بسمه تعالی

یابی تاخیر حوزه در واکنش به مدرنیسمریشه

چکیده

اگر بخواهیم بدون غمض عین در مورد نقش علمای شیعه در مواجهات اولیه تمدن اسالم و غرب

یک سده تاخیر حوزه در واکنش به وضعیت جدید مدرن به قضاوت بنشینیم حکم، اعتراف به اقال

ان اند اما آنچه در این میاست. برخی محققین با پذیرش این تاخیر به جستجوی دالئل آن نشسته

هایی است که ها و بحرانمورد توجه قرار نگرفته تقارن این دوره با درگیری حوزویان در مشغله

دی آغاز دوره جدیها ترین این مشغلهد شود. مهمتوجهی روحانیت به شرایط جدیتوانست مسبب کم

مذکور را باید در خیزش شیخیه دانست. مجموع این شرایط باعث های ترین بحراناز فقه و جدی

ای شد نهاد فقاهت زمانی وارد عرصه شود که دیگر وسع مبارزه را نداشت و این موجب حلقه

تا انقالب اسالمی به درازا کشید.پرهیزی گشت که های منفی و سیاستمعیوب از تجربه

کلیدی واژگان

، تورم فقه و اصولتاریخ فقها نیت و مدرنیته، تقابل با غرب،روحا

مقدمه

میالدی ایرانیان گرچه با تطاوالت دول غربی دست و پنجه نرم 19سالهای آغازین قرن

میاسالهای گذشت در قیاس با دیگر کشورمی کردند اما آنچه که در ایرانمی

ی دینی شیعه در این دوره یعنهای بگیرد. حداقل پایتختتوانست آرامش و ثبات ناممی

اند. در همین دوره نداشتهها نجف، اصفهان و کربال تا مدتها مواجهه ملموس با غربی

است که مراکز دیگر تمدنی اسالم به سرعت به متصرفات انگلیس، دانمارک و فرانسه

اندونزی، هندوستان و شمال آفریقا از قاهره تا مراکش تحت حمالت شد. جاوه می منضم

از -ها قرار داشت و شاید تنها قلمروی سنتی عثمانیها و تصرفات مستقیم اروپایی

که این ،کردمی شرایطی مشابه ایران قاجار را تجربه -استامبول تا شبهه جزیره عربستان

د. بدین ترتیب در حالی که علمایی چون وضعیت نیز تنها تا جنگ اول جهانی دوام آور

( در هند، 1217/ 1838ق( و حاج شریعت اهلل)م 1830/1209سید احمد بریلوی )م

( 1864/1243( در الجزائر و حاج عمر طعل )م 1883/1263امیر عبدالقادر الجزائری )م

علمای ،ندبودنه از مبارزه سیاسی علیه استعمارگران شدهدر غرب افریقا، وارد فاز مسلحا

شیعه تا قریب به یک قرن آتی توجهی به آنچه در آستانه ورود تمام عیار به حیات

شناسی در مستعمرات اسالمی بلوغ زودرس غربنداشتند. ،اجتماعی شیعیان بود

فرهنگی و معرفتی خود را نیز پیشتر از حوزه شیعی به ثمر رساند. عالمان های جلوه

م 1894ن حرکت ندوة العلما و مدرسه عظیم آن را در هندی بسیار پیشتر از ایرانیا

دینی و زمان شناس بار آوردن طالب بنیان های ق با هدف نوسازی دانش 1273/

. در سوی دیگر در مصر بخشی از علمای تراز اول مصر (Zaman 69) گذاشتند

( فعاالنه 1873هر، و رفاعة الطحاوی)م (، شیخ االز1835/1250همچون حسن العطار)م

عامل عقب درگیر بازاندیشی در معایب ساختاری آموزشی و اجتماعی شده بودند که

بود که نیم قرن بعد ها . همین فعالیت(Hatina) دانستندمی شانماندگی وطن اسالمی

د.عبده کر-مصر را بستر مناسب انقالب اسدآبادی

های روحانیت از غرب مدرناولین تجربه

های ق چهره نظامی غرب را با سلسله جنگ 1218ای متفاوت، از ها در تجربهایرانی

عکس همتایان اروپایی خود هیچگاه نتوانستند از ه ها بشناختند. روس روس و ایران

گاه طعمه مد نظر خود پیشتر روند و لذا در قلب تمدن شیعی هیچ یحاشیه قلمرو

د. برآورده بود حاصل نش شناختی ملموس از تمدنی که در موسکو و سنپترزبورگ سر

ها ز روسای که اهای اولیهطبیعتا بدون تماسی عینی و مسیرهای شناختی متنوع، گزارش

شد تحت تاثیر فوران نفرت از تجاوز کفره روس قرار گرفته و به داخل مخابره می

. به (83-379)حائری کردو ضد دین، ترسیم نمی تصویری جز، ملتی غرق در فحشا

طریق اولی مراجع مذهبی آن روزگار نیز در فهم تمدنی خود از همسایه شمالی یاغی

د توانستناند و تلقی متفاوتی نمیی جز مخابرات دربار قاجار نداشتهایران منبع

توانست تمثل تالش ایرانیان برایتنها یک مرد بود که میباشند. با این وصف داشته

اندگی خود باشد و متالشی عملی برای جبران عقب درک علل تفوق اروپای جدید و

میرزا نیست. گرچه جنگ و اجل مهلت چندانی به او نداد اما تهمت او کسی جز عباس

. شاید (316)حائری ندتا بعدها برای علما باقی ما ،های ناکام اوناسازگاری با تالش

تحقیقات منصفانه عبدالهادی حائری در رد این ادعا ما را از عهده ورود در آن خارج

کند و کافی باشد اضافه شود، حتی به فرض صحت اتهام، اساسا در آن دوران علما

ند.بال اقتباسی از آن همدل باشتفوقی را درباره غرب نپذیرفته بودند تا بخواهند در ق

عبداللطیف تحفة العالمکه مواردی معدود همچون است گاه چنین القاء شده

سلطان سفرنامه ق(و 1225آقا احمد بهبهانی)نوشته مرآت االحوال(، 1221شوشتری)

های انگلیس در هند گزارشات ق( که به واسطه مشاهده فعالیت1231الواعظین)نوشته

د برای هایی نقیض هستنغرب بدست داده اند نمونههای در مورد پیشرفتمفصلی نسبتا

. گذشته از اینکه )رهدار( عدم توجه روحانیت شیعه به خیزش فکری و سیاسی غرب

،مبدانی -ولو درجه دو–ها و ارتباطات صنفی عالمان چقدر این چند تن را حائز ویژگی

ت که توصیفات آنان از رشد علمی و سیاسی غرب در میان زعمای شواهد بر آن اس

. این مطلب به قدری واضح است که عالمی (411)حائری دینی انعکاسی نیافته است

احمد نراقی نه در اثر کشکولی خود، خزائن و نه در ردیه خود بر جامع همچون مال

شانی هیچ ن ،با وجود مقتضی سیف االمة بهمبلغ مسیحی شهیر، هنری مارتین، موسوم

. مدعی باید )حائری؛ نراقی( استاز توجه به تحول تمدنی غرب بر جای نگذارده

آید ه نظر نمیب امای تنکابنی نشانی بیابد قصص العلماگر آثاری از سنخ توانست در دیمی

چنین سندی در کار باشد.

های روحانیت در این دورهها و بحرانمشغله

مصون ماندن قلمرو شیعی از اعمال قدرت مستقیم دول غربی تنها دلیل برای عدم توجه

عددی تحقیقات متهان نبود. علمای شیعه به این تحوالت عظیم سیاسی و فرهنگی در ج

توجهی علما به خیزش تمدنی غرب شده و دالیل مختلفی برای دار بررسی علل بیعهده

اکنشی واین بی گریزی را در زمره عللستیزی یا دنیابرخی فلسفهاند. آن معرفی کرده

مداری علما را جزو عللجتبرخی دیگر رویکر احتیاطی و ح. )حائری( تلقی کرده اند

. (586)رهدار سکوتشان در قبال پدیده نو و مشکوک غرب به شمار آورده اند

بدون قضاوتی در این دعاوی بر آنیم آنچه در این میان کمتر مورد توجه قرار گرفته

موانع داخلی حوزه شیعی برای دغدغه پذیری و اقدام جهت شناسایی و چاره اندیشی

های علمیه در سده طالیی مواجهه تمدن اسالمی با در قبال غرب جدید است. حوزه

های فکری دیگری مواجه بود که به درگیریبا -میالدی 19قمری و 13 -تمدن غرب

ظر این مجموعه را از تصرفات عالم فرنگ منصرف کرد و شریک فرصت وجهه نکلی

از اشی خود از رقیبی شد که هنوز فاصلهماندگسوزی بزرگ مسلمین در جبران عقب

ما نجومی نشده بود.

شکوفائی فقه و اصول -1

ترین مشغولیت فکری علمای شیعه در لیشک اصها جاری بیاز میان فهرست درگیری

نی)م گری وحید بهبهااین دوره چیزی جز توسعه فقه نیست. با پیروزی نهضت اصولی

گری میدان را به ( مجتهدین که گویی پس از یک و نیم قرن استیالی اخباری1205

ن آثار تریبرداری از این فضای نو پرداختند. حجیمدست گرفته بودند با ولع تمام به بهره

انوار جلد(، 16) ریاض المسائلجلد(، 11) مفتاح الکرامةفقهی شیعه همچون

توسط جلد( عمدتا 43) جواهر الکالمجلد( و 19نراقی) مستند الشیعهجلد(، 24)الفقاهه

در این 1تولید شده اند. 19واسطه وحید بهبهانی و مقارن با نیمه اول قرن شاگردان بی

اعالم این دوره گلاین عناوین صرفا موارد مشهور و محل مراجعه را شامل می شود. چنانکه گفته شد غالب - 1

ونه ای دیگر است که گویا کامل به طبع من (1227)م اعرجی وسائل الشیعهآثارشان کتابی از این دست است.

جلد رسیده است. 5جلد و الصالة به 2( در نسخه مطبوع، الطهاره 71، ص5نرسیده اما بر اساس نقل ذریعه )ج

11ف تالیعن وجه شرایع اإلسالم کشف الظالمدوره کامل است. کتاب مشتمل بر الباقی ابواب فقه تا دیات بوده و

، 18)الذریعة ج ( که ناقص بوده و تا کفالة پیش رفته نیز قابل اشاره است1238جلدی شیخ محسن اعسم )م

های شد بر گستره فروعات فقهی و عمق بررسیقه تالش میسابآثار به نسبتی بی

دانیم در این دوره فقه به همان نسبت اجتهادی و احصاء اقوال افزوده شود. گرچه می

متورم شد که در جهش از بغداد به حله و از حله به جبل عامل فربه شده بود اما در

شان که ی رسید. نشان به این ننتیجه دوره اخیر دیگر ابعاد فقه به لبه ظرفیت عمر طبیع

فروغ ها بیاند در دیگر حوزهنویسی بردهانی از این نسل که دست در موسوعهقاطبه کس

شان شناخته با نام تک محصول مهم صاحب جواهریا صاحب ریاضمانده و همچون

میرزای غنائم االیامچنانکه در مورد -اند. اگر برخی دیگر در اصول غور کردند شده

است. ها ندادهاجل مهلت تکمیل دوره فقه را بدان -بینیممی کشف الغطاقمی و

کاره همنویسی فقهی یادگاری بود که باالخره صد سال بعد و با پرنویسی نیموسوعه

خاتمه یافت و فقهای بعد تا جلد( موقتا 14) مصباح الفقیه( در 1322آقارضا همدانی)م

نیز هنوز به موهبت چاپ کامل نائل نشده است. است که این (1242)م سید مجاهد مناهلنمونه دیگر (. 41ص

دیگر می توان به این های از نمونهباز ( جستجو نمود. 352ص ،22ج حجم عظیم آن را نیز باید در توصیفات ذریعه )

عناوین اشاره کرد:

جلد فراتر 10به چاپ عادی از جلد است که احتماال 5( به چاپ سنگی در 1260محمد باقر شفتی)م مطالع االنوار

شود.

،23الذریعة ج ن.ک: جلد. این کتاب نیز هنوز چاپ نشده است. 24( در 1263محمد تقی برغانی)م منهج االجتهاد

182 ص

جلد که هم حجم جواهر 18( در 1300تالیف معزالدین محمد حلی )م بصائر السالکین فی شرح تبصرة المتعلمین

125، ص3توصیف شده است. ن.ک: الذریعة ج

نوشته مالمحمدحسین الکاظمی که ادعا شده بزرگترین موسوعه موجود فقهی هدایة األنام فی شرح شرایع اإلسالم

19، ص1ش، ج1388است. ن.ک: بحرالفوائد فی شرح الفرائد، طبع

ات الزم بوده به حد مستوفی در تجمیع اقوال و روایحدی قانع شدند که آنچه

2است.رسیده

فروکش کردن دایرة المعارف نویسی فقهی اما به هیچ روی به معنی فراغت بال مجتهدین

از این دانستند که پیشتابعین بهبهانی خود را وامدار دانش اصول می ،نبود. بیش از فقه

د با حرکتی جدی این بدهی تاریخی تسویه مورد ظلم اخباریان قرار گرفته بود و بای

مه در شد. برای وصول به این بدهی به اصول، گروه دومی از علمای این طبقه خامی

هدایت المرسترشدین(، 1231)م میرزای قمی قوانیناش خدمت اصول گذاشتند که ثمره

ر ای چشمگی( شد. این هرسه توسعه1254و 1248)م برادران ایوان کیفی الفصولو

شدند محسوب می -گردآمده بود معالمکه در کتاب -نسبت به نقطه پیشین علم اصول

و مدتی نیز میهمان برنامه درسی طالب بودند. نهضت اصولی برای ظهور پدیده تاریخش

ماند تا شیخ اعظم از راه برسد. او گرچه خود با دستی پر باید یک نسل دیگر منتظر می

نش آمده بود اما ماندگارترین اثرش را در اصول به جای به بازار فقه افزایی معاصرا

( از اصول فقه به قدری غنی از نوآوری و 1281گذاشت. بازنویسی مرتضی انصاری)م

دی بنممثل بود به رده قوانینو معالمتجمیع آراست که اصول پیش از خود را که در

خورد و ماند. تب انصاری سند اصول کالسیک فرو راند و دوره جدید به نام شیخ

نویسی به خالف تب پیشین هیچگاه سرد نشد و طبقات بعد از شیخ انصاری به اصول

هایی همچون میرزای شیرازی، آخوند خراسانی، نائینی، کمپانی و آقا ضیاء، چهره دست

2 -

نار ای بود در کگرمی بازار اصول را تثبیت نمودند. اصول اگر پیش از آن علمی حاشیه

-بزرگ مکتب سامرا– 3هـ( تا تقریرات درس میرازای شیرازی11)قرن معالمفقه، از زمان

در حجم، قریب به هفت برابر شد و خود را از طفیلی فقه رهاند. رهزن است اگر اینجا

بر پایه مقیاس حجم، آنچه که معماران اصول بر برنامه علمی عالمان شیعی نیز صرفا

امرا اگر بر محور عرض خزید، در نجف در کرد. دانش اصول تا ستصویر افزوده اند،

رآمیختتر دهایی فلسفیدیریاب و مفاهیمی تجریدی و پایهعمق فرورفت و با زبانی

. در واقع جریان غالب در نجف به رهبری آخوند خراسانی همیشه دعوی )محقق داماد(

اما مسیر را به کلی برعکس پیمود و به جای متن، ،زدودن زوائد اصول را داشت

های آن را فزود. مشهور است که وقتی آخوند در وصف اثر خود کفایة االصول کمانک

سال 27پاسخ آمده که سال کردم؛ 3اصول شما را تبدیل به سال 30گفته است که

میزش اصول آ )نیک بین( !دیگر را باید صرف یافتن مرجع ضمیرها و شروح کتاب بکنیم

ای جدید و فلسفه بدین سان خدمتی دیگر بود برای بارگرفتن اصول و در نهایت مشغله

برای علما در عصر یورش غرب به شرق.

میالدی بود اما تنها 19ترین دغدغه حوزه شیعی در در قرن تردید مهمفقه و اصول بی

جریان غفلت حوزه از ماوقع جهان موثر بود که دغدغه نبود. وقایع دیگری نیز در

گیرد:ای از آن مورد اشاره قرار میسیاهه

سنیجدال شیعه و -2

1409، موسسه آل البیت، الشیرازی المجدد اهلل آیة تقریرات - 3

های درگیری به قدری در میان میراث طرفین زیاد است که اتفاقی ویژه برای زمینه

توانست دروازه آشنایی ور شدن آن در این دوره نیاز نیست. در هندوستان که میشعله

گری دامن علمای امامی را نیز گرفت. در مقام پاسخ به کتاب غرب شود طائفیشیعه با

( مجبور شد تا مانند 1306)م ای به فخامت میرحامد حسین هندیهتحفه اثناعشریه، چهر

عبقات االنوارجلد 12مت خود را صرف گردآوری عددی دیگراز علمای شیعه وجهه ه

عنوان کتاب دیگر نیز در رد کتاب نامبرده غالبا از علمای همین 20نماید. قریب به

بود که وهابیت 19درست در بدو قرن ،. در سوی دیگر)غفرانی( ناحیه ثبت شده است

ورد. ها را به صدا در آو حمله به کربال زنگ خطربا چیره شدن بر شبهه جزیره عربستان

)م ءرهبری دفاع از شهر را شیخ جعفر کاشف الغطا ،با حمله این جماعت به نجف

شادمنهج الر( بدست گرفت. خود همو بود که اولین اثر شیعه در رد وهابیت را با 1228

سلسله حوادث منتهی به قتل عام کربال .(105ص-2درسی طباطبایی ج)م به جای گذارد

ستیزی باز کرد که منجر به تالش ی جدید بر غلیان سنیباب 1258توسط عثمانی در

اندازی جهادی مستقل از دولت برای راه -مجتهد شماره یک ایران–شفتی سیدفرجام بی

.(Algar 115) .محمدشاهی علیه عثمانی شد

گری اخباری -3

ناگفته پیداست که تا سالها پس از انقالب اصولی وحید بهبهانی علیه اخباریان نقد مبانی

ها مشغله ذهنی شاگردان وحید بوده و در بخش مهمی و مجادله با بازماندگان اخباری

ها زه نجف مدتاز آثار این طیف منعکس شده است. کاشف الغطا مرد شماره یک حو

شده بود که خالی از -بزرگ اخباریان-درگیر جنگی لفظی با میرزامحمد اخباری

رد و بدل شدن چند ،حاصل این جدال دراز .(361)حائری های سیاسی نیز نبودجنبه

.(445تنکابنی ;7)حکیم رساله در تفسیق و تکفیر و نهایتا ترور میرزا محمد شد

گری صوفی -4

این طائفه شریعت گریز از بدو شکل گیری دولت صفوی در میان فقها از دشمنان درجه

ق( با 1264-1250ق( و محمد شاهی)1209-1163شد و در دوره زندی)یک تلقی می

Algar) حاکمیتی علیه روحانیت شد گرایش علنی صوفیانه دربار، مبدل به عامل فشاری

. در میان فقهای شاخص این دوره که اهتمامی ویژه به این موضوع داشتند (118 ,107

ن )امی وان نام بردتللهیه را میمیرزای قمی و بخصوص رساله او در رد طریقه نعمت ا

. چهره شهیر دیگر در این عرصه آقا محمد علی (203، ص10؛ آقابزرگ ج413، ص2ج

قالالم قطع(، فرزند فقیه وحید بهبهانی است که عالوه بر تحریر 1216کرمانشاهی)م

در عرصه عملی نیز مجدانه به دنبال قطع ریشه صوفیه (26، ص10)امین ج در رد صوفیه

ها نویسی. پیگیری ردیه)تنکابنی( کش شده استبوده و به همین جهت مشهور به صوفی

)آقابزرگ است 13گواه صعود محسوس این نوع کتب در سده الذریعهبر صوفیه در

. (206، ص10ج

گری شیخی -5

تا بعد های علمای شیعه حتیجریان نام آشنای دیگریست که سایه تاثیراتش بر فعالیت

در نظر گرفتن تمام زیر شاخه هایش از با-از انقالب اسالمی کامال روشن بود. شیخیه

های جدی عقیدتی و سیاسی فقها بوده است. همیشه از دل مشغولی -جمله بابی و بهایی

شان به نیابت عامه فقیه و اقتدار دینی آن و به خطر این طائفه به واسطه حمله مستقیم

د. نمومی ترملموس ،علی شاه و دربارش داشتی نزد فتحجهت اجر و قربی که احسائ

(، صاحب موسوعه 1263چهره شورانگیز مبارزه با این جریان محمد تقی برغانی)م

است که پیش از همه به تضعیف و تکفیر احسائی دست زد و در منهج االجتهادفقهی

را نیز میتوان سال آغاز مبارزات رو در روی صاحب 60همین راه نیز کشته شد. سال

های . در تبریز نیز چهره(12)حکیم نجف و کربال دانستجواهر و یارانش با بابیه در

( 1286( و پس از او فرزندش میرزا باقر)1265تراز اول روحانیت، میرزا احمد مجتهد)م

های خود را در مبارزه با شیخیه سامان داده بودند. غالب تالش

فلسفه صدرایی -6

و تحول بنیادین وعظیمی که در فلسفه اسالمی 11ازی در قرن با ظهور مالصدرای شیر

فتند. گراین مکتب جدید قرار های علمیه تحت تاثیرکل دوران متاخر حوزه ،بنیان نهاد

ی گرایی بیشتر علماای منشاء نزاع و باطبع درونگرچه این نهضت حکمی نیز در برهه

ع در برابر هجمه فلسفی و معرفتی شیعه شد؛ اما بعدها مبدل به سالحی مهم برای دفا

ها های علمیه بعد از طرح نظرات صدرالمتألهین تا مدتغرب گشت. به هر حال حوزه

میدان تاخت و تاز مدافعان و معارضان فلسفه بود. اقلیت موافق با آمدن آقا محمد

( 1246و با ظهور مال علی نوری )م (99)فروغی ( جانی تازه گرفت1198بیدآبادی)م

ن گرایی اصولی ایغلبه عقل. )نصر( گیر شودهای تهران و اصفهان همهدر حوزه توانست

بار مقاومت جزئی برخی فقها همچون میرزای قمی را در مقابل این جریان در هم

. آورداز عمر علمی علما را به تصرف در شکست و تفلسف در مجردات بخشی جدید

نتیجه گیری

ق( 1250-1212علی شاهی )ساله فتح 37چنانکه شرح آن رفت به هیچ معنا حتی دوره

ثباتی برای روحانیت فراهم نیاورد و بروز جریانات فکری مهم و چالش برانگیز در این

واکنش نشان دادن به های علمیه را برایهایی دیگر حوزهدوره در کنار علل و ریشه

زد بسیار کند نمود. به طوری که واکنشی آنچه غرب در عرصه زندگی مسلمین رقم می

تر والدین اسدآبادی به تاخیر افتاد. آنساصولی در بین شیعه تا ظهور شخصیت سیدجمال

اهل سنت اگر زودتر به فکر افتادند، وابستگی شدید ساختاری دستگاه روحانیت به نهاد

ای شان قرار داد و مانع از حصول نتیجهو خالفت، سدی بزرگ در برابر حرکت سلطنت

شان شد. علمای ایران نیز زمانی سر معرکه رسیدند که های نوسازانهچشمگیر در تالش

استعمارگران به خوبی شناخت و نفوذ خود را در ساختارهای سیاسی و اجتماعی

میالدی هم دیگر به هیچ معنا 1800لیس قلمروی شیعی تثبیت کرده بودند. بعالوه انگ

نبود. راه آهن، تلگراف، نفت، برق و روشنایی و سیلی از 1900امپراطوری بریتانیا در

ها اختراعاتی که برای تفوق پایدار یک تمدن کافی بودند در کنار خیل کثیری از نوآوری

نمود.میها در علوم اجتماعی به غرب مکانتی داد که دست نایافتنی و مهارت

تر آنکه حوزه شیعی بدون شناختی درست از حریف مجبور به آزمون و خطاهایی دشوار

ساخت. این دار میشد که جواب منفی غالب آنها حسی از یاس را در میان علما ریشه

های منفی تاریخی با قرار گرفتن در کنار فقدان اراده برای اصالحات درونی تجربه

ش سترگی از حوزه را در وادی وری معیوب شد که بخبنیادین منجر به ایجاد د

ی گری و سیاست پرهیزی نمود. با این حال شریانگری یا به تعابیر دیگر سکوتیسنتی

کوچک و تحول خواهی در پیکره حوزه بالید و توانست توانایی خود را برای ایفای

نقشی موفق در تقابل اسالم و غرب به منصه ظهور برساند.

توان نادیده گرفت. این های نظری را در این رفتار زعمای شیعی نمیختنقش زیرسا

ها توضیح دهیم. به عوضها را یکسره بر پایه اندیشهطریقت نیز خطاست که رفتار

تر از تواند فهمی درستبررسی با رویکرد دیالکتیک بین نظریه و تجربه است که می

مدرن در عالم اسالم و تشکیل مثلث های غرب گیری علما در قبال دخالتروند موضع

ها را فراهم آورد. روشنفکر در درون حوزه-انقالبی-سنتی

منابع و مآخذ

Algar, Hamid. Religion and State in Iran 1875-1906: The Role of Ulama in the Qajar Period. University of California Press, 1969.

Hatina, Meir. ʿUlamaʾ, Politics, and the Public Sphere: An Egyptian Perspective. The University of Utah Press, 2010.

Zaman, Muhammad Qasim. The Ulama in Contemporary Islam:. Princeton university press, 2002.

.1408. اسماعيليان، الذريعة إلى تصانيف الشيعةآقابزرگ.

.pdfتاريخ. دون. قصص العلما. بمحمد رزايم ,یتنکابن

.1385. قم: المکتبة الحيدرية, 5. جلد المفصل فی تاريخ النجف االشرفحکيم, حسن عيسی.

.1390. قم, غرب شناسی علمای شيعه در تجربه ايران معاصررهدار, احمد.

.1406، . دار التعارف للمطبوعاتاعيان الشيعهسيد محسن امين.

. نخستين رويارويی های انديش گران ايران با دو رويه تمدن بورژوای غربعبدالهادی حائری.

.1394اميرکبير،

.1384. سرايی، روحانيت و قدرت: جامعه شناسی نهادهای دينیعماد الدين باقی.

ن ازمست مشکوة” رديه های تحفه اثنا عشريه و شناسايی اجزای عبقات األنوار.“غفرانی, عبداهلل.

1382 :99-109.

.1379. قم: نشر معروف, گلشن ابرار” آقا محمد بيد آبادی.“فروغی, نعمت اهلل.

تحقيقات ” تحوالت اجتهاد شيعی: سير تاريخی، حوزه ها و شيوه ها.“محقق داماد, سيد مصطفی.

.54-9: 1385پاييز و زمستان حقوقی

.1422ما, . دليل فهرس التراثمدرسی طباطبايی, سيد محمد حسين.

.1385. قم, سيف االمة و برهان الملةنراقی, احمد بن محمد مهدی.

مشکاة ”ما بعد الطبيعه صدر الدين شيرازی و فلسفه اسالمی در ايران دوره قاجار.“نصر, سيد حسين.

.58-37: 1370پاييز

چگونه به رسائل رسيديم؟ :سير تحول کتب درسی علم اصول فقه در حوزه های “نيک بين, مهدی.

. 1390پاييز رهنامه پژوهش” شيعی، از آغاز تا امروز.

مشخصات نویسنده:

نام: حمید عظیمی در حال تحصیالت حوزی در حد سطح عالی به شکل آزاد –تحصیالت: کارشناسی

hamazimi68@gmail.comپست الکترونیک:

09124982267تلفن همراه: