BÜYÜME ve GELİŞMEBÜYÜME ve GELİŞMEDr.Aysun KOÇ YEŞİLTOPRAKDr.Aysun KOÇ YEŞİLTOPRAK

BÜYÜMENİN İZLENMESİ• Büyümenin izlenmesi sağlıklı

yaşam için çocuğun büyümesinin belirli aralıklarla standart büyüme eğrilerinde değerlendirilmesi, normalden sapmaların erken tanımlanıp çocukta kalıcı etkiler yapmadan daha ekonomik olarak önlenmesi programıdır.

Tanım• Büyüme terimi, hücre sayı ve

büyüklüğünün artmasına bağlı olarak vücut hacim ve kütlesinin artmasını, ifade eder.

• Gelişme terimi ise, anlama, ifade, hareket, günlük yaşam becerileri gibi alanlarda işlev kazanma süreci olarak tanımlanmaktadır.

DOĞUM SONRASI DÖNEM

•  Yenidoğan (0-4 hafta)    • Süt çocuğu (1 ay- 12 ay)   •  Oyun çocuğu (1- 3 yaş)    • Okul öncesi çocuğu (4- 5 yaş)   •  Okul çocuğu (kız: 6-10 yaş; erkek: 6-12

yaş)     • Ergen (kız: 10-16 yaş; erkek: 12-18 yaş)

Büyümeyi Etkileyen Faktörler

• Süt çocukluğu dönemi:• İntrauterin hayattaki çok hızlı büyüme

doğumdan sonraki iki yaşa kadar azalarak devam etmektedir. Bu dönemde büyüme çevresel faktörlere ve genetik potansiyele bağlıdır.

• Yeterli ve dengeli beslenme• Enfeksiyon hastalıkları • Bebeğin doğum ağırlığı • Genetik ve endokrin hastalıklar

Büyümeyi Etkileyen Faktörler

Çocukluk dönemi:• Tiroid hormonları• Büyüme hormonları Puberte dönemi:• Seks hormonları• Büyüme hormonu

BÜYÜME VE GELİŞME TAKİBİ

• Büyüme takibi 1. Vücut tartısı ve tartı artma hızı

2. Boyu ve boy uzama hızı3. Baş çevresi ve baş çevresi artma hızı4. Vücut bölümlerinin birbirine oranı

• Gelişme ve olgunlaşma takibi 1. Dişlerin çıkma ve değişme yaşı

2. Kemiklerin olgunlaşma derecesi3. Nöromotor (sinir kas ) gelişme derecesi4. Zeka düzeyi5. Cinsel gelişme

BÜYÜME TAKİBİ 4 standart büyüme grafiği yaygın olarak

kullanılmaktadır.• Yaşa göre ağırlık (<3 yaş),• Yaşa göre boy (büyük çocuklarda),• Yaşa göre baş çevresi,• Boya göre ağırlık (çocuğun yaşının bilinmediği,

periyodik olarak izlenimin yapılamadığı durumlarda, çocuğun tartısı aynı boyda, sağlıklı, büyümesi normal olan çocukların ağırlığı ile karşılaştırılır).

Büyüme izlem sıklığı Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, büyüme hızının

değerlendirilmesinde,• 0-1 yaş: her ay• 2 yaş: 2 ayda bir• 3-5 yaşlarında 3-4 ayda bir vücut ağırlıklarının ölçülmesi

önerilmekte Sağlık Bakanlığı AÇS ve AP Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel

Müdürlüğü tarafından 15 Nisan, "Büyüme ve Gelişmenin İzlenmesi Günü" olarak belirlenmiştir.

• İlk 48 saat, 15 ve 41. gün• 2, 3, 4, 6, 9, 12 aylarda ve 1-3 yaşlar arasında 6 ayda bir• 4-6 yaş arasında yılda bir

İLK YILDA FİZİKSEL BÜYÜME VE GELİŞME

• Yenidoğan Dönemi ( 0 - 4 hafta ) Term yenidoğan bebeğin ortalama ağırlığı:

3.25 kg’dır (2.5 – 4.1 kg). Bu değerler 5-95 persentil değerlerine uyar.

Ortalama boyu: 50 cm (45-54 cm)’dır. Ortalama baş çevresi: 35 cm, sınır değerleri

32-37 cm arasındadır. İlk hafta ağırlığının %10’unu, ekstrasellüler

sıvı kaybı ve beslenme yetersizliği nedeniyle kaybeder. 15 günlükken anne ve bebeğin beslenme tekniğini geliştirmesi ve kolostrumdan yağlı süte geçilmesi nedeniyle doğum ağırlığına ulaşır.

İLK YILDA FİZİKSEL BÜYÜME VE GELİŞME

• Süt Çocukluğu Dönemi ( 1 ay - 12 ay ) • İlk 3 ayda günde ortalama 30 gr alır. 3-6.aylar arasında

günde ortalama 20 gram, 6-9 aylarda günde ortalama 15 gr, 9-12 aylarda günde ortalama 12 gr alır. Zamanında doğan bebekler 5.ayda doğum kilosunun iki katına, birinci yılda 3 katına çıkar.

• Normal süt çocuğunun boyu ilk yıl zarfında ortalama 25-26 cm uzar. 0-3 aylarda ayda 3.5 cm uzar. 3-6 aylarda ayda 2 cm uzar. 6-9 aylarda ayda 1.5 cm uzar. 9-12 aylarda ayda 1.2 cm uzar.

• Normal süt çocuğunun baş çevresi ilk yılda 12 cm büyür. Baş çevresi en çok ilk 3 ayda artar. 0-3 aylarda, ayda 2 cm büyür. 3-6 aylarda, ayda 1 cm, 6-9 aylarda, ayda 0.5 cm, 9-12 aylarda, baş çevresi ayda 0.5 cm artarak 1 yaşındaki çocuğun baş çevresi yaklaşık 45.5 – 47 cm’e ulaşır.

İLK YILDA FİZİKSEL BÜYÜME VE GELİŞME

• Yaş(aylar)........Tartı(gr/ay).....Boy(cm/3ay)

• 0 -3 ay ............600-1000............. 8• 4 - 6 Ay............600-800............... 8• 7 - 9 Ay............400-600........... ....4• 10 - 12 Ay........400-600..... ..........4

FORMÜLLER• Ağırlık: Weech Formülü

(3-12 ay) : Yaş (ay) + 9 (kg) 2

(1-6 yaş) : (Yaş(yıl) x2) + 8 (kg) (7-12 yaş) : Yaş(yıl) x 7 - 5 (kg)

2• Boy (2-12 yaş): Yaş (yıl) x 6+77 (cm)• Baş : (1 y.için): Uzunluk (cm) + 9.5 = ...SD

2.5 cm (5-95p) 2•

İKİNCİ YILDA (OYUN ÇOCUĞU) BÜYÜME VE GELİŞME

• Hayatın ikinci yılında büyüme hızı yavaşlar. Çocuk ortalama yılda (günde 8 gr, ayda 240 gr) 2.5 kg alır.

• Bir bebek 5. ayda doğum ağırlığının 2 katına, bir yaşın sonunda 3 katına, üç yaş sonunda 4 katına çıkar. 7. yaşın sonunda 7 katına ulaşır.

• Çocuk ortalama yılda 12 cm (ayda 1 cm) uzar. Çocuklar ilk yaş sonunda doğum boylarının yarım katı olan 75 santimetreye, dört yaşında iki katına, 12 yaşında 3 katına erişirler. İki yaşından büyüklerde yaklaşık boy uzunluğunu bulmada .

• Birinci yılda 12 cm büyüyen baş çevresi, ikinci yılda sadece 2.5 cm (ayda 0.25 cm) artar.

OKUL ÖNCESİ YILLARDA BÜYÜME VE GELİŞME

(4 – 5 YILLAR)

• Ağırlık yılda ortalama 2 kg, boy ortalama 7 cm (6-8 cm) artar. Baş çevresi yılda 1 cm artar.

İLKOKUL ÇAĞINDA BÜYÜME VE GELİŞME

• İlkokul yılları, kızlarda 6-10, erkeklerde 6-12 yaşlar arasındadır. Bu dönemdeki büyüme hızı oldukça sabittir. Ağırlık artışı, yılda ortalama 3-3.5 kg, boy uzaması yılda 5-6 cm’dir.

• Baş çevresinde büyüme daha yavaştır.• 5-12 yaşlar arasında 51 cm’den 53-54 cm’e kadar

çıkar. Bu ölçüler beynin yavaş olarak büyümeye devam ettiğini gösterir. Miyelinizasyon 7 yaş civarında tamamlanır. Bu dönemin sonunda beyin erişkindeki büyüklüğe ulaşır.

BEKLENEN BOY• Erişkin insanda normal beklenen boy için

basit bir hesaplama yöntemi: • Kız çocuk için; anne ve baba boyunun

toplamından 13 çıkarılacak, çıkan sonuç ikiye bölünecek. Ortaya çıkan sayı, çocuğun olması gereken boy uzunluğunu verir. Erkek çocuk için anne ve baba boyunun toplamına 13 eklenecek, çıkan sonuç ikiye bölünecek.

• İlk 1 yaşta; yılda 25 cm 1 - 2 yaş arası; yılda 10 - 12 cm 2 - 4 yaş arası; yılda 10 - 12 cm 4 - 12 yaş arası yılda 5 cm büyürler Ergenlik dönemi boyunca kızlar 15 - 20 cm, erkekler 20 - 25 cm uzar.

VÜCUT ORANLARI • Vücudun bazı kısımlarının büyüme hızları farklılıklar

gösterir. Alt vücut segmenti simfizis pubisle topuk arasındaki uzunluktur. Bu uzunluk boydan çıkarılarak üst segment uzunluğu bulunur .Üst vücut segmentinin alt vücut segmentine (ÜS/AS) oranı

• yenidoğanda 1.7, • 3 yaşında 1.3, • 7 yaşından sonra 1’dir. • Bu oranlar bazı hastalıklarda bozulur.

Üst vücut segmentinin/alt vücut segmentine oranı hipotiroidide ve iskelet displazilerinde artar.

BOY KISALIĞIa) Boy ölçümünün yaşa ve cinse göre %

3’ün altında olmasıb) Boy yüzdesine bakılmaksızın büyüme

hızının düşük olması (ergenlik öncesi dönemde yılda 5 cm’den az büyümesi)

c) Boy normal eğriler içinde olsa bile ailesel hedef boya göre belirlenen eğrinin altında olması

DİŞLERİN GELİŞİMİ• Süt dişleri 5-9.uncu aylar arasında çıkar. Diş kalsifikasyonu

fetal hayatın 7.nci ayında başlar. Doğum sırasında bütün dişlerde kalsifikasyon vardır. Kalsifikasyonun tamamlanması 18-36.ncı aya kadar uzar.

• Dişlerin çıkış sırası vardır. Önce alt ön kesiciler, sonra üst ön kesiciler, sonra üst yan kesiciler, daha sonra alt yan kesiciler çıkar. Bunları birinci molar süt dişleri izler. Bir yaşındaki çocukların çoğunun 6-8 dişi vardır. Bazen hiçbir büyüme bozukluğu olmaksızın bir yaşında iki diş bulunur. Onüç aydan sonra diş çıkmaması anormaldir.

• İkinci yılda önce birinci molarlar, sonra kaninler, sonra da ikinci molarlar çıkar.

• 20 süt dişi 2.5-3 yaşında tamamlanır. • Diş değişimi 6 yaşta başlayıp 12 yaşa kadar sürebilir.

DİŞLERİN GELİŞİMİ

İlk diş ortalama 4-9. aylar arasında çıkar. 15 aya kadar gecikmesi de normal kabul edilir.

SÜT DİŞLERİ• Alt orta kesiciler 5-10 ay• Üst orta ve yan kesiciler 8-12 ay• Alt yan kesiciler 12-14 ay• Alt ve Üst 1. Premolerler 12-14 ay• Alt ve üst köpek dişleri 16-22 ay• Alt ve üst 2. Premolerler 24-30 ay

Kemik Gelişmesinin Değerlendirilmesi

• Fetüste 5.inci ayda iskelet ossifikasyonu başlar. Önce klavikulalarla kafatasının membranöz kemiklerinde ossifikasyon görülür. Sonra uzun kemiklerde ve omurgada membranöz kemiklerinde ossifikasyon görülür.

• Distal femoral epifiz ve tibia proksimal epifizinde doğumda ossifikasyon mevcuttur. 3.haftada humerus başında ossifikasyon görülür.

.

SİNÜS GELİŞİMİ• Doğumda antrumda bir tek mastoid

hücre bulunur. Maksiller, etmoid ve sfenoid sinüsler küçüktür. Frontal sinüsler gelişmemiştir.

• Okul çağında sinüsler büyür. Frontal sinüs, 3 yaşından sonra oluşarak 6 yaş civarında radyolojik olarak görülür. 7.nci yaşta gelişimini tamamlar. Etmoid sinüs, 7-14 yaşında maksimum büyüklüğe ulaşır. Diğer sinüsler puberteden sonra maksimum boyutlara varır.

KEMİK YAŞI TAYİNİ Genel olarak el bilek grafisi, kemik yaşı tayini için

kullanılır. Kemik yaşı anormal büyüme gösteren çocukların değerlendirilmesinde yararlıdır.

4 aydan küçük çocuklarda diz grafisi kemik yaş tayini için uygundur.

Kemik yaşı ile pubertal gelişme arasında korelasyon vardır. Kemik yaşı 10-11 yaşına gelmeden önce puberte başlamaz.

NÖROMOTOR GELİŞİM Çocukların boy, tartı ve baş çevresi değerlerinin izlenmesiyle büyüme değerlendirilirken, sosyal davranışların ve nörolojik ( sinir sistemi ile ilgili ) değişikliklerin takibi, normal gelişme sürecinden sapmaları çok geç olmadan tespit etmek için yararlıdır. Aynı yaştaki çocukların tartı ve boy değerleri tıpatıp aynı olamayacağı gibi, aynı nörolojik gelişim özelliklerini sergilemezler. Bu nedenle yaşa uygun beceriler değerlendirilirken, her bir çocuğun istenen tüm hareketleri yapması beklenmez.

NÖROMOTOR GELİŞİM• Mental-motor gelişim yapısal ve çevresel

faktörler arasındaki etkileşimin sonucu olarak çocuğun işlevlerinin değişmesi ve artmasıdır.

• Dil öğrenmede 1-7 yaş, sosyal-emosyonel gelişimde 0-2 yaş kritik olarak kabul edilir. Her çocukta yaşıtları ile karşılaştırma yapılarak mental ve motor gelişim basamakları değerlendirilmelidir

Yaş grubuna göre bakılabilecek mental ve motor işlevler

• 0-1 ay *Yüze/ışığa bakma /Zil sesine tepki/ Yüzükoyun başını kaldırma Yenidoğan refleksleri *4 extr eşit hareketi

• 1-3 ay *Obje/yüzü izleme /Zil sesine tepki/Gülümseme/Agulama/• Başını 45o kaldırma/*4 ekstr eşit hareketi• 3-6 ay Agulama/ Sesli gülme/Objeye uzanma/ Başın traksiyonda

kontrolü Destekle oturma • 6-9 ay Hece söyleme /İsmine dönüp bakma/ Desteksiz oturma• 9-12 ay Özgül olmayan baba-dede/ Bay-bay yapma/ Bacaklara ağırlık

verme • 12-18 ay Özgül anne/baba Kağıdı karalama Yardımsız yürüme • 18-24 ay 3 ten fazla kelime  Çömelerek yerden alma Merdiven çıkma• 24-36 ay 2 kelimeli cümle  Koşma Merdiven inme • 3-4 yaş 3 kelimeli cümle 0 çizme Tek ayak 3”durma (sağ-sol) • 4-6 yaş Basit sorulara cevap Bir olayı anlatabilme 3-6 kısımlı adam

çizme Tek ayak üz. durma: 5 san.

GELİŞİM BASAMAKLARI• 1. Ay

Oturur durumdayken başını arasıra dik tutar. Yüzükoyun yatırıldığında başını kaldırabilir. Seslere tepki gösterir.

• 2. AyOturtulunca başını dik tutabilir. Yüzükoyun yatırılınca hem başını hem de omuzlarını kaldırabilir. Hareket eden cisimleri gözleriyle izleyebilir. Annesinin kendisiyle konuşmasına gülümser ve ses çıkararak yanıt verir.

• 3. AyYüzükoyun yatırıldığında kollarına dayanarak doğrulabilir. Hareket eden cisimleri başını çevirerek izler. Eline verilen çıngırakla oynayabilir, ancak düşürürse alamaz. "A-gu" sesleri çıkarabilir.

• 4. AyElleriyle oynar. Elleriyle nesnelere uzanır, ancak yakalayamaz. Eline verilen kalemi tutabilir. Çağrılınca dönüp sesin geldiği yöne bakar. Kahkaha ile güler.

• 5. Ay***Yattığı yerde yuvarlanıp ters döner, oturtulurken sağa sola sallanır. Eliyle uzandığı nesneleri yakalar. Ayağını ağzına götürebilir. Aynada kendisini görünce güler, sevinir.

• 6. Ay Destekle oturabilir. Eline verilen kaşıkla masaya vurur. Sevdiği ve sevmediği yiyeceklere tepki gösterir. Yabancıları ayırt edebilir. "Cee !" yaparak oynar.

GELİŞİM BASAMAKLARI• 7. Ay

İki elinde de birer nesne tutabilir. Nesneleri bir elinden diğerine aktarabilir. Verilen her şeyi ağzına götürür. Kendi kendine bisküvi yiyebilir. Aynadaki görüntüsünü tutmak ister.

• 8. AyKısa bir süre desteksiz oturabilir. Eşyaları yere atarak oynar. İki heceli sözcükler söyleyebilir.

• 9. AyUzun süre yalnız başına oturabilir. Bir yere tutunarak ayakta durabilir. Baş parmak ve işaret parmağı arasında küçük bir nesneyi tutabilir. "Anne, baba" gibi iki sözcük söyleyebilir.

• 10. AyYatarken kendi kendine oturur duruma geçebilir. Yardımsız ayağa kalkabilir. El çırpar el sallar. Giydirilirken yardımcı olur. Bardaktan su içebilir. İşittiği sözleri yinelemeye çalışır.

• 11. AyÇeşitli nesneleri kaplar içine koyabilir. Basit emirleri anlamaya başlar.

• 12. AyElinden tutulunca yürüyebilir. Çevresindekileri güldüren davranışlarını tekrarlar. Kitaplardaki resimlere ilgi gösterir. İstenince öper.

GELİŞİM BASAMAKLARI• 13. Ay

Kalemle çizgi çizebilir. Bir elinde iki ayrı nesne tutabilir.• 15. Ay

Yardımsız yürüyebilir. Elinden tutulduğunda merdiven çıkabilir. İki küpü üst üste koyabilir. Ayakkabılarını çıkarabilir. 6-7 sözcük söyleyebilir.

• 18. AySendeleyerek koşar. Kendi kendine sandalyeye çıkarak oturabilir. Üç küpü üst üste koyabilir. Kaşık kullanabilir. Bir kitabın sayfalarını karıştırabilir. 8-10 sözcük söyleyebilir.

• 21. AyKendi kendine merdiven çıkabilir, elinden tutulduğunda inebilir. 5-6 küpü üst üste koyabilir. Bedeninin çeşitli parçalarını göstebilir. İki sözcüklü tümceler kurabilir.

• 2 YaşKendi kendine merdiven inebilir. Topu atabilir, tekme vurabilir. 7-8 küpü üst üste koyabilir. Çorap ve ayakkabılarını giyebilir. Çişini haber vermeye başlar.

• 2,5 YaşAyaklarını birer birer kullanarak merdiven inip çıkabilir. 9 küp üst üste koyar. Kapalı şekil çizer.

• 3 YaşÜç tekerlekli bisiklete biner. Daire şeklini kopya eder. Yaşını ve cinsini bilir.

• 5 YaşSek sek oynar. Üçgen çizer, dört renk bilir. Ona kadar sayar. Giyinip soyunur. Çoğul ifadeler kullanabilir. 6 kısımlı adam çizer.

Yenidoğan dönemi:

• Sırtüstü yatırıldığında her iki kol ve bacakta eşit, devamlı hareketler vardır.

• Yüze bakar ve kısa süreli göz teması kurabilir.

• Sese tepki vardır. • Döneme özel refleksler vardır.

 1 - 3 ay :        • Bebek yatırıldığında baş orta hattadır. • Kol ve bacaklar hafifçe bükülmüş durur. • Gülümseme ve sert konuşmaya yanıt başlar. • Gözlerini sesin geldiği tarafa çevirebilir. • Gözle izleme orta hattan daha ileriye

doğrudur. • Gıdıklanır. • Baş kontrolu vardır. • Ağlama dışı sesler çıkarır.

3 - 6 ay :

• Annesini tanır. • Sosyal gülümseme başlar• Baş ve göğüsü yerden kaldırabilir• Destekle oturur. • Nesneye uzanır. • Eline verileni ağzına götürür. • Döner. • Gözle 180 derece izler.

6 - 9 ay : • Desteksiz oturur. • Cisimlere uzanıp alır. • Cisimleri bir elinden diğer eline geçirebilir. • Başparmak ve işaret parmağı dışındaki

bir parmakla yakalar. • Anne baba gibi sesleri anlamını

bilmeden çıkarır. • Kendi ismine döner

9 - 12 ay :

• Yatar durumdan oturur duruma geçebilir. • Tutunarak ayağa kalkabilir. • Cisimleri baş ve işaret parmağı ile

tutabilir. • Anne baba gibi kelimeleri anlamlarını

bilerek heceler. • Yabancıyı anlamaya başlar• Emeklemeye başlar• Desteksiz durabilir ve 2-3 adım atabilir

12 - 18 ay :

• Yürümeğe başlar ve düzgün yürür. • Basit emirleri yerine getirir. • 2 - 6 kelimeyi anlayarak söyler. • Bardaktan içer. • Kalem ile çizgi çizer.

18 - 24 ay :

• Emniyetli yürür. • Yemeği kendisi yemeğe başlar. • Merdiven çıkabilir.

2 - 3 yaş :

• Rahatça koşar. • Merdiven çıkıp inebilir. • Vücut parçalarını tanır ve gösterir. • 2 - 3 kelimelik cümle kurabilir. • Tuvalet terbiyesi başlar.• 3 yaş sonunda 6 küpten kale yapar.• Kalemi yazma pozisyonunda tutabilir.

3 - 4 yaş :• 3 tekerlekli bisiklete binebilir.• 5-6 kelimelik cümleler kurar • Tek ayak üzerinde 5 sn durabilir. • Kalemi düzgün tutar. • Daire ve kare çizebilir. • 2-4 kısımlı insan çizebilir• Makas kullanabilir• 10' a kadar sayabilir.

4 - 6 yaş

• Tek ayak üzerinde 10 sn ve üzeri sıçrayabilir.

• Üçgen çizebilir• Başı ve gövdesi belirli adam resmi

çizebilir. • Ağır hafif ayrımı yapabilir. • Kendisi giyinip soyunabilir. • Grup oyunlarından hoşlanır.     

Değerlendirmede erken tanı yöntemleri:

• Baş çevresi izlemi• Denver II Gelişim Tarama testi (kişisel-sosyal, ince motor, dil ve kaba motor): 0-6 yaş arasında en az 4 defa, ilk uygulama 1 yaştan önce• Bayley Bebekler için Gelişim

Envanteri (1-30 ay): Zihinsel ve motor• Wechsler Çocuklar için Zeka ölçeği

(WISC_R): 6-16 yaş: Sözel ve performans• Stanford-Binet Zeka testi: 2-16 y

TEŞEKKÜRLER