Herbarij Gian Paula Cavallija iz 1719. godine Herbarij Gian Paula

Herbarij Gian Paula Cavallija

iz 1719. godine

Herbarij Gian Paula Cavallija

iz 1719. godine

2 3

NakladnikDržavni arhiv u PazinuZa nakladnikamr. sc. Jakov Jelinčić

Koordinatorica projektaTajana UjčićIdentifikacija i determinacija biljnih vrstaSlavko BranaDigitalizacija i oblikovanjeAlfio KlarićTranskripcijaTajana UjčićPrijevod izvornog tekstaBranka PoropatRazrješenje kratica za težinu lijekova i novčanih jediniceGiovanni PaolettiTisakSv. German, PulaNaklada300 primjeraka

Pazin, lipanj 2003. godine

ISBN 953-96045-4-0© Državni arhiv u Pazinu. Sva prava pridržana.

2 3

Dimenzije: 210 x 300 mmListovi: naslovnica, 1r – 8v; 10r – 49v

Osim biljaka i njihovih naziva, u herbariju su sačuvane i bilješke o upo-rabi istarskog kukurijeka, zlatinjaka i dvodomnog bljušca pri liječenju različitih bolesti, kao što su vrućica, migrena, probavne smetnje, kašalj itd. (5v, 6v)

Uz to su sačuvana i dva popisa ljekovita bilja i liječničkog pribora naru-čenog iz Venecije 1677. i 1678. godine. (39v, 46 r i v)

Herbarij je 1974. godine pronašao i izdvojio iz fonda Vodnjanskih bi-lježnika mr. sc. Jakov Jelinčić. Dana 15. lipnja 1974. godine mišljenje o herbariju dao je dr. sc. Ivan Šugar, tada znanstveni suradnik Instituta za botaniku Sveučilišta u Zagrebu, danas umirovljeni profesor botanike s Far-maceutsko-biokemijskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu:

(...) U pogledu njegove znanstvene i praktične vrijednosti, nedostatak herbarija sastoji se u tome što herbariziranim primjercima nedostaju najos-novniji podaci: nalazište i točno latinsko ime. Može se svakako sa sigurnošću reći da herbarizirane biljke potječu iz Istre, ali one mogu potje-cati i iz područja izvan nje. (...)

(...) Međutim, Gian Cavalli nije vjerojatno ni imao pretenzija da pravi neki herbarij za znanstvenu uporabu. On se vjerojatno zanimao za floristi-ku i biljke samo toliko koliko se time mogao okoristiti u medicini i liječenju ljudi. (...)

Herbarij Gian Paula Cavallija iz 1719. godine

4 5

1. 1719.2. Donatiuuo fatto da mè Dottor Gian3. Paulo Cavalli Medico Fisico stipendiato4. in questa Terra5. all Signor Giovan Battista 6. Benussi 7. Chirurgo

1719.Poklon mene, doktora Gian Paula Cavallija, liječnika fizika, službenika ove komune, gospodinu Giovanniju Battisti Bennussiju, kirurgu.

4 5

Herbariji prikupljeni prije 1753. godine rijetkost su u Hrvatskoj.Prema čl. 13. Međunarodnog kodeksa botaničke nomenklature, godina

1753. smatra se ishodišnom za valjanu objavu imena sjemenjača (Sper-matophyta) i papratnjača (Pteridophyta). Te je godine, naime, objavljeno Linneovo djelo Species plantarum, kojim se uvodi binarna nomenklatura biljnih vrsta.

Za najstariji sačuvani herbarij prikupljen u Istri, smatra se onaj Zani-chellijev, naslovljen 1722. Racolta in Istria koji se danas čuva u Padovi. U njemu su pohranjene 72 vrste vaskularne flore i 12 algi. Zannichelli, Giovanni Girolamo (1662–1726) bio je ljekarnik i botaničar u Veneciji. U dva navrata (1722. i 1725), u društvu s firentinskim botaničarem Pier Antoniom Micheliem, skupljao je biljke u Istri. Počevši od Kopra, Izole i Pirana, obišao je dalje obalom Umag, Poreč, Pulu, Verudu, Medulin, te na koncu i Učku.

Herbarij iz 1719. godine skupljen je u liječničko-ljekarničke svrhe, što potvrđuje odabir biljnih vrsta. Autor je herbarizirao uglavnom ljekovito bilje koje je tada bilo u uporabi. Biljke su skupljane i herbarizirane parci-jalno, izgleda samo poradi prepoznavanja, odnosno edukacije. Svakoj je vrsti dodana etiketa s tadašnjim nazivom.

Predlinneovska polinominalna nomenklatura (bauhiniana) u herbariju, uglavnom, odgovara nazivlju koje je upotrijebio novigradski biskup Giacomo Filippo Tommasini (1595–1654) za svoj popis biljaka u djelu De Commentari storici-geografici della Provincia dell´Istria. To, zajedno s vrstama koje dolaze u herbarij, upućuje da je herbarij nastao zasigurno u

Determinacija biljnih vrsta u herbariju iz 1719. godine.

6 7

Istri. Vrlo je teško odrediti gdje su prikupljene s obzirom da su zastupljene i primorske i kontinentalne vrste, no brojna zastupljenost kontinentalnih brdskih vrsta (npr. Inula helenium), ukazuje na središnji dio Istre.

Jedan dio naziva iskvaren je lokalno (Ecimoidis itd.). Buduća detaljnija istraživanja o odnosu naziva u herbariju prema tada valjanim nazivima, mo-žda razjasne nešto više i sam nastanak ovog herbarija. Premda je herbarij, nažalost, gotovo u potpunosti uništen, on je vrijedno svjedočanstvo biljnog nazivlja (nomenklature) predlineovskog razdoblja u Istri i Hrvatskoj.

Biljne su vrste razvrstane prema rednom broju strane u herbariju koja je obilježena tintom u desnom gornjem kutu svakoga herbarijskog lista.

Strana 9. s pripadajućim biljnim vrstama nedostaje. Prvi je naveden naziv biljne vrste s etikete u herbariju. Slijede odgovarajući nazivi kod različitih predlineovskih autora (referentna djela) koji determiniraju određenu vrstu, a zatim Linneov naziv prema Species Plantarum (1753), odnosno validni latinski naziv biljne vrste, usklađen prema Index Florae Croaticae I-III (Nikolić, 1994–2000) i Flora Europaea I-V (Tutin & al., 1964–1980). Dodani su važniji sinonimi te odabir narodnih naziva.

Na koncu, dodani su i nazivi biljnih dijelova koji su se koristili u ljekar-ničke svrhe.

Vrste koje poradi kratkoga vremena nisu identificirane označene su oznakom NI. Kratice autora (referentna djela), podvučene su onako kako su upotrijebljene u tekstu.

Slavko BranaNatura Histrica, Rovinjsbrana@inet.hr

6 7

8 9

8 9

5v1. Eleboro negro2. Lusso di questo elleboro pericollosso ma nei corpi più3. robusti si pò Sicuramente Usare pur che non Si4. eceda il pesso di una drama il Suo Rimedio è il latte5. Caprino la infussione si pò Sicuramente dare il ogni6. Corpo per purgar senza molestia alcuna datto In polvere7. con Vino è Veramente più Valorosso et solve per dissolto8. tanto nera quanto gialla Vsarssi nelle febre periodiche 9. Lunge darsi à Colloro che In paciscono nel dollore Antico10. della metta del Capò, il qualle chiamano Emicranea et11. questo elleboro Comodissimo alle Viscere et alla Madrice et alla Vesica12. quando ano Bissognio di medicina purgativa.

13. Asplenio14. Beutta per 40 giorni la decocion delle frondi fatta in15. Acetto minuisce la Milza la decottion fatta con Vino rissolve16. La Opilatione nel fegatto et della Miliza Conferisce al traboco17. del fielle et alla pietra delle reni et della Vessicha gioua à18. quelli che ano la quartana in peroche purga lumor male19. cossiche rissolue il Sangue Congellatto nel petto ò per cadutta ò20. per altra Cagione gioua alla dificolta del Vrina

21. Vrbù di fori 22. Le fronde Inpiastrate con Vino sù la Milza la Sminu-23. iscono Credessi che legatte à dosso alle done esse solle ò con Milza24. di mullo le facino deventar Sterille colte di notte per quando non25. Luce la Luna

5v

Crni kukurijekPrimjena je ovog kukurijeka opasna, ali se može dati snažnijim osobama, ukoliko se ne prekorači težina jedne drahme. Njegov je protuotrov kozje mlijeko. Pripravak se može sa sigurnošću dati svima, bez štetnih posljedica, kako bi pročistio tijelo. Dan u prahu s vinom još je učinkovitiji. Obično se koristi, kako crni tako žuti kukurijek, kod povratnih groznica. Daje se onima koji pate od stare bolesti glave koju nazivaju migrena. Osobito je pogodan za unutarnje organe, maternicu i mjehur te kao sredstvo za čišćenje.

Zlatinjak Ako se pije kroz 40 dana, duljim

kuhanjem lišća u octu, smanjuje slezenu. Kuhanjem u vinu rješava začepljenje u jetri i slezeni. Pogoduje pri povraćanju žuči i liječenju kamenca u bubrezima i mjehuru. Koristi onima koji imaju povratnu grozni-cu tako što rastapa zgrušanu krv u prsima, bilo uslijed pada ili nečeg drugog. Pomaže kod urinarnih infekcija.

(?)Lišće umočeno u vino, stavljeno na sle-

zenu, smanjuje slezenu. Vjeruje se da, ako ga se ubere u noći bez mjeseca i ako ga se stavlja na žene, samog ili sa slezenom od mazge, čini ženu sterilnom.

10 11

10 11

6v

1. Brionia2. Le fronde et il frutto et la radice ano Virttù Acutta3. il perche Si mettano con Acetto et Salle sopra Pulcere 4. che li Chiamano Chironie et in quelle Che li Con Verti-5. no in Canchrene il frutto Cotto con il granno Beutto fa6. abondanza di Latte darsi per tuto un Anno ogni giorno à7. Bevere con Vino al pesso di una drama la radice à Colloro8. che patiscono il Mal Caducho dassi nel medessimo modo alli9. Atonitti et ai Vertiginossi gioua Beutta al pesso di due drame10. al morsso delle Vipere ma non è da dare alle done grauide11. per che amazza la creatura nel Corpo Conturba qualche Volta12. Lintelletto et provoca Vurina fassene Elettuario con mele 13. per Colloro che malagiuolmente Respirano et che sono in pericolo14. di strangolarssi per la Tosse per li Spasemetti rotti et per li dollori15. del Costato Beutta con Acetto al pesso di tre obolli 30 giorni16. Consuma la Milza

6v

Dvodomni bljuštacLišće, plod i korijen imaju intenzi-

vnu moć te se stoga stavljaju s octom i solju na pulcere koje zovu Chironie i one ih pretvaraju u gangrenu. Ako se plod skuha sa zrnom i ako se tako popije dovodi do izobilja mlijeka kod žena. Korijen, u težini od jedne drahme, daje se za piće s vinom svaki dan tijekom cijele godine onima koji boluju od padavice. Na isti se način daje onima koji imaju psihičkih proble-ma i onima koji boluju od vrtoglavice. Pomaže kod ugriza zmije kad se popije u težini od dvije drahme, ali se ne smije dati trudnicama jer ubija plod u tijelu. Ponekad pomućuje razum i potiče uriniranje. Od njega se pripra-vlja ljekovit pekmez s medom za one koji teško dišu i kojima prijeti opasnost gušenja uslijed kašlja, grčeva i bolova u prsnom košu. Ako se pije s octom u trajanju od 30 dana u težini od tri obola, troši slezenu.

12

Državni arhiv u PazinuVladimira Nazora 3

52000 PazinTel. +385 52 624 077Fax. +385 52 624 472

e-mail: arhiv-pazin@pu.htnet.hr

Projekt su omogućiliMinistarstvo kulture RH

Općine i gradovi Istarske županijeNatura Histrica

ISBN 953-96045-4-0© Državni arhiv u Pazinu. Sva prava pridržana.