1. 1. RENKLENDRLME YAPILMITIR
2. 2. I. ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU BLDRLER THE FIRST INTERNATONAL SYMPOSIUM ON SADRADDIN QUNAWI 2021 MAYIS 2008 KONYA
3. 3. Mebkam Yaynlar 7 1.Uluslararas Sadreddin Konev Sempozyumu Bildirileri Koordinatr Hasan Yaar Yayna Hazrlayan MEBKAM Mizampaj ve Kapak Tasarm smail zkan Redaktr Ali Ik ISBN Bask Desen Ofset 0332.342 01 57 1.Bask Eyll 2010 - Konya 1.000 adet 20-21 Mays 2008 tarihleri arasnda Konya Dedeman Otelde dzenlenen bildirilerden olumaktadr. Eserin tm hakk MEBKAMa aittir.
4. 4. SEMPOZYUM KOMTES KOORDNASYON MEBKAM (Meram Belediyesi Konev Aratrma Merkezi) YRTME KURULU PROF. DR. MAHMUT EROL KILI PROF. DR. DLAVER GRER DO. DR. MUSTAFA SABR KKACI HSAMETTN SNMEZ BEKR AHN MEHMET EMN TEKPINAR BLM KURULU PROF. DR. MAHMUT EROL KILI PROF. DR. SLEYMAN HAYR BOLAY PROF. DR. MUSTAFA TAHRALI PROF. DR. MUSTAFA FAYDA PROF. DR. ERAFETTN GLCK PROF. DR. HSAMETTN ERDEM PROF. DR. HASAN KAML YILMAZ PROF. DR. DLAVER GRER DO. DR. MUSTAFA SABR KKACI YRD. DO. DR. EKREM DEMRL SEKRETERYA ALYE ER LETM BLGLER Adres Konev Kltr Merkezi Yaka Caddesi No:99 Meram / Konya Telefon +90 332 323 00 51 e-posta mebkam2@meram.bel.tr
5. 5. OTURUM BAKANLARI BRNC OTURUM Prof. Dr. Kenan GRSOY KNC OTURUM Prof. Dr. erafeddin GLCK NC OTURUM Prof. Dr. Dilaver GRER DRDNC OTURUM Prof. Dr. Ahmet NKAL BENC OTURUM Prof. Dr. Rahmi KARAKU ALTINCI OTURUM Prof. Dr. Mustafa EKLER YEDNC OTURUM Prof. Dr. Reat NGREN
6. 6. NDEKLER Takdim Dr. Serdar KALAYCI Meram Belediye Bakan........................................................................................................................009 AI KONUMASI Hsamettin SNMEZ Mebkam Ynetim Kurulu Bakan..........................................................................................................013 TRKE BLDRLER XVI. Yzylda eyh Sadreddin Konev Vakf.........................................................................................019 Do. Dr. Alaaddin AKZ Sadreddin Konev zerinden Trk Entelektel Stratejisini Okuma Denemesi.................................027 Yrd. Do. Dr. Sait BAER Sadreddin Konev ve Davud el-Kayser................................................................................................033 Prof. Dr. Mehmet BAYRAKTAR Fatih Sultan Mehmette Sadreddin Konev Hayranl........................................................................037 Prof. Dr. Mikail BAYRAM Osmanl Kaynaklarnda Sadreddin-i Konev.........................................................................................043 Prof. Dr. Azmi BLGN Azarbaycanda Sadreddin-i Konev.......................................................................................................051 Do. Dr. Konul BUNYADZADE Osmanl Mesnevi erhiliinde Sadreddin Konev Tesiri....................................................................055 Dr. Semih CEYHAN Konevde Tekf-i Edille (Delillerin Denklii) Kavramnn Mezheplerin Birbirini Anlamadaki Katks.........................................................................061 Do. Dr. Mehmet DALKILI Sadreddin Konevye Gre Yorumun (erh-Tevl) mknlar ve Snrlar-Snrllklar......................067 Do. Dr. Bayram DALKILI
7. 7. Trk Dncesinin Kurucu Dnrlerinden Birisi Olarak Sadreddin-i Konev...............................077 Yrd. Do. Dr. Ekrem DEMRL Sadreddin Konevde lahi Menzileler...................................................................................................081 Prof. Dr. Hsamettin ERDEM Sadreddin Konevnin Tasavvuf Hadis erhilii (Hz. Peygamberin Ryada Grlmesi Rivayeti erevesinde).......................................................099 Do. Dr. Mehmet EREN Dncenin Mevzusu ve Maksad Olarak nsan: Konev, Fenari ve Heideggerde Varlk Meselesi.................................................................................................117 Prof. Dr. Tahsin GRGN Sadreddin Konevnin Hz. sa le lgili Grlerinin Mslman ve Hristiyan Teolojisi Asndan Deerlendirilmesi....................................................................................................129 Do. Dr. Hidayet IIK Alternatif Bir Vahdet-i Vcud Yorumculuu: Simnani, Cili ve mam Rabbani rnei......................159 Dr. Abdullah KARTAL Sadreddin Konevnin En-Nuss Fit-Tahkk Adl Eseri........................................................................175 Do. Dr. Hlya KK Konevnin Yaad ada ktidar-Suf evre likileri.......................................................................183 Do. Dr. Mustafa Sabri KKAI Konevnin Miras: Dvd Kayserde Metafizik Bilginin mkn Sorunu.............................................195 Sema ZDEMR Sadreddin-i Konevnin Konya Yusuf Aa Ktphanesinde Bulunan Bir Gnl..............................................................................199 Bekir AHN eyh Mecdddin shakn Seluklu daresiyle likileri........................................................................203 Yrd. Do. Dr. Haim AHN Sadreddin Konevde Yaratma-Sevgi likisi.........................................................................................211 Do. Dr. Naim AHN
8. 8. Mevlev Menkbnmelerinde Sadreddin Konev ...............................................................................221 Mustafa TOPATAN Birden Bir kar lkesinin Sadreddin Konev Tarafndan Yorumlanmas........................................233 Dr. mer TRKER Konevde Rya Anlay..........................................................................................................................237 Prof. Dr. Hasan Kamil YILMAZ NGLZCE BLDRLER The Image Of Guidance: The Akbarian View Of Sadr Al-Din Al-Qunawi..........................................251 Stephen HIRTENSTEIN ARAPA VE FARSA BLDRLER Wahdat al-Wujud from Qunawis and Rumis Viewpoints..................................................................266 Dr. Ghasem KAKAIE Sirr al-Qadar Between Ibn Arabi And Al-Qunawi...............................................................................276 Bakri ALADDIN Khitabul-Qunawi Baina al-Tathir bi-Khitabi Ibn Arab wa al-Tamayuz anhu Fusus wa Masail li-Ibn Arabi wa Nusus wa Fukuk lil-Qonawi......................................................................288 Laila Abdulkarim KHALIFA Commentary On Risalatul-Ghayb Of Sadruddin Qunawi By The Amir Abdulqadir in Kitabul- Mawaqif.................................................................................................................................296 Prof. Dr. Zaim KHENCHELAOUI Al-Insan Al-Kamil Al-Hadis Al-Azali Fi Al-Zaman wa Zuhur Al-Daimi Al-Abadi Fi Al-Zaman, Al- Ladh Huva Jami Banahuma - Enda Al-Shaikh Al-Kabir Al- Qunawi...............................................308 Prof. Dr. Mohammad Khajawi MAZANDARANI KATILIMCILAR.......................................................................................................................................312
9. 9. I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU 20-21 MAYIS 2008 8
10. 10. I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU 20-21 MAYIS 2008 9 TAKDM Gemiten bugne btn ehirler, kendilerini tantan ve onlar dierlerinden farkl klan birer kimlik tamlardr. Meram, tarihi gemii, gnmze tad deerleri, mimari zenginlikleri, engin yaam tecrbesi, zellikle de kendisini anlaml klan insanlarn okluuyla zel bir mekndr. Biz bir ehrin ancak gemie ait zelliklerini koruyup abidev ahsiyetlerinin hatralarn bugne tayarak, zerinde yaayanlar iin cazip hale geleceine inanyoruz. zerinde yaamaktan, kendisiyle anlmaktan byk mutluluk duyduumuz Meramn tantl- mas, tarihten gnmze oluan deerlerin yaatlmas ve bunlara yenilerinin ilave edilmesi bizim iin temel hareket noktas olmaldr. Bunun iin ehrin birikim ve zenginliklerinin bilimsel bir anlayla ortaya konulmas ve insanmzn bilgilenmesi gerekmektedir. Bunlar gerekletirmek iin bir taraftan dn-bugn-yarn iliki ve ahengini salamaya alrken dier taraftan da dn anlamak, korumak, gnmze ve gelecee tamakla ykml olduumuzu dnyoruz. Bu balamda Meramn tarih mirasnn korunmas ve deerlerinin tantlmasn yerel ynetim anlaynn bir vazgeilmezi olarak gryor ve gemiiyle adeta bir kltr hazinesi olan ehrimizin bu zelliklerini gn yzne karmak iin bilimsel etkinlikleri srdrmeye byk nem veriyoruz. nk Meramn tarih gemii bize dnn renilmesi kadar bugnnn de yarnlarda hatrlanmas iin b- yk sorumluluklar yklyor. ada belediyecilik anlaymzn bir gerei olarak grdmz bilimsel etkinlikleri srdrmek ve ehrimizin kltrel dokusunu bezeyen abidev ahsiyetlerini tantmak sure- tiyle, Merammzn kltrel zenginliklerinin bilimsel bir anlayla ortaya konulmasn ve insanmzn bilgilenmesini amalamaktayz. Genelde Konya zelde ise Meram dnya ve Trk kltrne katkda bulunan pek ok deerli ahsiyeti bnyesinde barndrmaktadr. te bunlardan birisi de retmi olduu esiz fikirleriyle, slam ve Trk dnce tarihinde derin izler brakm, bata Anadolu olmak zere hemen hemen btn Ms- lman corafyay etkilemi, Mslmanlarn hayata ve varla bakna yn vermi olan byk sufi ve dnr Konyamzn manev mimarlarndan Sadreddin-i Konevdir. XII.-XIII. yzylda Konyada yaa- m ve geride byk bir ilim ve kltr miras brakm olan Sadreddin-i Konevnin cami ve trbesinin bugn Meram Belediyesi snrlar dhilinde olmasn belediye olarak biz bir eref addediyor ve bu byk dnce ve gnl adamnn mirasna sahip kmay vazife sayyoruz. Bu gaye ve ideallerle kurulmu olan MEBKAMn faaliyetlerine elimizden gelen btn imkn ve destekleri vermekteyiz ve bundan sonra da vereceiz. nk Sadreddin-i Konev ve dncesi etrafnda Meramn kltrel anlamda ye- niden inasn modern belediyecilik anlaynn bir gerei olarak gryoruz. Kuruluundan bu yana ok deerli ve gzel hizmetlerde bulunan MEBKAMn nemli faaliyetle- rinden birisi de 2008 ylnda gerekletirmi olduu I. Uluslararas Sadreddin Konev Sempozyumudur. lkemizden ve dnyann deiik lkelerinden ok sayda akademisyen ve bilim adamnn katlmyla uluslararas dzeyde ilk defa gerekleen ve zengin bir katlmn olduu bu sempozyumda Sadreddin
11. 11. I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU 20-21 MAYIS 2008 10 Konevnin ilm ahsiyeti ve fikirleriyle ilgili ok deerli tebliler sunulmutur. Selefimiz Refik Tuzcu- olu zamannda yaplan, hem Konya hem de belediyemiz asndan son derece nemli olan bu sempoz- yumun en az kendisi kadar kymetli olan bildirilerinin basm ise bize nasip oldu. Bu sebeple, bata za- mann MEBKAM bakan Hsamettin Snmez Bey olmak zere, yeni dnemde grev alan MEBKAM bakan Hasan Yaara, MEBKAM ynetim kurulu yelerine, katlmlar ile sempozyuma eref veren kymetli akademisyenlere, sempozyumun hayata geirilmesinde ve teblilerin basmnda emei geen herkese kranlarm arz ederim. Sadreddin-i Konev merkezli olarak Meramn sahip olduu zenginliklerin tespit edilmesi, bilinmesi ve bata Konyallar olmak zere Trkiye ve dnyaya tantlabilmesi amacyla son yllarda ciddi admlar atm olan Meram Belediyesi, kltrel faaliyetlerinin bir devam olarak II. Uluslarara- s Sadreddin Konev Sempozyumunu gerekletirmek zere hazrlklarna balamtr. Burada temel amacmz sadece Trkiyede deil dnyada Sadreddin Konevyi kendilerine konu edinen ilim adamla- rn ve Konev sevdallarn Konyada bir araya getirerek, XIII. yzylda olduu gibi, bugn de genelde Konyamzn zelde ise Meramn manev ndan faydalanmasn arzu ediyoruz. II. Uluslararas Sadreddin-i Konev Sempozyumunda grmek zere Dr. Serdar KALAYCI Meram Belediye Bakan
12. 12. AI KONUMASI
13. 13. I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU 20-21 MAYIS 2008 12
14. 14. I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU 20-21 MAYIS 2008 13 Sempozyum A Konumas Hsamettin SNMEZ MEBKAM Ynetim Kurulu Bakan Sayn Belediye Bakanm, Kymetli Aratrmaclar, Sayn Misafirler, Hepinizi ahsm ve Meram Belediyesi Konev Aratrma Merkezi adna saygyla selamlyor, davetimize icabetinizden dolay teekkr ediyorum. Konyaya, Merama, Sadreddin Konev ve Mevlnann ehrine, ho geldiniz. Bu iki ulu zat Konyann Safa ve Mervesidir. 2007 Ylnda faaliyete balayan MEBKAM, Dnya apnda bir ahsiyet olan eyh Sadreddin Muhammed Konev hazretlerinin hayatn, fikirlerini, eserlerini, ilm ve edeb kiiliini aratrma faaliyetleri yapmak amacyla kurulmutur. MEBKAM, ulusal ve uluslararas Konev almalar iin bir platform oluturmak istemektedir. ki gn srecek ve 30 u akn tebliin sunulaca toplantmz, Sadreddin Konev hakknda imdiye kadar yaplm en kapsaml sempozyum olacaktr. Sadreddin Konev neden nemlidir? Ona ait pek ok sfat sylenebilir, ilimde, tefsirde, hadiste, kelamda, felsefede byk lim, mutasavvf ve insan- kmildir. Bunlarla birlikte O tm insanla hitap eden Ekber tasavvuf geleneinin ve hatta Ekrem Demirliye gre Ekber-Konev geleneinin kurucusudur. Bu zelliiyle tasavvuf ehlinin ve muhiplerinin olduu kadar, metafizk sahaya ilgi duyan, varlk, yaratl, nsan, insan- kmil, insan-Allah ilikisi, ve Allah hakknda bilgi edinmek isteyen herkesin, Sadreddin Konevden alaca ok ey vardr. Yaad dnemde ve sonrasnda siyasetten ilim snfna kadar, pek ok tesiri olmutur ve olmaya devam etmektedir. Aratrmaclarn, lkemizde ve dnyada Konev almasna ve onun fikirlerini halkn anlayaca boyutlarda erh etmelerine, bu gn her zamandan fazla ihtiya vardr. Bu gn bilgi anda olmamza ramen, insan kendisini ve varoluu es gemekte, fizik ve madde ierisinde boulmaktadr. nsan bombardman altna alan bilgi sadece madde hakkndadr. Bu ise sadece maddeden ibaret olmayan insann ruhunu tatmin etmemektedir. te insann ycelmesi ve mutluluu iin insanln hikmete, inanca, sevgiye ihtiyac vardr. Bu konuda batdan William Chittick yle diyor: Tasavvuf retileri, modern zamanlarn karanlnn, bir ksmn datmann bir arac olarak gryorum.1 Doudan, Japonyadan, Toshihiko Izutsu ise yle sylyor una kesin olarak inanyorum ki, Dou felsefesi hikmetinin muhafzlarnn, dnya felsefesinin geliip yaylmasna olumlu bir katkda bulunmak iin, bilinli ve sistematik bir alma ierisine girmelerinin, zaman gelmitir. 2 1 William Chittick- Tasavvuf - z Y. - 3.bask sh13 2 T. zutsu- Varlk Dncesi - nsan Y. -3.bask-sh177
15. 15. I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU 20-21 MAYIS 2008 14 Sadreddin Konev, kefe dayal bilgiye erimi ve kendisine marifet ilmi verilmitir. O kendi ifadesiyle zel birisidir, En-Nefahatl-lahiye eserinde yle der: Ben kendimi zel kullarn sonuncusu olarak gryorum. 3 Kendi bilgisi hakknda ise Vallahi! Grdm ve kesin bildiim eyden haber verdim, dnnz! 4 demektedir. Bu ifadeleri Konevnin nemini ve yazdklarna gveni artrmakta dr. O zamann ve kendisinden sonra gelenleri aydnlatan, bir kaynaktr. Bilgisinin kefe dayandna dair bir rnek: atomun bahsi dahi yaplmad kendi devrinde, Konevnin En-Nefahatl-lahiye eserinde, yaratlla ilgili derin srlar ieren ifadesi yledir: Hakkn ekirdek ve iindekilerini paralayan olduu bana gsterilmitir. Bu makamdan dolay bu tecelli, perde asndan ekirdek ve neva diye isimlendirilmi, bu makamda ortaya kan ve bilinen hereyi birletiren bir zat olarak gizlenmitir. 5 Sadreddin Konev hakknda sylenenlerden bazlarn zikredelim: eyhlislam Molla Caminin (1414 - 1492) ifadesi: eyh Sadreddin Muhammed Konev, zahiri ve batni, akli ve nakli btn ilimleri cem etmiti. emseddin Sami (1850-1904) ise yle diyor: Sadreddin Konev kibar evliyadan olup, zahiri ve batni ilimlerde asrnn feridi (bir tanesi) dir. Talebelerinden nice mehur limler yetimitir. erafeddin Glck Hocamzn tanm: Kelam ilmini de ok iyi bilen Sadreddin Konev hadisi, tasavvufu, kelam, felsefeyi, ve tefsiri kendisinde mezceden bir ilm kiilie sahiptir. Onda Mekke, Medine, Semerkand, Buhara, Endls birlemi Konev olmutur. 6 Ekrem Demirli ise yle diyor: Belki de hibir mutasavvf teorik tasavvuf tarihinde Sadreddin Konev kadar etkili olmamtr. Sadreddin Konevnin fikirleri ve eserleri zerinde maalesef gnmzde yeteri kadar aratrma ve eser yaymlanmamtr. Halbuki yazma olarak sadece iki kitab hakknda ondan fazla erh bulunmaktadr. Gnmzde Sadreddin Konev ile ilgilenen, douda ve batda muhtelif aratrmaclar bulunmakla birlikte, bunlarn says ve yaplan yaynlar yetersizdir. MEBKAMn 2007 ylnda yaymlad, ngilizce basm da bulunan Meram kitabmzda yer alan Betl Glnn aratrmasna gre: Sadreddin Konevnin 22 kitab ve 44 risalesi vardr. Bu eserlerinden gnmz Trkesiyle yaymlanan tercmeleri on civarndadr. erhleri de katarsanz yaymlanmas gereken eser says olduka fazladr. Biz MEBKAM olarak ilm evrelerin dikkatlerini ekmeyi ve almalar artrmay hedefliyoruz. Ancak bir ile belediyesi imkanlaryla almamz nedeniyle maddi kaynak sknts ekmekteyiz. Kltr ve Konya ile ilgili kurumlarn maddi, niversite ve ilim camiamzn manevi katklarn bekliyoruz. Konevnin eserlerinin tetkikli basmlar ile nceki dnemlerde yaplm 3 En Nefahtl lahiye - z Y. Sh 57 4 Miftahl Gayb z Y. - Sh-206 5 En Nefahtl lahiye z Y. - Sh 217 6 2004 Konev Sempozyumu - Konya Bykehir Belediyesi Sh 44
16. 16. I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU 20-21 MAYIS 2008 15 erhlerin, mukayeseli yeni bir nsha hlinde yaymlanmasna ihtiya vardr. Bu konuda hocalarmzn gayretlerini bekliyoruz. imdiye kadar yaynlanan eserlerine sayn Ekrem Demirli Beyin gayretlerini de burada minnetle anmak istiyoruz. Sempzoyumun dzenlenmesinde katk salayan, bata Meram Belediye bakan Sayn Refik Tuzcuolu olmak zere youn destek ve emekleri geen tm hocalarmza, mesai arkadalarmza, belediye alanlarmza ve sempozyuma tebli sunan tm aratrmaclarmza teekkr ederiz. Dostlarmzn dualar ve himmetleriyle bu tr almalarmzn tm insanla faydal olmasn ve mteakip yllarda devamn, Cenab Haktan niyaz ediyor, hepinizi sevgi ve saygyla selamlyorum.
17. 17. I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU 20-21 MAYIS 2008 16
18. 18. TRKE BLDRLER
19. 19. I.ULUSLARARASI SADREDDN KONEV SEMPOZYUMU 20-21 MAYIS 2008 18
20. 20. 19 XVI. Yzylda eyh Sadreddin Konev Vakf Do. Dr. Alaaddin AKZ Bu vakfa ait ilk kayda Fatih devrinde rastlyoruz. Karaman blgesini veya bir baka deyile Karamanoullar lkesini Osmanl Devleti ilhak ettikten sonra blgenin bir yazlmn yaptran Fatihin bu defteri gnmze kadar ulamtr. 1476 tarihli olan bu Vakf Tahrir Defterinde nce Celaleddin-i Rumi Vakf hemen ardndan da eyh Sadreddin Konev Vakf kaydedilmitir. phesiz Celaleddin-i Rumi Vakf hem bykl hem de halk ve devlet nazarnda sahip olduu hretinden dolay btn vakf kaytlarnda ilk srada yer almtr. Fakat Sadreddin Konev Vakf dier vakflarla kyaslandnda olduka kk bir vakftr. Onu ikinci sraya tayan, vakfn mahiyeti deil, ismini ald zatn saygnldr. nk o, hem bu ilk vakf defteri hem de sonraki defterlerde belirtildii zere mrid-i tark-i nebev dir. Yani Hz. Peygamberin yolunun aydnlatcsdr. Sz konusu defterde dikkati eken bir aklama daha vardr; Mukarrer be hkm-i hmyn vakfiye ve brahim Beden mukarrernme grld. Burada padiah tarafndan mukarrernme verilmesi son derece doal. Zir lkenin ve mlkn sahibi olmas hasebiyle her ey onun iznine tabidir. Yeni bir yer fethedildiinde veya yeni bir padiah tahta ktnda tecdd-i bervt yani lkenin yeni sultana tapulanmas bir gelenektir. Ama dier atf bizim iin son derece nemlidir. Bu atfta brahim Beden mukarrernme grld denilmektedir. Bu atf aslnda dier birok yerde brahim Beden mektubu var eklindedir. Fakat yle ya da byle yazlm olmas durumu deitirmez. Burada ad geen brahim Be, Osmanl sultanlar II. Murad ve olu II. Mehmedin (Fatih) ada olan Karamanolu II. brahim Beydir(.1363). Ve bu isim, merkezi Konya olmak zere Orta Anadolu tarihi iin son derece byk neme sahiptir. Ortalama 15. asrda Osmanl Devletine katlan Orta Anadoluda tek bir kurum, sistem veya uygulama yoktur ki brahim Beyin ad anlmam olsun. lk devir Osmanl kaynaklarnn tamamnda brahim Bee atf Konevi Camiinin giri kapsndaki kitabe.
21. 21. XVI. YZYILDA EYH SADREDDN KONEV VAKFI ALAADDN AKZ 20 vardr. Bunun nedeni ise gayet aktr; brahim Bey dolaysyla hkmdar olduu Karamanoullar Devleti askeri, siyasi, ekonomik, din ve sosyal kurumlarn tanmasnda bir kpr grevi yapmtr. Hernekadarkonunundndaolsadayerigelmikenbirhakkdaburadateslimedelim.Osmanl tarih yazclnn bir gerei olarak Karamanoullar btn tarih yazmlarnda ve nesillere anlatmnda bir siyasi rakip olarak deil, isyanc ve bozguncu olarak ele alnmtr. Ama Orta Anadolunun imarnda Karamanoullarnn ne byk bir hizmette bulunduu aktr. Yamac, apulcu askeri bir organizasyon olmann ok tesinde medeniyet taycs gerek bir devlet yaplanmasna sahiplerdir. Tekrar vakflara dnersek; Vakf messeseleri ilk etapta dini bir arm yapsa da (phesiz bunda ortaya knn din nitelikli olmas nemli rol oynar) ait olduklar dnemlerde hem dini hem de sosyal karakterde kamu hizmetlerini yerine getirmeye hizmet etmitir. Bunun yan sra byk seltin veya hanedan vakflarn hari tutarak, bunlara kyasla daha kk lekli olan ve halk arasnda saygnl bulunan kimseler tarafndan kurulan vakflarn hizmet ettii ikinci bir husus da kurucu ailelerin nesillerini ayn dzeyde veya ayn saygnlkta yaatma amacdr. Bu hususu gnmze ulaan vakfiyelerden de rahatlkla grebiliriz. Zira bu vakfiyelerin hemen hepsinde vakfn idaresi aile ierisinde tutulmutur. Bilinen ifadesiyle vakfiyelerde mtevelli tayininden bahsedilirken evld- evldna diye devam eden ksm. Bunu unun iin belirtmek ihtiyac duyuyoruz. Vakf messeselerinin varln ve grevini devam ettirebilmesi iin mutlaka dzenli bir gelire sahip olmas gerekir ve zaten btn vakflarn da belli dzeyde gelirleri vardr. Fakat bu gelirlerin kayna her zaman ayn deildir. Baz kk vakflarda vakfn geliri kurucu ailenin mal varlndan karlanrken daha byk vakflarda veya din ve fikr nderlere izafeten kurulan vakflarda gelirin kayna aile deildir. Bu vakflarda gelir kalemleri, ileride iaret edilecei zere, eitlilik gstermekle birlikte temelde ifti retimine dayanr. Bu u demektir; ifti unsurlarn retim fazlas diyebileceimiz veya devletin ngrd orandaki rnleri vergi olarak devlete tahsislidir. Devlet bu gelirleri eitli alanlarda kullanmakla birlikte genellikle kamu hizmeti veren memurlarna tahsis etmitir. Literatrde bunun ad mr rejimidir. Osmanl Devletinde vergilerin temel olarak er ve rf olmak zere ikiye ayrld malumdur. Devlet yukarda sz edilen vakflar ayakta tutabilmek iin kendisine ait olan bu vergilerden zellikle er vergileri ki bundan da genellikle r gelirleri kastedilir, bu kurumlara tahsis etmitir. Yani kyl retiminden kaynak salanmtr. (Malikne-divani sisteme atf yaplabilir) Vakflara ayrlan hisse her zaman 3. srada yer almtr. Anadoluda bu %20 civarndadr. Birinci srada haslar; yani st dzey yneticilere ve padiaha ayrlan pay, ikinci srada da tmar ve zeametler ki daha alt dzeyde olan ama daha ok sayda olan kk memurlara ayrlan pay gelir. eyh Sadreddin Konev Vakfna gelince; vakf birka balk altnda ele almak gerekir. Fakat hemen belirtmek gerekir ki bu vakf da yukarda belirtilen atlardan mstesna deildir.
22. 22. 21 VAKFIN MAHYET eyh Sadreddin Konev vakf, Osmanl kaytlarnda da aka belirtildii zere esas itibariyle bir zaviye vakfdr. Zaviyenin ne zaman ve kim tarafndan yapldna dair bir kayt yok; ama henz eyh Sadreddin-i Konevnin salnda bu zaviyenin var olduunu biliyoruz. Mevlna bazen bu zaviyeye gidip, Konev ile sohbet edermi. (Eflaki 1/211) Hankh, dergh gibi isimlerle de anlan zaviyeler slam dnyasnda tasavvuf hareketlere paralel olarak gelimi ve zamanla yaygnlamtr. XIII. asrda ortaya kan Mool istilasndan dolay bulunduu yeri terk etmek zorunda kalan ve genel olarak Horasan Erenleri diye isimlendirilen pek ok ilim erbab, eyh, dervi Anadoluya gelerek zaviyeler kurmulardr. Bu zaviyelerden bir ksm ehirlerde veya ehirlerin hemen kenarnda kurulurken, bir ksm da krsal alanlarda kurulmu ve blgenin isknnda nemli bir rol stlenmilerdir. Bugn eyh Sadredinin kendi ismini tayan mahallede yer alan caminin kapsnn zerinde birisi Seluklu dieri de Osmanl Dnemine ait iki ayr kitabe (Bkz. Ekler) vardr. H. 673/ 1274 tarihli kitabede: Bu mbrek mamre iindeki muhakkik ve rabbani alim Sadreddin Muhammed ibn shak ibn Muhammedin trbesi; vakfiyesinde artlar belli edildii ve yazld vechile kendisinin vakfeyledii kitaplar ihtiva eden ktphanesiyle beraber 673 yl aylarnda yapld denilmektedir. (Konyal, 488) Bu kitabe vakfn birimlerini anlatmas bakmndan ok nemlidir. Daha giriinden kitabenin bir cami kitabesi olmad, bir mamre yani birden fazla birimi ieren bir klliye kitabesi olduu anlalmaktadr. Bu durum Osmanl kaytlar ile de rtmektedir. Sadreddin Konev Camisi diye bilinen yap mstakil bir cami olmayp, zaviyenin mescidi olmaldr. Trbe ve ktphane de klliyenin dier niteleridir. Burada bir cami yaplm olsayd hem kitabede hem de Osmanl kaytlarnda bir cami vakf konu edilirdi. kinci kitabede tcdr- devrn ve halife-i ref-n es-sultn el-gzi Abdlhamid hn- sni efendimiz hazretlerinin mberrt- seniyye-i mlknelerinden olmak zere ibu cmi-i erif ile trbe-i mnfe Vli-i vilyet devletl Mehmed Ferid Paa hazretlerinin zaman- memriyetlerinde imr ve ihy buyrulmutur sene 1317 ifadelerine yer verilmitir. Bu kitabeden de vakfla ilgili baz karmlar yapmak mmkndr. Anlalan o ki XX. yzyla gelindiinde artk zaviye fonksiyonunu kaybetmi ve cami bir ibadethane olarak n plana kmtr. almann ileriki ksmlarnda zerinde durulaca zere zaviyenin ortadan kalkmas ok da artc deildir. Zira daha XVI. yzyln sonlarnda ekonomik skntya dt, faaliyetlerini durdurmak zorunda kald grlr. VAKFIN GREVLLER Sadreddin Konev Vakfnda yirminin zerinde alan vardr. Vakf bir zaviye vakf olduu iin en bata gelen isim eyhtir. Daha sonra eyhin nderliinde vakf yneten mtevelli ve nazr gelir. Onlarn ynetim grevlerindeki en byk yardmclar ktiptir. Cami/mescid grevlileri imam ve
23. 23. XVI. YZYILDA EYH SADREDDN KONEV VAKFI ALAADDN AKZ 22 mezzindir. Zaviyede cz okuyan drt czhn, vakfa ait rnleri toplamak ve vakfa getirmekle grevli cbi ki bunlardan birisi Ladik karyesinde, birisi ehir merkezinde ve ncs dier vakf kylerinde grevlendirilmitir. Ayrca mutfak grevlisi, bir eradr yani aydnlatmadan sorumlu grevli, bir ferr, bir trbedr vakfn dier grevlileridir. Vakfn en nemli nitelerinden birisi de ktphane olduu iin bir de hfz- ktp vardr. Fakat belgelerden aka anlalyor ki vakfn mtevellisi ayn zamanda hfz- ktptr. Bunun nedenini tespit etmek zor deildir. Daha nce de belirtildii zere mtevelliler byk bir ekseriyetle vkfn neslidir. Yani kurucu ailenin bir ferdidir. Sadreddin Konev Vakfnda da durum ayndr. II. Byezid adna dzenlenen 1483 tarihli vakf defterinde tevliyet benm Mevlna Bedreddin veled-i marn-ileyh kayd vardr. Aileden birisinin mtevelli ve hfz- ktp olmas son derece doaldr. Muhasebe defterinde de zaman zaman mtevelli ve hfz- ktb ifadesine yer verilmitir. Vakfn gelir fazlasndan geimini temin eden bir grup da zevid-horndr. Yani vakfta dorudan bir grevi olmad halde geimini vakftan temin edenler. Bunlar da drt kiidir. Bunlarn yan sra kadrolu grevlilerden olmayp, vakfn ihtiyac lsnde yararland ve cret dedii alanlar vardr. Bunlar yldan yla deimekle birlikte ska bavurulanlar da vardr. Mesela kalay-gir, eme-gir, gendm-gp gibi. VAKFIN GELRLER Bu almada; iki ayr ariv kayna kullanlmtr. Bunlar Vakf Tahrir Defterleri ile Vakf Muhasebe bilnolardr. Kaynaklar kendi zelliklerine bal olarak farkl verilere veya verileri farkl tarzda sunma zelliine sahiptir. Vakf defterleri genel bir tespiti ierdiinden ayrntya girmeksizin gelirleri verirken, Muhasebe defterleri ise hem gelirleri hem de giderleri olduka ayrntl bir ekilde verir. Burada 1476- 1530 dnemi iin vakfn gelirleri toplamlar eklinde, asrn sonuna ait gelirler ise ayrntl olarak verilecektir. Sadreddin Konev Vakfna ait en eski kayt daha nce de belirtildii zere H. 881/1476 tarihli Fatih devri vakf tahriridir. Bu tahrirde listelenen gelir kaynaklar sonraki tahrirlerde de tekrarlanmtr. Devirler arasnda kaynaklardan elde edilen gelir rakamlar deimitir. Tahrirlerde bildirilen gelir kaynaklar unlardr: Said-ili kazasna bal (=Kadnhan) Ladik, andr, Kirli ve Kafirdeirmeni, Sahra-i Konya kazasna bal Mahmudlar ve Abdurreid, Sudiremi (Sille) nahiyesine bal Giryat, Zengicek nahiyesine bal Akaar/Akaehir, Ilgn kazsna bal Bbek (Bbk), ardak, Ayaz ve Abanos karyeleri, iki asiyab, 28 ba, 24 kta zemin (arsa) ve bir ksm dkkn. Zemin ve dkkn adedi yllara gre deiiklik gstermektedir. Bu saylanlardan 1476 ylnda 21610 aka, 1483 ylnda 25265 aka ve 1530 ylnda da biraz dle 19737 aka gelir elde edilmitir. Tahrirlere ait bu gelirlerin detay zerinde durulmayacaktr. Ayn gelir kaynaklar muhasebe defterlerinde dier gelirlerle birlikte ayrntl bir ekilde verildii iin daha ayrntl aklama yapma imkn vardr. 1566-1571yllarnaaitolanvebirserioluturanmuhasebekaytlarvakfnyaadbirekonomik krize bal olarak dzenlenmi grnmektedir. Mfetti sfatyla Konya kads Said bin Hseyin
24. 24. 23 tarafndan kontrol ve tescil edilen kaytlardan 1570 ylna gelindiinde ekonomik krizin tamamiyle belirgin hale geldii ve gelirlerinde inanlmaz dmeler yaayan zaviye vakfnn bir mddet grevini yapamaz hale geldii anlalmaktadr. Tahminen 1600lerin hemen ncesinde meydana gelen bu atl kalmann ne kadar devam ettii belirsizdir. imdi yl-yl vakfn gelirleri ve bunlardaki deiiklikleri ele alalm. Muhasebe defterlerinde asl- ml bal altnda yer alan gelirleri belli bal birka grupta toplayabiliriz. Bunlardan ilki bir nceki yln muhasebesinden devreden gelir fazlasdr (bakyye-i muhsebe-i sene-i mziye). Bu gelir, toplam gelirin yaklak %50si civarndadr. Fakat bu durum 1569a kadar srm, bu ylda de geen nceki yldan devreden gelir 1571 ylnda tamamen ortadan kalkmtr. kinci ve en nemli gelir, devam etmekte olan yla ait rn gelirleridir (r) (an mahsl- sene-i mezkr) Bir dieri yine devam eden yla ait resm gelirleridir (rfi vergiler) resm-i anm, bd- hev gibi. Bir dieri ise kira gelirleridir (icre). Son gelir ise padiah tarafndan gnderilen slynedir. Yukarda da belirtildii zere bu durum 1569 ylna kadar geerlidir. Sz konusu yln devamnda vakfn pek ok gelirini kaybettii aka grlr. 1571 ylna gelindiinde bir nceki yldan devreden gelir fazlas dnda, ait olduu yla dair hibir gelir kaydedilmemitir. Yaanan bu ekonomik krizin btn sebeplerini maalesef bilemiyoruz. Ama baz tahminlerde bulunmak mmkndr. ncelikle 1570lerde btn Osmanl lkesinde yaanan ve parann deerinde ok ciddi oranlarda de sebebiyet veren enflasyon zikredilebilir. Sz konusu yllarda vakf kylerin retimini etkileyen bir ktlk veya verim d de muhtemel sebeplerdendir. Bir baka akla gelen Yl Bakiyye-isene-imziyye rgelirleri Resmgelirleri Maktgelir cre(kira)gelirleri Cizye-iLadik Slyne-ipdih Mahsl-isene Asl-ml 21741974 (1566 - 67) 6990 4718 1074 6709 5286 3600 21685 50118 23964975 (1567 - 68) 6050 4889 1739 6697 5403 3600 22326 22528 52342 26537976 (1568 - 69) 14986 4977 923 6947 5500 3600 63470 39506977 (1569 - 70) 2955 4767 1110 2420 5632 3600 22680 64258 36808978 (1570 - 71) 0 2100 150 1820 0 0 4070 40878 1320813208979 (1571) (Mays-Kasm) 0 0 0 0 0 0 0 Vakfn Gelirleri
25. 25. XVI. YZYILDA EYH SADREDDN KONEV VAKFI ALAADDN AKZ 24 husus ise belgelenmesi olduka g olan ve tamamen blgenin tarihi seyrine dayanarak yaplabilecek karmlara dayandrlabilecek bir demografik hareketliliktir. Bilindii gibi Konya ve evresi siyasi adan srekli hareketliliin yaand bir blge olmutur. 1360larda Osmanl-Karaman mcadelesi eklinde balayan sava ya da savams ortam blgenin Osmanl Devletine dhil olmas ile biim deitirmitir. Artk bir baka gle deil Osmanl siyas erki kendi iinde nfuz mcadelesine giriecek ve mcadele alan yine ayn olacaktr. 15. yzyln sonlarnda meydana gelen ehzade Cem-ehzade Bayezid mcadelesi, 16. yzyln ilk eyreinde yaanan ve yine Osmanl ehzadelerinin de dahil olduu Kzlba hareketi, ran Seferi esnasnda ehzade Mustafann ldrlmesi, 1550lerin sonunda Kanuni Sultan Sleymann ehzadelerinden Konya valisi Selim ile Amasya valisi Bayezid arasnda meydana gelen Konya Muharebesi ve nihayet 16. yzyln sonlar ile 17. yzyln balarnda cereyan eden ve Anadoluyu batan baa talan ve harap eden, kylerin boalmasna, retimin yllarca yaplamamasna sebep olan ve tarihlere Byk Kagun diye geen Cell syanlar. Yl Bah-inn Bah-igt Bah-iheyme cret-igendmgp cret-ikalaygir Harc-aura Bah-irevgn-era Harc-herze Harc-leyyali-ierife Harc-ydn Bah-iasel Bah-inemek 2138974 2100 464 120 60 20 193 28.5 196 311.5 2345975 2349 740 118 69 27 168 3.5 193.5 108 24.5 2525976 2249 692 118 81 26 169 188 312 35 24.5 2681977 2198 833.5 124 54 42 175 17.5 194 322 42 2897978 2487 883 120 90 33 169 16 294 392.5 34.5 1416979(6 ay) 1239 505 60 50 27 55 16.5 27 Mutfak Harcamalar Yl El-mevcib hrct-matbah El-rakbt Gidertoplam 15160974 (1566 - 67) 5725 5269 26154 15714975 (1567 - 68) 6458,5 3732 25804,5 15550976 (1568 - 69) 6424 1989 23963 15840977 (1569 - 70) 6784 2778 27450 14704,5978 (1570 - 71) 7416 5549 27669,5 2760979 (1571) (Mays-Kasm) 3398,5 1979 13208,5 Vakfn Giderleri
26. 26. 25 Vakfa ait muhasebe kaytlar.
27. 27. XVI. YZYILDA EYH SADREDDN KONEV VAKFI ALAADDN AKZ 26 Bu isyanlarn en youn cereyan ettii blgelerden birisinin de Konya olduu malumdur. Btn bunlar gz nne alndnda 1570lerde de vakf kylerini etkileyen bir hareketliliin olmas uzak bir ihtimal olmuyor. Mesela ehirlerde younlaan medrese rencileri bu meyanda zikredilebilir. VAKFIN GDERLER Vakfn giderlerini ana balk altnda ele alabiliriz. Bunlar ierisinde ilk sray alan ve en yksek oran oluturan el-mevcibtir. Yani vakf alanlarnn maalar. Genel gider ierisinde maalara ayrlan ksm %60 civarndadr. kinci gider kalemi zviye mutfa iin yaplan harcamalardr (ihrct- matbah- zviye). Mutfak harcamalarnn oran %20-%25 civarndadr. Mutfak iin yaplan harcamalara ksaca gz atarsak harcamann byk ekseriyetini ekmek ve ete denen miktarlar oluturmaktadr. Peinden odun gideri, kalay, kandil ya, mutfak eyalarnn tamiri bir dier giderdir. Yiyecek olarak dk oranlarda bal, tuz, nohut kullanlmtr. Her dnemde tatl olarak herze yapld, aure piirildii grlr. Mutfak harcamalarnn son grubunu leyyli-i erife ve ydn giderleri oluturur. Yani Bert, Regib ve Kadir gecesi ile Ftr (Ramazan) ve Kurban (azha/adha) bayram iin yaplan harcamalar. Genel giderlerin nc gurubunu el-rakbt bal altnda yer alan bakm onarm masraflar oluturmaktadr. Bu harcamalarn oran da yine %15 ila %20 arasnda deimektedir. SONU slam hukuku erevesinde kurulu amalar bakmndan vakflar hayr vakflar, ailev vakflar ve yar ailev olmak zere ksmda incelemek mmkndr. almamza konu olan Sadreddin Konev Zaviyesi Vakf, dier zaviye vakflarnda olduu gibi esas itibariyle hayr vakflar grubundadr. Hayr vakflar, gelirlerinin tamamn toplumun ihtiyac olan sosyal ve dini amalar iin, sevap ve ibadet gibi bir fiil ilemek ve her iki dnyasn da mamur etmek amac ile ya tm insanla veya bir kesime, mesela sadece yolculara, fakirlere veya kimsesizlere yardm iin kurulan vakflardr. Bu tr vakflardan vakfn ailesinin yararlanmas da mmkndr. XIII. yzylda, ehrin gn batsnda ve surlarn dnda kurulan Sadreddin Konev Zaviyesi Vakf, kendisine tahsis edilen gelirleri ile Seluklular ve Karamanoullar devirlerinde varln ve fonksiyonunu srdrm, bulunduu yerin ehirlemesinde ve gelimesinde nemli bir grev stlenerek, Osmanl Devletine de bu ekilde saygn bir vakf olarak devretmitir. XVI. yzyln ikinci yarsnda muhtemelen kt idare edilmesinden dolay ciddi bir sarsnt yaam ve yok olmakla yzyze gelmitir. Devrin idarecilerinin bunu farketmelerinden dolay ciddi bir teftiten geirilmitir. Bu teftiin kaytlar sayabileceimiz ve pepee 5-6 yln muhasebe dkmlerinden oluan veriler gnmze ulaarak, zaviye hakknda bilgi sahibi olmamz mmkn klmtr. Sz konusu tefti sonrasnda vakfn idari ve ekonomik problemleri bertaraf edilmi ve grevini srdrmtr. KAYNAKA BOA. TD. 387 (1530- Muhasebe cmali) VTD.564 (1476- Vakf Defteri) MAD. 7659 (Muhasebe Serisi)
28. 28. 27 Sadreddin Konev zerinden Trk Entelektel Stratejisini Okuma Denemesi Yrd. Do. Dr. Sait BAER Kutalmolu Sleyman ah, Malazgirtten birka sene sonra zniki fethederek (1075) baehir yapt. Ama, Hristiyanln bu kutsal konsl ehrinin dmesi ar kovanna omak sokmakt. Hal dnyasnn ayaa kalkmasna sebep oldu. 1096dan itibaren Anadoluda bir yandan Bizans ve Hallar, dier yandan ran Seluklular, ierdeki Ermeni krallklar, Trk beylikleri arasndaki iktidar sava ve dier birok meselelerle boumak zarureti XII. yzyln sonuna kadar neredeyse Anadoluya bir kyamet asr yaatmtr. XIII. yzyln ilk yars nisbi bir sknet dnemi olarak mtalaa edilebilse de, bu defa 1243 Kseda Savan karmzda buluyoruz. 1071 sonras sadece Anadolu Trkl bakmndan dramatik gemedi. Ayn sknt Dou Trkl iin de geerliydi. Melik ahn lmnden(1092) sonra tahta geen Sultan Sencerin taht serveni Seluklu tarihinin en ac sahnelerini tekil etmektedir. Erbabnca malum olduu zere Seluklu ve Harezmahlarn kuzeyinde bulunan, Kagarl Mahmudun ifadesiyle Kfir Ouzlar ciddi bir devletten mahrumdular. Treleri gerei bir hakan sahibi olmalar gerektiine inandklarndan, bir muharebede esir aldklar Senceri, esir statsn deitirmeden hakan ilan ederler. Bylece dnya tarihi bir esir hkmdar rnei grr. Bu Ouz gruplar, Seluklu ve Harezmahllara XII.yzyl sonlarna kadar blgeyi ve hayat zehir etmitir, desek yanl olmaz. yle anlalyor ki, XII. yzyl Trkln tam anlamyla varlk yokluk mcadelesi verdii bir asrdr. Bir kyamet asrdr. Ancak XIII. yzyln da bir Mool asr olduunu unutmayalm. XII. yzylda bilei bklemeyen, bir defa kaybetse de ikincisinde kazanan, nefes kesici mcadelelerin kahraman olan Trklk, XIII. yzylda Mool darbesiyle fizk anlamda diz st km grnyor (Kymen,1984; Turan, 1993). Trkln slamiyeti kabul etmesi elbette ki insanlk tarihi apnda bir olaydr. Fakat cizane kanaatim yeterince analiz edilmemitir. Olay daha ziyade, eer slam tarihileri tarafndan ele alnyorsa slam hamset etkisinde kalmakta, mahiyetine dikkat edilmemekte, dier yandan batl tarihiler tarafndan ele alndnda ise genel manada Mslman ortak parantezi iinde deerlendirilmektedir. Halbuki Kafir Ouzlarn bir Mslman Seluklu sultann hakan ilan etmeleri ve bunu Tre mcibince merulaabilmek iin yapmalar ok ilgintir (Kymen,1984:419 vd.). Trenin eski Trk dini olduunu biz yazdk. Bu din tevhidi, varln birlii ilkesi zerine oturan, sosyal ve siyasi dzenini de bu anlaya gre ekillendiren bir yapdayd. ekillendirici kuvveyi grmeyip, ekle bakanlar Treyi srf kanun zannederler (Baer, 1990) Trklerin Mslman olular Treyi terk edip yeni bir dine girmek eklinde olmamtr. Aslnda burada iddial bir ey sylediimin farkndaym. Ancak bunun da sylenmesi gerektii fikrindeyim. Eski Trk dini Tre idi ve slamdan sonra da terk edilmedi demek karmza iki cepheli bir yap karmaktadr.
29. 29. SADREDDN KONEV ZERNDEN TRK ENTELEKTEL STRATEJSN OKUMA DENEMES SAT BAER 28 1-Kabul edilen slm Tre ile uyumlu hale getirilmi bir slmdr. Yani Treye gre yorumlanm bir slmdr. 2-Tre slama gre yeniden gncellenmitir. Bu cephelerin her ikisinin de varln mahede ediyoruz. Mnferit slamlamalar paranteze alarak bakarsak, M.S. 920lerde slamn resmen, devlet kararyla kabul olay esnasnda slam corafyasndaki balca din ekoller hemen hemen teekkl etmi durumdayd. Fakat bunlardan hibirine itibar edilmeyip o devirde sa ve yirmi yl daha yaayacak olan mam Maturid (. 944) ve akaidinin tercih edilmesi bizi bu dnceye sevk ediyor. Maturid akaidindeki zat-sfat ilikilerine dair aklamadaki zgnln kaynan Orta Asyallarn ok sevdikleri sufi ynelilerde arayabileceimiz gibi, sufizmle ok badar grnen Treyle de ilikilendirmemiz mmkndr. Kald ki, siyasi ve sosyal dzeni belirleyerek ilemeye devam eden muktedir Trenin nfuzu, sufizmin lokal etkilerinden ok daha ileridedir. Ayrca Trenin yukarda ksaca aktardmz mahiyeti sufizmle ne kadar ruh yaknl tadn gstermektedir. yle grnyor ki, slam kabul eden Trk gruplar Maturidi-Hanefi perspektifinde bir Tre dzeni iinde yaamaya devam etmekte, bu zgn sentez yeni hamlelerine de g katmaktadr. Trk topluluklar, Mslman hkmdarlardan gocunmamakta, onlara din deitirmek gibi bir kararda dahi uyabilmektedir. Bunu, hayat dzenini kendisine gre biimlendirdii Tresinin gerei olarak yapmaktadr (Baer, 2007:31-62). Anlalan o ki, Mool tahribat, Mslman olmayan Trk topluluklarn tarih birer aktr olmaktan uzaklatrmtr. Aslnda Mool iktidarlarnn Trk Tresinden yararland sylenmitir. Ama bu yararlan toplayc-asalak ekonomiden gelen ve snfl Mool toplumsal yapsnda zgn ve tam bir uygulama deil; Mool yasalaryla kartrlarak ortaya kyor. Moolun Trklemesi de bu balamda Treye uyma nispetine atfolunabilir. Ama Mool hkimiyeti, dier ynden XIII. yzyl bat Trklnn geri dn yollarnn tkanmas anlam da tamaktadr. Bir baka sayfa aalm; slam corafyas XI. yzyl sonuna kadar esas itibariyle Arap patenti tamaktadr. Selefiye, ia, Hanbellik, afilik, Malikilik, Earilik, Mutezile... Bu cereyanlar arasnda, u veya bu anlamda bir rekabet bulunsa da, Trklerin Mslmanlk anlay konusunda adeta ortak bir tavr, bir kmseme, mmknse grmemezlikten gelme, mmkn deilse topluca kar kma tavr grmekteyiz. Cabir Arap Aklnda neredeyse slm medeniyetinin btn problemlerinin kayna olarak Farabiyi gsteriyor. Ama dier yandan bn-i Rd izgisini izlememenin slam dnyasna kard maliyeti de anlata anlata bitiremiyor(Cabir,1999; Ocak2000; Kasm2000: ilgili blmler). Bu konuda Batl tarihilerle Araplar arasnda adeta bir anlay birlii gryoruz. nsaf ehli bilim adamlarna elbette ki szmz yoktur. Fakat bn-i Rdn kendisini savunmak zorunda hissettii selefleri bn-i Sina ve Farabi idi. Ve bn-i Rdn Earilere ynelttii tenkitler felsefe ve kelam literatr birbirine dntrlerek bakldnda Maturidinin ortaya koyduu yap ile rtmektedir (bn Rd,2006). Ekrem Demirli dostumuzun deerli almalarnda teyid ettii gibi Muhiddin Arabi ile de bn-i
30. 30. 29 Rd arasnda bir fikr yaknlk vardr (Demirli, 2005: 20). Mecidddin shak eitli fikir adamlarn Diyar- Rumda bir araya getirmeye urarken, Endlsten de Muhiddin Arabiyi daveti ilgin eyler dndryor. Esasen Muhiddin Arabi sistemindeki ilenmilik, btn ileri niteliine ramen neden Anadoluda hukuka, siyasete, kurumlara bu kadar etkili olabildi de, dier slam corafyalarnda bu l ve mahiyette makes bulmad? Yoksa Muhiddin Arabinin ahsnda onun dehasna dayanarak kendi geleneklerini slam dnyasnda merulatrmay m denediler? Acaba Treden getirdikleri hikem- siyas gelenei 300 yllk slami tecrbe balamnda yeniden ina m ettiler? Burada I.Gyseddin Keyhsrev ile I.zzettin Keykavus ve Mecidddin shak ibirliinin hangi yaanmlklarn ikaz, ngrlerin getirdii korku ve mitler balamnda biimlendiini ltfen hatrlayalm. Batdan gelen Hal saldrlaryla yaanm yz yl, karde kavgalarnn yaratt tahribat ve Moollarn yaratt fiziki tkeni ve zerine geri dn yollarnn kapanmas. Bu artlarda Anadoluda yeni bir hayat forml bulmaktan baka are yoktur. Ama bu formln tutmas, baar kazanabilmesi iin sosyal yap ve yetenekle uyumlu olmak mecburiyeti vardr. Trenin adalet ilkesi yrtlmeli, ama boy asabiyeti, soy asabiyeti zayflatlmalyd. Daha yksek, slami evrensellik balamnda bir tez gelitirilmeliydi. Burada meslek edinmeye dnk, cinsiyeti korumaya dnk, evrensel adalet idealini uygulamaya dnk yeni bir rgtlenme biimi tasavvur edilmeli, ilerlikte bulunan Trenin siyasi ve felsefi gvdesi zerine giydirilmeliydi. te o zaman karmza Akpaazadenin bildirdii Ahiler, Baclar, Gaziler kar ve Konevnin bu konulardaki rolleri hepimizce malum. Ancak bir merkez nveye de ihtiya vardr. Hikem bir pederah messese de gerekmektedir ki, gemiteki blnp paralanmalar tekerrr ettii takdirde, manevi bir otoriteyle mdahale edebilsin ve bylece sistemin kendi kendini retmesi salanabilsin. Bunun da Abdalan- Rum zmresi olduu anlalyor. Dolaysyla o yllarda Anadoluda yeni bir insan yaratma projesinin bylece devreye sokulduunu sylemeliyiz. Aslnda Fssul-Hikemde ortaya konulan peygamber tiplemeleri ve onlar zerinden atf yaplan kavramlar, bir peygamberler tarihi hikyesiymi gibi alnmamaldr ve gemite alnmad da anlalyor. Fssta ina edilen, eserin zerine oturduu ana kavramlar esas itibariyle dinin yeniden inas gibi grlebilecei kadar, kutsala atf yaparak insann yeniden inas diye de mtalaa edilebilir. Yani Muhiddin Arabinin Hz. Nuhun tenzihini abartl bulmas, Hz. Yusufun ryalar fazla ciddiye almas gibi peygamberlere ynelik tenkitlerinde, kutsallk ambalajnda bir realizm grlyor. Elbette ki o zaman ve zeminde geerli paradigma sebebiyle ancak yle olabilirdi. Konevnin Ekrem Bey dostumuza gre Nasruddin Tusi, Mikail Bayram Hocaya gre Ahi Evren olan muhatabna mektuplarnda aka grld zere, Gazzaliye deil bn-i Sinaya itibar etmesi ok dikkat ekicidir (Konev, 2002). Gazzalideki rasyonaliteye souk duru, Konev iin sz konusu deildir. Arabi ve Konevye dnk derin bir okuma, irrasyonel bir Tanr merkezlilikten ok, kutsal zarfnda insan merkezlilii grmemizi salyor. Bendeniz bir Kutadgu Bilig okuyucusu gzyle baktmda Yusuf Has Hacibin vahi, Yaln Gugtan Bilge geye doru seyreden Trenin insan anlayyla (Baer,1990:9-40). Fsusul- Hikemde ve Konevnin erhindeki insan ina anlaylar arasnda paralellikler buluyorum, ama Konevnin daha ilenmi ve daha ileri olduunu ifade etmek zorundayz.
31. 31. SADREDDN KONEV ZERNDEN TRK ENTELEKTEL STRATEJSN OKUMA DENEMES SAT BAER 30 Sadrettin Konevnin bakt nokta, Hakkn kendini amas esasna dayal bir varlk anlayndan besleniyor (Konev, lah Nefhalar; Demirli, 2005). Byle bir noktadan fikir retmek sz konusu olduunda inanca dayal olmayan felsefe iin dogma saylan hikemi metinler, dogma olmaktan kar. Kendisini ayr bir varlk gibi grmeyi irk sayan bu perspektifte, znesi Hak olan szn sahibi aslnda insandr. Bunu devrin eriat ortamnda kutsal kavramlar zerinden konuma zarureti ile birlikte dnmeliyiz. Bilen ile bilinen arasnda organik zemin bulunmas art bu sistemin doal bir sonucudur. Zaten bu eserlerin btn hedefi de bu birliktelie atf yapmak deil mi? Yunusun tabiriyle Kuran okuyan kendi, kendi Kuran iinde. Konev, anlamann bir yaratma olduunun farkndadr. (Baer,2006:55-81) Anlayanla anlalan arasnda fark ve cemin birlikte ilemesi, tenzih ve tebihin birlikte bulunmas art btn eserlerinde apaktr. Biz burada M. Arabi ve Konevnin ahslarnda muazzam bir entelektel yaratma cesaretine ahit oluyoruz. Anlamann sosyo-kltrel bir taban tad, ferdi ve sosyal tecrbenin yaratt modeller zerine oturduu aktr (Baer, 2006). Mool komutan Baycu Noyann Kseda bozgunundan sonra Konyay kuatt gnlerde (1256) Konev byk ihtimalle surlarn iindedir. Konyann btn serveti gnll olarak Mool komutannn nne can bahas olarak dklmtr (Turan,1993: 478...vd). Eserlerinde, olup bitenlerle ilgisiz, fildii kulesindeki soyut lemin insanym gibi grnen Konev, babasndaki sosyal sorumluluun varisi olarak hadisata kaytsz kalamazd. Kalmad Mikail Bayramn almalarnda Ahi Evrenle Ahiliin tekilatlanmas konusundaki fikr mesaisinde tespit edilebiliyor (Bayram, 1984:481-487). Keza, devrindeki hemen hemen btn tekkelerin zikir ve seyr-i sluk uygulamalarndaki belirleyicilii Naki eyhi Abdullah lahinin Konevye merbutluunda sembolletirilebilir (Kara-Algar, 1988:110-112). Yine onun tesirleri Kutbuddin znik, Kn, Davud el- Kayser gibi rencilerinin dergahlar sistematize eden aksiyoner ve kavramsal mesailerinde grlyor (Demirli,2005:23). Kendisinden drt asr sonra smail Hakk Bursevinin devrin byk eyhi sfatyla Konev iin ifade ettii hayranlk, Bursevi gibi Trkeye son derce bal bir zattan sadr olmas dolaysyla nemlidir (Demirli,2005:22). Yani sathi bir bakla baz eri kavramlardaki irrasyonel d anlam yerine, Konevdeki rasyonel kavramsal ilikiler ana bakmak, onun yapmak istedii ey bakmndan bize bir imkan kaps aar diye dnyoruz. Konevnin mesela Ahi Evrenle yapt ortak mesai gereki miydi? Baarl olmu muydu dersek, o zaman bn-i Battutaya bakmamz gerekir. bn-i Battutann Konevden altm yl sonra geldii Anadoluda ve ve bitiremedii, onu hayretten hayrete dren bir rgttr Ahilik. Mevcut Trkmen boy sistemine, son derece doal ve salkl bir biimde eklenmi, kaynamtr. Gvenlik ve ekonomik hayat bakmndan toplumun ana atardamarlarndan biri haline gelmitir. Trenin adalet ilkesini iselletirmi, beye(siyasi otoriteye) itaatte sknt yaamayan ama zerktir. Trenin Tanr misafiri kavramn nasl messeseletirdiini bn-i Battutaya her ehir ve kasabada birbirinden gzel rneklerle gstermektedir. O bn-i Battuta ki, Anadoludan evvel hemen hemen btn slam corafyalarn dolap da gelmiti. Eari itikadnda ve Maliki mezhebindeydi. Dolaysyla Anadoludaki Trkmenin etnik bir taassup tamad halde Hanefi-Maturidi erevede yaadn bir tarafsz gzlemci sfatyla anlatyor (bn Battuta,2005:202...vd.). Yani bata Konev olmak zere XIII. yzyl Anadolu hukemsnn zihinlerindeki toplumu yaratma abalarnn sonu verdii anlalmaktadr.
32. 32. 31 Burada bir titizliin altn izelim ve milletimizin byk dnrlerinin nnde bir daha saygyla eilelim. X. yzylda Farabi, Arap dndaki unsurlara mevali dendii bir dnemde Trkmen kimliiyle dimdik durmu ve Konevdekine benzer soyut bir alanda eserlerini yazmt Ama bu eserlerde, pekala Tre ile ilikilendirilebilecek Kutadgu Bilige paralel, Cabirinin tabiriyle Vahdet-i Vcutu bir anlay serdetmiti. Farabinin devri, bir felsefe rzgarnn hakimiyetindeydi. Dolaysyla onun terminolojisi Mutezilenin de katksyla yaratlan bir dnce ikliminde ekillenmiti. Ama Trk komutan Uzlukun olu, Farabdan (Karacuk) Badata elli yanda gelmiti (920) ve kendi toplumunu, Tresini bilmemesi dnlemezdi. Kimliindeki srar bize toplumuna bir gelecek kurma duygusu tad hakknda ilham veriyor. bn-i Sinann (980-1037) ise Farabiye dknl, ondan nasl beslendii bilinen bir gerek. Yukarda deindiimiz el-Mrselat adl eserindeki bn-i Sina saygs Konev iin bir baka dikkat noktas olmaldr. nk bn Sinay tekfir eden ve 1111 ylnda len Gazzalinin kendisinden yaklak bir buuk asr sonra yaayan Konev tarafndan, bn-i Sinay bu kadar dikkatle takip eden Konev tarafndan bilinmemesi dnlemez. Trk entelektelinin, kelam ve felsefe tartmalarnda Gazali ve Fahreddin Razi gibi byk demagoglarn, speklatif cedelciliklerinden kurtulabilmek adna bir strateji gelitirdikleri dnlebilir. Konevnin kelamc ve fakihler karsndaki menfi tutumu, kelam kavramndaki genelleyie ramen zel bir ima tamakta ve Earilere gnderme yapmaktaym gibi grnyor. nk Arap-slam dnyasnda Maturidi anlay yokmu gibi davranlmaktadr. Oysa bn Batuta Anadoluda Hanefi (tabiatyla ayn zamanda Maturidi) anlayn dikkatle korunduunu aklamaktadr. Eari kelamclarn Trk asll filozof ve kelamclar karsndaki ev sahibi edal sulayc, slamda bulunmayan tekfirci sluplar, bizimkileri tartmaya daha kapal ve hadsa dayandrldndan savunmas daha kolay, stelik Tredeki bilgelik gelenei ile daha bark Vahdet-i Vcutu tasavvuf alannda veya bu alan zerinden fikir retmeye sevketmi, burada younlatrm olmal. Son sz olarak hemen ifade edelim ki, Farabi, Maturidi, bn-i Sina, Yusuf Has Hacip, Yesevi, Hac Bekta, Yunus ve tabiatyla Konevnin metinleri incelendiinde, bunlarn hibirisinde gnmzn kirli etnisite anlayn grmyoruz. Bu dnrlerimizin eserlerinde dorudan yada dolayl bir Trk vurgu da bulamazsnz. Bir soy kurtarmak deildir dertleri. O halde bu insanlarn korumaya ve gelitirmeye altklar ey nedir? dendiinde verilebilecek tek cevap var: Evrensel nitelikli belli bir hikmet gelenei, belli bir devlet gelenei, belli bir anlama modeli, belli bir ahlak... Ki o devrin tarafsz bir mahidi sfatyla bn-i Battuta bize bu abann rneklerini bol bol veriyor.
33. 33. SADREDDN KONEV ZERNDEN TRK ENTELEKTEL STRATEJSN OKUMA DENEMES SAT BAER 32 BBLYOGRAFYA BAER, Sait (1990), Kutadgu Biligde Kut ve Tre, Ankara. BAER, Sait (2006), Toplumsal Akl Anlamak, stanbul. BAER, Sait (2007), Medeniyetin Ordusu veya Ordunun Medeniyeti Uluslararas Askeri Tarih Komisyonu, Uluslararas Askeri Tarih Dergisi, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar No 87, Ankara. BAYRAM, Mikail (1984), bn Sin ve Ah Evren, bn Sin Armaan, Ankara. CABR, Muhammed bid (1999), Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, stanbul. CABR, Muhammed bid (Ocak 2000), Arap-slm Aklnn Oluumu, stanbul. CABR, Muhammed bid (Kasm 2000), Felsef Mirsmz ve Biz, stanbul. DEMRL, Ekrem (2005), Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, stanbul. BN BATTUTA (2005), Byk Dny Seyahatnmesi, stanbul. BN RD (2006), Felsefe Din likileri-Faslul-Makal el-Kefan Minhacil-Edille, stanbul. KARA,Mustafa-Hamit ALGAR (1988), Abdullah lh TDV slm Ansiklopedisi, C.I, stanbul. KONEV, Sadreddin (2002), Yazmalar-el-Mrselt, stanbul. KONEV, Sadreddin (2002), lh Nefhalar, stanbul. KYMEN, Mehmet Altay (1984), Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, C.II, kinci mparatorluk Devri, Ankara. TURAN, Osman (1993), Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul.
34. 34. 33 Sadreddin Konev ve Davd El-Kayser Prof. Dr. Mehmet BAYRAKDAR Burada zerinde duracamz konu, bu iki mehur dnr arasnda kiisel ve dnsel adan mnasebetinolupolmadkonusudur.Uzunsredirilgimiziekenbukonunun,dahanceulatmzve imdi de anlatacamz olumsuz sonucunun ilginlii ve bunun muhtemel nedenleri zerinde duracaz. Gerek Sadreddin Konev (606-673/1210-1274)nin ve gerekse Davd el-Kayser (660-750/1261- 1350)nin hayatlar hakknda kaynaklarda fazla bilgi olmamas, kiisel iliki, yani hoca-renci ilikisi olup olmad meselesinin zmn zorlatrmaktadr. Sadreddin Konevnin haytndan bahseden bilinen eserlerde, onunla Davd el-Kayser arasnda kiisel bir iliki olduuna dair hibir bilgi verilmemektedir. Buna karn Davd el-Kaysernin hayat hakknda bilgi veren baz eserlerde ise, onun Sadreddin Konevnin rencisi olduuna ve ondan ders aldna dair bilgiler vardr.1 Biz daha nce o kaynaklara itimat ederek Davd el-Kayser zerine doktora almas yaptmz yllarda bunun mmkn olabileceini sylemitik.2 Ancak daha sonraki aratrmalarmzda baz gerekelerle bunun tarihen mmkn olmad kanaatine ulatk.3 Bu gerekelerimizi burada ayrca tekrar etmeyi gerekli grmyoruz. Buradan, her nekadar Davd el-Kaysernin Sadreddin Konevden ders aldn syleyen kaynaklar ikisi arasnda dorudan retmen-renci ilikisinden bahsediyorlarsa da, bunu Davd el- Kaysernin Sadreddin Konevnin eserlerinden ve dncelerinden etkilenmi olduunu dnerek fikr bir ilikiden mi bahsetmek istemilerdir eklinde bir soruya evirerek, bizim de burada zerinde durmak istediimiz bu esas meseleye geebiliriz. Sadreddin Konev, eserleri ve dncesi ile dorudan Davd el-Kayseryi etkilemi midir? Davd el-Kayser zerine doktora almas yaptm yllarda byle bir soruyla ister istemez karlamtm. Doktora tez danmanm Roger Arnaldeze, bata Sadreddin Konev olmak zere nceki Fssul-Hikem rihlerinin onun zerine etkileri olup olmadn aratrmamn iyi olacan ve bu konuda kesin bir kanaate varmamn ve etkileri ak bir ekilde gstermemin ancak metin karlatrmas yntemiyle olabileceini syledim; ancak sz konusu rihlerin metinlerine ulamamn - o gnn artlar ierisinde- kolay olmayacan ilave ederek bir bakma Arnaldezden byle bir alma yapmaktan sarf- nazar edilmeme ynelik affm diledim. O da bu konular zerinde ileriki zamanlarda durursun diyerek bana kolaylk gsterdi. Dolaysyla byle bir konu zerine eilmeme o gnlerden beri hep zihnimi kurcalayan bir mesele olagelmitir. 1 Mehmed Sreyya: Sicill-i Osmn, stanbul, 1311, c.II,s. 323; Ahmed Cevdet Paa: Kss- Enbiya, haz. M.z, stanbul, 1973, c.III, ksm II, s. 211. 2 Bayrakdar (M.): La Philosophie Mystique chez Dawud de Kayseri, Ankara, 1990, s. 14. 3 Bayrakdar (M.) Kayserili Dvd, Ankara, 1988, s. 10.
35. 35. SADREDDN KONEV VE DAVUD EL-KAYSER MEHMET BAYRAKTAR 34 Davd el-Kaysernin mevcud eserlerini o yllardaki ilk okumamzdan Sadreddin Konevnin kendisine dorudan fikr bir etkisinin olmad kanaatine varmtk. nk, Davd el-Kayser, bata bnl-Arab ve kendisini tasavvufa ynelten hocas Abdurrazzak el-Ken olmak zere Hakim Tirmiz, bnl-Frz, Evhadud-Din el-Kirmn ve Fahreddin rak gibi kendisinden nceki mutasavvflar ile bn Sin, Ebl-Berakt el-Badd, Aristo ve Efltn gibi filozoflar ismen zikredip, gerek kendi grlerine destek ve gerekse tenkid amal onlarn dncelerini ve szlerini naklederken, Sadreddin Konevyi hibir eserinde ismen zikretmemesi bize ilgin ve tuhaf gelmiti. Kaynaklarda isimleri zikredilen fakat bugne kadar varln bilemediimiz ve ulaamadmz iki- eseri hari tutulursa, bildiimiz eserlerinin hi birisinde Davd el-Kaysernin ne Sadreddin Konevnin ismini, ne de bir eserinin ismini zikrettiini grdk. Buna ramen, ismini zikretmese de, Davd el-Kayser Sadreddin Konevden etkilenmemi midir, eklindeki soruyu sormaya devam ettik. eitli vesilelerle ve farkl zamanlarda Davd el-Kaysernin eserleri ile Sadreddin Konevnin eserleri arasnda metin karlatrmas yaptk. Ulatmz sonu, gerek kavram dzeyinde, gerekse dnce dzeyinde, gerekse de uslb ve anlatm tarz dzeyinde Sadreddin Konevye has olanlarla Davd el-Kayserninkiler arasnda bir etkileim ve etkilenim izleri gremediimizdir. Bu grmz u anlama gelmez: Sadreddin Konev ve Davd el-Kayser arasnda hibir benzerlik yoktur. Bu iki nemli Fss rihi arasnda, yukarda bahsettiimiz kavram, konu ve ifade gibi her dzeyde baz benzerlikler vardr. Ancak bu benzerliklerin kayna, Davd el-Kaysernin Sadreddin Konevden etkilenmi olmas ile deil, bnl-Arab ve eserleri ile aklanabilir. ki rih de bnl-Arabnin eserlerinden nakiller yaparken, onun dncelerini yorumlarken kavramlarn ve dncelerini ortaklaa kullanmlardr. Bu durum karsnda aklmza baka bir dizi soru gelmektedir. Bunlardan birisi, acaba etkilenmemi bile olsa Davd el-Kayser, Sadreddin Konevnin hibir eserini okumam mdr? Bu soruya elbette kesin kantlarla olumlu veya olumsuz cevap verme olanamz yoktur. Ancak Sadreddin Konevnin bnl-Arabnin kk yatan itibaren en yakn tilmizi olmas, bata Fss olmak zere baz nemli eserlerinin arihi olmas ve vahdet-i vucd gelenei ierisinde nemli bir yere sahip olmas dnldnde, Davd el-Kaysernin Sadreddin Konevnin baka hibir eserini okumam olduunu dnsek bile Fss erhi olan el-Fukk adl nemli eserini okumam olacan dnemeyiz. Ancak biraz evvel de ifade ettiim gibi, bunun iin dorudan veya dolayl bir kantmz yoktur; en azndan ben bulamadm. kinci sorumuz: Davd el-Kayser, Sadreddin Konevnin ismini niin anmamtr ve onun has fikirlerine niin hi mracaat etmemitir? Bu soruya muhtemel bir dizi yant verebilirse de, biz nce u iki yant dlamak istiyoruz. Birincisi, iki dnr arasnda yakn kiisel iliki olmadndan bu aralarndaki bir ksknlkten
36. 36. 35 veya krgnlktan kaynaklanamaz. kincisi, Davd el-Kaysernin Sadreddin Konevden haberdar olmadndan veya hibir eserini bilmediinden veya okumam olmasndan da kaynaklanamaz. Btn bu ihtimalleri dladktan sonra, durumu izh edebilecek geriye tek muhtemel bir cevap kalyor ki, bunu da aadaki gibi yle aklayabiliriz: Davd el-Kaysernin, tasavvufa meyletmesi, hayatnn nisbeten ge bir dneminde ve kendisinin de belirttii gibi Abdurrazzak el-Kennin delaletiyle ve davetiyle olmutur. Davd el- Kayser devrinin geleneksel din eitimini aldktan sonra, zellikle matematik, mantk ve felsefeyle megul olmu bir dnrdr. Bu akl ilimlerle olan ok meguliyeti, eserlerinde de grdmz gibi onu sistemli bir dnr yapmtr. Gerek telif eserlerinde ve gerekse erh eserlerinde vahdet-i vucd erevesinde ele alnan konular Davd el-Kayser felsef olarak fakat ak ve anlalr bir biimde ilemitir. Davd el-Kayser, erh ettii eserleri iki ksmdan oluturmutur. nce bir giri blm yazarak erh ettii eserin ana konularn ve meselelerini ayr alt balklar halinde tek tek ele alarak kendi asl fikirleriyle anlatmtr. Ana erh blmnde, cmle cmle veya paragraf paragraf erh ettii eserin yazarnn fikirlerinin nasl anlalmas gerektiini gstermitir; bylece kendi fikirlerini yorumuna kartrmamtr; varsa dilbilimsel zorluklar zmlemitir. erh ettii bir cmle veya paragrafta,ilgiliveyailgisizbakakonularavemeseleleredalarakanlatmveanlamaygletirmemitir. te bu itibarla, Davd el-Kaysernin Fss erhi olan Matl Hussil-Kelm f Maan Fssil-Hikem adl eseri kendisinden nceki ve sonraki Fss rihlerinin erhleri ierisinde en ok tutulan ve okunan bir eser olmutur. Bugn de bir ok aratrc Davd el-Kaysernin bu erhini bnl-Arabnin Fssunu anlamak iin en iyi ve en faydal eser olarak deerlendirmektedirler.4 Gerekten de Davd el-Kaysernin Fss erhini, kendinden nceki srasyla Konevnin el- Fukuk, el-Cundi (Cend)nin erhu Fssil-Hikem ve el-Kennin erhu Fssil-Hikem adl ilk Fss erhleriyle sadece ekilsel ve yntemsel adan kyaslamak bile Davd el-Kaysernin erhinin yerini ve nemini ortaya koyar. Bu ilk drt Fss erhi arasnda ok ksa ve basit bir mukayese yaparak, yle diyebiliriz: erh yazmndan maksat evvel emirde kavramlar, cmleler ve genel dnce itibariyle asl metin yazarnn dncesini anlamak ve okuyucuya anlatmaksa, yukarda ksaca anlattmz zellikleri itibariyle Fss erhleri arasnda bunu en gzel biimde gerekletiren el-Kaysernin erhidir. Konevnin, el-Cundnin ve el-Kennin erhlerine gelince; bunlarn ortak zellii Fssun dorudan cmle cmle metinsel erhleri deildirler; zaman zaman Fss metnindeki baz kavramlar hakknda aklamalar ihtiva ederler ise de, dorudan Fssun metnini anlamaya yardm etmezler. Her yazar Fssun fikirlerini anlatmaya yardmc olma yerine daha ok ahs grlerini anlatrlar. lk Fss erhi olan Konevnin Fukk erhi, Fssun kendi hacminden bile ksadr; yorumlar ifde tarz 4 Chittick (W.): The Chapter Readings of the Fusus, Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, 1984, s. c.II, s. 41.
37. 37. SADREDDN KONEV VE DAVUD EL-KAYSER MEHMET BAYRAKTAR 36 bakmndan din arlkldr. Buna karn ikinci erh el-Cundnin erhi, arlkl olarak metafizikseldir; ancak gerekli gereksiz her trl bilgiyi toplad iin okuyucu bnl-Arabyi anlamak yerine, el- Cundnin muktesebatn okumaktadr. Bunun iin de erhi olduka hacimlidir. El-Kennin erhi ise, ikisi arasnda orta hacimdedir; fakat onun erhinden de biz daha ok el-Kennin kendi fikirlerini reniyoruz; o da dorudan Fssun kendi metnini ve dncesini anlamaya pek yardmc deildir. Dolaysyla buraya kadarki aklamalarmzla sonu olarak unu demek istiyoruz: Sadece Fss erhinde deil dier erh ve telif eserlerinde de Davd el-Kayser, Konevnin el-Cundnin ve el- Kennin ne Fss erhlerine ne de dier eserlerine hibir atfta bulunmamakta; ne de onlardan fikir plannda aktarmda bulunmaktadr. Bunun nedeni de, Davd el-Kaysernin kendisini ncekilerden ilmen ve anlay bakmndan daha stn ve yetkin grm olmas veya onlarn bnl-Arabyi tam olarak anlamam olduklarn dnm olmas olabilir. Konuyu aydnlatma bakmndan bir rnek zerinde durabiliriz: Bu rnek, bnl-Arabnin bahsettii varln Be Hazreti (el-Hazartl-Hams) olsun. Davd el-Kayser, hazret, mertebe ve onlarn tekabl olan lem kavramlarn birbirinden ayrrken, Konevde bu ayrm yoktur. Davd el- Kayser, hemen hemen ayn isimlerle btn eserlerinde be hazarttan ve be lemden bahseder. Oysa Konev farkl eserlerinde farkl isimlerle onlardan bahseder. Bu be hazartn ve lemin sralanmas konusunda Davd el-Kayser her zaman bnl-Arabnin izdii varlk dairesine uygun bir sralama yaparken, Konev her zaman bu sraya uymamaktadr. Konev, Krk Hadis erhi adl eserinde rnein yle bir sralama yapar: 1. Hazart- Gayb (Gayb lemi) 2. Ruhlar lemi 3. nsn- Kmil 4. Hazart- Hayl (Misal lemi) 5. Hazart- Hiss (ehdet Alemi)5 Bu sralamasnda Konev, ehdet ve Gayb lemleri arasnda orta bir lem olduu dncesiyle nsn- Kmili nc varlk srasna yerletirmitir. Oysa nsn- Kmil mertebesi, bnl-Arabinin varlk anlayna gre ve mantken ehdet leminden sonra en son mertebe olarak yer almas gerekir. Ayn ekilde Misal lemine hayal ismini vermekte uygun deildir. Nitekim Konevnin bu dzensizliine: mdi burada bir noktaya nemle iret edelim ki, Konevde grdmz gibi bu be mertebe nazariyesinde mertebelerin tertibi her zaman ayn deildir6 diyerek N.Keklik de iaret etmitir.Biraz garib ve tuhaf bir durum da olsa, el-Kayseri kendisinden nceki arihi hibir ekilde zikretmiyor ve bize dorudan onlardan etkilenmi grnmyor. 5 Sadreddin Konev: Krk Hadis, ner. H.Kmil Ylmaz, stanbul, 1990, s. 94. 6 Keklik (N.): Sadreddin Konev Felsefesinde Allah-Kinat ve nsan, stanbul 1967, 94
38. 38. 37 Fatih Sultan Mehmedde Sadreddin Konev ve Ahi Evren Hayranl Prof. Dr. Mikil BAYRAM Fatih Sultan Mehmedin ilim ve sanat severlii yannda eitli ilim ve sanat dallaryla megul olduu da bilinmektedir. Saltanat dneminde kurulan ilim messeseleri yaplan eitli sanat eserleri ve pek ok ilim adamn himaye etmesi yannda iirleri ise onun yksek bir fikir adam ve byk bir edip ve sanatkr olduunu gstermektedir. Biz burada Fatih SultanMehmedin Trkiye Seluklular Devrinin, aralarnda derin dostluk ve gnldalk bulunan iki byk ilim ve fikir adam1 Saderddin Konev (.673/1275) ile Ahi Evren Hace Nasirddin Mahmud el-Hoyiye (.659/1261) duyduu ilgiyi dile getirmeye alacaz. Bylece Fatihin Sadreddin Konevnin hocas Muhyiddin bnl Arabi (.1240) ile Hace Nasirddin Mahmudun (Ahi Evren) hocas Fahruddin Raziye (.606 / 1209) bak tarzna da bir pencere alm olacaktr. Pek tabii Fatih gibi bir sultann, biri slam dnyasnda kelamc dncenin ve aklcln, dieri tasavvuf yolunun ve sezgiciliin temsilcisi olan iki bilge kiiye2 bak tarz ve tutumu hem Trk siyasi tarihi asndan, hem Trk fikir tarihi bakmndan ok nemli sonular dourduu muhakkaktr. Trkiye Seluklular Devrinin en nl ilim adamlarndan ve Anadolunun kltr hayatnda nemli bir yeri bulunan Sadreddin Konevnin felsefesinin3 arlk noktasn Miftahl-gayb adl eseri tekil eder. Tam ad Miftahu cemil-gayb vel-vcud olub daha ok Miftahl-gayb4 diye tannan bu nl eserin Anadoluda ilk drd Fatih devrinde olmak zere on ayr yazar tarafndan erh edildii bilinmektedir.5 Ayrca bu eser, bilinmeyen bir zat tarafndan Farsaya da tercme edilmitir.6 Bu tercmenin Pertev Paa (Sleymaniye) Ktp. nr. 278, Ayasofya ( Sleymaniye) Ktp. nr. 2089 ve Hac Mahmut Ef. (Sleymaniye) Ktp 2610da olmak zere Trkiye ktphanelerinde nshas vardr. Bu nshalardan en eskisi ok gzel bir talik ile yazlm olan Pertev Paa Ktphanesindeki nsha olup, kapak sahifesinde yaldzla yazlm eklindeki kayttan hem bu nshann Sultan Fatihin zel ktphanesine ait olduunu, hem de Fatihin bu eseri okuduunu reniyoruz. te Fatih tarafndan mtalaa edildii anlalan bu eserin Ahi Evren diye bilinen eyh Nasiruddin Mahmud tarafndan Farsaya tercme edildii kuvvetle muhtemeldir. Ahi Evren, Sadreddin Konevnin et-Tevecch olarak tannan et-Tevecchl-atamm nahval-Hakk adl 1 Sadrddin Konev ile Ahi Evren Nasrddin Mahmud arasndaki mektuplamay konu edinen makalemizde (Uzunarl Armaan,stanbul,1979,s.221-240) bu iki bilgin arasndaki yaknlk ve dostluk detayl olarak gsterilmitir. Ayrca Ahi Evren ve Ahi Tekiltnn Kuruluu adn alan doktora almamz da yaynlam (Konya 1991) bulunuyoruz. 2 bl Arabinin Fahruddin Raziye yazd bir mektupta (Resail bnl Arabi, Haydarabat,1367/1948,s.5-9) bu iki alim arasndaki dnce fark grlmektedir. 3 Sadreddin Konevnin felsefesi iin bkz. Nihet Keklik, Sadreddin Konevnin felsefesinde Allah-kainat ve insan(stanbul,1957) 4 Sadreddin Konev bu eserinin n sznde (Kayseri Rait Ef. Ktp.nr.1125, yp.14a) bu eserini Ahassul Havass iin yazdn belirtmektedir. Bu bakmdan Konevnin bu eseri ok ilm ve ar edeb bir dille kaleme alnmtr. Kr. Konevnin felsefesinde Allah-kainat ve insan s.19. 5 Bu erhler ve nshalarnn tavsifi ve yerleri iin bkz. Osman Ergin, Sadreddin Konev ve eserleri, arkyat Mec. (stanbul 1957,s. 69-72) 6 Ayn eser, s. 69
39. 39. FATH SULTAN MEHMETTE SADREDDN KONEV HAYRANLII MKAL BAYRAM 38 eserini de Konevnin isteiyle Farsaya tercme etmitir.7 Bu tercmeye yazd uzunca n szde, Yksek zevk ve srlara derin ve kalbe doan manalara (Mevacid) delalet eden kelime ve tabirleri zaten Arapaya nazaran ok dar olan Farsaya tercme etmeyip Farsa ibarelerde aynen muhafaza ettim8 demektedir. Miftahl-gayb tercmesinde de ayn metod uygulanmtr. Sultan Fatihin Sadreddin Konevye duyduu ilgiden olmal ki yukarda da belirtildii gibi- onun devrinde drt ayr yazar Miftahl-gayb erh etmilerdir.9 Bunlardan biri de bizzat Fatihin emri ile Simavl eyh Ahmet lahi (l. 896/1490) tarafndan yazlmtr.10 eyh Ahmed lahi hakknda geni bilgiyi ondan bahseden eserlere havale ederek11 burada konumuzla ilgisinden dolay bahsi geen erhinden ve Sultan II. Mehmed (Fatih) ile ilgisinden bahsetmek istiyoruz. Molla Ahmed lah ilk tahsilini stanbulda tamamladktan sonra, rana gitmi orada Nakibendi eyhi Hace Ubeydullah- Ahrarn (l. 695/1489) yannda yetimi bilahare stanbula dnmtr. Bylece Nakibend tarikatn Anadoluya getiren eyhlerden biri de Molla Ahmed lah olmutur.12 Ayasofya Camiinde verdii derslerle Sultan Fatihin dikkatini ekmi13 ve ona eyh Sadreddin Konevnin Miftahl-gayb adl eserini erh etmesini emretmitir.14 eyh Ahmed lh, bu emri aldktan sonra Evrenos-zade Ahmet Beyin (l.904/1498) delaleti ile Vardar Edremiti yaknlarnda Rahmet Da eteinde bir eme banda yaptrd ve Darus Safa adn verdii, yannda mescid bulunan zaviyeye ekilerek tedris ve telifle megul olmutur.15 te Padiahn emrini de burada yerine getirmitir. Nitekim Molla lahinin bu zaviyede kaleme ald erh-i Miftahl-gaybn kendi el yazs olan nshas bugn Konya Yusufaa Ktp. nr. 414de kaytl olup16 sonunda mellifin kendi el yazs ile yazd telif kaydnda (422b-423a) bu hususu da not etmitir.17 7 Bu tercmenin bilinen tek nshas, Konya Yusufaa Ktp. nr. 4866da kaytl, iinde Ahi Evren eyh Nasiruddine ait olduunu belirten (lada) Metaliul man ile Tercme-i Elvah-i mad adlarndaki iki eseri ile bir arada olmak zere sadece risale ihtiva eden mecmuann 33b,52b sahifelerinde yer almtr. 11 Zilkade 673/ 8 Mays 1275 de , yani Sadreddin Konevnin vefat ettii yl ierisinde istinsah edilmitir. n sznde belirtildiine gre (34b) Konevnin kendi el yazs ile olan nshadan tercme edilmitir. Dolaysyla mtercimin, Konevnin yaknlarndan olduu anlalmaktadr. Ayrca Konev ve Ahi Evrennin birbirilerine yazdklar karlkl mektuplardaki dil ve slup zellii ve bu mektuplarda grlen aralarndaki dostluk ve fikir al verii bize bu eserin Ahi Evren tarafndan tercme edildii kanaatini vermektedir. Dier taraftan bu eserdeki dil ve slup zellii, tercmede sz edilen Miftahl-gayb tercmesinin de Ahi Evrene ait olduunu ak olarak gstermektedir. Bu makalenin hacmi burada bu teknik konu hakknde detaylara girmeye imkn vermemektedir. 8 Belirtilen nsha, yp. 35a 9 Sadreddin Konev ve Eserleri, s. 69-70 10 Katip elebi, Kefuz-znun, Nr. . Yaltkaya, R. Bilge, stanbul, 1943, II, 1968. 11 Mecduddin Efendi: Tercme-i akayk- Numaniye , stanbul , 1269, s. 262-265; Lamii elebi: Tercme-i Nafahatl ns , stanbul, 1289, s.460-464; Mehmed Tahir: Osmanl Mellifleri, stanbul, 1333, I.s.91-92; . Hikmet Ertaylan: lahi Divan ( nsz) , stanbul, 1961, s.16. 12 Fuad Kprl: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1966, s.48. 13 Nesayh- Molla lahi, Bursa Eski Eserler Ktp. (Ulu Camii ksm) nr.3493, yp. 172, 303b. 14 Molla lahi, erh-i Miftahul-gayb, Konya Yusufaa ktp. nr. 414, yp. 1a 15 Kefz-znun, II, 1768, Osmanl Mellifleri, I. 91; . H. Uzunarl, Evrenos, slam Ansiklopedisi, stanbul 1964,3, s.417. 16 Gerek nshann 1a sahifesinde bulunan erhu Miftahil-gayb bi-hatti mellifihi kayd, gerek nshann kenarna yazlan ilave ve karalamalar, ve gerek sonundaki (421b-423a) telif kaytlarndaki ibareler bu nshann mellif hatt olduunda pheye muhal brakmamaktadr. 17
40. 40. 39 Dipnotta sunduumuz fil-Menakib mesnev baln tayan mesnevinin son beytinden erhin 880 ylnda tamamland ve tasnif kaydnda ise, oru ay kayd bulunduuna gre, eser 29 Arlk 1475-27 Ocak 1476 tarihleri arasnda tasnif edilmi olup ancak bu tarihten sonra Fatihe takdim edilmi olabilir. Molla Ahmet lahi bu erhin sonuna, gene kendi eliyle yazd nshann 421b-422a sahifelerinde eseri iin yazd takrizde bu eseri tercme ederken ancak yaanarak anlalan ve idrak olunan derin ve mphem manalar, dern ahval ve mevacide taalluk eden lafzlar tercme etmeyip metinde muhafaza ettiini, bylece yazarn (Konevnin) terkib ve tertibine ittiba ettiini sylemektedir. eyh Ahmet lahinin bu aklamasndan yukarda bahsi geen Ahi Evren Hace Nasireddinin Konevnin Miftahl-gaybn tercme ederken takib ettii usul uygulad ortaya kmaktadr. Hatta eyh Ahmet lahinin, Ahi Evrenin Miftahl-gayb tercmesini grm olmas ve ad geen eserini yazarken bu tercmeden istifade etmi olmas da kuvvetle muhtemeldir. eyh Ahmet lahi, erh-i Miftahl-gayb adl eserini padiaha sunduktan sonra bir de erh-i stilahat- Miftahl-gayb adl bir baka eseri gene Fatih Sultan Mehmet adna kaleme almtr.18 Durum yle gsteriyor ki, Sultan Fatih, eyh Ahmet lahiye Miftahl-gayb erh ettirmeden nce -yukarda belirtildii gibi- Ahi Evrenin Tercme- i Miftahl-gaybn okumu olduu iin eyh Ahmet lahinin yapt erhte bir yenilik grmemitir. Yahut lahinin yapt erhte de Ahi Evrenin tercmesinde olduu gibi yksek zevk ve srlara, derin mana ve i duygulara (mevacid) delalet eden lafzlarn aklanmad hususunda lahiyi ikaz etmitir. Bunun zerine eyh Ahmet lahi, erh-i Istlahat- Miftahl gayb adl eserini kaleme aldn, bu eserin n sznde ifade etmektedir.19 Hatta sultann bu hususta kendisini ikaz ettiini de ima etmektedir. Ancak eyh Ahmet lahi bu eserini Fatih Sultan Mehmede takdim edememitir. Zira Fatih Sultan Mehmed bu eserin tamamlanmasndan nce 18 eyh Ahmet lahinin byle bir eserinin mevcudiyeti ilk defa tarafmdan tespit edilmitir. Bu eserin bilinen tek nshas Ayasofya (Sleymaniye) Ktp 1757de kaytldr. 19 Ayasofya (Sleymaniye) Ktp. nr. 1757, yp. 3b-4b.
41. 41. FATH SULTAN MEHMETTE SADREDDN KONEV HAYRANLII MKAL BAYRAM 40 vefat ettii anlalmaktadr. nk bu kitabn bilinen tek nshas olan Ayasofya (Sleymaniye) Ktp. nr. 1757de kaytl nshasnn kapak sahifesinde Sultan II. Mehmedin imzas (mhr) yerine olu Sultan II. Bayezdn mhr ve imzasn ihtiva etmektedir.20 Fatih Sultan Mehmedin, Sadreddin Konev ile ilgilenmesi, sadece onun Miftahl-gaybn okumas ve erh ettirmesinden ibaret deildir. Gene bu sultan devrinde 881/1476 ylnda Konyaya gnderilen vakf tescil heyetinin Sadreddin Konevnin Konyadaki evkafn tescil ederlerken Konevnin Mescid ve mezarnn yan bana kurduu ktphaneye vakfettii kitaplarn adlarn kaydetmeleri ve bu vakfn gelirlerinin arttrlmas21 da Sultan Fatihin Sadreddin Konevye duyduu ilgi ve hayranln sonucudur. Sultan Fatihin hocas olarak tannan Ak emseddinin de Konyada Sadreddin Konevnin ktphanesinde bir mddet alt bilinmektedir. Bu bakmdan Ak emsddinin Sultan Fatihin Konevye ilgisini ektii de dnlebilir. Fatih Sultan Mehmedin, Sadreddin Konevnin baba dostu, gnlda ve arkada olan Ahi Evren Hace Nasirddin Mahmuda duyduu hayranlk daha ak ve uurludur. Seluklular zamannda Ahiler, Anadoluyu igal eden Moollara ve Mool yanls yneticilere itaat etmiyorlard. Mool ynetimine kar isyan ediyorlard. Ahi Evren Hace Nasirddin, Moollara kar Ahi ve Trkmenlerin srdrdkleri isyanlarda bayrak kiiydi. Bu yzden Moollar ve Mool yanls Seluklu yneticleri, Ahileri ar fikr ve siyas bask altnda tutuyorlard. Birok illerde Ahiler katliamlara maruz kaldlar. Ahi Evren de Krehirdeki Ahilerin isyan srasnda ldrld ve eserleri bir buuk asr boyunca takibat altnda tutuldu. Moollarn Anadoluda Ahiler zerinde meydana getirdikleri bu iddetli siyasi ve fikr bask yznden Ahi Evren Hace Nasiruddin unutulmaya mahkum edilmi ve 25 kadar eseri ya bakalarna nisbet edilmi olarak ya da ktphane izbelerinde anonim eserler olarak mahdud nshalar halinde gnmze gelmitir.22 Baz eserleri de kayptr. Yani Ahi Evren 700 yl boyunca sadece ismi ile yaayabilmitir. Byle olmasna ramen Fatih Sultan Mehmedin Ahi Evreni baz eserleri ile tand anlalmaktadr. Ahi Evrenin Tercme-i Miftahl-gayb adl eserinin Fatih tarafndan okunduunu yukarda belirtmitik. Bundan baka Ahi Evrenin en nemli eseri olup, ksaca Tabsra diye tannan Tabsiretl-mbtedi ve-tezkiretl mntehi adl eseri23 Fatih tarafndan bilindii ve okunduu grlmektedir. nk bu eserin Ayasofya (Sleymaniye ) ktp. nr.1692de kaytl olup, 869/1464 istinsah tarihli nshasnn kapak sahifesine bu eserin Sultan Fatihin zel ktphanesinde olduu ve Fatih tarafndan mtalaa edildii kaydedilmitir. Ancak bu nshann 2a sahifesine yazlan bir kaytta eserin mfessir Kad Nasreddin (Nasruddin) Beyzaviye (684/1285) nispet edilmitir. Bunun sebebi de udur: Ahi Evrenin bir ok eserleri bakalarna mal edilmitir. Bu eseri de ounlukla Sadreddin Konevye 20 Ayasofya (Sleymaniye) Ktp. nr. 1757, yp. 1a. 21 F. Nafiz Uzluk:Fatih Devrinde Karaman Vilyeti Vakflar Fihristi, Ankara 1958, s.10-13, . Hakk Konyal: Konya Tarihi, Konya 1964, s.497-504. 22 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Mikil Bayram: Ahi Evren Kimdir? Gerek ahsiyeti ve Eserleri Trk Kltr Dergisi, say191, s.158-668. 23 Bu eser ileride arz edilecei gibi- Trkiye ktphanelerinde 24, yabanc lkelerde 3 nshas tarafmzdan gzden geirilmi olup, bu nshalarn bir ounda bata Sadreddin Konev olmak zere muhtelif kiilere nispet edilmitir. Biz eserin en eski nshalarna, Eflakinin Menakubul Arifinindeki bir kaydna (Ankara, 1958-61, II,188) ve Katip elebinin Kefz-znndaki tespitine( stanbul,1941-43, I,338) dayanarak bu eserin Ahi Evren Hace Nasreddine aid olduunu tespit etmi bulunuyoruz. Ahi Evrenin bu eseri Tasavvuf Dncenin Esaslar adyla tarafmdan tecme edilerek geni bir n bilgi ile (Ankara 1995) yaymlanmtr.
42. 42. 41 mal edilmitir24 . Katip elebi de Kefz-znunda Tabsiray Konevye nispet ettikten sonra baz nshalarnda bu eserin eyh Nasuruddin Muhaddise, yani Ahi Evren Hace Nasirddine ait olduuna dair kaytlarn bulunduunu da kaydetmektedir.25 te Ktip elebinin haber verdii bu Nasreddinin kim olduunu tespit etme gayretinden doan hata sonucunda bu nshada da Tabsra, Kad Nasirddin Beyzaviye mal edilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Bu nshann istinsah tarihinden 17 yl sonra, yani 886/1481de Sultan Fatihin emri ile Krehirde Ahi Evren in trbesinin onarlmas ve bu trbeye bitiik bir zaviyenin yaplmas26 Fatihin Ahi Evreni tandn gstermektedir. Dolays ile yukarda Sultan Fatih tarafndan okunduunu belirttiimiz iki eserin Ahi Evrene ait olduklarnn Fatih tarafndan biliniyor olduu rahatlkla iddia edilebilir. Hatta Ahi Evrenin baka eserlerini okuduu da dnlebilir. Muhtemelen tarih boyunca Sadreddin Konev ile ranl lim Nasreddin-i Tusi arasnda teati edildii sanlan mektuplarn27 Ahi Evren Hace Nasreddin ile Sadreddin Konev arasnda teati edildiini de biliyordu. NETCE Grlyor ki Fatih Sultan Mehmet, Sadreddin Konev ile Ahi Evrene byk bir ilgi duymutur. Bu iki bilgini iyi tanmaya almtr. Ahi Evren Hace Nasirddin Mahmuda duyduu ilgi ise Konevye duyduu ilgiden daha ilm ve uurludur. Herhalde Arapas Konevnin eserlerini okuyup anlamaya yetmedii iin Farsa tercme ve erhlerden okuyup anlamaya almtr. Eserlerinin ou Farsa olan Ahi Evreni ise daha rahat ve vukufla tetkik etmitir. nk divanndan onun ileri derecede Farsa bildii gayet aktr. 24 Tabsrann en eski nshalar Halef Ef. (Sleymaniye) Ktp. nr.93 (660/1262 istinsah tarihli), Nuruosmaniye Ktp. nr. 2286 (689/1290 stanbul tarihli), Ayasofya (Sleymaniye) Ktp. nr. 4819 (730/1330 st. Tarihli) gibi eski nshalar hari muahhar nshalarnda oklukla Konevye ait olduuna dair kaytlar bulunmaktadr. Ayrca Ayasofya (Sleymaniye) Ktp.nr. 1962deki nshada Kad Beyzaviye , Reit Ef. (Sleymaniye) Ktp. nr. 338de ise Fahruddin Raziye nispet edilmitir. 25 Kefz-znun ,I, 338. 26 Krehirdeki Ahi Evren Camiiinden trbe ve zaviyeye alan kapnn stndeki kitabede orasnn Mehmed Han b. Murat Han zamannda 886/1481 ylnda yapld kaytldr. 27 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Sadreddin Konev ile Hace Nasruddin-i Tusi arasndaki mektuplamann vaki olduu iddias zerine Uzunarl Armaan, s.220-240.
43. 43. FATH SULTAN MEHMETTE SADREDDN KONEV HAYRANLII MKAL BAYRAM 42
44. 44. 43 Osmanl Kaynaklarna Gre Sadreddin-i Konev Prof. Dr. A. Azmi BLGN 1. SM, KNYE, LAKAP ve SIFATLARI Tasavvuf ve slam dncesinde eserleriyle tm slam lkelerinde byk bir ne sahip olan Muhyiddin bnl-Arabnin (. 638/1240) fikirlerinin Seluklu ve Osmanl Trk toplumunda yaylmasnda birinci derecede etkili olan kimse hi phesiz Sadreddin-i Konev olmutur. Osmanl kaynaklarnda Sadreddin-i Konevnin ismi Muhammed b. shak, knyesi Ebl-Mel, lakab eyh-i Kebr olarak gemektedir. XVI. yzyln nde gelen tezkirecilerinden Latf onun, Malatyada doduunu, Konyaya yerletiini belirtir.1 Gencr- gencne-i manev (Mana hazinesinin bekisi), mahrem-i rz- Kitb- Mesnev (Mesnev kitabnn srlarna aina olan), eyh-i sn (ikinci eyh),2 resl-el ebl-mel sadrl-mille ved-dn (ycelerin bakan, yceliklerin sahibi, dinin nderi)3 gibi unvanlarla nitelendirilmitir. Osmanl kaynaklar arasnda Konevye Kitbl-Hitb ve Kitbn-Netce gibi eserlerinde yer vermi olan smail Hakk Bursev (. 1137/1725), Konevnin, vey babas ve ayn zamanda eyhi bnl- Arabnin Anadoluda yegne era olduunu ve Hzr-merep olan eyh-i Ekber bnl-Arabnin marifet emesinden itiini syledikten sonra, onun tasavvufta syledii stlahlara seleften hibir kimsenin stnlk salayamadn, sahip olduu bilgi birikimine de kimsenin eriemediini belirtir.4 Konev, tefsir, hadis, tasavvuf ve hikmet ilimlerinde ann en nde gelen alimlerinden biri olup zahir ve batn ilimlerini kendisinde toplam olan byk bir bilgin ve dnrdr. Onun eserleri btn blgelere yaylm olup tasavvuf tarihinde bnl- Arabden sonra en byk hreti elde etmi bir limdir. Bundan dolay olsa gerek Osmanl bilginleri eserlerinde eyhayn szcyle bnl-Arab ve Konevyi kastetmilerdir. Her ikisinin marifetleri eserleri vastasyla gne gibi btn insanl aydnlatmtr. smail Hakk Bursev, zellikle evliyadan saylanlarn ounun cemal ve celal arasnda kaldn, szn sudan karamayp hayret denizine daldn ifade ettikten sonra, Konevnin, Farsay da iyi bildii iin baz eserlerini bu dille yazm ve onlar ok gzel bir biimde dzenleyip insanlarn yararlanabilecei bir slupta kaleme aldn belirtmitir.5 2. ETM, EVRES ve ETKS Sadreddin-i Konevnin yaad yllarda Konya dil bir hkmdar olan Sultan Aleddinin ynetimindedir. Bu yzden byk bilginler onun himayesine gelmiler ve rahat etmilerdir.6 Bursev, 1 Latfi, Tezkiret-uar ve tabsratn-nuzam, haz. Rdvan Canm, Ankara 2000, s. 117. 2 lim dnyasnda bnl-Arab eyh-i Ekber olarak tannd iin Konevye de bnl-Arabden sonra gelen ikinci byk bilgin anlamnda bu unvan verilmitir. 3 Latfi, s. 116; smail Hakk Bursev, Kitbl-Hitb, stanbul 1256, s. 288. 4 a. g. e., s. 290. 5 a. g. e., s. 292. 6 a. g. e., s. 288.
45. 45. OSMANLI KAYNAKLARINA GRE SADREDDN- KONEV AZM BLGN 44 Konevninbatn,aklvenaklilimlerdebilgisahibiolduunu,tasavvufilmindeeserlerininbulunduunu, velilerarasndabykeyhlerinenfaziletlilerindenvetarikatehlininenkmillerindenolduunubildirir. Yine ona gre tasavvuf alannda tafsl-i kalem (kalem genilii) bnl-Arab, Sadreddin-i Konev ve kendi eyhi Seyyid Fazl el-lh olmak zere kimseye ihsan olunmutur.7 Konevnin babas Mecdddin shak iyi bir bilgin ve mutasavvftr. Bunun yannda Seluklu Devletinde st dzey bir yneticidir. Evliya elebi ise bu hususta dier Osmanl kaynaklarndan farkl bir bilgiye yer verir ve babasnn kuyumcuba olduunu syler. Babasnn lmnden sonra annesi bnl-Arab ile evlenmi, kk bir ocuk olan Sadreddinin eitimini ona havale etmitir. Konev vey babasndan ilm-i lednn renmi, mrid-i kmil olmutur.8 Bursevnin belirttiine gre, eyh-i Ekber Konyaya Sadreddini irat iin gelmi, annesiyle nikhlanm, daha sonra ama dnmtr. bnl-Arab, Sadreddin-i Konevye Allahtan kendisine daha sonra yaayaca halleri bildirmesini niyaz ettiini, Allahn da kendisine bu halleri bildirdiini, daha nceden kendisine malum olan halleri bir bir yaadn ifade etmitir.9 Muhyiddin bnl-Arabnin manev terbiyesinde yetien Konev, vahdet-i vcud dncesinin Anadoluda tutunup yaylmasnda birinci derecede etkili olmutur. Eserleri bnl-Arabnin gr ve dncelerinin erh ve takririne mnhasr gibidir. eyh-i Ekberin ne sylemek istedii, onun grleri incelenmedeniyiceanlalamaz.10 bnl-Arab,Sadreddinkkkenonuneitimineokzengstermi, er ve tasavvuf ilimleri ona bizzat retmitir.11 Sadreddin-i Konev bnl-Arabnin szlerindeki asl maksad en iyi anlayan bir mutasavvf olarak vahdet-i vcud konusunda olduu gibi dier grlerini de akl ve eriata uygun olarak aklamay gaye edinmitir. eyh-i Ekberin bu tr szlerini iyice aratrp incelemeden tam manasyla anlamak mmkn deildir. Sadreddin-i Konev eyh Ahi Evran- Kayser,12 Meyyidddin el-Cend, Mevlna emseddin Eyk, eyh Fahreddin-i Irak, eyh Sadeddin Fergn, Sadeddin Hamev ve Necmeddin-i Dye gibi gibi bir ok nl lim ve suf ile grp onlarla ilm sohbetlerde bulunmutur.13 Bunlardan bazlar ise Konevden ders okumutur. Osmanl kaynaklar incelendiinde XIII. yzylda Anadoluda mutasavvflar arasnda Sadreddin-i Konevnin nemli bir yere sahip olduu grlmektedir.14 Hoca Nasrddn-i Ts ile varlk, yaratl ve ilm-i ledn gibi hikmet ve felsefeyle ilgili konularda sorulu cevapl bir ok konuma ve yazmalar olmutur.15 Bu yazmalarda Ts zaman zaman acz ve 7 smail Hakk Bursev, Kitbn-Netce, haz. Ali Naml-mdat Yava, stanbul 1997, II, 337. 8 Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnmesi, haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal, stanbul 1999, 3. Kitap, s. 22. 9 smail Hakk Bursev, Kitbl-Hitb, s. 288-289. 10 Abdurrahman b. Ahmed el-Cm, Nefahtl-ns min hadartl-kuds, trc. Lami elebi, stanbul 1289, s. 632. 11 Takprizade Ahmed b. Mustafa, Mevztl-ulm, trc. Kemaleddin Mehmed Efendi, stanbul 1313, I, 571-572. 12 Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnmesi, haz. Z. Kurun-S. A. Kahraman- Y. Dal, stanbul 19992. Kitap, s. 26; a. e., haz. Y. Dal S. A. Kahraman- R. Dankoff, 9. Kitap, s. 102. 13 Abdurrahman b. Ahmed el-Cm, s. 632; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1984, s. 202-203, dipnot nr. 27. 14 bk. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1984, s. 210. 15 Latf, s. 116.