istraživanje.23 O ozbiljnostiproblema zloupotrebe opojnih droga govori i činjenica da je samo na područjuCentra javne bezbednosti (CJB) Istočno sarajevo, kantona sarajevo i Bosansko-podrinjskog kantona identifikovano preko deset organizovanih kriminalnih grupakoje se bave različitim oblicima zloupotrebe opojnih droga, uključujućinelegalnu trgovinu, omogućavanje uživanja opojnih droga itd.

Privredni kriminalitet

privredni kriminalitet predstavlja najozbiljniji problem za Bosnu iHercegovinu s obzirom na štetu koju čini budžetu zemlje, kao i društvo u cijelini,kroz protok utajenih poreskih i drugih davanja. Određene procjene ukazuju davisina štete prelazi iznos od oko 1,5 milijarde evra na godišnjem nivou.24 Najvećibroj do sada tretiranih slučajeva u ovoj oblasti odnosio se na kriminalne radnjevezane za uvoz i promet robe. Djela iz oblasti privrednog kriminaliteta premaodređenim kriterijumima mogu se kategorisati u sledeće grupe: 1) prevare poosnovu akciza, poreske i carinske prevare, utaja poreza (ovo su najčešća djela izoblasti privrednog kriminaliteta i ona se uglavnom obavljaju uz prilaganjekrivotvorenih administrativnih dokumenata); 2) prevare u toku nabavke (npr.preduzeće unaprijed greškom plati za robu preduzeću koje traženu robu neposjeduje); 3) bankarske prevare; 4) krivotvorenje zvaničnih, administrativnih

23 Vidi detaljnije u: „Izvještaj o stanju u oblasti organizovanog i privrednog kriminala uJugoistočnoj Evropi”, op. cit., pp. 47–54.

24 “report from the Commission to the Council on the preparedness of Bosnia and Herzegovinato Negotiate a stabilisation and Association Agreement with the European Union”, op. cit.,p. 28.

dokumenata; 5) krivotvorenje proizvoda i piraterstvo; 6) stečajne prevare; 7)prevare kod subvencija i slično, uključujući krivična djela korupcije koja unavećem broju slučajeva prate navedena djela. svakako, treba navesti i krivičnadjela pranja i falsifikovanja novca koja su obično u sferi organizovanogkriminaliteta.25 prema raspoloživim podacima, dominantan je ilegalni uvoz tzv.visokotarifne robe (derivati nafte, alkohol i cigarete), kao i većih količinatekstilne i tehničke robe, pri kojem su, pored ilegalnog uvoza preko državnegranice (krijumčarenje), korišćene i druge metode, kao što je falsifikovanjedokumentacije prilikom uvoza (carinske prevare). Glavni mehanizam za raširenuutaju javnih prihoda predstavljala su fiktivna preduzeća koje je bilo relativnojednostavno registrovati.26 Navedenim kriminalnim aktivnostima najviše jepogođen budžet, ali nezakonite radnje u oblasti privrednog kriminalitetapogađaju sve segmente privrede, a posebno trgovinu i proizvodnju, jer ilegalnatrgovina stvara nelojalnu konkurenciju na tržištu i odvraćaju ulazak i ulaganjestranog kapitala.

Trgovina ljudima

praksa se značajno promijenila u oblasti trgovine ljudima zahvaljujućinaporima organa za sprovođenje zakona i zatvaranju brojnih noćnih barova,striptiz klubova i javnih kuća u zemlji. kao posledica toga, seksualnaeksploatacija je postala skrivenija i sofisticiranija, jer se odvija u privatnimstanovima i putem službi za poslovnu pratnju, a širi se i na internetu. takvapromjena na tržištu ukazuje na menadžersku prefinjenost kriminalaca umiješanihu posao trgovine ljudima, što sve predstavlja novi izazov za organe gonjenja iistrage u pogledu ovih krivičnih djela. Osobe umiješane u trgovinu ljudimauglavnom su državljani BiH, često vlasnici noćnih klubova ili imaju poslovne


355

25 prikupljena saznanja o stavljanju u promet falsifikovanog novca na području BiH ukazuju nato da su najviše zastupljeni falsifikati evra, te da veliki dio ovog novca odlazi u zemlje ZapadneEvrope.

26 poreski organi republike srpske zabilježili su 464 nedostupna preduzeća, 73 fiktivnapreduzeća i 21 „paralelno” preduzeće u istom periodu. prema podacima poreskih organaFederacije BiH, u 2004. je bilo 1187 pravnih lica koja su označena kao nedostupna, fiktivnaili paralelna, te je zabilježeno 835 slučajeva utaje poreza od 2002. godine koji su doveli dogubitka prihoda u iznosu od 320,2 miliona kM (približno 160 miliona evra), za koje presudetek treba da budu izrečene. „Nedostupna” preduzeća su ona koja su registrovana na nepostojećeadrese ili uz korištenje lažne dokumentacije za registraciju, dok su „paralelna” preduzeća onakoja koriste kopije dokumentacije za registraciju sa promijenjenim imenima vlasnika. te kopijese onda koriste za otvaranje novih bankovnih računa kojima se ne može ući u trag.


356

veze sa drugim vlasnicima barova. Organizovane kriminalne grupe uključene uovaj posao lako prevladavaju etničke, državne, entitetske i druge granice, iuglavnom sarađuju sa trgovcima iz srbije, koja je na glavnom putu trgovineljudima iz rumunije, Moldavije i Ukrajine. registrovani slučajevi pokazuju dasu dileri iz Bosne i Hercegovine imali vlastita kriminalna uporišta u rumuniji iMoldaviji. Vrbovanje na domaćem nivou, interno trgovanje ljudima idominantno domaća klijentela imaju implikacije, ne samo na represiju, nego ina bolju prevenciju i politiku javnog zdravstva za rješavanje zdravstvenih pitanjana domaćem tržištu seksualnih usluga.27 trenutno je u republici srpskoj ovajproblem sveden na zadovoljavajući nivo, odnosno više od 90 odsto noćnihklubova je zatvoreno, a skoro sve djevojke sa pojedinačnim izuzetkom su sevratile u zemlje iz kojih dolaze ili otišle u treće zemlje. sa zatvaranjem noćnihklubova nije se riješio problem, on se samo transformisao u drugi oblik. sada seseksualne usluge nude putem oglasa, a djevojke dolaze, odnosno njihovi makroiih dovoze na tražene adrese i vraćaju nakon završenog posla.

Krijumčarenje ljudi

U pogledu krijumčarenja ljudi Bosna i Hercegovina se smatra tranzitnomzemljom kroz koju se ilegalno transportuju državljani Albanije, kine, turske,Indije i pakistana ka zemljama Zapadne Evrope. tržište za krijumčarenje ljudiima prilično jednostavnu strukturu i čini se da se uglavnom oslanja na tijesnusaradnju organiziranih kriminalnih grupa iz različitih zemalja u regionu. trenutnasituacija u republici srpskoj, odnosno Bosni i Hercegovini veoma je pogodnaza krijumčarenje ljudi. Glavne rute vezane za ilegalnu imirgaciju idu prekozemalja Istočne Evrope (rumunije, srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine,Hrvatske, slovenije) prema zemljama Zapadne Evrope.28 Ilegalna migracijapodrazumijeva dvije kategorije migranata preko teritorije Bosne i Hercegovine.prva je ekonomska migracija iz zemalja Istočne Evrope (rumunija, Bugarska,rusija, Ukrajina, Moldavija i dr.), iz zemalja Bliskog i srednjeg istoka (Irak,Iran, sirija, palestina), iz zemalja Dalekog istoka (poglavito kina), i iz zemaljaAfrike (Alžir, tunis i dr.). posebnu kategoriju predstavljaju kurdi iz turske,pakistana, Indije i Jermeni iz turske i novoformiranih država bivšeg sssr-a,


28 Ilegalni migranti u BiH ulaze preko srbije i Crne Gore preko legalnih i ilegalnih graničnihprelaza u istočnoj BiH, stižu u sarajevo odakle idu prema zapadnoj BiH. Iz zapadnog dijelaBiH lokalne kriminalne grupe ih vode preko rijeka ili ilegalnih prelaza u Hrvatsku.

kojima je prostor Bosne i Hercegovine tranzitni prostor za odlazak u zemljeZapadne Evrope i prekookeanske zemlje. Što se tiče vodene granicenajugroženiji putevi su na rijeci Drini, između Bosne i Hercegovine i srbije, narijeci savi, između Bosne i Hercegovine i Hrvatske, i na rijeci Uni, između Bosnei Hercegovine i Hrvatske. pored ovih navedenih pravaca jedna od ruta koja je uposlednje vrijeme izražena je ona iz luke Bar u Crnoj Gori, preko trebinja uBosni i Hercegovinu prema Hrvatskoj.29

Organizovana krađa motornih vozila

Jedan od oblika kriminala koji u posljednje vrijeme sve više poprimaelemente organizovanosti na prostorima Bosne i Hercegovine jeste krađa ipreprodaja ukradenih motornih vozila. Ostvarenje imovinske koristi odukradenih vozila postiže se na dva načina: daljom preprodajom i iznuđivanjemotkupnine od vlasnika za njihov povrat.30 Lica koja se bave ovim vidomkriminala su dobro organizovana i opremljena sofisticiranom opremom. Naovakvu konstataciju upućuje i podatak da je razotkriveno nekoliko desetinagrupa koje su se bavile krađom i preprodajom vozila. slučaj dobro organizovanegrupe od oko 30 članova sa područja Banje Luke najbolja je ilustracija ovepojave. Organizovanost u vidljivom smislu ogleda se u činjenici da grupe licavrše odabir i otuđenje ciljanih vrsta i marki motornih vozila njemačkeproizvodnje (folksvagen, golf, pasat, audi, mercedes, BMW), koja se zatimuhodanim kriminalnim rutama transportuju do krajnjih destinacija, čime sezaokružuje ovaj kriminalni čin. kriminalne grupe ostvaruju dobru saradnju nacijelom području Bosne i Hercegovine, ali i na regionalnom i međunarodnomnivou, te se može konstatovati da u BiH postoji organizovani autokriminal i saobilježjima internacionalnog.


357


30 U poslednje vrijeme je zabilježen porast broja slučajeva vršenja iznude novca od vlasnikaukradenih vozila. Broj ovakvih slučajeva se povećava, posebno u sarajevskom kantonu gdjeje u skoro svakom trećem slučaju krađe vozila vlasnik ukradenog vozila kontaktiran od straneizvršilaca, pa oni predlažu sastanak na određenom mjestu u svrhu plaćanja ucjene. Cijenazavisi od modela vozila. U slučajevima da vlasnik odbije da plati, vozila se dalje transportujuprema istoku (Crna Gora, kosovo, Albania ili i u zemlje bivšeg sovjetskog saveza) ili serastavljaju i prodaju u dijelovima. Ukoliko vlasnik vozila plati ucjenu, on/ona, iz nepoznatograzloga ne informiše policiju o dogovoru i odbija da da bilo kakve detalje o kriminalcima.


358

U protekle dvije godine, na području koje pokriva MUp republike srpske,registrovano je više organizovanih kriminalnih grupa koje se bave krađamamotornih vozila i krivičnim djelima vezanim za krađu vozila. sve gore navedenegrupe evidentirane su kao izvršioci krivičnih djela krađe putničkih motornihvozila novijeg godišta proizvodnje (najčešće iz programa fabrike „Folksvagen“),kao i u manjem obimu krađe vozila drugih marki i tipova (audi, mercedes, BMW,škoda i dr.). U toku 2005. godine velik broj ukradenih vozila na području BanjaLuke završio je na teritoriji kosova i Metohije. U većini slučajeva vozilaukradena u Banja Luci završavaju u Hercegovini, srbiji i Hrvatskoj.

Organizovana razbojništva

U proteklom periodu registrovan je veliki broj slučajeva razbojništavaizvršenih od strane dobro organizovane grupe najčešće nad bankama i poštamakoje nisu imale adekvatne mehanizme zaštite.31 pored toga, bilježe se i slučajevirazbojništava na štetu drugih trgovačkih i uslužnih objekata kao što su šopingcentri, benzinske stanice, kladionice i slično. Naročito su zabrinjavajući slučajevirazbojništva u privatnim stambenim objektima. Zajednička karakteristika svihovih djela je da se pri izvršenju koristi vatreno oružje i druga sredstava prinude,te da se gotovo uvijek radi o dobro pripremljenim i organizovanim kriminalnimaktivnostima. Uz višemilionske materijalne štete ova vrsta kriminala izrazitonegativno se odražava i na osjećaj bezbjednosti građana.

Kompjuterski kriminalitet

U Bosni i Hercegovini kompjuterski kriminalitet ide u korak sainformatizacijom društva, odnosno adekvatan je stepenu rasprostranjenostiinformacionih tehnologija. Od pojavnih oblika ove vrste kriminala potrebno jeistaći dva koji su do sada registrovani na području Bosne i Hercegovine. prvi seodnosi na nelegalnu upotrebu kompjuterskih programa (nelicencirani softver),čija je upotreba i umnožavanje široko rasprostranjeno, a drugi se odnosi naprivredna društva koja posreduju u pružanju telekomunikacijskih usluga,odnosno usluga telefonije preko Interneta (VoIp) uz izbjegavanje i nepoštovanjepropisa kojima se uređuje ova oblast.

31 tokom 2006. godine u republici srpskoj izvršena su tri razbojništva u petrovu, dva u Banjalucii po jedno u Istočnom sarajevu, pelagićevu, tesliću i Ugljeviku, pri čemu je ukupno otuđeno1 755 600 kM. Najveće razbojništvo desilo se u Banjoj Luci 16. novembra 2006. kada je ukrugu poslovnice rajfajzen banke otuđeno 1 565 600 kM.

Korupcija kao oblik organizovanog kriminaliteta

Analiza stanja korupcije u Bosni i Hercegovini urađena od strane svjetskebanke 2000. godine, koja je služila kao osnova za pravljenje budućih koraka uborbi protiv korupcije, identifikovala je nizak nivo povjerenja građana i javnihslužbenika u organe vlasti.32 Naročitu pažnju treba posvetiti činjenici da 86,6odsto građana Bosne i Hercegovine smatra da proces privatizacije prati korupcija,te da je taj procenat porastao za sedam odsto u odnosu na 2002. godinu. takođe,postoji jasna korelacija između mita i administrativne neefikasnosti.33 U prilogtome govore i činjenice o prosječnom broju dana koji je potreban da se završiproces registracije preduzeća. prosjek za Balkan je oko mjesec dana. U FederacijiBiH to traje 124 dana, a u republici srpskoj 56, dok u Distriktu Brčko traje osamdana. pored duge procedure registracije, u 2001. godini 23,1 odsto vlasnikaprivatnih firmi su bili u poziciji da se od njih traži mito na carini, 13,1 odsto odkomunalnih službi i 25 odsto od strane poreske inspekcije.

Suprotstavljanje organizovanom kriminalitetu u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini

suprotstavljanje organizovanom kriminalitetu u republici srpskoj i Bosni iHercegovini institucionalizovano je kroz nadležne agencije za sprovođenjezakona i krivičnopravnu regulativu. Na nivou Bosne i Hercegovine, izmeđuostalih, u okviru Ministarstva bezbednosti djeluju agencije koje se bavesuzbijanjem organizovanog kriminaliteta (Državna agencija za istrage i zaštitu(sIpA), Granična policija (Gp) i kancelarija za saradnju s Interpolom).Nadležnosti Državne agencije za istrage i zaštitu (sIpA) su propisane Zakonomo Državnoj agenciji za istrage i zaštitu i odnose se uglavnom na organizovanikriminal, terorizam, ratne zločine, trgovinu ljudima i druga krivična dela protivčovečnosti i vrednosti zaštićenih međunarodnim pravom, te na teški finansijskikriminal. Nadležnosti Granične policije (Gp) propisane su Zakonom o državnojgraničnoj službi i obuhvataju otkrivanje i istraživanje krivičnih djela propisanih


359

32 Oko 40 odsto ispitanika percipiraju vlasti kao nepoštene i imaju jako malo povjerenja u njih,dok preko 70 odsto smatra da je korupcija dio kulture i mentaliteta u BiH. Bitno je napomenutida je preko pola ispitanika spremno da prijavi slučajeve korupcije.

33 Na primjer, odgađanja u procesu izdavanja dozvola su često način da se iznudi mito. situacijau kojoj su državni službenici slabo plaćeni, a njihovo radno okruženje neprofesionalno ineefikasno pogoduje razvoju korupcije (Studija percepcije korupcije, transparencyInternational BiH, sarajevo, 2004).


360

krivičnim zakonima u Bosni i Hercegovini, kada su ta krivična djela usmerenaprotiv bezbjednosti državne granice ili protiv izvršenja poslova i zadataka iznadležnosti Gp. Navedene institucije na nivou BiH, pored suda i tužilaštva BiH,direktno su nadležne za suzbijanje organizovanog kriminaliteta.34 pored toga,na nivou Bosne i Hercegovine donijeta je marta 2006. godine strategija Bosnei Hercegovine za borbu protiv organizovanog kriminala i korupcije (za periodod 2006. do 2009) kao odraz potrebe da se Bosna i Hercegovina što prije počnesveobuhvatnije obračunavati sa organizovanim kriminalom i korupcijom.sastavni dio strategije čini dinamički/akcioni plan koji sadrži cilj, mjere, navodinosioce i rok realizacije planirane aktivnosti.

U republici srpskoj suprotstavljanje organizovanom kriminalitetuorganizovano je na dva nivoa. prvi nivo uključuje Upravu kriminalističkepolicije i njene unutrašnje organizacione jedinice, a naročito Jedinicu za posebneistrage, koja neposredno preduzima mjere i radnje na suprotstavljanjuorganizovanom kriminalitetu, dok drugi nivo uključuje organizacione jedinicekriminalističke policije u Centrima javne bezbjednosti (sektori, odjeljenja iodsjeci kriminalističke policije).

Primjeri sprečavanja organizovanog kriminaliteta u Republici Srpskoj

pripadnici kriminalističke policije MUp-a rs su u prethodnom periodu napodručju republike srpske identifikovali nekoliko organizovanih kriminalnihgrupa, te su preduzeli operativno-taktičke i istražne mjere i radnje na otkrivanjui rasvjetljavanju krivičnih djela koja su vršili pripadnici identifikovanihorganizovanih kriminalnih grupa.

Akcija „Trokut”

Dana 30. januara 2006. godine pripadnici kriminalističke policije MUprepublike srpske u saradnji sa Evropolom i policijom Austrije, slovenije i Hrvatskeizveli su akciju „trokut” u cilju otkrivanja i rasvjetljavanja krivičnog djela

34 U sudu i tužilaštvu BiH formirana su posebna odelenja za organizovani kriminalitet, ekonomskikriminalitet i korupciju, gdje je pored domaćih tužilaca, u prelaznom periodu, imenovan iodređeni broj međunarodnih tužilaca. takođe, unutar tužilaštva BiH formirane su dvije udarnegrupe i to: Udarna grupa za borbu protiv trgovine ljudima i organizovane ilegalne imigracije iUdarna grupa za borbu protiv terorizma i jačanja sposobnosti za borbu protiv terorizma.

falsifikovanja novca iz člana 205 krivičnog zakona Bosne i Hercegovine. tomprilikom su izvršeni pretresi na široj lokaciji republike srpske, kao i na područjuFederacije BiH i Distrikta Brčko. U toku izvođenja akcije pronađeno je i oduzeto2067 falsifikovanih novčanica u apoenu od 50 evra, 18 falsifikovanih novčanica uapoenu od 100 evra, 41 falsifikovana novčanica u apoenu od 200 evra, različitihserijskih brojeva, kao i 688 tabaka papira bež boje, formata A4 na kojima su bileodštampane novčanice od 50 evra, po tri na jednom tabaku. Iste su bile pripremljeneza rezanje i dalju obradu. takođe, pronađena je velika količina priručnih sredstava(klišei, boje, rezači za papir, fluroscentni flomasteri, stare kovanice na kojima senalaze likovi istorijskih ličnosti koji se stavljaju na novčanice, srebrnaste folije zananos zaštitnih znakova i druga slična oprema) korišćenih za izradu falsifikovanihnovčanica. tada je lišeno slobode šest lica, koja su uz izvještaj o postojanju osnovasumnje da su počinila krivično djelo organizovanog kriminala, a u vezi sa krivičnimdjelom falsifikovanja, predata tužilaštvu BiH, pri čemu je četvorici od šest lica odstrane suda BiH određen jednomjesečni pritvor zbog postojanja osnova sumnje dasu počinili krivično djelo organizovanog kriminala. sud Bosne i Hercegovine je 18.oktobra 2007. godine prihvatio sporazum o priznanju krivice između tužilaštvaBosne i Hercegovine, pa je dvama optuženim licima, koja su oglašena krivim zakrivično delo organizovanog kriminala u vezi sa krivotvorenjem novca, kao i zakrivično delo krivotvorenja isprava, izrečena jedinstvena kazna zatvora u trajanjuod devet godina.35

Akcija „Viza”

Akcija „Viza” vođena je u periodu maj–juli 2004. godine i obuhvatila jeprovođenje posebnih istražnih radnji prema većem broju lica zbog osnovanesumnje da su počinili krivična djela organizovanog kriminala, a u vezi sa članom220, stav 1 (zloupotreba položaja ili ovlašćenja), a sve u vezi člana 29 krivičnogzakona Bosne i Hercegovine. U toku 2004. godine pripadnici CJB Banja Lukaoperativnim radom došli su do saznanja da organizovana grupa nudi licima, zaodređeni novčani iznos, posredovanje u dobijanju viza za odlazak uzapadnoevropske zemlje i izradu novih ličnih dokumenata. pripadnici kriminalnegrupe su vršili izradu falsifikovanih starih ličnih dokumenata (obrasci ličnih karataiz FBiH) i prijavno-odjavnih obrazaca, uvjerenja o državljanstvu, izvoda izmatičnih knjiga rođenih, kao i drugih dokumenata potrebnih za prilaganje uzzahtjev za izdavanje i zamjenu starih ličnih dokumenata, koje su ovjeravali


361

35 Detaljnije videti na internet prezentaciji suda Bosne i Hercegovine: www.sudbih.gov.ba/?opcija=presude&godina=2007&odjel=2&jezik=b.


362

krivotvorenim pečatima i u dogovoru sa zaposlenim u CIps kancelariji dovodililica da predaju tako krivotvorena dokumenta i izvrše akviziciju (slikanje idaktiloskopiranje) kako bi bila omogućena izrada novih ličnih dokumenta salažnim sadržajem. predmet je okončan osudom dva lica na kaznu zatvora od dvijegodine. revizijom zaprimljenih zahtjeva u CIps kancelarijama iz republikesrpske pronađeno je ukupno 161 zahtjev lica za izdavanje ličnih dokumenata ukojim su priloženi dokumenti sa lažnim sadržajem. Od ukupnog broja do sada jeidentifikovano 28 lica, a 3 lica su lišena slobode, ali im nije utvrđen stvarniidentitet. Značaj navedene istrge u vezi sa identifikacionim dokumentima je uspoznaji da je CIps projekat pokrenut bez mehanizama zaštite sistema odmogućeg prodora.36 pored navedenog, veoma veliku opasnost predstavljaju licaza koja nije utvrđen stvarni identitet, a koja mogu biti potencijalni teroristi ili licabliska terorističkim organizacijama Oni s tokom poslednjeg rata došli iz neke odafričkih ili azijskih zemalja upravo sa ciljem da dođu do novog identiteta, kakobi mogli da se slobodno kreću i prelaze međudržavne granice do ciljne destinacije.

Organizovane krađe motornih vozila

postupajući po naredbi suda BiH, dana 9. oktobra 2007. godine, pripadnicikriminalističke policije CJB Banja Luka u saradnji sa kriminalističkom policijomMUp FBiH izvršili su pretrese objekata (kuće, prateći objekati i auto otpadi)članova organizovane grupe lica koja su se na prostoru republike srpske, FBiH,Hrvatske, srbije, Njemačke i drugih zemalja bavila krađama putničkih vozila,prevoženjem otuđenih putničkih vozila preko granica, prekucavanjem brojevašasija i motora na otuđenim putničkim vozilima, rashodovanjem otuđenihputničkih vozila, falsifikovanjem dokumentacije za otuđena putnička vozila, kaoi drugim krivičnim djelima vezana za otuđena putnička vozila. U navedenojakciji postignuti su sledeći rezultati:

36 Direkcija za implementaciju CIps projekta je formirana Odlukom savjeta ministara BiH 29.aprila 2002. kao privremena institucija, čiji je osnovni zadatak bio implementacija CIpsprojekta, odnosno uspostavaljanje dijela sistema kojim bi se implementirao dio Zakona ocentralnoj evidenciji i razmjeni podataka. Nakon toga, a prema strategiji razvoja identifikacionihdokumenata, izrađen je zakon koji uspostavlja Agenciju za identifikaciona dokumenta,evidenciju i razmjenu podataka BiH. Formiranjem ove Agencije na nivou BiH je formiranainstitucija koja prati, koordinira i institucionalno reguliše oblast razvoja identifikacionihdokumenata, prati relevantne standarde i regulative EU. parlamentarna skupština BiH usvojilaje u junu 2008. Zakon o Agenciji za identifikacione dokumente, evidenciju i razmjenu podatakaBosne i Hercegovine (Službeni glasnik BiH, br. 56/08), koji je stupio na snagu 22. jula 2008,kada je prestala da važi Odluka o osnivanju Direkcije za implementaciju CIps projekta.

1) ukupno 30 putničkih vozila je pronađeno i oduzeto. Za više putničkih vozilaodmah je utvrđeno da su predmet krivičnih djela teške krađe, a dok će se zaostala putnička vozila poslije vještačenja utvrditi gdje i kada su otuđena;

2) ukupno 168 motora putničkih vozila je pronađeno i oduzeto. Od toga je za petmotora je utvrđeno da pripadaju otuđenim putničkim vozilima, dok će se nakonizvršenih vještačenja utvrditi kojim putničkim vozilima pripadaju pronađenimotori, jer je na većini pronađenih i oduzetih motora izbrušen broj;

3) pronađen je i oduzet specijalni alat za prekucavanje brojeva šasije i motora(laser i ručno napravljeni brojevi);

4) pronađeno i oduzeto više komada dijelova od putničkih vozila, za koje sesumnja da pripadaju otuđenim putničkim vozilima, kao što su: vrata vozila,volani vozila, airbegovi, elektro instalacije od putničkih vozila i drugo;

5) pronađeno i oduzeto više komada dokumenata za koje se sumnja da su predmetkrivičnih djela falsifikovanja isprava i novac u iznosu od 115 000 evra.

Zloupotreba opojnih droga

Ministarstvo unutrašnjih poslova republike srpske realizovalo jemnogobrojne aktivnosti na sprečavanju zloupotreba opojnih droga, koje surezultirale oduzimanjem određenih količina opojnih droga, identifikovanjemorganizovanih kriminalnih grupa koje se bave nelegalnom trgovinom opojnihdroga, lišavanjem slobode lica koja se bave distribucijom droga itd. Značajno jenavesti međunarodnu policijsku akciju koja je krajem novembra 2007. izvršenana području republike srpske, Hrvatske i Grčke korišćenjem tzv. međunarodnekontrolisane isporuke, kada je uhapšeno devet osoba, te zaplenjeno oko 160kilograma kokaina (u Grčkoj i Hrvatskoj) vrijednog više od 11 miliona evra.pripadnici kriminalističke policije MUp republike srpske preduzeli su mjeretajnog nadzora i snimanja lica i predmeta na području republike srpske ilišavanja slobode lica uključenih u navedenu nelegalnu aktivnost.

Akcija „Memfis”

radnici kriminalističke policije MUp republike srpske su na područjutrebinja identifikovali grupu od oko 20 lica koja se bavi nedozvoljenomtrgovinom akciznim robama (cigarete, alkoholna pića i sl.). prema operativnimpodacima, na širem području trebinja nedozvoljena trgovina akciznom robompoprimila je masovne oblike. Veći broj lica raznih starosnih dobi bavi se


363


364

navedenim radnjama, a osnovni motiv je velika zarada za kratako vreme.Nedozvoljena trgovina kreće iz free shop prodavnica koje su locirane izmeđugraničnog prelaza Bosne i Hercegovine i Crne Gore. karakterstična je velikarazdaljina između dva granična prelaza, te odsustvo vizuelnog nadzora nad ovimprodavnicama. Cigarete prenose tzv. nosači tako što svaki na sebi nosi 3 do 4kartona cigareta (svaki karton ima 50 šteka cigareta), tako da vrijednost cigaretapo jednom nosaču iznosi 1800 do 2400 evra. pješke se ulazi sa robom i ona seskladišti na unaprijed određenim mjestima (manji proplanci okruženi šumom inapuštene kuće). Vrši se dalji transport unutar teritorije Bosne i Hercegovine.radeći na suzbijanju krivičnih djela krijumčarenja i nedozvoljene trgovineakciznim robama, u sklopu planski predviđenih aktivnosti u akciji „Memfis”izvedenoj na nivou CJB trebinje, u saradnji sa Upravom za indirektnooporezivanje, a na osnovu prikupljenih informacija i opservacija na terenu, radnicikriminalističke policije CJB trebinje su tokom 2006. i 2007. godine preduzimalimnogobrojne aktivnosti koje su rezultirale pretresima i oduzimanjem određenekoličine cigareta. Na primer, 21. juna 2006. izvršen je pretres na pet lokacija gdjeje oduzeto oko 75 raznih kartona cigareta, a 1. oktobra iste godine izvršen jepregled autobusa autoprevoznika „Mostar“ i tom prilikom je oduzeto oko 400boksova cigareta. 19. Oktobra 2007. pronađeno je i privremeno oduzeto ukupno47 kartona cigareta čija se vrijednost procjenjuje na oko 50 000 kM.

Sprečavanje korupcije

Ministarstvo unutrašnjih poslova republike srpske pokrenulo je u aprilu2007. godine projekat sprečavanja korupcije u Ministarstvu unutrašnjih poslova,čiji je rukovodilac direktor policije. projektom sprečavanja korupcije želi sepostići određeni nivo antikorupcijske kulture. projekat se odnosi na svepripadnike Ministarstva, a realizuje se posredstvom osnovnih i unutrašnjihorganizacionih jedinica. Za šest mjeseci implementacije projekta sprečavanjakorupcije ostvareni su očekivani rezultati. Jedinica za profesionalne standardesprovodeći projekat zaprimila je ukupno 787 novih predmeta, dok je okončano293 unutrašnja postupka.37 protiv deset policajaca podnijeti su izvještaji zbog

37 Najveći broj predstavki podnesen je od strane građana ili udruženja i to njih 243 ili 82,93%.Njih 36 ili 12,29% podneseno je od strane anonimnih podnosilaca, a 14 ili 4,78%. predstavkije podneseno od strane policajaca. Najveći broj predstavki upućen je protiv pripadnika opštepolicije (195 ili 66,55%), zatim protiv saobraćajne policije (45 ili 15,36%), a na kriminalističkupoliciju se odnosi 32 ili 10,92%. Na ostale zaposlene odnosi se 11 ili 3,75% predstavki, naostala ovlaštena službena lica 6 ili 2,05%, te na pripadnika jedinice za podršku 4 ili 1,36%


365

toga što postoje osnovi sumnje da su pojedinačno počinili 10 krivičnih djelafalsifikovanja ili uništavanja službene isprave iz člana 379, stav 1 krivičnogzakona republike srpske. Uprava kriminalističke policije dostavila je Okružnomtužilaštvu Banja Luka Izvještaj o izvršenom krivičnom djelu osiguraničkeprevare, baziran na prethodnim osnovama sumnje u dvije fingirane saobraćajnenezgode na putnom pravcu Banja Luka–Čelinac. takodje ista uprava predala jei izvještaj Okružnom tužilaštvu Doboj o otkrivanju izvršioca krivičnog djelaosiguranička prevara na osnovu prethodnih osnova sumnje o fingiranojsaobraćajnoj nezgodi. Biro za žalbe i predstavke građana u periodu od 1. aprilado 30. septembra 2007. godine, neposredno ili preko Jedinice za profesionalnestandarde, zaprimio je ukupno 75 predmeta (predstavki i zahtjeva) u kojima jepodnosilac naveo da traži provođenje unutrašnjeg i disciplinskog postupka zateže povrede radne dužnosti vršenjem radnji sa elementima korupcije.38

Umjesto zaključka

kao što se iz ovog rada može zaključiti, organizovani kriminalitet je prisutanu republici srpskoj i BiH u različitim oblicima ispoljavanja, pri čemu nosiociorganizovanog kriminaliteta imaju različit stepen organizovanosti. takođe,možemo očekivati pojavu novih oblika ispoljavanja organizovanog kriminalitetakoji se ogledaju, prije svega, u zloupotrebi savremenih informacionihtehnologija, bankarskih sistema itd.

Ministarstvo unutrašnjih poslova republike srpske nastoji institucionalno,funkcionalno i organizaciono da odgovori na postojeće i nove oblike ispoljavanjaorganizovanog kriminaliteta. Ova nastojanja ogledaju se u stalnom prilagođavanjuorganizacije policije, a posebno kriminalističke policije republike srpske, kakobi što efikasnije odgovorila izazovu organizovanog kriminaliteta, iniciranju ipredlaganju zakonskih i podzakonskih propisa koja se odnosi na suzbijanjeorganizovanog kriminaliteta, uspostavljanju i razvijanju saradnje sa drugimagencijama za sprovođenje zakona, kako u BiH, tako i u regionu, pa i nameđunarodnom nivou itd. pored toga, nužno je razvijanje savremenih istražnih

predstavki. Najviše predstavki odnosi se na neadekvatno postupanje po prijavama građana,zatim na kontrolu u saobraćaju, te na primjenu sile, kriminalnu aktivnost policajaca, nedoličnoponašanje, vršenje uviđaja saobrađajnih nezgoda itd.

38 potrebno je napomenuti da su navedeni samo predmeti u kojima su podnosioci predstavkenaglasili elemenat koruptivnog ponašanja, dok nisu obuhvaćeni predmeti koji po svojoj prirodimogu imati taj elemenat, ali on u predstavci nije naglašen (zapisnici saobraćajnih nezgoda,nepostupanje po prijavama i slično).

metoda uglavnom baziranih na dostignućima informacionih tehnologija ikriminalistike kao nauke (specijalne istražne tehnike, forenzičke metode,geografski profajling, kriminalistička strategija i strateško planiranje), te naprimerima dobre prakse u suzbijanju organizovanog kriminaliteta. U tom smisludo izražaja posebno dolaze dva procesa: strategijsko planiranje i kriminalističkoobavještajni rad. strategijsko planiranje kriminalističke djelatnosti podrazumijevaglobalni pristup u okviru kojeg se analiziraju pojedine vrste kriminaliteta,uključujući organizovani kriminalitet, uslovi i uzroci koji ih produkuju, pojedinitipovi kriminalaca i oblici kriminalnog organizovanja, kao i postojeće mjerenjegove kontrole i suzbijanja kako bi se uočile opšte zakonomjernosti, tendencije,kao i sistemske slabosti u organizaciji sprovođenja kriminalističke djelatnosti saciljem njihovog otklanjanja, iznalaženja novih preventivnih rješenja, povećanjaefikasnosti suzbijanja, otkrivanja i dokazivanja krivičnih djela. Osnovkriminalističko-strategijskog planiranja je strateška analiza koja za cilj imaidentifikovanje kriminala i kriminogenih faktora, ispitivanje i ostvarivanjestrategijskih mogućnosti djelovanja, vršenje analize postojećih taktičkih koncepatapolicijske i istražne kriminalističke prakse na višem nivou međusobnih veza iodnosa kako bi se na osnovu toga optimizovala i formulisala kriminalno-politička,policijska i kriminalistička strategija. takođe, strateška analiza treba da utvrdi vezuizmeđu kriminala, krivičnih djela, udruženja i grupa kriminalaca, individualnuulogu pojedinih subjekata u kriminalnoj aktivnosti i uzajamne vezu izmeđukrivičnih djela i drugih faktora (lokacija, zaposlenosti, metoda komunikacije).kriminalističko-obaveštajni rad u suprotstavljanju organizovanom kriminalitetukarakterišu kriminalističko-obaveštajne analitičke metode. savremenekriminalističko-obaveštajne analitičke metode, koje se više decenija razvijaju ikultivišu na polju istraživanja kriminalnih djelatnosti u svijetu, su zbirka metodaza istraživanje od kojih je svaki primjenljiv na različite činjenice i obrascepotencijalne kriminalne djelatnosti. Uspješan produkt kriminalističko-obaveštajnihmetoda analize će se idealno kombinovati da bi obezbjedio iscrpnu obradupodataka iz kojih će moći da se izvuku zaključci i da se daju preporuke za akciju.

Literatura

1. Abadinsky, Howard, Organized Crime, third Edition, Nelson-Hall, Chicago, 1990. 2. Albanese, Jay, “the Causes of Organized Crime”, Jorunal of Contemporary Criminal

Justice, No. 4, 2000.3. Bošković, Mićo, Organizovani kriminalitet i korupcija, Visoka škola unutrašnjih

poslova, Banja Luka, 2004.


366

4. “Global programme Against transnational Organized Crime: results of A pilot surveyof Forty selected transnational Organized criminal groups in sixteen Coutries”,september 2002, the United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC).

5. „Građanskopravna konvencija o korupciji savjeta Evrope”, savet Evrope, strazbur,1999.

6. Ignjatović, Đorđe, Organizovani kriminalitet, drugi deo, policijska akademija,Beograd, 1998.

7. „Izvještaj o stanju u oblasti organizovanog i privrednog kriminala u JugoistočnojEvropi”, CArpO regionalni projekat, ref. pC-tC(2005)9, Evropska komisija isavet Evrope, strazbur, Avgust 2005, www.coe.int/economiccrime.

8. „krivični zakon republike srpske”, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 49/2003.9. Organized Crime in Hawaii, Vol. 1, August 1978, Hawaii Crime Commission,

Honolulu.10. “report from the Commission to the Council on the preparedness of Bosnia and

Herzegovina to Negotiate a stabilisation and Association Agreement with theEuropean Union”, COM(2003) 692 final, 18 November 2003, Brussels.

11. santino, Umberto, “Organized crime — An Italian perspective: Mafia and Mafia-type Organizations in Italy, in: Organized Crime — World Perspectives, Uppersaddle river, New Jersey, 2003.

12. savona, Ernesto, “Organized Crime Across the Borders: preliminary results”,HEUNI Papers, No. 6, 1995.

13. simonović, Branislav, Kriminalistika, pravni fakultet u kragujevcu, Grafolik,Beograd, 2004.

14. Studije percepcije korupcije, transparency International, sarajevo, 2004.15. Škulić, Milan, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije,

Beograd, 2003.16. “United Nations Convention against transnational Organized Crime”, palermo, 12–

15 December 2000.17. Van der Heijden, toon, “Measuring Organized Crime in Western Europe”,

www.ncjrs.gov/policing/mea313.htm.18. Van Duyne, petrus, “Definitons of Organized Crime from other countries”, in:

Organized Crime Research, www.organized-crime.de/OCDEF1.htm.19. „Zakon o dopuni krivičnog zakona republike srpske”, br. 01-886/06, 4. jul 2006.

godine.20. „Zakon o Državnoj agenciji za istrage i zaštitu”, Službeni glasnik Bosne i

Hercegovine, br. 27/2004. 21. „Zakon o Državnoj graničnoj službi Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik Bosne

i Hercegovine, br. 50/2004, izmene i dopune 27/2007.


367

22. „Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik Bosne iHercegovine, br. 3/2003, 32/2003, 36/2003, 26/2004, 63/2004,13/2005, 48/2005,46/2006, 76/2006, 27/2007, 32/2007, 53/2007, 76/2007, 15/2008, 58/2008.

23. „Zakon o krivičnom postupku republike srpske”, Službeni glasnik RepublikeSrpske, br. 50/2003, 111/2004, 115/2004, 119/2008.

24. „Zakon o sukobu interesa”, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 34/02–14, 36/03–15.

25. „Zakon o suzbijanju organizovanog i najtežih oblika privrednog kriminaliteta”,Službeni glasnik Republike Srpske, br. 37/2006, 69/2006.

26. „Zakon o unutrašnjim poslovima republike srpske”, Službeni glasnik RepublikeSrpske, br. 48/2003.

27. “2005 EU Organized Crime report”, public version, Europol, the Hague, 2005.

OrGANIsED CrIME IN tHE rEpUBLIC OF srpskA AND BOsNIA AND HErZEGOVINA: CUrrENt stAtE AND MEAsUrEs

Organised crime in the republic of srpska and Bosnia and Herzegovina is a securitychallenge, risk and threat to the republic of srpska and also to Bosnia and Herzegovina.Organised crime is a negative and harmful phenomenon in any society, including ours.It is characterized by adaptability to socio-economic and social and political conditions,especially those in countries in transition, just like ours. For this very reason, the paperfocuses on organised crime both in the republic of srpska and in Bosnia andHerzegovina, because it is impossible to focus on organised crime in the republic ofsrpska alone. Hence, the paper gives an overview of organised crime in the republic ofsrpska and Bosnia and Herzegovina and will emphasize its characteristics, circumstances,forms of manifestation (etiological and phenomenological aspects of organised crime).the paper also shows some institutional aspects of combating organised crime in Bosniaand Herzegovina, and especially in the republic of srpska, and highlights thoseorganizational units working directly on the suppression of organised crime. the paperlists numerous examples of practical activities conducted by the republic of srpskaMinistry of the Interior aimed at detection and investigation of specific criminal offenceswith features of organised crime. the paper explores certain operations by the republicof srpska Ministry of the Interior, which were conducted either independently or incoordination with other national or international law enforcement agencies. these includeexamples of best practices in combating organised crime. some of these operations weremarked as excellent not only by eminent national authorities, but also by internationalauthorities, such as EUrOpOL. In conclusion, the paper stresses the need to developstrategic analysis and criminal intelligence work for the purpose of suppressing organisedcrime and stepping up international cooperation in that area.


368

369

ORGANIZOVANI KRIMINAL: NJEGOVA PERCEPCIJA I DINAMIKA

U REPUBLICI MAKEDONIJI

Marjan Nikolovski*

ApstrAkt

Nakon proglašenja nezavisnosti republika Makedonija suočava se saporastom kriminala, u kvantitativnom smislu reči, kao i sa pojavomnovih oblika krivičnih dela. U tom početnom periodu državne institucijenegirale su postojanje organizovanog kriminala, što samo po sebi možeda ukazuje na eventualnu povezanost kriminalnih struktura i vladajućegarniture. Nacionalni organi, organizacijski i funkcionalno nisu bilinepripremljeni za borbu protiv kriminaliteta organizovanih dimenzija.U republici Makedoniji postoji napredak u jačanju vladavine prava, uoblasti bezbednosti i institucionalnih reformi, ali organizovani kriminali dalje predstavlja opasnost po bezbednost i stabilnost države jer je biopovezan sa organizovanim finansijskim kriminalom (kriminalnaprivatizacija, nelegalno finansiranje političkih stranaka, neplaćanjecarina, poreza, akciza i sl.) i u manjoj meri sa ucenama, iznudama,naručenim ubistvima i sl. Autor zaključuje da je zbog toga potrebnograditi nacionalnu strategiju i konkretne mere i aktivnosti, koje suspecifične za borbu sa tim vidovima organizovanog kriminala.Ključne reči: organizovani kriminal, percepcija kriminala, tranzicija,Makedonija.

Društva su danas pod pretnjom savremenih oblika organizovanog kriminalakoji ne poznaje nikakve granice, ni teritorijalne, ni administrativne. Organizovanikriminal najveći je protivnik savremenog sveta jer onemogućuje i koči njegovrazvoj. Za razliku od klasičnog kriminala, organizovani kriminal ima veći obimi intenzitet delovanja u više sfera društva istovremeno, a isto tako razlikuje sepo tome što su efekti prouzrokovani njegovim delovanjem daleko ozbiljniji iimaju veoma negativan odraz na civilizacijsku dobrobit.

* Autor je docent na Fakultetu za bezbednost u skoplju.

Brojni stručnjaci vode polemiku o uzročno-posledičnoj vezi između pojaveorganizovanog kriminaliteta u nerazvijenim, srednjerazvijenim i visokorazvijenimzemljama s jedne strane i njegovog prerastanja u transnacionalni organizovanikriminalitet, s druge strane. Do izražaja dolazi naučno gledište da se problemiekonomskog razvoja jedne zemlje konsekventno dovode u vezu sa novim oblicimaorganizovanog kriminaliteta. Neravnomeran ekonomski razvoj stvara u čitavojzajednici ili u jednom njenom delu pojave društvene neprilagođenosti, veliku bedui nasilje, koje lako vodi do uočljivih manifestacija običnog ili organizovanogkriminaliteta i terorizma. Organizovani kriminalitet postoji i u zemljama koje sumanje ekonomski razvijene i u zemljama u tranziciji gde je našao odgovarajućeuslove za raznovrsnu kriminalnu delatnost. U zemljama u tranziciji, među kojimaje i republika Makedonija, organizovani kriminalitet deluje kao transnacionalniorganizovani kriminalitet i kao takav doživljavao je izvesne transformacije kojesu bile adekvatne društvenim promenama zemlje koja je prolazila kroz procestranzicije. Na taj način organizovani kriminalitet je dobijao nove forme i ujednozauzimao jake pozicije zahvaljujući uspešnoj kriminalnoj delatnosti pomoću kojeje sticao finansijsku moć i odgovarajući društveni status. Organizovani kriminalitetje nastavio da deluje i u zemljama koje su prošle proces tranzicije, nastojeći dasvoju organizaciju i delatnost prilagodi novonastalim društvenim odnosima.

razmatrajući kriminogene faktore organizovanog kriminaliteta u zemljamau tranziciji ne sme se zapostaviti ni njegova istorijska komponenta koja ukazujena faze njegovog razvoja koje su uvek bile odraz realnog stanja u društvu,odnosno na sposobnost da se veoma brzo adaptira i prilagodi svoju delatnostpostojećim uslovima. Zato uzroke organizovanog kriminaliteta ne trebaisključivo vezivati za trenutnu situaciju, već treba imati u vidu njegov razvoj idelatnost u prošlosti i prognozu njegovog delovanja u budućnosti. U tomkontekstu zapažena je pojava da je organizovani kriminalitet dobit koju jeostvario kriminalnom delatnošću u zemljama u tranziciji, u početnoj faziuglavnom prebacivao preko granice i ostavljao ga u nekoj stranoj zemlji. kasnijeje ta dobit vraćana u zemlju i polako ubacivana u legalne poslove.

raznovrsni su uzroci pojave organizovanog kriminaliteta u zemljama utranziciji, pa iako su na prvi pogled terminološki slični, čak i identični, u suštininisu isti, jer sadrže niz specifičnosti društveno-političkog sistema i aktuelnihpratećih pojava države u kojoj su nastali. Najizraženija su gledišta koja osnovneuzroke organizovanog kriminaliteta i korupcije vide u ekonomskim odnosimaodređene zemlje, pri čemu opet treba imati u vidu sadržajnu razliku ekonomskihodnosa svake zemlje. kao najznačajnije oblasti u kojima nastaju kriminogenifaktori navode se oblasti privrede, politike, finansija, državne uprave i javnihslužbi. posebno se ističe značaj prelaska sa planske i državno kontrolisane na

Marjan Nikolovski

370

Organizovani kriminal: njegova percepcija i dinamika u Republici Makedoniji

371

tržišnu ekonomiju u zemljama u tranziciji kao pogodne osnove za pojavuorganizovanog kriminaliteta i korupcije.1

Među osnovnim uslovima koji pogoduju nastanku i razvoju organizovanogkriminaliteta u zemljama u tranziciji, a time i u Makedoniji, nalaze se:

• proces globalizacije u skoro svim ključnim područjima egzistiranja i delovanja;• evidentni problemi i poteškoće u političkom i ekonomskom sistemu i drugim

potsistemima društva koja se nalaze u tranziciji, kao i kriza svih ostalihlegislativnih zaštitnih mehanizama, što je za posledicu imalo posebnoekspanziju ekonomskog kriminaliteta, koji je proizveo nesigurnost kodgrađana, a time i krizu na političko-bezbednosnom području;

• neusklađenost krivično-pravnih rešenja;• liberalizacija ekonomskog tržišta na globalnom planu i nesposobnosti

odgovarajućih organa koji u tim liberalnim okolnostima nisu imali razrađenepravne i zaštitne mehanizme za usmeravanje i kontrolu. to je ostavilomanevarski prostor za ispoljavanje pojedinih oblika organizovanog kriminalitetatako što se nosioci nezakonitog delovanja inkorporiraju u komunikacijske idruge kanale koji vode prema rukovodećim strukturama državne vlasti;

• ekonomska međuzavisnost i ekonomske reforme ne samo u državama kojese nalaze u tranziciji i veoma oštra i beskompromisna tržišna utakmica;

• izuzetna pokretljivost i transfer novca i kapitala, strahovito brz razvojprevoznih i komunikacijskih sistema i ostale brojne unutrašnje protivurečnosti;

• nesposobnost države da u uslovima ekonomske krize preko potsistemausmerava ekonomske zakonitosti koje se odnose na ponudu i potražnju, takoda sve kriminalne organizacije preuzimaju inicijativu i jednim delom vršepreusmeravanje tih tržišnih odnosa u kontekstu pojave „crnog tržišta” i „siveekonomije”, koja se manifestuje kroz pranje novca itd.2

Etiologija organizovanog kriminala u Republici Makedoniji

Iako korene organizovanog kriminala možemo naći još od samogosamostaljenja Makedonije, dugo vremena u političkim i naučnim krugovimanije bilo prihvaćeno stanovište da on egzistira na prostoru republike Makedonije,

1 Mićo Bošković, Transnacionalni organizovani kriminalitet, policijska akademija, Beograd,2003, str. 79–84.

2 r. Masleša, „Uticaj organizovanog kriminala na političku i sigurnosnu stabilnost u regiji”,Kriminalističke teme, br. 3–4, 2003, Fakultet kriminalističkih nauka u sarajevu, str. 691.

niti su preduzimane adekvatne mere u pravcu njegovog suzbijanja i sprečavanja.Zvanične institucije negirale su postojanje organizovanog kriminala, što na nekinačin može da ukaže na povezanost kriminalnih struktura i pojedinaca saorganima vladajuće garniture. pored toga, državni organi nisu bili organizacijskii funkcionalno pripremljeni za borbu protiv ove vrste kriminaliteta.

U bivšoj sFrJ, koja je trajala do početka devedesetih godina prošloga veka,ta pojava u suštini nije postojala. I pored izvesne liberalizacije, socijalističkaJugoslavija je do kraja ostala jednopartijska i polupolicijska država. Zatvorenasocijalistička privreda, kontrolisano tržište, tvrde i dobro kontrolisane granice,neznatne trgovačke i druge veze sa inostranstvom i slično nisu omogućavalinastanak i razvoj organizovanog kriminala. privatnog preduzetništva nije bilo,posedovanje nekretnina je bilo ograničeno, a tokove novca je strogo nadziralapolicija. spoljnotrgovinski poslovi su bili pod direktnom kontrolom obaveštajnihslužbi, koje je kontrolisalo najuže partijsko rukovodstvo.

postojao je tzv. privredni kriminal koji se, i pored nekih sličnosti, razlikovaood organizovanog kriminala po mnogim svojim karakteristikama, naročito potome što nikako nije mogao biti internacionalizovan, niti je imao za cilj osvajanjedruštvene moći i državne vlasti. Na osnovu toga se može zaključiti daorganizovani kriminal ne uspeva u totalitarnim ili polutotalitarnim državama. Ubivšoj Jugoslaviji su postojali pojedini rudimentarni oblici organizovanogkriminala, na primer, trgovina drogama, ali prema obimu i stepenuorganizovanosti, daleko iza danas postojećih. Drugi oblici organizovanogkriminala (pranje novca, trgovina ljudima, ilegalni promet oružja, krijumčarenjeenergenata i ljudskih organa) nisu uopšte postojali ili skoro da nisu postojali.Nekim od tih delatnosti (npr. trgovinom oružjem) bavila se sama država, a neposebna kriminalna udruženja. pojedinci su u toj vrsti kriminala imali šansusamo odlaskom u inostranstvo. Država je taj transfer podsticala i svoje ljude uinostranim udruženjima organizovanog kriminala koristila za ostvarivanje svojihpolitičkih ciljeva — za likvidiranje političkih protivnika u prvom redu.

Marjan Nikolovski

372

Organizovani kriminal u svim pojavnim oblicima i u enormnom obimu javljase u Makedoniji tek početkom devedesetih godina prošloga veka, odnosno odnjenog uspostavljanja kao samostalne i nezavisne države. raspad socijalističkeJugoslavije, početak građanskih ratova u bivšoj državi, zavođenje ekonomskihsankcija međunarodne zajednice susednim zemljama (počev od 1991. godine),doveli su do procvata organizovanog kriminala. U nekoj vrsti samoodbrane, tajkriminalitet i povećanu korupciju iznedrila je ondašnja vlast kao sredstvo zaočuvanje svojih političkih pozicija. Država je organizovani kriminal prećutnoprihvatila i o njegovoj pojavi i razvoju se nije otvoreno govorilo sve do krajadevedesetih godina. kriminal je prihvaćen kao deo taktike privrednog i državnogpreživljavanja i održavanja socijalnog mira u državi.

U tom periodu, koji je trajao više od deset godina, organizovani kriminalnije imao pravilan tretman od strane tadašnjih institucija. taj period bi se mogaonazvati zlatnim dobom organizovanog kriminala u Makedoniji. U tom periodunije bilo ni jedne presude za organizovani kriminal. Nije bio donet ni jedan propisunutrašnjeg prava, niti ratifikovan ni jedan međunarodni ugovor o suzbijanju tevrste krivičnih dela. pojam organizovanog kriminala je bio nepoznat i stručnojjavnosti. O tome se nije razmišljalo i raspravljalo. taj se izraz nije koristio ni upravnom, ni u političkom govoru, čak ni u predizbornim kampanjama.


373

Hronološki prikaz pojavnih oblika organizovanog kriminala u Makedoniji od osamostaljenja

• kontinuirane zloupotrebe i trošenje budžetskih sredstva;• Javne nabavke u državnim ustanovama;• Formiranje organizovanih kriminalnih grupa koje su se bavile švercom

alkohola i cigareta, otvaranjem prvih free shop-ova na novim graničnimprelazima;

• kršenje međunarodnog embarga prema tadašnjoj srJ masovnim švercomnafte za potrebe industrije te susedne zemlje;

• pokušaj atentata na tadašnjeg predsednika Makedonije kiru kligorova;• piramidalne štednje sa kraja devedesetih godina koje su omogućili i u

koje su bili uključeni pojedinci iz određenih institucija sa podrškomodređenih političkih moćnika;

• Oružani konflikt 2001. godine i učešće organizovanih kriminalnih grupa;• Učestale oružane pljačke banaka, pošta, štedionica i slično, što je posebna

karakteristika u poslednje vreme, sa elementima koji ukazuju na klasičanoblik organizovanog kriminala.

Marjan Nikolovski

374

Za kratko vreme Makedonija je na početku poslednje decenije prošloga vekadobila brojna kriminalna udruženja i sve vrste organizovanog kriminala. ratovina području bivše Jugoslavije omogućili su ekspanziju ilegalne trgovine oružjemkoja je donosila ogroman profit, naročito posle uvođenja embarga međunarodnezajednice na tu delatnost. krađe i krijumčarenje motornih vozila, praćeneprevarama u osiguranju i falsifikovanjem isprava, postale su svakodnevna imasovna pojava. specijalnost je postalo krijumčarenje nafte i cigareta kao delailegalne međunarodne trgovine, u koje su bili umešani visoki funkcioneri izvršnei zakonodavne vlasti. trgovina drogama je postala veoma unosna i veomarasprostranjena. Monopol su držale najmoćnije bande i kontrolisale međunarodnurutu za transport heroina od turske, preko Makedonije do zemalja srednje iZapadne Evrope. Heroin i kokain su, i pored sankcija međunarodne zajednice,nabavljani u velikim količinama u inostranstvu, a kanabis je uzgajan i u zemlji.Nije redak slučaj realizacije akcije presecanja ilegalnog transporta marihuane odnašeg zapadnog suseda Albanije u Makedoniju. trgovina ženama i decom i dečijapornografija šire se masovno i brzo. Isto tako, postoje ozbiljne indicije da jetrgovina ljudskim organima pustila korene kao novi oblik organizovanogkriminala. pojavio se kompjuterski kriminal, piraterija i bankarske prevare. Nekiod glavnih puteva trgovine radioaktivnim materijama vode preko Makedonije.pranje novca kao propratna pojava i uslov za opstanak organizovanog kriminalajoš uvek se u mnogime ne registruje i ne suzbija iako je ta pojava prisutna uznačajnom obimu. Masovna privatizacija državnih preduzeća, do koje je došlo uprocesu tranzicije političkog i privrednog sistema, dobrim delom je obavljenaprljavim novcem. Na kraju, već duže vreme Makedonija spada u red država ukojima je korupcija u javnim i državnim institucijama na visokom nivou.3

Krivičnopravno određenje krivičnih dela iz oblasti organizovanog kriminala

Iako organizovani kriminal beleži porast od samog početka transformacijepolitičkog i ekonomskog sistema nakon osamostaljenja Makedonije, o konkretnimkoracima na planu zaustavljanja i rasvetljavanja organizovanog kriminala možemogovoriti tek krajem devedesetih godina prošlog i početkom ovog veka. taj periodkarakteriše se konkretnim aktivnostima na planu implementacije međunarodnihkonvencija koje se odnose na organizovani kriminal, donošenjem posebnih zakona,

3 Momčilo Grubač, „Organizovani kriminal u zemljama u tranziciji”, Zbornik radova Pravnogfakulteta u Splitu, br. 4/2009, str. 701–9.

promenom krivičnog zakonika i Zakona o krivičnom postupku. sazdan je pravniokvir u skladu sa međunarodnim normama i standardima, ali to samo po sebi nijedovoljno. potrebno je preduzeti konkretne korake za eliminisanje uslova koji dovodedo pojave i razvoja organizovanog kriminala i, ono što nas posebno zanima,preduzeti ozbiljnije poduhvate na naučno-istraživačkom planu proučavanjemetiologije i fenomenologije organizovanog kriminala, kako bi mogli govoriti oizgradnji uspešne strategije za borbu sa tom negativnom društvenom pojavom.

Ovaj vid kriminala u krivičnom zakonodavstvu republike Makedonije u sebeinkorporira širok i raznolik dijapazon krivičnih dela. U tim okvirima možemonabrojati više krivičnih dela kao što su: nedozvoljena proizvodnja i trgovina opojnimdrogama i oružjem, trgovina ljudima, krijumčarenje migranata, pranje novca,falsifikovanje novca i dragocenosti, korupcija, prevare, ucene itd. kao rezultataktivnosti na planu intenziviranja međunarodne saradnje i harmonizacije napora zaborbu protiv organizovanog kriminala na nacionalnom nivou, u republiciMakedoniji preduzete su intenzivne aktivnosti za usaglašavanje nacionalnogzakonodavstva sa međunarodnim standardima. pomenućemo neke od tih promena:

• izmene krivičnog zakona — u nekoliko navrata krivični zakonik jedopunjavan novim članovima koje se odnose na inkriminacije delaorganizovanog kriminala;4

• izmene i dopune zakona o krivičnom postupku koje su omogućile primenuposebnih istražnih mera u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblastiorganizovanog kriminala;5

• donošenje posebnih zakona: Zakona o sprečavanju pranja novca (2001),Zakona o sprečavanju korupcije (2002), Zakona o finansijskoj policiji(2002), Zakona o zaštiti svedoka (2005);

• izmene člana 17 Ustava republike Makedonije kako bi se omogućilolegalizovanje praćenja komunikacija i drugih posebnih istražnih mera.6

Na ovaj način materijalno i krivičnopravno zakonodavstvo naknadno seusaglašavaju sa evropskim standardima. krivičnoprocesno zakonodavstvorepublike Makedonije duži vremenski period predstavljalo je ograničavajućifaktor kako u pogledu spremnosti za borbu protiv organizovanog kriminala ikorupcije, tako i u smislu implementacije međunarodnih standarda koji proizlaze


375

4 „Измене Кривичног законика”, Службен весник на Република Македонија, бр. 80/99.5 Владо Камбовски, Организиран криминал, „2-ри aвгуст”, Штип, 2005, стр. 365.6 Михајло Маневски, Корупција во РМ: превентивни и казнени мерки за спречување,

Скопје, 2005, стр. 492.

iz prihvaćenih međunarodnih konvencija i preporuka. Navešćemo nekolikoargumenata koji prikazuju situaciju u ovoj oblasti:

• odsustvo kvalitetnog dokaznog materijala prouzrokovalo je dugotrajnepostupke i narušilo autoritet institucija, čime se stvara utisak neefikasnostiinstitucija nadležnih za suzbijanje organizovanog kriminala, pre svega sudstva;

• odsustvo zakonske regulative o zaštiti žrtava i kompenzaciji štete koja im jenaneta, kao i nedostatak regulative o zaštiti svedoka, uvrstili su republikuMakedoniju u kategoriju zemalja koje nisu prihvatile te međunarodne standarde;

• identična je bila situacija i u pogledu obezbeđivanja i upotrebe svedoka,tajnih svedoka i svedoka saradnika zato što postojeći zakon o krivičnompostupku nije davao mogućnost za njihovu upotrebu. sve ovo ukazuje na neophodnost suštinskih izmena u Zakonu o krivičnom

postupku od 1996. godine i sprovođenja donetih Zakona o praćenju komunikacijai Zakona o zaštiti svedoka i svedoka saradnika. kao dodatak navedenomneophodno je usvojiti i primeniti mere za zaštitu lica koja rade na otkrivanjukorupcije kako bi se obezbedila njihova nezavisnost. U toku 2004. godine urepublici Makedoniji završene su aktivnosti na pripremi amandmana Zakona okrivičnom postupku. Ovim izmenama u zakon su ugrađena rešenja koja se odnosena upotrebu jezika u postupku, ovlašćenja branilaca za pristup dokazima, načinedostavljanja informacija (uvodi se mogućnost da se to radi preko ovlašćenihpravnih lica), a umesto dosadašnjeg pretkrivičnog postupka prihvaćeni su termini„prethodni” i „predistražni postupak”, pri čemu je posebno uređena uloga javnogtužioca kao rukovodioca celokupnog postupka kada je reč o krivičnim delima uoblasti organizovanog kriminala. Isto tako po prvi put su u Zakon o krivičnompostupku uvedeni Carinska uprava i Finansijska policija, kao organi koji imaju istaovlašćenja kao i Ministarstvo unutrašnjih poslova u slučajevima kada postupajupo posebno nabrojanim krivičnim delima iz njihovog delokruga delovanja.

Institucije nadležne za borbu protiv organizovanog kriminala

pojavni oblik organizovanog kriminala, kao i sama organizacijaorganizovane kriminalne grupe, razlikuju se od države do države. U nekimzapadnim zemljama organizovani kriminal se javlja u obliku šverca alkohola icigareta, u drugim se ispoljava kroz plaćena ubistva, a u trećim privredno-finansijskim kriminalom i sl. sve to dovodi do razlika u pristupu države pridefinisanju modela borbe protiv organizovanog kriminala, odnosno pri izgradnjipolitike za borbu sa organizovanim kriminalom. Uzimaju se u obzir sve ove

Marjan Nikolovski

376

karakteristike i na taj način se nastoji da izgradi model koji će dati najboljiodgovor u borbi sa organizovanim kriminalom na tom području.

Institucije republike Makedonije nadležne za suprotstavljanje organizovanomkriminalu su formalno-pravno etablirane i nalaze se u periodu popune ljudstva,izgradnje i obuke kadrova. Nadležni organi za sprovođenje Zakona o krivičnompostupku su: sudovi, javna tužilaštva, policija, Carina i Finansijska policija.Institucije nadležne za borbu protiv organizovanog kriminala možemo generalnoda grupišemo na sledeći način:1. Organi, institucije i agencije za suprotstavljanje organizovanom kriminalu

koje su direktno predviđene odredbama Zakona o krivičnom postupku —MUp, Carinska uprava, Finansijska policija itd.;

2. Organi i institucije koji indirektno imaju uticaj na suzbijanje organizovanogkriminala — Uprava javnih prihoda, Uprava za sprečavanje pranja novca ifinansiranja terorizma, tržišna inspekcija, Devizni inspektorat, kao iinstitucije u oblasti javnih finansija, upravljanja budžetom, praćenjafinansijskih transakcija i razni inspekcijski organi;

3. Organi i institucije koji nemaju direktnu ulogu u otkrivanju i dokazivanjukrivičnih dela organizovanog kriminala, ali imaju uticaj na generalnuprevenciju — različiti socijalni i zdravstveni organi, vladina tela, nevladineorganizacije.


377

Međuinstitucionalna saradnja

kada je reč o otkrivanju, dokazivanju i sprečavanju organizovanog kriminalamora se voditi računa da se radi o sofisticiranim i naročito ozbiljnim oblicimakriminala, koji manifestuju nesagledive posledice na normalno funkcionisanje iegzistenciju države i pojedinca, pri čemu se kao nužnost za njihovo suzbijanjenalaže potreba uspostavljanja specijalizovane institucije koja će biti adekvatno

Marjan Nikolovski

378

kadrovski, tehnički i materijalno opremljena. Od velike važnosti za borbu protivorganizovanog kriminala jeste i uspostavljanje efikasnih i svrsishodnihmehanizma za međuinstitucionalnu saradnju i koordinaciju, sa ciljem daaktivnosti ovakvih institucija urode što boljim rezultatima.

U cilju jačanja saradnje između Uprave za sprečavanje pranja novca i drugihdržavnih organa uključenih u suzbijanje pranja novca, Nacionalna strategija zaborbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma predviđa formiranjesavetodavnog tela za borbu protiv pranja novca. Ovim telom rukovodi direktorUprave za sprečavanje pranja novca i u njegov rad su uključeni predstavniciMinistarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva pravde, Javnog tužilaštva, Carinskeuprave, Uprave javnih prihoda, Finansijske policije i Narodne banke. savetodavnotelo za borbu protiv pranja novca sastaje se po potrebi najmanje jedanput mesečno.

Značajni strategijski dokumenti za borbu protiv organizovanog kriminala

republika Makedonija sve više pristupa uspostavljanju koncepta bezbednezajednice u kojoj postoje tesno povezane specijalizovane institucije. Ovajkoncept je trend prihvaćen u razvijenim zemljama.7 Makedonija je posle 2001.godine preduzela više aktivnosti za donošenje strategijskih dokumenata kaoosnova za uspešno suprotstavljanje organizovanom kriminalu:

A) strategija reforme policije i Akcioni plan za implementaciju procesa reforme policije

Glavni ciljevi strategije reforme policije su: efikasnost u policijskomposlovanju, organizovanost, stručnost i ekonomičnost, tehnička opremljenost,odgovornost i motivisanost zaposlenih u policiji – servisu građana. Ovi ciljeviod donošenja strategije pa do danas ostvaruju se preko decentralizacijenadležnosti sa centralnog nivoa na područne jedinice MUp-a, preko promeneorganizacione strukture policije, preko promene pravila ponašanja i sl. Međutim,u pogledu optimalne organizaciono-funkcionalne postavljenosti, ostaje otvorenopitanje da li će nova organizaciona struktura MUp-a pridoneti ostvarivanjugorepomenutih ciljeva. Ovo govorim s obzirom na to što se prethodno negiralopostojanje organizovanog kriminala i sledstveno tome nisu postojale adekvatneorganizacione jedinice za njegovo suzbijanje, a sada sa novim reformama u

7 Opširnije videti u: Миодраг Лабовиќ и Марјан Николовски, Организиран криминал икорупција, Факултет за безбедност, Скопје, 2010.

policiji se otišlo u drugu krajnost, tako da je ranije odeljenje za kriminalističkupoliciju kompletno zamenjeno odeljenjem za organizovani kriminal. to značida sada na centralnom nivou ne postoji organizaciona struktura koja se bavipitanjem rukovođenja i koordinacije kriminalističkih poslova za koje postojipotreba da budu rukovođeni i koordinisani sa centralnog nivoa.

B) projekt strategije za implementaciju Zakona o zaštiti svedoka

posle donošenja Zakona o zaštiti svedoka doneta je i strategija zaimplementaciju istog zakona. sa stanovišta implementacije ovog zakona,možemo govoriti o većoj efikasnosti u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblastiorganizovanog kriminala. Gotovo i da nema uspešne realizacije policijskeaktivnosti bez primene programa zaštićenog svedoka, što ukazuje na značajprimene zaštite svedoka u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblasti organizovanogkriminala.

C) strategija i Akcioni plan za borbu protiv trgovine ljudima i ilegalne migracije

Budući da su osnovne slobode i prava čoveka bazična ustavnih načela, anjihova zaštita obaveza države dodatno pojačana potpisivanjem sporazuma ostabilizaciji i pridruživanju EU i konvencije UN o transnacionalnomorganizovanom kriminalu, republika Makedonija je 2002. godine donelaNacionalni program za borbu protiv trgovine ljudima i ilegalne migracije. Ustrategiji su navedene aktivnosti u pravcu otkrivanja uzročno-posledičnih vezakoje utiču na trgovinu ljudima na nacionalnom i regionalnom planu, aktivnostiu pravcu otkrivanja nosilaca tih aktivnosti, kao i preventivne mere, merekrivičnog progona i mere zaštite žrtava trgovine ljudima.

D) Nacionalna strategija za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma

Nacionalna strategija za sprečavanje pranja novca i finansiranje terorizmapredstavlja strateški dokument koji utvrđuje sve one elemente koji će nadgraditisistem za sprečavanje pranja novca i finansiranje terorizma u republiciMakedoniji. pored donošenja strategije, potrebno je preduzeti i ostale aktivnostikao što su: jača i efikasnija kontrola subjekata u delu koji se odnosi na primenumera i delatnosti protiv pranja i novca i finansiranja terorizma, viši nivokadrovske i tehničke opremljenosti, kadrovska obuka pripadnika Uprave,koordinisanje aktivnosti i razmena informacija na međuinstitucionalnom imeđunarodnom nivou, razvijanje građanske svesti o značaju borbe protiv pranjanovca i finansiranja terorizma.


379

E) strategija razvoja Carinske uprave

U cilju efikasnije borbe protiv organizovanog kriminala načinjene suznačajnije promene u delu rada Carinske uprave, shodno strategiji razvoja carine.promenom ovlašćenja pripadnika Ministarstva unutrašnjih poslova upredistražnom postupku i u istrazi, sada ovlašćena lica u Carinskoj upravi radena otkrivanju krivičnih dela i zadužena su za prikupljanje dokaza radi krivičnoggonjenja izvršilaca tog krivičnog dela. poseban uspeh beleže pripadnici mobilnecarine koji preduzimaju određene aktivnosti i u unutrašnjosti zemlje.

F) strategija reforme pravosudnog sistema sa Akcionim planom

Osnovni cilj strategije reforme pravosudnog sistema je izgradnjafunkcionalnog i efikasnog pravosuđa zasnovana na evropskim pravnimstandardima. reforma pravosudnog sistema obuhvata: reforme materijalnogzakonodavstva, reforme procesnog zakonodavstva i strukturalne reforme, kojetreba da poboljšaju unutrašnju organizaciju, nadležnosti i odnose izmeđuinstitucija pravosudnog sistema. sprovođenjem strategije očekuje se otklanjanjesledećih slabosti u funkcionisanju pravosudnog sistema:

• sporost u sprovođenju procedura;• dugotrajno izvršavanje konačne sudske odluke;• preopterećenost pravosudnih organa beznačajnim predmetima;• loša organizacija u upravljanju predmetima;• zastarelost opreme i nedovoljno korišćenje informatičke tehnologije;• nedovoljna koordinacija između Vrhovnog suda, republičkog sudskog

saveta i Ministarstva pravde;• nepostojanje detaljnih kriterijuma finansiranja sudova i javnog tužilaštava;• neadekvatna pripremljenost ljudskih resursa u profesionalnom i etičkom

smislu;• loša materijalna situacija;• nejasni kriterijumi oko izbora sudija i javnih tužilaca koji omogućuju uticaj

političkog faktora;• pojava nestručnosti, nesavesnosti i korumpiranosti;• nedovoljno transparentna komunikacija sa javnošću.Za prevazilaženje navedenih nedostataka nisu dovoljne samo normativno-

institucionalne mere predviđene ovom strategijom, već promena duha imentaliteta nosilaca pravosudnih organa.

Marjan Nikolovski

380


381

G) plan konkretnih mera i aktivnosti za sprečavanje organizovanog kriminala

saglasno preduzetim obavezama sa Londonske konferencije o borbi protivorganizovanog kriminala u Jugoistočnoj Evropi, održane 2002. godine,Makedonija je pripremila plan konkretnih mera i aktivnosti za sprečavanjeorganizovanog kriminala i predstavila ga na sastanku saveta Evropske unije uoblasti pravde i unutrašnjih poslova 2003. godine u Briselu. Dokument koji suizradili Ministarstvo unutrašnjih poslova, Ministarstvo pravde i Ministarstvofinansija sadrži mere za implementaciju, uspostavljanje specijalizovanihinstitucija, međuinstitucionalnu saradnju i koordinaciju institucija prekokonkretnih mera i aktivnosti za sprečavanje organizovanog kriminala uMakedoniji. planom je predviđeno sedam prioriteta na planu sprečavanjaorganizovanog kriminala:

1) Uspostavljanje regionalne mreže tužilaca

U cilju ostvarenja prvog prioriteta pripremljen je Memorandum razumevanjai saradnje zemalja Zapadnog Balkana, formirano je Osnovno javno tužilaštvoza gonjenje dela iz oblasti organizovanog kriminala i korupcije i pripremljeni supodzakonski akti za sprovođenje Zakona o javnom tužilaštvu. I pored toga štoje formirano specijalno odeljenje za gonjenje organizovanog kriminala, konkursje raspisivan više puta za popunjenje radnih mesta, ali još uvek sva mesta nisupopunjena, što samo po sebi govori o nezaštićenosti javnih tužilaca koji rade naprogonu krivičnih dela iz oblasti organizovanog kriminala. sve to ukazuje naduboku involviranost pripadnika organizovanih kriminalnih grupa u institucijesistema, pre svega institucije čija osnovna delatnost jeste suzbijanjeorganizovanog kriminala. Za uspešnu reformu sudstva i tužilaštva neophodnoje predvideti sistem mera i aktivnosti na zaštiti pojedinaca iz institucija nadležnihza borbu protiv organizovanog kriminala.

2) Unapređenje regionalne saradnje u oblasti pravosuđa

Na planu ostvarivanja drugog prioriteta donet je Zakon o izmenama idopunama Zakona o krivičnom postupku.8 transnacionalna komponentaorganizovanog kriminala nameće kao neophodnost razmenu informacija,saradnju između država u regionu, a za to je potrebno dalje unapređenjeregionalne saradnje u oblasti pravosuđa, baziranu na memorandumima orazumevanju među državama regiona, a saglasno međunarodnim standardima.

8 Службен весник на Република Македонија, бр. 74/04.

3) razmena informacija u vezi pranja novca sa državama Zapadnog Balkana

U pogledu jačanja borbe protiv pranja novca usvojen je Zakon o sprečavanjupranja novca i finansiranja terorizma, čijim je odredbama Finansijska policijadobila status pravnog lica u okviru Ministarstva finansija, a time i posebnazakonska ovlašćenja i nadležnosti. Novi zakon o finansijskoj policiji omogućioje uspostavljanje nove organizacione strukture finansijske policije u ciljuefikasnijeg suprostavljanja organizovanom finansijskom kriminalu. Ona sadabroji tri puta više službenika nego na početku svog postojanja. Godine 2008.donet je Zakon o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma, kojim jetadašnja Direkcija za sprečavanje pranja novca, osim promene imena u Upravaza sprečavanje pranje novca i finansiranje terorizma, dobila viši institucionalnistatus — status pravnog lica u okviru Ministarstva finansija. takođe, povećanje broj zaposlenih i izvršena je njihova specijalistička obuka. Uprava zasprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma potpisala je bilateralnememorandume o razumevanju i razmeni informacija sa srbijom, Hrvatskom,Crnom Gorom, Albanijom, rumunijom i Ukrajinom. Uprava o sprečavanjupranja novca i finansiranja terorizma je uključena u implementaciju regionalnogprojekta CArDs za razvoj efikasnih i funkcionalnih policijskih sistema, auspostavljen je i sistem elektronske razmene informacija među finansijskiminstitucijama. Na Dvanaestom sastanku Egmont grupe Uprava za sprečavanjepranja novca i finansiranja terorizma primljena je kao nova članica.

4) Osnivanje odeljenja za borbu protiv organizovanog kriminala i korupcije u okviru Javnog tužilaštva

Zakonom o javnom tužilaštvu, donetom 9. juna 2004. godine, osnovano jeposebno Odeljenje za gonjenje izvršilaca krivičnih dela iz oblasti organizovanogkriminala i korupcije u okviru kancelarije javnog tužioca republike Makedonije,koja je potom usvojila posebna pravila o postupanju Javnog tužioca i opostupanju jedinice za krivično gonjenje izvršilaca krivičnih dela iz oblastiorganizovanog kriminala i korupcije. Javno tužilaštvo poboljšalo je saradnju sarelevantnim institucijama republike Makedonije.

5) specijalizacija sudija i njihova obuka za borbu protiv organizovanog kriminala i korupcije

Formirana su specijalizovana odeljenja u okviru krivičnog suda u skopljuza suđenje za predmete organizovanog kriminala i izabrane su sudije koje ćesuditi u slučajevima organizovanog kriminala. Osnovana je Akademija sudija ijavnih tužilaca gde se vrši obuka za krivični progon dela iz oblasti organizovanog

Marjan Nikolovski

382


383

kriminala. Da bi sudije koje rade na predmetima iz oblasti organizovanogkriminala bile profesionalne i u potpunosti posvećene rasvetljavanju tih krivičnihdela, počevši od sitnijih izvršioca pa do samog vrha, potrebno je pored visokestručnosti i uske specijalizacije poboljšati standard tih sudija i ponuditi imadekvatnu zaštitu od uticaja i pretnji pripadnika organizovanih kriminalnih grupa.

6) Osnivanje sveobuhvatnog odeljenja za borbu protiv organizovanog kriminala

saglasno Akcionim planom o reformama u policiji usvojenom u januaru2005. godine započelo je sa radom Odeljenje za organizovani kriminal u okviruCentralnih policijskih službi koje se nalaze u sastavu Biroa za javnu bezbednost,jednom od dva bezbednosna segmenta Ministarstva untrašnjih poslova.Odeljenje je nadležno za celu teritoriju republike Makedonije i njegovoosnivanje je znatno poboljšalo organizaciono-funkcionalnu strukturu policijskihjedinica za borbu protiv organizovanog kriminala. Ova konstatacija zasniva sena činjenici da je pre toga jedinica za borbu protiv organizovanog kriminala —Uprava za organizovani kriminal, bila jedan stepen niže u institucionalnojhijerarhiji organa unutar Ministarstva unutrašnjih poslova. time je poboljšanasamostalnost ove jedinice iako još uvek ostaje otvoreno pitanje da li je sadašnjipoložaj u hijerarhiji dovoljno dobar, imajući u vidu raznovrsnost ne samo oblikanego i različitih tipova organizovanog kriminala.

7) Formiranje centralizovane jedinice za kriminalističko-obaveštajni rad9

U okviru sedmog prioriteta plana konkretnih mera i aktivnosti za sprečavanjeorganizovanog kriminala formirano je koordinaciono telo sa predstavnicimaMinistarstva unutrašnjih poslova, Javnog tužilaštva, Ministarstva finansija,Carinske uprave, Uprave za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma,Finansijske policije i Uprave javnih prihoda. Oficiri za vezu iz ovih institucija suu direktnoj 24-časovnoj komunikaciji na osnovu Memoranduma o saradnji kojeje sačinilo Javno tužilaštvo. takođe, sprovedena je obuka analitičara iz navedenihinstitucija radi poboljšanja kvaliteta Odeljenja za kriminalističku analizu.

9 kriminalističko-obaveštajni rad predstavlja obradu povezanih i nepovezanih verodostojnihfakata, čijom se analizom mogu otkriti planiranje, priprema, izvršenje, izvođenje bilo kojekriminalne aktivnosti, kao i profit koji iz nje proističe. Upotrebljava se da bi se otkrile,predvidele, zabranile, destabilizovale i kontrolisale aktivnosti organizovanog kriminala.Navedeno prema: З. Димовски, Криминалистичко разазнавање, Графотранс, Скопје,2007, стр. 12–3.

Zaključak

kada govorimo o organizovanom kriminalu na teritoriji republikeMakedonije, o njegovoj percepciji i dinamici, možemo konstatovati da jeprimetan značajan napredak u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblastiorganizovanog kriminala u periodu nakon potpisivanja konvencije UN izpalerma i nakon više sprovedenih legislativnih reformi. Država je pristupilaizradi i usvajanju nove pravne regulative kojom se inkriminišu i sankcionišunovi oblici organizovanog kriminala. Ove reforme često su beležile zastoj nakonpritiska pojedinih krugova iz državnih institucija koji su povezani sa određenimkriminalnim grupacijama. svakako da je značajnu ulogu odigrala međunarodnazajednica koja je nesebično pomagala te reforme sve sa ciljem efikasnije borbesa organizovanim kriminalom i pripremi države za članstvo u Evropskoj uniji.

Na osnovu analize implementacije normativnih akata donetih za svakudržavnu instituciju pojedinačno, može se konstatovati da se i pored ratifikacijemeđunarodnih dokumenata koji se odnose na organizovani kriminal, promenau nacionalnom zakonodavstvu i utvrđivanja prioriteta u politici suzbijanjakriminala u Makedoniji, beleži uspon organizovanog kriminala, pre svegaorganizovanog finansijskog kriminala. Za realizaciju utvrđenih prioritetapotrebni su ne samo implementacija međunarodnih dokumenata i nacionalnihnormativnih akata, već i specijalizovane institucije koje bi bile osposobljene dase bave tom problematikom. Ova tvrdnja stoji stoga što su nacionalni organiosposobljeni za borbu protiv tradicionalnih tipova kriminala organizaciononespremni za borbu sa kriminalom koji ima organizovane dimenzije.

Adekvatan odgovor organizovanom kriminalu je moguć jedino kreiranjemkvalitetne politike suzbijanja ove vrste kriminala. U nju bi bili uključeni krivično-pravni, kriminološko-kriminalistički i sociološki naučni radnici. prava politikasuzbijanja organizovanog kriminala ne sme se kreirati ad hoc rešenjima,mišljenjima i pojedinačnim radovima. Ona se mora zasnivati na solidnimempirijskim i komparativnim istraživanjima, dobroj organizaciji i više stručnihi naučnih debata, kojih na žalost uopšte nema.

Dosadašnja implementacija međunarodne legislative ukazuje na to da jeinstitucionalni sistem formalno postavljen, ali ne postoji aktivan modelimplementacije. stoga treba utvrditi postojeće nedostatke, (re)dizajniratiinstitucije, uspostaviti efikasnije i efektivnije kontrolne mehanizme za rad iostvariti koordiniranu saradnje između svih institucija koje su nadležne za borbuprotiv organizovanog kriminala.

Marjan Nikolovski

384

pošto se u republici Makedoniji, sa stanovišta zvanične politike, svesno ilinesvesno zagovara koncept o bezbednosnoj zajednici više organa sa paralelnimili sličnim nadležnostima u borbi protiv organizovanog kriminala, potrebno jeda svaka od nadležnih institutucija dobije svoje pravo mesto i ulogu. Ukazivanjena noseću ulogu javnog tužioca implicira dalje osamostaljivanje ove izuzetnovažne državne institucije od izvršne vlasti. saradnju sa institucijama treba graditi,ne samo na međusobnom poverenju, izbacujući mentalne prepreke koje supostojale u prošlom periodu, nego i na optimalnom pravnom mehanizmu kojiće silom zakona terati sistem na izvršavanje dužnosti na planu koordinacijemeđuinstitucionalne saradnje. Na taj način borba protiv organizovanog kriminalaneće više zavisiti od toga da li neko od izabranih ili postavljenih funkcioneraima ili nema dobru volju za uspostavljanje koordinisane saradnje u borbi protivorganizovanog kriminala. Jednako važno, ako ne i najvažnije, jeste kreiranjepolitike borbe protiv organizovanog kriminala zasnovane na naučnimistraživanjima i analizama pomoću kojih bi se utvrdila adekvatna strategija zaborbu protiv organizovanog kriminala.

Literatura

1. Bošković Mićo, Transnacionalni organizovani kriminalitet, policijska akademija,Beograd, 2003.

2. Grubač Momčilo, „Organizovani kriminal u zemljama u tranziciji”, Zbornik radovaPravnog fakulteta u Splitu, br. 4/2009.

3. Ignjatović Đorđe, Organizovani kriminal:posebni deo, policijska akademija,Beograd, 1998.

4. „Измене Кривичног законика”, Службен весник на Република Македонија, бр.80/99.

5. Камбовски Владо, Организиран криминал, „2-ри aвгуст”, Штип, 2005, стр. 365.6. Лабовиќ Миодраг, Власта корумпира, Де Гама, Скопје, 2006.7. Лабовиќ Миодраг и Николовски Марјан, Организиран криминал и корупција,

Факултет за безбедност, Скопје, 2010.8. Lajmon M. i poter G., Organizovani kriminal, Magor, 2009.9. Маневски Михајло, Корупција во РМ: превентивни и казнени мерки за

спречување, Скопје, 2005.10. Masleša r., „Uticaj organizovanog kriminala na političku i sigurnosnu stabilnost u

regiji”, Kriminalističke teme, br. 3–4, 2003, Fakultet kriminalističkih nauka usarajevu.


385

11. „Закон за изменување и дополнување на Закон за кривична постапка”,Службен весник на Република Македонија, бр. 15/05.

12. „Закон за кривична постапка”, Службен весник на Република Македонија, бр.15/97, 44/02.

13. „Закон за следење на комуникации”, Службен весник на Република Македонија,бр. 121/06.

14. Zigel D., Bunt H. i Zaič D., Globalni organizovani kriminal, Magor, 2009.

OrGANIsED CrIME: tHE pErCEptION AND DyNAMICs IN MACEDONIA

In the aftermath of disintegration of former yugoslavia, Macedonia faced rapidincrease of crime rates, as well as appearence of new types of criminal activities. Duringthe first decade of independence, external problems — such as: insecurity in the region,wars, international embargo posed to serbia, irregular privatization of state property,and obsolete legislation — triggered the mushrooming of organised crime groups. Inthe very period public institutions negated the presence of organised crime, whichindicate connections between criminals and political elites. On the other side, stateinstitutions were unprepared at both organisational and functional level to efficientlyfight the crime with built structural organisaton. Even though there have been progressin strenghtening the rule of law, security and institutional reform in Fyr Macedonia,organised crime is still threatening the state security and stability. In Macedonia,organised crime is linked to business, i.e. primary to financial crime related toprivatization irregularities, illegal financing of political parties, tax evasion etc., andsecondary to racketeering, ransom, murders, etc. the author points out that the properperception and real image of state of the organised crime are the preconditions forcreating good national anti-organised crime strategy and action plan.

Marjan Nikolovski

386

387

ZLOČIN TRGOVINE LJUDIMA KAO OBLIKORGANIZOVANOG KRIMINALNOG DELOVANJA

NA TERITORIJI REPUBLIKE SRBIJE

Milan Žarković*

ApstrAkt

Autor u radu razmatra moduse vrbovanja, regrutacije, kontrole i eksploataciježrtava trgovine ljudima na teritoriji srbije. rad analizira stalne promene iprilagođavanja kriminalnog delovanja novim okolnostima, kao i iznalaženjei primenu novih, perfidnijih i sve nehumanijih i brutalnijih metoda sa joštežim posledicama po žrtve trgovine ljudima i zajednicu u celini. U nastojanjuda, uz što je moguće manji rizik, ostvare maksimalnu kriminalnu dobit,organizovane kriminalne grupe uključene u trgovanje ljudskim bićimaizgrađuju i primenjuju oblike postupanja koji za posledicu imaju povećanjebezbednosnog rizika i slabljenje efikasnosti organa formalne socijalnekontrole. U uslovima opterećenja brojnim destabilizujućim faktorima iizazovima na društvenom, ekonomskom i političkom planu, građani srbijesuočavaju se sa narastajućim kriminalnim organizovanjem i delovanjem ubrojnim segmenitima života, pa i u onima koji se mogu dovesti u vezu saeksploatacijom žrtava trgovine ljuduima. Autor zaključuje da veća efikasnostorgana društvene kontrole podrazumeva postojanje svesti o prisutnosti,dimenzijama i štetnim posledicama trgovanja ljuskim bićima, razumevanjeprirode zločina, složenosti uzroka i izgradnju normativnog okruženja koje ćeustanoviti delotvorne mehanizme sprečavanja i suzbijanja zasnovane natačnim i aktuelnim informacijama, iskustvima i analizi različitih modalitetamanifestovanja zločina u srbiji i u njenom okruženju. Ključne reči: organizovani kriminal, trgovina ljudima, savremeni trendovi.

Među deliktima organizovanog kriminala zločin trgovine ljudima izdvaja sene samo po visini ostvarene nelegalne dobiti, već i po drastičnom kršenjuljudskih prava. Njegova priroda, mnoštvo i složenost uzroka, faktora i okolnostikoje mu pogoduju, raznolikost pojavnih oblika, nedovoljan stepen svesti o

* Autor je vanredni profesor na kriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu.

Milan Žarković

388

postojanju problema, uz neprimerene i nedovoljno usklađene krivične i drugerelevantne propise uslovljavaju nedovoljnu efikasnost konvencionalnih merasprečavanja i suzbijanja.1 Upravo stoga, u nastojanjima da izmeni surovu realnostraznovrsne eksploatacije i porobljavanja ljudi šira društvena zajednica,uključujući i međunarodne institucije, sve češće i organizovanije osmišljava,inicira i sprovodi različite aktivnosti i mere usmerene ka sprečavanju i suzbijanjutrgovine ljudima.

Nedeljiv interes subjekata međunarodne zajednice da se suprotstavi trgoviniljudima i njoj sličnim postupcima prepoznatljiv je u brojnim međunarodnimdokumentima. Među njima, kao referentni najčešće se po hronološkom redosleduizdvajaju: konvencija o ropstvu (1926), konvencija o prinudnom radu (1930),konvencija o suzbijanju trgovine ljudima i eksploatacije prostitucije (1949),Dopunska konvencija o ukidanju ropstva, trgovine robljem i institucija i prakseslične ropstvu (1956), konvencija o ukidanju prinudnog rada (1957),Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima (1966), konvencija oukidanju svih oblika diskriminacije žena (1979), konvencija o pravima deteta(1989), konvencija o zabrani najgorih oblika dečijeg rada (1999), Fakultativniprotokol uz konvenciju o pravima deteta u pogledu uključivanja dece u oružanesukobe (2000), Fakultativni protokol uz konvenciju o pravima deteta, o prodajidece, dečijoj prostituciji i dečijoj pornografiji (2000), Okvirna odluka Veća EU otrgovini ljudima (2002), konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanogkriminala i dopunski protokol za sprečavanje, suzbijanje i kažnjavanje trgovineljudima, naročito ženama i decom (protokol iz palerma), Uredba saveta EU odozvolama boravka za državljane trećih zemalja koji imaju dugogodišnjeboravište (2003) i konvencija saveta Evrope protiv trgovine ljudima (2005).

Zakonski odgovor na pretnju koju predstavlja trgovina ljudima različit je oddržave do države. Neke od njih uvele su krivičnopravne odredbe kojima sesankcioniše trgovina ljudima i usvojile ceo spektar drugih propisa koji se odnosena taj problem. U drugima su u toku procesi izrade, odnosno implementacijetakvih mera, a pojedine još uvek nemaju posebne propise koji tretiraju zločintrgovine ljudima. Okolnost da nacionalno kazneno pravo ne sadrži posebnoizdvojen delikt trgovine ljudima omogućava trgovcima ljudima da, u slučajueventualnog krivičnog progona za neko od srodnih krivičnih dela, prođu

1 Neprimerena pravna regulativa uzrokuje i uzrokovaće ne samo smanjenu efikasnost usprečavanju i suzbijanju zločina trgovine ljudima, već će, u uslovima nerazumevanja ukupnesituacije njegovog odvijanja, doprineti dodatnom kršenju ljudskih prava žrtava (Regionalnanorma za obuku policije u suzbijanju trgovine ljudima u jugoistočnoj Evropi, InternationalCentre for Migration policy Development, Vienna, 2003, str. 35).

Zločin trgovine ljudima na teritoriji Republike Srbije

389

nekažnjeno za ovaj težak zločin ili da budu sankcionisani relativno niskomkaznom (često novčanom koja se bez problema može platiti). ta situacija nesamo da ne odslikava ozbiljnu i brutalnu prirodu fenomena trgovine ljudima,već stvara „visoko profitnu i nisko rizičnu” sliku zločina koja ohrabrujeorganizovani kriminal u svom delovanju.2

Jedan od ključnih preduslova za kreiranje odgovarajuće politikesuprotstavljanja trgovini ljudima i za iznalaženje optimalnih odgovora na nju jedolaženje do saznanja o obimu, strukturi i karakteristikama ovog oblikaorganizovanog kriminala, na određenom području i u određenom vremenskomperiodu.3 sve češće se ističe i potreba da se u izgradnji strategije suprotstavljanjatrgovini ljudima pažnja posveti unapređenju sadejstva subjekata nosilaca tihaktivnosti i fleksibilnosti koja mora da prati one promene u trendovima vršenjaovog zločina čije je postojanje utvrđeno na osnovu validnih pokazatelja.4

svesni da je predstavljanje tako složenog fenomena kakav je trgovinaljudima u radu ove vrste moguće kroz fokusiranje samo na pojedine segmenteproblema, u tekstu koji sledi biće dat prikaz situacije sagledan kroz prizmunormativnog odgovora republike srbije na zločin trgovine ljudima, a ukontekstu podataka o rezultatima aktivnosti pojedinih državnih i nedržavnihsubjekta u njegovom sprečavanju i suzbijanju, u cilju identifikacije i zbrinjavanjažrtava, kao i kroz upoređenje sa primerima iz inostranstva (dat u izveštajimaVlade sAD).5

2 Ibid. 3 slobodan Ćopić i Vesna Nikolić-ristanović, „Mehanizam praćenja trgovine ljudima u srbiji”,

u: Praćenje fenomena trgovine ljudima — Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Srbija, Međunarodnaorganizacija za migracije, Beograd, 2006, str. 67.

4 “Interview with Barbara Limanowska on prevention Activities”, september 2005, www.humantrafficking.org.

5 Godišnji izvještaj, koji objavljuje Ured za praćenje i borbu protiv trgovine ljudima, namenjenje, pored ostalog, podizanju globalne svesti, isticanju napora međunarodne zajednice iohrabrenju stranih vlada da preduzimaju efikasne korake u borbi protiv svih oblika trgovineljudima. U pripremi izveštaja Vlada sAD koristi informacije američkih ambasada o stanjutrgovine ljudima i akcijama vlasti, zvaničnika stranih vlada, nevladinih organizacija imeđunarodnih organizacija, kao i podatke iz objavljenih izveštaja, istraživačkih putovanja usve regione i informacije dostavljene na elektronsku adresu [email protected]. us. Istraživanjaza pripremu izveštaja uključuju i sastanke sa širokom lepezom državnih službenika,predstavnika lokalnih i međunarodnih nevladinih organizacija, zvaničnika međunarodnihorganizacija, novinara, akademika i preživelih žrtava. Navedeno prema: “trafficking in personsreport”, June 2003, U.s. state Department, p. 14.

Milan Žarković

390

Normativni okvir suprotstavljanja i situacija trgovine ljudima nateritoriji Republike Srbije u periodu od aprila 2002. do marta 2003.

Do momenta uvođenja krivičnog dela trgovine ljudima u zakonodavstvorepublike srbije procesuiranje učinilaca koji su ostvarivali kažnjive radnjeobuhvaćene ovim krivičnim delom bilo je moguće sprovesti oslanjanjem naodredbe krivičnog zakona savezne republike Jugoslavije (kZsrJ), odnosnoOsnovnog krivičnog zakona (OkZ)6 i krivičnog zakona republike srbije(kZrs), koje su predviđale odgovornost za druga, povezana krivična dela.7

s druge strane, u uslovima nerazumevanja svih aspekata složenog fenomenau kojima žrtve trgovine ljudima nisu prepoznavane kao takve, iste su, neretko,izlagane riziku gonjena kao prekršioci normi nekog od sledećih zakona: Zakonao kretanju i boravku stranaca (članovi 106 i 107), Zakona o prebivalištu građana(član 25), Zakona o ličnoj karti (član 18), Zakona o javnom redu i miru (član 14).8tako su npr. strani državljani koji nisu imali validna lična dokumenta, niti dozvoluza boravak u sCG, a koji su faktički bili žrtve trgovine (uglavnom su to bile žene)tretirani na našoj teritoriji kao ilegalni migranti. U tako definisanom statusu žrtvesu bile dodatno traumatizovane, prekršajno gonjene, a nakon izricanja zaštitnemere proterivanje stranca tj. udaljenje stranca sa teritorije sCG i deportovane(vraćene u istu situaciju od koje su pobegle). time su postajale nedostupne zaeventualno svedočenje u postupku protiv lica koja su ih eksploatisala.9 Uz to,zbog bavljenja prostitucijom prekršajno su gonjene i strane i domaće državljanke,koje su kao žrtve trgovine ljudima prinuđivane na prostituciju.

podaci o trgovini ljudima na teritoriji republike srbije prikupljani su,analizirani i prezentovani od strane različitih subjekta koju su postupali povodom

6 Službeni list SFRJ, br. 44/76, 36/77, 34/84, 37/84, 74/87, 57/89, 3/90, 38/90, 45/90, 54/90,Službeni list SRJ, br. 35/92, 16/93, 31/93, 37/93, 24/94, 61/2001, Službeni glasnik RS, br.39/2003.

7 Službeni glasnik SRS, br. 26/77, 28/77, 43/77, 20/79, 24/84, 39/86, 51/87, 6/89, 42/89, 21/90,Službeni glasnik RS, br. 16/90, 26/91, 75/91, 9/92, 49/92, 51/92, 23/93, 67/93, 47/94, 17/95,44/98, 10/2002, 11/2002, 80/2002, 39/2003, 67/2003.

8 „Zakon o kretanju i boravku stranaca”, Službeni list SFRJ, br. 56/80, 53/85, 30/89, 26/90, 53/91,Službeni list SRJ, br. 16/93, 31/93, 41/93, 53/93, 24/94, 28/96, 68/2002, Službeni list SCG, br.12/2005, Službeni glasnik RS, br. 101/2005; „Zakon o prebivalištu građana”, Službeni glasnikSRS, br. 42/77 (prečišćen tekst), 25/89, Službeni glasnik RS, br. 53/93, 67/93, 48/94, (17/99,33/99), 101/2005; „Zakon o ličnoj karti”, Službeni glasnik SRS, br. 15/74, 54/77, 57/80, 45/85,40/88, Službeni glasnik RS, br. 53/93, 67/93, 48/94, (17/99, 33/99), 101/2005; „Zakon o javnomredu i miru”, Službeni glasnik RS, br. 51/92, 53/93, 67/93, 48/94, 85/2005, 101/2005.

9 Trgovina ljudima — priručnik za novinare, AstrA, Beograd, 2003, str. 43.


391

konkretnih slučajeva. U radu će biti predstavljeni i analizirani podaci sadržani uizveštajima Ministarstva unutrašnjih poslova, službe za koordinaciju pomoćižrtvama trgovine ljudima (organizaciono ona je deo Zavoda za vaspitanje decei omladine u Beogradu, a sa radom je počela 1. marta 2004) i domaće nevladineorganizacije AstrA (Anti Trafficking Action).

prema Izveštaju o radu ministarstva unutrašnjih poslova republike srbije,prilikom kontrole ugostiteljskih objekata u kojima su državljankeistočnoevropskih zemalja bile angažovane kao konobarice, striptizete i animir-dame, tokom 2001. zatečeno je 1018 stranih državljanki. Istim merama tokom2002. evidentirane su 423 strane državljanke (rumunije 245, Moldavije 84,Ukrajine 67, Bugarske 10, rusije 9, Belorusije 3, Makedonije 3, Bosne iHercegovine 2). Za njih 60 je utvrđeno da su kao žrtve trgovine ljudimaprimoravane na prostituciju. U vezi sa tim, podneta je 31 krivična prijava protiv47 lica (vlasnika ugostiteljskih objekata i drugih lica) zbog izvršenja 62 krivičnadela u vezi sa trgovinom ljudima (24 za posredovanje u vršenju prostitucije izčlana 251 kZsrJ, 11 za protivpravno lišavanje slobode iz člana 63 kZrs, 5 zafalsifikovanje isprava iz člana 233 kZrs, 4 za izvršeno krivično delo otmice izčlana 64 kZrs, 4 za nelegalno posedovanje oružja i municije iz člana 33ZOOM, 3 za pomoć učiniocu nakon izvršenog krivičnog dela iz člana 204kZrs, 3 za nedozvoljen prelazak državne granice iz člana 249 kZsrJ i 3 zazasnivanje ropskog odnosa i prevoz lica u ropskom odnosu iz člana 155 kZsrJ).

pomenutim merama preduzetim u toku 2003. godine evidentirane su 203strane državljanke (116 državljanki rumunije, 56 državljanki Ukrajine, 22državljanke Moldavije, 5 državljanki Bugarske, 2 državljanke Belorusije i 2državljanke BiH). Za njih 43 je utvrđeno da su kao žrtve trgovine ljudimaseksualno eksploatisane. rad policije rezultirao je podnošenjem 14 krivičnihprijava protiv 46 lica (vlasnika ugostiteljskih objekata i drugih lica) zbogizvršenja 81 krivičnog dela u vezi sa trgovinom ljudima (29 zbog posredovanjau vršenju prostitucije iz člana 251 kZsrJ, 19 zbog falsifikovanja isprava iz člana233 kZrs, 14 zbog nedozvoljenog prelaska državne granice iz člana 249kZsrJ, 10 zbog protivpravnog lišavanja slobode iz člana 63 kZrs, 7 zbogzasnivanja ropskog odnosa i prevoza lica u ropskom odnosu iz člana 155 kZsrJ,1 zbog krivičnog dela protivprirodnog bluda iz člana 110 kZrs i 1 zbogkrivičnog dela silovanja iz člana 103 kZrs).

prema podacima AstrA, čiji je sOs telefon počeo sa radom u martu 2002,tokom te godine primljeno je 433 poziva upućenih od strane 144 klijenta, uzidentifikovanje trideset dve žrtve. Među žrtvama je bilo 26 domaćih državljanki,kao i 8 maloletnih osoba. tokom 2003. putem sOs telefona, AstrA je primila

Milan Žarković

392

662 poziva upućenih od strane 203 klijenta. Od ovog broja identifikovano je 30žrtava trgovine ljudima. Među žrtvama je bilo 15 domaćih državljanki, kao i 5maloletnih osoba.

prema navodima datim u uvodnim napomenama Izveštaja američkog stejtdepartmenta, procena napora svake vlade u borbi protiv trgovine ljudima odvijase u procesu koji podrazumijeva dva koraka: 1) utvrđivanje znatnog broja žrtava,2) rangiranje po nivoima. Najpre se određuje da li je konkretna država zemljaporekla, tranzitno područje ili odredište za znatan broj žrtava teških oblika trgovineljudima. Drugi korak je rangiranje na jednu od tri liste. Iako je pitanje obimaproblema važno, rangiranje je prvenstveno zasnovano na proceni vladinih mera uborbi protiv trgovine ljudima, to jest da li u potpunosti poštuje minimum standardasadržanih u Zakonu o zaštiti žrtava trgovine ljudima iz 2000. godine (TraffickingVictims Protection Act). Vlade koje to čine rangirane su u nivo br. 1. Za ostaleVlada sAD razmatra da li čine značajne napore da bi ispunile te standarde ili ne.Vlade koje čine značajne napore da bi ispunile minimum standarda rangirane suu nivo 2, dok su Vlade koje ne poštuju minimum standarda i ne čine značajnenapore da to postignu rangirane u nivo 3.10 U Izveštaju za period april 2002–mart2003. srbija i Crna Gora je uvrštena u kategoriju država drugog nivoa, to jest među75 zemlje koje ne ispunjavaju minimum standarda, koji uključuju kažnjavanjeorganizatora trgovine ljudima i istinske napore da se problem trafikinga iskoreni,ali čine značajne napore da se sa tim problemom izbore.11

Suprotstavljanje trgovini ljudima na teritoriji Republike Srbijenakon usvajanja člana 111b Zakona o izmenama i dopunamakrivičnog zakona

Opredeljenje da se što efikasnije suprotstavi zločinu trgovine ljudimanadležni organi republike srbije iskazali su i uvođenjem u krivično

10 Ukoliko je primenjivo, zemlje nivoa 2 se rangiraju na nivo 2 nadzorne liste. Listu zemalja kojetreba posebno nadgledati sačinjavaju naročito zemlje u kojima je apsolutni broj žrtava teškihoblika trgovine ljudima veoma značajan ili u značajnom porastu, u kojima nema dokaza opovećanim naporima u borbi protiv teških oblika trgovine ljudima u odnosu na prethodnu godinu(uključujući i veći broj istraga, krivičnog gonjenja i presuda za krivična dela trgovine ljudima,veću pomoć žrtvama ili su smanjeni dokazi o saučesništvu državnih zvaničnika u teškim oblicimatrgovine ljudima). Na pomenutu listu dolaze i države za koje je utvrđeno da čine značajne naporeu cilju ispunjavanja minimuma standarda na osnovu obaveza zemlje da preduzme dodatne korakeu narednoj godini (“trafficking in persons report”, June 2004, U.s. state Department, p. 27).

11 “trafficking in persons report”, June 2003, op. cit., p. 132.


393

zakonodavstvo inkriminacije označene kao trgovina ljudima. Geneza i kreiranjeove inkriminacije vezuju se za potpisivanje i ratifikaciju UN protokola zaprevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudima, naročito ženama i decom,kao i za uvažavanje preporuka, principa i smernica o ljudskim pravima i trgoviniljudima Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za ljudska prava.12

stavom 1 Člana 111b Zakona o izmenama i dopunama krivičnog zakonarepublike srbije predviđena je odgovornost za onoga ko silom ili pretnjom,dovođenjem u zabludu ili održavanjem u zabludi, zloupotrebom ovlašćenja,poverenja, odnosa zavisnosti ili teških prilika drugoga: vrbuje, prevozi,prebacuje, predaje, prodaje, kupuje, posreduje u predaji ili prodaji, sakriva ilidrži drugo lice, a u cilju sticanja neke koristi, eksploatacije njegovog rada, vršenjakriminalne delatnosti, prostitucije ili prosjačenja, upotrebe u pornografske svrhe,radi oduzimanja dela tela za presađivanje ili radi korišćenja u oružanimsukobima.13 Za navedena ponašanja zakonodavac je predvideo kaznu zatvoraod jedne do 10 godina. Ista kazna propisana je i u stavu 4 za delo iz stava 1 kojeje učinjeno prema licu koje nije navršilo 14 godina, i kada učinilac nije upotrebiosilu, pretnju ili neki od drugih navedenih načina izvršenja. stav 2 predviđa većibroj alternativno datih kvalifikatornih okolnosti i predviđa strožije kažnjavanje(zatvorom najmanje tri godine) ako je delo iz stava 1 ovog člana učinjeno premaviše lica otmicom, prilikom vršenja službene dužnosti, u okviru kriminalneorganizacije, na naročito svirep ili na naročito ponižavajući način ili je nastupilateška telesna povreda. Najteži oblik, koji predviđa i mogućnost najstrožijegkažnjavanja učinioca (zatvorom od najmanje pet godina), vezuje se za slučajeveu kojima je delo iz stava 1 učinjeno prema maloletnom licu, odnosno u kojimaje nastupila smrt oštećenog lica.

kao aktivni subjekt međunarodnih odnosa, u nastojanju da praksu postupanjau suprotstavljanju zločinu trgovine ljudima učini što efikasnijim i uskladipostupanje nadležnih nacionalnih institucija (državnih i nedržavnih) sa naporimakoji se po tom pitanju preduzimaju na međunarodnom planu, naša država je u

12 U nacionalno zakonodavstvo protokol je uveden Zakonom o potvrđivanju konvencije UNprotiv transnacionalnog organizovanog kriminala i dopunskih protokola 22. juna 2001,Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br. 6/2001. U okviru principa koji se tiču krivičnoggonjenja, kažnjavanja i obeštećenja, naglašeno je da će države usvojiti odgovarajuće pravne idruge potrebne mere da se trgovina ljudima, prateće aktivnosti, te odgovarajuće ponašanjeutvrde kao krivična dela („preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i trgoviniljudima”, Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za ljudska prava, 2002, str. 7).

13 „Zakon o izmenama i dopunama krivičnog zakonika republike srbije”, Službeni glasnik RS,br. 39/2003.

Milan Žarković

394

preciziranju elemenata krivičnog dela trgovine ljudima kao polazišnu osnovuimala, i u mnogome preslikala, odredbe sadržane u palermo protokolu. Uprkostome, biće krivičnog dela trgovine ljudima definisano članom 111b sadrži i takveelemente koji ukazuju na nedovoljno razumevanje suštine zločina trgovineljudima, to jest, na nedovoljno precizno razlikovanje položaja i situacije žrtvetrgovine ljudima u odnosu na ilegalne migrante („ko (...) zloupotrebom (…)poverenja, odnosa zavisnosti ili teških prilika drugoga prevozi, prebacuje, (…)sakriva ili drži drugo lice, a u cilju sticanja neke koristi”).14

povlačenje paralele između ilegalnih migracija i trgovine ljudima crpi svojulogiku u brojnim zajedničkim okolnostima, pa je u potpunosti razumljivo štooba kriminalna fenomena svoj zajednički imenitelj nalaze u konvenciji protivtransnacionalnog organizovanog kriminala i rešenjima sadržanim u njemu. takonpr. članom 5 protokola protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem ivazduhom naglašava se da migranti neće biti podložni krivičnom gonjenju, zbogčinjenice da su predmet radnji iznetih u članu 6 protokola. Iz navedenog se možezaključiti da se migranti tretiraju kao lica čija se lična situacija zloupotrebljavai koja se u takvim okolnostima, tokom ilegalnog prebacivanja u neku od zemaljapotpisnica, dovode u odnos potpune zavisnosti i u položaj žrtve.15 Ova sečinjenica naglašava i u preambuli konvencije saveta Evrope o borbi protivtrgovine ljudima, usvojene u Varšavi 16. maja 2005. godine. U ovom dokumentuse, uz ukazivanje na Okvirnu odluku saveta Evropske unije od 19. jula 2002. osuzbijanju trgovine ljudima, na Okvirnu odluku saveta Evropske unije od 15.marta 2001. o položaju žrtava u krivičnom postupku i na Direktivu savetaEvropske unije od 29. aprila 2004, boravišne dozvole, koje se izdajudržavljanima trećih zemalja, vezuju za lica koja su žrtve trgovine ljudima, ali iza žrtve ilegalne imigracije koje sarađuju s nadležnim organima.16

14 I u strategiji borbe protiv trgovine ljudima u republici srbiji koju je Vlada republike srbijedonela 7. decembra 2006. godine naglašeno je da je član 111b kZrs konzumirao ne samoslučajeve trgovine ljudima, već i slučajeve krijumčarenja ljudi.

15 postavlja se logično pitanje: šta se dešava ako takve situacije i faktičke zavisnosti migranatanema? Da li postoje kriminalno-politički razlozi za izuzimanje od odgovornosti onih migranatakoji se, po svom izboru i u okolnostima koje su sami birali i dogovorili sa krijumčarima, ilegalnoprebacuju u državu potpisnicu (npr. uz korišćenje lažnih identifikacionih dokumenata)?

16 rešenje uvedeno u nacionalne propise Instrukcijom ministra unutrašnjih poslova republikesrbije (5. juli 2004), a u pogledu odobrenja privremenog boravka stranim državljanima izhumanitarnih razloga odnosi se na žrtve trgovine ljudima, a ne i na krijumčarene migrante.Instrukcijom je predviđeno da će organ unutrašnjih poslova, nadležan po mestu boravka,odobriti privremeni boravak iz humanitarnih razloga onim stranim državljanima za koje službaza koordinaciju pomoći žrtvama trgovine ljudima proceni da im, kao žrtvama trgovine ljudima,


395

Ipak, i konvencija protiv transnacionalnog organizovanog kriminala idopunjujući protokoli potenciraju potrebu razlikovanja fenomena trgovine ljudimai krijumčarenja migranata.17 Iako se ukazuje da je trgovina ljudima poseban oblikzloupotrebe migracije, i u okviru smernice broj 2 preporuke principa i smernicao ljudskim pravima i trgovini ljudima naglašava se da trgovina znači više negoorganizovano kretanje lica u cilju profita, a kao dodatni faktor koji razdvajatrgovinu ljudima od krijumčarenja imigranata apostrofira se prisustvo sile, prinudeili prevare u nekom delu procesa, pri čemu se prevara, sila ili prinuda koristi usvrhu eksploatacije.18 Gledano kroz prizmu objekta zaštite, krijumčarenje lica jedelikt protiv države kojim se krše njeni zakoni o granicama i imigraciji, a trgovinaljudima ozbiljan zločin protiv čoveka, koji uključuje i neki oblik iskorišćavanja.trgovina ljudima se može provoditi i nakon zakonitog prelaženja državne granice,dok to prema prirodi stvari nije moguće u slučaju krijumčarenja.Uz to, za razlikuod ilegalnih migracija koje podrazumevaju ilegalno prelaženje međunarodnihgranica zasnovano na dobrovoljnoj odluci i takvo angažovanje krijumčara koji,nakon naplate unapred (u velikoj većini slučajeva) pomažu migrantu da ilegalnouđe u zemlju njegovog izbora, trgovina ljudima ne mora nužno podrazumevati iprelazak granice (unutrašnja trgovina ljudima).19

treba pružiti zaštitu i tretman i to: u trajanju od 3 meseca — u cilju pružanja zaštite i pomoćiu oporavku i povratku u zemlju porekla ili prethodnog prebivališta, u trajanju od 6 meseci —ukoliko sarađuje sa organima vlasti u otkrivanju krivičnih dela i izvršilaca, odnosno u trajanjuod jedne godine — ukoliko aktivno učestvuje u sudskom postupku kao svedok ili oštećeni,kao i u slučaju kada to zahtevaju razlozi njene lične bezbednosti. U periodu od uvođenjainstukcije u pravni poredak republike srbije do 30. septembra 2008. odobren je privremeniboravak za 22 žrtve trgovine ljudima. Uz to, instrukcijom je naloženo nadležnim organima dapre pokretanja postupka utvrde činjenice i okolnosti koje isključuju ili umanjuju krivičnu iliprekršajnu odgovornost, u slučaju da ja žrtva trgovine ljudima ušla u zemlju, odnosno da unjoj boravi na nedozvoljen i nezakonit način (kroz utvrđivanje elemenata sile, pretnje i prinude,odnosno krajnje nužde ili nužne odbrane).

17 U osvrtu na trgovinu ženama s razlogom se ističe da trgovci manipulišu procesom migracijekako bi ostvarili svoje kriminalne ciljeve, ali se i napominje da treba zapamtiti da neke ženedobrovoljno napuštaju svoje domove u potrazi za boljim životom (zakonito ili nezakonito),pa bi bilo pogrešno pretpostaviti kako je svaka žena koja je nezakoniti migrant ili se sumnjičiza nezakonitu migraciju ujedno i žrtva trgovine ljudima (Priručnik Regionalna norma za obukupolicije u suzbijanju trgovine ljudima u jugoistočnoj Evropi, op. cit., str. 20).

18 „preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini ljudima”, op. cit., str. 9.19 potencijalni migrant je taj koji prvi kontaktira trgovca i zna na granici da je predmet

krijumčarenja za razliku od osobe koju su trgovci odabrali kao svoju žrtvu, a koja u tomtrenutku obično ne zna ništa o svojoj sudbini žrtve trgovine ljudima (Priručnik Regionalnanorma za obuku policije u suzbijanju trgovine ljudima u Jugoistočnoj Evropi, op. cit., str. 42

Milan Žarković

396

sagledavanjem trgovine ljudima i postupanja državnih organa u svetluodredbi člana 111b krivičnog zakonika republike srbije iz 2003. godineustanovljeno je da je za krivično delo trgovine ljudima podneto 117 krivičnihprijava, i to: 2003. – 9, 2004. – 61, 2005. – 47. Analizom sadržaja utvrđeno je dase samo 40 odsto podnetih prijava odnosi na aktivnosti koje su u međunarodnimdokumentima označene kao zločin trgovine ljudima. tokom 2004. godineprijavama koje se odnose na takve aktivnosti obuhvaćeno je 35 žrtava trgovineljudima (31 lice je imalo domaće državljanstvo, a 4 strano). Dvadeset dve žrtvesu bile mlađe od 18 godina, a od toga je sa 13 osoba trgovano radi seksualneeksloatacije (12 devojaka i 1 mladić), sa 8 u cilju prosjačenja, a sa jednommaloletnicom radi sklapanja prinudnog braka. U 2005. godini sa 20 prijava protiv42 izvršioca krivičnog dela trgovine ljudima obuhvaćeno je 26 žrtava (15punoletnih i 11 maloletnih – devet devojaka i dva mladića). sa 24 osobe jetrgovano u cilju seksualne ekslpolatacije, a sa 2 osobe radi prosjačenja.

služba za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima je u periodu od 1.marta do 31. decembra 2004. identifikovala 28 žrtava trgovine ljudima, 9potencijalnih žrtava i jednu žrtvu porodičnog nasilja (20 punoletnih lica i 18maloletnika). U 25 od 28 slučajeva žrtava trgovine ljudima u pitanju je bilaseksualna eksploatacija, u dva se radilo o prinudnom braku, a u jednom slučajuo prinudnom prosjačenju. Od 38 identifikovanih žrtava 34 su bile osobe ženskogpola. Domaćih državljana je bilo 20, a stranih 18. tokom 2005. godineidentifikovano je 28 žrtava trgovine ljudima, 23 potencijalne žrtve i 2 žrtveporodičnog nasilja (42 punoletna lica i 11 maloletnika). U 24 od 28 slučajevaeksloatacije žrtava u pitanju je bila seksualna eksploatacija, u tri se radilo oprinudnom radu, a u jednom slučaju o prinudnom prosjačenju. sve žrtve su bileženskog pola. Domaćih državljana je bilo 32, a stranih 21.

putem sOs telefona AstrA je u 2004. godini primila 953 poziva upućenihod strane 257 klijenata. Od ovog broja identifikovano je 65 žrtava trgovineljudima, kojima je pružena medicinska, pravna i psihološka pomoć i podršku.Među žrtvama su bile 52 domaće državljanke, kao i 41 maloletna osoba. U 2005.godini putem sOs telefona AstrA je primila 1788 poziva upućenih od strane487 klijenata. Od ovog broja, identifikovane su 64 žrtve trgovine ljudima, međukojima 41 domaća državljanka, kao i 18 maloletnih osoba.

i 44). trgovina se razlikuje od krijumčarenja jer postoji namera da se žrtva eksploatiše posleilegalnog ulaska, dok veza krijumčarenja sa žrtvama obično prestaje kada se postigne ilegalniulazak (Priručnik za istražitelje, radna grupa Interpola za borbu protiv trgovine ženama zbogseksualne eksploatacije, predstavljeno i odobreno na trećem sastanku grupe, Lion, 6–8. mart2002, str. 1).


397

U izveštaju američkog stejt departmenta za period od aprila 2003. do marta2004, srbija i Crna Gora je uvrštena u kategoriju država drugog nivoa — grupuza poseban nadzor (watch list), i to kao zemlje porekla, tranzita i krajnjedestinaciju za žene i devojke koje su predmet trgovine ljudima radi seksualneeksploatacije, kako na lokalnom tako i na međunarodnom nivou. U izveštaju seističe i to da je svrstavanju Državne zajednice srbije i Crna Gore u grupu zanadzor pre svega doprinela situacija u Crnoj Gori, kao i to da je lokalna trgovinadecom romske nacionalnosti u svrhu prinudnog prosjačenja i dalje problem.20

U izveštaju za period od aprila 2004. do marta 2005, srbija i Crna Gora je skinutasa liste za nadzor i vraćena u grupu država drugog nivoa. U izveštaju se ističe dažrtve u srbiju i Crnu Goru dolaze iz Ukrajine, rusije, rumunije, Bugarske,Litvanije, Moldavije, Gruzije i država bivše Jugoslavije, dok se žrtve iz srbije iCrne Gore prebacuju u Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku i zemljezapadne Evrope (uglavnom Italiju) kao i na kosovo, pokrajinu pod upravomUN. Istovremeno, ističe se da nezadovoljavajuće presude u predmetima trgovineljudima, neefikasnost pravosuđa i neodgovarajuća zaštita žrtava otežavaju naporekoji su činjeni protiv trgovine ljudima. U posebnom osvrtu na teritorijuAutonomne pokrajine kosovo i Metohija ističe se da broj žrtava kojima jepružena pomoć na kosovu i dalje opada, te da se veruje da uzrok za ovo leži usve veštijim reakcijama kriminalnih mreža na policijske napore u borbi protivtrgovine ljudima i premeštanju komercijalne industrije seksa iz javnih barova uprivatne domove, pri čemu su neodgovarajuće kazne za osuđene trgovce ljudimai nedostatak adekvatne zaštite svedoka i dalje ozbiljan problem.21

Suprotstavljanje trgovini ljudima na teritoriji Republike Srbije u svetlu odredaba Krivičnog zakonika iz 2005. godine22

U okviru glave XXXIV krivičnog zakonika, kojom su obuhvaćena krivičnadela protiv čovečnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom, u članu388 koji predviđa krivično delo trgovine ljudima, predviđena je odgovornost zaonoga ko silom ili pretnjom, dovođenjem u zabludu ili održavanjem u zabludi,zloupotrebom ovlašćenja, poverenja, odnosa zavisnosti, teških prilika drugog,zadržavanjem ličnih isprava ili davanjem ili primanjem novca ili druge koristi,vrbuje, prevozi, prebacuje, predaje, prodaje, kupuje, posreduje u prodaji, sakriva

20 “trafficking in persons report”, June 2004, op. cit., pp. 170–2.21 “trafficking in persons report”, June 2005, U.s. state Department, pp. 190–2.22 Službeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005, 107/2005.

Milan Žarković

398

ili drži drugo lice, a u cilju eksploatacije njegovog rada, prinudnog rada, vršenjakrivičnih dela, prostitucije ili druge vrste seksualne eksploatacije, prosjačenja,upotrebe u pornografske svrhe, uspostavljanja ropskog ili njemu sličnog odnosa,radi oduzimanja organa ili dela tela ili radi korišćenja u oružanim sukobimakazniće se zatvorom od dve do deset godina.

Zakonodavno rešenje koje je u pogledu lica mlađih od 14 godina (dece)sadržao član 111b, stav 4 kZrs krivični zakonik je proširio (u skladu saodredbama palermo protokola) na maloletna lica (lica mlađa od 18 godina).saglasno tome, u stavu 2 člana 388 propisano je da će se kaznom propisanom zadelo iz stava 1 ovog člana učinjeno prema maloletnom licu učinilac kazniti i kadučinilac nije upotrebio silu, pretnju ili neki drugi od navedenih načina izvršenja.

kvalifikovani oblik i teža sankcija (zatvor najmanje tri godine) predviđenisu stavom 3 za slučaj da je delo iz stava 1 učinjeno prema maloletnom licu.23

kvalifikovani oblik krivičnog dela trgovine ljudima, propisan u stavu 4, vezujese za one situacije dela iz stavova 1 i 3 u kojima je nastupila teška telesna povredanekog lica (učinilac će se kazniti zatvorom od tri do petnaest godina). Ako jeusled dela iz stavova 1 i 3 ovog člana nastupila smrt jednog ili više lica, učinilacće se kazniti zatvorom najmanje deset godina (stav 5) kazna zatvora najmanjepet godina propisana je za slučaj da se učinilac bavi vršenjem krivičnog dela izstavova 1–3, odnosno da je delo izvršeno od strane organizovane grupe.

Članom 389 krivičnog zakonika republike srbije, kao posebno krivično delo,izdvojena je trgovina decom radi usvojenja. U okviru ovog propisa predviđenaje odgovornost za onoga ko oduzme lice koje nije navršilo četrnaest godina radinjegovog usvojenja protivno važećim propisima, za onoga ko usvoji takvo liceili posreduje u takvom usvojenju ili ko u tom cilju kupi, proda ili preda drugomlice koje nije navršilo četrnaest godina ili ga prevozi, obezbeđuje mu smeštaj iliga prikriva. Za ovo krivično delo propisana je kazna zatvora od jedne do petgodina. Za kvalifkovani oblik krivičnog dela iz člana 389 (ko se bavi vršenjemdelatnosti iz stava 1 ovog člana ili je delo izvršeno na organizovan način od straneviše lica) stavom 2 je predviđena kazna zatvora najmanje tri godine.

rešenja u domaćem krivičnom zakonodavstvu u saglasju su sa preporučenimprincipima o istraživanju i krivičnom gonjenju zločina trgovine ljudima. Isto semože zaključiti i u pogledu zaprećenih sankcija. Ipak, iako poznaje srazmerno

23 Uz promene u delu koji se tiče propisivanja kazni za izvršena dela, zakonodavac je bitnodrugačije postavio i kvalifikatorne okolnosti dela trgovine ljudima (izostavio je one koje seodnose na krivična dela učinjena prema više lica, otmicom, prilikom vršenja službene dužnosti,na naročito svirep ili na naročito ponižavajući način).


399

strožije kazne za lica proglašena krivim za trgovinu ljudima u otežanimokolnostima, uključujući dela trgovine decom, aktuelno krivično zakonodavstvone predviđa strožije sankcije za one oblike krivičnih dela trgovine ljudima ukojima se kao učinioci pojavljuju službena lica.24

sa ciljem da se i na normativnom planu istakne i precizira razliku izmeđutrgovine ljudima i njihovog krijumčarenja, u okviru glave ХХХI, kojom suobuhvaćena krivična dela protiv javnog reda i mira, u članu 350 kZ izdvojenoje krivično delo označeno kao nedozvoljen prelaz državne granice ikrijumčarenje ljudi. Ovom inkriminacijom precizirani su normativni okvirikrivičnopravnog reagovanja na problem nelegalnog prelaženja državne graniceod strane naoružanih lica ili upotrebom nasilja i na krijumčarenje ljudi.25 rizikukažnjavanja izlaže se onaj ko bez propisane dozvole pređe ili pokuša da pređegranicu sCG, naoružan ili upotrebom nasilja (stav 1), ko u nameri da sebi ilidrugom pribavi kakvu korist, omogućava drugom nedozvoljeni prelaz granicesCG ili nedozvoljeni boravak ili tranzit kroz sCG, licu koje nije državljaninsCG (stav 2). kvalifikovani oblik postojaće ako je delo iz stava 2 ovog članaučinjeno od strane organizovane grupe, zloupotrebom službenog položaja ili nanačin kojim se ugrožava život ili zdravlje lica čiji se nedozvoljeni prelaz granicesCG, boravak ili tranzit omogućava ili je krijumčaren veći broj lica.26

24 prema podacima AstrA sOs telefona, i na osnovu iskustvu skloništa za žene žrtve trgovine,identifikovano je nekoliko visoko rizičnih grupa dece: deca koja žive na ulici, deca koja žive usituacijama porodičnog nasilja, deca iz državnih domova za nezbrinutu decu, deca koja žive upodručjima ratnih konflikata ili u post-ratnim područjima, deca iz siromašnih područja, decaizbeglice, učenice/učenici koji završavaju srednju školu itd. (Trgovina ljudima — priručnik zanovinare, op. cit., str. 48). kao da se gubi iz vida da, u mnogim slučajevima, pojedinci oklevajuili nisu u mogućnosti da prijave trgovce ljudima i posluže kao svedoci, jer nemaju poverenja upoliciju i sudski sistem. Ovi problemi se komplikuju kada su službenici organa za sprovođenjezakona involvirani ili saučesnici u trgovini ljudima. Upravo iz tih razloga, gde je to moguće,legislativa treba da predvidi dodatne kazne za lica proglašena krivim za trgovinu ljudima uotežanim okolnostima, uključujući dela trgovine decom, ali i dela koja su učinili državni službenici(„preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini ljudima”, op. cit., str. 13 i 14).

25 stavom 1 člana 71 Zakona o prelaženju državne granice i kretanju u graničnom pojasu (Službenilist SFRJ, br. 34/79, 56/80 i 53/85, Službeni list SRJ, br. 24/94, 28/96, 68/2002 i Službeni glasnikRS, br. 101/05 od 21. novembra 2005) predviđena je prekršajna odgovornost za onoga ko pređeili pokuša da pređe državnu granicu van mesta određenog za prelaz, ili ko pređe ili pokuša dapređe državnu granicu na mestu određenom za prelaz bez važeće putne isprave.

26 U 2007. godini na teritoriji republike srbije otkriveno je 874 strana državljana koji su nanedozvoljen način ušli u republiku srbiju, što u odnosu na 2006. godinu (kad ih je bilo 1270)predstavlja smanjenje za oko 31%. Najveći broj mera zbog nedozvoljenog prelaska državnegranice preduzet je prema državljanima Albanije i to 39 % (332). Od ukupnog broja stranih

Milan Žarković

400

razlikovanje trgovine ljudima od njihovog krijumčarenja u važećemnacionalnom zakonodavstvu ipak nije rešilo sve dileme, a posebno ne one kojeimaju ozbiljne implikacije na praksu suprotstavljanja ovim deliktima. stavteoretičara različit je u pogledu domašaja stava 2. prema jednom od autora,omogućavanje drugom licu da nedozvoljeno pređe granicu obuhvata razneoblike pomaganja da se granica nedozvoljeno pređe. Iz opaske da isto važi i zanedozvoljeni boravak u sCG ili tranzit, ali pod uslovom da se to omogućavalicu koje nije državljanin sCG, može se zaključiti da se u prvom slučaju kažnjiveradnje omogućavanja nedozvoljenog prelaska državne granice mogu preduzetiprema bilo kom licu, dok se u slučaju nedozvoljenog boravka ili tranzita istemogu odnositi samo na lice koje nije naš državljanin.27

tumačenje prema kome inkriminacija iz člana 350, stav 2 kZrs obuhvatasamo radnje koje se odnose na krijumčarenje stranih državljana – migranata, ane i na krijumčarenje državljana republike srbije, ne samo da je prisutno uteorijskim raspravama, već je kao takvo prihvaćeno u jednom delu pravosudne

državljana koji su na nedozvoljen način ušli u reubliku srbiju punoletnih lica je bilo 679(78%), maloletnih 195 (22%), osoba muškog pola 797 (91%), a ženskog 77 (9%). poređenjempodataka za 2006. i 2007. godini uočen je porast samo kod makedonskih državljana za 50%(66 prema128), dok je kod ostalih azbeleženo smanjenje - albanskih državljana za 54% (717prema 332); turskih za 42% (134 prema 78); rumunskih za 65% (112 prema 39); moldavskihza oko 95% (110 prema 7). poseban značaj na polju suzbijanja ilegalnih migracija prekoteritorije republike srbije u prvoj polovini 2007. godine ima prijem rumunije i Bugarske uEU, uvođenje viznog režima za državljane Moldavije od strane republike rumunije, kao i tošto je republika Mađarska od 01.01.2008. godine uključena u zonu Šengenskog sporazum.Za očekivati je da će se u narednom periodu povećati broj naših i stranih državljana izmigraciono visoko rizičnih zemalja koji će pokušati da na ilegalan pređu granicu premarepublici Mađarskoj. U 2007. godini u nedozvoljenom boravku u srbiji zatečeno je 54 stranadržavljana (2006. god. bilo ih je 385). Od strane policijskih službenika MUp r srbije u 2007.godini podneto je 89 krivičnih prijava za krivično delo nedozvoljen prelaz državne granice ikrijumčarenje ljudi iz člana 350 kZ (2006. god. podneto je njih 79). prijave iz 2007. god.podnete su protiv 137 lica (2006. god. podnete su protiv 140 lica). U 2007. godini evidentiranoje 343 krijumčarenih lica, od kojih je 75 državljana republike srbije (Ap kiM 27), 73 Albanije,40 turske, 22 rumunije, 12 kine, 3 Iraka, 3 r Makedonije, 3 Moldavije, 3 Bugarske, 3pakistan, 2 Gruzije, 1 Irana, 1 Hrvatske, 1 kube i 1 Čilea. U periodu 1.1–31.9.2008. Nateritoriji republike srbije otkriveno je 561 lica – stranih državljana koji su nedozvoljeno načinušli u srbiju. U tom periodu policijskih službenika MUp r srbije podneli su 54 prijave zaizvršeno krivično delo iz člana 350 kZ. Od ukupno 152 otkrivena krijumčarena lica državljanarepublike srbije bilo je 49. Ostali su bili državljani Albanije – 51, Iraka – 6, Jermenije – 7,Mekedonije – 9, rumunije – 12, Bugarske – 1, kine – 4, turske – 12 i Ukrajine – 1.

27 Ljubiša Lazarević, Komentar krivičnog zakonika Republike Srbije, savremena administracija,Beograd, 2006, str. 864.


401

prakse.28 sužavanjem zone kažnjivosti za lica koja krijumčarenjem ljudi stičuizuzetno veliku finansijsku korist ne samo da se umanjuju efekti suprotstavljanjaorganizovanom kriminalnom delovanju na međunarodnom nivou, već se timedelom doprinosi i stvaranju uslova za vršenje zločina trgovine ljudima29 zbogmogućnosti da se novac stečen krijumčarenjem ljudi usmeri u druge kriminalneradnje, pa i u trgovinu ljudima, zbog toga što se uhodani lanci i mrežekrijumčarenja koriste i za ilegalno prebacivanje ljudi kojima se trguje i zbogranjivosti krijumčarenih lica u zemljama destinacije.30

Očigledno je da zastupnici drugog stanovišta posmatraju inkriminacijuisključivo kroz prizmu primarnih obaveza preduzetih ratifikacijom protokolaprotiv krijumčarenja migranata kopnom, morem i vazduhom, koji predstavljadopunu konvencije Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog organizovanogkriminala (Službeni list SRJ, br. 6/2001). te obaveze predviđaju da će državepotpisnice usvojiti takve zakonske i druge mere da se kao krivična dela ustanoverazličite radnje vezane za krijumčarenje migranata. Ipak, treba napomenuti daje, uvažavajući specifične kriminalnopolitičke razloge zemalja potpisnica, ustavu 4 člana 6 protokola naglašeno da ništa u ovom protokolu neće sprečavatidržavu potpisnicu da preduzima mere protiv lica čije ponašanje predstavlja

28 Zoran stojanović, komentar krivičnog Zakonika, Beograd, 2006, str. 738. prema stavusadržanom u odluci Vrhovnog suda srbije (kzz br. 141/07) donetoj u krivičnom predmetuzbog krivičnog dela nedozvoljeni prelaz državne granice i krijumčarenje ljudi, drugo lice komese omogućava nedozvoljen prelaz državne granice, nedozvoljen boravak ili nedozvoljentranzit, ne može biti državljanin republike srbije (šire videti u: Milan Žarković,„krijumčarenje migranata u svetlu odredaba krivičnog zakonika republike srbije”, u: Stanjekriminaliteta u Srbiji i pravna sredstva reagovanja, II deo, zbornik radova, pravni fakultet uBeogradu, Beograd, 2008, str. 203–15).

29 Uz podsećanje na rezoluciju Generalne skupštine 54/212 od 22. decembra 1999. i potrebu dase migrantima pruži humani tretman i da se u potpunosti zaštite njihova prava, u okvirupreambule protokola protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem i vazduhom iskazanaje zabrinutost zbog značajnog porasta uključivanja grupa za organizovani kriminal ukrijumčarenje migranata i druge kriminalne aktivnosti vezane za ovaj delikt.

30 O teškom i neizvesnom položaju lica koja se nelegalno prebacuju preko državnih granica, govorii činjenica da je protokolom protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem i vazduhom,ostavljena mogućnost da svaka država potpisnica usvoji takve zakonske i druge mere koje mogubiti neophodne da se utvrde kao otežavajuće predvide aktivnosti koje ugrožavaju, ili je verovatnoda ugrožavaju, živote ili bezbednost migranata o kojima je reč, odnosno one koje povlačenehumani ili degradirajući tretman, uključujući i eksploataciju takvih migranata. s druge strane,sve je snažnija inicijativa da se kao jednom od ciljeva aktivnosti na planu borbe protiv kriminalitatapažnja posveti ranjvim grupama ljudi, odnosno onim faktorima koji ih takvima čine (“GlobalInitiative to Fight Human trafficking”, March 2007, UN Office on Drugs and Crime).

Milan Žarković

402

krivično delo u skladu sa domaćim zakonom. stavovima 2 i 3 Člana 350 kZrstako je i učinjeno i oni se, kako je to u nazivu krivičnog dela naznačeno, odnosena krijumčarenje ljudi, a ne samo na krijumčarenje migranata.

Da je zakonodavac imao nameru da kriminalne radnje predviđene stavom 2veže samo za lica koja nisu državljani sCG, to bi nesumnjivo bilo apostrofiranou nazivu krivičnog dela koje bi u tom slučaju nosilo logičan naziv: „nedozvoljenprelaz državne granice i krijumčarenje migranata”. Uz to, zakonodavac ne bikoristio dva pojma za označavanje pasivnog subjekta u okviru iste rečenice —„drugom” i „licu koji nije državljanin sCG”. Jednako logičnim se čini i to da bi,u slučaju da je opredeljenje zakonodavca u pogledu pasivnog subjekta vezanosamo za slučajeve nelegalnih migracija, to jest za nelegalne migrante, tekst stava2 predviđao da „ko u nameri da sebi ili drugom pribavi kakvu korist, omogućavanedozvoljeni prelaz granice sCG ili nedozvoljeni boravak ili tranzit kroz sCG,licu koje nije državljanin sCG (...)”. Došla bi u obzir i redakcije koja bi predviđalada ko u nameri da sebi ili drugom pribavi kakvu korist, omogućava licu koje nijedržavljanin sCG nedozvoljeni prelaz granice sCG ili nedozvoljeni boravak ilitranzit kroz sCG. Da su stvari u domaćem zakonodavstvu postavljene ne samosaglasno osnovnoj ideji protokola protiv krijumčarenja migranata kopnom,morem i vazduhom, već u izvesnoj meri i drugačije, vidljivo je u delu odredbikojima se navode kvalifikovanani oblici predviđeni u stavu 3 člana 350 kZrs.Oni se uz okolnosti predviđene protokolom vezuju i za ugrožavanje zdravljakrijumčarenih lica, za izvršenje krivičnog dela od strane organizovane grupe,zloupotrebom službenog položaja ili za slučaj da je krijumčaren veći broj lica, ane vezuju se za bezbednost migranata i njihov nehumani ili degradirajući tretman,uključujući i eksploataciju takvih migranata, kako to predviđa protokol UN.

tokom 2006. godine za krivično delo trgovine ljudima iz člana 388 podnetoje 37 krivičnih prijava protiv 84 lica (76 domaćih državljana i osam stranaca). Ukrivičnim prijavama za 56 osoba navedeno je da su žrtve (52 domaćadržavljanina i 4 stranca). Od 42 žrtve ženskog pola, njih 20 je bilo punoletno,dok su 22 žrtve bile maloletne (od toga 9 mlađih od 14 godina). Među 14muškaraca, sedmorica su starija od osamnaest godina, dok su ostale žrtve bilemaloletne (uključujući i 4 lica mlađa od 14 godina).

prema podacima službe za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima, tokom2006. godine identifikovano je 39 žrtava trgovine ljudima i 23 potencijalne žrtave(28 punoletnih lica i 34 maloletnika). Od 62 identifikovane žrtve (46 domaćih i16 stranih državljana) 60 su bila lica ženskog pola. U 30 od 39 slučajevaeksloatacije u pitanju je bila seksualna eksploatacija, a u po tri slučaja radilo se oprinudnom braku, prinudnom prosjačenju, odnosno prinudnom radu.


403

Od strane policijskih službenika MUp republike srbije u 2007. godinipodnete su 34 krivične prijave za izvršeno krivično delo trgovina ljudima iz člana388. kZ i to protiv 74 punoletna izvršioca (73 državljanina republike srbije ijedan strani državljanin). U krivičnim prijavama, u toku 2007. godine, za 96osoba navedeno je da su žrtve (69 domaćih državljana i 27 stranaca). Od 62muškarca najveći broj je bio stariji od osamnaest godina (46), dok su ostale žrtvebile maloletne — uključujući i tri lica mlađa od 14 godina. Od 34 žrtve ženskogpola, 15 je bilo punoletnih i 19 maloletnih (od toga dva lica mlađa od 14 godina).

prema podacima službe za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima tokom2007. godine identifikovano je 49 žrtava trgovine ljudima i 11 potencijalnih žrtava(34 punoletnih lica i 26 maloletnika). U 26 od 49 slučajeva eksloatacije u pitanjuje bila seksualna eksploatacija, u 9 se radilo o radnoj eksloataciji, u 2 o prinudnombraku, u 9 o prinudnom prosjačenju, u jednom o prinudi na vršenje krivičnih dela,a u 2 slučaja radilo se o prodaji novorođenčadi radi usvojenja. Od 60identifikovanih žrtava (48 domaćih i 12 stranih državljana) 51 su bila lica ženskogpola. Od ukupnog broja identifikovanih žrtava služba za koordinaciju pomoćižrtvama trgovine ljudima je u sklonište za žrtve trgovine ljudima smestila 20žrtava. Ostalima je obezbeđen drugi vid pomoći: smeštaj u hraniteljske porodice,pomoć Centra za socijalni rad, smeštaj u Dom za nezbrinutu decu i slično.

U periodu od 2006. do 2007. godine sOs telefon organizacije AstrAkontaktiralo je 3537 klijenata, a identifikovano je 69 žrtava trgovine ljudima(osam su osobe muškog pola). Od ukupnog broja identifikovanih muškaracažrtava trgovine ljudima trojica su bila mlađa od 18 godina.31 tokom 2006.identifikovano je 44 žrtve. Među njima je bilo 29 domaćih državljna, kao i 21maloletno lice. tokom 2007. godine identifikovno je 25 žrtava, među njima subila 22 domaća državljana, kao i 10 maloletnih osoba.

republika srija je i u periodu april 2005–mart 2006, kao i u periodu april2006–mart 2007 od strane američkog stejt departmenta bila svrstana u grupuzemalja koje čine značajne napore da bi ispunile minimum standarda kojiuključuju kažnjavanje organizatora trgovine ljudima i čine istinske napore da seproblem trafikinga iskoreni. U izveštaju za period april 2006–mart 2007 posebnose ističe da je zabeležen rast trafikinga unutar srbije, kao i to da trgovci ljudimasve više koriste internet i sMs poruke kako bi privukli mlade žrtve, a zabeleženisu i slučajevi trgovine decom radi prinudnog rada i uličnog prosjačenja. Ocenjenoje da Vlada srbije, iako ne ispunjava u potpunosti minimalne standarde zaiskorenjivanje trgovine ljudima, preduzima značajne napore u tom pravcu, da je

31 „Dvogodišnji izveštaj 2006–2007”, AstrA, Beograd, str. 45.

Milan Žarković

404

usvojila sveobuhvatnu nacionalnu strategiju suprotstavljanja trgovini ljudima, daje ojačala preventivne mere i nastavila da sprovodi obuku na nacionalnom iloklanom nivou, ali i da bi trebala da bude oštra u krivičnom gonjenju učinilaca,te da obezbedi da im izrečena zatvorska kazna bude u skladu sa gnusnomprirodom počinjenog krivičnog dela. U izveštaju se upozorava da je značajnoporastao broj slučajeva trgovine ljudima unutar kosova (preko 80 odsto žrtava jemaloletno) i ističe da, iako ima izveštaja o umešanosti zvaničnika u trgovinuljudima, ni protiv jednog nije pokretan postupak.32

Od strane policijskih službenika MUp republike srbije u periodu 1.1 – 30.9. 2008. podneto je 26 krivičnih prijava za krivično delo trgovina ljudima izčlana 388 kZ. Ovim krivičnim prijavama je obuhvaćen 61 izvršilac, a od toga56 državljana republike srbije (40 lica muškog pola i 16 žena) i 5 stranihdržavljana (3 muškarca i 2 žene). krivičnim prijavama obuhvaćeno je 33oštećenih lica (26 domaćih i 7 stranih državljana), od kojih je 18 bilo uključenou seksualnu eksploataciju, troje u radnu, troje radi vršenja krivičnih dela, sedamradi prisilnog prosjačenja, dvoje radi prinudne udaje. Među oštećenim licima(žrtvama) bilo je devetoro dece (četvoro muškog, a petoro ženskog pola), osammaloletnih i šesnaest punoletnih osoba ženskog pola.

prema podacima službe za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima uperiodu 1. januar–30. septembar 2008. identifikovano je 29 žrtava trgovineljudima i 13 potencijalnih žrtvi (16 punoletnih lica i 26 maloletnika). U 17 od29 slučajeva eksloatacije u pitanju je bila seksualna eksploatacija, u sedam radnaeksploatacja, u tri prinudni brak, u četiri prinudno prosjačenje i prinuda navršenje krivičnih dela, a u jednom pokušaj usvojenja. Od 42 identifikovane žrtave(34 domaći, a 8 strani državljani) 35 su lica ženskog pola. U periodu januar–septembar 2008. AstrA je identifikovala 7 žrtava trgovine ljudima. Međužrtvama je bilo 5 domaćih državljanki, kao i 3 maloletna lica.

U izveštaju američke vlade za period april 2007–mart 2008, srbija je, kaozemlja porekla, tranzita i destinacije u međunarodnoj trgovini ženama i decomradi seksualne eksploatacije, saglasno stanju i merama preduzetim usuprotstavljanju trgovini ljudima i zaštiti žrtava, svrstana u kategoriju onihzemalja koje čine značajne, ali i dalje nedovoljne napore u tom pravcu. Uizveštaju, u kom su podaci koji se vezuju za Autonomnu pokrajinu kosovo iMetohiju dati u posebnom separatu, apostrofiraju se manjkavosti sudskihpostupaka koji traju mesecima ili godinama, kao i činjenica da osuđeni trgovciljudima odlažu izvršenje kazne, ostaju na slobodi i zadržavaju mogućnost da

32 “trafficking in persons report”, June 2007, U.s. state Department, pp. 179–81.


405

nastave da eksploatišu žrtve. Generalno, kazne u srbiji su i dalje blage u mnogimslučajevima i ne služe odvraćanju trgovaca od vršenja ove aktivnosti.

Zaključna razmatranja

U pokušaju predstavljanja situacije i trendova zločina trgovine ljudima nateritoriji republike srbije problem su bile različite polazišne osnove zapostupanje u pojedinačnim situacijama kod onih nacionalnih institucija koje suuključene u proces prevencije i suzbijanja zločina trgovine ljudim, a čiji suizveštaji su korišćeni, identifikacije žrtava trgovine ljudima i njihovo osnaživanjekroz pružanje pomoći i zaštite. Uz to, od strane ovih institucija korišćene su irazličite metodologije prikupljanja, obrade i klasifikovanja podataka o trgoviniljudima, njenim izvršiocima i žrtvama. U nekima se polazi od podvođenjakonkretnih ponašanja pojedinaca i grupa pod važeće propise nacionalnogkrivičnog zakonodavstva, koji su se u posmatranom periodu menjali u dvanavrata – 2003. i 2005. godine. kod drugih su uvažavani kriterijume koji su, kaoključni za prepoznavanje zločina trgovine ljudima dati u međunarodnimpropisima, a potom su i primenjivni samo na osobe koje su kontaktirale i kojimaje bila neophodna pomoć i zaštita. postoje metodologije koje su, uz žrtve kojesu već uključene u lanac trgovine ljudima, razlikovale i potencijalne žrtve.33

rezultat različitih metodoloških pristupa vidljiv je u pogledu brojnih okolnosti,pa tako i u podacima o broju otkrivenih žrtava trgovine ljudima. tako su npr.krivičnim prijavama Ministarstva unutrašnjih poslova republike srbije podnetimu periodu 1. januar 2002–30. septembar 2008. kao žrtve trgovine ljudima označene323 osobe, dok su u periodu od 1. januara do 30. septembra 2008. označene 33takve žrtve. služba za koordinaciju zaštite žrtvama trgovine ljudima u periodu 1.mart 2004–30. septembar 2008. identifikovala je 190 žrtava, a u periodu 1. januar–30. septembar 2008–29 žrtava i 13 potencijalnih žrtava. s druge strane, u periodumart 2002–30. septembar 2008, od strane organizacije AstrA identifikovano je267 žrtava trgovine ljudima, dok je u periodu 1. januar–30. septembar 2008.

33 tako su npr. podaci o broju lica uključenih u izvršenje krivičnog dela trgovine ljudimapredstavljeni samo u izveštajima Ministarstva unutrašnjih poslova republike srbije. Uznačajnom broju otkrivenih slučajeva postojali su dokazi o umešanosti većeg lica u trgovanjeljudima, ali je zbog činjenice da su ti učinioci svoje kriminalne radnje (vrbovanje, tranzit ilieksploatacija) vršili na teritoriji drugih država, kao i zbog ograničene mogućnosti utvrđivanjaidentifikacionih podataka tih lica izostalo njihovo obuhvatanje krivičnim prijavama podnetimnadležnim tužilaštvima na teritoriji republike srbije.

Milan Žarković

406

identifikovano 7 takvih žrtava. Upravo stoga, kao i zbog činjenice da uz otkriveneslučajeve zločina trgovine ljudima nesumnjivo postoje i brojni drugi koji su ostalineotkriveni, moguće je govoriti samo o nekim opštim odlikama situacije i trendovamanifestovanja na teritoriji republike srbije, kao zemlji porekla, tranzita idestinacije žrtava trgovine ljudima.

kao konstanta koja odlikuje ceo posmatrani period i provlači se kroz izveštajesvih institucija čiji su izvori korišćeni, može se izdvojiti stalno povećanjezastupljenosti domaćih državljanki/državljana među žrtvama trgovine ljudimaidentifikovanim na teritoriji republike srbije u periodu 2002–2008. primera radi,iako se ističe da je odnos broja domaćih i stranih državljanki/državljana,posmatrano na godišnjem nivou, značajno varirao u poslednjih šest godina, on seod zastupljenosti od oko 30 odsto iz perioda devedesetih godina, povećao doproseka od 70 odsto za period 2002–2008. prema podacima organizacije AstrAza 2007. godinu zastupljenost državljanki/državljana srbije u ukupnom brojuidentifikovanih žrtava dostigla je 88 odsto. prema podacima Ministarstvaunutrašnjih poslova zastupljenost domaćih državljanki/državljana najviši nivodostigla je 2004. godine—88.5 odsto. prema podacima organizacije AstrA u2007. sve maloletne žrtve (njih 10) potiču sa teritorije srbije.

kao nepromenjena konstanta, prepoznatljiva u svim izveštajima, je i značajnoveća zastupljenost osoba ženskog pola među žrtvama trgovine ljudimaidentifikovanim na teritoriji republike srbije. prema podacima organizacijeAstrA u 2002. i 2003. godini žrtve su bile samo osobe ženskog pola, dok je uperiodu 2004–2005. zastupljenost osoba ženskog pola bila na nivou od 91,8 odsto.U periodu 2006–2007, prema podacima AstrA zastupljenost osoba ženskogpola bila je na nivou od 88,4 odsto. prema podacima službe za koordinacijuzaštite žrtava trgovine ljudima ona se kretala na nivou od 92,6 odsto, a premapodacima Ministarstva unutrašnjih poslova republike srbije 50 odsto. Odstupanjevidljivo u podacima MUp vezuje se za činjenicu da su tokom 2007. godine 62muškarca prepoznata kao žrtve trgovine ljudima sa ciljem radne eksploatacije.

Najzastupljeniji oblik eksploatacije žrtava je kroz seksualnu eksploataciju, asve češće se beleže i slučajevi radne ekslploatacije i eksploatacije žrtava u ciljuprinudnog prosjačenja. Istovremeno, kao konstanta koja odlikuje najveći brojgodišnjih izveštaja iz posmatranog perioda može se izdvojiti i povećanjezastupljenosti maloletnih žrtava trgovine ljudima. prema podacima organizacijeAstrA od ukupnog broja identifikovanih žrtava (267) u 39,85 odsto slučajeva(106) se radilo o maloletnim licima žrtvama trgovine. U periodu 2002–2003. tazastupljenost je oko 10 odsto, a za period 2004–2005. je znatno veća i iznosi 44odsto. Naročito je visoka u 2004. — 63,07 odsto, u 2006. — 47,7 odsto i u 2007.


407

— 40 odsto. slične podatke o povećanom udelu maloletnih žrtava trgovine ljudimasadrže i izveštaji drugih institucija. prema podacima iz izveštaja MUp srbijezastupljenost maloletnih žrtava trgovine ljudima u periodu 2004–2005 je 51,7odsto, za period 2006–2007 je 36,4 odsto, a tokom prvih devet meseci 2008. godinebila je 51 odsto.

kao najranjivije kategorije lica prepoznaju se maloletna lica i žene mlađeživotne dobi, a među njima deca ulice i deca iz domova za nezbrinutu decu ili izspecijalizovanih institucija. Zabeleženo je i prisilno odvođenje žrtava iz domaza decu ili iz institucije za osobe sa psihički izmenjenim ponašanjem. Uslednepostojanja adekvatnog sistema socijalne pomoći i podrške ovim ranjivimgrupama nije retkost da ove osobe, pošto jedanput izađu iz lanca trgovineljudima, ponovo postanu žrtve. Uz navedeno, evidentno je i povećanje brojažrtava dece iz romske populacije koja se eksploatišu kroz prisilno prosjačenje, akoja su dodatno izložena seksualnoj eksploataciji i zlostavljanju.

Nova pojavnost zločina trgovine ljudima na teritoriji srbije, naročito uperiodu 2004–2005. ogleda se i u promenama modusa rada trgovaca. tako se,uz već prisutne načine vrbovanja od strane bliskih lica (mladića, prijatelja,rođaka) i nuđenje privlačnih poslovnih i drugih ponuda, trgovci ljudima, zaregrutovanje žrtava sve češće koriste druge žrtve koje se već eksploatišu(primoravanjem ili davanjem lažnih obećanja da će ih nakon toga osloboditi), aprisutne su i zloupotrebe ponuda turističkih agencija. Vrbovanje se odvija i krozkanale koji su teži za praćenje, kao što su Internet ili sMs poruke.34 Uposmatranom periodu uočene su i promene u mehanizmima kontrole koje trgovciprimenjuju nad žrtvama. Umesto ranije dominantnih metoda fizičkogzlostavljanja i zastrašivanja (brutalnog prebijanja), sve češće se pribegavaperfidnijim postupcima uslovljavanja, manipulacije i kontrole.

Unapređenje postojećeg koncepta suprotstavljanja trgovini ljudima nateritoriji republike srbije i podizanje nivoa efikasnosti preduzetih mera na planuprevencije ovog zločina, a sa tim i vezi i preduzimanje adekvatnih mera pomoćižrtvama, podrazumeva detaljnije izučavanje ovog složenog društvenogfenomena i mnogih drugih sa kojima je on u bližoj ili daljoj korelaciji. skretanjepažnje na postojeće stanje, uz ukazivanje na osobenosti prepoznate tokom radainstitucija angažovanih u suprotstavljanju zločinu trgovine ljudima i pružanjupomoći i podrške njegovim žrtvama, jedan je od izraza iskrenih htenja i skromnihmogućnosti autora da tome doprinese.

34 Šire pogledati u: Neda Ilić (ur.), Trgovina ljudima (decom) – pogled kroz internet prozor,AstrA, Beograd, 2006.

Milan Žarković

408

Literatura

1. Ćopić, sanja i Nikolić-ristanović, Vesna, „Mehanizam praćenja trgovine ljudima usrbiji”, u: Praćenje fenomena trgovine ljudima: Bosna i Hercegovina, Hrvatska,Srbija, IOM, Beograd, 2006.

2. „Dvogodišnji izveštaj 2006–2007”, AstrA, Beograd, 2007.3. “Global Initiative to Fight Human trafficking”, March 2007, United Nations Office

on Drugs and Crime (UNODC).4. Ilić, Neda (ur.), Trgovina ljudima (decom) – pogled kroz internet prozor, AstrA,

Beograd, 2006. 5. Lazarević, Ljubiša, Komentar krivičnog zakonika Republike Srbije, Beograd, 2006.6. „preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini ljudima”, Ujedinjene

nacije i Visoki komesarijat za ljudska prava, Beograd, 2002.7. Priručnik za istražitelje, radna grupa Interpola za borbu protiv trgovine ženama

zbog seksualne eksploatacije, predstavljeno i odobreno na 3. sastanku Grupe Lion,Francuska 6–8. mart 2002.

8. „regionalna norma za obuku policije u suzbijanju trgovine ljudima u jugoistočnojEvropi”, International Centre for Migration policy Development, Vienna, 2003.

9. stojanović, Zoran, Komentar Krivičnog Zakonika, Beograd, 2006.10. „strategija borbe protiv trgovine ljudima u republici srbiji”, Vlada republike

srbije, 2006.11. Trafficking in Persons Report, United states Department of state, 2003, 2004, 2005,

2006, 2007. i 2008. 12. Trgovina ljudima — priručnik za novinare, AstrA, Beograd, 2003.13. Žarković, Milan, „krijumčarenje migranata u svetlu odredaba krivičnog zakonika

republike srbije”, u: Stanje kriminaliteta u Srbiji i pravna sredstva reagovanja,drugi deo, pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2008.

tHE CrIME OF trAFFICkING IN HUMAN BEINGs As A FOrM OFOrGANIsED CrIME IN sErBIA

In spite of the progress made by this civilization and growing awareness of the needto enhance and protect individual human rights and freedoms, still there exists a ruthlesspractice of drastic violations and trampling upon basic human values and even uponhuman lives due to trafficking in human beings. the existing modes of recruitment,control and exploitation of victims of trafficking in human beings are modified andadapted to new circumstances, by finding and applying new and even more perfidious,inhumane and brutal ways, leaving even more disastrous consequences on the victims,as well as on the community at large. A cause for concern, more serious consideration

of suppressive measures and stronger action in this field is prompted by the fact thattrafficking in human beings is one of the fastest growing criminal activities. In an effortto acquire maximum criminal gain at minimum risk, organised criminal groups that areinvolved in trafficking in human beings tend to design and apply such forms of activitieswhich in turn could heighten all kinds of risks which rampant organised crime activitiesmay entail and thus reduce efficiency of formal bodies in charge of social control.trafficking in human beings is a global phenomenon, affecting all regions or almost allcountries of the modern world, doing so in various ways and at various intensities. therepublic of serbia and its citizens, having been burdened by various destabilizingfactors and also by social, economic and political challenges, are faced with a growingnumber of criminal organizations and their activities in numerous spheres of life, evenin those spheres that may be associated with various forms of exploitation of victims oftrafficking in human beings. In addition to a clear-cut, strong and coordinated responseby the international community, greater efficiency of national bodies in charge of socialcontrol will imply greater awareness of trafficking in human beings, its presence,magnitude and harmful effects, and will also imply better understanding of the natureof this crime, complexity of its causes, and the need to build such a legal frameworkthat will put in place effective mechanisms of prevention and suppression of traffickingin human beings, which would be based on accurate and updated information,experiences and analyses of various manifestations of this crime in the territory of therepublic of serbia and its neighbourhood.


409

410

ORGANIZOVANI KRIMINAL KAO BEZBEDNOSNAPRETNJA EVROPSKOJ UNIJI

Srđan Korać*

ApstrAkt

Autor analizira u kojoj meri transnacionalni organizovani kriminalpredstavlja stvarnu pretnju bezbednosti građana Evropske unije, a ukontekstu višegodišnje rasprave o problemu političke legitimizacije tzv.sekuritizacije javnih politika u razvijenim demokratijama u razdoblju posleHladnog rata. političke, ekonomske, socijalne i tehnološke promene, kojesu se odigrale tokom poslednjih desetak godina i koje su još aktuelne,stvorile su grupama organizovanog kriminala brojne nove mogućnosti zaostvarenje stabilnih profita na području Unije. Države članice su odgovorileusvajanjem nacionalnih strategija, akcionih planova i raznovrsnih mera zaborbu protiv organizovanog kriminala i pokrenule veliki broj aktivnosti iinicijativa u okviru Evropske bezbednosne i odbrambene politike i politiketzv. prostora slobode, pravde i bezbednosti. Autor obrazlaže tezu dadelovanje organizovanog kriminala predstavlja pretnju zajedničkimevropskim vrednostima jer podriva rad sprovođenje vitalnih javnihfunkcija, jednako na nacionalnom i nadnacionalnom nivou. Analiza jeusredsređena na pronalaženje „slabih tačaka” podložnih prodorukriminalnog uticaja na štetu ljudske bezbednosti u oblasti tržišta, zaštiteosnovnih ljudskih prava, demokratskih institucija i vladavine prava,socijalnog blagostanja, očuvanja kulturnog nasleđa i životne sredine.Ključne reči: organizovani kriminal, korupcija, bezbednost, ljudska prava,demokratija, vladavina prava, zaštita životne sredine, kulturno blago,tržište, Evropska unija.

Okončanje Hladnog rata promenilo je međunarodnu strukturu moćiuspostavljenu u Evropi posle Drugog svetskog rata: rusija je raspadom sovjetskeimperije privremeno gurnuta na margine evropske i svetske politike, obnovljena jenezavisnost pojedinih država, dok su neke evropske nacije po prvi put stvorile

* Autor je istraživač saradnik u Institutu za međunarodnu politiku i privredu, Beograd.

Organizovani kriminal kao bezbednosna pretnja Evropskoj uniji

411

sopstvene države. Usled promena prouzrokovanih krahom socijalističkog sveta inestanka blokovske podele mogućnost oružanog napada na razvijenu evropskuzemlju svedena je na najmanji stepen verovatnoće, ali su se istovremeno pojavilenove bezbednosne pretnje — raznovrsnije, manje vidljive i teže predvidljive. Etničkisukobi, tenzije zbog graničnih sporova i lošeg položaja nacionalnih manjina,ekonomski motivisane masovne ilegalne migracije ka zapadnoevropskim društvimaobilja, dostupnost klasičnog i naoružanja za masovno uništavanje na crnom tržištu,politička nestabilnost tranzicionih država i religijski nadahnut terorizam prepoznatisu u javnom diskursu i stručnoj javnosti kao potencijalne pretnje novog doba.

Organizovani kriminal nije bio odmah neposredno doveden u vezu sapitanjima nacionalne bezbednosti iako je bio poznat štetan uticaj mafije napolitički život Italije i privredni razvoj njenih južnih regiona. tradicionalnoshvatanje bezbednosti pretnju je definisalo isključivo kao nešto što dolazi spoljai pretpostavlja vojno angažovanje neprijatelja usmereno protiv suvereniteta inezavisnosti jedne zemlje. premda je, na primer, već osamdesetih godinadvadesetog veka u razvijenim zemljama zabeleženo naglo širenje trgovinenarkoticima, grupe organizovanog kriminala kao nevojni i potdržavni akteriuključene su u bezbednosna razmatranja tek kada je postala vidljiva prekograničnadimenzija njihovog delovanja, podstaknuta procesom globalizacije.1 pojedinianalitičari, poput Luiz Šeli (Louise I. shelley), smatraju da će ovaj globalnifenomen odrediti nacionalne javne politike u dvadesetprvom veku u meri u kojojsu to činili Hladni rat u dvadesetom i kolonijalizam u devetnaestom veku.2

Liberalizacija viznog režima prema istočnoevropskim zemljama,globalizacija kriminalnih tržišta, brz napredak informatičke i komunikacionetehnologije, stvaranje Zajedničkog tržišta i ukidanje pogranične kontrole unutarpodručja primene Šengenskog sporazuma značajno su uticali na porast delovanjatransnacionalnog organizovanog kriminala unutar Evropske unije. kako je uakademskim krugovima, nacionalnim organima vlasti i institucijama Unijepreovladala procena da je organizovani kriminal ozbiljna pretnja sigurnostigrađana i funkcionisanju institucija sistema, tako su na nivou Unije, u proteklihdesetak godina, pokrenute brojne inicijative u pravcu osmišljavanja i usvajanjaopšte strategije i politike suzbijanja i sprečavanja organizovanog kriminala i

1 Mónica serrano, “transnational Organized Crime and International security: Business as Usual?”,in: Monica serrano and Mats Berdal (eds), Transnational Organized Crime and InternationalSecurity: Business as Usual?, Lynne rienner publishers, Boulder, 2002, pp. 23–5.

2 Navedeno prema izjavi Luiz Šeli dostupnoj na Internet prezentaciji: the transnational Crimeand Corruption Center, American University, Washington D.C., www.american.edu/traccc.htm.

Srđan Korać

412

akcioni planovi usmereni na borbu protiv pojedinih njegovih vrsta i podvrsta.3

temelj policijske i pravosudne saradnje na planu suzbijanja prekograničnogkriminala postavljen je zapravo još sedamdesetih godina minulog vekaosnivanjem tzv. trevi grupe, mada je cilj tadašnje Evropske zajednice (odnosnoEvropske političke saradnje) bila borba protiv terorizma, koji je u tom razdobljupredstavljao glavnu pretnju bezbednosti pojedinih zapadnoevropskih zemalja.Bitna razlika u odnosu na savremene inicijative ogleda se u tome što jesedamdesetih godina politika borbe protiv međunarodnog kriminala ipak ostalau isključivoj nadležnosti država članica, pa inače mali broj usvojenihnadnacionalnih instrumenata nije dao značajne rezultate.

Izmenama Ugovora o Evropskoj uniji usvojenim u Amsterdamu storene sunove mogućnosti za jačanje saradnje u tzv. trećem stubu, pa je borba protiv ovogsocijalnog fenomena postala ugaoni kamen politike država članica na planustvaranja i očuvanja Evropskog prostora slobode, bezbednosti i pravde (Area ofFreedom, Security and Justice).4 shodno zaključcima donetim na sastancimaEvropskog saveta u Beču decembra 1998. i u tampereu oktobra 1999. godine onužnosti koordinisanog napora radi suočavanja sa pretnjama organizovanogkriminala, savet Evropske unije usvojio je maja 2000. godine strategijusprečavanja i kontrole organizovanog kriminala za početak novog milenijuma.Dokument sadrži političke smernice i 39 detaljnih preporukao tome koje sve akcijetreba zemlje članice da preduzmu na nivou Unije, sa spiskom nadležnih tela irokova za sprovođenje konkretnih mera, kako bi se poboljšali prikupljanje i analizapodataka o organizovanom kriminalu, normativni okviri i kontrolni mehanizmi nanacionalnom i nivou Unije, sprovođenje istrage i oduzimanje nezakonito stečeneimovine, sprečio prodor organizovanog kriminala u javni i privatni sektor, ojačalasaradnja policije i pravosudnih organa i građanskog društva na planu prevencije,kao i saradnja sa trećim zemljama i međunarodnim organizacijama.5

Zajednička bezbednosna strategija Evropske unije usvojena decembra 2003.godine pod nazivom „Bezbedna Evropa u boljem svetu”. Ona predstavlja

3 Detaljnije informacije o inicijativama pokrenutim u ovoj oblasti dostupne su na zvaničnomInternet portalu Evropske unije, na Internet stranici o saradnji država u borbi protivorganizovanog kriminala: http://europa.eu/scadplus/leg/en/s22008.htm.

4 „Ugovor o Evropskoj uniji”, prečišćen tekst, članovi 29 i 30, u: Duško Lopandić (prir.), Ugovoro Evropskoj uniji: Rim, Mastriht, Amsterdam, Međunarodna politika, službeni list srJ, pravnifakultet, Fakultet političkih nauka i Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1999, str. 56–7.

5 “the prevention and control of organised crime: a strategy for the beginning of the newmillennium”, Official Journal of the European Communities, C 124, 3 May 2000, http://eur-lex.europa.eu/LexUriserv/site/en/oj/2000/c_124/c_12420000503en00010033.pdf, pp. 1–33.


413

prekretnicu u tretiranju problema kontrole organizovanog kriminala jer je onprelaskom u oblast Evropske bezbednosne i odbrambene politike (EuropeanSecurity and Defence Policy — EsDp) označen kao spoljna bezbednosna pretnja.Dokumentom je bezbednost definisana kao preduslov društvenog razvoja inaglašena je potreba da se koordinisanim naporom odgovori na globalne izazove,poput ekstremnog siromaštva, gladi, zaraznih bolesti, oskudnih prirodnih resursa,građanskih (međuetničkih) sukoba i visoke stope kriminaliteta. pored terorizma,širenja oružja za masovno uništenje (potencijalno najveće pretnje bezbednostiUnije), regionalnih sukoba na Bliskom i srednjem istoku i uopšte na granicamaUnije i „neuspelih država” (failed states), u nove pretnje uvršćen je i organizovanikriminal, najviše zbog njegove povezanosti sa međunarodnim terorizmom.praktična posledica preobražaja fenomena organizovanog kriminala od isključivounutrašnjeg pitanja u spoljnopolitički cilj vidljiva je u vođenju misijâ civilnogupravljanja krizama sprovedenim u okviru Evropske bezbednosne i odbrambenepolitike u poslednjih nekoliko godina, među kojima je prva bila policijska misijau Bosni i Hercegovini uspostavljena 2003. godine.6

Evropska komisija je maja 2005. godine počela da sprovodi petogodišnjiAkcioni plan za slobodu, pravdu i bezbednost u kojem su sadržani detaljnosačinjeni predlozi mera za delovanje Evropske unije sa utvrđenim rokovimanjihovog usvajanja i sprovođenja, u oblasti upravljanja migracijama, politikeviza i azila, privatnosti i bezbednosti, krivičnog progona i borbe protiv terorizmai organizovanog kriminala.7 Akcioni plan je izrađen na osnovu tzv. Haškogprograma, odobrenog novembra 2004. godine na sastanku Evropskog saveta,kojim su formulisana područja prioritetnog delovanja u okviru trećeg stubasaradnje, među kojima se nalazi i borba protiv organizovanog kriminala. Haškiprogram utvrđuje neophodnost razvijanja i primene zajedničke strategije zasuzbijanje organizovanog kriminala na nivou Unije kako bi se otklonilemanjkavosti prisutne u saradnji nacionalnih policija i pravosudnih i drugihorgana javne vlasti proistekle iz razlika u domaćim normativnim,

6 O značaju ove misije u kontekstu organizovanog kriminala opširnije videti u: Felix Berenskoetter,“Under Construction: EsDp and the ‘Fight Against Organised Crime’”, Challenge WorkingPaper, Work package 2: securitization beyond borders, 5 July 2006, International relationsDepartment, London school of Economics & political science, www.sgir.org/archive/turin/uploads/Berenskoetter-EsDp%20and%20OC%20Berenskoetter.pdf.

7 “Council and Commission Action plan implementing the Hague programme on strengtheningfreedom, security and justice in the European Union”, Official Journal of the EuropeanCommunities, C 198, 12 August 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriserv/site/en/oj/2005/c_198/c_19820050812en00010022.pdf, pp. 1–22.

Srđan Korać

414

institucionalnim okvirima i postojećim administrativnim procedurama.8 takođeje naglašena potreba razvoja jedinstvenog evropskog modela kriminalističko-obaveštajne službe i dalje poboljšanje saradnje članica posredstvom Evropola iEurojusta.

Navedene aktivnosti svedoče o tome da je, tokom nekoliko proteklih godina,transnacionalni organizovani kriminal postao jedno od nezaobilaznih javnihpitanja u političkom procesu koji se odvija u institucionalnom okviru Evropskeunije. različiti aspekti organizovanog kriminala postali su redovno zastupljeniu razmatranjima koja se neposredno ili posredno odnose na bezbednost Unijeiako među državama članicama tradicionalno postoje razlike u opažanju stepenapretnje od ovog socijalnog fenomena po njihovu nacionalnu bezbednost.9 Činise stoga osnovanim pitanje da li porast transnacionalnog delovanja grupaorganizovanog kriminala, zabeležen u nacionalnim obaveštajnim, policijskim ipravosudnim statistikama poslednjih desetak godina, predstavlja realnu pretnjubezbednosti Evropske unije i njenih građana. Ukoliko je odgovor na prethodnopitanje potvrdan, onda se na to prirodno nadovezuje pitanje određivanja stepenapretnje, odnosno u kojoj meri su ugrožene osnovne vrednosti zajedničkečlanicama Evropske unije. pronalaženje odgovora na postavljena pitanja namećepotrebu za pronalaženjem i kritičkim sagledavanjem potencijalno slabih tačakabezbednosti Unije podložnih prodoru interesa organizovanog kriminala.

Organizovani kriminal i bezbednost: pojmovno razjašnjavanje

Organizovani kriminal

Organizovani kriminal pripada grupi društvenih pojava čija sefenomenološka raznolikost i višedimenzionalna priroda opiru jednostavnom ipreciznom pojmovnom određivanju. Organizovani kriminal je ušao u javni

8 “Communication from the Commission to the Council and the European parliament — theHague programme: ten priorities for the next five years, the partnership for European renewalin the field of Freedom, security and Justice”, COM(2005) 184 final, 15 May 2005, theEuropean Commission, http://eur-lex.europa.eu/LexUriserv/LexUriserv.do?uri=COM:2005:0184:FIN:EN:pDF.

9 Na primer za Nemačku, Francusku, zemlje Beneluksa, Italiju i Veliku Britaniju transnacionalniorganizovani kriminal oduvek je predstavljao veću bezbednosnu pretnju nego za Švedsku,Finsku, Dansku i portugal (Monica den Boer, “Law-Enforcement Cooperation and transnationalOrganized Crime in Europe”, in: Mónica serrano and Mats Berdal (eds), TransnationalOrganized Crime and International Security: Business as Usual?, op. cit., p. 108).


415

diskurs prvo posredstvom masovne kulture, u vidu žanrovski profilisane slikegangstera sadržane u „lakim” književnim ostvarenjima i holivudskim filmovima.svojevrsna mitologizacija američkog podzemlja u značajnoj meri je otežalanapore zainteresovanih istraživača da izbegavanjem ustanovljenih stereotipaanalitički sagledaju fenomen. predstavu javnosti o potkulturnom miljeugangstera postepeno je počelo da koriguje uvođenje koncepta organizovanogkriminala u medijski prostor u kratkom razdoblju između kraja šezdesetih godinai sredine osamdesetih godina dvadesetog veka.10 Ipak, tadašnji koncept nije upotpunosti odgovarao stvarnosti jer je insistirao na uskom viđenju organizovanogkriminala zasnovanom na proučavanju delatnosti tradicionalnih, etničkihomogenih, strogo hijerarhizovanih kriminalnih udruženja poput američke isicilijanske mafije ili japanske Jakuze.11

shvatanje organizovanog kriminala delimično je promenjeno u poslednjihdvadesetak godina uporedo sa jačanjem svesti o sve većem uticaju procesaglobalizacije na razvoj društvenih odnosa u okvirima nacionalnih država. Širenjeprimene izuma u oblasti tehnologije i komunikacija značajno je olakšaloaktivnosti grupa organizovanog kriminala i stvorilo mogućnosti za iskorišćavanjenovih područja u kriminalne svrhe. pored raznovrsnosti nove „podele rada” iplanetarne geografske rasprostiranjenosti, važno obeležje organizovanogkriminala postala je njegova transnacionalnost — umrežavanje odnosnointeresno povezivanje kriminalnih struktura iz više zemalja i regiona. Nagli rastfinansijske moći transnacionalnog kriminala zasnovan na višestruko uvećanimprofitima čini se da je uputio izazov bezbednosti nacionalnim državama i čitavojmeđunarodnoj zajednici.12

složenost fenomena organizovanog kriminala podstakla je interesovanjestručnjaka iz različitih disciplina — kriminologije, sociologije, antropologije,istorije, ekonomije, prava i političkih nauka, pa ne čudi da je, u nameri da se

10 klaus von Lampe, “the Concept of Organized Crime in Historical perspective”, internationalconference “Crime organisé international: Mythe, pouvoir, profit...”, Institut de recherchesinterdisciplinaires, Université de Lausanne, 6 October 1999, www.organized-crime.de/lauhtm01.htm.

11 klaus von Lampe, “Organized Crime research in perspective”, in: petrus van Duyne, klausvon Lampe and Nikos passas (eds), Upperworld and Underworld in Cross-Boreder Crime,Wolf Legal publishers, Nijmegen, 2002, p. 190.

12 Opširnije o globalnoj bezbednosnoj pretnji transnacionalnog organizovanog kriminala videtiu: Allan Castle, “transnational Organized Crime and International security”, Working Paper,No. 19, Institute of International relations, University of British Columbia, November 1997,www.iir.ubc.ca/pdffiles/webwp19.pdf.

Srđan Korać

416

obuhvate svi analitički slojevi, sačinjen veliki broj definicija ovog pojma.13 Zapotrebe ovog rada koristićemo kao pojmovni okvir zbir elemenata fenomenaorganizovanog kriminala koji su zajednički većini definicija datih u literaturi.Moguće je izdvojiti najmanje četiri osnovna elementa (dimenzije) fenomenaorganizovanog kriminala: aktivnost, strukturu, sistem i pojedinca.14 Definicijeorganizovanog kriminala često naglašavaju da se radi o sistematskomizvršavanju krivičnih dela radi sticanja profita i da je stoga aktivnost kategorijakoja suštinski određuje ovaj društveni fenomen. Aktivnosti obuhvataju osnovne,lukrativne delatnosti zbog kojih su se kriminalci udružili i koje predstavljajuvidove organizovanog kriminala: proizvodnja i trgovina drogama, trgovinaljudima, ljudskim organima, zaštićenim biljnim i životinjskim vrstama,konvencionalnim naoružanjem, nuklearnim materijalom, ukradenim predmetima(vozilima, kulturnim blagom), seksualna eksploatacija žena i dece, informatičkikriminal (cyber crime), iznude i otmice. pored osnovnih, postoje i pomoćneaktivnosti čiji je cilj da osiguraju nesmetano sprovođenje osnovne delatnosti, au njih se ubrajaju upotreba psihičkog i fizičkog nasilja, izbegavanje izmirenjaporeskih obaveza, pranje novca i korupcija. Organizovani kriminal moguće jesagledati kroz postojanje stabilne strukture, odnosno neke vrste kriminalnogkolektiviteta — mreže, grupe ili organizacije, sa hijerarhijskim ili neformalnimunutrašnjim odnosima koji obezbeđuju kontrolu vođa nad podređenima. sledećasuštinska odlika organizovanog kriminala je njegovo postojanje kao posebnogsocijalnog podsistema — naličja kulturnih, ekonomskih i socijalnihdiferencijacija u savremenom društvu ili dela šireg socijalnog, ekonomskog ipolitičkog sistema.15 U okviru navedene odlike posebno je važna težnjaorganizovanog kriminala da obavlja kvazidržavne funkcije (poput pružanjausluga fizičke zaštite ili ilegalnog oporezivanja kroz reket) i da na taj način budesurogat javne vlasti. Značajan broj definicija naglašava ličnu sposobnost ipsihološki profil pojedinca kao dela kriminalnog kolektiviteta za uspešnoizvršavanje krivičnih dela.

transnacionalnu dimenziju organizovanog kriminala možda najjasnijedefiniše konvencija Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog organizovanog

13 Veoma obuhvatan pregled više od 80 definicija organizovanog kriminala sačinio je klaus fonLampe (klaus von Lampe). Zbirka definicija dostupna je na: www.organized-crime.de/OCDEF1.htm

14 klaus von Lampe, “Critical review of Conceptual Approaches”, “Assessing Organised crime”research project, Freie Universität Berlin, 2004, www.assessingorganisedcrime.net/publications/AOC-DLV04-vr1.pdf, p. 13.

15 Ibid.


417

kriminala iz 2000. godine. prema odredbama konvencije, o transnacionalnomkarakteru organizovanog kriminala može se govoriti kada se krivična delaizvršavaju na teritoriji dve ili više država, kada se krivično delo priprema iupravlja iz jedne, a izvršava se na teritoriji druge zemlje, kada je delo izvršenou jednoj državi, ali uz učešće grupe koja deluje u više država i kada je krivičnodelo izvršeno u jednoj, ali se njegovi efekti osećaju u drugoj državi.16

Bezbednost

Bezbednost se najsažetije može odrediti kao „odsustvo pretnji usvojenimvrednostima”, kako je to učinio Arnold Volfers (Arnold Wolfers) ili kao „malaverovatnoća nanošenja štete usvojenim vrednostima”, kako je prethodnudefiniciju preformulisao Dejvid Boldvin (David A. Baldwin).17 Valjana analizabezbednosnih pretnji pretpostavlja razlikovanje između objektivne i subjektivnedimenzije bezbednosti, kojim se naglašava neophodnost opreznog istraživačkogpristupa u proceni da li je neka pretnja stvarna ili su je donosioci političkih odlukaprecenili/potcenili u zavisnosti od konteksta osmišljavanja i sprovođenja javnepolitike i proklamovanih interesa i ciljeva.18 koncept bezbednosti u datomvremenu zapravo nikada ne predstavlja odgovor na objektivne društveneokolnosti, već je proizvod političkih i saznajih izbora kojima se određuje njegovasadržina.19 teoretičari nisu saglasni u sagledavanju kvantitativnog elementapojma bezbednosti odnosno mogućnosti stepenovanja bezbednosti. premda sečini da ideja bezbednosti sâma po sebi podrazumeva da je nešto ili bezbedno ilinije bezbedno, činjenica da je u praksi skoro nemoguće postići da neka vrednostbude apsolutno bezbedna od ugrožavanja ipak nameće potrebu stepenovanjaprilikom procene potencijalnih pretnji.20

Uporedo sa povećanjem interesovanja akademske zajednice i organa javnevlasti za fenomen organizovanog kriminala sredinom devedesetih godina

16 “United Nations Convention Against transnational Organized Crime”, Article 3, UnitedNations, 2000, www.uncjin.org/Documents/Conventions/dcatoc/final_documents_2/convention_eng.pdf.

17 David A. Baldwin, “the concept of security”, Review of International Studies, Vol. 23, 1997,p. 13,

18 Arnold Wolfers, “‘National security’ as an Ambiguous symbol”, Political Science Quarterly,Vol. 67, December 1952, p. 485.

19 keith krause and Michael C. Williams, “Broadening the Agenda of security studies: politicsand Methods”, Mershon International Studies Review, Vol. 40, No. 2, October 1996, p. 234.

20 David A. Baldwin, “the concept of security”, op. cit., pp. 14–5.

Srđan Korać

418

dvadesetog veka odigrala se promena u shvatanju sadržine vrednosnog elementaobuhvaćenog pojmom bezbednosti.21 U središtu tradicionalnog konceptabezbednosti nalazi se zaštita nacionalne države i osnovnih atributa njenesuverenosti prvenstveno vojnim sredstvima, razradom mehanizama spoljne iodbrambene politike kako bi se sprečili i izbegli sukobi sa drugim državama iizvojevala pobeda — ako do sukoba ipak dođe. Nacionalna država opstaje unaporima da reši tzv. bezbednosnu dilemu u sopstvenu korist, što znači da očuvabezbednost progresivnim uvećavanjem vojne moći na račun drugih država.

Novi koncept — koncept ljudske bezbednosti ne osporava značaj nacionalnedržave, već naglašava jednaku važnost zaštite ljudi, njihovih zajednica i životnogokruženja. Bezbednosne pretnje više ne potiču samo od drugih država, nego iod raznovrsnih prirodnih i društvenih procesa i pojava koje prevazilazenacionalne granice. Zbog toga politika pružanja efikasnog odgovora morauključiti i nove nivoe delovanja — globalni, regionalni i potdržavni. svojevrsnopredskazanje složene prirode mogućih novih bezbednosnih pretnji pojavilo sepred okončanje Hladnog rata kada je 1986. godine došlo do nesreće u Černobilju,u tadašnjem sssr-u, čije je dugogodišnje posledice trpelo stanovništvo srednjei severne Evrope.

koncept ljudske bezbednosti se prvi put pojavljuje u Izveštaju o ljudskomrazvoju programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDp) objavljenom 1994.godine, u kojem su kao njegove glavne karakteristike navedeni: univerzalnost,međuzavisnost sastavnih elemenata, naglasak na politici prevencije iantropocentričnost.22 Usledila je potom višegodišnja akademska rasprava bezrezultata o mogućim pravcima sužavanja prvobitnog koncepta, čija širina iobuhvatnost predstavljaju značajno ograničenje za analitičke potrebe. primeraradi, Horhe Nef (Jorge Nef) je ljudsku bezbednost sagledao kao sistem sačinjenod pet međusobno povezanih podsistema — životne sredine, privrede, društva,političke zajednice i kulture.23 Džordž Meklin (George MacLean) ovim pojmomobuhvata bezbednost pojedinca u neposrednom okruženju, u zajednici sadrugima i u životnoj sredini, u vidu pristupa elementarnim životnim potrebamai u ličnoj sigurnosti od: kršenja osnovnih ljudskih i kolektivnih prava, epidemija,

21 Opširnije videti u: Dragan r. simić, Nauka o bezbednosti, službeni list srJ i Fakultetpolitičkih nauka, Beograd, 2002.

22 “Human Development report 1994”, UNDp, 1994, http://hdr.undp.org/en/media/hdr_1994_en.pdf.

23 Gary king and Christopher J. L. Murray, “rethinking Human security”, Political ScienceQuarterly, Vol. 116, No. 4, 2001–2, p. 591.


419

nasilja, prinudne migracije, političke korupcije, kriminala, terorizma, prekomerneupotrebe prirodnih resursa i zagađenja.24 kao što je cinično primetio jedanteoretičar, ljudska bezbednost je i dalje ostala jedna od popularnih ideja poputodrživog razvoja — svi se zalažu za to, ali samo mali broj ljudi ima jasnupredstavu o njenoj sadržini.25

Još je teže saglasiti se oko opšteprihvaćenog jedinstvenog spiska temeljnihvrednosti čija efikasna zaštita treba da pojedinca, grupu ili zajednicu učinibezbednim u svetlu pretnji koje je donelo poslehladnoratovsko doba. Za potrebeovog istraživanja zajedničke vrednosti proklamovane osnovnim ugovorimaEvropske unije i poveljom o osnovnim ljudskim pravima usvojenom na samituu Nici 2000. godine sagledaćemo shodno novom, proširenom shvatanjubezbednosti u čijem se središtu nalazi briga o čoveku i njegovom blagostanju.temeljne vrednosti su: vladavina prava, funkcionalne demokratske institucije,tržišna privreda, socijalno blagostanje, kulturno nasleđe, zdrava životna sredina inesmetano uživanje osnovnih ljudskih prava i sloboda. klasifikacija nabrojanihvrednosti ima zadatak da olakša analizu, ali je ona uslovna, jer se u društvenojstvarnosti sadržaji pojedinih vrednosti prepliću i nije ih moguće jasno razgraničiti.

kako Evropskoj uniji nedostaje najvažniji atribut državnosti, a to jecentralizovana hijerarhijski ustrojena politička struktura, samostalna u odnosuna članice, sa isključivom kontrolom nad teritorijom i sa mogućnošću da delujeautoritativno u širokom opsegu pitanja, čini se da valjana analiza bezbednosnihpretnji ne može biti zasnovana na holističkom pristupu. Efekte delovanjatransnacionalnog kriminala trebalo bi analizirati u kontekstu složenih normativnouređenih međudejstava aktera u političkim procesima na nacionalnom,nadnacionalnom i transnacionalnom nivou, te povratnog efekta odluka višeg naniži nivo. Države članice štite nabrojane vrednosti kroz institucionalni okvirEvropske unije u oblastima u kojima su prenele deo suverenih prava i dužne suda dosledno sprovode obaveze preuzete u zajedničkim politikama gde još uvekpreovlađuje odlučivanje međuvladinog tipa.

Osnovne vrednosti Unije moguće je operacionalizovati tako što će predmetanalize biti efekti transnacionalnog delovanja grupa organizovanog kriminalana valjano obavljanje vitalnih javnih funkcija na nadnacionalnom i nacionalnomnivou. Osnovne vrednosti koje čine jezgro bezbednosti Evropske unijeotelotvoruju se na praktičnom planu upravo ostvarivanjem u demokratskom

24 Ibid.25 roland paris, “Human security: paradigm shift or Hot Air?”, International Security, Vol. 26,

No. 2, Fall 2001, p. 88.

Srđan Korać

420

procesu usvojenih ciljeva programa javnih politika koje sprovode nadnacionalnei nacionalne institucije vršenjem vitalnih javnih funkcija, shodno poverenimovlašćenjima i u granicama dodeljenih nadležnosti. rezultati analize bićesintetizovano predstavljeni za oba nivoa javnih poslova zbog isprepletanog iistovremenog dejstva pojedinih efekata transnacionalnih kriminalnih aktivnostiu jednoj državi članici, užoj ili široj grupi članica ili na nivou čitave Unije.

Potencijalno kritične tačke bezbednosti Evropske unije

Funkcionisanje tržišnih mehanizama

Osnovna svrha udruživanja ili učešća pojedinaca u kolektivitetimaorganizovanog kriminala jeste ostvarenje ogromnih prihoda. po zavisnosti odkretanja na ilegalnim tržištima i po logici koju slede u nameri da maksimalizujuprofit, kolektiviteti organizovanog kriminala podsećaju na preduzeća. suštinskarazlika je što kriminalci ne poštuju propise i spremni su da upotrebe širok rasponnedozvoljenih oruđa i sredstava kako bi zaštitili nesmetano odvijanje procesareprodukcije uloženog kapitala. Utoliko je tačna tvrdnja da organizovani kriminalpredstavlja „nastavak poslovanja kriminalnim sredstvima”.26 rukovođenilogikom maksimalizacije profita i svesni mogućnosti koje pruža finansijska moć,pripadnici podzemlja najčešće pribegavaju korupciji kao osnovnom oruđu zaštitekriminalnih interesa.27 Upotreba korupcije u funkciji zaštite i unapređenjadelovanja transnacionalnog organizovanog kriminala sadrži prednosti u odnosuna nasilne obrasce ponašanja.28 Za razliku od nasilja koje privlači pažnju organagonjenja, ogromni prihodi nezakonito stečeni primarnim kriminalnim poslovimaomogućavaju prikriveni upliv u privredni život i uticaj na rad organa vlasti.

26 phil Williams, “Cooperation Among Criminal Organizations”, in: Monica serrano and MatsBerdal (eds), Transnational Organized Crime and International Security: Business as Usual?,op. cit., p. 68.

27 Margaret E. Beare and r.t. Naylor, “Major Issues relating to Organized Crime: within theContext of Economic relationships”, Nathanson Centre for the study of Organized Crimeand Corruption, 14 April 1999, www.ncjrs.gov/nathanson/organized.html.

28 Među brojnim pokušajima pojmovnog određenja korupcije čini se da je za analizu delovanjatransnacionalnog organizovanog kriminala najpogodnije shvatanje analitičara Međunarodnogmonetarnog fonda Vita tancija, prema kojem korupcija postoji tamo gde se namerno odstupaod načela nepristrasnosti pri odlučivanju kako bi se izvuklo preimućstvo za sebe ili bliskeosobe (Vito tanzi, “Corruption Around the World”, IMF, Staff Papers, Vol. 45, No. 4,December 1998, www.imf.org/external/pubs/Ft/staffp/1998/12-98/pdf/tanzi.pdf, p. 7).


421

korupcijski odnos po sebi podrazumeva „zaveru ćutanja” između aktera štododatno doprinosi većoj delotvornosti kriminalaca.

transnacionalni organizovani kriminal se ne nalazi u nekakvom „socijalnomvakuumu” već, naprotiv, jednako deluje u području zakonitog i nezakonitog.29

Dugoročni cilj transnacionalnog organizovanog kriminala jeste legalizacija delaaktivnosti prodorom u sektor privatnog preduzetništva, kako bi se uvođenjemnezakonito stečenog novca u zvanične ekonomske tokove osiguralo njegovonesmetano korišćenje. Zbog toga je neophodno prikrivanje nezakonitog poreklaprihoda njihovim premeštanjem, promenom oblika i ulaganjem u tzv. fiktivnefirme, odnosno sprovođenje složenog postupka obuhvaćenog pojmom pranjenovca.30 Uspešno vođenje kriminalnih poslova zahteva podmićivanje osoba izprivatnog sektora koje su spremne da stručno znanje i veštine koriste protivnozakonima i pravilima profesionalnog kodeksa, kako bi zauzvrat olakšaledelovanje transnacionalnog organizovanog kriminala.31 tako se organizovanikriminal neminovno prepliće sa tzv. kriminalom belog okovratnika (white-collarcrime). Njihov je zajednički imenitelj iznalaženje nezakonitih rešenja za izazovei probleme koji se pojavljuju u profesionalnom radu.32

Uspostavljanje Zajedničkog tržišta liberalizacijom kretanja roba, kapitala, ljudii pružanja usluga i uvođenjem evra kao jedinstvene valute — najdalekosežnijimdostignućem dosadašnjeg procesa evropske integracije, istovremeno su olakšaniprivredni tokovi, ali i delovanje grupa transnacionalnog organizovanog kriminala.Najzastupljeniji vid organizovanog kriminala u Evropskoj uniji posle trgovinedrogama su upravo različita dela privrednog i finansijskog kriminala.33 prema

29 Više o tome pogledati u: Cathelijne van der schoot, “‘red flags’ and the measures presentedin the national reports”, in: Henk van de Bunt and Cathelijne van der schoot (eds), Preventionof Organised Crime, Boom Juridische uitgevers, Justitie and Wetenschappelijk Onderzoeken Documentatiecentrum, 2003, www.minjust.nl:8080/b_organ/wodc/publications/ob215_all.pdf, p. 25.

30 predrag Bejaković, „pranje novca”, Pojmovnik, www.ijf.hr/pojmovnik/pranje_novca.htm.31 Najtraženije su usluge advokata, javnih beležnika, poreskih savetnika, knjigovođa i revizora

čiji je zadatak da veštom zloupotrebom nedostataka normativnog okvira osiguraju prividlegalnosti kriminalnim poslovima (Cathelijne van der schoot, “‘red flags’ and the measurespresented in the national reports”, op. cit., p. 28).

32 O fenomenu kriminala belog okovratnika detaljnije pročitati u: David Nelken, “White-CollarCrime”, in: Mike Maguire, rod Morgan and robert reiner (eds), The Oxford Handbook ofCriminology, Oxford University press, Oxford, 2002, pp. 844–73.

33 “Financial and property Crimes”, January 2006, Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/overviewFCpC.pdf, p. 11.

Srđan Korać

422

podacima dostupnim u javnim verzijama godišnjih izveštaja Evropola oorganizovanom kriminalu u Evropskoj uniji, u razdoblju od 2004. godine do danas,pretnju valjanom funkcionisanju jedinstvenog tržišta predstavljaju krivična dela uoblasti kršenja prava intelektualne svojine, privrednog kriminala, izbegavanjaplaćanja poreza, akciza i carina i pranja novca.

Najveću pretnju u pogledu štetnih posledica po finansijske i ekonomskeinterese Unije i bezbednost njenih građana predstavlja kršenje prava intelektualnesvojine, jer svake godine prouzrokuje značajan gubitak u prikupljanju javnihprihoda zbog delovanja u „sivoj” zoni ekonomije i ukidanje oko 200 000 radnihmesta u preduzećima čija se roba krivotvori.34 krivotvore se proizvodi širokepotrošnje: odevni predmeti, hrana, piće, cigarete, kozmetika, lekovi, delovi zauređaje, mašine i motorna vozila, telefoni, igračke i, posebno u poslednje vreme,kompjuterski programi i igre, filmovi i muzika. Budžeti Unije i država članica,odnosno građani u krajnjoj liniji, ostaju uskraćeni za milionske iznose poreskihi drugih prihoda na godišnjem nivou zbog toga što se krivotvorena roba popravilu prodaje na crnom tržištu. poslovni ciljevi i interesi preduzeća neposrednosu ugroženi uskraćivanjem profita koji bi inače regularno ostvarili na tržištu, dokim na duži rok štetu čini kompromitovanje robnih marki usled činjenice da sukrivotvoreni proizvodi lošijeg kvaliteta. postojan gubitak prihoda u dužemrazdoblju neminovno vodi slabljenju kompanijâ i neefikasnom trošenju resursa,što slabi njihov položaj na tržištu i čini ih neravnopravnim učesnicima u odnosuna ostala preduzeća. kršenje prava intelektualne svojine ne dovodi samo dokršenja prava potrošača, već može neposredno da se odrazi na bezbednost ljudikada su u pitanju, na primer, krivotvoreni lekovi ili delovi za motorna vozila(čak i za avione) koji su proizvedeni bez poštovanja neophodnih zdravstvenihodnosno tehničko-tehnoloških standarda.

različiti vidovi malverzacija radi izbegavanja plaćanja poreza na dodatuvrednost takođe predstavljaju realnu pretnju funkcionisanju Zajedničkog tržišta iograničavaju prikupljanje budžetskih prihoda. primera radi, prevare prilikomnabavke prehrambenih proizvoda radi trgovine unutar Evropske unije omogućujutrgovcima na veliko i malo koji sarađuju sa kriminalcima da robu kupljenu bezuračunatog poreza na dodatu vrednost preprodaju po nižim maloprodajnimcenama, što remeti tržišnu konkurenciju u prehrambenoj industriji.35 U slučaju tzv.karusel prevare dolazi do višestruke utaje poreza na dodatu vrednost jer se roba

34 “2005 EU Organised Crime report — public version”, Europol, 25 October 2005,www.europol.europa.eu/publications/Annual_reports/EuropolAnnual report2005.pdf, p. 20.

35 Ibid., pp. 18–9.


423

— najčešće manje veličine, a veće vrednosti (npr. mobilni telefoni i kompjuterskidelovi), kreće između trgovaca iz više članica Unije. prevare u vidupreusmeravanja neke od akciznih roba takođe se odvijaju između različitih zemaljačlanica Evropske unije (npr. alkoholna pića, cigarete, gorivo ili dr. roba upućujuse u lažne magacine navedene kao legalno odredište – crno tržište).36

količina i kvalitet falsifikovanih apoena evra rastu iz godine u godinu, štoje posledica pojeftinjenja i lakše dostupnosti neophodne štamparske tehnologije,angažovanja stručnjaka, rasprostranjene upotrebe (13 zemalja) i jačanja vrednostiu odnosu na američki dolar. tokom 2004. godine zaplenjeno je 27,7 odstokrivotvorenih novčanica više nego prethodne, 2003. godine. O razmerama zaradekoju falsifikovanjem ostvaruju kriminalne grupe najbolje svedoči podatak da je2003. godine oduzeto 570 000 novčanica sa nominalnom vredošću od oko 30miliona evra. Dok je cena „proizvodnje” jedne novčanice oko osam odsto njenenominalne vrednosti, tržišna cena dostiže 35–40 odsto.37 Najveći prosečni udeou otkrivenoj količini falsifikovanih novčanica ima apoen od 50 evra (40–45odsto) jer je najlakši za ubacivanje u opticaj. premda je mala verovatnoća da bimoglo da dođe do krupnih poremećaja u privrednim i novčanim transakcijama,jasno je da se ozbiljnost pretnje ovog vida transnacionalnog delovanja grupaorganizovanog kriminala nikako ne sme potceniti. tokom 2005. godine samosu apoeni od 50 evra prouzrokovali štetu privredi unutar Evropske unije uvrednosti od preko 19 miliona evra.38

Navedena uloga napretka u tehnologiji štampanja za krivotvorenje novcapokazuje da kolektiviteti transnacionalnog organizovanog kriminala sistematičnoprate tehničke i tehnološke inovacije i uklapaju ih u taktiku vršenja krivičnihdela. takav trend je vidljiv i u oblasti privrednog kriminala. Izveštaj Evropola oprocenama pretnji organizovanog kriminala Evropskoj uniji, objavljen juna2007. godine, daje procene o trendu porasta rizika od angažovanja kriminalnihstruktura u cilju zloupotrebe elektronskih oblika poslovanja, posebno ubankarskom sektoru.39 Ipak, elektronska komunikacija najviše je olakšalanajkritičniju fazu delovanja organizovanog kriminala — prikrivanje nezakonitogporekla prihoda pranjem novca.

36 Ibid.37 “2004 European Union Organised Crime report — Open version”, Europol, December 2004,

www.europol.europa.eu/publications/Annual_reports/EuropolAnnualreport2004.pdf, p. 13.predmet krivotvorenja su i pasoši, čekovi, karte za koncerte itd.

38 “2005 EU Organised Crime report — public version”, op. cit., p. 21.39 “EU Organised Crime threat Assessment 2007”, June 2007, Europol, www.europol.europa.eu/

publications/European_Organised_Crime_threat_Assessment_(OCtA)/OCtA2007.pdf, p. 18.

Srđan Korać

424

pranje novca je skup transakcija i operacija kojima se novac stečenkriminalnim aktivnostima prenosi preko granica dveju ili više država kako bi seuključio u regularne finansijske tokove.40 Najviše korišćeni metodi pranja novcana prostoru Evropske unije su: sistem transfera novca u gotovini (Cash DepositSystem), tzv. podzemno bankarstvo (underground banking) zasnovano na mrežipoverljivih posrednika, prenos posredstvom kurira, legalne kockarnice, ulaganjeu nekretnine i zakonito poslovanje (pretežno sa velikim obrtom gotovine). Legalnoosnovana preduzeća nalaze se u delimičnoj ili potpunoj svojini kriminalaca ilibliskih saradnika iz podzemlja i prema procenama Evropola većina registrovanihgrupa organizovanog kriminala ih (zlo)upotrebljava pri izvršenju protivzakonitihradnji. Čest je slučaj da se kao paravan koriste turističke agencije i ugostiteljskiobjekti, špediterske, izvozno-uvozne i transportne kompanije i skladišta, posebnoza trgovinu ženama radi seksualnog iskorišćavanja i za krijumčarenjenedozvoljenih roba i ilegalnih imigranata. Organizovani kriminal, posredstvomkontrolisanih preduzeća, ima pristup pozamašnim sredstvima iz nacionalnih ilinadnacionalnih fondova namenjenih razvoju siromašnih regiona Evropske unije,poput ranije prakse mafije u južnom delu Italije. Visok nivo prisustva klasičnogkriminala kao jedne od grana „industrije” organizovanog kriminala remetiprivredne tokove i tržišne mehanizme poskupljenjem poslovanja — neposrednimgubicima u vidu ukradenih resursa i potrebom za dodatnim ulaganjem ubezbednosne sisteme ili stvaranjem negativne predstave o stanju bezbednosti unekom gradu ili regionu koja može da odbije potencijalne investitore i turiste.41

specifičnost pranja novca i njegove povezanosti sa organizovanimkriminalom ogleda se u tome što se istovremeno pojavljuje i kao proizvod i kaopretpostavka postojanja ostalih vidova organizovanog kriminala. krivično delopranja novca posledica je prethodno počinjenih krivičnih dela sa elementimaorganizovanog kriminala, ali bez pranja novca kriminalna aktivnost teško možebiti uspešno nastavljena. Nesmetano finansijsko jačanje omogućuje grupi dapoboljša vlastitu sposobnost u odnosu na konkurentske kriminalne strukture —tehničkim opremanjem ili uticajem na pojedine pripadnike vlasti putemkorupcije. korupcija se pojavljuje kao jedan od „troškova poslovanja”,neophodan za bezbedan prelazak iz „crne” ili „sive” zone u oblast regulisanupravnim normama.

40 predrag Bejaković, „pranje novca”, op. cit.41 Jan Van Dijk, “Organized Crime and Collective Victimization”, paper for International

Conference “Corruption and Organized Crime: Bridging Criminal and Economic policies”,23–24 June 2006, Center for the study of Democracy, sofia, www.tilburguniversity.nl/intervict/news/06-06-23-paper.pdf, p. 13.


425

Ubacivanje nezakonito stečenog novca u finansijski sistem Evropske monetarneunije nosi raznorodne rizike za ekonomske procese koji se odvijaju na Zajedničkomtržištu. pranje velikih iznosa finansijskih sredstava izaziva veštačke promene upotražnji novca što može da izazove monetarnu nestabilnost, nestabilnost kamata ikursa evra. Funkcionisanje mehanizma pranja novca podriva integritet finansijskogsistema, prevashodno bankarskog podsistema, i podstiče rast nepoverenja kodgrađana i preduzetnika. pored gubitka motiva za novim investicijama, postojanjeprakse legalizacije nezakonito stečenog novca može na duži rok da dovede doizmeštanja ekonomske moći sa tržišta na kriminalne strukture.

Zaštita osnovnih prava i sloboda i ostvarenje socijalnog blagostanja

Uloga države u usmeravanju društvenih procesa i odnosa značajno je naraslatokom poslednjih stotinak godina. Nagli rast nezadovoljstva nižih slojevastanovništva izazvan štetnim posledicama razvoja kapitalističkog društvenogmodela prouzrokovao je u prvoj polovini dvadesetog veka nemire u razvijenimzemljama i ukazao na neophodnost redefinisanja odnosa države i građanskogdruštva. Država nije više mogla da „čuva” demokratski poredak, slobodnuekonomsku inicijativu i privatnu svojinu, već je morala da efikasno odgovori napolitički artikulisane zahteve za uključenjem brige o blagostanju građana uosnovne ciljeve javne politike. Intervencija vlasti obuhvatila je skoro sve oblastiživota – država je prerasla u aktivnog učesnika u privredi, obrazovanju,zdravstvenoj zaštiti i nizu drugih aktivnosti koje su stotinak godina ranijesmatrane isključivim pitanjima privatne sfere. socijalna politika postala je važanelement javne politike i u pojedinim zapadnoevropskim zemljama otelotvorenau modelu države društvenog staranja (welfare state) kojim je obuhvaćenoostvarenje stabilnih cena, pune zaposlenosti, skladnog privrednog rasta, dijalogavlasti, preduzetnika i sindikata i većih poreskih zahvatanja sa ciljem da sepredupredi pojava socijalnih napetosti i kriza. Ostvarenje opisanog modelaneposredno je povezano sa jačanjem svesti o značaju zaštite osnovnih ljudskihprava, posebno ekonomskih i socijalnih prava, koje je obeležilo posleratni period.Navedene vrednosti su od samog početka bile ugrađene u proces evropskeintegracije, pa se tako među ciljevima osnivanja Evropske zajednice navodeunapređenje skladnog, uravnoteženog i trajnog privrednog razvoja, visok stepenzaposlenosti i socijalne zaštite i podizanje nivoa i kvaliteta života.42

42 „Ugovor o osnivanju Evropske zajednice” (prečišćen tekst), član 2, u: Duško Lopandić (prir.),Ugovor o Evropskoj uniji: Rim, Mastriht, Amsterdam, Međunarodna politika, službeni list srJ,pravni fakultet, Fakultet političkih nauka i Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1999, str. 73.

Srđan Korać

426

Život, telesni i psihički integritet i zdravlje pojedinca — najvažnija su ljudskaprava koja su države članice i nadnacionalne institucije dužne da štite ielementarna su pretpostavka za nesmetano uživanje ostalih prava i sloboda.Glavne pretnje po navedena temeljna prava u kontekstu delovanja organizovanogkriminala potiču od ilegalne trgovine narkoticima i ljudima, posebno ženama idecom radi seksualnog iskorišćavanja.

Upotreba biljaka sa psihoaktivnim supstancama — hemijskim supstancamakoje izazivaju prolazne promene raspoloženja, misaonog toka i ponašanja, možese pratiti do prapočetaka civilizacije. Antropološko izučavanje života primitivnihzajednica uticalo je na pojavu pretpostavke da su droge bile poznate još umlađem kamenom dobu (razdoblje od 40.000 do 10.000 godina p.n.e). Ipak,pouzdani dokazi o njihovoj upotrebi nalaze se u materijalnim ostacima starihkultura: kineske, indijske, sumerske, helenske i pretkolumbovskih kulturaAmerike. Droga je za obične članove zajednice bila tabuu i korišćena je podstrogom kontrolom vračeva (kasnije svešteničke kaste) u tačno određene svrhe,prvenstveno za religijske obrede i lečenje.43 Upoznavanje zapadne civilizacijesa tradicijom korišćenja droga odvijalo se uporedo sa otkrivanjem i kolonijalnimosvajanjem dotada nepoznatih kontinenata i naroda. Laboratorijska ipsihijatrijska ispitivanja sprovođena sredinom dvadesetog veka značajno sudoprinela stvaranju više novih, veštačkih droga koje se mogu podeliti nadepresive (pružaju veštački osećaj opuštanja od stresa), stimulanse (pojačavajuaktivnost centralnog nervnog sistema) i halucinogene (izazivaju promenumentalnog stanja u vidu euforije, nervoze, senzorne deprivacije, halucinacija,paranoje i depresije).44

Do naglog širenja upotrebe droga došlo je pod uticajem ideologije tzv. Novogdoba (New Age). koju su šezdesetih godina prošlog veka zagovarali novidruštveni pokreti (prvenstveno tzv. hipi pokret) nastali iz pobune mladih protivmaterijalističkih vrednosti potrošačkog društva, ratova i zagađenja životnesredine.45 Ideja o potrebi preobražaja ličnosti modernog racionalističkog čovekadostizanjem stanja izmenjene svesti postala je jedna od osnovnih ideološkihpostavki, a narkotici legitimno sredstvo za navodno ostvarenje viših nivoasvesnosti i kosmičkog jedinstva. Na taj način postavljena je krhka granica između

43 O poreklu i društvenoj ulozi droga više videti u: stevan p. petrović, Stanja izmenjene svesti,Dečije novine, Gornji Milanovac, 1990.

44 “What is drug abuse?”, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC),www.unodc.org/unodc/en/drug_demand_abuse.html.

45 Detaljnije videti u: Mišel Lakroa, New Age: ideologija Novog doba, klio, Beograd, 2001.


427

upotrebe i zloupotrebe droga, pa su one vremenom poprimile obeležje elementamasovne kulture i pratećih potkulturnih obrazaca ponašanja. postojano širenjezloupotrebe droga u poslednje tri decenije prouzrokovalo je formiranje ilegalnogtržišta i otvorilo novo profitabilno područje transnacionalnog delovanja grupaorganizovanog kriminala. O razmerama globalnog tržišta svedoče procenekancelarije Ujedinjenih nacija za drogu i kriminal sačinjene 2004. godine, premakojima oko 200 miliona ljudi — pet odsto svetskog stanovništa starosne dobiizmeđu 15 i 64 godine, koristi neku od brojnih vrsta narkotika.46

Evropska unija je, zbog visoke platežne moći, posle sAD najznačajniji regionza delovanje trgovaca drogama, posebno usled povećane potražnje kokaina,marihuane i amfetamina u poslednjih nekoliko godina i stabilne potrošnje heroina.Čitav evropski kontinent u godišnjoj globalnoj vrednosti ilegalne trgovinedrogama učestvuje sa trećinom ili 106 milijardi američkih dolara.47 Zbog toga nečudi podatak redovno sadržan u godišnjim izveštajima Evropola da proizvodnjai ilegalna trgovina narkoticima predstavljaju najprofitabilnije, te stoga primarne,nezakonite delatnosti transnacionalnog organizovanog kriminala na teritorijidržava članica Evropske unije. Narkotici poput kanabisa, heriona i kokainakrijumčare se iz Južne Amerike, Avganistana, jugoistočne Azije, Maroka, Albanijetzv. atlantskimpravcem, balkanskim pravcem i putem svile i ulaze na teritorijuUnije sredstvima kopnenog, pomorskog i vazdušnog saobraćaja u više tačaka uzapadnoj, južnoj i istočnoj Evropi.48

sintetičke droge, prvenstveno narkotici na bazi amfetamina (amfetamin, meta-amfetamin, ekstazi) većinom se proizvode unutar Unije (pretežno u Holandiji,Belgiji i poljskoj) i zadovoljavaju evropsku potražnju. Operativni podaci ukazujuna postojan trend rasta potrošnje ove vrste narkotika iz godine u godinu kaonajpopularnijih posle kanabisa i beleže pad cena najverovatnije uslovljen stabilnimsnabdevanjem.49 specifičnost koja daje značajno preimućstvo proizvodnji ipotrošnji sintetičkih u odnosu na ostale droge ogleda se u tome što su potrebnarelativno mala novčana sredstva za pokretanje proizvodnje, sirovine su lakodostupne, tehnologija i aparatura jednostavni i jeftini, pa je moguće napraviti veliki

46 Najtraženije droge na ilegalnom tržištu su: indijska konoplja (marihuana), amfetamini, kokain,opijati (najviše herion) i ekstazi. Navedeno prema: The World Drug Report 2005, UNODC,2005, www.unodc.org/pdf/WDr_2005/volume_1_web.pdf, p. 23.

47 Ibid., p. 128.48 Detaljnije pogledati u: “2005 EU Organised Crime report — public version”, op. cit., pp. 9–14.49 “Amphetamine-type stimulants in the European union 1998–2007”, Europol contribution to

the Expert Consultations for the UNGAss assessment, July 2007, Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/EuropolUNGAssAssessment.pDF, p. 6.

Srđan Korać

428

obrt uloženog kapitala za kratko vreme. posmatrano sa stanovišta potencijalnogkorisnika sintetičke droge su jeftine, jednostavne za upotrebu, lako se mogu sakritii mala je verovatnoća otkrivanja njihove duže zloupotrebe. prosečna cena tableteekstazija na tržištu Unije kretala se 2004. godine u rasponu od tri do 16 evra, gramaamfetamina između četiri i 64 evra, dok se jedinica LsD-a prodavala za iznos od2,5 do 12 evra.50 U severnim članicama Unije zabeležen je porast ilegalne trgovinefarmaceutskim proizvodima klasifikovanim kao narkotici kao na primer veštačkezamene za opijum i metadon, dok posebnu opasnost predstavlja povećana prodajaanabolika posredstvom Interneta koje narkomani takođe koriste kao zamenu zaprave narkotike. Internet prodaja omogućuje anonimnost prodavca i kupca iolakšava nabavku zabranjenih supstanci.51

transnacionalni organizovani kriminal predstavlja neposrednu i jasno vidljivupretnju po bezbednost pojedinca i zajednice, jer zloupotreba prirodnih i veštačkihnarkotika ima višestruko štetno dejstvo na ljudski organizam i ponašanje.korišćenje psihoaktivnih supstanci izaziva mentalna oštećenja, promene ukognitivnim sposobnostima i moći pamćenja. U slučaju intravenoznih narkomanaopšte urušavanje zdravstvenog stanja prati visok rizik od dobijanja tzv. seksualnoprenosivih bolesti, poput HIV-a i hepatitisa C. Uživaoci među mladim naraštajimasu svesni potencijalnih opasnosti o čemu svedoče rezultati istraživanjasprovedenog 2004. godine, koji su otkrili strahovanja da će zbog upotrebenarkotika oboleti od psihičkih problema i seksualno prenosivih bolesti, te da ćeimati problema sa zakonom.52 realan rizik od razvoja fiziološke i psihološkezavisnosti može trajno da naruši zdravstveno stanje oštećenjem vitalnih organa,dok je krajnji ishod često smrt prouzrokovana unošenjem prevelike doze droge uorganizam. U Evropskoj uniji svake godine od zdravstvenih problemaprouzrokovanih korišćenjem narkotika umre oko 8000 pretežno mladih osoba,mada je opravdano pretpostaviti da je realan broj iznad procenjenog.53

Zloupotreba narkotika ima i socijalne posledice jer izaziva promene uljudskom ponašanju i unosi element agresivnosti koji potom ozbiljno i dugoročno

50 “Drug availability and drug markets: prices and purity information”, Statistical bulletin 2006,European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA), http://stats06.emcdda.europa.eu/en/ page049-en.html.

51 Ibid., pp. 19–29. Uporediti sa: “Drugs”, March 2006, Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/drugs2005.pdf.

52 “young people and drugs”, Flash Eurobarometer 158, June 2004, http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl158_en.pdf, p. 32.

53 podatak naveden prema Internet prezenaciji Generalnog direktorata Evropske komisije za zaštituzdravlja i potrošača: http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/life_style/drug/drug_en.htm.


429

narušava odnose u porodici i široj društvenoj zajednici. Zloupotreba narkotikapodstiče nasilje zavisnika, koji u težnji da nabavi novac neophodan za redovnudozu ulazi u začarani krug izvršenja krivičnih dela najčešće protiv imovine.primera radi, jedan heroinski zavisnik mora u toku godine da počini oko 200krivičnih dela kako bi zadovoljio finansijske potrebe za drogom.54 Utoliko se činiprilično onespokojavajućom procena da u Evropskoj uniji živi između 850 000 i1,3 miliona teških intravenoznih zavisnika — potencijalnih najamnika grupaorganizovanog kriminala.55 pored toga, poznati su i slučajevi krvnih i seksualnihdelikata počinjenih u stanju izmenjene svesti prouzrokovanom prethodnimuzimanjem narkotika. socijalne implikacije uživanja narkotika posmatrano naduži rok su povećanje budžetskih izdataka u vidu troškova zdravstvene i socijalnezaštite i finansijskih sredstava neophodnih za rad ostalih javnih službi u čijojnadležnosti se nalazi suzbijanje ovog problema. Uvlačenje mladih osoba unarkomaniju može se sagledati i kao grubo kršenje niza osnovnih ljudskih pravai sloboda — na život, dostojanstvo, telesni i psihički integritet, imovinu, slobodanrazvoj intelektualnih sposobnosti, lično blagostanje itd.

trgovina ljudima predstavlja drugi najunosniji vid organizovanog kriminalasa godišnjim globalnim profitom koji stručnjaci Ujedinjenih nacija iMeđunarodne organizacije za migracije procenjuju na iznos od sedam do desetmilijardi američkih dolara. Visok prihod u spoju sa relativno malim rizikom odotkrivanja i kažnjavanja snažno motiviše kriminalne grupe da tretiraju ljude kaosvojevrsno kapitalno dobro koje donosi zaradu „vlasniku” i može se daljeprenositi u „vlasništvo” drugih. kriminalno iskorišćavanje žrtava u okvirutrgovine ljudima odvija se u obliku prinudnog (ropskog) rada, nezakonitetrgovine ljudskim organima i, u najvećoj meri, u svrhu prinudne seksualneeksploatacije žena i dece. postojanje fenomena trgovine ljudima temelji se nanepodudarnosti niskog nivoa životnog standarda karakterističnog za siromašnadruštva i naraslih očekivanja građana tih društava u pogledu blagostanja. potragaza boljim uslovima života opredeljuje građane manje razvijenih i tranzicionihzemalja da uprkos ogromnim rizicima pokušaju da se ilegalnim putevimadomognu teritorije Evropske unije.

posebno težak vid trgovine ljudima predstavlja trgovina decom. premaprocenama pojedinih međunarodnih vladinih i nevladinih organizacija svake

54 phil Williams, “transnational Criminal Organisations and International security”, Survival,Vol. 36, No. 1, spring 1994, p. 329.

55 Internet prezenacija Generalnog direktorata Evropske komisije za zaštitu zdravlja i potrošača,op. cit.

Srđan Korać

430

godine na svetskom nivou preko jednog miliona dece postane deo lanca trgovine,pri čemu kriminalne strukture steknu profit u vrednosti višoj od jedne milijardeevra.56 Deca – žrtve trgovine donose „zaradu” kriminalnim grupama kroz:prinudno prosjačenje, vršenje krivičnih dela, učestvovanje u oružanim sukobima,radni angažman, nezakonito usvojenje, sklapanje braka, seksualnu ipornografsku eksploataciju.57 seksualno iskorišćavanje obuhvata regrutovanjei prinudno uključivanje deteta u prostituciju i izvođenje sa pornografskimsadržajem, kao i seksualne aktivnosti sa detetom uz upotrebu prinude, pretnjesilom ili sile, novca ili drugih oblika nagrade, te zloupotrebom odnosa poverenja,autoriteta i uticaja koji odrasla osoba ima sa detetom. Deo seksualnogiskorišćavanja predstavljaju i zloupotrebe u kontekstu proizvodnje, distribucije,širenja, prenosa i objavljivanja pornografskih sadržaja sa decom.

Do proširenja Unije na 25 odnosno 27 zemalja, 15 „starih” država članica jeu lancu trgovine ljudima pretežno bilo pozicionirano kao tačke krajnjegodredišta. Nakon pristupanja bivših socijalističkih zemalja, koje su umeđunarodnim statistikama vođene prvenstveno kao zemlje porekla ili tranzitatrgovine ljudima, stanje se izmenilo, jer su sada delovi tzv. istočnog i balkanskogpravca krijumčarenja ljudi internalizovani. studija kancelarije Ujedinjenih nacijaza narkotike i kriminal objavljena 2006. godine svrstala je baltičke zemlje,poljsku, Češku, slovačku, Mađarsku, rumuniju i Bugarsku u grupu zemalja izkojih se regrutuje najveći broj žrtava trgovine ljudima.58 Operativni podaciprikupljeni pod okriljem Evropola ukazuju da su se grupe organizovanogkriminala iz „starih” i „novih” članica Unije već interesno povezale ili ako su iranije sarađivale, sada su uspostavile lakšu komunikaciju. primera radi, bugarskekriminalne grupe trguju decom radi usvojenja u saradnji sa lokalnimkriminalcima u Italiji, Francuskoj i portugalu.59 pornografski sadržaji sa decompostali su tokom poslednjih deset godina lakše dostupni u zemljama članicamaUnije zbog naglog razvoja komunikacionih tehnologija i Interneta, te ogromnograsta broja korisnika ličnih računara. sistem elektronskog plaćanja posredstvomInterneta omogućio je efikasniju i jeftiniju korespondenciju između proizvođača,vebmastera i korisnika dečije pornografije, što je otežalo otkrivanje inače složenoorganizovanih pedofilskih mreža.

56 “2005 EU Organised Crime report”, op. cit., p. 16.57 Više o trgovini decom videti u: Trgovina decom u Srbiji: pretnja i realnost, Centar za prava

deteta, Beograd, 2006.58 “trafficking in persons: Global patterns”, April 2006, United Nations Office on Drugs and

Crime, www.unodc.org/documents/human-trafficking/Ht-globalpatterns-en.pdf, p. 58.59 “2005 EU Organised Crime report”, op. cit., pp. 16–7.


431

pretnja koju transnacionalni organizovani kriminal predstavlja za ljudskubezbednost u slučaju trgovine narkoticima slična je po sadržaju i posledicamapretnji trgovine ljudima. trgovina ženama i decom radi seksualne eksploatacijene predstavlja samo „obično” krivično delo, već teško kršenje osnovnih ljudskihprava i sloboda — zapravo je obnova nekadašnje viševekovne trgovine robljem.stoga ne čudi što je poveljom o osnovnim ljudskim pravima, usvojenom 2000.godine na samitu u Nici, izričito zabranjena trgovina ljudima (član 5). redovnaprimena drastičnih oblika psihičkog i fizičkog nasilja sa trajnim posledicama iličak smrtnim ishodom tipičan je model kontrole žrtava i očuvanja procesa„reprodukcije” kapitala uloženog u ženu gurnutu u lanac prostitucije ili u detekoje prinudno prosi. Česta meta ucena i nasilja su sâme porodice žrtava trgovine,jer na taj način kriminalci efikasnije kontrolišu ponašanje odnosno eksploatacijužrtve. trgovina decom predstavlja najteži oblik krivičnog dela trgovine ljudimai najdrastičniji vid kršenja ljudskih odnosno dečijih prava na skladan i neometanrast i razvoj ličnosti, jer su žrtve bespomoćne i time lako podložne različitimvidovima psihičke manipulacije. preživljeno nasilje ostavlja duboke tragove uličnosti, pa čak i kada se oslobodi ropstva žrtvi predstoji dugačko razdobljepovratka u normalan društveni život, što zahteva specijalan tretman uzdravstvenim i socijalnim ustanovama. kako su žrtve po pravilu mlade žene,gubitak za društvo je višestruk i neprocenjiv.

pravo na imovinu — pravo svakog fizičkog i pravnog lica da mirno uživa usvojoj pokretnoj i nepokretnoj imovini, temeljno je ljudsko pravo i zbogegzistencijalnog značaja jednako je pravu na život, lični integritet i slobodu.Merene upotrebnom i simboličkom vrednošću (kao pokazatelj socijalnog statusa),nepokretna i pokretna imovina imaju ogromnu važnost u životu većine ljudivaspitanih u uskim granicama materijalističke paradigme tzv. zapadnogcivilizacijskog kruga. Zbog toga aktivnosti organizovanog kriminala usmerenena protivpravno otuđenje imovine neposredno pogađaju interese građana ipreduzeća u Uniji. O razmerama imovinskih krivičnih dela možda najbolje govoristatistički podatak da se svake sekunde na teritoriji Evropske unije izvrši po jedandelikt ove vrste.60 Nije svako kriminalno delo protiv imovine proizvod delatnostiorganizovanog kriminala, ali je kriminalističko-obaveštajnim analizama državačlanica i Evropola ustanovljeno da je učešće kolektiviteta organizovanogkriminala u falsifikovanju ili zloupotrebi platnih kartica, oružanim pljačkamaposlovnih prostorija i prodavnica sa luksuznom ili robom visoke vrednosti, krađikontejnera i tovara iz kamiona naglo poraslo u poslednjih nekoliko godina.

60 “Financial and property Crimes”, op. cit., p. 2.

Srđan Korać

432

Organizovanje lanca krađe i prodaje ukradenih vozila najprofitabilniji je vidimovinskog kriminala na prostoru Unije posmatrano kroz odnos rizik–korist.prema procenama Evropola svake godine nestane 1,3 miliona motornih vozila,od čega u 60 do 70 odsto slučajeva vlasnik ponovo dođe u posed svog vozila.61

pošto prema navedenim podacima godišnje trajno nestane oko 450 000 vozila,a uz procenu da kriminalci po ukradenom vozilu zarade oko 15 000 evra, možese opravdano zaključiti da ukupan godišnji prihod samo u ovoj „grani” industrijeorganizovanog kriminala iznosi preko 6,5 milijardi evra.62 Vozila se kradu radipreprodaje, u celini ili delovima, na crnim tržištima unutar sâme Unije i zemaljau njenom okruženju (u balkanskim zemljama, Ukrajini, Belorusiji, rusiji,zemljama severne Afrike i Bliskog istoka). kriminalci ukradena motorna vozilakoriste u izvršenju drugih nezakonitih radnji (pljačke, krijumčarenje robe i ljudi)ili ogroman prihod stečen njihovom preprodajom ulažu u širenje ostalih vidovakriminalne delatnosti.

Bezbednosna pretnja po vlasništvo nad motornim vozilima postojano rastejer je proširenje Evropske unije na 27 zemalja omogućilo lako i brzo prebacivanjeukradenih vozila sa krivotvorenom dokumentacijom sa jednog na drugi krajUnije. Usled proširenja panevropsko kriminalno tržište postalo je dostupno zagrupe organizovanog kriminala iz poljske, Estonije, Litvanije i Bugarske.kriminalci prate tehnološke inovacije i poseduju uređaje za razbijanjemehaničkog ili elektronskog obezbeđenja i uspešno usavršavaju načinefalsifikovanja identiteta vozila. Visok stepen neposredne pretnje organizovanogkriminala po ličnu bezbednost vlasnika vozila proističe iz preusmeravanjakriminalnog metoda sa provale u parkirano vozilo na otmice, koje u sve većembroju slučajeva uključuju oružano nasilje.63

Funkcionisanje demokratskih institucija i poštovanje vladavine prava

koliko god da je bezbednosna pretnja od delovanja transnacionalnogorganizovanog kriminala na život, imovinu i nesmetano uživanju osnovnih pravapojedinca neposredna i jasno vidljiva, čini se da je njeno višestruko štetno dejstvona nivou političke zajednice teško precizno odrediti. Ipak, među teoretičarima

61 “2005 EU Organised Crime report”, op. cit., p. 22.62 “An Overview of Motor Vehicle Crime from a European perspective”, January 2006, Europol,

www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/overview-Motor_vehicle_crime_2006_1. pdf, p. 1.

63 Ibid., pp. 1–2.


433

različitih društvenih disciplina postoji saglasnost da organizovani kriminal ometarad javnih službi, podriva vladavinu prava i funkcionisanje demokratskihinstitucija i na duži rok podstiče destabilizaciju društvenog poretka. kaokonceptualno polazište u analizi stepena bezbednosne pretnje transnacionalnogorganizovanog kriminala Evropskoj uniji može biti korisna tipologija pretnjeorganizovanog kriminala po državu koju je sačinio piter Lupša (peter Lupsha).tipologija prikazuje evoluciju odnosa između subjekata organizovanogkriminala i države raščlanjenu u tri faze: 1) predatorska faza, u kojoj kolektivitetiorganizovanog kriminala postepeno ulaze u privredne tokove zaobilazećilegitimne tržišne strukture; 2) parazitska faza, u kojoj kriminalci ulaze u poslovnisvet, lokalni i regionalni politički život, uz stvaranje „sive” zone privrede ipostepeno preuzimanje zadataka sličnih javnim funkcijama; 3) simbiotska faza,u kojoj su kriminalne grupe potpuno integrisane u ekonomske i političkeinstitucije države i poseduju značajnu političku moć.64

subjekti organizovanog kriminala štite vlastito delovanje monopolizacijomilegalnih tržišta (fizičkim uklanjanjem konkurencije ili uspostavljanjem saradnjeu vidu oligopola), rešavanjem sporova oko prostornog razgraničavanjakriminalnih poslova, učvršćivanjem unutrašnje discipline, prikrivanjem izvršenihkrivičnih dela i zastrašivanjem svedoka i javnih funkcionera i službenikazaduženih za suzbijanje nezakonitosti. Fizičko nasilje najčešće se primenjuje uvidu likvidacije protivnika iz kriminalne sredine, novinara i zvaničnika javnevlasti, dok se psihičko nasilje ogleda u upućivanju pretnji i ucena. povećanokorišćenje pretnji nasiljem i nasilja usmerenog na policajce i ostale javneslužbenike predstavlja nov trend u kriminalnom miljeu Evropske unije. Naprimer, u relativno bezbednoj zemlji poput Švedske zabeležena je pojavasistematske primene nasilja bandi motorciklista i zatvorenika prema policajcimaodnosno zatvorskim čuvarima, dok su na meti organizovanog kriminala i carinskislužbenici zajedno sa porodicama.65 Grupe koje se bave krijumčarenjem u većojmeri su sklone da upotrebe oružje protiv pogranične policije, kao što pokazujuslučajevi otvaranja vatre na grčko-albanskoj i francusko-španskoj granici.66

Dostupnost uređaja za audio i video nadzor omogućila je samozaštitu kriminalnihstruktura svojevrsnim obaveštajnim radom, čiji je cilj da blagovremeno prikupiinformacije o eventualnim akcijama policije i protivničkih grupa ili materijalneophodan za ucenu javnih službenika.

64 Opširnije pogledati u: peter Lupsha, “transnational Organised Crime versus the Nation-state”,Transnational Organized Crime, Vol. 2, No.1, 1996, pp. 21–48.

65 “2005 EU Organised Crime report”, op. cit., p. 28.66 Ibid.

Srđan Korać

434

Model delovanja transnacionalnog organizovanog kriminala zasnovan nakorupciji predstavlja efikasniji način zaštite i unapređenja kriminalnih interesa,jer se uticajem na organe javne vlasti, neposredno ili posredno, predupređuju iliumanjuju efekti politike suzbijanja kriminala. korupcijska praksa usmerena najavni sektor ne bi bila moguća da ne postoji spremnost predstavnika vlasti dazloupotrebe poverena javna ovlašćenja zarad sticanja lične koristi. korupcijskidogovor kao društveni odnos podrazumeva učešće druge strane odnosno voljujavnog službenika da stupi u ovaj odnos, čiji je izvor najčešće želja za ličnimbogaćenjem i ostvarenjem socijalnog prestiža. kako fenomeni korupcije iorganizovanog kriminala sadrže dimenziju tajnosti, teško je utvrditi tačnubrojčanu vrednost nivoa njihovog prisustva u Evropskoj uniji jer pravosudne ipolicijske statistike govore samo o otkrivenim slučajevima. posrednu irelativizovanu predstavu o ovim socijalnim fenomenima mogu dati različitipokušaji kvantifikovanja procena javnog i stručnog mnjenja. tako, na primer,indeks opažanja organizovanog kriminala (Organized Crime Perception Index— OCpI) pokazuje nivo prisustva različitih vidova organizovanog kriminala ujednom društvu onako kako ga opažaju potencijalne žrtve i stručnjaci. Vrednostindeksa varira među članicama Unije: najviša je u Bugarskoj, Italiji, rumuniji,slovačkoj i poljskoj a najniža u skandinavskim zemljama.67 Na globalnoj listimeđunarodne nevladine organizacije transparency International, sastavljenojprema procenama stepena prisutnosti korupcije u jednom društvu, u razdobljuod 2004. do 2006. godine, članice Evropske unije takođe su različito rangirane.Zemlje se rangiraju prema indeksu opažanja dobijenom intervjuisanjemposlovnih ljudi, akademskih istraživača i analitičara rizika, a njegova vrednostima raspon od 0 do 10, gde 0 predstavlja najviši, a 10 najniži stepen korupcije.Uporedni pregled lista za navedeno razdoblje pokazuje da su članice sa opaženimnajvišim prosečnim stepenom prisustva korupcije skandinavske članice, a članicesa najnižom prosečnom vrednošću indeksa su rumunija, Bugarska i poljska.68

Uprkos navedenim nacionalnim razlikama postoji jednaka zabrinutost građana,o čemu svedoče rezultati ankete sprovedene krajem 2005. godine u okviruredovnih ispitivanja javnog mnjenja na nivou Unije, prema kojima čak 72 odsto

67 Jan Van Dijk, “Organized Crime and Collective Victimization”, op. cit., p. 8. Iako indeks nepruža stvarnu kvantitativnu meru fenomena, on može da grubo ukaže na njegovo postojanjei usmeri dalje istraživanje.

68 Uporediti rangiranje u: Global Corruption Report 2005, transparency International, Berlin,pp. 235–8; Global Corruption Report 2006, transparency International and pluto press,London, 2006, pp. 298–302; Global Corruption Report 2007, transparency International andCambridge University press, Cambridge et al., 2007, pp. 325–30.


435

ispitanika doživljava korpuciju kao najveći društveni problem u svojoj zemlji.kada je reč o nadnacionalnom nivou vlasti, u istoj anketi 71 odsto ispitanihgrađana iznelo je stav da je fenomen korpucije prisutan u radu institucijaEvropske unije.69

stavljanje u izgled javnom službeniku materijalne koristi ili nekog drugogvida pogodnosti, kako bi zauzvrat pristrasno odlučivao o sprovođenju zakona ipropisa, ukazuje na prisustvo administrativne korupcije.70 U kontekstuorganizovanog kriminala predmet administrativne korupcije može da bude ičinjenje u vidu ostvarenja prava koje inače po zakonu ne sleduje i propuštanjeda se preduzme radnja koju je javni službenik shodno propisanoj nadležnostidužan da preduzme. Opasnost od pojave pristrasne primene normativneregulative u korist kriminalnih interesa realna je uvek kada su poverenadiskreciona ovlašćenja javnog službenika široko definisana i kada samo jedančinovnik poseduje diskreciono pravo da odlučuje o konkretnom pitanju. IzveštajEvropola o procenama pretnji organizovanog kriminala Evropskoj uniji objavljenjuna 2007. godine označava upravo niže nivoe nacionalnih javnih administracijakao potencijalne tačke uticaja prevashodno domaćih grupa organizovanogkriminala, najviše učešćem posredstvom legalnih preduzeća na konkursima zajavne nabavke.71 kriminalne grupe, koje vode poreklo iz trećih zemalja i odatleupravljaju aktivnostima, nemaju interes niti sposobnost da koristeadministrativnu korupciju. Ipak, postepenom asimilacijom članova inostranekriminalne grupe nastanjenih u nekoj od članica Unije jača uticaj na rad lokalnihorgana vlasti. Oni pa predstavljaju bezbednosnu pretnju posmatrano na duži rok.

U savremenom demokratski uređenom društvu policija predstavlja jednu odvitalnih javnih službi jer se u njenoj nadležnosti nalaze zadaci očuvanja pravnogporetka i zaštite života, ljudskih prava i imovine građana od različitih vidovakriminaliteta. specifična nadležnost i ovlašćenja policije u otkrivanju, suzbijanjui sprečavanju krivičnih dela predstavljaju najkritičniju tačku za uspešnodelovanje kriminalnih kolektiviteta. podmićen policijski službenik ili funkcionermogu biti od višestruke koristi u pogledu prenosa informacija o pokretanjuistraga, o toku prikupljanja dokaza i o planiranim racijama. posebno može da

69 “Opinions on organised, cross-border crime and corruption”, special Eurobarometer 245,March 2006, http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/ebs245_en.pdf, p. 14.

70 Joel s. Hellman, Geraint Jones and Daniel kaufmann, “seize the state, seize the Day”, PolicyResearch Working Paper 2444, the World Bank and European Bank for reconstruction andDevelopment, 2000, http://econ.worldbank.org/docs/1199.pdf.

71 “EU Organised Crime threat Assessment 2007”, op. cit., p. 12.

Srđan Korać

436

bude korisna „uslužnost” policijskih službenika u tehničkom ometanjusprovođenja istražnih radnji i manipulacijom dokazima, tako da ne mogu bitivalidni u sudskom postupku. podmićeni policijski službenici mogu da obezbederazne vrste validnih dokumenata, neophodnih za registraciju ukradenih vozilaili za pokrivanje identiteta i boravka žrtava trgovine ljudima.

U modernom demokratski uređenom društvu sudstvo bi trebalo da delujesamostalno i nezavisno od zakonodavne i izvršne vlasti, u ustavom i zakonompropisanim granicama i uz poštovanje principa jednakosti građana predsudovima i principa zaštite ljudskih prava. Uloga sudske vlasti posebno jeznačajna zato što sudovi staranjem o poštovanju zakona postavljaju temeljpravnoj sigurnosti građana i preduzeća. Delotvorno sadejstvo policije, tužilaštvai sudova može drastično da ograniči sposobnost kriminalne strukture da izvršavakrivična dela i stiče novac. Za očekivati je da će u borbi za opstanak imućnegrupe transnacionalnog organizovanog kriminala pokušati da u dogovoru saadvokatima potkupe pojedine sudije kako bi donele nezakonitu odluku, izrekleuslovnu ili blažu kaznu, odložile ili ometale donošenje sudske odluke i uticalena postupanje kolega u zajedničkom sudovanju. sudije bez profesionalnog imoralnog integriteta teško da će odoleti iskušenju da diskreciono pravoodlučivanja zloupotrebe zarad ostvarenja ličnih interesa, primanjem pozamašnogmita od optuženog pripadnika kriminalne strukture.72 Čini se da je korupcijskapraksa u sudovima članica Unije sporadična pojava, sudeći bar prema podatkuobjavljenom 2007. godine u Globalnom korupcijskom barometru da je svegajedan odsto anketiranih građana koji su komunicirali sa predstavnicima sudstva(19 odsto od ukupnog broja ispitanika) platio mito.73 Na primer, u Francuskoj iNemačkoj u razdoblju između 2001. i 2005. godine nije zabeležen nijedan slučajkorupcije u sudstvu, dok je u Italiji 2006. godine osuđen jedan sudija kasacionogsuda.74 U Grčkoj je sve do 2005. godine, kada je otkriven slučaj arhimandritaJakobosa Josakisa koji je podmitio troje sudija kako bi doneli presudu u njegovukorist, postojao visok nivo poverenja javnosti u integritet sudstva — u istojgodini je potom razotkrivena razvijena korupcijska praksa u nizu grčkihsudova.75 postkomunističke članice Unije i dalje imaju problema u izgradnji

72 O ulozi sudstva u kontekstu delovanja organizovanog kriminala više videti u: Edgaro Buscagliaand Jan van Dijk, “Controlling Organized Crime and Corruption in the public sector”, Forumon Crime and Society, vol. 3, Nos. 1–2, December 2003, www.unodc.org/pdf/crime/forum/forum3_Art1.pdf.

73 Global Corruption Report 2007, op. cit., pp. 11–2.74 Ibid., p. 57.75 Global Corruption Report 2006, op. cit., pp. 165–6.


437

sudskog sistema prema standardima razvijenih suseda kao što slikovito svedočiprimer Češke koja se smatra jednom od najuspešnijih „novih” članica. „slabetačke” češkog sudstva u kontekstu potencijalnog korišćenja korupcije kaometoda delovanja organizovanog kriminala su: ovlašćenje ministra pravde da semeša u sudsko odlučivanje, dugi postupci (krivični postupci traju 550 dana, agrađanski preko 800), loše rukovođenje sudovima, odsustvo jedinstvenogtransparentnog sistema kontrole i ocenjivanja postupanja sudija.76

političku korupciju bi kao model zaštite i unapređenja kriminalnih interesatrebalo sagledati i kroz ambiciju transnacionalnog organizovanog kriminala dase neformalnim uticajem uspostavi svojevrsna paralelna „država u državi”. Uliteraturi se kao primer najčešće navodi uspešno kvazidržavno delovanje mafijeod prve polovine devetnaestog veka na siciliji i u južnim oblastima Apeninskogpoluostrva, usmereno na uspostavljanje i širenje jurisdikcije i obavljanje funkcijakoje se inače nalaze u javnom domenu — pružanje bezbednosti građanima,preduzećima i zemljoposednicima, zapošljavanje, posredovanje u izmirenjudugova, kažnjavanje zločinaca itd.77 težnja da konsoliduju položaj u strukturidruštvene moći usmerava aktere transnacionalnog organizovanog kriminala dagrupne interese zaštite i unaprede uticajem na predstavnike najvišeg nivoa vlasti.premda zahteva daleko veća finansijska i materijalna sredstva, korupcija vrhavlasti je sa stanovišta zaštite kriminalnih interesa isplativija, jer posrednoomogućava uticaj na sadržaj odluka i mera nižih nivoa vlasti. Najviši nivo uplivakriminalnih struktura na funkcionisanje javnog sektora obuhvata visoke državnefunkcionere — ministre, članove državnog parlamenta, nosioce najviše sudskevlasti, pa čak premijere i šefove država.78

saradnja kriminala i visokih državnih zvaničnika može se delimičnoobuhvatiti pojmom političke korupcije. Mehanizam političke korupcije deluje ujednoj državi kada najviši državni zvaničnici koriste poverena ovlašćenja kakobi javnu politiku i zakone oblikovali u korist sopstvenih interesa i interesa njimabliskih pojedinaca i grupa.79 Javne funkcije se na taj način pretvaraju u privatnei država postaje svojevrsno uporište za dalje širenje nezakonitih poslova i

76 Global Corruption Report 2007, op. cit., p. 198.77 phil Williams, “transnational Criminal Organisations and International security”, op. cit., p. 331.78 Navedene nivoe prodora transnacionalnog organizovanog kriminala u javni sektor uporediti

sa modelom datim u: Edgaro Buscaglia and Jan van Dijk, “Controlling Organized Crime andCorruption in the public sector”, Forum on Crime and Society, Vol. 3, Nos. 1–2, December2003, www.unodc.org/pdf/crime/forum/forum3_Art1.pdf, pp. 23–4.

79 Inge Amundsen, “Corruption: Definitions and Concepts”, Development studies and Humanrights, Christian Michelsen Institute, 2000, www.u4.no/document/showdoc.cfm?id=23.

Srđan Korać

438

maksimalizaciju profita.80 Novac predstavlja jedan od potpornih stubovamodernog političkog sistema zasnovanog na višestranačju. Bez finansijskihsredstava političke stranke u demokratskom poretku ne bi mogle da sprovode nielementarne aktivnosti. Veličina stranačkog budžeta posebno dolazi do izražajakada treba organizovati predizbornu kampanju, pa je prirodna težnja svake strankeda pribavi što veća sredstva. Ipak, opravdano se nameće pitanje protivusluga kojeće darodavci tražiti od političara čiji su izbor na javnu funkciju podržalidonacijama. Ucenjivanjem političara na vlasti da će javnost saznati informacijupoverljive prirode iz lične prošlosti (učešće u nezakonitoj radnji, homoseksualnesklonosti i sl.) takođe se može postići efikasna zaštita delovanja kriminalaca.

premda je u teorijskim razmatranjima prisutna argumentacija daorganizovani kriminal shvaćen kao preduzeće odnosno industrija ne teži dadestabilizuje ili razruši poredak u okviru kojeg nesmetano stiče profit, ona seteško može prihvatiti jer insajderska manjina „privatizacijom” javnih poslovaodriče građanska prava marginalizovanoj većini.81 posledica učešća državnogrukovodstva u korupciji je nastanak fenomena „zarobljene države”, pod kojimse podrazumeva protivzakonito plaćanje pojedinaca iz vrha vlasti kako bi seostvario uticaj na izradu i usvajanje zakona i administrativnih propisa i na sadržajodluka organa vlasti.82 prevlast uticaja kriminalnih interesa na izborne rezultate,formiranje vlade i kreiranje javne politike obesmišljava demokratsku vladavinukoja počiva na saglasnosti i posrednom ili neposrednom učešću građana u javnimposlovima. krajnji ishod političke korupcije su društvena nejednakost iurušavanje načela odgovornosti na svim nivoima vlasti.

Da li je realna pretnja transnacionalnog organizovanog kriminala na valjanofunkcionisanje demokratskih institucija i uživanje građanskih prava u Evropskojuniji? Iako prema mišljenju više od 50 odsto ispitanih građana korupcija najvišepogađa upravo politički život država članica — domaće političare javnost vidikao najsklonije korupcijskoj praksi, u većini „starih” članica mala je verovatnoćauticaja kolektiviteta transnacionalnog organizovanog kriminala na najviše

80 Michael pinto-Duschinsky, “Organized Crime, Corruption And political Financing: A Foreignperspective”, www.democracy.ru/english/library/international/eng_1999-6.htm.

81 O oprečnim argumentima više videti u: Felix Berenskoetter, “Under Construction: EsDp andthe ‘Fight Against Organised Crime’”, Challenge Working Paper, Work package 2:securitization beyond borders, 5 July 2006, International relations Department, Londonschool of Economics & political science, www.sgir.org/archive/turin/uploads/Berenskoetter-EsDp%20and%20OC%20Berenskoetter.pdf.

82 Joel s. Hellman, Geraint Jones and Daniel kaufmann, “seize the state, seize the Day”, op.cit., pp. 5–6.


439

državne zvaničnike.83 Ogromna primanja predviđena za obavljanje visokihjavnih funkcija, stroge zakonske kazne, stalna i intezivna kontrola javnihinstitucija, opozicionih stranaka, medija i organizacija građanskog društvaostavljaju uzak prostor za pojavu političke korupcije zbog toga što je riziknesrazmerno veliki u odnosu na potencijalnu protivpravnu dobit. Čak i ako sepojavi, velika je verovatnoća da će učesnici biti brzo razotkriveni.

U „novim” članicama, u kojima su demokratske institucije još uvek relativnokrhke, navike poštovanja procedura slabe i mediji nedovoljno osposobljeni zakritičko praćenje rada državnih organa, verovatnoća je veća. U prilog tomegovori slučaj umešanosti u korupcijsku aferu predsednika Litvanije rolandasapaksasa (rolandas paksas), koja se doduše okončala opozivom sa funkcije aprila2004. godine, neposredno pred pristupanje ove baltičke republike Uniji. službadržavne bezbednosti objavila je u jesen 2003. godine dokumentaciju o interesnimvezama litvanskog predsednika i pojedinih članova njegovog kabineta sameđunarodnim kriminalnim grupama. tvrdnje su zasnovane na činjenici da jeglavni „čovek za vezu” bio Jurij Borisov, ruski državljanin i vlasnik kompanijeza koju se sumnja da predstavlja paravan za ilegalnu prodaju rezervnih delovaza vojne helikoptere vlastima u sudanu. U prilog tvrdnjama o povezanostiBorisova sa organizovanim kriminalom govore snimci više razgovora koje je uMoskvi vodio sa osobama za koje postoje indicije da su bliske ruskoj mafiji. Naosnovu prisluškivanja razgovora Borisova sa paksasovim savetnikom zanacionalnu bezbednost litvanska obaveštajna služba utvrdila je da su ruskombiznismenu nezakonito prosleđivane poverljive državne informacije. Ipak,pitanje „spoljnih” uticaja na obavljanje predsedničkih dužnosti otvorila jenesporna činjenica da je Borisov donacijom vrednom 350 000 evra stekaopoložaj glavnog finansijera paksasove pobedničke predizborne kampanje.84

posmatrano na nivou Evropske unije, delovanje transnacionalnogorganizovanog kriminala očigledno predstavlja neujednačenu i difuznu pretnjuvaljanom funkcionisanju demokratskih institucija i poštovanju vladavine pravazbog različitog nivoa prisustva korupcije u pojedinim zemljama članicama – odskandinavskih zemalja, gde skoro da nisu zabeležene korupcijske afere u policiji,sudstvu i političkom životu, preko najvećeg broja članica gde su povremenoprisutni pojedinačni slučajevi, do Italije, Grčke i bivših socijalističkih zemalja ukojima je korupcijska praksa uslovljena blagom kaznenom politikom, političkom

83 “Opinions on organised, cross-border crime and corruption”, op. cit., p. 16.84 O aferi opširnije videti u: „politička korupcija: primer Litvanije”, Puls — magazin o korupciji,

novembar–decembar 2004, str. 42–3.

Srđan Korać

440

tradicijom i kulturom, pa je zbog toga u većoj meri prisutna. Čak i u poslednjojgrupi zemalja mala je verovatnoća da bi transnacionalni organizovani kriminalmogao da prouzrokuje fenomen „zarobljene države”, jer su njihove vlasti sadadužne da neposredno primenjuju komunitarno pravo i poštuju obaveze i razvojjavnih politika onako kako su sadržani u odlukama donetim u institucijama Unije.Čini se da je realnija pretnja organizovanog kriminala doslednom i efikasnomsprovođenju usvojenih propisa prvenstveno na nižim nivoima javnih službi —carinski, poreski, policijski, sudski i službenici za sprovođenje javnih nabavki.

preostaje da se ispita kako funkcioniše nadnacionalni nivo vlasti. Da liEvropska komisija i njoj potčinjena administracija, kao nadnacionalna institucijasa najvećim uticajem na svakodnevni život u Uniji, obavljaju poslove iz dodeljenenadležnosti shodno komunitarnim interesima, odnosno na korist svih građana?tradicionalno negativnu predstavu, prisutnu u javnom mnjenju zemalja članica, oevrokratiji kao administraciji ogromnih razmera koja širi uticaj na računnacionalnih interesa učvrstilo je 1998. godine otkriće postojanja raširenekorupcijske prakse u Evropskoj komisiji, na čelu sa tadašnjim predsednikomŽakom santerom (Jacques santer). Najveća dotadašnja kriza u radu naddržavnihinstitucija okončana je 1999. godine podnošenjem kolektivne ostavke komisije.Odbor nezavisnih stručnjaka, koji je osnovao Evropski parlament, je na osnovurezultata dvomesečne istrage zaključio da nema dokaza o neposrednom učešćuevropskih komesara u otkrivenim slučajevima zloupotreba, ali da je Evropskakomisija kolektivno odgovorna za gubitak kontrole nad radom administracije, zanenamensko raspolaganje budžetskim sredstvima i za širenje favoritizma inestručnosti.85 Veliki broj otkrivenih neregularnosti odnosio se na: postojanjesukoba javnog i privatnog interesa, posebno u vidu nepotizma i kronizma, razvijenupraksu zloupotreba u raspolaganju budžetskim sredstvima, dodelu unosnih poslovajavnih nabavki i distribuciju različitih vidova finansijske pomoći.86

Uprkos preduzetim merama u pravcu jačanja mehanizama kontrole radaevropske administracije i integriteta njenih službenika, marta 2007. godine uBriselu je otkriven novi korupcijski skandal u oblasti javnih nabavki, sa štetomprocenjenom na više desetina miliona evra. Akteri su tri italijanska državljaninasa stalnim boravkom u Belgiji (jedan službenik komisije zadužen za uređenjeprostorija EU delegacija, jedan pomoćnik člana Evropskog parlamenta iz Italije

85 Nalaze Odbora nezavisnih stručnjaka detaljnije pogledati u: “First report on Allegationsregarding Fraud, Mismanagement and Nepotism in the European Commission”, Committeeof Independent Experts, 15 March 1999, www.europarl.eu.int/experts/pdf/reporten.pdf.

86 Detaljnije videti u: “second report on reform of the Commission”, Volume I, Committee ofIndependent Experts, 10 september 1999, www.europarl.eu.int/experts/pdf/rep2-1en.pdf.


441

i jedan direktor više agencija za nekretnine), a predmet desetogodišnjekorupcijske prakse bilo je nameštanje tendera za unajmljivanje poslovnogprostora i instalaciju sigurnosne opreme za potrebe delegacijâ Evropske komisijeu trećim zemljama.87 Među ciljevima suđenja, koje je još u toku, nalazi sedokazivanje sumnje da su optužena lica sarađivala sa grupama organizovanogkriminala od ranije poznatim policiji.

Godišnji budžet Evropske komisije u iznosu od 500 miliona evra namenjenpokrivanju troškova rada 132 delegacije u trećim zemljama — od čega 56miliona za iznajmljivanje i održavanje prostorija i 20 miliona za bezbednosnesisteme, mogu biti dovoljno razlozi za podudarnost interesa organizovanogkriminala da prividno legalnim putem uvećava prihode i pohlepe evropskihslužbenika. Očigledno nedovoljno efikasni kontrolni mehanizmi unutar sameevropske administracije i nizak integritet službenika čine prilično ozbiljnompretnju organizovanog kriminala da na privatne račune „prelije” deo budžetaUnije na štetu građana.

Očuvanje životne sredine

Čovek je kroz čitavu istoriju bio tesno povezan sa prirodnim okruženjem ukojem živi — od lovačko-sakupljačke zajednice u kamenom dobu doinformatičkog društva u tzv. atomskom dobu. Civilizacija je nastala iz težnjeljudske vrste da preobrazi neposredno okruženje kako bi zadovoljila egzistencijalnepotrebe. U dugotrajnom procesu prilagođavanja raspoloživih prirodnih resursapotrebama zajednice čovek je izgradio homocentričan odnos prema životnojsredini. Homocentrizam je proizvod upravo zapadnog civilizacijskog kruga ipočiva na uverenju da je čovek najveća vrednost na planeti, dok je sve ostalovredno samo ukoliko može da posluži boljitku čovečanstva.88 posledica izmeštanjaostatka živog i neživog sveta „s onu stranu morala” je visok nivo ugroženostiživotne sredine, što je dugoročno posmatrano najveći globalni problem savremenecivilizacije. Brojna istraživanja uticaja industrijalizacije na funkcionisanjeraznorodnih ekosistema ukazala su da je neodgovorna primena tehnoloških otkrićananela nepopravljivu štetu životnoj sredini, posebno u razvijenim evropskim

87 Dan Bilefsky, “police conduct raids in EU corruption investigation”, International HeraldTribune, 27 March 2007, www.iht.com/articles/2007/03/27/news/eu.php; “EU official chargedin corruption probe”, EU Business, 20 June 2007, www.eubusiness.com/Institutions/corruption.11/view.

88 O kritici homocentrizma detaljnije videti u: stan rowe, “the Living Earth and Its Ethicalpriority”, The Trumpeter, Vol. 19, No. 2, 2003, http://trumpeter.athabascau.ca/content/v19.2.

Srđan Korać

442

zemljama — većinom članicama Evropske unije. Zagađenje atmosferskogomotača, površinskih i podzemnih voda i kopnenih prostranstava posledica su„filozofije” gomilanja materijalnih dobara radi ostvarenja što višeg životnogstandarda. Zbog toga je javna funkcija zaštite već narušene prirodne ravnoteže uživotnoj sredini postala prioritetan zadatak nacionalnih vlasti i institucija nanadnacionalnom nivou. Ekološka politika Evropske unije usmerena je na očuvanje,zaštitu i poboljšanje kvaliteta životne sredine, zaštitu ljudskog zdravlja i opreznoi racionalno korišćenje prirodnih bogatstava.89

U poslednjih nekoliko godina primetan je razvoj novog vida ugrožavanjaživotne sredine u Evropskoj uniji — ekološkog kriminala (environmental crime).Ekološki kriminal je „radnja počinjena sa namerom da se načini ili potencijalnoprouzrokuje šteta ekološkim i/ili biološkim sistemima radi sticanja poslovnogili privatnog preimućstva”.90 shodno važećim normama međunarodnog pravakriminalno delovanje u oblasti životne sredine uključuje nekoliko područjailegalnih aktivnosti: seča i trgovina šumskom građom, neprijavljeno ribarenje,prevoz i odlaganje rizičnog otpada, trgovina materijama koje oštećuju ozonskiomotač i trgovina divljim životinjskim vrstama.

prema dostupnim operativnim podacima nacionalnih vlasti za razdobljeposle 2004. godine, u Uniji preovlađuje ekološki kriminal u vidu prevoza iodlaganja rizičnog otpada — jalovine, biomedicinskog, hemijskog i metalnogotpada.91 rast ovog vida kriminalnog delovanja prouzrokovan je uvećanimtroškovima zakonitog odlaganja rizičnog otpada i manjkom slobodnog prostorana postojećim registrovanim odlagalištima. prema pojedinim procenama uEvropskoj uniji godišnje preostane oko 150 miliona tona visoko toksičnogotpada, od čega se svega 15 odsto reciklira ili odloži u skladu sa propisima.92

prevoz i odlaganje rizičnog otpada privlačni su za kriminalce jer, kao i ostalividovi ekološkog kriminala, donosi visok profit uz nizak rizik, zato što je reč otzv. zločinu bez žrtve u kojem nema neposredno oštećenog lica koje bi prijavilo

89 „Ugovor o osnivanju Evropske zajednice”, (prečišćen tekst), član 174, u: Duško Lopandić(prir.), Ugovor o Evropskoj uniji: Rim, Mastriht, Amsterdam, Međunarodna politika, službenilist srJ, pravni fakultet, Fakultet političkih nauka i Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1999,str. 153.

90 Mary Clifford, Environmental Crime: Enforcement, Policy, and Social Responsibility, Aspenpublishers, Gaithersburg, 1998, p. 26.

91 “2005 EU Organised Crime report — public version”, op. cit., pp. 24–5.92 “Organised environmental crime in the EU Member states — Final report”, 15 May 2003,

Betreuungsgesellschaft für Umweltfragen, http://ec.europa.eu/environment/crime/pdf/organised_member_ states.pdf, p. 682.


443

slučaj policiji kao kod klasičnog kriminala. time je verovatnoća otkrivanjanezakonite radnje neznatna. pored toga, u većini članica Unije predviđene sumale zatvorske ili samo prekršajne kazne, pa je čest slučaj da izvršioci troškoveodbrane na sudu i iznos kazne uračunaju u „budžet” predviđen za izvršenjekrivičnih dela. Nedovoljno razvijena ekološka svest pripadnika policije,službenika zaduženih za zaštitu prirode i inspekcijskih službi utiču na odsustvovolje da se uloži veći napor u otkrivanje ove vrste dela i dosledno štite ekološkipropisi. krupnu prepreku predstavlja i manjak specijalizovanog kadra u policijii pravosudnim organima za ovu vrstu krivičnih dela. Ipak, najveći problem upraćenju i sprečavanju ekološkog kriminala, posebno u slučaju trgovine divljimvrstama gde je neophodno detaljno poznavanje pojedinih grana biologije,predstavlja spremnost stručnjaka da uz pozamašnu novčanu nadoknadu stečeneprofesionalne kvalifikacije stave u službu kriminalaca.93

transnacionalni organizovani kriminal narušava aktivnosti nacionalnih inadnacionalnih institucija u oblasti zaštite prirode i na duži rok ugrožavabezbednost stanovnika Evropske unije. Na primer, nezakonita praksa odlaganjarizičnog otpada dovodi do zagađenja zemljišta i podzemnih voda čime se remetifunkcionisanje lokalnog ekosistema, ugrožava zdravlje ljudi i stvaraju visokitroškovi zdravstvene zaštite (posebno kod lečenja raka), sanacije zemljišta i voda,što sve skupa ide na teret poreskih obveznika. prekomerno ribarenje uteritorijalnim vodama Unije vodi iscrpljivanju ribljeg fonda koje potom narušavaprirodan lanac ishrane morskih organizama i podriva ekonomiju malihprimorskih zajednica zasnovanu na redovnom ulovu ribe. slične posledice sepojavljuju kada se prekomerno love divlje, posebno zaštićene životinjske vrste,radi nedozvoljene trgovine. Uprkos naučnim i tehnološkim dostignućima životčoveka i dalje je tesno uslovljen stanjem datog prirodnog okruženja i složenimvezama različitih ekosistema. svaka degradacija životne sredine, ma koliko sepo trenutnom obimu ili dometu činila beznačajnom, predstavlja na duži rokrealnu pretnju opstanku čovečanstva i drugih oblika života na planeti jer nepostoje pouzdana saznanja o eventualnim načinima vraćanja prirode u ravnotežu.

Očuvanje kulturnog nasleđa

Duhovna zaostavština jednog naroda ili zemlje opredmećena je u kulturnimdobrima. pod kulturnim dobrom podrazumevaju se pokretna i nepokretna dobraod velikog značaja za kulturno nasleđe jedne zemlje poput: umetničkih i

93 Ibid., p. 683.

Srđan Korać

444

arhitektonskih dela, rukopisa knjiga i drugih dobara od umetničkog, istorijskogili arheološkog interesa, etnoloških dokumenata, uzoraka vrsta flore i faune,naučnih zbirki i važnih zbirki knjiga i arhiva, uključujući i muzičke arhive.94 Zbogtoga su poštovanje nacionalnih i regionalnih raznolikosti kultura zemalja članicai isticanje zajedničkog kulturnog nasleđa održavanjem i očuvanjem kulturnebaštine od evropskog značaja, osnovni ciljevi kulturne politike Evropske unije.95

Delovanje grupa organizovanog kriminala usmereno je protiv integritetakulturnog nasleđa u vidu krađe i ilegalne trgovine kulturnim dobrima iz privatnihili javnih zbirki ili pribavljenim neposredno sa arheoloških nalazišta. poput ranijeopisane trgovine divljim vrstama, i kod kriminala upravljenog na kulturna dobraneophodna su visoko specijalizovana stručna znanja i zato je u većini slučajevareč o pažljivo planiranoj aktivnosti koja pretpostavlja povezanost grupaorganizovanog kriminala sa tzv. kriminalom belih okovratnika. posebna opasnostproističe iz činjenice da su akteri nezakonitih radnji često ugledni stručnjaci izvisokih slojeva društva koji imaju značajnu društvenu moć i poznanstva.96

takođe, među naručiocima i kupcima ukradenih dobara nalaze se veoma imućnipojedinci, što dodatno otežava otkrivanje lanaca trgovine i mogućnost povraćajau matičnu zbirku.

pojava ilegalne trgovine kulturnim dobrima u međunarodnim izapadnoevropskim okvirima najčešće se u stručnoj literaturi vremenski smeštau šezdesete godine dvadesetog veka, dok je uzlazni trend u njenom obimuzabeležen od sredine osamdesetih godina usled napretka tehnologije,komunikacije i saobraćaja. Dodatan porast prisutan je od pada Berlinskog zida,kada su otvorene granice istočnoevropskih zemalja.97 kako Evropol u godišnjimizveštajima ne posvećuje posebnu pažnju ilegalnoj trgovini kulturnim dobrima,a zvanični nacionalni statistički podaci su fragmentovani i nedovoljno analitičkipovezani, nije moguće stvoriti celovitu predstavu o stvarnim razmerama ove

94 “recommendation on the Means of prohibiting and preventing the Illicit Export, Import andtransfer of Ownership of Cultural property”, 13th session, General Conference of UNEsCO,20 October–20 November 1964, www.icomos.org/unesco/illicit64.html.

95 „Ugovor o osnivanju Evropske zajednice”, (prečišćen tekst), član 151, u: Duško Lopandić(prir.), Ugovor o Evropskoj uniji: Rim, Mastriht, Amsterdam, Međunarodna politika, službenilist srJ, pravni fakultet, Fakultet političkih nauka i Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1999,str. 143.

96 “2005 EU Organised Crime report — public version”, op. cit., p. 22.97 Edgar tijhuis, “the illicit art and antiquities trade: an emerging criminal market?”, SGOC

Newsletter, standing Group on Organised Crime, Vol. 5, Issue 3, september 2006,www.essex.ac.uk/ECpr/standinggroups/crime/documents/sGOC_Vol5_3.pdf, p. 2.


445

vrste krivičnih dela i godišnjem iznosu profita koji ostvaruju kriminalnestrukture. Italija je u poslednjih nekoliko godina postigla značajne rezultate uotkrivanju većih ilegalnih trgovaca kulturnim dobrima i na taj način omogućilauvid u model organizacije krađe predmeta sa domaćih arheoloških nalazišta injihov transfer posredstvom krijumčarskih lanaca u Švajcarsku i sAD, dok jesuđenje jednom holandsko-belgijskom dileru pokazalo kako su vredne umetnineukradene iz francuskih muzeja i zamkova nalazile put do privatnih zbirki uBelgiji i Holandiji.98

Delovanje transnacionalnog organizovanog kriminala predstavlja pretnjuvaljanom obavljanju javne funkcije očuvanja kulturnog nasleđa posredstvombrige o kulturnim dobrima zemalja članica Evropske unije. tretiranje funkcijeočuvanja kulturnog nasleđa u kontekstu pretnje organizovanog kriminalabezbednosti Evropske unije čini se da može biti osporeno sa stanovištaneposredne važnosti za sigurnost života pojedinca. Čovek se posvećuje kulturitek kada prethodno zadovolji elementarne egzistencijalne potrebe. Nažalost,prosečan savremeni Evropljanin zatrpan instant proizvodima masovne kultureizgubio je orijentaciju u vrednovanju duhovnog stvaralaštva. kultura kaoproizvod čovekove samosvesti predstavlja jednu od najvažnijih odlika ljudskevrste i svojevrsan „skok” iz prirodne datosti. Egzistencijalni značaj kultureogleda se u činjenici da se ličnost ostvaruje upravo kroz kulturu kao izrazduhovnosti, slobode i stvaralaštva. Duhovno stvaralaštvo vekovima taloženo ukulturnom nasleđu jedne zajednice obogaćuje individualni i zajednički život, paje stoga svako pokolenje dužno da ga zaštiti i očuva za dobrobit budućihnarašataja. kriminalno delovanje nasilno i bezobzirno redistribuira kulturnadobra od nacionalnog, evropskog i svetskog značaja iz javnih u privatnekolekcije. Na taj način, ukradeni predmeti potencijalno su zauvek istrgnuti izzajedničke evropske kulturne baštine i kolektivnog pamćenja.

Zaključak

Okončanje Hladnog rata, krah socijalističkog sveta i blokovske podeleizmenili su bezbednosni ambijent u Evropi. pretnja masovnog oružanog napadazamenjena je novim raznovrsnijim, manje vidljivim i teže predvidljivimpretnjama, u koje je svrstan i organizovani kriminal. Niz političkih, ekonomskih,tehnoloških i socijalnih kretanja značajno je podstakao transnacionalno delovanjeorganizovanog kriminala unutar Evropske unije. Odgovor je usledio u vidu

98 Ibid.

Srđan Korać

446

brojnih inicijativa usmerenih na borbu protiv pojedinih vrsta i podvrstaorganizovanog kriminala, ali je u stručnoj i građanskoj javnosti ostalo spornopitanje da li on uopšte predstavlja realnu pretnju bezbednosti građana Unije i,ako predstavlja, u kojoj meri.

sprovedena analiza valjanosti obavljanja vitalnih javnih funkcija nanacionalnom i nadnacionalnom nivou vlasti obeležila je potencijalno „slabetačke” u kojima delovanje grupa organizovaniog kriminala može narušitibezbednost građana Evropske unije. tesna povezanost kriminalaca različitoggeografskog i etničkog porekla, saradnja između „specijalista” za pojedine vrstekriminalnih dela, nasilne metode kriminalne prakse, korumpiranje pojedinaca izvlasti i težnja za maksimalizacijom profita svim raspoloživim sredstvima, ukazalisu na opravdanost tvrdnji da bezbednosna pretnja postoji.

Ispitivanje stepena pretnje, odnosno mere ugroženosti osnovnih vrednostizajedničkih članicama Evropske unije, nije pružilo egzaktan i jednoznačanodgovor. Utvrđivanje precizne brojčane vrednosti stepena bezbednosne pretnjenije moguće, jer subjekti organizovanog kriminala, prirodno, nastoje daprotivpravno ponašanje i stečen prihod prikriju od organa vlasti. Utoliko se činirazumnom tvrdnja da se stepen bezbednosne pretnje može samo proceniti, a nei pouzdano saznati. Oslanjanje na policijske i pravosudne statistike i na rezultateispitivanja javnog mnjenja može da posluži samo delimično — najviše na planustvaranja opšte predstave o razmerama fenomena u datom vremensko-prostornom okviru. Zbog toga je procena dopunjena sagledavanjem stvarnih ipotencijalnih, trenutnih i dugoročnih, neposrednih i posrednih efekatatransnacionalnog delovanja organizovanog kriminala na obavljanje vitalnihjavnih funkcija: delovanje tržišnih mehanizama, zaštitu osnovnih ljudskih pravai socijalnog blagostanja, rad demokratskih institucija, poštovanje vladavineprava, očuvanje životne sredine i kulturnog nasleđa.

procena stepena pretnje transnacionalnog organizovanog kriminala nabezbednost građana Evropske unije ne može da bude jednoznačna iz višerazloga. Nivo pretnje razlikuje se u zavisnosti od zemlje, oblasti ili lokalnezajednice koja je predmet analize, što je uslovljeno isprepletanim dejstvomvelikog broja političkih, ekonomskih, socijalnih i kulturoloških činilaca. Naprimer, u oblastima gde preovlađuje kulturološki obrazac koji neformalnolegitimizuje kvazidržavne kriminalne strukture nasuprot zakonito izabranihorgana javne vlasti, građani neće opažati visok nivo prisustva organizovanogkriminala kao pretnju vlastitoj bezbednosti. stepen pretnje varira od jednog dodrugog vida organizovanog kriminala — viši je tamo gde su zbog redovneprimene nasilja neposredno ugroženi život i druga elementarna prava (npr.

trgovina ljudima i narkoticima), a niži kada ugrožava vrednosti iz šireg kruga,poput kulturnog nasleđa.

primer dejstva organizovanog kriminala u pravcu uništavanja životne sredinepokazuje složenost procenjivanja stepena bezbednosne pretnje, jer su procesinarušavanja ravnoteže ekosistema često nevidljivi na kratak rok. Navedeniprimer naglašava važnost vremenske dimenzije dejstva pretnje nekoj vrednostikoja se štiti i neophodnost pažljivog procenjivanja potencijalne dimenzije. Iakose ilegalan ulov i trgovina divljim životinjskim vrstama ili odlaganje rizičnogotpada odigravaju van naseljenih mesta, bez znanja i ugrožavanja ljudi, njihovouporno ponavljanje i širenje imaće dugoročne posledice u vidu trajnogporemećaja lokalnog ekosistema koji potencijalno može naškoditi životu,zdravlju ili blagostanju ljudi. kako su ljudska glupost i lenjost sklone da rečpotencijalno razumeju u značenju nikada može se desiti da priroda sâmapotencijalno „pročita” kao zauvek.

postojanje slobodnog prostora u proceni da li je neka bezbednosna pretnjarealna ili samo potencijalna pogoduje pojavi pragmatičnih tumačenja efekataorganizovanog kriminala zasnovanih na političkim interesima. Za građane Unijesklone evroskepticizmu, nastavak trenda dovođenja raznorodnih komunitarnihpolitika u bezbednosni kontekst neminovno vodi jačanju ovlašćenja u okvirurepresivne javne funkcije, uz sve težu kontrolu i sve veći prodor u sferuprivatnog. stoga ne čudi što javnost insistiranje na velikoj opasnostiorganizovanog kriminala po društvo i institucije sistema posmatra uz razumnumeru podozrenja u iskrenost namera nacionalnih i nadnacionalnih donosilacaodluka i tehnokrata; možda i zato što se čini da pozivanje na pretnjutransnacionalnog kriminala treba da opravda stvaranje evropskog parnjakaameričkom FBI i rastuće troškove sve razgranatije institucionalne struktureEvropske unije u oblasti Evropske bezbednosne i odbrambene politike i prostoraslobode, bezbednosti i pravde.

kratkoročno posmatrano i sa stanovišta ličnih interesa većine građana,delovanje transnacionalnog organizovanog kriminala odlikuje niži stepen pretnjevaljanom obavljanju najvećeg broja vitalnih javnih funkcija, čijim posredstvomse štite zajedničke vrednosti Evropske unije. Ipak, mereno na duži rok pretnjabi mogla da se postepeno poveća ukoliko bi se nesmetano nastavilo širenje„suverenog” područja industrije organizovanog kriminala u sferi legalnog inelegalnog poslovanja, pojačale veze sa međunarodnim terorističkim grupamai ostvario veći uticaj na više nivoe nacionalnih i nadnacionalnih odlučilaca.


447

Srđan Korać

448

Literatura

1. “Amphetamine-type stimulants in the European union 1998–2007”, Europolcontribution to the Expert Consultations for the UNGAss assessment, July 2007,Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/EuropolUNGAssAssessment.pDF.

2. “An Overview of Motor Vehicle Crime from European perspective”, January 2006,Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/overview-Motor_vehicle_crime_2006_1.pdf.

3. Baldwin, David A., “the concept of security”, Review of International Studies, Vol.23, 1997.

4. Beare, Margaret E. and Naylor, r.t., “Major Issues relating to Organized Crime:within the Context of Economic relationships”, Nathanson Centre for the study ofOrganized Crime and Corruption, 14 April 1999, www.ncjrs.gov/nathanson/organized.html.

5. Berenskoetter, Felix, “Under Construction: EsDp and the ‘Fight Against OrganisedCrime’”, Challenge Working Paper, Work package 2: securitization beyond borders,5 July 2006, International relations Department, London school of Economics &political science, www.sgir.org/archive/turin/uploads/Berenskoetter-EsDp%20and%20OC%20 Berenskoetter.pdf.

6. Buscaglia Edgaro and van Dijk, Jan, “Controlling Organized Crime and Corruptionin the public sector”, Forum on Crime and Society, Vol. 3, Nos. 1–2, December2003, www.unodc.org/pdf/crime/forum/forum3_Art1.pdf.

7. Castle, Allan, “transnational Organized Crime and International security”, WorkingPaper, No. 19, Institute of International relations, University of British Columbia,November 1997, www.iir.ubc.ca/pdffiles/webwp19.pdf.

8. “Communication from the Commission to the Council and the European parliament— the Hague programme: ten priorities for the next five years, the partnership forEuropean renewal in the field of Freedom, security and Justice”, COM(2005) 184final, 15 May 2005, the European Commission, http://eur-lex.europa.eu/LexUriserv/LexUriserv.do?uri=COM:2005:0184:FIN:EN:pDF.

9. “Council and Commission Action plan implementing the Hague programme onstrengthening freedom, security and justice in the European Union”, Official Journalof the European Communities, C 198, 12 August 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriserv/site/en/oj/2005/c_198/c_19820050812en00010022.pdf.

10. Defruytier, Melanie, “Organised or disorientated? A Belgian case-study of propertycrimes and itinerant groups”, SGOC Newsletter, standing Group on OrganisedCrime, Vol. 5, Issue 3, september 2006, www.essex.ac.uk/ECpr/standinggroups/crime/ documents/sGOC_Vol5_3.pdf.


449

11. “Drug availability and drug markets: prices and purity information”, Statisticalbulletin 2006, European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction(EMCDDA), http://stats06.emcdda.europa.eu/en/page049-en.html.

12. “European Union situation report on Drug production and Drug trafficking 2003–2004”, Europol, 2005, www.europol.eu.int/publications/seriousCrimeOverviews/2005/sC2Drugs-2005.pdf.

13. “Human Development report 1994”, UNDp, 1994, http://hdr.undp.org/en/media/hdr_1994_en.pdf.

14. king, Gary and Murray, Christopher J. L., “rethinking Human security”, PoliticalScience Quarterly, Vol. 116, No. 4, 2001–2.

15. Maguire, Mike, Morgan, rod and reiner, robert (eds), The Oxford Handbook ofCriminology, Oxford University press, Oxford, 2002.

16. paris, roland, “Human security: paradigm shift or Hot Air?”, InternationalSecurity, Vol. 26, No. 2, Fall 2001.

17. “recommendation on the Means of prohibiting and preventing the Illicit Export,Import and transfer of Ownership of Cultural property”, 13th session, GeneralConference of UNEsCO, 20 October–20 November 1964, www.icomos.org/unesco/illicit64.html.

18. serrano, Mónica and Berdal, Mats (eds), Transnational Organized Crime andInternational Security: Business as Usual?, Lynne rienner publishers, Boulder, 2002.

19. “situation report on Organised and Economic Crime in southeastern Europe 2006”,CArpO regional project, Council of Europe and European Commission, 2006,www.coe.int/t/e/legal_affairs/legal_co-operation/combating_economic_crime/3_technical_cooperation/carpo/pctc_2006_20.pdf.

20. “the prevention and control of organised crime: a strategy for the beginning of thenew millennium”, Official Journal of the European Communities, C 124, 3 May2000, http://eur-lex.europa.eu/LexUriserv/site/en/oj/2000/c_124/c_12420000503en00010033. pdf.

21. “the World Drug report 2005”, UNODC, 2005, www.unodc.org/pdf/WDr_2005/volume_1_web.pdf.

22. tijhuis, Edgar, “the illicit art and antiquities trade: An emerging criminal market?”,SGOC Newsletter, standing Group on Organised Crime, Vol. 5, Issue 3, september2006, www.essex.ac.uk/ECpr/standinggroups/crime/documents/sGOC_Vol5_3.pdf.

23. “trafficking human beings in the European Union: An Europol perspective”, May2007, Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/tHB_ Factsheet2007.pdf.

24. “trafficking in persons: Global patterns”, April 2006, United Nations Office onDrugs and Crime (UNODC), www.unodc.org/documents/human-trafficking/Ht-globalpatterns-en.pdf.

25. “trafficking of women and children for sexual exploitation in the EU: theinvolvement of Western Balkans Organised Crime 2006 — public version”, July2007, Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/Western_Balkans_tHB _threat_Assessment.pDF.

26. “United Nations Convention Against transnational Organized Crime”, UnitedNations, 2000, www.uncjin.org/Documents/Conventions/dcatoc/final_documents_2/convention_eng.pdf.

27. Van de Bunt, Henk and van der schoot, Cathelijne (eds), Prevention of OrganisedCrime, Boom Juridische uitgevers, Justitie and Wetenschappelijk Onderzoek enDocumentatiecentrum, 2003, www.minjust.nl:8080/b_organ/wodc/publications/ob215_all.pdf.

28. Von Lampe, klaus, “Critical review of Conceptual Approaches”, “AssessingOrganised crime” research project, Freie Universität Berlin, 2004, www.assessingorganisedcrime. net/publications/AOC-DLV04-vr1.pdf.

29. Von Lampe, klaus, “Organized Crime research in perspective”, in: petrus vanDuyne, klaus von Lampe and Nikos passas (eds), Upperworld and Underworld inCross-Boreder Crime, Wolf Legal publishers, Nijmegen, 2002.

30. Williams, phil, “transnational Criminal Organisations and International security”,Survival, Vol. 36, No. 1, spring 1994.

OrGANIsED CrIME As A sECUrIty tHrEAt tO EUrOpEAN UNION

the author analyses to what extent transnational organised crime poses the realthreat to the security of the EU citizens, particularly with a reference to the post-ColdWar trend of legitimation the public policy through its “securitization”, defined as anact of moving an public issue from either non-political or political to the “securitized”place in public discussion, and presenting it in security language. the recent and/or on-going political, economic, social and technological changes has provided a number ofnew good opportunities to organised crime groups in pursuing the objective of stableprofits in the whole of the European Union. the Member states responded by adoptinganti-organised crime strategies, action plans, measures and initiating a number of actionswithin the framework of the EsDp and the Freedom, Justice and security policy. theauthor argues that transnational organised crime activities threaten the commonEuropean values — set out in the EU treaties and the EU Charter of Fundamental rights— by hindering the performance of the vital public functions, both on the national andEU level. the analysis focuses on searching for “weak points” vulnerable to organisedcrime intrusion into legitimate business and political process. the following publicfunctions are selected: functioning market and economy, protection of human rightsand freedoms, social policy, democratic institutions, rule of law, enviromental policy,and cultural heritage.

Srđan Korać

450

451

LIČNOST IZVRŠIOCA KRIVIČNIH DELA IZ OBLASTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA:NARCISTA, MAKIJAVELISTA ILI PSIHOPATA?

Dragana Batić*

ApstrAkt

U radu autorka razmatra tri tipa ličnosti koje psiholozi nazivaju „mračnomtrijadom”: narciste, makijaveliste i psihopate. svim ovim tipovima zajedničkaje socijalna zlonamernost i dvoličnost, samoživost i agresija, kao iemocionalna hladnoća. Oni se povezuju sa pripadnicima organizovanogkriminala jer se većina njih ne kvalifikuje za psihijatrijsku dijagnozu, već sekao „supklinička” vrsta nalaze među nama, a veoma često i kao deoorganizovanog kriminala. rad govori o karakteristikama svakog tipa ličnosti,a posebno o nedostatku empatije i moralnosti. Danas se često upoterbljavaizraz „uspešan psihopata” za one koji su umešani u krađe, preprodaju drogei nasilje, ali nikada nisu optuženi ili uhapšeni za ta nedela. Njihovi su zločiniudruženi sa klasičnim obrascem slatkorečivog šarma, patološkim laganjem iimpulsivnošću. Autorka takođe razmatra razloge „uspešnosti” ovihkriminalaca i zaključuje da savremeno društvo danas nenamerno veliča nekeod njihovih karakteristika: pohlepu, taštinu i osećanje spoljašnje moći.Ključne reči: ličnost, psihopata, narcista, makijavelistička ličnost, empatija,organizovani kriminal.

Organizovani kriminal sve češće podrazumeva kriminal koji je povezan savisokim političkim i društvenim strukturama. Osobe koje se bave ovom vrstomkriminala predstavljaju grupu koja vrši specifične nelegalne zahvate, aliuglavnom jesu legitimni ekonomski i politički akteri. Organizovani kriminaljeste zato oblik kriminala koji se teško otkriva i karakteriše ga visoka tamnabrojka.1 reč je zapravo o najsofisticiranijoj vrsti kriminala čiji su akteri sakriveni

* Autorka je docentkinja na Fakultetu za bezbednost u skoplju.1 slobodanka konstantinović-Vilić i Vesna Nikolić-ristanović, Kriminologija, Centar za

publikacije pravnog fakulteta Univerziteta u Nišu, Niš, 2003, str. 156.

Dragana Batić

452

iza maski porodičnih ljudi, uspešnih političara i poslovnih ljudi. Znači li to dasu ovi ljudi svuda oko nas — neki od naših suseda, kolega, rukovodilaca,političara? po čemu se oni razlikuju od nas? Šta ih to nagoni da se bave ovomvrstom kriminala? Ovaj rad će pokušati da odgovori na neka od ovih pitanja.

kada govorimo o kriminalcima obično mislimo na lopove, serijske ubice,silovatelje, pedofile. psihološke studije sprovedene na zatvorskoj populacijipokazuju da su njihove zajedničke karakteristike: sposobnost da lažu imanipulišu drugima, nedostatak empatije i brige za druge, plitak emocionalniafekt, nedostatak kajanja i egocentrična grandioznost.2 Međutim, postoji saznanjeda brojni pojedinci sa sličnim karakteristikama nisu u zatvoru, jer koristeći svojšarm i sposobnost za kameleonstvo uspešno zaobilaze pravne i socijalne norme.

prema forenzičkom psihologu Barbari kervin (Barbara kerwin), psihopatijanije mentalna bolest ili deficit, već opšti stav sebičnosti koji karakteriše odnosesa drugima.3 s obzirom na to da se istraživanja ličnosti kriminalaca uglavnomvrše na zatvorenicima, mora se konstatovati da su oni samo deo populacije kojukarakteriše kriminogeno ponašanje. Jedan od razloga na osnovu koga bi moglada se postavi hipoteza da je struktura ličnosti zatvorenika značajno drugačija odonih koji nikada nisu bili hapšeni je taj što određene sposobnosti i crte ličnostidoprinose da se izbegne zatvor. Drugi mogući razlog jeste uticaj institucije nazatvorenike zbog čega je teško utvrditi da li je dobijeni rezultat na testovimaličnosti povezan sa kriminogenim ponašanjem ili sa institucionalizacijom.4

Veoma često psihopatski tip ličnosti se može videti među političarima. tako,na primer, Džim kuri (Jim kouri) piše da „neke od karakternih crta kojepokazuju serijske ubice ili kriminalci mogu da se vide unutar političke arene:oni dele crte psihopata kao što su nedostatak kajanja ili krivice posle izvršenjakrivičnog dela. Oni poseduju crte kao što su: laganje, narcizam, sebičnost. to suljudi kojima poveravamo svoju sudbinu”.5 Iako je psihopatija kao poremećajličnosti najpoznatija među laicima, to je samo jedan od tipova koji psiholozi

2 robert D. Hare, Without Conscience: The Disturbing World of Psychopaths Among Us,Guildford press, New york, 1993, p. 25.

3 Clayton Morgareidge, “Capitalism is Organized Narcissism”, 13 August 2001, Lewis and ClarkCollege website, http://legacy.lclark.edu/~clayton/commentaries/narcissism.html.

4 Estrella romero, M. Angeles Luengo, and Jorge sobral, “personality and antisocial behaviour:study of temperamental dimensions”, Personality and Individual Differences, Vol. 31, Issue3, August 2001, p. 336.

5 Navedeno prema: John kozy, “psychopathic Criminal Enterprise Called America”, Centre forresearch on Globalisation (CrG), www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=19536.

Ličnost izvršioca krivičnih dela iz oblasti organizovanog kriminala

453

nazivaju „mračnom trijadom”, u koju spadaju osim psihopatije i makijavelizami narcizam. svim ovim tipovima zajedničke su, iako u različitoj meri, socijalnazlonamernost i dvoličnost, samoživost i agresija, kao i emocionalna hladnoća.Većina njih se ne kvalifikuje za psihijatrijsku dijagnozu iako ponekad mogu daobole psihički ili da postanu izopštenici od zakona. Mnogo običnija subkliničkavrsta se nalazi među nama i kreće se po kancelarijama, školama, barovima irutinskim putanjama svakodnevnog života.6

Budući da sva tri tipa ličnosti možemo naći među izvršiocima organizovanogkriminala, dobro je da znamo koje su karakteristike svakog od ovih tipova da bimogli da ih prepoznamo kako bi se uspešnije borili protiv njih.

Narcisti

Naziv narcizam potiče od grčkog mita o Narcisu, koji je toliko bio zanetsopstvenom lepotom da se zaljubio u svoj odraz u ogledalu. Nimfa Eho se takođezaljubila u njega, ali je bila grubo odbijena i ostala slomljenog srca. kao štosugeriše mit, narcisti privlače ljude zato što izgledaju samopouzdano, što im dajeizgled harizmatičnosti. Iako brzo izigraju druge, oni sebe vide kao pozitivne, anjihovo osnovno geslo glasi: „Drugi postoje da bi mene obožavali”.

Zdrava mera narcizma je neophodna za samopoštovanje i pozitivno viđenjesopstvene ličnosti, jer daje samopouzdanje i mogućnost za korišćenje sopstvenihpotencijala. Nezdrav narcizam se odlikuje time što osoba ima smanjenusposobnost za empatiju i vođenje brige o drugima. U poslovnom svetu narcistimogu postati istaknuti lideri, ali nezdravi narcisti žude za divljenjem i slavom iu to ime su spremni na sve. Iako se odlikuju sposobnošću za inovacijom iprivlačenjem sledbenika, pošto se ne obaziru na to kako njihovi postupci delujuna druge, oni slobodno i agresivno ostvaruju svoje ciljeve, bez obzira na ljudskucenu. U vreme društvenih kriza takvi lideri se mogu činiti privlačnim zato štosu spremni na radikalne promene. Međutim, empatija takvih narcista jeselektivna, pa oni odbijaju da vide one koji ne pothranjuju njihovu slavu. poštoim nedostaje empatija, oni ne žale nikoga i ravnodušni su prema potrebamadrugih (mogu da prodaju ili zatvore kompaniju bez obzira na posledice pozaposlene). Dok je osećaj sopstvene vrednosti znak zdravog narcizma, nezdravinarcisti se odlikuju unutrašnjom nesigurnošću, koja ih nagoni da izbegavaju

6 Danijel Goleman, Socijalna inteligencija: nova nauka o ljudskim odnosima, Geopoetika,Beograd, 2008, str. 119.

Dragana Batić

454

svaku kritiku, tako što čak i konstruktivnu kritiku doživljavaju kao napad nasebe. Narcistički lideri zato ne uzimaju u obzir gledišta koja se kose sa njihovima,što vodi povećavanju nerealističnosti, a to, npr. kompaniju koju vode možedovesti do propasti.

Od svih tipova mračne trijade, samo su narcisti skloni besramnom veličanjusebe i hvalisanju, u čemu im pomaže i samoobmana. Narcista je osoba koja imagrandiozni osećaj sopstvene važnosti, opsesivne fantazije o bezgraničnoj slavi,a veoma se naljuti kada je kritikuju. Nedostatak empatije čini da oni ne primećujuneprijatnu usredsređenost na sebe koja je za druge ljude očigledna. Iako ponekadmogu biti šarmantni, narcisti znaju da budu i vrlo neprijatni budući da sunezainteresovani za emocionalnu bliskost. Oni su veoma takmičarski nastrojeni,cinični su i nepoverljivi prema drugima i rado iskorišćavaju ljude, pa i one sakojima žive, a za sebe po pravilu misle da su veoma dopadljivi.

Narcizam čini ljude opasnima budući da ih lišava empatije i poštovanjaprema drugima, pa dozvoljavajući ignorisanje humane dimenzije društvenihodnosa dovodi do toga da narcisi lako prenebregnu moralne norme i skliznu ukriminal. kriminal je prečica do objekta nečije želje; na taj način kriminalacpotcenjuje realnost drugih ljudi ignorišući njihovo iskustvo i osećanja, zbog čegadruge ljude gleda kao robote, odnosno kao stvari.

Makijavelisti

Naziv makijavelista dolazi od poznatog italijanskog renesansnog političkogmislioca Nikola Makijavelija (Niccolò Machiavelli), koji je u šesnaestom vekunapisao Vladaoca — svojevrsni priručnik za preuzimanje i održavanje političkevlasti uz pomoć lukavog manipulisanja. Makijaveli je smatrao da je sebičniinteres jedina pokretačka sila i da cilj opravdava sredstva, ma koliko ljudskepatnje izazvao. Za njega se samo po sebi razume da onaj ko se dočepa vlastiuopšte ne brine o ljudima kojima vlada, kao ni o onima koje je zgazio da bi sedočepao vlasti.

psiholozi upotrebljavaju izraz makijavelista da označe osobe čiji pogled naživot označava stav „sve može”. to su ljudi bez morala, koji poseduju određenišarm, slatkorečivost, samopouzdanje i lukavstvo, ali su nezainteresovani zauspostavljanje emocionalnih veza, i kao i narcisti, druge ljude vide samo kaosredstvo za ostvarenje svojih ciljeva. Makijavelista deli karakteristike sa dva tipaličnosti tzv. mračne trijade, kao što su neprijatna narav i sebičnost. Alimakijavelista, mnogo više nego narcista i psihopata, ostaje realističan u pogledu


455

sebe i drugih, jer njemu nije važno da ostavi utisak, već da stvari vidi jasno kakobi ih što bolje iskoristio. Zato su oni, možda više od druga dva tipa, sklonijiučešću u organizovanom kriminalu. Osobe sa makijavelističkim tipom ličnostisu obično grube prema podređenima i poltroni u odnosu na nadređene, pa lakopostižu lični uspeh.

Makijavelisti mogu biti čak i empatični ako znaju da će ih to dovesti doželjenog cilja. Ipak, oni su uglavnom emocionalno hladni i svet vide racionalnoi probabilistički, lišeni su ne samo emocija, već i etičkog osećaja za druge ljude,tako da lako postaju nemoralni. Oni mogu da prodru u emocionalni svet drugeosobe samo površinski i da ga iskoriste za svoje ciljeve, imaju lukavu socijalnupercepciju koja im omogućava manipulisanje ljudima, odnosno socijalnuprefriganost. „Ali dugoročno gledano, makijavelisti truju svoje odnose; iza njihje mnogo ozlojeđenih bivših prijatelja, bivših ljubavnika, bivših poslovnihpartnera tako da se izlažu opasnosti da loš glas o njima utiče na njihov život”.7

pokretljivost savremenog društva im ide u prilog, tako da retko budu uhvaćeniu nedelima.

Psihopate

U svojoj knjizi Bez savesti: uznemirujući svet psihopata među nama,stručnjak za probleme psihopatije robert Her (robert D. Hare), osvrćući se naozbiljnost i raširenost ovog problema, ukazuje da samo u severnoj Americi imaoko dva miliona psihopata, dok među stanovnicima Njujorka živi oko 100 000psihopata. Daleko od toga da je ovaj problem izolovan i da utiče na mali brojljudi, naprotiv, psihopatijom je dodirnut skoro svako od nas.8

Najčešća, ali ne i jedina manifestacija psihopatije jeste kriminalno kršenjedruštvenih normi. Zbog toga ne iznenađuje da se među kriminalcima u zatvorunalaze brojne psihopate iako veći deo psihopata ostaje na slobodi. poslednjihgodina i kod nas i u svetu imamo sve više primera koji predstavljajumanifestaciju psihopatije: serijske ubice, silovatelje, zlostavljače dece, porodičnenasilnike, članove gangova, dilere droge, potkupljive advokate i sudije, članoveorganizovanog kriminala, korumpirane lekare, teroriste, vođe sekti,beskrupulozne tajkune i političare.

7 Ibid., str. 127.8 robert D. Hare, Without Conscience: The Disturbing World of Psychopaths Among Us, op.

cit., p. 25.

Dragana Batić

456

Her kao rezultat istraživanja i kliničke prakse daje listu simptoma psihopatijeu vidu kliničke skale koju su ocenili psiholozi i drugi profesionalci. skalaprocenjuje: površinski šarm, grandioznost, potrebu za stimulacijom, patološkolaganje, komandovanje i manipulisanje, nedostatak kajanja, bezosećajnost, slabukontrolu ponašanja, impulsivnost, neodgovornost, nedostatak prihvatanjaodgovornosti za sopstvene postupke itd. Ova skala je korišćena za predviđanjerizika od ponovnog vršenja krivičnih dela i mogućnost rehabilitacije. Faktorskomanalizom izdvojena su dva faktora:

Faktor 1 karakterišu sebičnost, bezosećajnost i iskorišćavanje drugih bezkajanja, dok faktor 2 karakteriše hroničnom nestabilnošću, antisocijalnim isocijalno devijantnim životnim stilom.9

9 robert D. Hare, The Hare Psychopathy Checklist: Revised, Mini Healthy systems, toronto, 1991.

Faktor 1: Ličnost „agresivnog narciste”

• površinski šarm• Grandiozni osećaj sopstvene vrednosti• patološko laganje• komandovanje, odnosno manipulisanje• plitak afekt• Bezosećajnost, nedostatak empatije• Nesposobnost za prihvatanje sopstvene odgovornosti

Faktor 2: „Socijalno devijantan životni stil”

• potreba ѕa stimulacijom• parazitski životni stil• slaba kontrola ponašanja• promiskuitetno seksualno ponašanje• Nedostatak realističnih dugoročnih ciljeva• Impulsivnost• Neodgovornost• Maloletnička delinkvencija• rani problemi u ponašanju


457457457

Faktor 1 obuhvata crte koje predstavljaju interpersonalni i afektivni deficitpsihopatije, dok faktor 2 predstavlja simptome koji se odnose na antisocijalnoponašanje. Navedene karakteristike ličnosti slične su onima o kojima smoveć govorili; pojedini autori tvrde da se „mračnom trijadom” označavajurazličite tačke na istom kontinuumu, koji počinje od zdravog narcizma pa sezavršava psihopatijom. pri tome, makijavelista i psihopata su naročito slični,odnosno makijavelista predstavlja supkliničku ili nezatvorenu formupsihopate.

Međutim, za razliku od narcista i makijavelista, psihopate ne osećajunikakvu anksioznost. Čini se da je za njih strah nepoznat, oni ostaju mirni usituacijama u kojima bi se drugi uspaničili. Ova imunost na stres znači dapsihopate mogu biti opasne na načine koji se retko sreću kod druga dva tipa.Budući da ne osećaju anticipatorni strah, njih ne zadržava opasnost od kazne,što ih čini spremnima na sve. ravnodušnost prema posledicama zbog kojihdrugi ljudi poštuju zakon, čini od psihopate, više nego od ostala dva pripadnika„mračne trijade”, kandidata za zatvor.

psihopate nemaju empatiju: njima je problem da kod drugih ljudi razlikujustrah od tuge. Okrutnost psihopate dolazi od toga što su oni imuni na ljudskupatnju. psihopate mogu, kao i makijavelisti, da budu spretne u socijalnojkogniciji, mogu naučiti da proniknu u unutrašnji svet druge osobe da binaslutili njene misli i osećanja i pritisnuli „pravu dugmad”.10 Danas seupotrebljava izraz „uspešni psihopata” za one koji krše zakon, ali nikada nisuoptuženi ili uhapšeni za svoja zlodela. „Uspešni” su zato što anksioznijereaguju i mogu da predvide posledice, iako imaju iste bezobzirne sklonostikao i ostale psihopate.

psihopate imaju razvijen neverovatno moćan mehanizam kamuflaže. kadaim to odgovara, mogu se ponašati vrlo prijateljski i izgledati vrlo harizmatično.Zbog toga psihopate često ostaju nevidljive za žrtve sve dok na njih ne bacesvoju mrežu. to ih čini posebno pogodnim za vršenje krivičnih dela iz oblastiorganizovanog kriminala. Budući da većina ljudi imaju osećanje za fair play ialtruizam, nisu uvek spremni da vide da drugo ljusko biće nema te atribute.pogotovo je to teško prepoznati kod nekoga ko je u našoj najbližoj okolini,posebno ako vrši respektabilnu funkciju kao što je slučaj sa rukovodiocima,političarima, advokatima, lekarima i sl.

10 Danijel Goleman, Socijalna inteligencija: nova nauka o ljudskim odnosima, op. cit., str. 127.

Dragana Batić

458

Zaključak

Zajedničko svim tipovima ličnosti unutar tzv. mračne trijade jeste nedostatakmoralnosti i empatije. Da podsetimo, empatija je „emocionalna reakcija kojaizvire iz razumevanja ili anticipacije tuđeg emocionalnog doživljaja ili stanja, ipri tom je slična ili identična onome što druga osoba oseća, ili bi trebalo da oseća.Na primer, kada posmatrač vidi osobu koja je tužna i kao rezultat toga i samoseća tugu, on je iskusio empatiju”.11 Martin Hofman (Martin L. Hofman),psiholog koji se dugo godina bavio ovim problemom, o empatiji kaže: „(...) zamene, empatija je iskra ljudske brige za druge ljude, lepak koji socijalni životdrži zajedno. Ona može biti krhka, ali je bez svake sumnje izdržala celu evolucijui verovatno će tako biti dok god bude bilo ljudske vrste”.12

Za razvoj empatijske sposobnosti najvažniju ulogu ima rana socijalnakomunikacija unutar porodice. rano afektivno vezivanje je osnova koja prethodizainteresovanosti za druge, a ona, s druge strane, čini osnov empatije. postojiveliki broj studija koje naglašavaju vezu između roditeljske topline i empatije,kao i vezu između empatičnosti roditelja i njihove dece. Dok pozitivna iskustvaohrabruju razvoj empatije, negativna iskustva kao što su zlostavljanje impliciramanjak svesnosti i senzitivnosti za osećanja drugih ljudi. Veliki broj istraživanjapokazuje vezu između empatije i prosocijalnog ponašanja, posebno kodadolescenata i odraslih osoba.13 korene moralnosti treba tražiti u empatiji jerpredstavlja saučestvovanje sa mogućim žrtvama — nekim ko pati, ko je uopasnosti ili nevolji, što obavezuje ljude da reaguju i pomognu drugima. Biti „utuđoj koži” navodi ljude da slede moralne principe. prema tome, nedostatakempatije znači i nedostatak moralnih principa. Većina ljudi se odlikuje empatijom.

Odsustvo empatije kojom se odlikuju osobe sa karakteristikama nekog od tipovaličnosti iz „mračne trijade”, odnosno nemogućnost da se oseti sažaljenje i empatijabilo koje vrste ili barem nagoveštaj griže savesti, spada u najsloženije emocionalnedefekte. suština psihopatske hladnokrvnosti jeste u nesposobnosti da se ostvaridublji emocionalni kontakt sa drugima, već samo površinske veze i odnosi.

prema autorima koji su sproveli obimno istraživanje o makijavelističkomtipu ličnosti, uspešni manipulatori nisu, kao što bi se moglo misliti, efikasni uempatiji, pomoću koje otkrivaju tuđe motive, a onda to svoje znanje koriste da

11 Nancy Eisenberg and richard A. Fabes, “Empathy: Conceptualisation, assessment, and relationto prosocial behavior”, Motivation and Emotion, Vol. 14, No. 2, 1990, p. 132.

12 Martin L. Hofman, Empatija i moralni razvoj, Dereta, Beograd, 2003, str. 12.13 Ibid., str. 38.


459

bi druge izmanipulisali. U stvari, oni imaju slabu sposobnost empatisanja i slaborazumeju motive dugih ljudi. „Njihova prednost je upravo u tome što nisuempatični i što su zahvaljujući tome neosetljivi na druge, što im omogućava dagaze preko drugih ljudi u ostvarenju sopstvenih ciljeva”.14

savremeno društvo nenamerno veliča neke od karakteristika ovih tipovaličnosti: pohlepu, taštinu i osećanje spoljašnje moći. kristofer Laš (ChristopherLasch), autor knjige Kultura narcizma, kritikuje američko društvo dvadesetogveka zbog forsiranja individualizma i samoljublja koji doprinose stvaranjupatološkog narcizma. „U tom društvu, hijerarhijski odnosi se manifestuju krozsimbole materijalnog bogatstva i hedonističkog životnog stila. pošto su kaorezultat toga, odnosi sa drugima determinisani kompeticijom za statusne simbole,svaka individualna aktivnost je podređena postizanju tih simbola (...) U takvomdruštvu, narcista, nošen potisnutim besom i samo-mržnjom, beži u grandiozniself koncept, koristeći druge ljude kao instrumente”.15

Ovo je veoma izraženo u tzv. tranzicionim zemljama u kojima zbog velikenezaposlenosti, hronične egzistencijalne nesigurnosti, sve većeg jaza izmeđubogatih i siromašnih dolazi do promene vrednosnog sistema u smislurelativizovanja moralnih i društvenih normi. „percepcija slabe životneperspektive, eskalacija taktike socijalnog takmičenja i spremnosti na rizik rušilesu moralne barijere prema kriminalu i kršenju zakona: granice između legalnogi nelegalnog za većinu građana prinuđenih na šverc da bi preživeli postale suzamagljene, a kršenje zakona ’opravdano’ (...) Ograničavajuće društveneokolnosti, ali i dramatična ekonomska polarizacija društva praćena senkomsumnjive privatizacije, uticale su na vrednosno prihvatanje kriminala kaolegitimnom u takvom nepravednom društvu”.16 Ovakav socijalni ambijentveoma pogoduje tipovima ličnosti koji su skloni vršenju organizovanogkriminala, tzv. mračnoj trijadi: narcistima, makijavelistima i psihopatama.

Literatura

1. Eisenberg Nancy and Fabes richard A., “Empathy: Conceptualisation, assessment, andrelation to prosocial behavior”, Motivation and Emotion, Vol. 14, No. 2, 1990, p. 132.

14 Danijel Goleman, Socijalna inteligencija: nova nauka o ljudskim odnosima, op. cit., str. 127.15 Christopher Lasch, The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing

Expectations, Norton, London, 1979, pp. 35–41.16 Olivera pavićević i Biljana simeunović-patić, Srbija i (anti)heroji, Institut za kriminološka i

sociološka istraživanja, Beograd, 2005, str. 6.

2. Goleman Danijel, Socijalna inteligencija: nova nauka o ljudskim odnosima,Geopoetika, Beograd, 2008, str. 119.

3. Hare robert D., The Hare Psychopathy Checklist: Revised, Mini Healthy systems,toronto, 1991.

4. Hare, robert D., Without Conscience: The Disturbing World of Psychopaths AmongUs, Guildford press, New york, 1993.

5. Hofman Martin L., Empatija i moralni razvoj, Dereta, Beograd, 2003, str. 12.6. konstantinović-Vilić slobodanka, Nikolić-ristanović Vesna, Kriminologija, Centar

za publikacije pravnog fakulteta Univerziteta u Nišu, Niš, 2003.7. kozy John, “psychopathic Criminal Enterprise Called America”, Centre for research

on Globalisation (CrG), www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=19536.8. Lasch Christopher, The Culture of Narcissism: American Life in an Age of

Diminishing Expectations, Norton, London, 1979.9. Morgareidge Clayton, “Capitalism is Organized Narcissism”, 13 August 2001,

Lewis and Clark College website, http://legacy.lclark.edu/~clayton/commentaries/narcissism.html.

10. pavićević Olivera i simeunović-patić Biljana, Srbija i (anti)heroji, Institut zakriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 2005.

11. romero Estrella, Luengo M. Angeles, and sobral Jorge, “personality and antisocialbehaviour: study of temperamental dimensions”, Personality and IndividualDifferences, Vol. 31, Issue 3, August 2001.

tHE pErsONALIty OF AN OrGANIsED CrIME ACtOr:A NArCIsIst, A MACHIAVELLIAN Or A psyCHOpAtH?

the author deals with three types of personality that are known in psychology as“the Dark triad”: narcisistic, Machiavellianistic, and psychopathic. the common traitsto all of mentioned types of personality are social viciousness, hypocracy, selfishness,agression, and emotional coldness. the most of individuals who score high on the Darktriad traits of personality do not fit into regular psychiatric diagnosis, but as a sub-clinicsort live among others, and are free to step in organised crime group. the paper analysesthe traits of the three types of personality, with a focus on the lack of empathy andmorality. the notion of “successful psychopaths” is being used to describe persons whoare involved in thefts, drugs trafficking, violence, but manage to avoid criminalprosecution. their criminal acts are accompanied with classic pattern of silver-tonguedcharm, pathological lying, and impulsivity. the author stresses the main reasons whycriminals with this type of behaviour are successful, and emphasizes that contemporarysociety unintentionally glorify some traits of the three types of personality, such as: agreed, a vanity as well as a sense of external power.

Dragana Batić

460

461

ODNOS RASTA KRIMINALA I NEDOSTATKADRUŠTVENE STIGMATIZACIJE

Aleksandra Bulatović*

ApstrAkt

Društvo sa stabilnom demokratskom procedurom i funkcionalnompravnom državom u kojoj kriminal pokreće mehanizam represije počiniocastvara utisak o neisplativosti zločina. Delotovornost sankcija u stabilnimdruštvenim uslovima ima višestruki preventivni efekat na kriminal.Ukoliko pojedinačna devijantnost ostane nekažnjena ili se kriminalopravdava višim ciljevima, imamo izražen sukob između vladajuće kulturei neke sistemske potkulture (kontrakulture) u smislu izostanka njenogdruštvenog ograničavanja i/ili društvene stigmatizacije, stvara se fenomenpodeljene lojalnosti, što otežava društvenu kontrolu grupa i pojedinaca. Uokviru takvog konfliktnog sistema dolazi do sistemske devijacije jer ekscespostaje redovna pojava — pojedinačna devijantnost kao personalniproblem utapa se u strukturno-društveni i strateško-razvojni društveniproblem. kako je korupcija tipična sistemska devijacija, prateći specifičneaktuelne fenomenološke odlike ove sistemske devijacije, radproblematizuje nivo društvene pojavnosti i opšteprihvaćenih vrednostirazličitih oblika devijantnosti u srpskom društvu te širenje uverenja okriminalu kao isplativom sredstvu pri postizanju ciljeva s jedne strane, ao poštenju i znanju, kao o neisplativim mogućnostima, s druge strane.Autorka poredi logiku borbe protiv kriminala i njegov rast ukazujući nanjihovu uzročno-posledičnu vezu.Ključne reči: kriminal, društvena stigmatizacija, delotvornost sankcija,društveni kapital, elite.

kriminal kao oblik protivdruštvenog ponašanja već duže vreme zaokupljapažnju političkih elita, a suzbijanje kriminala se, bez razlike, deklariše kaoprioritet javne politike kako u državama razvijene demokratije, tako i uostatku sveta. Osnov te politike, kroz svoju integrišuću društvenu funkciju,

* Autorka je istraživač saradnik u Institutu za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd.


462

određuju pravne vrednosti čiju zaštitu obezbeđuju pravni propisi —najefikasnija politička sredstva za podsticanje i stvaranje poželjnih društvenihvrednosti.1

kriminal i strah od kriminala imaju duboki negativan uticaj na ličnu idruštvenu dobrobit. Većina ljudi se ponaša u skladu sa predvidivimsvakodnevnim obrascima; istovremeno, devijantno ponašanje je sveprisutnadruštvena pojava. Ljudi dele zajednička osećanja normalnosti koja sezasnivaju na definisanoj predvidljvosti („prirodnosti”) u međusobnimsusretima ili interakciji i zato svaka različitost i nepredvidljivost u interakcijiunosi određenu dozu nelagode, straha ili osude. Ukoliko kriminal, kaosocijalno najteži oblik devijacije, pokreće mehanizam represije počinioca,stvara se utisak da se zločin ne isplati. Delotovornost sankcija u stabilnimdruštvenim uslovima ima višestruki preventivni efekat na kriminal. Osuđenikriminalac ne trpi samo javnu osudu na osnovu rezultata krivičnopravnogprocesuiranja, već i stigmatizaciju kao društvenu osudu koja se ispoljava kaonespremnost ostalih članova društva da stupaju u interakcije sa njim bilo usmislu društvenih, bilo u smislu ekonomskih interakcija. Da li ćestigmatizacija funkcionisati na ovaj način zavisi od toga da li postojiekvilibrijum između kriminaliteta i društvene osude.

Ukoliko pojedinačni kriminalitet ostane nekažnjen ili se kriminalopravdava višim ciljevima, onda postoji izražen sukob između vladajućekulture i neke sistemske potkulture (kontrakulture); stvara se fenomenpodeljene lojalnosti što otežava društvenu kontrolu grupa i pojedinaca. Ukrajnjoj instanci ovog procesa, devijantne norme i vrednosti oblikujudruštvene odnose u dugotrajnom smislu, a alternativni, nedevijantni modeltih odnosa je netipičan i kao takav — potisnut. Na opisan način se koncipiradruštvena stvarnost koja predstavlja primer društva sa devijantnomdruštvenom kulturom i devijantnim kulturnim obrascima. kroz ovakav procesdiferencijacije kojim se različitosti u društvu umnožavaju, dovodi se u pitanjeegzistencija univerzalnih vrednosti.

1 U savremenim društvima osnovne i univerzalne ljudske vrednosti koje se štite pravnimpropisima su: ljudski život i zdravlje (fizički i duhovni integritet čoveka); sloboda, čast idostojanstvo (slobode i prava čoveka); materijalna sigurnost (sigurnost privatne svojine, pravona imovinu); intelektualna prava (sloboda intelektualnog stvaralaštva i pravo na intelektualnusvojinu); politička prava i slobode (individualna i kolektivna prava građana, koje obezbeđujepravna država) i socijalna pravda (socijalna i ekonomska prava, relativno ravnomerna raspodelanajosnovnijih egzistencijalnih dobara).

Odnos rasta kriminala i nedostatka društvene stigmatizacije

463

Devijacija, kriminal i kriterijumi normalnosti

Izvorno značenje izraza devijacija jeste skretanje s putanje, izmena izvesnogpravca, odstupanje od neke vrednosti. tipično za bilo koju ljudsku zajednicu jeda postojanje nekog normativnog i vrednosnog okvira kao okosnice njenekohezije nužno pretpostavlja i oblike odstupanja od onog što zajednicaprepoznaje kao opšte korisno. U nauci o društvenim devijacijama, ovaj izrazoznačava ponašanja pojedinca i društvenih grupa koja odstupaju od moralnih,religijskih i običajnih normi i vrednosti.2 prema ovim ponašanjima postojiformalna i neformalna društvena reakcija osude i neodobravanja. Međutim, nepostoji saglasje o tome šta je devijantno, a šta normalno.

Na društvenom nivou, različitost ili devijantnost „izaziva” društveni poredak.Devijantnost dovodi u pitanje postojeće društvene odnose, vrednosti i značenja.3

kao fenomen, devijantnost je u svojoj osnovi i suštini vezana za društveniporedak. Društveni poredak definiše šta je realno, očekivano, prihvatljivo, tj.normalno, nasuprot onome što je nerealno, neočekivano i neprihvatljivo, tj.devijantno. Devijacija je društvena pojava kod koje se ispoljava značajnoneslaganje između prihvaćenih standarda (o tome kakva treba da bude društvenastvarnosti) i postojećeg društvenog stanja. Značenje devijantnosti, u određenomkontekstu, čuva i štiti grupne interese i tako održava osećanje „normalnosti”.

pojedinci ili grupe postaju devijantni onog trenutka kada na njih društvoprimeni osudu i etiketira ih ili žigoše kao „nenormalne”. U zavisnosti od oblikaodstupanja, ostvaruje se i društvena reakcija, a kriminalno ponašanjepodrazumeva normativno sankcionisanje, najčešće kaznu.

ključne karakteristike devijantnosti su da ona predstavlja produkt socijalneinterakcije koji remeti društveni poredak, napada „opšte prihvaćenu realnost”,krši grupna, unapred definisana očekivanja i izaziva reakciju neodobravanja.Devijacije se uobičajeno definišu na osnovu vrednosnih i normativnihkriterijuma, kao i na osnovu ljudskih potreba i društvene reakcije na devijaciju,a krivično delo je proizvod kulturnih, socijalnih i mentalnih procesa”.4 Društvenevrednosti se definišu kao implicitni ili eksplicitni sadržaji i norme poželjnostikarakteristične za pojedince, društvene grupe i zajednicu. U tom kontekstu

2 Na primer: kriminal, maloletnička delinkvencija, samoubistvo, prostitucija, bolesti zavisnosti,prosjačenje, društvene dezorganizacije i slično.

3 stephen pfohl, Images of Deviance and Social Control: A Sociological History, second edition,McGrow Hill, New york, 1994.

4 Nils Christie, „Odgovori na gubitke”, Temida, Vol. 9, No. 1, 2006, str. 5–10.


464

vrednosti su centralni stavovi ili sentimenti koji određuju prioritete međuljudskim referencijama, te otud daju sadržaj i strukturu organizaciji života uzajednici i određuju njihove međusobne odnose. kao relativno stabilne, opšte ihijerarhijski organizovane forme, društvene vrednosti u najvećoj meri određujukarakter društva, delovanja institucija i utiču na socijalizaciju ličnosti.5 Vrednostiprihvaćene u nekoj društvenoj sredini, društvenoj grupi ili društvu u celiniformiraju krivično pravo čije norme u savremenim društvima određuju kojeponašanje odstupa od tih normi, tj. koje nepoželjno i negativno ponašanje sastanovišta određenih opšteprihvaćenih vrednosti i normi u društvu predstavljakriminalno ponašanje.6

Društvena kontrola devijantnosti

Društvena kontrola je vrlo složen pojam čija se kompleksnost ispoljava učinjenici da obuhvata veoma raznolike oblike reagovanja društva na devijantnostkao društveni fenomen — od kažnjavanja, patologizacije i medikalizacije, prekoneutralizacije do ignorisanja, a uslovljena je načinom na koji se konstruišedruštveno normirana teorija i praksa. Mehanizmi društvene kontrole sumehanizmi kojima društvo reguliše individualna i grupna ponašanja u smisluopštih sankcija i nagrađivanja.

Društvena kontrola se odnosi na različita sredstva koja društvo primenjujekako bi obezbedilo da se njegovi članovi ponašaju u skladu sa kulturnimnormama; formalizovana je u obliku zakona koje sprovodi vlast mehanizmimasile i drugim oblicima formalnih sankcija. Formalna društvena kontrola se odnosina elemente društva kao što su zatvori ili institucije za smeštaj mentalno obolelihlica tzv. totalne institucije, koje bi trebalo da obezbede resocijalizaciju pojedinacakoji prekrše formalno pravilo. U formalni sistem društvene kontrole ugrađenisu: retributivna motivacija na osnovu koje onaj ko krši normu mora da snosiposledice za takvo postupanje; motivacija ostvarivanja generalne prevencijekriminala; motivacija ostvarivanja rehabilitacije kao načina da formalnadruštvena kontrola utiče na kriminalce i preobrazi ih u produktivne članovedruštva; motivacija da se postigne društvena zaštita putem razdvajanjadevijantnih članova društva od nedevijantnih. Neformalna društvena kontrolase odnosi na elemente društva koji podržavaju neformalne kulturne norme —

5 Ivan Vidanović, Rečnik socijalnog rada, Beograd, 2006.6 Mike Haralambos, Sociology: Themes and Perspectives, Oxford University press, London, 1980.


465

pored eksplicitnih zakona, društvena kontrola se ostvaruje i kroz običajne normei neformalne sankcije koje često mogu biti efikasnije.7

teorija socijalne kontrole u značajnoj meri dominira aktuelnimobjašnjenjima devijantnosti, a posebno kriminala i delinkvencije. Budući danjene početne pretpostavke razmatraju devijantno ponašanje kao rezultatodsutnosti socijalne kontrole ili sprečavanja devijantnosti, autori ovog teorijskogkruga se uglavnom slažu da bi „bez kontrole” ljudi bili slobodni da čine sve štoim se učini kao prirodna potreba, dok se u pogledu potrebnog stepena kontroleu društvu mišljenja razlikuju.8 travis Hirši (travis Hirschi), jedan odnajuticajnijih teoretičara ove struje, objašnjava kako društvena kontrolaneutrališe sklonost devijantosti na sledeći način:

• kroz poštovanje i socijalizaciju grupnih normi, povezivanjem pojedinca sgrupom zasnovanim na osećanjima odanosti i naklonosti;

• kroz određivanje obaveza koje opisuju stepen do kojeg osoba razvija najnižinivo konformističkog ponašanja, znajući da devijantni čin koji ugrožavadruge ima sankciju kao posledicu;

• putem uključivanja u telesne aktivnosti nedevijantne prirode, zbog kojihostaje malo vremena za delikvenciju (na primer, bavljenje košarkom,trčanjem, fizičkim radom itd.).9

Fenomenološka slika kriminala stalno se menja. prema konceptu socijalnedezorganizacije, koren problema se nalazi u društvenim normama i aktivnostimazajednice, a devijantnost je rezultat nejednakog društvenog razvoja, s mnoštvomdruštvenih promena i sukoba koji deluju na individualno ponašanje. socijalnaorganizacija postoji kada je vidljiv visoki stepen unutar društvene kohezije kojapovezuje pojedince i institucije u društvu, a podrazumeva slaganje u velikoj merioko ciljeva i oko normi koje određuju ponašanje.10 Nasuprot tome, kada je

7 Moral je specifičan običaj i složeni socijalni fenomen koji se sastoji od moralnih vrednosti,moralnih normi, moralne prakse. kao nepisani sistem normi koje određuju pravila ponašanja ljudiu zajednici, izgrađenih na shvatanju zajednice, moral usmerava ljude da čine dobro i izbegavajuzlo. Griža savesti je moralna, unutrašnja, specifična sankcija koju subjekt sam primenjuje na sebii utoliko preventivna, a najvrednija društvena norma. kao mehanizam koji utiče na devijacije,moral je najefikasniji kada se u tradicionalnim društvima oslanja na običaje, a u modernim napravo, odnosno, običaji i pravo su znatno delotvorniji kada su u saglasju s moralom.

8 prema teoriji socijalne kontrole, motivacija nije neophodna za objašnjenje devijantnogponašanja jer je svako motivisan za kriminalni čin, pa stoga njeno razjašnjenje nije ni nužno.

9 travis Hirschi, Causes of delinquency, N.J.: transaction publishers, New Brunswick, 2002.10 Mladen Zvonarević, Socijalna psihologija, Školska knjiga, Zagreb, 1981, str. 665.


466

konsenzus važnih vrednosti i normi izvrnut i kada se tradicionalne norme neprimenjuju, nastupa socijalna dezorganizacija.

U savremenim uslovima beleži se porast ukupnosti kažnjivih ponašanja ibrojnost novih pojavnih oblika, naročito teških kaznenih dela. taj se rastkriminala može opisati kroz četiri stadijuma: od početnog nivoa ekscesa, prekodelovanja organizovanog kriminala u nekakvoj prihvatljivoj meri u razvijenimpravnim sistemima (država ima svoju mafiju) koji sledi stadijum društvenograzvoja u kome su društva bez izgrađene pravne države (mafija ima svojudržavu), pa sve do društva u kojem devijantne norme i vrednosti kreirajudruštvene odnose. promene u političkom poretku obeležene su ne samodugotrajnošću uzroka i okolnostima koje im idu na ruku nego i istovremenimnestajanjem tradicionalne državne i društvne reakcije.

Stigmatizacija kao oblik društvene reakcije na devijantnost u kriminogenom smislu

stigma je reč grčkog porekla i prvobitno je označavala telesnu oznaku naodređenim članovima zajednice kao što su bili robovi, izdajnici ili kriminalci,na osnovu koje su oni vizuelno označavani kao moralno nepodobni, odnosno,da su narušili kulturnu normu. posledica ovakvog obeležja je bilo ignorisanje iliizbegavanje ovih pojedinaca, posebno na javnim mestima. Drugim rečima,stigma kao društvena konstrukcija uključuje prepoznavanje različitosti na temeljuneke oznake i posledično obezvređivanje osobe koja je nosilac te oznake.stigmatizovani pojedinac je primoran da se, uz oznaku koju nosi, suoči spredrasudama okoline prema toj oznaci (socijalne i psihološke posledice). Onesu često generalizovane i utiču na njegovu ličnost i identitet.11

U savremenom kontekstu, reči stigma i stigmatizacija se upotrebljavaju daoznače nevidljivo označavanje neodobravanja koje omogućava da članovi jednezajednice identifikuju granice uključenosti u tu zajednicu. to je socijalnoetičkiprekor, snažno društveno neodobravanje ličnih osobina ili uverenja koja su usuprotnosti sa kulturnim normama. On obezbeđuje solidarnost te zajednice idemonstrira posledice odstupanja od prihvaćenih normi ponašanja.12

11 todd F. Heatherton, robert E. kleck, Mikki r. Hebl, and Jay G. Hull (eds), The SocialPsychology of Stigma, Guilford press, London, 2000.

12 Gerhard Falk, Stigma: How We Treat Outsiders, prometheus Books, Amherst, New york,2001.


467

Ideja o stigmatizaciji kao društvenom procesu svoje utemeljenje ima uinterakcionističkoj sociologiji i njenoj teoriji etiketiranja. Centralni stav ove idejejeste da društvene tvorevine (poredak, institucije, strukture, grupe) nastaju umeđusobnim odnosima ili interakcijama između ljudi. ta interakcija se sastoji uprenošenju značenja koja nastaju kao proizvod odnošenja između aktera, tj.njihovih uzajamnih delovanja. sa aspekta izučavanja društvene devijantnostikrucijalno pitanje je kako se ljudska ponašanja stavljaju u identifikovanekategorije devijanata.13 polazište u definisanju društvene devijantnosti je odnosdruštva (grupa, sredine, institucija, organizacija) prema ponašanju pojedinca. tajodnos reflektuje društvenu moć i određuje reaktivnu dimenziju stigmatizacije.Ovakva pojavnost govori o političkoj upotrebi stigmatizacije i upućuje na njenlatentni cilj — da legitimizuje političku vlast i manipuliše realnom političkomodgovornošću.

U uzročno-posledičnom smislu, stigmatizacija je povezana sa socijalno-psihološkim fenomenom stereotipizacije kao delom društvenih odnosa izmeđuljudi — u komunikaciji ljudi tipiziraju jedni druge kroz očekivane društveneuloge. stigma, iako moćna i dugotrajna, nije neizbežna u smislu da se ne možedovesti u pitanje. Moguća je promena stigme kao društvene osude ukoliko sepromeni perspektiva bilo stigmatizovanih, bilo onih koji stigmatizuju.Nedostatak opšte svesti o društvenoj opasnosti određene devijacije ili čakkriminala, kao i nedostatak institucionalne reakcije u smislu organizovanihaktivnosti usmerenih na suzbijanje određene devijatne pojave, uz visok stepentolerancije državne vlasti, kreira promenu u domenu stigmatizacije. sa stanovištakriminala i politike njegove kontrole, ovakve promene imaju dramatičneposledice — nestanak društvene osude ponašanja inače sankcionisanogkrivičnopravnim normama i nestanak odgovarajuće društvene norme u vezi satim ponašanjem utiču na porast kriminala pospešujući ga do nivoa kada ga višenije moguće kontrolisati u datom socijalnom kontekstu.

Korupcija, društvo i kriminal

korupcija je tipična sistemska devijacija. U kontekstu prethodno opisanomu tekstu, korupcija je specifičan problem jer objedinjuje klasičnu kriminalnudevijaciju sa širom etičkom problematikom. korupcija je krivično delo samo usvom srazmerno malom volumenu, dok je u većem delu etički problem koji se

13 Aleksandar Jugović, „stigmatizacija kao društveni proces”, Temida, 2008, Vol. 1, No. 2, str.5–19.


468

može adekvatno sankcionisati samo unutar javne službe, a u nekim slučajevimasamo putem unutrašnje moralne sankcije savesti samog pojedinca. Zbog toga jekorupcija posebno zahvalan fenomen za testiranje opšteg uticaja devijacije nadruštvenu kulturu, a posebno na kulturu u radu institucija; u sredinama u kojimaje korupcija prihvatljiv, pa i običajan način rada institucija, postoje kulturološkiproblemi kakvih nema u društvima u kojima je korupcija javne službezanemarljiva.

Društvena svest o ugroženosti opšteg interesa teško se i sporo formira inormalno je da taj proces neko vreme kasni jer se pojava prvo moramanifestovati da bi se potom pronašle i preduzele mere. Većina savremenihrasprava o korupciji obično se fokusiraju na njen uticaj na transparentnostupravljanja i na smanjenje ukupne količine društvenog bogatstva kroz povećanjetakozvanih transakcionih troškova za građane. Analiza poznatih teorijskihmodela korupcije, počev od operativnih (direktna korupcija, nepotizam,kronizam) do strateških (uloga „čuvara kapija” i „zajednica za pritisak”)pokazuje da korupcija nije uvek krivično delo, da ona može biti samo jedan odnačina na koji se vrše inače legalni poslovi upravljanja, te da je manipulacijastrukture društvene moći inherentno podložna kriminogenom uticaju.14 U okvirutakvog konfliktnog sistema dolazi do sistemske devijacije jer eksces postajeredovna pojava — pojedinačna devijantnost kao personalni problem utapa se ustrukturno-društveni i strateško-razvojni društveni problem.15 reč je ponajpre okorupciji na koju se naslanjaju i iz njih se razvijaju drugi pojavni oblici devijantne„inovacije” koja proizvodi i obnavlja nepoverenje u institucije pravnog sistema,njihove norme i standard, te nepoverenje u pravnu državu uopšte. Nepotkrepljenasocijalizacija putem društveno manifestnih poželjnih normi i vrednosti izazivagubljenje slike o kriminalu kao rizičnoj i neprobitačnoj aktivnosti i generišeživotno iskustvo koje podstiče kriminal u takvom društvu. Nepoželjni i sramotniprimeri vremenom postaju prihvaćeni i poželjni uzori, a ključne društvene odlukedonose upravo oni društveni akteri čije su kriminalne aktivnosti i bezobzirnostprouzrokovale trajne strukturne poremećaje. Na kraju, bezakonje u širem smisludruštvene kontrole postaje prihvaćeno i priznato sredstvo bogaćenja i uspeha.

Nasuprot ovim promenama, u dobro uređenim društvu opasno je i neizvesnobaviti se kriminalom. pravila institucionalnog delovanja utemeljena su na

14 Ovo je posebno upadljivo kada je reč o slabim državama i o organizovanom kriminalu.15 Aleksandar Fatić, „Osnovni principi etike i javna služba”, u: Dobrivoje radovanović i

Aleksandra Bulatović (urs), Korupcija, Centar za menadžment i Institut za kriminološka isociološka istraživanja, Beograd, 2005, str. 147–80.


469

relativno stabilnim zakonskim normama i njihova primena garantuje ostvarenjesvrhe države u formalnom smislu. rukovodeći se tim normama u svomformalnom postupanju, javni službenik ispunjava svoju ulogu prema građaninukoji je istovremeno i njegov klijent i istinski poslodavac, koji ga neposrednoplaća putem poreza, te kome duguje svoju lojalnost. poverenje članova društvau državu i njene institucije svodi se zapravo na relativno stabilan stepenizvesnosti da će svaki građanin, za svaki zakonom predviđeni korak koji ćeučiniti u odnosu prema bilo kojoj društvenoj instituciji, ostvariti pravo koje muzakonski pripada. Nepoverenje u taj mehanizam jeste rezultat nesigurnih imaglovitih odnosa koji ne nude opisani ishod, nego upravo suprotno, da se zasvaku uslugu mora predvideti nekakav alternativni put jer predviđeni i zakonomutemeljeni put ne donosi očekivani rezultat. taj alternativni put se svodi naalternativne podsticaje. Iz prethodno rečenog proističe da bi se stepen korupcijemogao odrediti kao pokazatelj stepena delotvornosti države kao institucije najednoj strani i poverenja članova društva u državu i ostale društvene institucijes druge strane.

konkretna posledica korupcije na neko društvo, koja prva nastupa, jestetrajno produbljivanje moralne erozije na institucionalnom nivou, tj. daljeprogresivno unošenje nereda i neizvesnosti u očekivanja koja članovi društvaimaju prema institucijama, te u odgovore i usluge koje dobijaju za uzvrat. sledilegitimacija bezakonja, i to najpre kao alternativnog, a potom i poželjnog putaprema ostvarivanju društvenih ciljeva. Odsustvo primerene društvene kontrole,tj. prepoznatljivog i redovnog kontinuiteta na relaciji prekršaj–kazna, kao inedovoljna socijalna afirmacija vrednosti ima društvenu dezorganizaciju kaokonačnu očekivanu posledicu, tj. nestanak integrativnih činilaca društvenezajednice. kad korupcija poprimi sistemski oblik, ljudi se kriminalno ponašajučak i bez ikakve svesti o tome, bez onog pravom pretpostavljenog elementasvake kriminalne radnje, tj. bez umišljaja o krivičnoj radnji, uvereni da je to štorade u prirodi samog odnosa u kojem preduzimaju te radnje.

Dinamika rasta kriminala u Srbiji

Nakon raspada bivše Jugoslavije i otpočinjanja procesa formiranja sadašnjesrpske države, strateške političke odluke su načelno imale uporište u srpskomdruštvu jer su donosioci odluka, tj. politička elita, bili izabrani demokratskomprocedurom. Logika tog odlučivanja je bila utemeljena na kalkulaciji troškova ikoristi, usklađena s parcijalnim i individualnim nasuprot zajedničkim i opštiminteresima, kao i na instrumentalizaciji kriterijuma političke moći u proceni


470

društveno prihvatljivog i neprihvatljivog, zakonitog i kriminalnog, tj. kažnjivogdela. Društveni odnosi su strukturno i uz podršku medija podsticani u odnosuna devijantnost i kriminal jer su u iskustvu aktera ostavljali preovladavajućiutisak da su devijantna sredstva lakši i relativno bezopasan put za postizanjepoželjnih ciljeva. kreirana je društvena stvarnost u kojoj su mehanizmi formalnesocijalne kontrole dopuštali pojedinačnoj devijantnosti da ostane nekažnjena, ilise krivični progon namerno izbegavao kako bi se potom neki kriminalni činpokušao opravdati ratnim okolnostima ili u ime viših ciljeva, čime je otvorenširoki prostor mogućnosti da pojedinačni eksces postane redovna pojava.Institucije su sistematski narušavale i uzurpirale prava građana, narušavajućipravne propise, umesto da ih brane: vlast je koncentrisana u rukama malog brojaljudi i vođena kao privatni biznis, državnim finansijama je rukovođeno kao dasu privatne, bez uvida i kontrole bilo kojeg zakonom uspostavljenog državnogtela, a niko iz strukture vlasti nikada nije dovodio u pitanje takav načinupravljanja društvom i gotovo svi su sudelovali u stvaranju tog anarhičnogsistema koji je funkcionisao pod parolom „uzmi koliko možeš i dočepaj se čegamožeš”.16 Dominacija takve politike nad društvenim institucijama nije dopustilasamostalnu i od politike nezavisnu strategiju delovanja na osnovu koje bi sedonosile valjane odluke na temelju naučnih, stručnih i profesionalnih kriterijuma.suzbijanje kriminala nije moglo izbeći oslanjanje na logiku koja je dopustilarazvoj devijantnih struktura i, nezavisno od svesti uključenih aktera, kontinuiranopromovisala kriminal kao alternativno, prihvatljivo, poželjno ili, čak, kao jedinodelotovorno sredstvo postizanja postavljenih ciljeva. kreirano je novo društvenoi kulturno okruženje u kome je izostajala uobičajena društvena stigmatizacijatakvog ponašanja — koruptivna, kriminalizovana elita je obezbedila mehanizmekoji je podsticao članove društva da svoje ciljeve ne ostvaruju na načelimahumanosti, poštenja i marljivosti, već nepoštenim i kriminalnim delovanjem.Vlast je bila kriminalno ustrojena i počivala na sistematskom narušavanjupravnih propisa koji određuju okvir i način funkcionisanja društva i zapravo jesama bila izvor kriminala i korupcije. Iz perspektive javnih interesa, takva vlastnije imala nikakvu unutrašnju logiku, i iz te iste perspektive bilo je očekivanoda potrebne promene koncentrisanu moć preusmere s ostvarivanja partikularnihi pojedinačnih ciljeva prema zajedničkoj strategiji funkcionalnoj za društvo ucelini. konkretno, to podrazumeva emancipaciju državnih i javnih institucija odpresudnog političkog uticaja i postavljanje adekvatnog izazova alternativnojkriminalnoj socijalizaciji i kriminalnim ciljevima i pravilima kojima su izloženi

16 renato Matić, „Hrvatsko društvo i začarani krug kriminala”, Revija za sociologiju, Vol. 39,No. 3, 2008, str. 145–59.


471

članovi društva. Aktuelan preovlađujući politički uticaj u profesionalnimstrukturama upućuje na zaključak da politička korupcija u srbiji još uvek opstaje.potencijal za iskorak iz ovakvog stanja nalazi se u društvenim akterima svećinom društvene moći, u političkim elitama koje političku moć treba dausmere na harmonizaciju ekonomskog i kulturnog kapitala s humanimpotencijalima i da na takav način stvore vrednosno podsticajnu društvenu klimu.

Literatura

1. Christie, Nils, „Odgovori na gubitke”, Temida, Vol. 9, No. 1, 2006.2. Falk, Gerhard, Stigma: How We Treat Outsiders, prometheus Books, Amherst, New

york, 2001.3. Fatić, Aleksandar, „Osnovni principi etike i javna služba”, u: radovanović

Dobrivoje i Bulatović Aleksandra (urs), Korupcija, Centar za menadžment i Institutza kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 2005.

4. Haralambos, Mike, Sociology: Themes and Perspectives, Oxford University press,London, 1980.

5. Heatherton, todd F., kleck robert E., Hebl, Mikki r., and Hull, Jay G. (eds), TheSocial Psychology of Stigma, Guilford press, London, 2000.

6. Hirschi, travis, Causes of delinquency, N.J.: transaction publishers, NewBrunswick, 2002.

7. Jugović, Aleksandar, „stigmatizacija kao društveni proces”, Temida, 2008, Vol. 1,No. 2.

8. Matić, renato, „Hrvatsko društvo i začarani krug kriminala”, Revija za sociologiju,Vol. 39, No. 3, 2008.

9. pfohl, stephen, Images of Deviance and social Control: A sociological Historu,second edition”, McGrow Hill, New york, 1994.

10. Vidanović, Ivan, rečnik socijalnog rada, Beograd, 2006.11. Zvonarević, Mladen, Socijalna psihologija, Školska knjiga, Zagreb, 1981.

rIsING CrIME rAtEs IN LIGHt OF FAILING sOCIAL stIGMAtIsAtION

Crime can be regarded as the most serious form of social deviance; at times of crisisof the state, failing social stigmatisation of crime has the potential to underminegovernments, parliamentary system, and, most importantly the trust citizens invest inpublic institutions, the law and common morality. A society with a stable democraticprocedure and a functional rule of law is based on the assumption that the repressive

response to crime will generate the impression that “crime does not pay”. It is thus assumedthat effective criminal sanctions in stable social conditions create multiple preventativeeffects on the crime rate. Conversely, the assumption implies that, should criminal devianceremain unsanctioned, or crime is justified by appealing to greater social goals, a conflictarises between the mainstream culture and a criminal subculture. such conflicts are fuelledby a lack of public stigmatisation of crime. In the described circumstances the onset ofsystemic deviation is possible, given that what is normally excess is allowed to becomethe norm, and what is initially an individual transgression of social norms transforms intoa structural social and developmental problem. the paper tracks the spread of publicperceptions of corruption and crime as allowed and positive types of behaviour in theserbian society, ones that not only pay, but lead to a corresponding devaluing of honesty.In conclusion, the author discusses the inter-relationship between methods used to fightcorruption and crime and the dynamics of the development of these deviations and arguesfor a careful re-examination of the methodologies involved.


472

CIp - Каталогизација у публикацијиНародна библиотека Србије, Београд

343.85:343.9.02(497)(082)351.74/.75(497)(082)

DrUŠtVENI aspekti organizovanog kriminala/ urednici Aleksandar Fatić, Božidar Banović.- Beograd : Institut za međunarodnu politiku i privredu, 2011 (Beograd : Želnid). - 472 str. : graf. prikazi ; 25 cm

"Ova knjiga nastala je u okviru projekta 'srbija i savremeni svet: putevi i perspektive učvršćivanja spoljnopolitičkog, bezbednosnog i spoljnoekonomskog položaja srbije u savremenim procesima u međunarodnoj zajednici' [...]". - tiraž 300. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija uz svaki rad. - summaries.

IsBN 978-86-7067-151-5

a) Организовани криминалитет - Сузбијање -Балканске државе - ЗборнициCOBIss.sr-ID 182273548