Hoe’t Ouwe-Syl syn tunworige form kregen het. (fersy maai 2015-anpassings t.o.f. fersy july 2011 in road)

In 2005 hew ik skreven over de ”slinger” fan Ouwe-Syl. Dut waar ’n meander in de ouwe loop fan de Ouwe Rij die’t fan súd na noord loopt, dwars deur Ouwe-Syl. Die ferbining met de (Wadden)see waar d'r al foor 1505, doe't de Ouwe-Dyk anlaid worde. In ’t jubileumboek fan de kaatsklup de Kolk (2009) skreef ik over ’t gebied achter 't kefee ’t Graauwe Paard, de Kolk. Froeger waar dut ’n diep water” der’t seeskippen ôfmere konnen. Ok binne andere historise saken over de Syl publiseerd soas 'n dieptestudy naar 't Graauwe Paard, de 'Historische wandeling door Oude Bildtzijl' en over de eerste steen laid deur Klaine Keizer an ‘e Leijsterstreek.

Een fraag over de history fan Ouwe-Syl het mij de leste jaren drok doende houwen: Hoe het Ouwe-Syl syn tunworige form kregen? En dan most ik fral dinke an de folgende saken:

Kúl in de Monnikenbildtdyk bij de Korenaar.

a. Wêrom is de Kaaifaart niet rechtdeur groeven tussen ’t begin- en eandpunt fan de slinger?

b. Hoe komt die bocht in ‘e dyk tussen ’t bruchy na de Skitelbuurt en de Oasterdyk ?

c. Hoe komt die kúl in 'e Monnikebildtdyk op 'e hoogte fan de kristlike skoal De Korenaar?

Ik hew in 'e loop fan 'e tiid antwoord op deuze fragen kregen, fral doe’t ik met myn fryndin Monique Wijffels dut jaar begin maai ’t Jabikspâd liep tussen Heerenveen en Hasselt (Overijssel). Onderweegs staken wy an in Blokzijl. Wij ploften del in ’n resterant en bestelden wat sop en koffy. Myn oog fiel op ’t plaatslik toeristys bladsy met hier de plattegrônd fan Blokzijl in. 't Sweet brak my út, want inenen sâg ik hoe’t Ouwe-Syl d’r froeger útsien motten het! De brede kolk met ’n faarroete en sluus, maar ok met omlaide en nij groeven faarten d’r omhine! En doe’t wy feerder na Hasselt liepen, soa bij ’t Zwarte Water lâns over de kronkelende rivierdyk, formd deur ouwe wielen links en rechts fan ôns, kon ik de puzzel nag kompleter make. Ik sil 't jim útlêge an 'e hând fan ’t folgende plaatsy:

1.Sitewasy om 't jaar 1200 hine: slinger en ouwe seumerdyk.(SK: maai 2013: in myn nije study: “Ouwe-Dyk as seumerdyk” wort deuze sitewasy beskreven op blads. 6 as “sitewasy 5: 1287-1421 )Doe kwammen de monniken fan Mariëngaarde (Hallumerhoek) út ’t oasten en fan Lidlum ôf út ’t westen om hur fee búttendyks waide te laten (bron: Van der Wal) . Se liepen dan over de seumerdyk, die’t doe ok al anlaid worre (en waar al in 1200) deur de monniken fan Mariëngaarde, om ’t opbilde lând fral seumers beter te beskermen teugen de see. Soks wort nou ok nag deen, sien maar op ’t Noorderleeg). Deuze seumerdyk is de grôndslag weest fan de latere bediking (bronnen: Cuperus en Steensma). Jim sien ok dat de monniken over ’n brûg mosten, doe nag bij de slinger (meander) in de Ouwe-Rij. De seumerdyk en slinger staan dêr haaks opnander. 2. Sitewasy tussen de 13e en 15e eeuw en derna (wiel, slinger en nije seumerdyk) (de nije study-maai 2013: sitewasy 6: 1421-dykdeurbraak ,wiel, ouwe slinger en sitewasy 7: 1421-1505: (ferlengde , nije seumerdyk om wiel)

Deur ’n dykdeurbraak is ‘r ’n wiel (diep gat-road-arseerd)) ontstaan werfan de infloed him ok bútten (súd fan) de (nije) seumerdyk útstrekt. Der omhine is doe ’n nije seumerdyk – oranje-lyn (nou Monnikenbildtdyk ) anlaid. Sien ok weer de haakse stand fan de seumerdyk op de slinger. In de nije seumerdyk worde weer ’n brûg boud. Deuze worde later ferfongen deur ’n sluus, doe’t ‘r meer behoefte war an skipfaart (de sluus is skipskuttend) fan see ôf en ok mot dan de fersilting teugengaan worre (lândbou) D’r wort bij de kant fan de diep deur de see útfreten wiel lâns ’n kaaimuur delset. (swarte

stippellyn) (“soa onstaat ‘t diep water - 'n KOLK.”) Dat worde in die tiid wel meer deen, dat de

wiel ’n seehaven worde). De slinger gaat dwars deur de kolk hine. De seeskippen lêge an in de

kolk, ok foor de overslag en ‘t opnij innimmen fan andere waren.

De wiel laai eerst open an 'e seekant ,der is doe al gau die kaaimuur delset, om te foorkommen,

dat de wiel an 'e seekant dichtslibbe sou. 't Is niet ondinkber, dat de kolk as spuikom inricht is.

Se lieten bij floed dan de kolk follope en bij eb worde die dan met folle kracht leegd. Soa konnen je 't tefeul an slib weghale. (sien bijlage bildt-Jacob Heeres 1545 in tekst hierna ferwize: "op 'e kaart fan Jacob Heeres fan 1545 lykt 'n detail fan deuze spui-stroom sichtber te worren ")

3. Sitewasy in 1505: Pyp, kolk en deursteek. (de nije study-maai 2013: sitewasy 8: 1505)

De Ouwe-Dyk wort anlaid met as basis de (nije) seumerdyk, de Slinger wort kanaliseerd, noordlik hyt dat de Kaaifaart en de skipskuttende sluus (nou Pyp) wort boud, baide in “den droge”. De Slinger en sluus in ‘e Monnikenbildtdyk worre in 1505 dimpt/sloopt en de Kolk is bleven ant útterlik 1655 (doe’ t de geul naar ’t Wad richting Nije-Syl hoofdsaaklik deur netuurlike infloed dichtslibd waar) as seehaven, wel met ’n deursteek/ferbining met de Kaaifaart. (In 1643 wort nag ’n convooymeester (havenmeester) deur de Friese Staten ansteld. (bron: Bildtdijken Oude Bildtzijl- symbolen van een eigenzinnig volk)

Op dut plak in ‘e kaaifaart (der wer de brúnne praam an ’t swaaien is) gongen de seeskippen fia de “deursteek “naar de Kolk (na 1505)

’t Stikky kanaal kin dan niet rechtdeur trokken worre. De Kolk lait in ‘e weeg. De Leijsterstreek - Sportstraat (Tjeerd Thijssenstraat) en Keuningstreek –Wechy (van Albadaweg) binne later derdeur formd bij ’t kanaal lâns en haaks op ‘e Ouwe-Dyk set op de hoogte fan de Pyp. D’r komt later wel ’n kúl in ‘e Ouwe-Dyk, nou ter hoogte fan de Korenaar deur de eerdere anwezighyd fan de wiel. Dêr is ’n swak plak kommen, der't de grônd in de loop fan de jaren fersakt is.

4. Sitewasy in 2011 Pyp en keersluus.

In 2006 is bij de ‘t opknappen fan de Pyp en deurgaande roete 'n stel puntdeuren (niet skipskuttend) in de sluus ophongen. Se motte bij ekstreme storm ’t water alleen maar kere.

Ouwe-Syl, july 2011/maai 2013

Sytse Keizer, dorpshistorikus Ouwe-Syl.