1. 1 MA. LEONARD CARCANI SHEKULLI XXI GJEOPOLITIKA

2. 2 GJEOPOLITIKA E EVROPES Konferencat pr paqe botrore. Bota n shek XX Deri n fillimet e shek XIX nuk ndihej asnj prpjekje pr vendosjen e nj paqe botrore. Aq m shum pr vendosjen e nj rendi t ri botror. Bota dhe Evropa ishte e prar edhe n kohn kur turqit osman pushtuan nj pjes t rajonit. Ndoshta prpjekje ishin pr gjat kryqzatave. Por edhe kto kishin m shum karakter grabits se paqebrs. Aq m shum q rol kryesor n kt periudh kishte kisha katolike. E kundrta ndodhi kur nj evropian si Napoleoni tentoi t bnte nj bashkim qoft edhe t dhunshm t kontinentit plak Nga ana tjetr kishte tronditur edhe ndarjen e vjetr t bots pasi kolonit ishin ndar mes Anglis,Portugalis dhe Spanjs. Pikrisht Napoleoni n fakt tronditi rendin e vjetr botror feudal. Pr kt arsye n 1815 monarkit e Evrops pr t ruajtur rendin e vjetr krijuan lidhjen e Vjens. Rrjedhoj e ksaj do ishin m pas ngjarjet e Parisit t 1871. Fundi i shek XIX vihet re q pr t ruajtur paqen botrore bhen kompomise edhe t flliqura. Kjo kishte t bnte kryesisht me ndarjen e trashgimis osmane. Por nqs kto gabime patn nj t mir se bn homogjene territoret johomogjene vuln do e vinte ndarja e bots n konferencn e Londrs. Kshtu rajone me 90% shqiptare si Kosova iu dhan serbve me 10% t popullsis. Ndoshta brezat do na fajsojn,shprehej Grej ministri i jashtm britanik,por n fund do e kuptojn se ruajtm paqen n bot. Por kjo nuk do zgjaste as edhe nj vit,pasi ishte krijuar nj bot dy polare. N nj an Angli,Rusi,Franc. Ana tjetr Germani dhe Austro-Hungari. Itali,Greqi asnjanse dhe m pas me Rusin. Por shprthimi i revolucionit socialist t Tetorit bri q Rusia t trhiqej. N momentin q Gjermania po fitonte ajo mbyt nndetset amerikane dhe Amerika hyn n luft. Paqja n Paris n 1919 vendos kushte t rnda pr Gjermanin. Shum kombe t vogla si shqiptart bhen plak tregu. Edhe populli kurd u coptua mes Irak,Iran dhe Turqis. Kriza e rnd ekonomike n ann tjetr dhe falimentimi si edhe kushtet e rnda pr gjermant bn q t ishin faktort kryesor t dukuris Hitler. Vendet e zhvilluara e shikonin si vend Gjermanin pr ta ndrsyer ndaj Rusis sovjetike. U tolerua zgjerimi i saj. Por erdhi momenti q nuk mbante m. Marrveshja e fsheht me Stalinin oi n ndarjen e Polonis. Edhe komunistt n mbar botn qndruan neutral derisa Bashkimi Sovjetik u sulmua nga nazistt n qershor 1941 pas dy vjetsh luft. 3. 3 Deri n kto momente nqs mund t prkufizojm me nj shprehje Evropa fliste gjermanisht. Sulmi i Perl Harborit nj baz amerikane nga japonezt dhe beteja e Stalingradit shnuan kthesn n luft Paqja e Jalts do sillte equilibra t reja. Evropa do ndahej n comuniste dhe capitaliste. Ndrkoh q deri n fund t shek XX bota niente nga nj luft e ftoht ideologjike mes dy kampeve atij komunist dhe atij kapitalist, pas prmbysjes s komunizmit vendin e zuri nj bot nga dy polare n shum polare. Nqs do theksonim m qart luft mes nacionalizmave ose m sakt luft qytetrimesh si shprehet Hunington. Gabimet do ribhen me paqen e Dejtonit. Por ngjarjet e Kosovs dhe sulmet e 11 shtatorit do e kthenin kt bota prsri n dy pole pro dhe kundr terrorizmit dhe me terrorizm kuptohej fondamentalizmi islamik. Si edhe pro dhe kundr respektimit t t drejtave t njeriut. N kt aspekt prsri bota do ndrhynte si trup i vetm ndaj ndonj akti terrorist. Evropa.Problemet nazionale t saj. Duket se lidhur me kt problem vet Evropa sht e ndar n dy kampe. N njrin kamp n at t Lindjes duket se rnia e komunizmit hapi kutin e Pandors s problemeve t minoriteteve.Dhe kjo vihet re n luftrat n Ballkan apo n Kaukaz. Dhe nga ana tjetr kemi nj qetsi n dukje n perndim pr kto probleme. Kjo pr shkak t mirqenies s lart ekonomike. Por kjo sht n dukje,pasi edhe perndimi vlon nga probleme nazionale si ai bask,katalonas. Madje nqs n lindje kemi luft t hapur ktu kemi luft terroriste si ai i ETA-s s Herri Batasunas. Por edhe perndimi koht e fundit po prballet me dyndje t emigrantve dhe integrimin e kulturave t tyre n vendet prkatse. N fund do e prfundojm po me thnien e Hunnigton q vendin e principatave n Evrop do e zen shtetet e vogla nazionale n vend t atyre federale shum kombshe. Shteti m n perndim Portugalia duket se nuk ka probleme t tilla. Nj popullsi homogjene mbi 95% portugez t 10milion banorve. Por ajo po prballet tani me cultura emigransh kryesisht nga ish vendet e saj coloniale si Mozambik,Angola q ve t tjerave dallohen edhe nga ngjyra e tyre e zeshkt. I vetmi problem q shqetsonte Portugalin, por q e zgjidhi ishte colonia e saj n Kin e Makaos q u zgjidh me nj marrveshje xhentllmensh. Kurse vet portugalishtja si gjuh flitet nga 200milion njerz n bot kryesisht n Portugali dhe Brazil,por edhe Angol e Mozambik. Nga ana tjetr Spanja e dalluar nga kombi spanjoll,por jo i shkrir n nj Kshtu kastiliant prbjn dialektin m t madh prej 70% t popullsis. Nga ana tjetr 3miliona galician n veri duket se e kan zgjidhur problemin e tyre me nj autonomi administrative 6milion katalonasit ku 40% e flasin gjuhn e tyre jetojn n rajonin m t pasur t Spanjs me kryeqendr Barcelonn. Ata tani krkojn nj autonomi m t madhe ekonomike. M t pakta i kan 30mij aragonez dhe probleme integrami kan Andaluziant e Valencias n jug. Por ajo q shqetson m shum Spanjollt sht problemi bask. Nj rajon rreth Bilbaos me gjuhn e tyre euzkariane. 4. 4 Jan 2milion bask me 40% q e flasin gjuhn e tyre. Organizata e tyre terroriste ETA dhe krahu politik i saj Herri Batasuna krkojn me do mnyr dhe mjet shpalljen e pavarsis Jan arritur marrveshje,jan prishur prsri dhe e njjta situat. Nj problem tjetr q e shqetson edhe Spanjn sht integrami i kulturave t emigrantve,kryesisht t ish kolonive t saj si Maroku,etj. Nga ana tjetr edhe Spanja ka edhe ajo disa coloni t saj n Marok si Keupa q t kujton vendin nga e filloi fushatn e tij generali Franko. Spanja ka edhe nj problem me Anglin at t Gjibraltarit pre 6.5km2 dhe 30mij banor n jug t Spanjs. Pr shkak t mirqenies s lart ekonomike edhe me referendum spanjollt ktu asnjher nuk kan dashur t bashkohen me vendin e tyre mm,por gjithnj t qndrojn n Angli. Probleme m pak t mprehta jan edhe ato me ish kolonit . Si gjuh Spanjishten e flasin 400milion n bot si Spanj,Amerik qndrore dhe jugore ve lindjes s SHBA,Kanada dhe Brazil. Ktu theksojm se si relik e mesjets qndron qndron mes dy shteteve t mdha Francs dhe Spanjs,Andorra me 465km2 dhe 40mij banor. T dy shtetet kan vendosur t respektojn dhe mbrojn sovranitetin e republiks s Andorrs ndr m t vjetrat n Evrop. Nga ana tjetr lidhur me trajtimin e kulturave Spanja ka dy eksperienca t hidhura at t largimit me dhun t hebrenjve dhe rikonkists ose largimit t arabve,ku si gjurm e tyre ka ngelur nj rac metile e bardh dhe arabe. Franca vet problemet e saj nazionale i ka m pak t mprehta. Kjo se ngjizja e nj kombi francez sht m e madhe ktu. Mgjth jo shum t mprehta jan edhe problemet me 2milion bretont n veri, 1.5milion alsast n kufi me Gjermanin, 800mij flamand dhe veanrisht 700mij bask,300mij korsikan e 200mij katalanas. Kshtu ethet e ETA-s baske ndoshta jo shum t theksuar jan shtrir edhe n Franc. Gjithashtu edhe katalonasit. Nga ana tjetr pas lufts franko-prusiane ku rajoni i pasur me qymyr iu morr Gjermanis dhe iu dha Francs,probleme t alsasve ka edhe ktu. Pr shkak t ktij rajoni Franca armikun m t madh t saj deri n mes viteve 60 t shek XX Ka patur Gjeramanin Por koht e fundit jan br brthama e shtetit t ardhshm evropian. Krenaria pr Napoleonin i cili ka lindur n Korsik dhe mnyra si u keqtrajtua ai ka br Q edhe ishulli i vogl prej 8mij km2 t ket ndjenja separatiste. Ata prbjn 40% t popullsis s ishullit n veri dhe partia q i mbron kto ideale ajo Nazionaliste gjithsesi nuk i ka kaluar m shum se 30% t elektoratit. Probleme m pak t mprehta jan ato me dominionet si njihen ndryshe ish kolonit francese. Nga ana tjetr vihet re edhe nj integrim i vshtir i kulturave t emigrantve ku koht e fundit pr shkak t paknaqsis kemi patur edhe djegie t periferis s Parisit t banuar me emigrant. N ann tjetr Franca tradicionalisht probleme ka patur me Anglin,kryesisht gjat kohs s gjeneralit De Gol,por edhe m par, pasi krkonin escila dominim n Evrop. Kujtojm ktu bllokadn continentale t Napoleonit ndaj Anglis. Gjithsesi kto kontradita koht e fundit jan sheshuar. S fundi theksojm se rreth 500milion njerz n bot e flasin gjuhn francese. Kurse ishujt Britanik i prbr nga tre njsi dhe dy shtete kan patur gjithnj problemin kryesor at mes irlandezve katolik dhe anglezve protestant. 5. 5 Ky problem do ket nj zgjidhje t pjesshme kur n 1923 nj pjes e mir e ishullit irlandez do i njihet pavarsia si shtet i lir i Irlands. Nga ana tjetr veriu i ishullit irlandez do t kolonizohet me koh me kolon anglez dhe skocez. Si rrjedhoj irlandezt katolik do prbjn m pak se 30% t popullsis s ktij rajoni. Do krijohet edhe nj organizm terrorist i tyre me emrin IRA ose ndryshe ushtria lirimtare irlandese e cila do krijoj edhe organizmin e saj politik me emrin Shimfein. Nga ana tjetr vet ky organizm gjithnj n zgjedhjet politike do marr m pak se 30% tvotave t vet irlandezve t ktij rajoni q gjithsesi nuk prkrahin dhunn dhe krkojn nj zgjidhje paqsore. Nga ana tjetr qeveria e Toni Blerit n baz t nj plani u ka ln atyre m shum vetqeverisje q duket se i ka ulur tensionet n kt rajon. Nj problem m i pakt q krkon gjithsesi m shum vetqeverisje ose m sakt autonomi finanziare jan edhe krkesat e 88skocezve etnik q prfaqsojn gjithsesi 2% t popullsis s vet rajonit skocez. Nga ana tjetr partia nazionaliste skoceze q krkon m shum autonomi ka arritur t marri deri 40% t votave kryesisht n kohn e Margaret Theer q n at koh quhej dora e hekurt. Skocezt vet jetojn n veri t Skocis K y rajoni n veri me ishujt Shetland dallohet pr nxjerrjen e nafts. Nga ana tjetr uellsiant prbjn 560mij veta ose 25% t popullsis s rajonit krkojn edhe ata autonomi finanziare. Kjo pr vet faktin se n kt rajon nxirret shum qymyr e pikrisht n rajonin ku shtrihen vet ata n jugperndim. Nga ana tjetr zemrimi i tyre u shtua me dyshimet pr vrasjen e Ledi Dians nga ana e oborrit mbretror anglez. Edhe ktu partia nazionaliste e Uellsit ka arritur t marr deri 40% t votave,por gjithsesi krkesat e tyre nuk kan qen aq t egra sa t skocezve. Nga ana tjetr problemi tjetr q shqetson Britanin sht edhe integrami n Evrop,pasi realisht standarti i jetess s anglezve sht m i lart se ai i pjess tjetr t Evrops. Kjo sht edhe arsyeja q strlina monedha e saj nuk sht shkrir n Euro. Nga ana tjetr Anglian nuk ka patur marrdhnie t mira me Francn dhe Gjermanin q koht e fundit jan ulur. Problem tjetr sht edhe integrimi i emigrantve pasi Anglia ka rreth 1milion emigrant mysliman. Gjithashtu emigrantt jan edhe nga ish kolonit e saj. N ann tjetr marrdhniet me ish kolonit e saj ajo i rregullon me ann e nj organizmi q njihet me emrin KOMUNUELTH. Jan zgjidhur edhe disa probleme si ishujt Falkland apo Malvine me Argjentinn, apo problemi i ish kolonis s saj HongKong. Kurse sot gjuha angleze sht parsorja n bot ku e flasin 600milion njerz. Lidhur me Gjermanin theksojm se duket se shteti gjerman nuk ka patur probleme etnike q kur hebrenjt u larguan nga ky shtet gjat represionit nazist. Ksht serbt lluzhic n lindje rreth 50mij duket se jan integruar. E njjta situat edhe me frisiant n kufi me Hollandn. I vetmi problem q ka shqetsuar Gjermanin kan qen rreth 30mij danez n Shelzvig Hollshtain q pr shum koh ishte problem mes dy shteteve Danimark dhe Holland,q koht e fundit sht zgjidhur. Nga ana tjetr Gjermania pas lufts u prball me ardhjen e refugjatve t Gjermanve etnik nga Volga e rusis ,10milion gjerman t Polonis dhe 3milion gjerman t ekosllovakis. Numri i tyre ishte 15milion veta . 6. 6 Kurse problemi tjetr ishte ardhja e refugjatve nga ana e Gjermanis Lindore comuniste si rrjedhoj e gjendjes s keqe ekonomike. Pikrisht q t mbyllte njher dhe prgjithmon problemet e gjermanve etnik, Gjermania para se t bashkohej nnshkroi nj marrveshje ku deklaroi se nuk kishte pretendime kufitare ndaj Polonis dhe ekosllvakis. Problemi tjetr q i shqetson gjermant sht integrimi i emigrantve. Kujtojm ktu se n Germani jetojn 3milion kurd dhe 1milion turq. Emigrantt shihen nga gjermant si rrezik pr zniet e vndit t tyre t puns. Si rrjedhoj edhe i problemeve t tyre ekonomike shtohen her pas here edhe radht e partis s ndaluar naziste. Nga ana tjetr Gjermania i ka mbyllur problemet e saj me Francn duke u br boshti i shtetit t ardhshm evropian. Nga ana tjetr 100milion njerz n bot e flasin sot gjuhn germane. Kurse nj problem sht edhe integrimi i gjermanolindorve n shtetin e prbashkt ku ka paknqsi nga perndimort mqs standarti i jetess tek ta sht m i lart. Shteti i vogl i Luksemburgut prej 2800km2 dhe 400mij banor duket se nuk ka probleme. Madje tr shtetet prqark jan garant t pavarsis s ktij ish dukati t vogl gjerman Me nj gjuh mikse mes hollandishtes dhe gjermanishtesh q sht gjuha luksemburgase. E njjta gj mund t thuhet edhe pr Holandn Nj shtet homogjen ku 94% hollandez dhe 500mij frisian q problemi i tyre sht zgjidhur me nj autonomi administrative pr rajonin e Frisis. Kan nj standart t lart jetese. Problem sot pr ta sht integrimi i 1milion myslimanve n jetn hollandeze. Hollanda quhet edhe vendi i tulipanve. I vetmi vend q lejon prdorimin e drogs. Lidhur me ish kolonit prve integrimit t atyre emigrantve q kan ardhur prej saj nuk ka asnj problem tjetr. Colonia e saj m e madhe ka qen Indonezia. Sot n bot gjuhn hollandeze e flasin rreth 50milion njerz. Prkundrazi Belgjika sht nj shtet heterogjen ku 60% flamand n veri nj deg e hollandezve. Kurse 30% Valon n jug nj deg e frankofonve. Kurse n kufi me Gjermanin n rajonin e Ahenit q pr disa koh gjat lufts s II botrore e mbajti t pushtuar Hitleri sht e banuar nga 10% gjerman. Gjithsesi Belgjika pr shum vjet sht simbol i ktij mirkuptimi. Kshtu e ndar n dy rajone Flamand dhe valon me kryeqytetin Bruksel q sht neutral dhe gjermant ktu kan nj far autononomie Nga ana tjetr edhe ktu problem sht integrimi i emigrantve. Me kolonit nuk ka probleme. Colonia e saj m e madhe ka qen Zaireja n Afrik. Edhe Italia duket se i ka zgjidhur problemet e saj t minoriteteve Kshtu 500mij gjermanve t Tirolit u ka dhn vetadministrim. Kurse 100mij sllovenve autonomi kulturore. Italia vet sht prballur me ardhjen e shum italofonve t vendeve fqinj si 500mij italianve t Rjeks,etj. Problem tjetr q shqetson Italin sht dallimi ekonomik veri-jug ku veriu sht shum i pasur. Madje partia e tyre Lega Nord bn thirje pr nj Itali Federale ku veriu t quhet Padania, pr nder t nj lumi n veri me kryeqytet Milanon dhe 20milion banor. Kurse n jug mbizotron krimi i organizuar ose m sakt organizma t ndryshme mafiose. 7. 7 Q sht br gangrena e shoqris italiane. Problemi q shqetson Italin sht gjithashtu integrimi i m shum se 800mij emigrantve ku 300mij shqiptar dhe ndalimi i ardhjes s ekstrakomunitarve t tjer. Kurse n brigjet e Adriatikut egziston republika m e vjetr e bots prej 800vjetsh ajo e San Marinos me 60km2 dhe 60mij banor ,pa probleme raciale dhe etnike e shum e mbyllur. Dhe mes Francs e Italis egziston nj shtet Dualist monarkia 2km2 e Monakos me dy qytete Monaco dhe Monte Karlo. sht nj prej monarkive m t pasura n bot Por pa problemet e msiprme. Nga ana tjetr me 0.5km2 egziston nj shtet qendr kryqendr e katolicizmit botror me e ky sht Vaticani me m pak se 1000 banor. Shtrihet n qendr t Roms. Vaticani vet nuk sht prfshir shum n problemet ndrkombtare. Kurse Zvicra n veri t Italis do jet vet nj shtet shumkombsh ku 65% gjerman, 25% francez dhe 9% italian e 1% roman. Mgjth ky shtet sht simbol i harmonis etnike Vendi sht ndar n 26 kantone me nj vedaministrim t gjer. Problemi q shqetson sot Zvicrn sht integrimi i mbi 600mij emigrantve . Nga ana tjetr standarti i lart i jetess bri q Zvicra ta refuzoj dy her integrimin n Bashkimin Evropia. Theksojm se sht nj prej republikave m t vjetra. Zvicra n luftn e ftoht qndroi neutrale. T njjtin qndrim mbajti edhe n Luftn e dyt botrore Shteti tjetr n kufi me Zvicrn sht Austria. M par perandoria Austro-Hungareze ishte nj shtet multi etnik. Por shteti q u krijua n 1918 ishte nj shtet homogjen. Kshtu 95% autriak dhe n jug 80mij slloven,30mij kroat,30mij serb,20mij serb. Pakicave ajo u ka garantuar autonomi kulturore. Austria nga ana e saj nuk ka shum probleme me emigrantt,pr arsye se sht shoqri e mbyllur. Theksojm se standarti i lart ekonomik bri q edhe ajo ta refuzoj disa her integrimin evropia. Austria vet pr gati 10vjet qndroi e pushtuar deri n Vjen nga sovjetikt,por m pas shpalli neutralitetin. Mes Zvicrs dhe Austris sht nj shtet i dobt e ky sht Lihteshtenji. Me gati 160km2 dhe 27mij banor,t tr gjerman. Nj prej shteteve m t vjetra dhe si Zvicra dhe Austria jan br garant t resepektimit t vazhdimsis s ksaj tradite. N veri t Gjermanis shtrihet shteti i Danimarks. Ky shtet nuk sht dalluar gjat historis pr probleme nazionale,pr shkak t homogjenitetit t popullsis.Problemi i vetm q ka qen shqetsim ishte problemi i Shelzvig Hollshtainit q si e prmendm m lart sht zgjidhur me respektimin e t drejtave si minoritet t danezve n kt rajon. Ndoshta i vetmi problem sht shtja e banorve t ishujve Faroe q zgjidhur me autonomin pr kt ishull si edhe me eskimezt n Scandinavi q edhe kjo sht zgjidhur me nj far autonomie. E njjta gj mund t theksohet edhe pr shtetet e tjera Scandinave q jan Islanda,Suedia, Norvegjia. Kjo pr faktin t standartit t lart t jetess. Probleme mes tyre nuk kan pasi jan mbi 98% vendas dhe ato pak q 8. 8 jan u respektojn t drejtat. I vetmi problem etnik q kan sht shtja lapone. Ky sht nj komunitet prej 100mij vetsh q jeton n veri t ktyre shteteve dhe q e kan zgjidhur me nj far autonomie kulturore. Lidhur me integrim t kulturave t emigrantve nuk ka ndonj problem, pasi pr shkak t mosprputhjes s kushteve klimaterike sepse jan t ardhur nga vende t ngrohta,n kto shtete nuk ka shum emigrant. Ndoshta n kt drejtim prjashtim bn Filanda. Njihet ndryshe edhe shteti i liqeneve. Pr shkak t shum kohve nn sundimin rus ka nj pakic ruse q gjithsesi ajo e respekton. Gjat lufts s ftoht u shpall neutrale,por n paktin e Jalts politica e jashtme e saj do kontrollohej nga Moska. Nga ana tjet problem sot me fqinjt sht ai me Rusin,pr shkak t Karelis nj rajon prej 400mij km2 sa vet Filanda q pas lufts s II botrore pr shkak t bashkpunimit me gjermant t finlandezve iu la Bashkimit Sovjetik. Pas lufte Stalini shprnguli n Siberi 400mij karelian dhe ata q ishin afr Leningradit. Dhe sot ka krkesa pr dmshprblim tokash. Nga ky moment do hyjm n dy zona t nxehta Njra sht Ballkani i quajtur edhe fui baruti dhe tjetra rajoni i Evrops Lindore dhe ish Bashkimit Sovjetik. Pjesa m e madhe e ktyre shteteve ka qen ish komuniste. U duk sikur problemet nacionale n kto shtete u mbylln,por e vrteta sht se komunizmi vetm sa u vuri kapakun e pluhurit. Pasi sapo u prmbys ky sistem,problemet nazionale ridoln n skena. Vese prve probleme t vjetra ridoln edhe probleme t reja. Dhe t rejat ishin lidhur me kolont q kishin ardhur si punonjs n republikat prkatse nga vendi mm. Kshtu ish shtetet e Bashkimit Sovjetik prballen me 25milion rus t gjendur pas shprbrjes s tij jasht Rusis dhe njohjes s nnshtetsis n kto shtete apo ish vendet jugoslave me rreth 2milion serb jasht Serbis. Greqia ishte ndr t vetmet shtete t Ballkanit q prfitoi nga pakti Truman dhe s bashku me Turqin nga frika e pushtimit t Bashkimit Sovjetik u prfshin n Perndim. Greqia problemet me myslimant i zgjidhi me paktin e Lozans ku 600mij mysliman ikn n Turqi dhe 900mij grek erdhn n Greqi nga Azia Vogl. Por pr shkak t kulturave t ndryshme gjithsesi grekt e Azis s vogl si Izmir,etj nuk u mirpritn shum buzagaz n Greqi. Madje n disa raste pati edhe konflikte. Nga ana tjetr sot Greqia t vetmin minoritet q njeh sht ai turk n Thraki. Kta kan nj administrim special dhe deputet t tyren. Probleme t tjera ajo ka me Turqin lidhur me ishujt e Azis s Vogl dhe Qipron. Gjithsesi ajo sot prballet nga komuniteti ndrkombtar edhe me njohjen e minoriteteve t tjera etnike si maqedonas dhe am. Vet Greqia deklaron se ky problem u zgjidh me largimin e amrve si bashkpuntor me gjermant n vitet 44-45 dhe maqedonasit si bashkpuntor t komunistve n luftn civile greke. Por nga organizmat ndrkombtare pretendohet q kto minoritete jetojn akoma n Greqi. Mgjth vet amt pretendojn rikthim n trojet e tyre dhe rikthim t tokave t sekuestruara nga shteti grek. E njjta situat dhe me maqedonasit. Por Greqia nuk pranon se i quan si kolaboracionist q n fakt nuk sht e vrtet. 9. 9 Greqia njeh edhe nj minoritet katolik n ishujt e Egjeut Nga ana tjetr pas viteve 90 shteti grek po prballet me integrimin e kulturave t rreth 1milion emigrantve. Ajo akuzohet me mosrespektim t t drejtave t tyre. Ktu prmendim se vetm pas m shum se 10vjetsh m sbum se 300mij emigrant mysliman n Athin do t ken t drejtn t falen n xhami. Kurse nga ana tjetr mgjth jo shum e theksuar shteti grek krkon respektim t t drejtave t minoritetit grek n Shqipri Nga ana tjetr Turqia pr shkak t besimit islamik si popull nuk pranohet nga vet shtete e ish Bashkimit Evropian pasi popullsia e ktij Bashkimi do shkoj 20% islame nqs integrohet n t dhe si rrjedhoj do kemi keqkuptime kulturash. Por edhe Turqia akuzohet pr shkelje lirish dhe t drejtash t njeriut. Mes t tjerave edhe pr probleme minoritetesh. Kshtu Turqia ka nj eksperienc t hidhur lidhur me genocidin nda armenve gjat fundit t Pernadoris Osmane. Pretendohet vrasja e mbi 400mij armenve q Turqia nuk e pranon. Aspekti tjetr sht edhe respektimi i t drejtave t minoritetit kurd n juglindje. Nj popullsi q ktu jeton rreth 3milion dhe jetojn edhe 7milion t tjer n kto shtete si Irak,Iran dhe Siri pr t cilt ne do flasim m posht. Kurdt kan edhe nj parti t tyre at t Puntorve me prirje comuniste e panjohur nga shteti turk dhe e akuzuar pr akte terroriste. Nga ana tjetr ajo e ka shpallur se ideali i saj sht bashkimi i kurdve n nj shtet t vetm. Kurse problemi i 1milion grekrve n Azin e vogl u zgjidh me shkmbimin e popullsis mes dy shtete,ku sot jetojn vetm 5mij grek n nj lagje t Stambollit Fanar q sht edhe qendr e kishs ortodokse ose patriarkana si njihet ndryshe. Kurse komunitet myslimane t ardhur nga Ballkani i jani prshtatur kulturs ktu. Mjafton t kujtojm ktu se rreth 30% e kombit turk sht me origjin nga kto komunitete si 10milion shqiptar ku 4milion nga Kosova e Jugosllavia.1.5milion shqiptar nga Greqia 1milion pomak dhe 500mij boshnjak. Kurse kemi ktu edhe 500mij armen e 2milion kurd. Pra kur e tr popullsia turke sht 60milion rreth 15milion jan jo turkes. Si rrjedhoj kemi nj multi kultur e formuar. Problemi i vetm i acart mes grekrve e turqve sht Qipro. Me 9mij km2 ku 70% grek dhe 30% turq. Zgjidhja e prkohshme ka qen ndarja e ishullit 60 me 40 n favor t grekrve. Mgjth sot pjes greke sht integruar n Bashkimin Evropian dhe ajo turke jo. Para se t bhej kjo ndarje ka qen nj rajon multi etnik,kurse sot grekt jan t prqndruar nj jug dhe turqit n veri. Shqipria sht nj shtet homogjen nga popullsia me mbi 95% shqiptar,mgjth qarqe greke pretendojn mbi 15% grek kur zyrtarisht nuk jan m shum se 3%. Por pr ta do ortodoks sht grek q n fakt nuk sht e vrtet. Madje minorateti grek n Shqipri ka organizatn e tij OMONIA ose BASHKIMI dhe partine e tyre at t t drejtave t njeriut. PBDNJ si edhe t paktn tre deputet gjat ktyre 15vjetve demokraci. Kurse nj kohn e regjimit komunist kan qen shum t privilgjuar,pavarsisht nga regjimi. Me komunitete t tjera nuk ka probleme. N ann tjetr Shqipria prballet me mbrojtjen e t drejtave t shqiptarve jasht shtetit am si Kosov,Macedoni,etj ku n kt drejtim ka patur nj politik t prmbajtur. Bullgaria vet ka qen disa e prballur me t drejtat e minoritet turk n kt vend. Ose m sakt jan pomakt q jan bullgar mysliman me ndjenja turke. 10. 10 Ata prbjn rreth 10% t popullsis dhe mbi 50% n jug n Thraki. N ann tjetr gjat regjimit komunist t Zhelevit kan vuajtur shum. Rreth 300mij pomak gjat ksaj kohe jan shprngulur n Turqi. Gjat plurailzmit kan krijuar nj parti t tyren at Demokratike t turqve n koalicion me forcat e djathta bullgare. Problem tjetr q has Bullgaria ka t bj me njohjen e kombsis s maqedonasve dhe gjuhs maqedonishtesh q ajo e njeh si dialekt t saj dhe maqedonasit si gjuh m vete. Rumania problemet n lidhje me pakicat lidhur me at germane i zgjidhi q me largimin e tyre pas lufts n Germani. Problemi tjetr ka t bj me pakicn hungareze q prbn mbi 10% t popullsis dhe rreth 40% t Transivalnis q prbn 1/3 e siprfaqes. Nga ana tjetr n kufi me Hungarin prbn mbi 50% n disa rajone. Ata kan krijuar edhe nj parti q sht e vetmja parti minoritare ktu. Problem tjetr sht me moldavt. Ata jan deg e popullit rumun. N fillim dshirohej bashkimi me ta,por m von mqs kan standart t ult jetese nuk e dshirojn at. N ann tjetr vet Rumania nuk dshiron tij jap moldavve statusin e kombit m vete. M pak probleme kan me pakicn serbe n Banat. Gjithashtu Rumania sht prgjegjse e rreth 2milion rumunve q ndodhen jasht ktij shteti si Ukrahin n Besarabi dhe n lindje t Vojvodins n Banat n distriktet e Alibunarit, Vrsa. Hungaria vet nuk ka probleme n lidhje me pakicat pasi sht nj komb homogjen. Por ajo n ann tjetr sht prgjegjse me hungarezt jasht shtetit t tyre am q prbjn 30% t hungarezve total si n Kroaci,Slloveni,Serbi n Vojvodin,Ukrahin, Sllovaki dhe veanrisht n Transilvani t Rumanis ku jetojn rreth 2milion hungarez. ekosllovakia pr shkak t kundrshtimit sovjetik u pushtua prej saj n 1968. Ndarja e ekis dhe Sllovakis n shtetin ekosllovak nuk u b me dhun q ishte sukses Por edhe shembull si mund t zgjidhen me mirkutpim probleme federale. Aspekti pozitiv ishte se nuk ishte przierje kombesh si n Jugosllavi dhe BS q kishte impakt pozitiv. Por shtetet q u ndan do kishin gjithsesi probleme ekia vet nuk ka patur probleme etnike si brenda edhe me ndojn komunitet ek jasht kufijve t shtetit am Kjo pr vet faktin se minoriteti gjerman n Sudete q prbnte 1/3 e popullsis s ish ekosllovakis u largua pas lufts s rrjedhoj e bashkpunimit me gjermant. Por problemi i vetm q egziston ka t bj me kompensimin e gjermanve q jetojn ktu. Ata jetonin n rreth 30mij km2. Nga ana tjetr shteti gjerman kur u bashkua n 1990 deklaroi se nuk kishte pretendime ndaj fqinjve mes tyre edhe ekis. Sllovakia sht shteti q shum analist e pr shkruajn q edhe pasi doli pa gjak nga shprbrja me ekin si edhe nga regjimi komunist u prfashir n nj diktatur post demokraci t Vladimir Meiar. I vetmi problem q shqetson Sllovakin pr pakicat sht ajo q ka t bj me at hungareze q prbn 10% t popullsis dhe mbi 50% t rajoneve n jug. Polonia n dallim nga shtetet e tjera lindore sht e besimit katolik kur t tjert jan ortodoks. M par ajo ishte nj shtet heterogjen ku gjermant zinin 1/3 e popullsi dhe mbi 50% n perndim t saj si Pomerani,Silezi,etj. 11. 11 Ky problem u zgjidh me shprnguljen e mbi 10milion gjermanve nga Polonia n shtetin am. Nga ana tjetr si e theksuam edhe m lart gjermant kur u bashkuan theksuan se nuk do kishin pretendime ndaj fqinjve mes tyre edhe polakve. Sot gjermant gjithsesi krkojn kompensim pr tokn. Polonia nuk ka edhe probleme n lidhje me minoritete t tjera apo edhe polak jasht vendit. I vetmi problem i fshehur sht fakti q rreth 50% e Bjellorusis sht ndrtuar me toka polake q sht zgjidhur me marrjen e tokave t gjermanve n perndim. Gjithsesi jan marr 100mij km2 n perndim e jan dhn 180mij km2. Nga ana tjetr polakt jan t prmendur pr luftn e par pr demokraci nga organizata q m par u shpall parti Solidarnost. Ish Jugosllavia dhe shtetet e saj. Jugosllavia ishte nj shtet artificial i krijuar n vitin 1918 dhe garantuar pas paqes s Versajs. I prbr nga shum kombe si serbt m i madhi,kroatt,sllovent,boshnjakt, maqedont, malazezt. Kto ishin kombet slave,kurse jo slave ishin edhe shqiptart dhe hungarezt kryesisht n veri t Vojvodins. Gjat kohs s para lufts s dyt botrore popullsit shtypeshin egrsisht,kryesisht ato jo slave dhe myslimane,kryesisht nga serbt Madje nnshkruheshin edhe marrveshje ndrkombtare pr shprnguljen e tyre si ajo me shtetin turk ku parashikohej shprngulja e mbi 400mij vetve,por u arrit deri 300mij dhe kryesisht kta ishin shqiptar Pas lufts s dyt botrore Jugosllavia nj pjes t probleme t saj me pakicat i zgjidhi duke i shprngulur nj eksperienc e hidhur dhe e lasht me ta. Kshtu u shprnguln italiant e Istrias dhe gjermant e Vojvodins. Mgjth sot ndihen pak zra pr dmshprblimin e tyre. Nga ana tjetr n kt shtet multietnik viheshin re dy vija ajo sloveno-kroate e ardhur nga sundimi austro-hungarez,por m i zhvilluar dhe ajo serbe si rrjedhoj e nj eksperince bizantine m e egr. Tito udhheqsi i saj komunist kroat,por internacionalist u mundua t mbaj kt ekuilibr. Madje edhe shqiptarve nj popull i shtypur n Jugosllavi gjat kohrave u dha nj autonomi kur shpalli krahinn autonome t Kosovs. Vdekja e tij dhe ardhja e Milosheviit shnoi prishjen e ktyre ekuilibrave etnike dhe rivendosjen e hegjemonizmit serb. Kjo ishte e papranueshme pr popujt e ish Jugosllavis derisa ajo u shprb dhe u krijuan gjasht shtetet prej saj q jan Sloveni,Kroaci,Bosnj,Serbi-Mali Zi q m pas u nda n dy shtete si edhe Macedoni. S fundi pritet t krijohet edhe Kosova. Serbia me dshirn pr t krijuar Jugosllavin,por jo t ishte ekuilibruese,por t hegjemonte mbi t filloi nj luft e filluar me Sllovenin dhe prfunduar me Kosovn. T vetmet shtete q prfunduan pa luft ishin Macedonia dhe Mali Zi udhheqsit e t dyve ktyre dy ish republikave m afr udhheqies serbe. Karakteristik tjetr pr kto republika sht se t tra kan patur probleme me pakicat e tyre serbe n shtetet prkatse q Serbia me pretekstin e mbrojtjes s tyre i ka prdorur si mjet pressioni pr ti rintegruar n Jugoslavi. Sllovenia Standarti i lart ekonomik si rrjedhoj e trashgimis austro-hungareze bnte q t shihej gjithnj me zili nga republika m e madhe Jugoslave q ishte Serbia. Shtrihet n veri. 12. 12 Mgjth serbt ktu jan n prqindje pothuajse t paprfillshme 2% Serbia me pretekstin e tyre filloi e para luftn pasi Sllovenia ishte e para q u largua nga shteti jugosllav. Por me ndrhyrjen e ndrkombtarve lufta nuk zgjati shum rreth 2muaj. Nga ana tjetr shum italian n Istria dhe gjerman u shprnguln pas lufte se bashkpunuan me nazifashistt. Sot ka pak zra q krkojn dmshprblim pr tokat e lna. Nga ana tjetr si rrjedhoj e zhvillimit ekonomik dhe mentalitetit Sllovenia ishte e para q u integrua n Bashkimin Evropian dhe NATO. Ajo ka sot vetm pak probleme jo shum t mprehta n lidhje me pakicn hungareze si edhe disa probleme t vogla territoriale me Kroacin. Kroacia Italiant e zons s Rjeks u larguan q pas lufts s dyt botrore. Pak probleme ajo ka me pakicn hungareze. Problemi q ka shqetsuar m shum Kroacin sht ai i pakics serbe . Kjo pakic q prbnte rreth 15% t popullsis n disa zona si Krajina dhe Sllavonia prbnte shumicn e popullsis. Me kt pretekst u rifillua nj luft qllimi i t cils ishte riintegrimi i Kroacis n Jugoslavi. Me ndihmn edhe t forcave serbe t Serbis, serbt e Kroacis filluan nj luft q prfundoi me pushtimin e 1/3 t territorit t saj. Serbt e Krajins jan vlleh ose m sakt ilir t Dal macis s romanizuar dhe m pas t serbizuar. Vetm n saj edhe t prkrahjes germane q e shihte edhe ajo si zon t influencs s marks filloi nj luft q u lirua Kroacia. Mijra serb u larguan nga rajoni i tyre. Nga ana tjetr si mjet hakmarrje Serbia shprnguli shum kroat t Vojvodins. Por problemi tjetr q shqetsoi Kroacin kur u shpall si shtet i pavarur ishte edhe shkelja e t drejtave t njeriut nga udhheqsi i saj Franjo Tuxhman q nga shum njerz shihej si diktator. Vdekja e tij i hapi rrugn integrimit t Kroacis n Bashkimin Evropian dhe NATO. Bosnja Hecegovina Shteti q vuajti m shum nga shprbrja e ish Jugosllavis. Ky shtet kishte nj popullsi heterogjene me toka t diskutueshme. Prbhej nga tre kombe kroatt q jetonin kryesisht n Hercegovin si edhe serbt dhe boshnjakt. Nga ana tjetr kolont gjerman dhe italian t Banja Luks u larguan pas lufts. Madje serbt megjithse prbnin 30% t popullsis shtriheshin n siprfaqe t madhe toke. Duke marr kt pretekst dhe edhe me ndihmn e forcave t Serbis,si edhe duke prfituar edhe nga fakti se kroatt krkonin rajonet e tyre ata filluan nj luft n Bosnj ku synimi ishte riintegrimi i Bosnjs n Jugoslavi. U arrit deri aty sa mgjth prbnin rreth 30% t popullsis dhe nuk ishin shumic n m shum se 40% pushtua 75% t territorit,madje edhe ato rajone ku ose serbt ishin n prqindje t pakonsiderueshme ose nuk kishte fare serb. Kjo edhe fal nj marrveshje t heshtur mes Milosheviit dhe Tuxhman pr ta ndar Bosnjn mes kroatve dhe serbve. Por ishte pressioni ndrkombtar q bn q boshnjakt dhe kroatt t bashkoheshin e si rrjedhoj t nnshkruhej paqia e Dejtonit ku 49% ta zotroni serbt dhe 51 % federata boshnjako-kroate si edhe rajonet neutrale t Sarajevs dhe Brkos. Macedonia N fakt deri n luftn e dyt botrore ishte pjes prbrse e Serbis. 13. 13 Por me synimin e pretendimeve territoriale ndaj fqinjve,Bulgari,Greqi,pse jo edhe Shqipri dhe pr ti prfshir m pas n Federatn Ballkanike ideali i Titos n nj mbledhje t KAN n nj manastir n Pinj t Vranjs n 1944 u shpall formimi i Maqedonis. Shteti q u nda pa luft nga Jugosllavia. Kjo edhe jo vetm pse serbt jan pothuajse t pakonsiderueshm rreth 2% dhe rreth Kumanovs,por edhe sepse udhheqsit maqedonas ishin gjithnj m afr qarqeve serbe. Problemi kryesor q shqetson kt shtet sht ajo e minoritetit shqiptar q n zonat perndimore dhe veriperndimore prbjn edhe mbi 80% t popullsis. N drejtim t shqiptarve shte edhe nj eksperienc e hidhur pasi mijra shqiptar jan shprngulur n Turqi,kryesisht n vitet 50-60. Si rrjedhoj e ksaj paknaqsie n vitin 2001 shprtheu nj kryengritje e shqiptarve q prfundoi me marrveshjen e Ohrit ku shqiptart fituan m shum t drejta. Problemi tjetr q shqetson Maqedonin sht edhe shtja e emrit. Kjo pr arsyen se n Greqi ndodhet nj rajon me t njjtin emr dhe shteti grek e quan si pretendim territorial ndaj saj. Nga ana tjetr qeveria maqedonase gjithnj prballet me presionin e disa qarqeve pr mbrojtjen e t drejtave t maqedonasve jasht ktij shteti si n Greqi ku shteti grek nuk i njeh,n Bulgari dhe ata mendojn edhe n Shqipri. Problem tjetr sht edhe njohja e kishs maqedonase q kisha serbe nuk e njeh, apo edhe i gjuhs dhe kombit maqedonas q bullgart i quajn si dialekt dhe pjes t tyren. Nga ana tjetr jan edhe disa probleme territoriale me shtetin serb rreth Vranjs ku ndodhet edhe manastiri i Pinjs vendi ku u b mbledhja pr formimin e Maqedonis Mali i Zi Republika e fundit q u shkput nga Jugosllavia me an t nj referendumi n vitin 2006. Nj kolonizim i heshtur n pjesn lindore,por edhe qndrore ka ndodhur me serb. Kjo kryesisht pas vitit 1990. Kshtu nqs serbt deri 1990 prbnin 15% t popullsis dhe kryesisht n lindje sot prbjn 30%. Nj eksperienc t hidhur malazezt kan patur me shqiptart,por q koht e fundit jan rregulluar. Gjithashtu jan rregulluar edhe mardhniet me boshnjakt. Pakicat prve serbve votuan pro referendumit pr pavarsin e Malit t Zi. Serbia Shteti serb dallohet pr nj eksperienc t hidhur me pakicat . Kujtojm ktu mijra shqiptar t shprngulur q do flasim pak tek kapitulli pr Kosovn. Gjithsesi edhe me vet shqiptart n Serbi q sot prbjn 1% t popullsis kan patur probleme. Ata organizuan edhe nj kryengritje q prfundoi me m shum t drejta pr ta n Preshev,Bujanovc,Medvegje n 2002 ku n kto rajone prbjn 70% Nga ana tjetr probleme ka edhe me myslimant e Sanxhakut q ktu zyrtarisht prbjn rreth 53%,por shum burime flasin pr mbi 2/3. Krkesat minimale t tyre jan autonomi kulturore dhe maksimale bashkim me shtetin e Bosnjs. Pak probleme jan edhe me pakicat rumune n Nin dhe njohjen e kombsis bulgare n rajonet rreth Nishit. Nga ana tjetr shum probleme etnike vihen re n rajonin e Vojvodins. S pari shum gjerman jan larguar aty dhe sot dgjohet gjithnj e m shum zri pr dmshprblimin e tyre. Nga ana tjetr krkohet mbrojtja e pakicave rumune n Banat dhe atyre kroate n Srem. Shum kroat jan shprngulur me dhun gjat lufts serbo-kroate n vitet 90. 14. 14 Dhe problemi kryesor sht ai i pakics hungareze q ktu prbn 20% t popullsis dhe n rajonin e Baks rreth 60%. Ata krkojn m shum t drejta deri edhe autonomi t territorit t tyre. Nga ana tjetr pr shkak t nivelit t lart ekonomik dhe mosprputhje t mentalitetit vet serbt Vojvodins sepse prbjn 55% t popullsis ktu dhe sepse kan qen nn sundimin austro-hungarez dhe ata t Serbis nn sundimin turk krkojn n pamundsi t pavarsis nj autonomi m t lart ekonomike. Nga 240deputet q ka Serbia 1deputet sht shqiptar,5deputet hungarez,1deputet boshnjak dhe 40 vende jan ruajtur pr shqiptart q aktualisht pr shkak t bojkotimit i kan serbt. Kosova Shteti q u njoh zyrtarisht kohet e fundit sht Kosova. Kundra sht Rusia. Kjo jo pr shkak t vllazrimt sllav,por pr shkak t njsimit me problemin een. Nga ana tjetr asaj edhe i intereson pasi do krkoj t njjtat gjra pr pakicat rusofile n shtete e tjera si Gjeorgjia me Abhazin. Por ajo q pritet t jet tundra deri n fund sht Kina. Kjo se mos krkohet e njjta gj pr Tibetin,Ujgurt dhe Tajvanin. Gjithsesi mardhniet mes serbve dhe kosovarve koh pas kohe kan qen shum t vshtira. Kujtojm ktu mbi 1milion t larguar gjat kohrave dhe 1milion vetm n vitin 1999 q me ndihmn e komunitetit ndrkombtar u kthyen. Sot kur Kosova sht nn administrimin ndrkombtar dhe po zgjidhet statusi i saj,po krkohen t drejta vedadministruese m t mdha pr pakicat serbe q tani jan t prqndruar n veri duke krijuar edhe nj rajon autonom aty. Me pakicat e tjera nuk ka probleme ve atij rom q bashkpunuan me serbt n genocidin e vitit 1999. Sot tr pakicat ve atij rom q bashkpunuan me serbt n genocidin e vitit 1999. Sot tr pakicat ve serbve jan pro pavarsis s Kosovs. shtja shqiptare Populli shqiptar jeton sot n trojet e tij n pes shtete si Shqipri,Kosov,Macedoni,Mali Zi, Serbi dhe n Greqi. M par territoret shqiptare prfshiheshin n katr vilajete nn sundimin osman q ishin Kosova,Janina,Shkodra dhe Manastiri me nj siprfaqe 90mij km2 ku shqiptart prbnin 60% t popullsis. Origjinn ky problem e ka q n 1878 kur n Kongresin e Berlinit disa rajone n Veri iu dhan Serbis,Malit t Zi dhe qyteti i Arts n jug Greqis. Por padrejtsia m e madhe u b n Konferencn e Ambasadorve n Londr n 1913 kur disa rajone thjesht shqiptare si Kosova dhe amria iu dhan Serbis dhe Greqis. Kshtu 2mij km2 iu dhan Malit t Zi,20mij km2 Serbis dhe 4mij km2 Greqis. Si rrjedhoj e shprnguljeve t shumta trojet shqiptare sot jan rrudhur shum n 50mij km2 me 5900000banor ku 5240000 shqiptar ose 85% shqiptar ku 1mij km2 n Malin e Zi ku jetojn 50mij banor me 40mij shqiptar, 10mij km2 n Kosov me 1600000 banor ku 1300000 shqiptar 1mij km2 n Serbi me 100mij ku 70mij shqiptar,8mij km2 n Macedoni me 600mij banor ku 400mij shqiptar dhe 2mij km2 n Greqi me 50mij banor ku 30mij shqiptar ortodoks kurse 28mij km2 prfshihen n shtetin e pavarur shqiptar me 3500000banor ku 3400000shqiptar. Mgjth ata nuk jan aq ekstremist dhe kan qen nj faktor stabilizues n rajon. Gjithsesi nj zgjidhje e pjesshme sht dhn. Kshtu shqiptart n Malin e Zi q votuan n referendum pro pavarsis kan fituar shum t drejta. 15. 15 E njjta situat edhe me shqiptart n Macedoni q me marrvshjen e Ohrit fituan shum t drejta vetadministruese. Shqiptart e Serbis Jugore ose Kosovs lindore fituan nj autonomi kulturore. Nga ana tjetr Kosova prballet sot me problemin e statusit pr pavarsi. Shqiptart e shtetit shqiptar kan nj nivel m t lart ekonomik. Kurse shqiptart ortodoks t amris prballen sot me njohjen e kombsis shqiptare pasi njihen si grek. Nga ana tjetr shqiptart mysliman t ktij rajoni prballen me krkesn pr rikthim n trojet e tyre. Problemi maqedon N fakt ky problem nuk sht nj problem nacional. Me termin Maqedoni kuptojm nj krahin prej 70mij km2 q fillon nga liqeni i Ohrit deri n malet Rodope dhe nga deti Egje deri n Vranj sot. N lashtsi banohej nga tre fise ilirt,trakt dhe n jug nj popull i ngjashm me grekt, por jo grek N mesjet u dyndn sllavt q asimiluan trakt dhe m pas bullgart. Gjat sundimit osman ky rajon u prfshi n tre vilajete n Selanik,Manastir dhe sanxhaku i Shkupit n vilajetin e Kosovs. Nga ana tjet ky rajon u kolonizua shum me turq dhe gjithashtu u turqizua nj pjes e bullgarve q njihen ndryshe pomak si edhe pak shqiptar rreth Manastirit. Viti 1878 i dha t drejt Bullgaris q n traktatin e Shn Stefanit e prfshiu kt rajon n Bullgarin e madhe. Kurse viti 1913 e ndau kt rajon n tre pjes N Bullgarin me 10mij km2 t Pirinit ku shumica bullgar,n Greqin me 34mij km2 me nj popullsi heterogjene bulgaro greke dhe turq. Kurse rreth 25mij km2 me shqiptar e bullgar i morri Serbia. Gjat kohrave u shprnguln shum mysliman. M 1945 udhheqsi jugosllav pr pretendime ndaj fqinjve rajonet macedone n Serbi i shpalli republik m vete Aktualisht bullgart e ktij rajoni pretendojn se jan komb m vete ai maqedon q nuk njihet nga Bullgaria. Nga ana tjetr Bullgaria gjuhn macedone e njeh si dialekt t bullgarishtes. Kurse ajo krkon dhe pavarsin e kishs ortodokse maqedonase q kisha serbe e quan si deg t sajin. Me shtetin grek problemi sht me emrin Macedoni q ajo e quan si trashgimi t sajin. Problem tjetr sht njohja e pakics macedone q shteti grek nuk i njeh. Si edhe njhkohsisht ashtu si popullsia ame edhe maqedonasit krkojn rikthim n trojet e tyre n Greqi q gjat lufts civile greke mbajtn ann e komunistve grek . Kurse me shtetin shqiptar problem sht popullsia shqiptare n republikn e Maqedonis. Bashkimi European &Shqiperia 1 KUR U PRDOR PR HER T PAR TERMI EVROP ? Historia e Evrops dhe historia e Bashkimit Evropian nuk jan e njjta gj, edhe pse ka shum pika takimi n momente t ndryshme historike. Termi Bashkim Evropian i prket shekullit XX, ndrkoh q termi Evrop daton shum m hert. Termi Evrop u prdor pr her t par gjat civilizimit grek, por n dy kontekste: njri mitologjik dhe tjetri gjeografik. Prej etimologjis s ktij termi mund t ngrihen shum hipoteza, por megjithat fjala greke eurus do t thot e gjer, duke e lidhur n kt mnyr Evropn me hapsira t gjera territoriale. 16. 16 N aspektin mitologjikEvropakonsiderohej si njfemr shum e bukur, e gjat dheme sy t mdhenj. Gjithashtu Afriksn at koh i referoheshinshpesh meemrin Libia. Siduket qart, emrate kontinenteve qnjiheshin ather (Evropa, Azia, Afrika)n t gjitha versionetjan femrore. Kjo tendenc ka rezistuar deri n ditt tona, madje jovetm n lidhje me emrat e kontinenteve, por edhe t shteteveprbrse t tyre. Nga ana tjetr, n aspektin gjeografik, n lashtsi Evropa shihej si nj territor i ndar nga dy kontinentet e tjera: Azia dheAfrika. Evropa konceptohej si territor i kufizuar n veri nga Deti i Veriut dhe n lindje nga Ngushtica e Bosforit. Ky ishte konteksti mitologjiko gjeografik i Evrops prgjatcivilizimit grek. 2 CILAT ISHIN SHTJET KRYESORE Q DUHETT TRAJTONIN EVROPIANT PAS LUFTS SDYT BOTRORE? Lufta e Dyt Botrore ishte m e rnda pr njerzimin prsa i prket dmeve materiale dhe n njerz. Edhe pse konfliktipati nj dimension global m t theksuar se n Luftn e Par Botrore, viktima kryesore e ktij konfrontimi u b Evropa. Numri i prgjithshm i viktimave arriti n thuajse 40 milion,prej t cilve m shum se gjysma ishin civil. Pas internimevedhe dbimeve q ndodhn gjat lufts, n vitin 1945kishte rreth 20 milion njerz q pritnin t riatdhesoheshin. Persekutimet e paprecedenta raciale, fetare e politike dhe internimetmasive drejtkampeve t puns dheatyre t prqendrimitkishin shkaktuarshum urrejtje ndrmjetpopujve evropian. Zbulimi i varreve masiven kampet eprqendrimit u dha nj goditje t rnd bazaveshpirtrore dhe moralet qytetrimit perndimor. Gjermant ishinprfshir nga ndjenja efajit, e cila u b shkakpr nj debat etik intensiv,por q rezultoivetm n shtimin e rrmujs s prgjithshme q mbizotrontetek kombi i mundur gjerman. Evropa ishte e shkatrruar dhe n konfuzion t plot: fabrikatdhe rrugt ishin t shkatrruara, tregtia tradicionale ezhvendosur, bujqsia e rrnuar, dhe ndrkoh mungoninlndt e para dhe ushqimet. Lufta po zgjatej prej spastrimevedhe zgjidhjes s llogarive t vjetra, q edhe nj her tjetr pokrijonte ndasi n vendet e liruara. Pajtimi dukej shum ivshtir. Dukej e pamundur q dikur armiqt e djeshm tmund t bashkoheshin n nj organizim t prbashkt. Popujt evropian u gjendn para tri shtjeve. E para ishteekonomike: Si mund t riparoheshin dmet materiale dhe tringrihej aktiviteti ekonomik n kontinentin e vjetr? shtjae dyt ishte politike: Si mund t parandalohej rikthimi ikonfliktit n Evrop? E treta ishte kulturore: Si mund tsigurohej mbijetesa dhe rilindja e qytetrimit evropian n kuadr t krcnimeve n rritje, t cilat dukeshin semishroheshin n konfliktin ideologjik dhe konfrontiminndrmjet blloqeve fituese t lufts, bllokut amerikan dhe atij sovjetik? 3 CILI ISHTE KONTRIBUTI IPERSONALITETEVE Q NJIHEN SI BABALLART THEMELUES TBASHKIMIT EVROPIAN, JEAN MONNET(ZHAN MONE) DHE ROBERT SCHUMAN(ROBERT SHUMAN)? Pr shum evropian krcnimet m t mdha pr paqen dhe sigurin vinin prej nacionalizmit dhe shtetit kombtar,ndrkoh q t dy u diskredituan prej lufts. Gjermania ishte problemi kryesor argumentohej se paqja ishte e pamundurn rast se Gjermania nuk mund t frenohej dhe fuqia e saj tprdorej pr qllime konstruktive. Kshtu q ekonomia dhe sistemi politik gjerman do t duhej t rindrtohej n mnyrt till q t mos krcnohej siguria e Evrops. Ndrkoh, konflikti n rritje ndrmjet Shteteve t Bashkuarat Ameriks dhe Bashkimit Sovjetik krijoi tek evropiantshqetsimin se mos bheshin gur shahu n Luftn e Ftoht 17. 17 ndrmjet dy blloqeve. Ekzistonte nevoja pr ta mbrojturEvropn Perndimore prej rrezikut sovjetik, por ndihej qartshqetsimi se deri ku mund t arrinte bashkpunimi me Amerikn dhe se deri n pik mund t varej Evropa prejmbrojtjes amerikane. Ndoshta do t ishte m mir q Evropat kujdesej vet pr sigurin e saj. Por kjo krkonte unitet dhe synime t prbashkta n nj nivel shum m t lart se ai qEvropa kishte mundur t arrinte ndonjher. Grupet kombtare pro-evropiane vendosn t organizonin njkonferenc q synonte t bnte publik shkakun e unitetitrajonal. Kongresi i Evrops i mbajtur n Hag n Maj 1948 u ndoq prej delegatve t 16 shteteve evropiane dhe vzhguesvenga Shtetet e Bashkuara dhe Kanadaja. Aty u diskutuan shumide ambicioze, por rezultati konkret i kongresit ishte ideja prkrijimin e Kshillit t Evrops. Ky i fundit u zyrtarizua nj vitm pas me nnshkrimin n Londr t nj statuti prej 10shtetesh evropiane. N statut u theksua nevoja pr nj bashkimm t ngusht ndrmjet vendeve evropiane q e dshironin kt dhe shpalli se objektivat e Kshillit prfshinin Veprimin e prbashkt pr shtjet ekonomike, sociale, kulturore, shkencore, ligjore dhe administrative, por jo pr shtjet e mbrojtjes. Megjithat, edhe pse Kshilli i Evrops u zgjerua duke prfshir m shum antar, ai nuk u b ndonjher m shum se nj organizat e dobt ndr-qeveritare. Kshilli i Evrops kontribuoi n prmirsimin e t drejtave t njeriut, shtjeve kulturore dhe n nj nivel t kufizuar n bashkpunimin ekonomik, por nuk ishte institucioni q dshironin federalistt. Ndrmjet atyre q krkonin dika m thelbsore n lidhje meintegrimin rajonal ishin biznesmeni francez Jean Monnet dheministri i jashtm francez Robert Schuman. Ata e kuptuan seduheshin ndrmarr hapa praktik q shtriheshin prtejdeklaratave t prgjithshme t organizatave t tilla si Kshillii Evrops dhe ran dakord ndrmjet tyre se piknisja logjike duhet t ishte zgjidhja e problemit t prhershm tmarrdhnieve franko-gjermane. N vitin 1950 shum vet ekishin t qart se Gjermania Perndimore duhet t lejohej t rindrtonte industrin e saj, n mnyr q t mund t luantenj rol t dobishm n aleancn perndimore. Nj mnyr prta br kt, por nga ana tjetr t mos lejohej q Gjermania t shndrrohej n krcnim pr vendet fqinj, ishte ideja qGjermania t rindrtohej n kuadr t nj organizate mbikombtare,e cila do ta lidhte dhe prfshinte Gjermanin nnj proces m t gjer rindrtimi, at evropian. Duke krkuarnj piknisje domethnse, por jo shum ambicioze, Monnetu fokusua tek industrit e qymyrit dhe elikut, t cilat ofronin nj potencial t madh pr nj organizim t prbashkt evropian pr disa arsye: Qymyri dhe eliku ishin bazat mbi t cilat ngrihejindustria, ndrkoh q industria e elikut kishtetendencn e krijimit t karteleve. Bashkpunimi do teliminonte shprdorimet dhe duplikimet, do t shkatrronte kartelet, do ta bnte m efient dhekonkurrues prodhimin e qymyrit dhe elikut, dhe dot stimulonte zhvillimin industrial. Pr shkak se industrit e rnda t Ruhrit (krahin nGjermani) kishin shrbyer si baz e fuqis gjermanedhe Franca e Gjermania kishin luftuar m par prrezervat e qymyrit n Alsace-Lorraine, krijimi i nj industrie mbi-kombtare qymyri dhe eliku do tafrenonte fuqin gjermane. Integrimi i qymyrit dhe elikut do t siguronte qGjermania t ishte partner i besueshm n tregtinme pjesn tjetr t Evrops, duke mundsuar njherazirindrtimin e Gjermanis dhe duke fashitur frikn eFrancs nga dominimi industrial gjerman. Monnet e kuptoi se n rast se Franca nuk do t vepronte shpejt, Shtetet e Bashkuara do t bheshin fokusi i nj aleance t re transatlantike dhe kundr- sovjetike, q rritja ekonomike dheushtarake gjermane nuk do t mund t kontrollohej dhe q 18. 18 Franca do t eklipsohej, pra do ta humbiste pozicionin e saj trndsishm n arenn ndrkombtare. Monnet propozoikrijimin e nj institucioni t pavarur prej qeverive kombtare: mbi-kombtar dhe jo ndr-qeveritar. Pas diskutimeve me Monnet dhe kancelarin gjermanoperndimorKonrad Adenauer, Robert Schuman i ngriti ktoide n nj tjetr nivel n Maj 1950, gjat nj konference shtypi. N at q m von u quajt Deklarata e Schuman-it, aiargumentoi se Evropa nuk do t bashkohej menjher ose sipasnj plani t vetm, por hap pas hapi dhe nprmjet arritjevekonkrete. Kjo do t krkonte eleminimin e armiqsis ndrmjetFrancs dhe Gjermanis, kshtu q Schuman propozoi qprodhimi francez dhe gjerman i qymyrit dhe elikut tvendosej nn nj Autoritet t Lart t prbashkt, n kuadrt nj organizate ku mund t bnin pjes edhe vende t tjeraevropiane. Ky do t ishte hapi i par drejt nj Evrope federaledhe do ta bnte luftn ndrmjet Francs dhe Gjermanis jothjesht t paimagjinueshme, por edhe t pamundur materialisht. Propozimi ishte revolucionar, pr arsyen q Franca po ofrontet sakrifikonte pjes t sovranitetit t vet kombtar pr hir tndrtimit t nj autoriteti mbi-kombtar, q mund ti jepte fundrivalitetit t vjetr franko-gjerman dhe t ndihmonte nndrtimin e paqeje t re evropiane. Po t kujtojm Luftn ePar Botrore, gjat s cils konflikti franko-gjerman u zgjidhme fitoren e Francs, kjo e fundit, pas mbarimit t ksaj luftethjesht u knaq me rikthimin e territoreve franceze q ishinpushtuar nga Gjermania dhe me prfitime t tjera monetare,por n asnj mnyr nuk u ngrit ndonj ide pr sakrifikim tsovranitetit francez. Antarsia n Autoritetin e Lart iu ofruat gjitha vendeve t Evrops perndimore, por vetm katrprej tyre pranuan t marrin pjes: Italia, e cila dshironte trespektohej si dhe stabilitet ekonomik dhe politik, vendet eBeneluksit (Hollanda, Belgjika dhe Luksemburgu), q pranuansepse ishin vende t vogla dhe lehtsisht t cnueshme, dukeqen se ishin pushtuar dy her prej Gjermanis, vareshin steprmi nga eksportet dhe e kuptuan se mnyra e vetme prt patur nj z t rndsishm n shtjet botrore dhe pr trritur nivelin e siguris ishte pjesmarrja n nj njsi rajonalem t madhe. Qeverit e tjera evropiane kishin arsye t ndryshme pr tmos u br antare: Spanja dhe Portugalia ishin diktatura dhenuk ishin shum t interesuara pr bashkpunimin ndrkombtar; n Danimark dhe Norvegji ishte ende shumi freskt kujtimi i pushtimit gjerman; Austria, Suedia dheFinlanda dshironin t ruanin neutralitetin; Irlanda ishte nj vend kryesisht bujqsor dhe shum i lidhur ekonomikisht meBritanin; kjo e fundit kishte akoma shum interesa jashtEvrops, ekportonte shum pak prej elikut t saj n Evropn perndimore, ndrkoh q qeveria e re laburiste sapo i kishtevendosur n pronsi shtetrore industrit e qymyrit dhe elikut dhe e shihte me antipati karakterin mbi-kombtar t propozimit t Schuman-it. Qeverit e gjasht vendeve Franca, Gjermania Perndimore, Italia, Hollanda, Belgjika, dhe Luksemburgu nisn negociatatdhe n 18 Prill 1951 nnshkruan Traktatin e Parisit, duke krijuar n kt mnyr Komunitetin Evropian t Qymyrit dheelikut. Komuniteti qeverisej prej Autoritetit t Lart (nprbrje t tij ishin 9 antar t emruar dhe Jean Monnet ishte presidenti i par i ktij autoriteti), ndrkoh q vendimetmerreshin prej Kshillit Special t Ministrave (me 6 antar).Asambleja e Prbashkt (78 antar) e ndihmoi Monnet t qetsonte frikrat e qeverive kombtare lidhur me dorziminpushtetit, ndrsa mosmarrveshjet dhe konfliktet ndrmjetshteteve do t zgjidheshin prej Gjykats s Drejtsis (7antar). 4 KUR LINDI BASHKIMI EVROPIAN? Shum shpejt u b e qart se sektort e qymyrit dhe elikut,pavarsisht prej rezultateve t arritura, nuk mund tzhvilloheshin n izolim. Nj takim i ministrave t jashtm t 19. 19 vendeve t Komunitetit Evropian t Qymyrit dhe elikut nMesina t Italis n 1955 rezultoi n marrveshjen pr trilanuar iden evropiane. Ata miratuan nj propozim t ardhur nga vendet e Beneluksit pr t punuar pr ngritjen enj Evrope t bashkuar nprmjet krijimit t institucioneve tprbashkta, shkrirjes progresive t ekonomive kombtare, vendosjes s nj tregu t prbashkt, dhe harmonizimitprogresiv t politikave sociale. U ngrit nj komitet q kryesohej prej ministrit t jashtm belgPaul-Henri Spaak pr t marr n shqyrtim alternativat epropozuara. Raporti i komitetit bri t mundur fillimin e nj raundi negociatash dhe nnshkrimin n Mars 1957 t dy Traktateve t Roms, njri prej t cilve krijoi Komunitetin Ekonomik Evropian, ndrkoh q tjetri krijoi Komunitetin Evropian t EnergjisAtomike (Euroatom).Traktati i Komunitetit Ekonomik Evropian iangazhoi t gjashtvendet pr krijimin e njtregu t prbashkt brenda 12 vjetsh, dukehequr gradualisht t gjitha kufizimet pr tregtin ndrmjettyre, duke vendosur tarifa doganore t prbashkta pr mallrate ardhura nga jasht Komunitetit, duke hequr barrierat e lvizjes s lir t njerzve, shrbimeve dhe kapitalit ndrmjet shteteve antare, duke zhvilluar politika t prbashkta bujqsore dhe transporti, dhe duke krijuar nj Fond SocialEvropian dhe nj Bank Evropiane Investimesh. Nga ana tjetr,Traktati i Euroatomit luajti nj rol t vogl n procesin dheintegrimit dhe u fokusua kryesisht n krkimin shkencor. Ajoq me t drejt festohet si datlindja e Bashkimit Evropiansht pikrisht data e themelimit t Komunitetit EkonomikEvropian. 5 CILAT JAN TRI SHTYLLAT MBI T CILATNGRIHET BASHKIMI EVROPIAN? Bashkimi Evropian sht i organizuar n mnyr shum komplekse dhe kshtu q mund t konceptohet dhe kuptohetme shum m tepr vshtirsi se sa organizimi dhe funksionimii shteteve kombtare. Nj perspektiv q lejon reduktimine kompleksitetit t BE-s pr nj vzhgues sht prdorimi iskems s tri shtyllave: (1) Komunitetet Evropiane; (2) Politikae Jashtme dhe e Siguris s Prbashkt; (3) BashkpunimiPolicor dhe Gjyqsor pr shtjet Penale. Kjo nuk sht thjeshtnj skem analitike, pra e shpikur prej nj vzhguesi pr tlehtsuar procesin e vzhgimit dhe studimit, por ekzistonzyrtarisht n realitetin konkret t organizimit dhe funksionimitt Bashkimit Evropian. Struktura e shtyllave e kaorigjinn historike tek negociatatq solln Traktatine Maastrihtit. Synimiishte shtimi i pushtetit tKomunitetit n fushat epolitiks s jashtme, siguris,mbrojtjes, azilit emigrimit, bashkpunimitpenal dhe atij gjyqsor. Megjithat, disa prej shteteveantare e kundrshtuanshtimin e pushtetit t Komunitetit me arsyetiminse ata ishinshum t ndjeshm ndaj humbjes s sovranitetit kombtar prejprdorimit t metods komunitare dhe se shtje t tilla do tishte m mir t trajtoheshin nga dhe ndrmjet qeverive, kryesishtn kuadr t Bashkpunimit Politik Evropian. Pr pasoj, kto shtje nuk u prfshin n KomunitetetEvropiane, por u vendos t trajtoheshin jasht tyre (konkretishtprej qeverive t shteteve antare n Konferencat Ndrqeveritare)n formn e dy shtyllave shtes: Politika e Jashtmedhe e Siguris s Prbashkt, dhe Drejtsia dhe Punt eBrendshme. Amendimet q pasuan me Traktatin eAmsterdamit dhe Traktatin e Niss i kan transformuar shtyllat gjithnj e m tepr n mbi-kombtare. Rndsi tveant n kt drejtim ka tranferimi i politikave t azilit,migrimit, dhe bashkpunimit gjyqsor n shtjet civile tek Shtylla e Komuniteteve Evropiane, gj q u mundsua nga Traktati i Amsterdamit. Si rrjedhoj, shtylla e tret sht riemrtuar Bashkpunimi Policor dhe Gjyqsor pr shtjet Penale. Megjithat ende prdoret termi Drejtsia dhe Punt e Brendshme pr tiu referuar s bashku, shtylls s tret dhe 20. 20 fushave t transferuara. Tabela e mposhtme paraqet n detaje politikat q prbjn seciln prej shtyllave t Bashkimit Evropian. Shtylla e par KomunitetetEvropiane Bashkimi Doganordhe Tregu Unik Politika Bujqsore ePrbashkt Politika ePrbashkt prPeshkimin E Drejta Evropianepr Konkurrencn Bashkimi Ekonomike Monetar Shtetsia Evropiane Arsimi dhe Kultura Rrjetet Tej-Evropiane Mbrojtja eKonsumatorit Kujdesi Shndetsor Krkimi Shkencor E Drejta pr Mjedisin Politikat Sociale Politikat e Azilit Traktati i Shengenit Shtylla e dyt Politika e Jashtmedhe e Siguris sPrbashkt Politika e Jashtme T Drejtat e Njeriut Demokracia Ndihma ehuajPolitika e Siguris Politika Evropiane eSiguris dhe Mbrojtjes Grupet e Luftimit tBE-s Forca Evropiane eReagimit t Shpejt Ruajtja e Paqes Shtylla e tret BashkpunimiPolicor dheGjyqsor prshtjet Penale Trafikimi i Drogsdhe Kontrabanda eArmve Terrorizmi Trafikimi i QenieveNjerzore Krimi i Organizuar Ryshfeti dheMashtrimi Shtylla e par: Komunitetet Evropiane Shtylla e par prbhet nga tre Komunitetet Evropiane: (a)Komuniteti Evropian; (b) Komuniteti Evropian i Qymyrit dheelikut; (c) Euroatomi. Me themelimin e Bashkimit Evropian,Komuniteti Ekonomik Evropian u emrtua KomunitetiEvropian. Ky ndryshim synonte t shprehte kalimin prej njkomuniteti me karakter trsisht ekonomik drejt nj bashkimipolitik. Prfshirja e t tre komuniteteve n nj shtyll t vetme,megjithat, nuk do t thot se ato jan t unifikuara. Shtylla e par prfaqson t drejtn komunitare n formn esaj m t lart. Brenda kuadrit t Komunitetit Evropianinstitucionet komunitare (si p.sh. Komisioni dhe ParlamentiEvropian) mund t hartojn normat komunitare n fushatprkatse t veprimtaris s tyre, t cilat zbatohen direkt mbishtetet antare dhe gzojn superioritet ndaj s drejts sbrendshme t shteteve. Vend mjaft t rndsishm nKomunitetin Evropian z tregu unik me katr lirit 21. 21 themeloret tij liria e lvizjes s personave, mallrave, shrbimeve dhekapitalit si dhe rregullat pr konkurrencn. Shtylla e dyt: Politika e Jashtme dhe e Siguris sPrbashkt Prpara hyrjes n fuqi t Traktatit t Bashkimit Evropian,bashkpunimi politik ndrmjet shteteve rregullohej ngamarrveshjet e vitit 1970 Mbi Bashkpunimin PolitikEvropian dhe nga Akti Unik Evropian. Kto marrveshjeparashikonin konsultime t rregullta ndrmjet ministrave tjashtm t shteteve antare dhe kontakte t vazhdueshmendrmjet departamenteve qeveritare. Megjithat, t gjithavendimet merreshin me unanimitet. Prsa u prket shtjevet siguris, bashkpunimi kufizohej vetm n aspektet politikedhe financiare. Por krizat ndrkombtare t viteve 90 (Luftae Gjirit Persik dhe Lufta n ish- Jugosllavi) demonstruan sekto instrumenta t politiks s jashtme nuk ishin n gjendjeti siguronin Bashkimit Evropian ndikimin e duhur n arennndrkombtare. Me Traktatin e Bashkimit Evropian, kryetart e shteteve dheqeverive ran dakord t zhvillonin nj politik t jashtme dhet siguris s prbashkt. Pjesa m e madhe e vendimeve nkuadr t ksaj politike merren ende nprmjet bashkpunimitt shteteve. Megjithat, jan parashikuar nj srinstrumentash t rinj si pozicionet e prbashkta, masat dheveprimet e prbashkta, dhe vendimet kuadr. Shtylla e tret: Bashkpunimi Policor dheGjyqsor pr shtjet Penale Bashkpunimi ndrmjet autoriteteve gjyqsore dhe policoret shteteve antare synon tu ofroj shtetasve t BashkimitEvropian liri, siguri dhe drejtsi, duke parandaluar dhe luftuar bashkrisht krimin, racizmin dhe ksenofobin. Bashkpunimigjyqsor trajton gjithashtu lehtsimin dhe prshpejtimin ebashkpunimit n fushn e zbatimit t vendimeve penale, lehtsimin e ekstradimit ndrmjet shteteve antare, vendosjene normave penale uniforme n luftn kundr krimit torganizuar, terrorizmit dhe trafikut t drogs. Ashtu si dhe n rastin e Politiks s Jashtme dhe Siguris sPrbashkt, Bashkpunimi Policor dhe Gjyqsor pr shtjetPenale zhvillohet jasht kuadrit vendim-marrs t KomunitetitEvropian. Megjithat, institucioni deri tani m i rndsishmmbi-kombtar (thn ndryshe komunitar), KomisioniEvropian, mund t paraqes propozime p.sh. n form programi edhe pr shtje t tilla q dalin jasht fuqis vendimmarrset Komunitetit. 6 KUSH E MBRON INTERESIN E PRBASHKTN BASHKIMIN EVROPIAN? Detyrn pr t mbrojtur interesin e prbashkt t t gjithashteteve antare t Bashkimit Evropian e ka KomisioniEvropian. sht pikrisht Komisioni q kujdeset pr arritjen e zgjidhjeve t qndrueshme n koh dhe q marrin parasyshinteresin e prbashkt. Por, pr t kryer kt funksion, Komisioni Evropian duhet t bashkpunoj me institucionete tjera t BE-s.Emrimi dhe prbrja Secili vend antar zgjedh nj kandidat pr postin ekomisionerit n Kolegjin e komisionerve. Pra KomisioniEvropian n BE-n me27 shtete antare ka 27komisioner dhe nj President tKomisionit. Kolegji ikomisionerve ka njmandat 5-vjear, porduhet t paraqitet prtu dgjuar paraParlamentit Evropiandhe t miratohet prej tij. N rast se njri prejk o m i s i o n e r v ekontestohet ngaParlamenti, ky sht njmosmiratim i Kolegjitn trsin e vet, q sjellnevojn pr t paraqitur nga e para pr miratim gjith Kolegjine komisionerve. N prgjithsi qeverit emrojn nKomisionin Evropian politikan t lart, jo ekstremist, dhe me prirje pro-evropiane. Secilit komisioner i caktohet nj portofol, pra nj fushprgjegjsie. Komisionert kan kabinete personale pr tiasistuar n punn e tyre. Posht nivelit t komisionerve shtrihet burokracia e Komisionit me rreth 22 mij t punsuar. Organizimi 22. 22 Njsit organizative m t rndsishme t Komisionit janDrejtorit e Prgjithshme, t cilat jan prgjegjse prmbarvajtjen e fushave t veanta t politikave, ashtu siministrit n shtetet kombtare. Prve tyre funksionojn edheshrbime t tjera, t cilat mund t krahasohen n rastin eShqipris me rolin e institucioneve t pavarura. N Komision ekziston nj hierarki si vijon: T gjitha shtjet e rndsishme kanalizohen nprmjettakimeve javore t Kolegjit t Komisionerve. N ktotakime vendimet merren me unanimitet kur sht e mundur,por edhe me shumic votash kur sht e nevojshme. N fushat e veanta t politikave Komisioneri q ka portofolinmban prgjegjsinkryesore t lidershipit. Drejtorit e Prgjitshmekryesohen zyrtarisht ngaDrejtort e Prgjithshm,q jan prgjegjs ndaj Komisioneritapo Komisionerveprkats. Drejtorit kryesohen ngaDrejtort, t cilt i raportojnDrejtorit t Prgjithshm. Njsit kryesohen ngaKryetart e Njsive, tcilt i raportojn Drejtoritprkats. Prgjegjsit dhe kompetencat Komisioni Evropian ka prgjegjsi dhe kompetenca q burojnnga traktatet e BE-s, por edhe t tjera q kan lindur nganevojat praktike dhe krkesat e sistemit t Bashkimit Evropian. Ndr to m t rndsishmet jan: propozimi dhe zhvillimi ipolitikave dhe legjislacionit, funksionet ekzekutive (vendosjae rregullave, menaxhimi i financave t BE-s, mbikqyrja e zbatimit t politikave, dhe rregullimet n prshtatje meprocedurat ose thn ndryshe komitologjia), mbrojtja ekuadrit ligjor nga deformimet dhe shkeljet (p.sh. kur ndonj shtet antar nuk respekton t drejtn e BE-s, kur kompanitshkelin t drejtn e BE-s pr praktikat kufizuese, ose kurkompanit shkelin rregullat e BE-s pr ndihmn shtetrore), prfaqsimi dhe negociimi n emr t BE-s me pjesn tjetrt bots, ndrmjetsimi dhe pajtimi n rastin e konflikteve,dhe promovimi i interesit t prgjithshm evropian. 7 KUSH E PRFAQSON ZRIN E SHTETEVEANTARE T BE-S? Shtetet antare t Bashkimit Evropian prfaqsohen nKshillin e Ministrave dhe n Kshillin Evropian. Duhet paturkujdes pr t dalluar kto dy institucione prej Kshillit t Evrops, i cili nuk sht pjes e Bashkimit Evropian. Kshilli i Ministrave Prgjegjsit dhe funksionet Prgjegjsia kryesore e Kshillit t Ministrave (oseshkurtimisht Kshillit) sht t marr vendime pr politikatdhe legjislacionin. Sigurisht q edhe Komisioni dhe ParlamentiEvropian disponojn kompetenca t tilla,por ato jan t pakrahasueshme mepushtetin e Kshillit. Bashkpunimi iKshillit me Komisionin dhe ParlamentinEvropian dhe varsia e tij prej tyre varionn lidhje me llojin e vendimeve q duhenmarr. N prgjithsi Kshilli ka m shum hapsir pr vendimmarrje nshtylln 2 dhe 3 t BE-s, duke qen sekto jan ndrqeveritare, ndrkoh q nshtylln 1 (Komunitetet Evropiane)Kshilli mund t marr vendime, porvetm pasi Komisioni Evropian t ketbr nj propozim. N shtylln 1 t BE-s Kshilli i Ministrave sht veanrishti kufizuar n rolin e vendimmarrsit kur shtrohet shtja eprodhimit t legjislacionit. S pari, si u prmend dhe m sipr,Kshilli nuk mund t filloj veprimtarin e tij po t mos ket nj propozim paraprak nga ana e Komisionit. S dyti, reformate traktateve t BE-s varen mjaft prej Parlamentit Evropian,duke e shndrruar kt t fundit n nj aktor shum trndsishm. Procedura e bashk-vendimmarrjes (co-decisionprocedure) q aplikohet n BE ka krijuar dy legjislator,Kshillin dhe Parlamentin Evropian. Megjithat, do t ishte eparakohshme dhe e prgnjeshtruar nga praktika t thuhejse rolin e iniciuesit t politikave e ka vetm Komisioni dhe seKshilli varet krejtsisht prej veprimeve nismtare tKomisionit Evropian. N fakt ka referenca ligjore (p.sh. Neni208 i Traktatit t 23. 23 Komunitetit Evropian) q krijojn hapsirate nevojshme pr Kshillin q t jet iniciues i politikave ose tanashkaloj Komisionin n kt pik. Prbrja Samiti Evropian i Seviljes e reduktoi numrin e llojeve tkshillit nga 16 n 9. Kshtu jan kshillat e mposhtm: (1)shtjet e Prgjithshme dhe Marrdhniet me Jasht; (2) shtjet Ekonomike dhe Financiare; (3) Drejtsia dhe Punt eBrendshme; (4) shtjet e Punsimit, Politikave Sociale,Shndetit dhe Konsumatorit; (5) Konkurrueshmria (Tregu i Brendshm, Industria dhe Krkimi Shkencor); (6) Transporti,Telekomunikacioni dheEnergjia; (7) Bujqsia dhePeshkimi; (8) Mjedisi; dhe(9) Arsimi, Rinia dheKultura. N secilin prejkshillave t msiprmmarrin pjes ministratprkats t ve antare t Bashkimit Evropian, si atat Punve t Jashtme,Ekonomis, Financs etj. Pr tu prmendur janedhe COREPER (Komitetii Prfaqsueve t Prhershm), qfunksionon si mbshtetjeteknike pr punn eKshillit, dhe SekretariatiPrgjithshm, q mbshtet punn e Kshillit n aspektinadministrativ. Sekretariati i Prgjithshm kryesohet ngaSekretari i Prgjithshm i Kshillit, i cili vepron gjithashtu edhesi Prfaqsuesi i Lart i BE-s pr Politikn e Jashtme dheSigurin e Prbashkt. Funksionimi i Kshillit Nj institucion i rndsishm sht Presidenca e Kshillit. Drejtimi i ktij institucioni bhet me rotacion nga secili prejshteteve antare do gjasht muaj. Presidenca e Kshillit (dukebashkpunuar me Sekretariatin e Prgjithshm) organizon dhedrejton shumicn e takimeve t Kshillit, prpiqet t arrijkonsensus pr iniciativat q ndrmerren, siguron vazhdimsidhe konsistenc n zhvillimin e politikave, dhe prfaqson Kshillin n takimet dhe negociatat me institucionet e tjera. Kshilli funksionon n baz t nj strukture hierarkike. Nshkalln m t lart t hierarkis jan ministrat, m poshtsht COREPER, dhe n fund jan komitetet dhe grupe punet ndryshme. Pra nj propozim i Komisionit Evropian prKshillin kalon nga grupi i puns tek prfaqsuesit e prhershm (COREPER) dhe n fund tek ministrat, t ciltmarrin vendim t prer. Sipas traktateve Kshilli ka n dispozicion tri mnyra pr tarritur tek marrja e nj vendimi: votim unanim, shumic tcilsuar, dhe shumic t thjesht votash. Unanimiteti prdoretnga Kshilli n rastet kur trajtohen shtje t Politiks sJashtme dhe Siguris s Prbashkt, Bashkpunimit Policordhe Gjyqsor, shtje kushtetuese, dhe shtje financiare. Poashtu votimi unanim krkohet kur Kshilli dshiron t ndryshoj nj propozim t Komisionit kundr dshirs s ktijt fundit. Shumica e cilsuar prdoret n shumicn e vendimeveq i prkasin shtylls s par (Komuniteteve Evropiane), dhenj pjese t vogl t dy shtyllave t tjera. Q nj vendim tmerret nprmjet shumics s cilsuar duhet q rreth 2/3 eshteteve antare t votojn pro tij. Shumica e thjesht prdoretvetm n rastet e procedurave dhe tarifave antidumping dhekundr subvencionimit. N kt mnyr votimi secili prejshteteve antare ka nj vot n dispozicion, n dallim prejshumics s cilsuar. Kshilli Evropian Antarsia N Traktatin e Bashkimit Evropian shprehet qart se jan dynivele pjesmarrjeje n Kshillin Evropian: (1) Kryetart eShteteve dhe Qeverive t shteteve antare dhe Presidenti iKomisionit; (2) Ministrat e Jashtm t shteteve antare dhenj antar i Komisionit, q ndjekin samitin pr t ofruarasistencn e tyre. Megjithat n samite mund t marrin pjesedhe prkthyesit, gjasht zyrtar (dy nga vendi q kaPresidencn e rradhs, nj nga Sekretariati i Kshillit, dhe trenga Komisioni), si dhe nj 24. 24 npuns civil i secilit shtet antar, icili mund t zvendsohet kurdo q shihet e nevojshme prejdikujt tjetr nga delegacioni i shtetit. Organizimi Kshilli Evropian sht i detyruar t mblidhet t paktn dyher n vit. Kto dy takime t detyrueshme ndodhin nprfundim t mandatit t Presidencs s Kshillit t secilit shtet antar, pra n qershor dhe dhjetor. Por praktika ka treguar seKshilli Evropian zakonisht mblidhet m shum se dy hern vit, pr t trajtuar shtje q krkojn zgjidhje t shpejt. do vend q mban Presidencn e Kshillit ka detyrimin qnjrin prej samiteve ta organizoj n Bruksel. Zakonishttakimet e Kshillit Evropianzgjasin nj dit. Prprgatitjen e samiteve rol trndsishm kan kryetari ishtetit q mban Presidencne rradhs, lider t tjer tshteteve antare, dheministrat e jashtm. Janktaaktor q n prgjithsiinfluencojn prmbajtjen eaxhends s samitit. Rolet dhe Aktivitetet Temat dhe fushat kryesore qtrajton Kshilli Evropian janpes: (1) Evoluimi i BashkimitEvropian veanrishtreforma kushtetuese dhe institucionale, Bashkimi Ekonomikdhe Monetar, dhe zgjerimi; (2) shtjet kushtetuese dheinstitucionale vendimet lidhur me antarsimet e reja nBE, shtje institucionale specifike, emrime personeli trndsishme, konstitucionalizimi/ formalizimi i integrimitevropian; (3) Politikat ekonomike dhe monetare t BE-s; (4)Marrdhniet me jasht; dhe (5) shtje specifike t politikave t brendshme q jan politika me ndjeshmri t lart dhekrkojn nj vizion t gjer dhe gjithprfshirs. 8 SI PRFAQSOHEN QYTETART NBASHKIMIN EVROPIAN? Parlamenti Evropian, i zgjedhur nprmjet vots s qytetarveevropian, kryen funksionin e prfaqsimit t zrit qytetar nprocesin e vendim-marrjes s BE-s. Si shihet, n Bashkimin Evropian bhet dallimi ndrmjet interesit kombtar (tprfaqsuar nga Kshilli i Ministrave dhe Kshilli Evropian)dhe interesit t prbashkt (t prfaqsuar nga Komisioni Evropian) nga njra an, dhe interesit t qytetarve evropian,nga ana tjetr. Kompetencat dhe influenca Parlamenti Evropian (shkurtimisht Parlamenti) ka nj influenc jo t vogl n BE, t ciln e ushtron nprmjet procesitlegjislativ, procesitbuxhetor, dhe kontrollite mbikqyrjess ekzekutivit. Parlamentimund t influencojlegjislacionine BE-s n njsr rastesh: (1) Parlamentishpeshmerr pjes n diskutimete politikave sbashku me Komisioninn fazn legjislativet para-propozimit; (2) Parlamentimund t miratojzyrtarisht idet e veta pr legjislacionin n fjal (raporte iniciuesose ide pr legjislacionin); (3) Cikli buxhetor vjetor krijonmundsi q Parlamenti t ushtroj influenc legjislative; (4)Parlamenti mund t influencoj n mnyr indirekte programinlegjislativ vjetor t Komisionit ky program diskutohetnga komitetet parlamentare n prani t prfaqsuesve tKomisionit Evropian dhe votohet nga Parlamenti; (5) Parlamentika n dispozicion 4 procedura pr t marr n shqyrtimlegjislacionin e rndsishm t BE-s: procedura e konsultimit(Parlamentit i krkohet mendim n lidhje me propozimetlegjislative t Komisionit); procedura e bashkpunimit (pasiKshilli i Ministrave ka marr nj pozicion t prbashkt lidhurme propozimin e Komisionit, duhet t jap arsyet pr ktpozicion t ndrmarr para Parlamentit dhe t miratohet prejktij t fundit me shumic absolute votash, gj q referohetedhe si leximi i dyt); procedura e bashk- vendimmarrjes (nrast se Parlamenti dhe Kshilli arrijn marrveshje pr propozimin e Komisionit gjat leximit t par, propozimi miratohetq n kt faz, n t kundrt ngrihet nj komitet pajtimikur Parlamenti e ndryshon propozimin me shumic absolutevotash. Nse komiteti i pajtimit q prbhet nga nj numri barabart antarsh prej Kshillit dhe Parlamentit nuk arrinn marrveshje t prbashkt, propozimi bie; procedura e 25. 25 miratimit(Parlamenti i merr n konsiderat propozimet gjat njleximi t vetm dhe nuk mund t bj ndryshime, por mundt vendos veton). N lidhje me procesin buxhetor t BE-s Parlamenti mund tpropozoj ndryshime pr shpenzimet e detyrueshme(kryesisht n bujqsi), mund t propozoj ndryshime pr shpenzimet jo t detyrueshme (shumica e fushave prvebujqsis) dhe, duke dhn arsyet pr kt mund tkundrshtoj projekt-buxhetin e paraqitur dhe t krkoj njt ri. Roli kontrollues dhe mbikqyrs i Parlamentit Evropian shtm i vshtir pr tu luajtur n krahasim me at q luajnparlamentet kombtare pr dy arsye: s pri, organizimi i BEs sht shum kompleks pr t mundur t prcaktohet qartprgjegjsia e zbatimit korrekt t politikave; dhe s dyti, prshtje me diapazon t gjer sht e vshtir t dallohet ndarja e roleve ndrmjet Komisionit, Kshillit t Ministrave dheKshillit Evropian. Pavarsisht ktyre vshtirsive, Parlamentip.sh. ka n dispozicion 8 kompetenca pr t kontrolluar dhe mbikqyrur veprimtarin e Komisionit: (1) Kandidati prPresident i Komisionit Evropian miratohet nga Parlamenti;(2) I gjith Kolegji i Komisionerve t propozuar duhet tmiratohet nga Parlamenti; (3) Parlamenti mund ta shkarkojKolegjin me dy t tretat e votave, por nuk mund t shkarkojnj Komisioner t vetm; (4) Diskuton n seanc t hapurraportin e prgjithshm vjetor t drguar nga Komisioni; (5)Komisioni drgon do vit n Parlament (dhe Kshill) t dhnate vitit financiar t kaluar n lidhje me zbatimin e buxhetit; (6)Komitetet e prhershme parlamentare mund t ushtrojn ndo koh funksionin mbikqyrs; (7) Parlamenti mund tkrijoj komitete t prkohshme hetimore; (8) Parlamenti mund ti drejtoj pyetje Komisionit. N lidhje me Kshillin eMinistrave dhe Kshillin Evropian roli kontrollues dhembikqyrs i Parlamentit sht shum i kufizuar. Prbrja T gjitha shtetet antare t BE-s, n nj raport t caktuar sipas popullsis q kan, zgjedhin prfaqsuesit e tyre n ParlamentinEvropian. Vendi q ka m shum prfaqsues shtGjermania, dhe m pas vijn Britania e Madhe, Franca dheItalia. Aktiviteti i partive politike ndodh n tri nivele n lidhjeme Parlamentin Evropian: niveli tej- kombtar (transnational),grupet politike nParlamentin Evropian,dhe nivelikombtar. Federatattej-kombtarejan formuar rrethparimeve tprgjithshme dheekzistojn pr synimekoordinimi,propagandimidhe elektorale. Trijan federatat nParlamentin Evropian: Partia e PopullitEvropian, eprbr nga partit qendrs s djatht, Partia Liberale, Demokratike dhe ReformatoreEvropiane, dhe Partia e Socialistve Evropian. Aktiviteti politik n Parlamentin Evropian kanalizohetkryesisht nprmjet grupeve politike, q duhet t kenminimalisht 14 antar. Jan 8 grupe t tilla: Grupi i Partis sPopullit Evropian dhe Demokratve Evropian, Grupi i Partiss Socialistve Evropian, Grupi i Partis Liberale,Demokratike dhe Reformatore Evropiane, Grupi i TGjelbrve, Grupi Konfederal i S Majts Evropiane, Grupi iBashkimit pr Evropn e Kombeve, Grupi pr nj Evrop tDemokracive dhe Diversiteteve, dhe Grupi Teknik (ku bjnpjes parlamentart q nuk dshirojn t bashkohen me grupete tjera). Partit politike kombtare prfshihen n aktivitetet q lidhenme Parlamentin Evropian n tri mnyra kryesore: (1) shumicae kandidatve n zgjedhjet pr Parlamentin Evropian zgjidhen nga partit kombtare; (2) fushatat pr zgjedhjet nParlamentin Evropian jan n thelb fushata q drejtohen ngapartit kombtare; dhe (3) n Parlamentin Evropian ekzistojngrupe t partive kombtare brenda grupeve politike. 9 KUSH GARANTON PAPREKSHMRIN ERREGULLAVE T LOJS N BE? Ky sht funksioni i Gjykats Evropiane t Drejtsis. sht ky institucion q ndrhyn n rastet kur raportohet se shtshkelur e drejta e Bashkimit Evropian, d.m.th. traktatet,direktivat, vendimet, rregulloret etj. 26. 26 Antarsia dhe organizimi Gjykata Evropiane e Drejtsis sht n Luksemburg dhe nukduhet t ngatrrohet me Gjykatn Evropiane pr T Drejtat eNjeriut q ndodhet n Strasburg. Gjykata Evropiane e Drejtsis ka n prbrje t saj nga nj gjykats prej secilit shtetantar. Gjykatsit caktohen pr nj mandat 6-vjear, por qsht i rinovueshm dhe pr caktimin e tyre duhet t q gjitha qeverit e shteteve antare t BE-s tbien dakord. Gjyqtart zgjedhinPresidentin e Gjykats q e kryen ktrol pr nj periudh 3-vjeare. Tetavokat t prgjithshm (secili prej tyreka dy sekretar ligjor) ndihmojngjyqtart n ushtrimin e detyrave t tyre. Gjykata punson edhe nj staf prej rreth1100 personash q prfshihen nkryerjen e detyrave administrative. Llojet e shtjeve q paraqiten n Gjykat Gjykata nuk mund t filloj vetveprimet. Ajo duhet t pres q shtjetti adresohen. Kjo mund t ndodh n nj sr mnyrash, kum t rndsishmet jan si vijon: kur nuk plotsohet nj detyrim ligjor i parashikuar n traktatet e BE-s nga ana e shteteve antare; kur bhet aplikim pr anullim t veprimeve tndrmarra nga institucionet e BE-s; n rast mosveprimi t institucioneve t BE-s dheshteteve antare q shkelin t drejtat e personave fizikose juridik; kur ka nj veprim pr vendosur se kush shtprgjegjs pr dmet e kryera; kur Gjykats i drejtohen pr t interpretuar shtje qt mundsoj marrjen e vendimit nga ana e gjykatavekombtare; kur shtja q apelohet del jasht juridiksionit tGjykats s Shkalls s Par (nj tjetr institucion i BEs); kur jan shkelur rregullat proceduriale, ose shtshkelur e drejta komunitare; kur Gjykats i krkohet mendim nga Kshilli, Komisioni ose nj shtet antar nse nj marrveshje e ardhshme ndrkombtare sht apo jo n prputhjeme dispozitat e traktateve t BE-s. 10 FAR SHT INTEGRIMI EVROPIAN? Pr t kuptuar integrimin evropian sht e nevojshme t kuptohet fillimisht se far do t thot integrim. Le t mendojmdika t prbr nga pjes, p.sh. nj institucion. Pjest e institucionitjan sektort q e prbjn at. Kta sektor quhen tintegruar, ather kur efektet q prodhohen tek njri sektorndikojn n funksionimin e sektorve t tjer. Integrimi, ashtusi dhe efektet, mund t jet pozitiv ose negativ, por sht erndsishme t kuptohet q mbi t gjitha, integrim do t thotq pjest e ndryshme nuk mund t jen m t izoluara, krejtsishtt pavarura dhe indiferente. N nj kuptim m t afrtme ndjeshmrit njerzore, integrim do t thot solidaritet: do t thot gzimi prbashktdhehidhrim i prbashkt. Por far shtintegrimi evropian? N rastine integrimitevropian pjestq integrohenjan shtetet kombtare. Ajoq shtetet kombtarehumbasingjat procesitt integrimit evropian sht sovraniteti, q do t thot se pr njnumr t konsiderueshm shtjesh vendimet nuk mund tmerren m prej qeverive t shteteve kombtare, por prej institucioneve t Bashkimit Evropian. Ndrsa ajo q shtetet kombtarefitojn gjat integrimit evropian sht solidariteti, ikuptuar si treg i prbashkt, mbrojtje e prbashkt, monedhe prbashkt, politik bujqsore e prbashkt etj. Nga ana tjetr, solidariteti q rrjedh prej integrimit evropianbazohet n disa vlera themelore t prbashkta, t cilat duhetti respektojn t gjitha shtetet antare t Bashkimit Evropian,si dhe 27. 27 ato vende q dshirojn t antarsohen n t. Ktovlera shpesh grupohen n t ashtuquajturat kritere, si mposht: Kriteri politik: Demokracia, Shteti i s drejts, Mbrojtja e t drejtave t njeriut,Mbrojtja dhe respektimi i t drejtave t minoriteve Kriteri ekonomik: Ekonomi tregu funksionale, e aft t prballoj presionetkonkurruese dhe forcat e tregut t BE-s Kriteri administrativ Aftsia pr t prballuar detyrimet e antarsimit n Bashkimin Evropian Kriteri politik thekson faktin q t gjitha shtetet antare tBashkimit Evropian funksionojn mbi bazn e demokracisliberale, shteti i s drejts sht i konsoliduar, t gjith jan t barabart para ligjit, t drejtat e njeriut jan t shenjta dheminoritetet nuk i nnshtrohen diskriminimit. Prqafimi iktyre vlerave sht vendimtar dhe themelor pr vendet q krkojn t antarsohen n Bashkimin Evropian. N kto rrethana, nj pjes e konsiderueshme e ndihms s BE-s pr Shqiprin synon pikrisht ndrtimin dhe aplikimin e ktyre vlerave. Kriteri ekonomik synon t trajtoj shtjen e integrimitekonomik n Bashkimin Evropian. Shqipria, p.sh. duhet tforcoj ekonomin e vet, duhet t fus teknologji t avancuara dhe t siguroj se produktet dhe shrbimet shqiptare jan tstandardeve dhe cilsis s lart, q nuk jan t dmshme prkonsumatort, n mnyr q t bhet i mundur prballimi i konkurrencs me ekonomit e shteteve antare t BE-s. Kriteri administrativ nnvizon nevojn e adoptimit (miratimitdhe zbatimit) t legjislacionit t Bashkimit Evropian nkuadrin ligjor t shtetit shqiptar. Pr kt nuk sht thjesht e nevojshme q Parlamenti shqiptar t miratoj traktatet,direktivat, vendimet, rregulloret dhe akte t tjera ligjore tBE-s si pjes e legjislacionit ton, por n t njjtn kohShqipria duhet t forcoj administratn shtetrore pr t brt mundur zbatimin e legjislacionit t ri. 11 FAR SHT MARRVESHJA ESTABILIZIM-ASOCIIMIT? Marrveshja e Stabilizim-Asociimit (MSA) sht njmarrveshje ligjore ndrkombtare ndrmjet venditnnshkrues (n rastin ton Shqipris) dhe BashkimitEvropian. Funksioni i saj sht t vendos kuadrin ligjor prbashkpunim ndrmjet t dy palve dhe adoptimin gradualt standardeve evropiane, t tilla si kushtet q duhet tplotsojn mallrat, shrbimet dhe kapitalet shqiptare q tmund t lvizin lirisht n Bashkimin Evropian, apo rregullat q prcaktojn se si duhet t zhvillohet konkurrenca n treg. Nj nga karakteristikat kryesore t MSA-s sht prqendrimin krijimin dhe forcimin e parimeve demokratike dhe bashkpunimitmevendet e rajonit tBallkanit. Bashkpunimirajonalsynon vendosjene nj rrjeti marrveshjeshdy dheshumpalshendrmjet vendevet Ballkanit nfushn tregtare,ekonomike, ligjore,politike etj. Kjo qasje ka prqllim krijimindhe forcimin elidhjeve ndrmjetvendeve ballkanike, duke sjell frymn e bashkpunimit dhepajtimit, pr t mnjanuar tensionet dhe nxitur zhvillimin reciprok. Prfitimet m t rndsishme, t drejtprdrejta ngaMarrveshja e Stabilizim-Asocimit jan n fushn e tregtis,duke lejuar nj hyrje m t lir t prodhimeve vendase ntregun e prbashkt evropian. Me prmirsimin e kushtevet eksportit lindin mundsi t shumta pr zhvillimin ekompanive shqiptare dhe t ekonomis kombtare nprgjithsi. Nga ana tjetr, Marrveshja e Stabilizim-Asocimit mundsonnj hyrje m t leht t mallrave europiane pr blersit dhekonsumatort shqiptar, prmes procedurave administrative 28. 28 m t shkurtra, m efikase dhe me mime m t ulta. Nnshkrimi i Marrveshjes s Stabilizim-Asocimit gjithashtukrijon mundsin e marrjes s burimeve financiare prejfondeve t ndryshme strukturore t Bashkimit Evropian, si dhe t ndihms pr ndrtimin e kapaciteteve institucionale, zhvillimin rajonal dhe pjesmarrjen n mjaft projekte t BEs,si p.sh. programet e shkmbimit pr profesort dhestudentt, ose bashkpunim midis qendrave t krkimit nShqipri me ato t BE-s. 12 SI SHT NDRTUAR MARRVESHJA ESTABILIZIM-ASOCIIMIT? Marrveshja e Stabilizim-Asociimit sht e ndar n tituj,kapituj dhe nene, prmbajtjen e t cilave do ta prshkruajmshkurtimisht m posht, duke ndjekur nj struktur tngjashme me at t MSA-s. Dialogu politik N kuadr t dialogut politik Shqipria duhet t prshtasqndrimet e saj n politikn e jashtme me ato t diplomaciss Bashkimit Evropian, duke humbur n kt mnyr nj pjes t sovranitetit t vet. Bashkpunimi rajonal Bashkpunimi rajonal sht nj nga kapitujt m t rndsishmt MSA-s dhe synon ta integroj Shqiprin sa m tepr nrajonin e Ballkanit dhe m gjer. Ky sht nj proces q prfshin t gjitha fushat e bashkpunimit, q nga ai politik eekonomik, deri tek bashkpunimi institucional, social ekulturor. Shqipria duhet t zhvilloj bashkpunimin rajonalme vendet q kan nnshkruar Marrveshje Stabilizim-Asociimi, vendet e tjera t Procesit t Stabilizim-Asociimit dhe vendet kandidate pr antarsim n BE. Nprmjetbashkpunimit rajonal synohet t krijohet nj zon stabilitetidhe zhvillimi ekonomik n rajonin e Ballkanit. N t njjtn koh bashkpunimi rajonal paraqet nj shans pr forcimin erolit t Shqipris n rajon dhe m gjer si nj partner ibesueshm n marrdhniet politike dhe tregtare. Hapja e tregut Shqipria dhe Komuniteti Evropian do t hapin tregunndrmjet tyre, gj q do t thot se ato do t heqin detyrimetdoganore, kufizimet sasiore dhe masat e tjera q kan kt efekt pr mallrat q do t eksportohen nga Shqipria nKomunitetin Evropian dhe anasjelltas. Nga ana tjetr, Paltnuk do t marrin masa pr mbrojtjen e produkteve kombtare n tregtin q do t zhvillojn ndrmjet tyre. Gjithashtundalohet vendosja e detyrimeve t reja doganore pr importetose ekportet, si dhe e kufizimeve t reja sasiore, duke synuar ruajtjen e nivelit ekzistues t hapjes s tregut ndrmjetShqipris dhe Bashkimit Evropian. Hapja e tregut ka edheelement t tjer prve lvizjes s lir t mallrave; q t sigurohet efektshria e ksaj t fundit parashikohet gjithashtuliria e shqiptarve (dhe europianve anasjelltas) pr t ofruarshrbime, pr t lvizur lirisht kapitalin e tyre, pr tu vendosur dhe pr t lvizur lirisht n territorin e KomunitetitEvropian. Por kto liri jepen kundrejt plotsimit t nj srkushteve nga ana e Shqipris. shtje ligjore Kto jan shtje q lidhen me hapat q duhet t ndrmarr Shqipria drejt plotsimit t njrit prej kritereve tKopenhagenit (sht fjala pr kriteret q duhet t plotsojnj shtet pr tu br antar i Bashkimit Evropian; kto kritereu shpalln n Samitin e Kopenhagenit t vitit 1993): prfshirjae legjislacionit t Bashkimit Europian n korpusin ligjor tShqipris dhe zbatimi i tij. Marrveshja e Stabilizim-Asociimitnuk e vendos Shqiprin menjher prpara ktij detyrimi,por krkon q Shqipria t hedh hapat e nevojshm pr tuprgatitur pr prfshirjen e plot dhe zbatimin e legjislacionit t Bashkimit Evropian. Kshtu Shqipris fillimisht i krkohett prafroj legjislacionin e saj me at t Bashkimit Evropiann disa fusha t rndsishme pr funksionimin e tregut dhe shtetit ligjor. 29. 29 Drejtsia, liria dhe siguria N kt fush t Marrveshjes Shqipria duhet tbashkpunoj me Bashkimin Evropian pr t forcuarinstitucionet e saj n t gjitha nivelet, por n veanti atoinstitucione q kan t bjn me zbatimin e ligjit dheadministrimin e drejtsis. Bashkpunimi ndrmjet Palve synon fuqizimin, pavarsin dhe efektshmrin e funksionimitt sistemit gjyqsor dhe strukturave t tjera prgjegjse prvendosjen dhe respektimin e shtetit ligjor. Bashkpunimi nfushn e Drejtsis, Liris dhe Siguris do t mbshtetet ndy shtylla kryesore. Shtylla e par lidhet me bashkpuniminn fushn e lvizjes s lir t personave dhe parashikon nj sr dispozitash pr vizat, azilin, migracionin, menaxhimin ekufirit dhe politika t tjera q kan t bjn me lvizjen e lirt njerzve. Shtylla e dyt lidhet me bashkpunimin n luftn kundr fenomeneve t krimit t organizuar, terrorizmit,pastrimit t parave dhe drogave t paligjshme dhe parashikondispozita sipas t cilave Shqipria dhe Bashkimi Evropian do t angazhojn strukturat e tyre policore dhe gjyqsore n njluft t prbashkt kundr fenomeneve t lartprmendura. Politikat sektoriale Politikat sektoriale prfshijn nj numr t madh fushash, disaprej t cilave jan me rndsi strategjike pr Shqiprin, si:transporti, energjia, bankat, turizmi, ndrmarrjet e vogla dhe t mesme etj. Shqipria do t prfitoj asistenc prristrukturimin dhe rimkmbjen e ktyre sektorve. Megjithat, asistenca e Bashkimit Evropian nuk do t thotinvestime direkte n sektort e lartprmendur, por do t jete prqendruar n forcimin e kapaciteteve dhe ngritjen e strukturave t nevojshme pr zhvillimin me efikasitet tpolitikave sektoriale. Asistenca financiare Bashkimi Evropian, n kuadr t politikave pr tu zgjeruarduke prfshir vendet n lindje t kontinentit evropian, kapatur nj angazhim konkret n Ballkanin Perndimor q prej vitit 1991. Programet e ndihms pr Shqiprin kan qenPHARE dhe CARDS. Kto programe kan synuar tndihmojn Shqiprin pr t prparuar n procesin e Integrimit Evropian, duke u prqendruar (sidomos programiCARDS) tek rindrtimi i vendit, zhvillimi dhe stabilizimi iarritjeve n planin politik, ligjor dhe ekonomik. Programi i ri i asistencs s Bashkimit Evropian pr Shqiprin quhet IPA(Instrumenti i Para- antarsimit). Ky program i ri asistencedo t marr n konsiderat ndryshimet e ndodhura n ekonomin dhe shoqrin shqiptare, si dhe fazn e tanishmet marrdhnieve ndrmjet Shqipris dhe BashkimitEvropian. Nprmjet IPA-s Bashkimi Evropian do ta ndihmoj Shqiprin t zbatoj detyrimet q rrjedhin nga Marrveshjae Stabilizim-Asociimit. 13 KUR MUND T ANTARSOHET SHQIPRIAN BASHKIMIN EVROPIAN? Procesi i integrimit evropian mund t ndahet n nj numrfazash, t cilat paraqiten n tabeln e mposhtme. Shqiprisdo ti duhet t kaloj npr t gjitha kto faza q t mund t antarsohet n Bashkimin Evropian. N tabel paraqitetkohzgjatja minimale dhe maksimale pr seciln nga fazat. Faza e emrtuar Opinioni i referohet vlersimit q i bhetaplikimit t nj vendi pr tu antarsuar n BashkiminEvropian, nga ana e Komisionit Evropian mbi bazn e Prgjigjeve t nj Pyetsori t prgatitur nga Komisioni. Ndrsa faza e emrtuar Hyrja n fuqi e MSA i referohetratifikimit (miratimit) t Marrveshjes s Stabilizim-Asociimitnga parlamentet e t gjitha shteteve antare t BE-s. Deri tani Shqipria ka prshkuar 2 prej 7 fazave q duhenkaluar pr tu antarsuar n Bashkimin Evropian. Shqipriaka arritur t filloj negociatat pr Marrveshjen e Stabilizim- Asociimit n janar 2003 dhe t nnshkruaj kt Marrveshjeme Komunitetin Evropian n qershor 2006, tri vjet pas hapjess negociatave. Shqipris i mbetet t kaloj edhe 5 etapa t tjera deri n antarsimin e saj n BE. Duke u nisur prej fazss tanishme dhe rasteve t vendeve t tjera q kan kaluarprocesin e Integrimit Evropian, antarsimi i Shqipris n 30. 30 BE mund t ndodh pas 4 21 vjetsh, n periudhn nga viti 2010 deri n vitin 2027. Fillimi i Negociatave tMSA Janar2003 Nnshkrimi i MSA Qershor 2006 Hyrja n Fuqi e MSA 1-4 vjet Opinioni 1-3vjet Fillimi i Negociatave tAntarsimit 1-7 vjet Nnshkrimi i Traktatit tAntarsimit 2 muaj-5 vjet Data e Antarsimi 1-2 vjet 14 CILAT JAN SFIDAT Q DUHET TPRBALLOJ SHQIPRIA N KUADR TPROCESIT T INTEGRIMIT EVROPIAN? Procesi i Integrimit Evropian, krahas prfitimeve ka dhe njsr kostosh pr vendin. Me fjal t tjera, pr t arritur tekprfitimet Shqipris do ti duhet t prballoj sfidn q vjen prej kostove t procesit t Integrimit. Jan disa sfidat me tcilat duhet t ndeshet kryesisht qeveria dhe shteti shqiptar,por edhe aktor t tjer jasht strukturave shtetrore t interesuar pr mbarvajtjen e procesit t Integrimit. Forcimi i administrats publike Administrata publike ka rol thelbsor n procesin e IntegrimitEvropian t vendit. sht administrata publike q ka detyrnt vr n zbatim angazhimet q ndrmerr qeveria shqiptaren kuadr t ktij procesi. Problemet me t cilat sht ndeshuradministrata publike gjat viteve t tranzicionit kan qen tshumta: ato kan variuar nga rekrutimi i npunsve t administrats mbi baza lidhjesh nepotike e politike,arbitrariteti i lvizjeve dhe pushimeve nga vendi i puns,mungesa e praktikave t puns dhe logjistiks s nevojshme,tek trajnimet e pamjaftueshme, puna e dobt q kryhet ngastrukturat monitoruese t punonjsve t administrats, pagate ulta dhe mungesa n prgjithsi e motivimit t npunsvecivil. Kjo gjendje e administrats publike sht vn n dukje edhenga Komisioni Evropian n raportet monitoruese prShqiprin. N veanti Komisioni Evropian sht treguar mjaftskeptik n lidhje me aftsit e administrats publike tShqipris pr t zbatuar Marrveshje