11

กองทนุศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์ธรรมสภาและสถาบนับนัลอืธรรม จดัพมิพเผยแพรในโครงการศาสตราจารยสญัญาฯ สมัพนัธ

คมความคดิ

ศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์

...ของ...

Dhammaintrend รว่มเผยแพรแ่ละแบง่ปันเป็นธรรมทาน

22

“...ฯพณฯ ประธานองคมนตรสีญัญา ธรรมศกัดิ ์เจรญิชนมายมุาถงึ

๙๐ ป ในบดันี ้เรยีกวากาลเวลาไดกนิทานไปแลวเปนอนัมาก เทากบัจำนวน

ปทีก่นิตวัเอง คอื ๙๐ ป สิง่ทีก่าลเวลากนิไมไดคอืสิง่ทีท่านไดทำแลวในชวีติ

อนัยนืนานของทาน ทีจ่ะไมมสีิง่ใดลบลางได จกัเปนเครือ่งประดบัชวีติทาน

สบืไปทกุภพชาต”ิ

วรธรรมคติ สมเดจ็พระญาณสงัวร สมเดจ็พระสงัฆราช สกลมหาสงัฆปรณิายก

33

3

ค ว า ม อ ย า ก ...

ระยะนีม้อีะไรใหเราสงัเกตวา มขีอธรรมอนัใดปรากฏขึน้สอนเราบาง

ผมคิดวากำลังมีบทเรียนทางธรรมะใหเราเห็นชัด คือ ความอยาก...

อยากได อยากม ีอยากเปน

ความอยากนีท้ำใหมทีกุขหรอืเปลา? เปนทกุขแน ถงึขนาดทำใหมติร

กลายเปนอมิตรไปทีเดียว ถาเราระงับความอยากเสียได เราจะดีขึ้นไหม?

สบายใจขึน้ไหม? ขอใหทานตอบเอาเองเถดิ !

๑๘ เม.ย. ๓๕

พระพุทธศาสนามีดีอยูจริงๆ ทำใหเรามีความสุขและความ

สำเรจ็ในชวีติไดจรงิๆ เราจงึอยากใหพี่ๆ นองๆ ลกูๆ หลานๆ ไดรจูกัไว

รจูกัแลวจะเปนสมบตัมิหาศาลทีห่าทีเ่ปรยีบมไิดเลยจรงิๆ

คมความคดิ

ศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์

...ของ...

44

เ ค รี ย ด !เมือ่วนัศกุรที ่๑๒ มถินุายน ๒๕๓๕ เวลาเชา ไดรบับนัทกึใหปรกึษา

เพื่อถวายความเห็นในขอกฎหมายสำคัญ ในเรื่องของนายกรัฐมนตรี เปน

เรือ่งดวนมาก เพราะนายกฯ จะเขาเฝาเยน็นี้

การคดิและการปรกึษาเสรจ็ลงในเทีย่ง รางบนัทกึความเหน็เสรจ็เวลา

เกือบบายโมง พิมพทานเสร็จสงเจาหนาที่เฉพาะการบายสองโมงกวา ...

เหนือ่ย (เพราะรบีและเปนหวง) กลบัถงึบานสีโ่มง...รถตดิ...เหนือ่ยไมหาย

งบีไปในรถ ถงึบานเกอืบหาโมงเยน็ - รอน อยากอาบน้ำเยน็ๆ ใหสบาย โดย

ขอเดนิเพือ่สขุภาพตามคำสัง่หมอเสยีกอน ๑๕ นาท ีแตยงัไมทนัจะออกเดนิ

กม็ผีขูบัรถปราดเขามาในบาน ซกัถามและปรารภขอของใจของเขารนุแรง

ดวยอารมณราย - ประสาททีอ่ยากพกัอกัเสบขึน้มา จนพดูไมคอยออก เขา

จงึกลบัไป

พอเขาเคลือ่นรถ เบนซอีกคนักข็ับเขามา รายนีเ้คยไปเคยมากจ็ริง

แตกต็องรบัรองคยุกบัเขาทัง้ๆ ทีร่อน เหนือ่ย และประสาทเครยีดยงัไมหาย

คนืนีส้วดมนตไหวพระตามปกตแิลวนอน แตดิน้ๆ รนๆ อยางไรไมรู

ไมสบาย ตืน่เชาขึน้มงีานสำคญัควรตองไปเวลา ๐๙.๐๐ น. และมงีานทีไ่ด

รบัปากเขาไวแลววาจะไปเวลา ๑๐.๓๐ น. แตกไ็ปไมไหว - ไมไหวจรงิๆ -

เพราะผลของความเครยีดเมือ่เยน็วานนี ้ใจหววิๆ รางกายออนเพลยีเหมอืน

ความดนัลดต่ำลงไปกวาปกติ

จนกระทัง่สายจงึไปอาน “ชาวพทุธ” พบวา โดยความหมายของ

“ปรมตัถสจัจะ” จดุหมายปลายทางของชวีติยอมไปสทูีเ่ดียวกนั ตาม

ความหมายของ “ไกวลัยธรรม” คอื ของจรงิมเีพยีงสิง่เดียว คอื ตวัเรา

ของเรา ไมมีชีวิตจะตั้งอยูในความสงบ เรียกวา “สุญญตาวิหาร”

55

ทันใดนั้นเอง จิตก็ซาบซานขึ้นมาดวยอรรถรสแหงพุทธธรรม พระ

สุรเสียงของสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช ซึ่งปรากฏอยูใน

เทปทีท่านกรรมการ พ.ส.ล. อดัแจก เรือ่ง “สญุญตาวหิาร” กค็อยแววออก

มาในความทรงจำหนกัขึน้ๆ เปนลำดบั

ความเครยีดหายไป หายไปไดจรงิๆ !

๑๗ ม.ิย. ๒๕๓๕

ปลกูเมตตาจติ ...เมือ่เรว็ๆนี ้(ปลายเดอืนสงิหาคม ๒๕๓๕) มผีโูทรศพัทมาทีบ่านผม ๔

ครัง้ ระยะหางกนัวนัสองวนั ผมไมอยบูาน ไมไดรับสายเอง แตผมใหผรูบั

เขาบนัทกึมาใหดวูาเขาโทรมาวาอยางไร

ผูรับบันทึกเหมือนๆ กันทุกคนวา เปนเสียงผูชายหาวๆ คลายเสียง

ผสูงูอาย ุไมยอมบอกชือ่วาเปนใคร วาจาโฮกฮากดรุาย ๓ ครัง้ ตอครัง้ที ่๔

จงึใชวาจาสภุาพหนอย แตกก็งัวาลแบบผมูอีำนาจ

เขาวาอยางไร?

เขาวา ใหบอกนายสัญญาวา ใหอานจดหมายลับเฉพาะของ

เขาใหด ีและใหทำตามทีเ่ขาสัง่

ครัง้ที ่๓ เขาวา ถาไมทำ ลกูบอมบหลนเขามาในบานเมือ่ไหรไมรนูะ

ทแีรกผมไมไดอานจดหมายของเขา ไมรเูอาไปไวทีไ่หน ตอมาพบเขา

กเ็อามาอาน เขาบอกวา คนทีผ่มคนุเคยรกัใครนบัถอืมากคนหนึง่เปนคนไมดี

ใหผมรบีขจดัเขาออกจากหมเูสยี ผมกง็งไปหมด เพราะผมไมมอีำนาจบาตร

ใหญเทาใด จงึจะทำอยางนัน้ได และไมเหน็เกีย่วกบัทีจ่ะเอาบอมบมาหยอน

ลงในบานผมอยางไร

66

ตอมาผใูหญในสนัตบิาลมาอานจดหมายและมาดบูนัทกึรบัโทรศพัท

แลวเลาอะไรใหผมฟง ผมจงึพอเขาใจอะไรบาง แตกไ็มแนใจนกั

ผมมานึกๆ ดูก็แปลก ผมเปนเพียงคนธรรมดาๆ นับถือพระ ไมได

ยงุเกีย่วการบานการเมอืงกบัเขาสกันดิเลย และทานผโูทรศพัทเขาไมไดอาน

กฎหมายหรอืรอูะไรในรฐัธรรมนญูเลยหรอื จงึเสยีเวลาโทรศพัทสาธารณะ ถงึ

๔ ครัง้ๆ ละ ๓ บาท กเ็ปนเงนิถงึ ๑๒ บาท

นกึมาถงึอยางนี ้นกึตอไปถงึพทุธภาษติบทหนึง่ ซึง่สอนใหปลูก

เมตตาจติ คดิจะใหเปนสขุ อยางไมคบัแคบ ไมมเีวร ไมมศีตัร ูแผไป

ในชีวิตทุกชีวิต แผไปในโลกทั้งโลก ไมจำกัดปริมาณและทิศทาง

แสดงใหเหน็ดวงประทปีแหงสันตใินพระพทุธศาสนาวา สองสวาง มี

ความหมายแกชวีติทกุชวีติจรงิๆ

เกษียณอายุ ...คณุสขุสนัต จริจริยาเวช ผอูำนวยการจดัทำวารสาร พ.ส.ล. มาบอก

ผมวา บทนำหนังสือเลมหนา คณะบรรณาธิการเขาขอใหผมเขียนเรื่อง

เกษยีณอาย ุผมยงังงๆ อย ูไมทราบวาจะเขยีนอยางไร จะโยงไปถงึธรรมะ

ขอใดไดเหมาะเจาะ แตผมรักและนับถือคณะบรรณาธิการหนังสือนี้มาก

ไมอยากใหทานตองเสยีน้ำใจ จงึพยายามเขยีนดงันี ้ถกูผดิประการใด โปรด

อภยัเถดิ

การถงึกำหนดเกษยีณอายวุนัไหน จะสำคญัเทากบัวันทีเ่ราตอง

หยดุการไปทำงานไมม ีเพราะ ...

๑. ไปทีท่ีท่ำงาน กไ็มมโีตะใหนัง่ เพราะทานผเูลือ่นมาแทนเรา ทาน

เขามานัง่แทนแลว

77

๒. รถตำแหนง กค็นืใหหลวงทานไปแลว รถสวนตวัเรากไ็มมเีพราะ

ไมมเีงนิซือ้ จะไปไหนกต็องแทก็ซีห่รอืรถเมล

๓. เงินเดอืน กไ็มมแีลว มกีแ็ตบำนาญ ซึง่นอยกวาครึง่ของเงนิเดอืน

เพยีง ๓ ขอนีก้็พอแลวทีท่ำใหปถุชุนตองเสยีใจและวาเหว และกลมุ

ทีไ่มรจูะไปทำอะไรทีไ่หน อยบูานเฉยๆ กเ็บือ่ ผมเคยชวนเพือ่นผพูพิากษา

ทีเ่กษยีณพรอมๆ กนัใหไปชวยงานทีพ่ทุธสมาคมฯ จะไปไหม ทีน่ัน่เขาไมมี

เงนิเดอืนใหหรอก แตมงีานใหทำ แตไมคอยมใีครเชือ่ผม เพราะทานมทีาง

ไปเปนทีป่รึกษาของออฟฟศทนายความ หรอืเปนทีป่รึกษาของแบงคกย็งัได

สำหรบัผมไมมทีางอยางวานี้

ไมชาไมนานจะเปนบุญกุศลอันใดมิทราบ ฯพณฯ นายกรัฐมนตรี

ในสมัยนั้น สงคนมาขอใหผมเปนคณบดีคณะนิติศาสตรในมหาวิทยาลัย

ธรรมศาสตร แลวจะเปนกศุลผลบญุอนัใดอกีมทิราบ มทีานผใูหญในสำนกั

ราชเลขาธกิาร มาถามผมในงานมงคลสมรสงานหนึง่วา ถาจะโปรดเกลาฯ

ใหผมเปนองคมนตร ีจะขดัของหรอืไม ตอนนีผ้มไมไดคดิเรือ่งเงนิเรือ่งทอง

หรือเรื่องเกียรติเรื่องยศแตประการใด กราบเรียนตอบทานไปวา “ถาเปน

พระเจาอยหูวัแลว ใชใหผมไปตายกไ็ด”

ทั้งนี้ผมมาหวนคิดทีหลัง เห็นวา บุญกุศลนี้มีจริง เราทำกรรม

อนัใดไว เราตองเสวยกรรมนัน้ ไมชาตนิีก้ช็าตหินา ผมไมเคยคดิฝน

เลยวา จะมบีญุเปนถงึองคมนตรี

ยิ่งในกาลเวลาตอๆ มา อายุผมแกมากเขาๆ ผมยิ่งมองเห็น

ใหญวา บญุกศุลนีม้จีรงิ และกรรมด ีกรรมชัว่ ตามสนทิเหมอืนเงา

ตามตวั และทีพ่ระพทุธเจาทานสอนไววา...

เราทำกรรมอนัใดไว เรายอมไดรบัผลแหงกรรมนัน้ เปนความ

จริงแท จริงตลอดไป จนเราปฏิบัติธรรมจนถึง “ไมมีเรา” เมื่อไหร

นัน่แหละจงึยตุิ ๑๕ ตุลาคม ๒๕๓๕

88

เย็นศิระเพราะพระบริบาลคณะทานอาจารยผจูดัทำหนงัสอืวารสาร พ.ส.ล. มาบอกวา ใหผม

เขียนบทนำของเลมที่จะออกใหมนี้อีก ผมคิดอยูนาน แลวก็คิดถึงขอที่

ประทบัใจผมไดสองขอ

ขอแรก ทำไมเมือ่ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๓๕ เวลาเกอืบสองยาม พอ

ไดยินกระแสพระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ทางวิทยุ

กระจายเสยีงและโทรทศัน “ความวนุ” ทีส่ะพานผานพภิพฯ จงึหยดุกกึลง

เหมอืนถกูมนตสะกด ขาวตางประเทศออกวา แปลกแตจริง! ไมมทีีไ่หนใน

โลกเหมอืนอยางนี้

ขอสอง เมือ่วนัที ่๔ ธนัวาคม ๒๕๓๕ พระเจาอยหูวัของเรา รบัสัง่ให

คนประมาณ ๘,๐๐๐ คนทีเ่ขาไปถวายพระพรทีศ่าลาดสุดิาลยัฟงขอหนึง่ คอื

เรื่อง เนิน ๔๙๑ ซึ่งมีขาวคาดคะเนกันวายิงกันแนแลว ผมเองก็สารภาพ

วานึกอยางนั้นกับเขาเหมือนกัน พอวันที่ ๖ ธันวาคม เสด็จออกรับทูต

เขาเฝาถวายพระพรวันเฉลิมพระชนมพรรษา ทูตไปกันแนนขนัด ทุก

พระองคเสดจ็ผานแนวทตู ทรงปราศรยัทกัทายดจูะทกุคน คณะทตูทีม่ผีาสี

โพกหวัดไูกลๆ ผมเหน็อย ู๓ ทานหมอง ผมนกึอยใูนใจวา พระองคทานหรอื

สมเดจ็ฯ หรอืทลูกระหมอม หรอืทตูเขาเองจะพดูถงึเนนิ ๔๙๑ หรอืไมหนอ

พอเชาวนัที ่๗ หรอื ๘ ธนัวาคม ๒๕๓๕ หนงัสอืพมิพทัง้ภาษาไทย และ

ฝร่ังองักฤษพาดหวัวา เนนิ ๔๙๑ สงบแลว พมาเขาลดธงของเขาลงแลว บาง

กระแสยงัออกขาววา ยางกงุเขากฟ็งกระแสพระราชดำรสัของในหลวงเรา

รวดเรว็อะไรเชนนี!้ ผลของการทีท่รงปฏบิตัธิรรมสม่ำเสมอ ให

คณุฉบัพลันทนัตาเหน็ สาธ!ุ!

๙ ธนัวาคม ๒๕๓๕

99

โ ร ค ช ร า ...เชานี ้คณุสขุสนัต จริจริยาเวช มาบอกอกีวาขอใหเขยีนบทนำลงใน

วารสาร พ.ส.ล. เลมทีจ่ะออกใหมนีด้วย ผมเผอญิเพิง่หายปวย ทัง้ตองเขา

โรงพยาบาลพรอมมติร ๒ รอบ รอบแรก ๒๗-๓๑ ธนัวาคม ๒๕๓๕ รอบหลงั

๑๕-๑๖ มกราคม ๒๕๓๖ ผมปวยดวย “โรคชรา”

ผมกลับมาบานแลวอธิษฐานจิตวา ขออยาใหปวยตองเขา

โรงพยาบาลอกีเลย ทัง้นีม้ใิชบริการของนายแพทยและพยาบาลไมด!ี ไมใช!

ดีทุกอยาง หมอเกงจนผมทุเลาอาการปวยซึ่งหนักพอสมควรไดโดยเร็ว

พยาบาลกด็ ีเอาใจใสจรงิๆ ดกึดืน่อยางไรกป็ฏบิตัหินาทีไ่มมบีกพรองและ

อารมณดีอยูเสมอ และก็ไมใชถูกทอดทิ้งใหนอนอยูคนเดียวก็หาไม ที่

โรงพยาบาลมีลูกชายที่เปนหมอไปนอนคางเปนเพื่อนบางคืน แตที่อยูเปน

ประจำคอืหลานชายและหลานหญงิ ไปนอนเปนเพือ่นทกุวนั

แตทีผ่มไมอยากเขาโรงพยาบาลอกี เพราะขณะอยโูรงพยาบาล

บางระยะเวลา เชนตอนบายและเย็น จิตใจผมมันหดหูอยางไร

ชอบกล และเปนเสมอๆ ดวย

จนถงึผมอธษิฐานวา “ถาถงึเวลาจะตายตามบพุกรรม กข็ออยา

ใหเจ็บตองเขาโรงพยาบาลเลย ขอใหตายโดยหลับไมตื่น (DIE IN

SLEEP) ดวยเถดิ” อยางทีม่คีนเขาตายเปนตวัอยางกม็ี

แตกแ็ปลก เมือ่ผมเขาโรงพยาบาลผาตดัใหญเมือ่อายไุด ๖๓

หรอื ๖๔ ปไมแน ระลกึไดวาจติใจของผมเวลานัน้ ไมหดห ูอยางคราว

เขาโรงพยาบาลเมือ่อาย ุ๘๖ ปนีเ้ลย

ความจริงก็ไมแปลก เพราะความชราทำใหรางกายและจิตใจ

ออนเปลีย้ลงไปดวยพรอมๆกนั เปนธรรมดา

1010

แตเมื่อผมมาปรารภขอนี้ที่ พ.ส.ล. ทานกรรมการอำนวยการที่ยัง

กลางๆ คนอย ูรวมทัง้คณุหญงิสธุรรมา อวยชยั ดวยคนหนึง่ กบ็อกวา หดหู

ทกุคน มากบาง นอยบาง เปนธรรมดา

ขอนีท้ำใหผมปรารภกบัตวัเองวา เหตทุีเ่ปนเชนนีค้งเปนเพราะ

เรายงัเจรญิภาวนาและเจรญิสมาธนิอยนกักระมงั ทัง้ๆทีอ่ยใูนแวดวง

ของครบูาอาจารยในทางธรรม นีแ่ปลวา ผมยงัออนนกั ในการปฏบิตัิ

ธรรม ยงัแยกกายกบัจติไมออกจากกนั มเิสยีแรงทีผ่มสนใจมาตัง้แต

อาย ุ๒๐ ป จนบดันีย้างเขา ๘๖ ปแลว ยงัไมไปถงึไหนเลย

ถาผมเจรญิภาวนา สมาธแิกกลาจรงิ จติผมคงแขง็แกรงกวานี ้และ

แยกจติออกจากกายซึง่กำลงัปวยดวยโรคภยัไขเจบ็ทางกายได แมจะนอน

ปวยทีโ่รงพยาบาลคนเดยีว

ขอนี้จริงหรือไมจริง ทานผูอานที่มีประสบการณกรุณาเขียนมาลง

วารสาร พ.ส.ล. ดวยครบัผม เพราะจะเปนกศุลอนัยิง่ใหญ

ส อ น ใ จ ...พระพทุธเจาตรสัสอนวา ...

“เมือ่กายของเราเดอืดรอน จติของเราจกัไมเดือดรอน”

พระดำรสัตรสัสอนสัน้ๆ นี ้มคีณุคาในการสอนใจ ใหรจูกัแยกจติออก

มใิหเดอืดรอนไปตามรางกาย เปนหลกัการทีป่ระทานแกคฤหบดสีงูอาย ุผหูนึง่

ผขูอประทานพระพทุธโอวาทเปนกรณพีเิศษ

คฤหบดีผูนั้นไปขอคำอธิบายเพิ่มเติมจากทานพระสารีบุตร ทาน

ชี้แจงวา ใหลดความยึดมั่นถือมั่นตางๆ ในรางกายและจิตใจลงไป

กจ็ะทำใจตามพระพทุธโอวาทนีไ้ด

1111

หลกัการนีไ้ดทราบวา พระบาทสมเดจ็พระเจาอยหูวั รชักาลที ่๔ ได

ทรงอาศัยพระพุทธวจนะนี้ผูกเปนบทกวีเมื่อกอนสวรรคต ทานผูหนึ่งเปด

พระไตรปฎกแปลใหขาพเจาดู ขาพเจาจึงไดถายทอดเปนบันทึกนี้มาเพื่อ

เปนประโยชนแกทานผอูานในโอกาสนีด้วย

๑ เมษายน ๒๕๓๕

ภู เ ข า ท อ ง ...ความรสูกึแปลกๆ เมือ่มองภเูขาทอง ภเูขาทองวดัสระเกศเกดิ

กอนทีผ่เูขยีนเกดิเปนไหนๆ และผเูขยีนกเ็ทีย่วงานภเูขาทองมาแทบ

ทกุป ตัง้แตเด็กจนเปนหนมุ แตกไ็มมคีวามรสูกึพเิศษอนัใดเมือ่มอง

ภเูขาทอง

มาบัดนี้ ผูเขียนนั่งรถผานภูเขาทองทุกวันที่ไปทำงานในพระ

บรมมหาราชวงั ระยะแรกกม็คีวามรสูกึแควา ภเูขาทองเวลานีเ้หลอืง

อรามงามแท ทานไปหาทองที่ไหนมาปด ทนฝน ทนแดด ปแลวปเลาก็

ไมหมองมัว นากราบไหว สมกับเปนที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุที่ผูสำเร็จ

ราชการองักฤษในอนิเดยีทลูเกลาถวายมาแดพระบาทสมเดจ็พระพทุธเจา

หลวงของเรา

มาบดันีอ้กี ผเูขยีนเกดิความรสูกึแปลกๆ เมือ่รถผาน มองเหน็

ภูเขาทองประกายแวบวับ ยกมือพนมรำลึกถึงคุณพระศรีรัตนตรัย

แลวจติกบ็อกวา “ออ! ภเูขาทองทานประกาศธรรม คอืพระธรรมแหง

พระพทุธศาสนา แดประชาชนชาวกรงุเทพฯ และทีผ่านมาพานพบ

ทกุคน”

1212

ทานประกาศธรรมวาอยางไร?

ทานประกาศวา ธรรมะแหงผคูรองเรอืน อยางเรา อยางทาน

ทกุคนนัน้มอีย ูมอียจูรงิๆ

มอียวูาอยางไร?

มอียวูา ฆราวาสผคูรองเรอืนจะประสบสขุในเมือ่ปฏบิตัตินอยใูนธรรม

๔ ประการ คอื

๑. สจัจะ ความจรงิใจ - ซือ่สตัย

๒. ทมะ ความขมใจ

๓. ขนัติ ความอดทน

๔. จาคะ ความเสยีสละ

แลวไดผลอยางไร?

ไดผลเมือ่เราเขาประชมุเชานี ้มปีญหาสำคญัตองลงมต ิเรากล็งมติ

ดวยความจรงิใจแทๆ ของเราดวยความขมใจและความอดทน

ธรรมะอยางนีถ้าผานเขามาในจติของผพูพิากษา คอืศาลทีเ่ดนิทาง

เขาประชมุคณะตดัสนิคดรีายใหญๆ ยิง่ด ีทานทีพ่าธรรมะนีเ้ขาประชมุดวย

จะเปนเทวดา ไมใชปถุชุนเสยีแลว แมแตเปนเทวดาชัว่ขณะกย็งัดี

แลวยังไงอีก ภูเขาทองมีแตเพียงฆราวาสธรรมในนวโกวาท

เทานีเ้องหรอื?

หามไิด ภเูขาทองยงัใหอะไรๆ อกีแยะ

ใหอะไรอกี?

“ใหธรรมอนัลกึซึง้ และเปนยอดของความจรงิแท ทานกใ็ห ถา

เรารจูกัรบั” รบัอะไร?

1313

“ทานใหเราทราบความจรงิแท ความจรงิทีแ่ทของชวีติทกุชวีติ

และ ของโลกวา ...

๑. ทกุสิง่ทกุอยางเปลีย่นแปลงไปเรือ่ย

๒. ทกุสิง่ทกุอยางเปนสิง่ทีท่นไดยาก

๓. ทกุสิง่ทกุอยางไมใชเรา ไมใชของเรา

นีค่อื “ไตรลกัษณ”

เขาใจยากจรงิเลย ไปเอาปรชัญานีม้าจากไหน แลวเอามาหลอกวา

ภเูขาทองทานบอก “ไมหลอก ภเูขาทองทานบอกจรงิๆ ในนวโกวาท (เลมละ

๓ บาทมทีีม่หามกฏุฯ หนาวดับวรฯ) กม็”ี

สรปุวา...

เราผานภเูขาทอง ยกมอืพนมไหว ระลกึถงึคณุพระศรรีตันตรยั แลว

เรากไ็ดธรรมะเอามาไวในจติ ตัง้แตธรรมะสำหรบัผกูำลงัเดนิทางเขาประชมุ

ราชการ หรอืธรุกจิ และสำหรบัผใูครในธรรมะชัน้สงูสดุวา พระพทุธเจาทาน

ตรสัรอูะไร และทานสอนอะไรเราวาอยางไรดวยในเวลาเดยีวกนั

ถาทานผูอานไมเชื่อผูเขียน ผูเขียนก็จะไปกราบเรียนถามอาจารยที่

องคการพทุธศาสนกิสมัพนัธแหงโลก วาทีร่ะบายความรสูกึแปลกๆ มาให

ทานฟงนี ้ถกูตอง จรงิ หรอืไมถกูตอง ไมจรงิ หรอืวาผเูขยีน “เพีย้น” ไปแลว!

ดวยความรกัและหวงัดเีสมอ

๒๐ พฤษภาคม ๒๕๓๖

1414

ไฟฉายสองทางชีวิตชวีติของเรานัน้ ดกูไ็มนาจะมปีญหาอะไรมากนกั แตเหตไุฉน

แทบทกุคนจงึตองเผชญิกบัปญหาชวีติถงึขนาดนอนไมหลบักนัมาแลว

ทัง้ๆ ทีน่อนบนทีน่อนอนัออนนมุ หรอืบางรายกม็เีครือ่งปรบัอากาศเพิม่ขึน้

อกีสวนหนึง่ดวยซ้ำ

มองเผินๆ ก็นาจะนึกวาคนยากจนเทานั้นจึงมีปญหาชีวิตมากมาย

สวนคนมัง่ม ีคนใหญคนโต นาจะมแีตความผาสกุสมบรูณ และความสำเรจ็

สมหมาย แตทีป่รากฏ กลบักลายเปนวาคนยากจนอาจนอนหลบัสบาย ไมมี

ปญหาอะไรมาก แตคนมั่งมีกลับนอนไมหลับ เพราะมีปญหาตางๆ สุม

ประดังกันเขามาเรื่องแลวเรื่องเลา เรื่องที่ไมควรเปนเรื่องก็เปนเรื่องใหญ

ขึน้มาจนไมนาเชือ่ ตองถงึกบักนิยาระงบัประสาท

พระพทุธเจาเปนเสมอืนผปูระทานไฟฉายสองทางชวีติ

มใิหตองคลำไปในทีม่ดื ไมตองตกหลมุตกบอแหงชีวติ

แตกอ็กีนัน่แหละ แมจะไดไฟฉายกนัทัว่ไปโดยไมจำกดับคุคล

ชาติชัน้หรอืวรรณะ แตมปีญหาวา ...

ไดเปดไฟฉายนัน้ใชสองทางใหเปนประโยชนบางหรอืไม

ถาไมยอมเปดไฟฉาย ไมยอมใชประโยชนจากเครือ่งสองทาง

นั้นแลว เราจะโทษโนนโทษนี่ รวมทั้งโทษศาสนา โดยไมยอมโทษ

ตนเอง ทีไ่มยอมเปดไฟฉายสองทางชวีติของเราบางเลยหรอื?

๓๑ ตลุาคม ๒๕๓๖

1515

ตายกอนตาย !เมือ่สองสามวนัมานี ้ผมไปนัง่คอยหมอทีน่ดัผมมาตรวจเปนประจำ ณ

สถานพยาบาลแหงหนึ่ง วันนั้นมีคนไขแยะ ที่แกมากนั่งรถเข็นมี ๒ ราย

ทีน่อนมาและใหน้ำเกลอืไปดวย ๑ ราย นอกนัน้นัง่คอยอย ูมผีมดวยคนหนึง่

ผมนัง่มองเหตกุารณรอบๆ ตวัแลวเกดิคตธิรรมขึน้ คอื เหน็คน

แกชายหรอืหญงิไมทราบ เพราะหมผาคลมุหวัทัง้ตวั รปูรางผอมลบี

นัง่อยบูนรถเขน็ มหีญงิผใูหญคนหนึง่ คงจะเปนลกูสาว นัง่เหมอไป

ในหมคูน ลกัษณะคลายใจฝอ และมเีดก็หญงิอกีคนหนึง่นัง่ใกลๆ คนไข

ตากม็องอกีมมุหนึง่ของหอง หาไดมองอยทูีค่นไขไม

ภาพเหลานีท้ำใหผมคดิทายเลนๆ วา คณุลกูสาวคนไขรายนี้

กำลงัคดิอะไรอยหูนอ อาจจะคดิวารำคาญจรงิๆ เมือ่ไรจะหายหรอืตายสกัที

หรืออาจจะคิดวา เพี๊ยง คุณพระคุณเจาชวย ขอใหหมอรักษาใหหาย

ขาดดวยเถดิ

ดงันีเ้ราจะทายวาอยางไรด ีทายแลวกป็รับเขากบัตัวเราวา

ถาเราเจบ็หนกัอยางนี ้ลกูหลานเขาจะคดิอยางไร?

ดังนี้ก็ไดธรรมะวา ...ถาเราตั้งจิตตามที่พระพุทธเจาทาน

สอนไวไดจรงิ เรากค็งไมตองมานัง่รำคาญวาลกูหลานเขาคดิอยางไร

กบัเรา

พระพุทธเจาทานสอนวา ...

สงัขารทัง้หลายไมเทีย่ง อนจิจงั

สงัขารทัง้หลายเปนทกุข ทกุขงั

สงัขารทัง้หลายมใิชตวัตน อนตัตา

แปลอกีทกีค็อื ทานวาไววา ...

1616

“ดกูอนโมฆราช !

ทานจงเปนผมูสีตเิหน็โลกโดยความเปนของวางอยทูกุเมือ่

ถอนอตัตานทุฏิฐ ิคอืความสำคญัวาเปนตวัตนเสยีไดแลว

ทานจะขามพนมฤตยเูสยีไดดวยประการอยางนี้

มฤตยยูอมมองไมพบทานผเูหน็โลกอยอูยางนี”้

๑๓ มกราคม ๒๕๓๗

ปดทองหลังพระ ...สุภาษิตโบราณของไทยที่หมายถึงการบำเพ็ญคุณงามความดี

โดยไมตองกงัวลจะประกาศโฆษณาใหใครตอใครตองรบัร ูและพอใจ

ที่จะทำความดีตอเนื่อง อันเปนลักษณะทำความดีเพราะเห็นแก

ความดนีี ้ทางพระพทุธศาสนาถอืวา เปนการทำความดแีบบธรรมา

ธปิไตย ถอืธรรมะหรอืความถกูตองดงีามเปนใหญ

ไมใชทำเพราะเหน็แกตวั ทีเ่รยีกวา อตัตาธปิไตย

ไมใชทำเพราะตองการใหโลกชืน่ชม ตืน่เตน ทีเ่รยีกวา โลกาธปิไตย

การทำความดีแบบมีอุดมคติประเภทธรรมาธิปไตย หรือ

ปดทองหลงัพระนี ้จดัเปนเลศิ

อยางไรกด็ี แมใครจะเหน็แกตัวบาง เหน็แกโลกหรอืตองการใหโลก

รบัรบูางตามวสิยัของปถุชุนผยูงัมกีเิลส กข็อใหทำความดเีถดิ ยงัดกีวา ทำชัว่

1717

พ ร ป ใ ห ม ...อาจารยภทัพรฯ เตอืนผมอกีในวนันี ้ที ่พ.ส.ล. หลงัการประชมุ

กรรมการอำนวยการฯ วา อยาลมืเขยีนบทนำมาใหวารสาร พ.ส.ล. เลมใหม

ดวย

ผมเวลานี ้“มคีวามเหน็แกตวั” เปนกำลงั ไมใชเหน็แกตวัเพราะอยากมี

อยากเปนอะไรหรอก แตวาเหน็แกตวัวา ตวัเรานีห้นอประกอบดวย รางกาย

และจติใจเพยีงเทานี ้ทำอยางไรจงึจะทำใหเขาอยใูนบงัคบับัญชาของเราได

สมกบัทีเ่ราเปนเจาของเขาแทๆ

รางกายนี ้ยาววา หนาคบื เรากว็าเปนของเรา

แตมนัเปนของเราจรงิหรอืเปลาไมทราบ

เพราะเห็นวันไหนเรากินขาวมากไปหรือดึกไปหนอย คืนนั้นก็หลับ

ไมเปนสขุ ฝนราย ฝนยงุ ตืน่เชากฟ็งุซาน ไมเปนสขุ

เพียงเทานี้ก็เปนหลักฐานแลววา รางกายนี้มิใชของเรา เพราะเรา

อยากเปนอยางนีเ้มือ่ไหรเลา เขาเปนไปอยางนีข้องเขาเอง และเรากม็ไิดทำ

ผิดอะไร เปนเพียงแตเย็นนั้นที่บานเขาทำอาหารอรอยและเราก็หิวดวย

จงึรบัประทานมากไปหนอย ดกึไปหนอย เทานัน้เอง

รางกายนีก้อ็กี เปนของเรา อยใูนอำนาจเราจรงิหรอื?

แตกโ็ปรดทราบวา ทางทีน่าจะปฏบิตันิัน้ คอื

ทำความดเีพราะเหน็แกความด ีหรอืปดทองหลงัพระ

อนัเปนธรรมาธปิไตยแท

๑๘ สงิหาคม ๒๕๓๖

1818

ผมตัง้แตอาย ุ๘๕ มา คอยๆ รสูกึวา รางกายผมนีม้ไิดอยใูนอำนาจ

ผมมากขึน้ทกุท ีนบัตัง้แตปวยเปนไขหวดัเมือ่ปลายป ๒๕๓๕ แลวเกดิ BLUR

ตองเขารบัการรกัษาในโรงพยาบาล แลวกส็ะอกึไมหาย

เมือ่กลางเดอืนมกราคม ๒๕๓๖ เกดิอาการวงิเวียนทามกลางงานที่

วดัเทพศรินิทร ตองเขาโรงพยาบาลอกีหนึง่คนืกบัหนึง่วนั หมอจงึปลอยให

กลบับาน แลวสัง่ใหรบัประทานยาตามหมอสัง่ทกุวนั

อยางนีจ้ะเรยีกวารางกายผมเปนของผม อยใูนอำนาจบงการ

ของผมไดอยางไร

อาการปวยเจ็บของผมทุกคราวที่เลามานี้ นายแพทยผูทำการดูแล

รกัษาผม ตอบคำถามของผมทีว่า คณุหมอครบั เหตใุดผมจงึเปนเชนนี้

ทานกต็อบวา “เปนเพราะความแกครบั” ทกุคราวไป

ดงันีจ้ะวาไดหรอืวา “ผมเปนเจาของรางกายของผม”

ดังนี้ ผมจึงอวยพรปใหมแกศิษยเกาและมิตรรักของผมทุกคนที่มา

อวยพรวา “ขอใหคณุอายยุนืถงึรอย แตอยาใหแก”

เขากห็วัเราะกนัทกุคน

ดวยความรกัและหวงัดเีสมอ

สญัญา ธรรมศกัด์ิ

1919

ธรรมะสำหรับผูสูงอายุกายกบัจติเกดิมาพรอมกนั หรอืเกดิมาไมพรอมกนั

...นีเ้ปนปญหาสำคญั

กายกบัจติเปนอนัหนึง่อนัเดยีวกนั แยกกนัไมได หรอืแยกกนัได

เราปถุชุนรสูกึกนัในเบือ้งตนวา กายกบัจติเกดิมาพรอมกนั และแยก

กนัไมได เพราะเจบ็กเ็จบ็ดวยกนั สบายกส็บายดวยกนั มบีางหรอืไมทีก่าย

เราไมสบายแตจติเราสบาย หรอืกายสบายแตจติไมสบาย

ทานผหูนึง่บอกผเูขยีนวา กายกบัจตินีแ้ยกกนัได

พระพทุธองคเคยตรสัสอนอบุาสกผหูนึง่ใหทำใจวา ...

“เมือ่กายของเราเดอืดรอน จติของเราจะไมเดอืดรอนไปตาม”

พระสตูรนีม้ชีือ่วา นกลุปตสตูร ในตอนตนของพระไตรปฎก เลม ๑๗

ธรรมะขอนีเ้ปนประโยชนยิง่ใหญแกเราเมือ่เราเจบ็ปวย รกัษา

ไมหาย และจะเปนประโยชนยิ่งใหญแกเรา ที่จะใหสติแกเพ่ือนฝูง

ญาตมิติรทีเ่จบ็ปวยดวยโรครกัษาไมหาย

จงึขอนำมาใหชวยกนัพจิารณา ทานผใูดมคีวามรอูยางใด กรณุาสง

มาใหวารสาร พ.ส.ล. ดวย จกัเปนกศุลมใิชนอยเลย

2020

ค ว า ม ว า งเมือ่วนัพธุที ่๓๑ สงิหาคม ๒๕๓๗ เวลาบาย ผมไดรบัเชญิใหไปใน

งานพธิทีีม่หาวทิยาลยัธรรมศาสตร จดัขึน้ เพือ่มอบเครือ่งราชอสิรยิาภรณ

ใหกบัศาสตราจารยชาวญีป่นุ ๓ ทาน ทีไ่ดมาชวยเหลอืงานดานวชิาการของ

มหาวทิยาลยั

ในงานนีผ้มไดสนทนากบัศาสตราจารยญีป่นุทานหนึง่ ทานปรารภวา

อีก ๑๐ ปขางหนา ทานไมแนใจวาเด็กและหนุมสาวชาวญี่ปุน จะยังคง

สนใจในวัฒนธรรมดั้งเดิมของญี่ปุนอยางคนผูใหญญี่ปุนในเวลานี้หรือไม

เพราะเวลานี้สังเกตเด็กญี่ปุนมุงความสนใจและปฏิบัติตนไปในทาง

ตะวนัตกมากขึน้ทกุท ี(โลกานวุตัร)

ทัง้นีผ้มกไ็ดแตรบัฟง และนกึในใจวา เด็กและหนมุสาวไทยเรา

นาจะไปทางไหนหนอ

ผมไดแตภาวนาวา ทางวทิยาศาสตรและเทคโนโลยนีัน้ เธอทัง้หลาย

พงุใจไปเถดิ เอาใหเกงเทาหรอืเกงกวาเขา แตวฒันธรรมของเรา ขอใหสนใจ

ตอไป อยาดถูกูหรอืเหยยีดหยาม หรอืแลเลยไปเลย

พระพุทธศาสนาเวลานี้ ทางตะวันตกเขาศึกษามากขึ้นทุกที และ

ปรากฏวาเขาเขาถึงแกนแทของพระพุทธธรรมมากขึ้นทุกทีดวย ผมอยู

องคการพุทธศาสนิกสัมพันธแหงโลก จึงสังเกตพอเห็นไดในความเปนไป

อยางนี้

อกีเรือ่งหนึง่ ในงานเดยีวกนั ทานอดตีปลดักระทรวงผใูหญทานหนึง่

นั่งสนทนาอยูกับผม ทานบอกวา ผมควรเขียนตำราสักเลมวา รักษาตัว

2121

อยางไรอายถุงึ ๘๗ ปแลว จงึยงัไมแก จนตองเกบ็ตวัไวในบาน ยงัไปใน

งานในการตางๆ ได

ผมจึงเรียนทานวา ผมอาศัยทางพระครับ ผมสมาทานศีลและ

อธษิฐานจติทกุเชา และถาผมทำทาจะยงุหรอืทำทาจะเครยีด ผมก็

ภาวนาวา “ดวยจิตวาง ปลอยวางทุกสิ่งอัน สารพันไมยึดครองเปน

ของเรา”

ทานอดตีปลดักระทรวงกย็ิม้ และทำทาจะเขาใจผมด ีผมกด็ใีจ และ

อยากจะบอกทานตอไปวา ...

ภาวนาเฉยๆ กไ็ดผลหรอกครบั

แตจะใหเขาถงึจติจรงิๆ

ตองทำใจใหถงึซ่ึงความวางนัน้ แมสกัแวบหนึง่กค็มุแลว

รั บ แ ข ก ...ตัง้แตตืน่ขึน้กวาจะหลบั เราทกุคนมแีขกมาเยีย่มเยยีน ทางตา

ห ูจมกู ลิน้ กาย และใจ ตลอดเวลา

แขกทีม่าเยีย่มเราทางประตทูัง้หกนี ้ถาไมเตรยีมตวัเตรยีมใจไวเสมอ

บางครัง้จะทำใหโกรธ หงดุหงดิ บางคราวกท็ำใหยิม้กริม่ เคลบิเคลิม้ ไปได

นานๆ

แขกทีม่าเยีย่มทางประตทูัง้หกนี ้ภาษาศาสนาเรยีกวา อารมณ ถา

เราตอนรับอารมณไมเปน หรือพลั้งเผลอ ไมควบคุมจิตใจไวใหดี ก็จะเกิด

ความโลภ ความโกรธ ความหลง หรอืความเหลงิไดอยางไมรสูกึตวั

2222

ขอปฏบิตัแิบบงายๆ ...ขอคิดสำหรับชาวพุทธในเทศกาลปใหมก็คือ การปฏิบัติตาม

คำสอนทางพระพุทธศาสนาแบบงายๆ ไมยุงยากเกินไปมีหรือไม?

ตอบวา มีแน ใครๆ ก็ปฏิบัติได และถาปฏิบัติแลว จะเลื่อนชั้นให

สงูขึน้กป็ฏบิตักิาวหนาไดเรือ่ยๆ จนถงึสงูสดุ

ขอปฏบิตัดิงักลาวสัน้ๆ กะทดัรดั ไมเรยีกรองตองการอะไรหยมุหยมิ

จากผูปฏิบัติจนนาเบื่อหนาย แตในขณะเดียวกันก็เปนการเจริญรอยตาม

พระยคุลบาทของพระพทุธเจาอยางนาภาคภมูใิจ และควรชวยกนัสงเสรมิ

การปฏบิตัธิรรมอยางยิง่

ขอปฏบิตังิายๆ ดงักลาวกค็อื “ความรดู ีและความประพฤตดิ”ี

ถาฟงเพยีงเทานีอ้าจรสูกึวาไมงายเสยีแลว แตกข็อใหใจเยน็อกีสกัเลก็นอย

กจ็ะเหน็วา ทกุคนปฏบิตัไิดและงายดวย ยกเวนเพยีงอยางเดยีว คอืไมยอม

ปฏบิตัเิลย

ทางพระพทุธศาสนาสอนใหเราตอนรบัแขก คอือารมณเหลานี้

อยางรูเทาทัน มิใหมากอความหงุดหงิด หรือหลงเหลิงแกเราได แตโดย

มากกวาจะรทูนักว็นุวายใจไปตามเรือ่งนัน้ๆ จนยากทีจ่ะทำใจไดเสยีแลว

การหัดทำใจ การคอยเตือนสติตัวเองอยูเสมอ จึงเปนวิธีที่ดี

ที่สุดในการครองชีวิตประจำวัน ซึ่งเราจะตองเผชิญกับแขก คือ

อารมณทีผ่านเขามาทางตาหเูปนตน ตลอดเวลา

สญัญา ธรรมศกัด์ิ

2323

ถามวา มีใครบางอานหนังสือออกมาตั้งแตเกิด ลวนมาเรียนรู

ภายหลังทั้งสิ้น ความประพฤติดีงามก็เชนกัน มาฝกหัดในภายหลังทั้งสิ้น

ไมมใีครมสีทิธพิเิศษกวากนัเลย

วธิปีฏิบตังิายๆ กค็อื ใหฝกใฝหาวชิาความรอูยเูสมอ คอยๆ เกบ็เลก็

ผสมนอย มอีะไรทีส่งสยักพ็ยายามหาคำตอบใหไดจากบคุคล จากหนงัสอื

อยาปลอยใหสงสยัอยตูลอดไป

ความประพฤตดิ ีกต็ัง้หลกังายๆ ไววา ไมผดิศลีธรรม ไมผดิกฎหมาย

มแีนวโนมไปในทางดงีามแลวกพ็ยายามประพฤตปิฏบิตั ิแมเบือ้งตนจะได

บาง เสยีบาง บกพรอง ขาดๆ วิน่ๆ บาง กค็อยๆ พฒันาไปจนดขีึน้กวาเดมิ

แบบปลกูตนไม จากตนเลก็ๆ จนเปนตนใหญ

นีค่อืหลกั “วชิชา” (ความร)ู คกูบั “จรณะ” (ความประพฤต)ิ ตามหลกั

พระพุทธศาสนา ซึ่งมีตั้งแตต่ำสุดจนถึงสูงสุดที่ทุกคนมีสิทธิเทาเทียมกันที่

จะนอมเขามาในตนได

สญัญา อนจิจา : สญัญา อนตัตา“ยิง่ในกาลเวลาตอๆ มา อายผุมแกมากๆ เขา

ผมยิง่มองเหน็ใหญวา บญุกศุลนีม้จีริง

และกรรมด ีกรรมชัว่ ตามสนองเหมอืนเงาตามตวั

และทีพ่ระพทุธเจาทานสอนไววา...

เราทำกรรมอนัใดไว เรายอมไดรบัผลแหงกรรมนัน้

เปนความจรงิแนแท จรงิตลอดไป...

จนเราปฏบิตัธิรรมจนถงึ ไมมเีรา เมือ่ไหรนัน่แหละ จงึยตุ”ิ

สญัญา ธรรมศกัด ิ์

2424

โครงการศาสตราจารยสญัญาฯ สมัพนัธ

ตามที่กองทุนศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ ในมูลนิธินิติศาสตร

มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ไดจัดใหมีการประชุมปรึกษาเกี่ยวกับโครงการ

ศาสตราจารยสัญญาฯ สัมพันธ เพื่อเสริมสรางความสัมพันธองคกรและ

หนวยงานตางๆ ที่เกี่ยวของกับศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ รวมทั้งหมด

๑๖ องคกร เมือ่วนัที ่๓๐ มถินุายน ๒๕๕๔

ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ไดรับเกียรติโดยการแนะนำของทาน

นายแพทยจักรธรรม ธรรมศักดิ์ ตอกองทุนศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์

ใหธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม รวมประชุมโครงการศาสตราจารย

สัญญาฯ สัมพันธ และไดรับอนุญาตใหจัดทำหนังสือ สื่อธรรมะ เผยแพรเปน

ธรรมบรรณาการหนวยงานที่ประกาศเกียรติคุณ เพื่อเปนอนุสรณแหงความดี

ของศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ ์ไดแก....

๑. หนงัสอื ทศพธิราชธรรม

โดย ศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม

๒. หนงัสอื ธรรมศกัตกิถา : ธรรมกถาเรือ่ง ดบัไมเหลอื

โดย พระธรรมโกศาจารย (พทุธทาสภกิข)ุ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม

๓. หนงัสอื ศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์

ผเูปนสหายธรรม ของ ทานพทุธทาส - ทานปญญานนัทะ

โดย พระพรหมมงัคลาจารย (ปญญานนัทภกิข)ุ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม

๔. หนงัสอื คมความคดิ

โดย ศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม

ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ขอกราบขอบพระคุณทานนายแพทย

จักรธรรม ธรรมศักดิ์ ที่อนุญาตใหธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรมจัดพิมพ

หนงัสอืชุดนีเ้ผยแพร และขอขอบพระคณุกองทนุศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์

ที่สนับสนุนในการจัดทำหนังสือเพื่อเผยแพรเกียรติคุณทานศาสตราจารย

สญัญา ธรรมศกัดิ ์มา ณ โอกาสนี้