Medeelelzui zuvlumj1

“ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ ÕªÃÆÈË”ÁÑØÓß-ÆÀÉÊÀ-ÈÉÍ ÕÀÌÒÀÐÑÀÍ ÒªÑªË

ÀÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ

ÀÐÃÀ Ç¯É

Ë.Ìºíõòóÿà, Ë.×îéæîîâààí÷èã

Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí: ÁàãàÕè÷ýýë: Ìýäýýëýë ç¿éÀãóóëãûí àé: Ìýäýýëýë

Óëààíáààòàð õîò2007

ÇªÂËªÌÆ - I

Çîõèîã÷èéí ýðõèéã Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîë, Ñî¸ë, Øèíæëýõ Óõààíû ßàì, ßïîíû Îëîí Óëñûí Õàìòûí Àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà ýäýëíý. Çîõèîã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýõ, îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

Áîëîâñðóóëñàí áàã: Ë.Ìºíõòóÿà ÌÓÁÈÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð

Ë.×îéæîîâààí÷èã ÌÓÁÈÑ-èéí ÊÌÒÑ-èéí çàõèðàë, äýä ïðîôåññîð

Á.Çîëçàÿà ÌÓÁÈÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð

Þ.Àëòàíòóÿà Óëààíáààòàð õîòûí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷, ìàãèñòð

Çºâëºõ: Ô.Øèíîõàðà Òîêèî, Ãàê¿ãýé Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð

Òóðøèëò ÿâóóëñàí: Ñ.Àëòàíõóÿã Íèéñëýëèéí 97-ð ñóðãóóëèéí áàãø

Ö.Áààñàíæàâ Íèéñëýëèéí 97-ð ñóðãóóëèéí áàãø

Ä.Äýëãýðöýöýã Íèéñëýëèéí 45-ð ñóðãóóëèéí áàãø

Á.Ýðäýíý÷èìýã Íèéñëýëèéí “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîðûí áàãø

DDC375Ì - 819

ISBN 978-99929-0-285-Õ

3

ªÌÍªÒÃªË

ÀÃÓÓËÃÀ

ªÌÍªÒÃªË. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Çºâëºìæ àøèãëàõ çààâàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

I Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝË. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.1. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ºíººãèéí áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121.2. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëîîð öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü. . . . . . . . . . . . . . . . 141.3. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëä “õ¿¿õýä òºâòýé” ñóðãàëòûã íýâòð¿¿ëýõ íü . . . . . . . . . . . 16

II Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÎÐ×ÈÍ ¯ÅÈÉÍ ÀÐÃÓÓÄ . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2.1. Ñóðãàëòûí àðãûí òóõàé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202.2. Ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûí îð÷èí ¿åèéí àðãóóä. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

III Á¯ËÝÃ. ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

3.1. Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ åðºíõèé àðãà ç¿é, õóâèëáàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313.2. Íýãæ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí ¿ëãýð÷èëñýí çàãâàðóóä. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

IV Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÀÐÃÀ Ç¯É . . . . . . . . . . . . . . . 73

4.1. Ñóðàëöàã÷äûã ¿íýëýõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734.2. Òåñò áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 754.3. Æèøèã äààëãàâðûí õóâèëáàðóóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

V Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ (ÆÞÃ¨-ÊÝÍÊÞ) . . . . . . . . . . . . . 89

ÕàâñðàëòóóäÕàâñðàëò 1. “Ìýäýýëýë” àéí íýìýëò àãóóëãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Õàâñðàëò 2. Ìýäýýëýë ç¿éí íýð òîìü¸îíû òàéëáàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Õàâñðàëò 3. Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Õàâñðàëò 5. Power Point ïðîãðàìààð õýðýãëýãäýõ¿¿í áýëòãýõ, àøèãëàõ . . . . . . . . . . . . 115Õàâñðàëò 6. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä àøèãëàæ áîëîõ ïðîãðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Íîì ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

“ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ ÕªÃÆÈË” ÒªÑªË

4

ªÌÍªÒÃªË

Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû äýä ñàéä,Òºñëèéí çàõèðàë

Ñ.ÒªÌªÐ-Î×ÈÐ

Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîë íü íèéãýì-ò¿¿õýí íºõöºëèéíõºº õýðýãöýý øààðäëàãûí äàãóó õºãæëèéí òîäîðõîé ¿å øàòóóäûã òóóëàí øèíý÷ëýí ººð÷ëºãäñººð áàéíà. Ìîíãîë Óëñ 1921-1990 îí õ¿ðòýëõ 70 îð÷èì æèëä ñîöèàëèñò íèéãìèéí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã ¿¿ñãýí òºëºâø¿¿ëæ, îð÷èí ¿åèéí îëîí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàãäàõóóí-ìýäýýëýëä ñóóðèëñàí àãóóëãà, àðãà ç¿é á¿õèé áîëîâñðîëûã èðãýääýý ýçýìø¿¿ëæ áàéñàí áîë 1990 îíîîñ õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýì, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîãîî ÷, áîëîâñðîëûí àãóóëãà, àðãà ç¿éãýý ÷ øèíý÷èëñýýð èðëýý.

Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áà êèððèêþëèìèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàë 2002 îíä áàòëàãäàí 2005-2006 îíîîñ öîãö ÷àäàìæèä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðò ñóðãàëòàä àëáàí ¸ñîîð ¿íäýñíèé õýìæýýíä ìºðäºãäºõ áîëñîí áèëýý. ¯¿íèéã Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûí õºãæëèéí ò¿¿õýíä îíöãîéëîí òýìäýãëýæ, õºãæëèéí øèíý ¿åèéã ýõë¿¿ëñýí ¿éë ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ó÷èð íü áîëîâñðîëûí øèíý èíñòèòóòýýð öîãö ÷àäàìæ-àðãà õàíäëàãàä ñóóðèëñàí çîðèëãî, àãóóëãà, àðãà ç¿é, ¿íýëãýý á¿õèé áîëîâñðîëûã íèéò õ¿í àìäàà ýçýìø¿¿ëýõ ¿éë õýðýã àëáàí ¸ñîîð ýõýëñýí þì.

Èéìýýñ áîëîâñðîëûí õºãæëèéí ýíý îíöãîé ¿åèéí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãî, ñòðàòåãè, ¿éë àæèëëàãààã ÷óõàìõ¿¿ áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðò, êèððèêþëèì (ñóðãàëòûí õºòºëáºð)-èéã áîäèò ¿éë õýðýã áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõýä òºâëºð¿¿ëæ, “Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûã 2006-2015 îíä õºãæ¿¿ëýõ Ìàñòåð òºëºâëºãºº”-ã áîëîâñðóóëàí áàòëóóëààä áàéãàà áèëýý. Ìàñòåð òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ á¿õ íèéòèéí ¿éë õýðãèéí ¿ð ºãººæ íü ýöñèéí ä¿íäýý çºâõºí àíãè òàíõèìä ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéãàà áàãø íýã á¿ðýýñ øóóä õàìààðíà.

Óëààíáààòàð õîòíîî 2007 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä ÷óóëñàí “Áàãø íàðûí óëñûí àíõäóãààð çºâëºãººí”-ä õýëýëö¿¿ëñýí Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ñàéä ª.Ýíõò¿âøèíãèéí “Áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëæ, áàãøèéí ìàíëàéëëûã äýýøë¿¿ëüå” èëòãýëä Ìîíãîë Óëñ ñî¸í ãýãýýðýõ, õºãæèõºä ¿å ¿åèéí áàãø íàðûí îðóóëñàí õóâü íýìýð àñàð èõ áàéñàí õèéãýýä Ìîíãîëûí áàãø íàð ºðíº, äîðíû ñî¸ë èðãýíøëèéã ýõ îðîíäîî õºãæ¿¿ëæ òºëºâø¿¿ëýõýä ãàâüÿà áàéãóóëñíû àäèë ýíý öàã ¿å íü áàãø íàðò èðýýä¿éí ñî¸ë, èðãýíøëèéí ñóóðèéã òàâèõ õóâü çîõèîë, áàñ ìàø ºíäºð õàðèóöëàãà íîãäóóëæ áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýñýí áèëýý.

Öîãö ÷àäàìæèä ñóóðèëñàí áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéã 11 áà 12 æèëèéí ñóðãàëòûí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõ çîðèëòûí õýðýãæèëòèéí õóâü çàÿà íü áàãø íàðûí ìýðãýæèë, àðãà ç¿éí õºãæëèéí òºâøíýýñ øóóä õàìààðàõ òóë ÁÑØÓß-ààñ áàãøëàõ àðãà ç¿éí õºãæëèéí îëîí òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéã äýìæèæ áàéäàã. ¯¿íèé íýã íü õî¸ð æèë ãàðóé òóñãàéëñàí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, çîõèõ áýëòãýëèéã õàíãàñíû ¿íäñýí äýýð ÁÑØÓß áà ßïîíû îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà ÆÀÉÊÀ -ààñ 2006 îíû 5 ñàðä õàðèëöàí îéëãîëöëûí ñàíàìæ áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðñíààð àëáàí ¸ñíû õýðýãæèëò íü ýõýëñýí “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñºë þì.

5

ªÌÍªÒÃªË

Ýíý òºñºë íü õî¸ð òàëûí õàìòàðñàí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí òóñëàëöààòàéãààð õýðýãæèõ þì. Òºñºë õýðýãæèõ 3 æèëä íèéò 30 îð÷èì çºâëºìæ, ãàðûí àâëàãà, òîäîðõîé òîîíû DVD, CD áýëòãýõ òºëºâëºãººòýé áºãººä ýíý àæëûã ã¿éöýòãýõèéí òóëä ßïîí Óëñûí Ãàê¿ãýé èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð áàãø íàð æèë á¿ð òîäîðõîé õóãàöààãààð Ìîíãîëä èðæ àðãà ç¿éí çºâëºãºº ºãºõèéí çýðýãöýý Ìîíãîëûí 18 áàãø, ñóäëàà÷èä Ãàê¿ãýé èõ ñóðãóóëü äýýð 5-6 äîëîî õîíîãèéí ñóðãàëòàä õàìðàãäàæ òóðøëàãà ñóäëàõ þì

Áàãø áýëòãýäýã èõ ñóðãóóëü, êîëëåæèéí ìýðãýæëèéí äèäàêòèêèéí ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã áàãø, ñóäëàà÷äûí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ñóðãàëòûí àðãà ç¿éã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ÌÓÈÑ, ÌÓÁÈÑ äýýð áàéãóóëàãäñàí, ¿íäýñíèé òºâøíèé òºëººëºëòýé ìýðãýæëèéí äèäàêòèêèéí ñóðãàëò, ñóäàëãààíû 4 òºâä ò¿øèãëýí ýíý òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýäãýýð òºâ¿¿ä äýýð áàãà, äóíä àíãèéí ìàòåìàòèê, ôèçèê, õèìè, íýãäìýë áàéãàëèéí óõààí, áàãà àíãèéí áàéãàëèéí øèíæëýë, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, òºñºëò õè÷ýýëèéí ÷èãëýëýýð ñóäëàà÷äûí 8 äýä áàã, àðãà ç¿éí òóðøèëò ÿâóóëàõààð ñîíãîãäñîí íèéñëýëèéí Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð, Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí 97, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí 45, Äîðíîä àéìãèéí ×îéáàëñàí ñóìûí “Õàí-Óóë” öîãöîëáîð, 5 äóãààð ñóðãóóëü, Ìàòàä ñóìûí ñóðãóóëü, Ñýëýíãý àéìãèéí Ñ¿õáààòàð ñóìûí 1 áà 4 ä¿ãýýð ñóðãóóëü, Õóøààò ñóìûí íèéò 9 ñóðãóóëèéí áàãø, óäèðäëàãà, ýöýã ýõ, òóõàéí àéìàã, íèéñëýëèéí Áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ãàçðûí äàðãà, àðãà ç¿é÷äýýñ á¿ðäñýí ¿íäýñíèé áàãóóä àæèëëàæ, àíãè òàíõèìûí òºâøèíä íýãæ õè÷ýýë á¿ðýýð òóðøèãäñàí øèíý àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàí ò¿¿íèéãýý áàãøèä çîðèóëñàí çºâëºìæ õýëáýðýýð õýâëýæ íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõîîð àæèëëàæ áàéíà.

“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ, áàòëóóëàõ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ßïîí óëñûí îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà ÆÀÉÊÀ áîëîí óã òºñëèéã ã¿éöýòãýõýýð øàëãàðñàí “KRI” áîëîâñðîëûí çºâëºãºº ºãºõ êîìïàíè ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýõèéã ÿëäàìä ßïîí äàõü ÆÀÉÊÀ-èéí òºâ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð, Ãàê¿ãýé èõ ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà õàìò îëîí, çºâëºõ¿¿ä áîëîí òºñëèéí áàãèéí ãèø¿¿äýä ÁÑØÓß, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí íèéò áàãø íàðàà òºëººëºí ÷èí ñýòãýëèéí òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Òºñëèéí õ¿ðýýíä äýâøèëòýò òåõíîëîãè, òóðøëàãà ñóäëàí øèíý àðãà ç¿é á¿òýýæ, ¿ð ºãººæòýé çºâëºìæ¿¿äèéã ÷àíàðòàé áîëîâñðóóëàí íèéò ñóðãóóëü, áàãø íàðòàà õ¿ðãýõèéí òºëºº ÷àðìàéí àæèëëàæ, õàìòðàí ç¿òãýæ áàéãàà èõ äýýä áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóäëàà÷, òóðøèã÷ áàãø, õàìò îëîíä ÁÑØÓßàìíû íýðèéí ºìíººñ àìæèëò õ¿ñüå.

“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëººð áîëîâñðóóëñàí çºâëºìæ, áóñàä õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ñóäëàí òóðøèæ, ñóðãóóëü õàìò îëíîîðîî õýëýëöýí òýäãýýðèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð ¿íýòýé ñàíàëàà èð¿¿ëýõèéã íèéò ñóðãóóëü, áàãø íàðààñàà õ¿ñ÷ áàéíà.


6


Ýõíèé æèëèéí çºâëºìæèéí òàëààðõ “ªìíºõ ¿ã”

Òºñëèéí áàãèéí óäèðäàã÷ Èøè-È Òýö¿ÿ

1. Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí ¿íäýñëýë

“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñºë íü Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ ßïîí óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò òàâüñàí õ¿ñýëòèéí äàãóó 2006 îíû 5 ñàðààñ ßïîíû îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà (ÆÀÉÊÀ), ÁÑØÓß, ÌÓÁÈÑ áîëîí ÌÓÈÑ-èéí äýðãýäýõ àðãà ç¿éí ñóäàëãààíû 4 òºâ (Áàéãàëèéí Óõààíû Áîëîâñðîëûí Àðãà Ç¿éí Òºâ, Ìýäýýëýë Ç¿éí Áîëîâñðîëûí Àðãà Ç¿éí Òºâ, Ìàòåìàòèêèéí Áîëîâñðîëûí Àðãà Ç¿éí Òºâ, Áàãà Áîëîâñðîëûí Àðãà Ç¿éí Òºâ ) èéã ò¿øèãëýí ¿éë àæèëëàãàà ýõýëñýí áîëíî.

2. Òºñëèéí çîðèëãî

Òºñëèéí çîðèëãî íü äýýðõ àðãà ç¿éí ñóäàëãààíû 4 òºâèéí àðãà ç¿éí çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõèéí çýðýãöýý Óëààíáààòàð õîò, Äîðíîä, Ñýëýíãý àéìãààñ ñîíãîãäñîí çàãâàð 9 ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éã áîäèò õè÷ýýëýýð äàìæóóëàí òóðøèæ, ñóðàëöàã÷äûí áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã èëð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, òýäíèé õºãæëèéã äýìæèõ ÿâäàë þì. 2006 îíîîñ 2009 îí õ¿ðòýëõ 3 æèëèéí õóãàöààíä æèë á¿ð ôèçèê, õèìè, íýãäìýë áàéãàëèéí óõààí, áàãà àíãèéí áàéãàëü øèíæëýë, áàãà àíãèéí ìàòåìàòèê, äóíä àíãèéí ìàòåìàòèê, òºñºëò àæèë, ìýäýýëýë ç¿é ãýñýí íèéò 8 õè÷ýýëýýð áàãøèä çîðèóëñàí çºâëºìæ áîëîâñðóóëíà.

3. 1 äýõ æèëèéí çºâëºìæ

Ìîíãîë óëñàä îëîí òºðëèéí ñóðàõ áè÷ã¿¿ä áàéäàã áºãººä ýíý òºñëèéí õ¿ðýýíä á¿òýýãäýõ àðãà ç¿éí çºâëºìæ íü ÿìàð íýãýí ñóðàõ áè÷ãèéã äàãàëäàõ íîì áèø áîëîâñðóóëàõ õàðèí òóõàéí áàãøèéí õè÷ýýë óäèðäàõ àðãà ç¿éä íü õóâü íýìýð ¿ç¿¿ëýõ çºâëºìæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë ñóðàëöàã÷äûí áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã èëð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä òóõàéí áàãø, õè÷ýýëýý õýðõýí óäèðäàõ áîëîìæòîéã çºâëºìæèëæ áàéãàà íîì þì. ÅÁÑ- èéí áàãø íàð õàìòðàí àæèëëàõ ÿíç á¿ðèéí çºâëºìæ ãàðûí àâëàãûã ñóäàëæ, õè÷ýýëýý ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð ñàíàë ñîëèëöîõ áîëîìæ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéíà.

Òèéìýýñ ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã áàãø á¿õýí ñóäàëæ õè÷ýýëýý øèíý àðãà ç¿éãýýð óäèðäàõ îðîëäîãî õèéõèéã õ¿ñüå. ÁÑØÓß, ÓÁ õîò áîëîí àéìãóóäûí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷èä ÷ ìºí àäèë çºâëºìæèéã óëàì á¿ð áàÿæóóëæ, øèíý àðãà ç¿éí îëîí òóðøëàãà, îðîëäëîãóóäûã áàãø íàðò õ¿ðòýýí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ýõíèé æèëèéí çºâëºìæèéã àðãà ç¿éí ñóäàëãààíû 4 òºâèéí 8 äýä áàã ßïîíû çºâëºõ áàãø íàðààñ òàñðàëòã¿é çºâëºãºº àâ÷, ñàíàë ñîëèëöîí 2006 îíû 5 ñàðààñ ýõëýí àíõíû ýõèéã áîëîâñðóóëæ ýõýëñýí áèëýý. Ìºí 8 äýä áàãèéí òºëººëºã÷èä ßïîí óëñàä 6 äîëîî õîíîãèéí õóãàöààòàéãààð ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëæ, ßïîí óëñûí áîäèò ñóðãàëò, àðãà ç¿éí õºãæèëòýé òàíèëöàæ, ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íãýý çºâëºìæèä òóñãàí óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîñîí. Ò¿¿í÷ëýí 2007 îíû 2 ñàðààñ 5 ñàðûí õîîðîíä Óëààíáààòàð õîòûí çàãâàð 3 ñóðãóóëüä çºâëºìæèéã òóðøèæ, òóðøèëò õè÷ýýëèéã óäèðäñàí áàãø íàðûí ñàíàë áîëîí òóðøëàãûã

7

ªÌÍªÒÃªË

òóñãàí çºâëºìæºº áîëîâñðîíãóé áîëãîæ èðëýý. Çºâëºìæ áîëîâñðîíãóé áîëîõ ¿å øàò á¿õýíä ÁÑØÓß áîëîí ßïîí çºâëºõ áàãø íàð àãóóëãûã íÿãòëàí àæèëëàæ, òºñëèéí 1 äýõ æèëèéí ¿ð ä¿í áîëîõ “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí 8 õè÷ýýëèéí çºâëºìæ á¿òýýãäýæ òà á¿õíèé õ¿ðòýýë áîëîîä áàéíà.

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü òºãñ òºãºëäºð ç¿éë áèø áºãººä áàãø íàð òà á¿õýí ººðñäèéí àðâèí èõ òóðøëàãàà, îëîí øèíý ñàíààãààðàà óëàì áàÿæóóëæ, áèä á¿õýíòýé ñàíàë áîäëîî õóâààëöàí àæèëëàíà ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà.

4. Òàëàðõàë

Òóðøèëò õè÷ýýëèéã àìæèëòòàé óäèðäàæ, çºâëºìæèä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí Óëààíáààòàð õîòûí Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí 45-ð ñóðãóóëü, Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí 97-ð ñóðãóóëü, Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí íèéò õàìò îëîí áîëîí àðãà ç¿é÷èääýý òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. Ìºí àðãà ç¿éí ñóäàëãààíû 4 òºâèéí ñóäëàà÷äûí õè÷ýýë ç¿òãýëä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëæ áàéíà.

Ýöýñò íü õýëýõýä, ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü Ìîíãîëûí á¿õ áàãø íàðûí õ¿ðòýýë áîëæ, òýäíèé àðãà ç¿éí õºãæèëä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.


8

ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÇªÂËªÌÆ ÕÝÂËÝÃÄÝÍ ÃÀÐÀÕÒÀÉ ÕÎËÁÎÃÄÓÓËÀÍ

2007 îíû 2-ð ñàðÒîêèî Ãàê¿ãýé èõ ñóðãóóëèéí

ïðîôåññîð Øèíîõàðà Ô¿ìèõèêî

“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” ÁÑØÓß-ÆÀÉÊÀ-èéí õàìòàðñàí òºñëèéí õ¿ðýýíä àíõíû àëõàì áîëãîæ, óã íîìûã ãàðãàõ áîëñîí íü ìèíèé õóâüä ¿ãýýð õýëýýä áàðøã¿é èõ áàÿð áàÿñàë, áàõàðõàë þì.

Óã íîìûã õèéõýä Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí Èõ Ñóðãóóëèéí Êîìïüþòåð Ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, ïðîôåññîð Ë.×îéæîîâààí÷èã, áàãø Ë.Ìºíõòóÿà íàð ãîëëîí àæèëëàæ, òºñëèéí çàãâàð ñóðãóóëü áîëîõ Óëààíáààòàð õîòûí 45-ð ñóðãóóëü, 97-ð ñóðãóóëü, “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð ñóðãóóëü, Äîðíîä àéìãèéí Õàí-Óóë ñóðãóóëü, 5-ð ñóðãóóëü, Ìàòàä ñóìûí ñóðãóóëü, ìºí Ñýëýíãý àéìãèéí 1-ð ñóðãóóëü, 4-ð ñóðãóóëü, Õóøààò ñóìûí áàãø íàð õàìòðàí àæèëëàñàí áºãººä, ýäãýýð õàìòðàã÷èä ìààíü “Ñóðàëöàã÷ òºâòýé ñóðãàëò áóþó Learner-centered Approach ýñâýë Child-centered Education” ººðººð õýëáýë “Ñóðàëöàã÷ á¿ðò ãàíöààð÷èëñàí áîëîí íèéòèéí äóíä òîõèîëäñîí ç¿éë äýýð íü ¿íäýñëýñýí áîäîë ñàíàà, ººðèéí ¿çýë áîäîë, ¿éë àæèëëàãààãàà ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ áîëîìæ îëãîæ, ñóðãàëòûí áàÿëàã ìàòåðèàë áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé îð÷èíä ñóðàëöàã÷äûí ñóðàõ ÿâöûí ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëæ, õ¿í á¿ðèéí íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí õºãæëèéí ÿâöàä òààðóóëàõ áîëîâñðîë” ãýäýã ñàíààí äýýð íýãäýæ, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, íÿãò õàìòûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëñîí íü òîìîîõîí ¿ð ä¿í þì. Òºñëèéí ßïîí òàëûí õàìòðàí àæèëëàã÷èéí õóâüä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áºãººä íºð èõ õ¿÷ õºäºëìºð ãàðãàí àæèëëàæ áóé äýýðõ á¿õ õ¿ì¿¿ñò ÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ áàéíà.

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûã 1960-ààä îíû ¿åýñ äýëõèéí óëñ îðíóóäàä òóðøèëò, äàäëàãûí æóðìààð ÿâóóëæ èðñýí áºãººä ìàø èõ òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí. ªíººãèéí áàéäëààð ÞÍÅÑÊÎ 2005 îíû 1 ñàðààñ ýõëýí 10 æèëèéí õóãàöààòàé ESD áóþó Education for Sustainable Development ìýäýýëýë ç¿éí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ áàéíà. Ìºí ÞÍÅÑÊÎ óã õºòºëáºð ãàðãàõààñ ºìíº Delors òàéëàí ãýæ àëäàðøñàí Learning: The Treasure Within (ÕÕI çóóíû áîëîâñðîëûí îëîí óëñûí õîðîîíû ýìõýòãýë, 1996 îí, ÞÍÅÑÊÎ) ýìõýòãýëèéã õýâëýí ãàðãàñàí. Óã ýìõýòãýëä ÕÕI çóóíû áîëîâñðîëûí ÷èã õàíäëàãûã íýãòãýí ãàðãàñàí áºãººä ÞÍÅÑÊÎ-èéí ãèø¿¿í îðíóóä òºäèéã¿é äýëõèéí á¿õ óëñ îðíóóäàä ”Four Pillars of Education” áóþó “Áîëîâñðîëûí 4 ¿íäñýí òóëãóóð”-ûã áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýõ ¿íäñýí òóëãóóð áàãàíà ãýæ ¿çíý ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. [Learn to know],[Learn to do],[Learn to live together] ãýäýã 3 ¿íäñýí òóëãóóðààñ çàéëøã¿é ¿¿ñýí áèé áîëæ áóé 4 äàõ ¿íäñýí òóëãóóð íü [Learn to be] þì. Óëàìæëàëò áîëîâñðîë, ÿëàíãóÿà äóíä áîëîâñðîëûí õóâüä 1 áîëîí 2-ð ¿íäñýí òóëãóóðûã ÷óõàë÷èëæ ¿çýæ áàéñàí áºãººä 3,4-ð ¿íäñýí òóëãóóðûí õóâüä ýõíèé õî¸ð òóëãóóðûí òóñëàõ ãýñýí îéëãîëòòîé áàéñàí. Óã òàéëàíä 4-ð ¿íäñýí òóëãóóðûí ÷óõëûã îíöëîí äóðäñàí áàéíà.

Áîëîâñðîë íü õóâü õ¿íèé á¿õ òàëûí õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëíà ãýäýã ¿íäñýí çàð÷èìòàé. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîë ÷ áàéñàí áîëîâñðîë ë ó÷ðààñ ñýòãýë ç¿éí, áèå ìàõáîäèéí, îþóí óõààíû, ìýäðýìæèéí, ãîîç¿éí, õàðèóöëàãûí, ¸ñ ñóðòàõóóíû ãýýä íèéãìèéã á¿õèé ë òàëààñ íü õ¿¿õäèéí õºãæèëä à÷ õîëáîãäîë ºãºõººð îðóóëàõ íü ç¿éòýé. Ìºí, ãàðö íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà äàÿàðøèë äèæèòàë÷ëàë áóþó ä¿ðñ÷ëýë, îëîí óðãàëü÷ ¿çýë áîäîë õàìòäàà îðøäîã, ÷àíàðûí äýâøëèéã ýðýëõèéëæ áàéäàã ºðñºëäººíò íèéãýìä îëîí óëñûí

9

ªÌÍªÒÃªË

øèíý ÷èã õàíäëàãûã òóñãàíãàà, òóõàéí óëñ, á¿ñ íóòãèéí ìºí ñóðãóóëèéí “¯íýò ç¿éë”-èéã õàéðëàí õàìãààëàí, õºãæ¿¿ëýí, õîé÷ ¿åäýý óëàìæëóóëàí ¿ëäýýõ, ººðèéí ºâºðìºö îíöëîã ãàðãàñàí, áóñäààñ ÿëãàãäñàí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûã äýëõèéí èðãýí-õ¿¿õýä øààðäàæ áàéíà.

Óã íîìûã çàãâàð ñóðãóóëèéí áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ òºäèéã¿é, áóñàä á¿õ ñóðãóóëèéí áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, àðä èðãýä, ãýð á¿ë, ýöýã ýõ, àñðàìæëàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä ãýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõûã õ¿ññýí á¿õ õ¿ì¿¿ñ àøèãëàñíààð Ìîíãîë îðíû ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîë óëàì èäýâæèí, ñàéæðàí, òàñðàëòã¿é õºãæëèéí ãîë õºäºëã¿¿ð áîëíî. Óã íîìûí ìààíü á¿òýö, àãóóëãà íü äýýð äóðäñàí áèäíèé íàéäâàðûã õàíãàëòòàé áèåë¿¿ëíý ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà. Ýöýñò íü óã òºñëèéí õýðýãæ¿¿ëýõýä ã¿í òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áóé “Êîý” ÕÕÊ, Òîêèîãèéí Ãàê¿ãýé èõ ñóðãóóëü, Ìîíãîë Óëñûí ÁÑØÓßàìíû õîëáîãäîõ á¿õ õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàë èëýðõèéëýõèéí ÿëäàìä öààøäûí òóñëàìæ äýìæëýã, îéëãîëò, õàìòûí àæèëëàãààã õ¿ñýí åðººæ áàéíà.


10

ªÌÍªÒÃªË

Ìîíãîë óëñàä ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíûã õîðèîä æèë çààæ èðñýí òóðøëàãàòàé áºãººä 2005-2006 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûí äàãóó åðºíõèé áîëîâñðîëûí á¿õ ò¿âøèíä çààæ ýõýëñýí áèëýý.

Ìýäýýëýë ç¿éí ìýðãýæëèéí áàãø íàðûã 1990 îíîîñ ýõëýí áýëòãýæ áàéãàà ÷ îäîîãèéí ò¿âøèíä õ¿ðýëöýý íü õàíãàëòã¿é áàéãàà þì. ßëàíãóÿà õºäºº, îðîí íóòàãò ìýðãýæëèéí áàãø äóòìàãààñ ìàòåìàòèê, ôèçèê, ãàäààä õýëíèé áàãø íàð ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã çààæ áàéíà.

Õîò, õºäººãèéí ìýäýýëýë ç¿éí áàãø íàðààñ ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòòàé õîëáîîòîé àâñàí ñóäàëãààíä áàãø íàðûí õàìãèéí áýðõøýýëòýé áàéãàà àñóóäëóóäûã ñîíèðõîæ ¿çýõýä ñòàíäàðòûí ¿íäñýí 5 àéí íýã áîëîõ “Ìýäýýëýë” àéòàé õîëáîîòîé ç¿éë¿¿äèéã äóðüäñàí áàéëàà. Ìºí 2006-2007 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ áàãà áîëîâñðîëä “Ìýäýýëýë” ç¿éí õè÷ýýëèéã áàãà àíãèéí áàãø íàð çààõ áîëñîí íü òýäýíä òîäîðõîé áýðõøýýëòýé áàéãàà òóõàé ñàíàë ÷ ãàð÷ áàéãàà. ¯íýõýýð ÷ ýíýõ¿¿ àé ìààíü ºìíº íü ñóäëàãäàæ áàéãààã¿é, øèíý àé áºãººä ñòàíäàðòûí òóëãóóð àé þì. Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëæ áóé ßïîí, Ìîíãîëûí õàìòàðñàí “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñºë íü ãóðâàí æèëèéí òóðø õýðýãæèõ áºãººä áèä á¿õýí ýõíèé æèëä 5; 6 ð àíãèä “Ìýäýýëýë” àéã çààõ àðãà ç¿éí çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõààð òîãòñîí áèëýý. Äàðààãèéí æèë¿¿äýä ñóóðü áîëîâñðîëûí “Ìýäýýëýë” àéí çààõ àðãà ç¿éí çºâëºìæ¿¿ä áîëîâñðîãäîí, òóðøèãäàõ áà àìæèëòòàé õýðýãæñýí òîõèîëäîëä ìîíãîëûí ìýäýýëýë ç¿éí áàãø íàð íèéòýýðýý àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Áèä ÷ ¿¿íèé òºëºº ÷àðìàéí àæèëëàõ áîëíî îî.

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã “Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä îíîë, àðãà ç¿éí àñóóäëóóäûã ºðãºí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýí, áàãø òà á¿õýíä çîðèóëàí ãàðãàæ áàéíà. Öààøèä òà á¿õýí áèå äààí áóñàä àéí õ¿ðýýíä öîãö áàéäëààð àðãà ç¿éí áîëîâñðóóëàëò õèéæ, áàãøëàõ àðãà ç¿éãýý ñàéæðóóëàõ ººðººð õýëáýë òà á¿ãäèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàãäàæ, “ºâðèéí íîì” áîëîõîä ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéí îíöëîã îðøèæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Çºâëºìæ íü õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä áàðèìòëàõ çàð÷ìóóäûã õàðãàëçàí, õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàëûã òîäîðõîé æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çñýí áà òºñëèéí õ¿ðýýíä òóðøèãäñàí íýãæ õè÷ýýë¿¿äèéí õºòºëáºðèéã àãóóëñàí áºãººä õè÷ýýë á¿ðèéí äàðàà õèéñýí õè÷ýýëèéí ñóäàëãààã äýëãýðýíã¿éãýýð îðóóëñàí áîëíî. Ìºí ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëýýð ¿íýëãýý õèéõ àðãà ç¿éã áàãòààñàí áà æèøèã äààëãàâðûã óëàì áàÿæóóëæ, õè÷ýýëäýý àøèãëàõ áîëîìæòîé. Òà á¿õýí óã çºâëºìæèéã ýõíýýñ íü àíõààðàëòàéãààð óíøèæ ñóäëààðàé.

Óã çºâëºìæèéí ýöñèéí õóâèëáàð áýëýí áîëîõ ¿å õ¿ðòýë á¿òýí íýã æèëèéí òóðøèä áèäýíòýé òàñðàëòã¿é õàìòðàí àæèëëàñàí ÁÑØÓß-íû òºñºë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòí¿¿ä, ÆÀÉÊÀ áàéãóóëëàãûí òºñëèéí óäèðäëàãà, îð÷óóëàã÷, àæèëòíóóä, òóðøèëò õè÷ýýëèéã ÿâóóëñàí çàãâàð ÅÁÑ-èéí (“Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð, 45-ð ñóðãóóëü, 97-ð ñóðãóóëü) óäèðäëàãóóä áîëîí áàãø íàðòàà çºâëºìæ áîëîâñðóóëñàí áàãèéí õàìò îëîí òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéãààã õ¿ëýýí àâíà óó.

Òà á¿õýíä àìæèëò åðººå!

Ñàíàë õ¿ñýëòýý ÌÓÁÈÑ-èéí ÊÌÒÑ-èéí “Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí øèíý÷ëýëèéí òºâ” ãýñýí õàÿãààð èð¿¿ëýýðýé!

Çîõèîã÷èä

11

ÇªÂËªÌÆ ÀØÈÃËÀÕ ÇÀÀÂÀÐ

ÇªÂËªÌÆ ÀØÈÃËÀÕ ÇÀÀÂÀÐ

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã àøèãëàõäàà áàãø òà äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðààðàé!

1. Áàãà áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã áàãà àíãèéí áàãø íàð çààæ áàéãààòàé óÿëäóóëæ, ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àãóóëãûí àéí òàëààð òîâ÷ îðóóëñàí áîëíî. Ýíý õýñãýýñ òà “Ìýäýýëýë” àéã ÿàãààä ñîíãîí àâ÷, àðãà ç¿éí çºâëºìæ áè÷èæ áàéãààã óëàì ñàéí îéëãîõ áîëíî îî.

2. Çºâëºìæèéí ºìíºòãºëä ïðîôåññîð áàãø Ô.Øèíîõàðà ýíý çºâëºìæèéí îíöëîãèéã èõýýõýí òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí áàéãàà áà òà á¿õýí ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí öîãö ÷àäàìæèéí òóõàé äàõèí íýã óíøààðàé.

3. Áèä á¿õýí áàãø òºâòýé ñóðãàëòûã õàëæ, ñóðàëöàã÷ (õ¿¿õýä) òºâòýé ñóðãàëòûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæ áàéãàà áèëýý. Ãýâ÷ øèíý þì á¿õýíä àëäàà, äóòàãäàë áàéäàã. Ìàíàé òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ òóðøèëò ñóðãóóëèéí áàãø íàðààñ áèä õ¿¿õä¿¿äýý ýõëýí ñóäëàõ íü õè÷ýýë ÿâóóëàõ àìæèëòòàé ¿íäýñ áîëíî ãýñýí ñàíàë ãàð÷ áàéñàí áà “Õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëòûí ÷èí õàíäëàãà”-ûí òóõàé º÷¿¿õýí ìàòåðèàëûã îðóóëñàí áîëíî. Òà á¿õýí óíøààä, õ¿ñíýãò 1 -èéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý àøèãëààðàé.

4. “Ìýäýýëýë ç¿é”-í øèíæëýõ óõààíûã äýëõèéí èõýíõ îðíóóäàä “Èíôîðìàòèê” ãýæ íýðëýäýã. Èéìä áèä öààøèä îëîí óëñûí òîãòñîí íýð òîìü¸îã øàðäëàãàòàé ¿åä àøèãëàõ áîëíî.

5. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä àøèãëàæ áîëîõ ñóðãàëòûí çàðèì àðãóóäûã òîäîðõîé æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Òà á¿õýí áîëîìæòîéã íü òóðøààä ¿çýýðýé.

6. “Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä á¿ëýã ñýäâèéí áîëîí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéí õóâèëáàðûã îðóóëñàí áà áàãø òà ººðèéí õºòºëáºðòýé õàðüöóóëàí, øèíýëýã ñàíàà áàéâàë òóñãàí àâ÷, áóñàäòàéãàà ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîîðîé. Ýäãýýð õºòºëáºð¿¿äèéã òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñýí çàãâàð ñóðãóóëèéí áàãø íàð õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí þì ø¿¿.

7. Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéí õ¿ðýýíä íýãæ õè÷ýýëä àøèãëàãäàõ õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé òîâü¸îãèéã îðóóëñàí áà öààøèä óëàì ºðãºæ¿¿ëæ, áàÿæóóëàõ áîëîìæòîé.

8. Óã çºâëºìæèä”Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä ñóðàã÷äûã ¿íýëýõ æèøèã äààëãàâðûí çàðèì õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîñîí áà áàãø òà àëü äýä ñýäýâò õàìààðàãäàõûã ººðºº ñóäëàí, äàõèí áîëîâñðóóëàëò õèéæ, ñóðàã÷äûã ¿íýëýýðýé. Ñóðàã÷èä ìààíü á¿òýýë÷ýýð óã äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõ áîëîìæèéã ýðýëõèéëýõ íü ÷óõàë.

9. Áàãø òà á¿õýíä íýìýëò ìýäýýëýë áîëîõóéö ìàòåðèàëûã îðóóëñàí òóë ººðèéí çààæ áóé õè÷ýýëäýý ìàòåðèàë áîëãîí àøèãëàõ á¿ðýí ýðõòýé.

10. Íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò ñóðàõ áè÷ãèéí 17 õóóäàñ ãýõ ìýòýýð çààñàí áàéãàà. Íîì ç¿éí 3-ðò áè÷èãäñýí ñóðàõ áè÷ãèéã ÓÁ-ûí õîòûí çàãâàð ñóðãóóëèóä àøèãëàæ áàéñàí áîëíî.

11. Ìºí ñóðàã÷äûí ñîíèðõëûã òàòàõóéö Tux Paint çóðãèéí ïðîãðàìûí òóõàé òîâ÷ ìýäýýëýë õàâñðàëòàä îðóóëñàí áà õè÷ýýë äýýð ñóäàëñàí Paint ïðîãðàìààñ ÿìàð îíöëîãòîéã õ¿¿õä¿¿äýýð òîãòîîëãîõ íü ç¿éòýé áîë óó.

12. Ìýäýýëýë ç¿éí íýð òîìü¸îíû òàéëáàðààñ áàãø íàð õè÷ýýëäýý àøèãëàõ áîëîìæòîé


12

I Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ (ÈÍÔÎÐÌÀÒÈÊ) ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝË

1.1 Èíôîðìàòèê áîëîâñðîëûí ºíººãèéí áàéäàë Ìýäëýãò ñóóðèëñàí, õ¿ì¿¿íëèã, àðä÷èëñàí íèéãýìä àæèëëàæ àìüäðàõ èðãýí á¿ð

õàðèóöëàãàòàé, óõàìñàðòàé, á¿òýýë÷ýýð àìüäðàõ, çàõ çýýëèéí ÷ºëººò ºðñºëäººíä øóäàðãààð îðîëöîõ áîäèò õýðýãöýý øààðäëàãàòàé òóëãàð÷ áàéíà. Ýíýõ¿¿ õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàõûí òóëä èðãýí á¿ðä èíôîðìàòèê áîëîâñðîëûã äàðààõ áàéäëààð ýçýìø¿¿ëýõýýð ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàñàí áèëýý.

Áèå äààñàí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý áà ¿éë àæèëëàãààòàé, þìñ ¿çýãäëèéã õèéñâýðëýí ò¿¿íèé çàãâàðûã áîëîâñðóóëäàã, ìýäëýã-ìýäýýëëèéí ñàíã áîëîâñðóóëàí àøèãëàäàã, àñóóäëûã îíîâ÷òîé àðãààð øèéäâýðëýäýã, óëìààð îþóíû á¿òýýë íü íèéãìèéí õºãæëèéã õóðäàñãàã÷ áîëîõûã îéëãîäîã èðãýí òºëºâø¿¿ëýõ Áàéãàëü, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí óÿëäàà õîëáîîã òàíèí ìýäýæ, ìýäýýëýë

ç¿éí ìýäëýã, óð ÷àäâàð, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã àøèãëàí àñóóäëûã îíîâ÷òîé øèéäâýðëýäýã èðãýíèéã òºëºâø¿¿ëýõ Áàéãàëü, íèéãýìä àþóëã¿é, íèéãìèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõóéö òåõíîëîãèéã

áèé áîëãîõîä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé íèéãýìä ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã ýçýìøñýí áàéõ øààðäëàãà,

íèéãýì äýõ ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã õºãæ¿¿ëýõ õ¿ñýë ñîíèðõîë Õ¿íèé àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààíä ìýäýýëýë õîëáîîíû òåõíîëîãè ã¿íçãèé íýâòýð÷

áóé ¿éë ÿâöûã òàíèóëàõ.Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ýçýìø¿¿ëýõèéí òóëä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí á¿ðä ìýäëýã,

÷àäâàðûã õÿëáàðààñ õ¿íä ð¿¿, ýíãèéí õýëëýãýýñ øèíæëýõ óõààíû õýëëýã ð¿¿ øèëæèõ áàéäëààð îëãîõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä áàãøèéí àðãà ç¿é ÷óõàë þì. Òóõàéëáàë:

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí áàãà áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí õºãæèëä äàðààõ ÷èãëýëèéã áàðèìòàëíà.

• Ñóðàëöàã÷èä áàãøèéí óäèðäëàãà, çààâðààð êîìïüþòåðòýé àæèëëàíà. Òýäíèé êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà íü êîìïüþòåð ↔ áàãø ↔ ñóðàã÷ ãýñýí õîëáîîòîé áàéõ;

• Ñóðàãöàã÷äàä ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ, õóâèðãàõ, õàäãàëàõ, áîëîâñðóóëàõ òóõàé îéëãîëòûã ºìíºõ òºñººëºëòýé íü õîëáîæ, ìýäýã ýçýìø¿¿ëýõ;

• Ñóðàëöàã÷äàä ýçýìø¿¿ëýõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã êîìïüþòåð íü ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàã÷ òåõíèê õýðýãñýë áîëîí àëãîðèòìûí ã¿éöýòãýã÷ ãýñýí îéëãîëòîä òóëãóóðëàæ îëãîõ.

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñóóðü áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí õºãæèëä äàðààõ ÷èãëýëèéã áàðèìòàëíà.

• Ñóðàëöàã÷èä êîìïüþòåðòýé èõýâ÷ëýí áèå äààí àæèëëàõ áà áàãø ñóðàëöàã÷èéí êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà íü êîìïüþòåð ↔ áàãø ↔ ñóðàã÷ ãýñýí õîëáîîòîé áàéõ;

• “Ìýäýýëýë” àéí ìýäëýã, ÷àäâàð íü ñóðàëöàã÷äûí ìýäýýëëèéã õèéñâýðëýí ä¿ðñëýõ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýíèéã àíõààðàõ;

• “Àëãîðèòì” àéí ìýäëýã, ÷àäâàð íü ñóðàëöàã÷äûã õèéñâýð àëãîðèòìóóäòàé àæèëëàæ ñóðàõàä ÷èãëýñýíèéã àíõààð÷, íýãýí òºðëèéí àëãîðèòìûã çîõèîõ àðãà áàðèëûã ñàéòàð ýçýìø¿¿ëñíèé äàðàà íºãºº òºðºëä øèëæèõ;

• “Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè” àéí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä àøèãëàõ ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã ñóðàëöàã÷äûí íàñ, ñýòãýõ¿éí îíöëîãò íèéö¿¿ëýí ñîíãîx.

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí õºãæèëä äàðààõ ÷èãëýëèéã áàðèìòàëíà.

• Ñóðãàëòàíä õýðýãëýõ àëãîðèòìóóä íü çàãâàð øèíæòýé áàéõ; • Ñóðàëöàã÷äàä “Ìýäýýëýë” àéí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä áàãø ìýäýýëëèéí

îð÷èíä ñóðàëöàã÷èéã ÷èãë¿¿ëæ, óäèðäëàãààð õàíãàõ áà ã¿éöýòãýëä íü êîìïüþòåð àøèãëàí õÿíàëò òàâèõ;

13

ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝË

• Áóñàä øèíæëýõ óõààíû ñóäëàãäàõóóíä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã àøèãëàõ.

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò íü ñóðàëöàã÷äàä öîãö ÷àäàìæóóäûã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ÷àäâàðóóäààð òîäîðõîéëîãäîõ ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí òîãòîëöîîã àãóóëãûí àé õýëáýðýýð èëýðõèéëñýí þì [1].

Àãóóëãûí àé:

- Ìýäýýëýë- Êîìïüþòåð- Àëãîðèòì- Çàãâàð- Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè

Á¿ðýí äóíä

Ñóóðü

Áàãà

Çóðàã 1. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðòûí àé

Ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíû öºì óõàãäàõóóí íü “Ìýäýýëýë”. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àãóóëãûí àéã ìýäýýëýë àéä ¿íäýñëýí äàðààõ çàð÷ìààð ñîíãîñîí áîëíî. ¯¿íä:

Ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, äàìæóóëàõ, õýìæèõ, òîäîðõîéëîõ, õàäãàëàõ áîëîí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäëèéã òîäîðõîé àëãîðèòìààð ã¿éöýòãýäýã òóë àëãîðèòìûã,

Äýýðõ ¿éëäë¿¿ä íü êîìïüþòåðèéí òóñëàìæààð õèéãääýã áóþó êîìïüþòåð íü àëãîðèòì ã¿éöýòãýã÷èéí íýã õýëáýð ó÷èð êîìïüþòåðûã,

Ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðèéí òóñëàìæòàé áîëîâñðóóëàõàä àëãîðèòìààñ ãàäíà òîäîðõîé òåõíîëîãè øààðäàãäàõ òóë ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã,

Íèéãýì, õ¿ì¿¿íèé àæèë àìüäðàë íü áàéãàëü, þìñ ¿çýãäýë, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íîî òóñãàõ, òàíèí ìýäýõòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Òýäãýýðèéí äîòîîä áà ãàäààä ìºí ÷àíàð, õàðèëöàí ø¿òýëöýýã òàíèí ìýäýõýä ò¿¿íèéã çàãâàð÷ëàõ, çàãâàðûí ìýäýýëëèéã òîäîðõîé àëãîðèòìûí äàãóó òåõíîëîãè àøèãëàí êîìïüþòåðààð áîëîâñðóóëæ øèíý ìýäëýã á¿òýýõ òóë çàãâàðûã òóñ òóñ àãóóëãûí àéãààð ñîíãîñîí áîëíî.

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àãóóëãûí áóñàä àéíóóä íü ìýäýýëýë àéòàé íÿãò óÿëäàà õîëáîîòîé. ¯¿íä: “Ìýäýýëëèéí ä¿ðñëýë” ñýäâèéí õóâüä:

• Êîìïüþòåð àé íü ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðèéí òóñëàìæòàé õýðõýí ä¿ðñëýõ, êîìïüþòåð íü ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýðýãñýë áîëîõ òóõàé

• Àëãîðèòì àé íü ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ ¿éëäýë íü àëãîðèòìûí äàãóó õèéãääýã òóõàé• Çàãâàð àé íü ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõýä òîäîðõîé çàãâàðûã àøèãëàäàã òóõàé• Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àé íü ìýäýýëëèéã àëèâàà çîðèëãîîð ìýäýýëëèéí òîäîðõîé

òåõíîëîãè àøèãëàí ä¿ðñëýõ áóþó áîëîâñðóóëàõ òóõàé òóñãàñàí áîëíî.Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áîëîí êèððèêþëèìûã øèíý÷ëýí õºãæ¿¿ëýõäýý

äàðààõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà. Áîëîâñðîë íü àëèâàà ¿çýë ñóðòëààñ àíãèä áàéõ Ñóðàëöàã÷äàä ñóðàëöàõ òýãø áîëîìæèéã õàíãàõ Á¿õ õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí, ñóðàëöàõ áîëîìæèä íèéöñýí õ¿ì¿¿íëýã

áàéõ Ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã á¿òýýõ ýçýìøèõ¿éí ¿å øàòóóäûí øèëæèëò, òýäãýýðò

õàðãàëçàõ ¿éëèéí øèíæ ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëòèéã èëýðõèéëäýã ñóðàëöàõóéí åðºíõèé ç¿é òîãòîëä íèéöñýí øèíæëýõ óõààí÷ áàéõ Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò÷èëàë áîëîí êèððèêþëèì õºãæëèéí õàðèëöàí ø¿òýëöýýã

õàíãàõ çýðýã áîëíî.


14

1.2. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëîîð öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü

Äýëõèéí áîëîâñðîë ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà ÞÍÅÑÊÎ-îîñ ñàíàë áîëãîí äýâø¿¿ëñýí ñóðàëöàõóéí äºðâºí çàð÷èìä áàðèìæààëñàí öîãö ÷àäàìæèéí çîðèëòîä òóëãóóðëàí ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí õýðýãöýý, çîðèëãûã ñóðàëöàã÷äàä ìýäýýëëèéã òàíèõ, ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ òàéëáàðëàõ, ìýäýýëëèéã çàãâàð÷ëàí áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëèéã õàìòðàí àøèãëàõ çýðýã öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëæ õàíãàíà ãýæ òîäîðõîéëñîí. Ýäãýýð öîãö ÷àäàìæ íü ñóðàëöàã÷äàä åðºíõèé áîëîâñðîëîîð òºëºâø¿¿ëýõ öîãö ÷àäàìæòàé íÿãò õîëáîîòîé.

Ê1 - ìýäýõèéí ìýäýýëëèéã òàíèõ, õ¿ðòýí õ¿ëýýí àâàõ Ê2 - á¿òýýõèéí ìýäýýëëèéã òàéëáàðëàõ, ä¿ðñëýí èëýðõèéëýõÊÇ - îðøèí òîãòíîõûí ìýäýýëïèéã çàãâàð÷ëàí áîëîâñðóóëàõ, ýçýìøèí

õýðýãëýõ Ê4 - íèéãýìøèõèéí ìýäýýëëèéã õàìòðàí àøèãëàõ, äàìæóóëàõ

Ìýäýýëëèéã òàíèõ, õ¿ëýýí àâàõ öîãö ÷àäàìæààð ñóðàëöàã÷äàä ìýäýýëëèéã õ¿ðòýí õ¿ëýýí àâ÷ îéëãîõ, òàíèí ìýäýõ, àíãèëàõ, èëýðõèéëýõ ÷àäâàð

Ìýäýýëëèéã òàéëáàðëàõ, ä¿ðñëýí èëýðõèéëýõ öîãö ÷àäàìæààð òîäîðõîé çîðèëòûã øèéäâýðëýæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ¿éë ÿâöûã òàéëáàðëàõ, ¿ãýýð áîëîí òýìäýãò¿¿äýýð èëýðõèéëýí áè÷èõ, á¿ä¿¿â÷, çóðãààð ä¿ðñëýõ ÷àäâàðûã

Ìýäýýëëèéã çàãâàð÷ëàí áîëîâñðóóëàõ, ýçýìøèõ õýðýãëýõ öîãö ÷àäàìæààð ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ áîëîí êîìïüþòåð, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àøèãëàí çóðàã çóðàõ, áàðèìò áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëèéí çàãâàð áàéãóóëàõ, øàëãàõ, ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàð, ìýäýýëëèéí àãóóëãà, áàãòààìæ, öàð õ¿ðýý, ÷àíàðûã ¿íýëýõ ÷àäâàðûã

Ìýäýýëëèéã õàìòðàí àøèãëàõ, äàìæóóëàõ öîãö ÷àäàìæààð õàìòûí çîðèëòûã øèéäâýðëýõ ¿éëäë¿¿äèéí äàðààëëûã áóñàäòàé õàìòðàí çîõèîìæëîõ, ã¿éöýòãýõ, ìýäýýëëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áóñäàä äàìæóóëæ, õàìòðàí àøèãëàõ, ìýäýýëëèéí íóóöëàë, õàäãàëàëò, õàìãààëàëò, ä¿ðýì çààâðûã äàãàõ, òåõíîëîãèéí ãîðèìûã ñàõèõ, ñ¿ëæýýíèé îð÷èíä àæèëëàõàä ¿¿ðýã õ¿ëýýõ, ¸ñ ç¿éã ñàõèõ, áóñäûí õºäºëìºðèéã õ¿íäýòãýõ ÷àäâàðûã òóñ òóñ ýçýìø¿¿ëíý.

Ìýäýýëýë ç¿éí áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí 2005-2006 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí ñóðãàëòûí çîðèëãî íü ñóðàëöàã÷äàä öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõýä, ¿íýëãýý íü öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõýä ÷èãëýæ áàéãàà áèëýý. Èéìä õè÷ýýëèéí æèëèéí ñóðãàëòûí çîðèëãûã õýðõýí òîìü¸îëñíîîñ öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõ àñóóäàë øóóä õàìààðàëòàé áîëæ áàéãàà þì.

Öîãö ÷àäàìæ íü ñóðãàëòûí çîðèëãî ýñâýë çîðèëò ìºí ãýäãýýð àé á¿ðèéí çîðèëòûã õºòºëáºðèéí çîðèëò áîëãîí òºëºâëºõ áîëîìæã¿é [9]. Æèøýý íü: Ìýäýýëýë ç¿éí áàãà áîëîâñðîëûí “Ìýäýýëýë” àéí Ê1 öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëòûã áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé, õè÷ýýëèéí æèëèéí, á¿ëýã ñýäâèéí, íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð á¿ðèéí çîðèëãî áîëãîõ íü çîõèìæã¿é þì. Èéìä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð á¿õýëëýã, íèéëìýë áàéäëààð òîìü¸îëñîí öîãö ÷àäàìæèéã õýðõýí á¿ëýã ñýäâèéí, íýãæ õè÷ýýëèéí çîðèëò áîëãîí íàðèéâ÷ëàõ âý, ìºí ñóðàëöàã÷äûí öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõ àðãà ç¿éä ñóðàëöàõ íü áàãø áèäíèé õóâüä ÷óõàë àñóóäàë õýâýýð áàéãàà áèëýý. Öîãö ÷àäàìæèéã àìæèëòòàé ¿íýëýõ ýõíèé àëõàì íü ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ¿íýëãýýíèé ñòàíäàðòûí ¿çýë áàðèìòëàëûã ñàéòàð óõààðàõ ÿâäàë.

Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä õ¿¿õäèéí õºãæëèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí áàãà áîëîâñðîëûí “Ìýäýýëýë”àéí õ¿ðýýíä öîãö ÷àäàìæèéã õýðõýí òºëºâø¿¿ëæ áîëîõ âý? ãýäýãò àíõààðàë íýëýýä õàíäóóëñàí áà äàðààõ õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýõèéã çîðèëîî. Òà á¿õýí òóíãààæ, áóñàä àé, á¿ëýã ñýäâèéí õóâüä ÿìàð áàéæ áîëîõ òàëààð ººðñäºº òóðøèí õèéãýýðýé.

15


Õ¿¿õ

äèéí

õºã

æëèé

í îí

öëîã

èéã ñ

óðàë

öàõó

éí ò

óëãó

óð á

àãàí

àòàé

óÿë

äóóë

æ, ñ

óðãà

ëòû

ã àì

æèëò

òàé

ÿâóó

ëàõ

íü

Õ¿ñ

íýãò

¹1

Áîëî

âñðî

ëûí

4 ¿í

äñýí

òóë

ãóóð

Ì

ýäýõ

èéí

òóëä

ñó

ðëöà

õóé

Á¿òý

ýõèé

í òó

ëä

ñóðà

ëöàõ

óéÎ

ðøèõ

óéí

òóëä

ñó

ðàëö

àõóé

Íèé

ãýì

øèõ

èéí

òóëä

ñó

ðàëö

àõóé

Õ¯¯Õ

ÄÈÉÍ

Õª

ÃÆÈË

ºðãºí õ¿ðýýíèé ÅÁ-èéí ñóðãàëò

Ìýäëýã îëîõ àðãûí ñóðãàëò

Õºäºëìºðèéí àðãà áàðèë

Áóñàäòàé íºõºðëºí, õàìòðàí àæèëëàõ àðãà áàðèë

Àæëûí ñóðãàëò

Ìýäëýã áîëîí äàäëàãûí íýãäýë

Áóñàäòàé õàìò àæèëëàõ

ªºðòºº ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ áîäîë

Øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð

Áèå äààñàí óõààí

Õàðèóöëàãà

Îé òîãòîîõ áîëîí ä¿ãíýõ ÷àäâàð, ãîî ñàéõíû ìýäðýìæ, õàðàãäàõ áàéàë, õàðèëöààíû ÷àäâàð

Áóñàä óëñ ¿íäýñíèé ñî¸ë, ¿çýë áîäëûã õ¿íäýòãýõ

Îëîí òàëòàé ÷àíàð, õàðèëöàí îéëãîëò, òàéâàí àìãàëàí ñýòãýõ¿é

Õ¿íèé õàðèëöààíû äàéñàãíàëûã øèéäýõ àðãà

Áóñäûã îéëãîõ, áóñàäòàé õàìààðàëòàé áàéõ

Îþ

óí ó

õààí

û

Ïè

àæ

å / Â

ûãî

äñê

èé

Ìýä

ýýë

ëè

éã

òàíè

õ,

õ¿ðòý

í õ¿

ëýý

õ àâà

õÌ

ýäýý

ëë

èé

ã á

óñàä

òàé

õà

ìòð

àí à

øè

ãëàõ.

Ìýä

ýýë

ëè

éã

õ¿ë

ýýí

àâà

ã÷ á

àé

ãààä

çîãñ

îõã

¿é

ò¿ãý

ýã÷

áàé

õ ãý

ñýí

çàð÷ì

ûã

òàíè

í ì

ýäýõ

. Ý

íý

¿éë

àæ

èë

ëàãà

àíä

êî

ìïü

þòå

ð í

ü ÿì

àð

¿¿ðýã

òýé

ã óõ

àì

ñàðë

àõ.

Òîî, ì

ýäðýì

æ, õý

ë

Îðîí

çàé

, îé

òîãò

îîë

ò, ¿

ã õý

ëíè

é

æè

ãä á

àé

äàë

Íèé

ãìèé

í

Áóñ

àä

òàé

õàðüö

àõ

ìýä

ðýì

æè

éí

õîë

áîî (

äàñà

õ)

Ìýä

ýýë

ëè

éã

òàé

ëá

àðë

àõ,

ä

¿ðñë

ýí

èë

ýðõè

éë

ýõ

Àì

üäðàë

ûí

¿íä

ñýí

õýâø

èë

/òî

õèðñî

í ¿é

ëä

ýë

¯¿ð

ýã / í

èé

ãìè

éí

óð ÷

àä

âàð

Ñýð

ýë /

Ñýä

ýë

Õºãæ

ëè

éí

ñýä

ýë (

õ¿ñý

ë,

ýðì

ýëçý

ë,

àì

æè

ëò,

àë

äààíà

àñ

àé

õ)Ì

ýäýý

ëë

èé

ã çà

ãâàð÷ë

àí

áîë

îâñ

ðóó

ëàõ,

òîä

îðõî

é

ò¿âø

èíä

ýçý

ìø

èí õ

ýðýã

ëýõ

Ñýò

ãýë

õºä

ëºë

Ñýä

ýë


16

1.3. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëä “õ¿¿õýä òºâòýé” ñóðãàëòûã íýâòð¿¿ëýõ íü

Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûí äàãóó ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã 2005-2006 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ óëñ îðîí äàÿàð ÿâóóëæ ýõýëñýí áèëýý. Ìýäýýëýë ç¿éí áàãø íàð áîëîâñðîëûí ò¿âøèí á¿ðä ñòàíäàðòûí øèíý àãóóëãààð õè÷ýýë îðîõ áîëñíîîð, áàãøëàõ àðãà ç¿éãýý ººð÷èëæ, øèíý÷ëýõ øààðäëàãà çàéëøã¿é òóëãàð÷ áàéíà.

“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí õ¿ðýýíä áèä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä îéëãîæ àâñàí ç¿éë áîë ýõëýýä “õ¿¿õýä òºâòýé” ñóðãàëò ãýæ þó áîëîõ òóõàé îéëãîëòûã ñàéòàð óõààðàõ, ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõàä õýðõýí íýâòð¿¿ëýõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëýõ ÿâäàë áàéëàà. ªíººã õ¿ðòýë áèä ñóðãàëòûã “Øàâü òºâòýé”, “Ñóðàëöàã÷ òºâòýé“, “Õ¿¿õýä òºâòýé” ãýõ ìýòýýð íýðëýæ, îëîí ç¿éë¿¿äèéã ººð÷ëºí øèíý÷èëñýí áîëîâ÷ ¿íýíäýý ìàòåðèàëëàã áààç, íîì ñóðàõ áè÷èã... çýðýã îëîí øàëòãààíóóäààñ õàìààð÷ áèåëýëýý ñàéí îëîõã¿é áàéíà. Ìàíàé òºñëèéí çîðèëãî ÷ áàéõã¿é, áîëîõã¿é ãýýä ñóóãààä áàéõûí îðîíä áîëîìæèò àðãà çàìûã õàéõ, òóõàéëáàë õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ãàðûí äîîðõ ìàòåðèàëààð õýðõýí îðëóóëæ õèéõ âý? Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõ¿éã äýìæèõ àðãà ç¿éã áàãø íàðûí çààñàí õè÷ýýëèéí òóðøèëòààð áèé áîëãîõ áîëîìæ áàéãàà ýñýõýä ÷èãëýæ áàéãàà þì.

Õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëýõ ñóðãàëòûí îíîëûí õî¸ð ¿íäñýí ÷èãëýë áàéäàã. Ò¿¿íèé íýã íü áèõåâèîðèçìèéí îíîëûã ¿íäýñ áîëãîñîí ÷èãëýë þì. Ýíý ÷èãëýëèéã áàðèìòàëñàí ñóðãàëò íü áàãøèéí ¿¿ðãèéã õýò ø¿òñýí, ñóðãàëòàä áàãø òºâòýé àðãà áàðèëààð õàíääàã. Áàãø íàð òîäîðõîé àðãààð õýñýã, õýñýã áîëãîí áîëîâñðóóëñàí ìýäýýëëèéã õ¿¿õäýä äýñ äàðààòàé ýçýìø¿¿ëäýã. Èéì ñóðãàëòûí ¿åä áàãø á¿õ ìýäýýëëèéí ýçýìøèã÷ áîëæ õàðàãääàã. Ýíý ìýäýýëëèéã õ¿¿õäýä õ¿ðãýõ ýñýõ íü áàãøèéí äóðûí àæèë áàéõ áà õ¿¿õä¿¿ä áàãøèéí äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõ ãýæ äàðààãèéí àëõàì õ¿ðòýë àæèëëàíà. Çºâ õàðèó íü äàñãàëààð áîëîí óðàìøëààð áàòàëãààæèæ, áàãø íàð õ¿¿õäèéí ýçýìøñýí ìýäýýëëèéã òóíãààí ä¿ãíýñíèé ýöýñò äàðààãèéí õýñýã ìýäýýëëèéã ýçýìø¿¿ëæ ýõýëäýã.

Ýíý ñóðãàëòûí îíîëûí ÷èãëýëèéã åðºíõèéä íü àâ÷ ¿çâýë õ¿íèé íºõöºëò ðåôëåêñò ¿éëäëèéí çàð÷èì äýýð òóëãóóðëàñàí áàãø òºâòýé ñóðãàëò þì. Ýíý ñóðãàëòûí îíîëûí òºëººëºã÷èä íü Æ.Âàòñîí, Ý.Òîðíäàéê áà Á.Ô.Ñêèííåð þì.

Ñóðãàëòûí îíîëûí õî¸ð äàõü ÷èãëýë íü õ¿íèé îþóí óõààíû õºãæëèéí òóõàé îíîëûã ¿íäýñëýã÷èä áîëîõ Æ.Ïèàæå, Ý.Ýðèêñîí, Ë.Ñ.Âûãîòñêèé íàðûí îíîëûã áàðèìòàëäàã. Ýíý ÷èãëýëèéí îíîë íü áàãà íàñíû õ¿¿õýä:

ºðãºí õ¿ðýýòýé òîãëîîìûí ¿éë àæèëëàãààãààð äàìæóóëæ, øèíý ìýäýýëëèéã áàéíãà îëæ àâ÷ áàéäàã èäýâõòýé ñóðàëöàãñàä.

õºãæèë íü òààìàãëàæ áîëîõ ¿å øàòààð äàìæèæ ÿâäàã.

íèéãìèéí õàðèëöààíû ÿâöàä ñýòãýë õºäëºë, òàíèí ìýäýõ¿é íü õºãæäºã.

õ¿¿õýä á¿ð õóâèéí îíöëîãòîé òóë õºãæëèéí ººð ººð õýìæ¿¿ð äýýð ºñºæ õºãæäºã îíöëîãòîé ãýæ ¿çäýã.

Æ.Ïèàæå õ¿¿õäèéí ñýòãýõ¿éí õºãæëèéã òºðñíººñ ýõëýí íàñàíä õ¿ðýõ õ¿ðòýë õºãæëèéí 4-í ¿å øàòûã äàìæèíà ãýæ òîäîðõîéëæýý [7].

•

•

•

•

Çóðàã 2.Çóðàã 2.

17


Õ¿ñíýãò ¹2

¯å øàòóóä Íàñ Çàí ¿éëèéí îíöëîã

Õ¿ðòýõ - õºäºëãººíèé øàò

Òºðñíººñ ýõëýí

1,5-2 íàñ

Íÿëõ õ¿¿õä¿¿ä îð÷íîî çºâõºí òºðºë á¿ðèéí ¿éëäëèéí òóñëàìæòàéãààð òàíèí ìýääýã: Õàðàõ, õºõºõ, õàçàõ, çàæëàõ ãýõ ìýò. Ýíý ¿å øàò íü õ¿¿õäýä ñýòãýõ¿é áà õýë ÿðèà ¿¿ññýíýýð äóóñäàã.

¯éëäýë òºëºâøèõººñ ºìíºõ øàò

2-7 íàñ

Áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿ä õýëä îðæ, îð÷íûõîî õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèõ çýðãýýð äîõèîëîë, òýìäã¿¿äèéã ýçýìøèí, òýä òîäîðõîé óõàãäàõóóíûã ººðèéí áîëãîíî. Ãýâ÷ óõàãäàõóóí íü òýäíèé õóâèéí øóóä òóðøëàãà, ººð äýýð þìûã òºâëºð¿¿ëýí ñýòãýõ ¿çýë çýðãýýð õÿçãààðëàãääàã. Õºãæëèéíõºº ýíý øàòàí äýýð ¿ð äàãàâðûí òàëààð ìàø õÿçãààðëàãäìàë, çàðèìäàà “¿ëãýðèéí” þì øèã òºñººëºëòýé áàéäãààðàà îíöëîã þì. ¯çýãäýë þìñûã àíãèëàõàä èõýýõýí òºâºã, áýðõøýýë ó÷èðäàã.

Òîäîðõîé ¿éëäëèéí øàò 7-11,12 íàñ

Õ¿¿õä¿¿ä þìûã ëîãèêîîð ñýòãýæ ýõëýõ áºãººä þìñûã õýä õýäýí øèíæ òýìäãýýð íü àíãèëíà. Ìàòåìàòèê óõàãäàõóóíóóäûã òîäîðõîé ¿çýãäýë þìñò õàìðóóëàí õýðýãëýõ ÷àäâàðòàé áîëíî. Þìñûí øèíæ ÷àíàð, òîãòâîðòîé õàäãàëàãääàã ãýäãèéã îéëãîäîã. Áàãà àíãèéí ñóðàã÷èä íü “ýíä áà îäîî” ãýñýí íºõöºëä òîäîðõîé àñóóäëóóäûã ëîãèêèéí õóâüä ýðãýö¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áàéäàã.

Ôîðìàëü ¿éëäëèéí øàò

12 íàñíààñ äýýø

ªñâºð íàñíûõàí íü òîäîðõîé áà õèéñâýð àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, çàäëàí øèíæèëãýý õèéõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áàéíà. Òýä á¿õ áîëîìæèéã áîäîæ ¿çýõ, ºíãºðñíºº äóðñàí ñàíàæ, èðýýä¿éí òºëºâëºãºº çîõ è î æ ÷ à ä à õ á à àäèëòãàë áóþó øèëæ¿¿ëñýí óòãàä òóëãóóðëàí ýðãýö¿¿ëäýã.

Ë.Ñ.Âûãîòñêèéí õóâüä íýãä¿ãýýðò, õ¿¿õýä õýëä îðæ ýõëýíã¿¿òýý ñýòãýõ¿éí õºãæèë íü ýðñ ººð÷ëºãäºæ, õî¸ðäóãààðò, àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà õýë ÿðèàòàé íýãäñýíýýð õ¿¿õäèéí òàíèí ìýäýõ, àëèâààã ýçýìøèõ ÷àäâàð íü äýýøèëíý õýìýýí òîäîðõîéëæýý.Ý.Ýðèêñîí íèéãýì-ñýòãýë ç¿éí õºãæëèéí îíîëîîðîî íèéãìèéí îð÷èí õóâü õ¿íèé õºãæèëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã àâ÷ ¿çýæ, õ¿¿õäèéí õºãæëèéã õýä õýäýí ¿å øàòàíä õóâààñàí þì.

Õýäèéãýýð õ¿¿õýä ººðºº îéëãîæ, ìýäýæ, ñóðàõ áîëîâ÷, íàñàíä õ¿ðýãñýä òóñëàã÷, ÷èãë¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëäîã. Ýíý ¿¿ðãèéí áàãø íàð äàãóó ñóðãàëòàíä ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýõ ìàòåðèàëûã óðüä÷èëàí áýëòãýæ, òóñëàëöàà, ÷èã áàðèìæààëëààðàà õ¿¿õäèéí ñóðàõ ñîíèðõëûã ºäººæ, äýìæèíý.

Êîíñòðóêöèîíèçìèéí çàð÷èì íü Õ¿¿õýä ººðñäèéãºº õ¿ðýýëýí áóé åðòºíöèéã õ¿ðòýí ìýäýð÷, õàðèëöàí ¿éë÷ëýëä îðæ

ýõýëñíýýð ñóð÷ áîëîâñðîõ ¿éë ÿâö ýõýëäýã ãýæ ¿çäýã. Ñóð÷ áîëîâñðîõ ãýäýã íü õ¿¿õýä, íàñàíä õ¿ðýã÷èä, îð÷èí çýðýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä õàðèëöàí áèå áèåäýý íºëººëæ ¿éë÷èëñýí ¿éë ÿâöûã õýëíý. Õ¿¿õýä ººðñäèéí îéëãîæ ìýäýðñýí åðòºíöèéã á¿òýýæ áèé áîëãîíî.

Õ¿¿õäèéí õºãæèëä íèéöñýí áàéõ çàð÷èìÕºãæèëä íèéöñýí ñóðãàëòûí õºòºëáºð íü õ¿¿õäèéí õºãæëèéí òóõàé ìýäëýã äýýð

ñóóðèëñàí áàéäàã. Õ¿íèé åðºíõèé õºãæëèéí øàòóóäûã á¿õ õ¿¿õýä äàìæäàã áºãººä ¿¿íèé õàæóóãààð õ¿¿õýä á¿ð ºâºðìºö áîäãàëü ìºí ãýæ îéëãîõ ¸ñòîé. Áàãø ñóðãàëòûí ìàòåðèàë, ¿éë àæèëëàãààíû íºõöºëèéã õàíãàõûí òóëä õ¿¿õäèéí åðäèéí ºñºëò õºãæèëòèéí ç¿é òîãòëûã ìýäâýë çîõèíî. Ìºí àäèë íàñíû õ¿¿õäèéí ºâºðìºö õóâèéí ÿëãààã àæèãëàæ ñóäëàõ õýðýãòýé. Õºãæèëä íèéöñýí õºòºëáºð íü õ¿¿õäèéí ñîíèðõîë, òýäíèé òàíèí ìýäýõ¿é, íèéãìèéí áîëîí ñýòãýöèéí õºãæëèéí òºâøèíä íèéöñýí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõàä ÷èãëýãäýíý. Èéì ¿éë àæèëëàãàà íü áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí òºðºëõèéí ñîíèó÷, ººðèéí


18

áîäñîí ç¿éëýý òóðøèæ ìýäðýõ ãýñýí õ¿ñýë ñîíèðõîëä á¿ðýí íèéöíý. Òà á¿õýí çºâëºìæèéí 28-34 õóóäàñíû êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàë, àðãà ç¿éã äýëãýð¿¿ëýí óíøèíà óó.

Õºãæèëä íèéöñýí õºòºëáºð íü õ¿¿õäèéã ººðñäèéí äýâø¿¿ëñýí àñóóäàëä áèå äààí õàðèó îëîõîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýíý. Õ¿¿õä¿¿ä àñóóäàë äýâø¿¿ëáýë òýäýíä ñîíèðõîë, àíõààðàë àÿíäàà áèé áîëíî. Èéì àñóóäàë äýâø¿¿ëýí øèéäâýðëýõ òîõèðîî á¿ðä¿¿ëñýí íºõöºëä áàãøèéí ¿¿ðýã íü àñóóäëûã õÿëáàð÷ëàëã¿é, äýíä¿¿ èõ ìýäýýëëýýð äàðàëã¿éãýýð õ¿¿õäèéí ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ, àñóóäëàà øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã îëîõîä òóñëàõ ¸ñòîé. Ýíý àðãààð áàãø õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýí áèå äààí ñóðàëöàõ áîëçîëò íºõöºëèéã õàíãàæ àæèëëàíà.

Òàñðàëòã¿é ñóðàëöàõ çàð÷èìÒàñðàëòã¿é ñóðãàæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ îíîëûã ¿íäýñëýã÷ ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ýðäýìòýí

Æîí Äýâýé “Õ¿íèé ñóð÷ õ¿ì¿¿æèõ ¿éë ÿâö íü íýã òàëààñ èðýýä¿éä àìüäðàõ áýëòãýë, íºãºº òàëààñ îäîî àìüäðàõûí òºëºº ñóðàëöàæ áàéãàà ¿éë ÿâö ìºí” ãýæ òîäîðõîéëæýý. ªºðººð õýëáýë õ¿ì¿¿æèæ áîëîâñðîõ ¿éë ÿâö íü àìüäðàëûí áýëòãýë áîëîõîîñ ãàäíà õ¿íèé òàñðàëòã¿é ñóðàëöàõ ¿éë ÿâöûí íýãýí ¿ðãýëæëýë þì ãýäýã ¿çýë ñàíààã íýã çàð÷ìàà áîëãîí àâñàí þì.

Õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëò íü äýýðõ êîíñòðóêöèîíèçì, õºãæèëä íèéö¿¿ëýõ õî¸ð çàð÷èìä òóëãóóðëàíà. Ýíý ÷àíàðààðàà äýýðõ õî¸ð çàð÷ìûí ¿çýë ñàíàà íü áèå áèåý õàðèëöàí ¿ã¿éñãýõã¿é áºãººä õàðèí ÷ òàñðàëòã¿é õ¿ì¿¿æèæ, áîëîâñðîõ ¿éë ÿâöûí ¿íäýñ áîëíî. Õ¿¿õýä îð÷íîîñîî áîëîí õàìò îëíîîñîî ñóðàëöàíà. Èéìä õ¿¿õýä á¿ðèéí ñóðàõ ñîíèðõëûã óðàìøóóëàí, ñóðàëöàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ íü óã çàð÷ìûí ¿íäýñ áîëíî Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä ñóðàëöàã÷èä ýçýìøñýí ìýäëýã, ÷àäâàðàà àøèãëàí, ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí çóóíä òàñðàëòã¿é ñóðàëöàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.

Õ¿¿õýä á¿ðò ãàíöààð÷ëàí õàíäàõ ñóðãàëòûí çàð÷èì

Õ¿¿õýä á¿ðò ãàíöààð÷ëàí õàíäàõ íü òýäíèé õºãæëèéí ¿å øàòûã õ¿íäýòãýí, õ¿¿õýä á¿ðèéí õóâèéí õºãæëèéí òºâøèí, îíöëîãò íèéö¿¿ëýí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã çºâ òºëºâëºí ÿâóóëàõàä ÷èãëýäýã.

Õ¿¿õýä á¿ðò ãàíöààð÷ëàí õàíäàæ, ñóðãàõ óð ÷àäâàð íü òýäíèé ýð¿¿ë ìýíä, áèå áÿëäàð, ñýòãýë õºäëºë, òàíèí ìýäýõ¿éã õàìàðñàí õºãæëèéí òóõàé ºðãºí ìýäëýãèéã áàãøààñ øààðääàã. Ýíý íü áàãøèä õ¿¿õäèéã àæèãëàõ ÿâöäàà õºãæëèéí ÿìàð ¿å øàòàíä áàéãààã ä¿ãíýõ, óëìààð òýäíèé õºãæëèéí ¿å øàòàíä òîõèðñîí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæ îëãîäîã. Áèä õ¿¿õýä á¿ðò ÿàãààä ãàíöààð÷ëàí õàíäàõ àðãà áàðèëûã áàðèìòëàõ øààðäëàãàòàé âý?

Õ¿¿õýä á¿ðèéí õýðýãöýý, ñîíèðõîë, õ¿÷ ÷àäàëä òîõèðóóëæ àæèëëàñíààð õ¿¿õäèéí ñóðàëöàõ ÷àäâàð íýìýãäýæ, óëìààð ººðèéí õ¿÷ ÷àäëàà ìýäýð÷ óðàìøäàã. Èéì õ¿¿õýä øèíý ìýäëýã ìýäýýëýë õ¿ëýýæ àâàõàä áýëýí áîëíî. Àíãè òàíõèìä á¿ðä¿¿ëñýí õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëòûí îð÷èí íü õ¿¿õýä á¿ðò ãàíöààð÷ëàí õàíäàõ àðãà áàðèëûã äýìæäýã. Àíãèéí õè÷ýýëèéí òîíîã òºõººðºìæ, ìàòåðèàëëàã îð÷èí íü õ¿¿õýä á¿ðèéí ºñºëòèéã õàíãàæ, ñîíãîæ àâñàí ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿¿õýä á¿ðä òîõèðîõ ¸ñòîé.

Áàãø òà á¿õýí êîìïüþòåðèéí ëàáîðàòîðèäîî õ¿¿õýä á¿ðèéí õèéñýí á¿òýýëèéã õàðóóëàõ àíãèéí áóëàí (òàâèóð) íýýæ, òýäíèéã á¿òýýëýýð íü ¿íýëýõ íü ýíýõ¿¿ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë àëõàì áîëíî.

Çóðàã 3Çóðàã 3

19


Íàñ ç¿éí îíöëîãò íèéöñýí áàéõ çàð÷èìÑóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõäàà íàñ ç¿éí õºãæëèéí îíöëîã õ¿÷èí

ç¿éëèéã àâ÷ ¿çýõã¿éãýýð õ¿¿õäýä òîõèðîîã¿é,àãóóëãûí õóâüä õºíãºí ýñâýë õ¿íäýäñýí ñóðãàëò ÿâóóëáàë õ¿¿õä¿¿äèéí ñóðàëöàõ óðàì çîðèãèéã ìîõîîíî. Èéìä áàãø íàð õ¿¿õýä á¿ðèéí õºãæëèéí òºâøèíã õàðãàëçàí çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé. ÅÁÑ-èéí áàãø íàð îëîí òºðëèéí ïðîòôåëüòýé (áàãøèéí õºãæèë, êèððèêþëèì ...) áàéäàã ÷ õ¿¿õäèéí õºãæëèéã ñóäëàõ ïðîòôåëü áàéäàã áîëîâ óó? ãýñýí àñóóäëûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. Áàãø òà õàðèóëààä ¿çýýðýé!

Õóâèéí îíöëîãò íèéöñýí áàéõ çàð÷èìÕ¿¿õýä á¿ð õóâèéí ºâºðìºö îíöëîã, áèå õ¿íèé áîëîí õºãæëèéí ººð ººð øèíæ ÷àíàð,

ñóðàëöàõ ººð ººð àðãà áàðèë, õóðäòàé, ãýð á¿ëèéí õóâüä ÷ õàðèëöàí àäèëã¿é îð÷èíä ºñºæ òîðíèæ áàéäàã. Èéìä ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, õ¿¿õýäòýé õàðèëöàõäàà àëü àëèíä íü õ¿¿õäèéí áîäãàëü ÿëãààã õàðãàëçàõ ¸ñòîé. Áàãø ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûí òóëä õ¿¿õýä á¿ðèéã àæèãëàæ, òýäíèé ÷àäâàð, ñîíèðõîë, çàí ààø, ñóðàëöàõ àðãà áàðèëûã òîäîðõîéëîõ áîëíî. ¯¿íèé äàðàà õ¿¿õä¿¿äèéí õóâèéí ñîíèðõîë õýðýãöýý, òºâøèíä òîõèðñîí ñóðãàëòûí îð÷èíã çîõèîí áàéãóóëíà. Õºãæëèéíõºº òºâøèíä òîõèðñîí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä òàòàãäàí óðàìøñàí õ¿¿õýä ººðèéãºº ñàéí ìýäðýýä, øèíý øèíý ñàíàà, ¿éëäëèéã òóðøèæ ¿çýõèéã ýðìýëçäýã. Õºãæëèéíõºº òºâøèíãººñ äîîãóóð áóþó äýýã¿¿ð ñóðãàëòûã ìýäýðñýí õ¿¿õýä ñîíèðõîë ¿ã¿é áîëæ, óéäàõ, ¿éì¿¿ëýõ ýñâýë çîðèëãîîñîî øàíòðàõ ¿çýãäýë àæèãëàãääàã áàéíà.

Õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëòûí îð÷èí íü õî¸ð ãîë øààðäëàãûã õàíãàíà. ¯¿íä:• õ¿¿õýä ººðèéíõºº õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíòîéãîî èäýâõòýé õàðèëöàæ, ¿¿íýýñ ººðèéí

ìýäëýã,÷àäâàðàà áàÿæóóëàõ, • áàãø íàð õ¿¿õäèéí õýðýãöýý, ñîíèðõîë, ÷àäâàð äýýð íü òóëãóóðëàí õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëýõ. Õè÷ýýëèéí òàíõèì áîë õ¿¿õä¿¿äèéí ñóäëàà÷, æ¿æèã÷èí, íàéç íºõºð, ýðäýìòíèé ä¿ðýýð

òóðøèí òîãëîõ, æ¿æèãëýõ ëàáîðàòîðè áîëîõ ¸ñòîé þì. Áàãø íàð àíãè òàíõèìûã èéì ëàáîðàòîðè áîëãîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áà õ¿¿õä¿¿äèéã á¿òýýë÷ýýð ñóðàëöàõàä ÷èãë¿¿ëæ, øèíý ñàíàà îëîõ, ò¿¿íèéãýý òóðøèõ, áèå äààí àñóóäàë øèéäýõ áîëîëöîîã õàíãàõàä çîõèìæòîé õýëáýðýýð àíãè äàõ ñóðãàëòûí õýðýãë¿¿ð¿¿äèéã ýìõëýí áàéðëóóëíà.

Áàãø õ¿¿õäèéí áîäîë ñàíààã õ¿íäýòãýæ, õè÷ýýëèéí òºëºâëºãººíä îðóóëæ ºãíº. Ìºí áèåý àâ÷ ÿâàõ áàéäëààð õ¿¿õäýä ¿ëãýðëýíý.

Áàãø õ¿¿õäýä áóñäûã àíõààðàõ, õàëàìæëàõ, ñýòãýë ñàíààãàà õóâààëöàõ, òàíèí ìýäýõ ñîíèðõîë òºëºâø¿¿ëýõèéã ÷àðìàéõ õýðýãòýé. Ìºí õ¿¿õäèéã ÿàæ õºãæººæ áîëîõ ç¿éëèéã ñàíàà÷èëæ, õ¿¿õä¿¿äòýéãýý õàìòðàí øèíý ñîíèí ç¿éë ÿðèõàä öàã ãàðãàõ áóþó õîøèí ç¿éë õýëýõ, ºã¿¿ëýìæ çîõèîõ çýðãýýð áàÿð áàÿñëàà èëýðõèéëýõ íü òýäýíä øàãíàëààñ èë¿¿ õîâîð ç¿éë áîëíî. Õ¿¿õýä àëèâààä ñîíèðõîí ñóðàëöàõàä íü ÿìàãò óðàìøóóëæ äýìæèæ áàéõ õýðýãòýé.

Áàãø õ¿í õ¿¿õä¿¿äýýñýý ñàëàíãèä, õ¿¿õäèéí ýðõèéã õ¿íäëýí õàðüöàõã¿é, òýäíèé ñàíàà áîäëûã îéëãîõã¿é áîë õ¿¿õäèéí àëèâààä òýì¿¿ëýõ ñîíèó÷ ÷àíàðûã íü áîîãäóóëàõ àþóëòàé. Õ¿¿õýä, áàãø àëü àëü íü ñàíàà÷èëãàòàéãààð òîãëîîìûã ÿâóóëàõ ¸ñòîé. Õ¿¿õýäòýé ýýëæëýí òîãëîîì óäèðäàõ, õàðèëöàí ÿðèëöàõ çýðãýýð áàãø áà õ¿¿õäèéí õîîðîíä õàðèëöààíû òýíöâýð áèé áîëãîõ íü ç¿éòýé.

Áàãø íàð õ¿¿õäèéã ººðñäºº ñàíàà÷ëàí ñóðàëöàõàä ÷èãë¿¿ëæ äýìæèæ, õ¿¿õäèéí ñîíèðõîë áîëîí òîãëîîìûã òýäíèé ñýòãýõ, ñóðàëöàõàä àøèãëàõ õýðýãòýé þì. Õ¿¿õäýä õ¿ì¿¿ñòýé, îð÷èíòîéãîî õàðèëöàæ, àìüäðàëûí òóðøëàãàòàé òàíèëöàõ áîëîëöîîã îëãîæ, õ¿¿õäèéí îþóí óõààí òàíèí ìýäýõ¿éã õºãæ¿¿ëíý. Õè÷ýýëèéí ñýäâèéã áàãø õ¿¿õäèéí ñîíèðõëûí ¿íäñýí äýýð òºëºâëºí, ñóðãàëòûí áóëàíãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã íýãäìýë áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé. Õ¿¿õýä ººðèéí ñîíèðõîîã¿é ñýäâèéã õýçýý ÷ ñîíèðõäîãã¿é. Õè÷ýýëëýõ àíãèéã, ñóðãàëòûí áóëàíãóóäààñ ÷ºëººòýé ñîíãîæ àæèëëàõààð çîõèîí áàéãóóëñàí áàéõ áà áóëàíãóóä íü õ¿¿õýä ñîíãîëò õèéõ ÿíç á¿ðèéí ìàòåðèàëòàé áàéõ õýðýãòýé.

Õ¿¿õýä òºâòýé àíãèä õ¿¿õýä:• ñîíãîëò õèéõ, • èäýâõòýé òîãëîõ, • ñóðãàëòûí ìàòåðèàë õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã íýýëòòýé àøèãëàõ, • õàìòðàí àæèëëàõ, áèå áèåäýý òóñëàõ áîëîìæòîé.


20

II Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÎÐ×ÈÍ ¯ÅÈÉÍ ÀÐÃÓÓÄ

2.1. Ñóðãàëòûí àðãûí òóõàé

- Ñóðãàëòûí àðãà íü ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéí ÷óõàë ýëåìåíò þì. Àðãàã¿éãýýð ñóðãàëò õýðýãæèõ áîëîìæã¿é þì. Ñóðãàëòûí àðãà íü ñóðàã÷èéí òàíèí ìýäýõ ¿éë àæèëëàãààã õºòëºí æîëîîäîõ ãîë õýðýãë¿¿ð áîëíî.

Á¿ä¿¿â÷ ¹1

ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÀÐÃÀ

ÁÀÃØ ÑÓÐÀÃ×

ÌÝÄËÝÃ, ÑÓÐÀÕ ÀÐÃÀ ÁÀÐÈË ÝÇÝÌØ¯¯ËÝÕ

ÁÈÅ Õ¯ÍÈÉÃ ÒªËªÂØ¯¯ËÝÕ ¯ÉË

•

•

ÒÀÍÈÍ ÌÝÄÝÕ

ªªÐÈÉÍ ÓÐ ×ÀÄÂÀÐÛÃ ÕªÃÆ¯¯ËÝÕ ¯ÉË

•

•

Ñóðãàëòûí àðãà íü áàãøèéí ñóðàã÷äàä ìýäëýã, ñóðàõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ, òýäýíä áèå õ¿íèé ýðõýì ÷àíàðûã õºãæ¿¿ëýí òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàãøèéí õèéæ áóé ¿éë¿¿ä, ñóðàã÷èéí ñóð÷ òàíèí ìýäýõ, ººðèéí óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éë¿¿äèéã ã¿éöýòãýõ àðãóóäààñ á¿ðäýíý.

Õ¿ñíýãò ¹3 [6]

Áàãøèéí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿éë¿¿ä

Ñóðàã÷èéí òàíèíìýäýõ ¿éë¿¿ä

Òàéëáàðëàí ÿðèõ Ñîíñîõ, óõàìñàðëàõ, îéëãîõ, õàðüöóóëàõ, òîãòîîõ, àñóóõ

¯ç¿¿ëýí òàíèóëàõ Õàðàõ, çàäëàí øèíæëýõ, õàðüöóóëàõ, øèíý ç¿éë îëîõ, áè÷èõ, çóðàõ

Àñóóõ Ñîíñîõ, áîäîõ, õàðèóëàõàä õýðýãòýé ìýäëýãèéã õàéõ, ýìõëýõ, òºëºâëºõ, òýìäýãëýõ

Õàðüöóóëàí æèøèõ ßðèõ, õàðüöóóëàõ, æèøèõ, òºñººòýé áîëîí ÿëãààòàé øèíæ¿¿äèéã îëîõ, ä¿ãíýëò õèéõ

Ìàòåðèàë òàðààí ºãºõ

Àâñàí ìàòåðèàëûã óíøèõ, õýðýãòýé ç¿éë õàéõ, îëîõ, òýìäýãëýõ

Ýíäýýñ ¿çýâë áàãøèéí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àðãà íü ñóðàã÷èéí ñóðàõ àðãàä íºëººëæ

ò¿¿íèéã ÷èãë¿¿ëäýã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Áàãøèéí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àðãà íü á¿òýýë÷ øèíæòýé áîë ñóðàã÷èéí ýçýìøèõ ñóðàõ àðãà íü òºäèé÷èíýý á¿òýýë÷ áàéíà. Ñóðãàõ áîëîí ñóðàõ ¿éë íü äîòðîî îëîí ¿éëäëýýñ á¿ðäýõ áà òýäãýýð íü :

1. Ñóðãàëòûí òîäîðõîé íºõöºëä ÿíç á¿ðèéí äàðààëëààð õýðýãæèæ áîëîõ 2. Ýäãýýð ¿éëäýë äýýð òóõàéí íºõöºëä òîäîðõîé ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çîðèëòûã

øèéäýõèéí òóëä øèíý ¿éëäýë íýìæ áîëîõ3. Ýäãýýð ¿éëäëýýñ òîäîðõîé çîðèëòûã øèéäýõèéí òóëä çàðèì íýãèéã õàñ÷ áîëîõ òàëòàé.

Ýíý á¿ãä íü àðãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÷èãëýñýí øèéäë¿¿ä þì. Èõýíõ òîõèîëäîëä

21

ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÎÐ×ÈÍ ¯ÅÈÉÍ ÀÐÃÓÓÄ

àðãà íü õýðýãñýëòýé íÿãò õîëáîîòîé õýðýãæäýã ó÷èð ò¿¿íèéã õýðýãñëýýð íýðëýäýã. Æèøýý íü: ßðèõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, ñîðüæ øàëãàõ, øîî õýðýãëýõ àðãà ãýõ ìýò.

Áàãø íü àëèâàà àðãûã òóõàéí õè÷ýýëèéí çîðèëò, àãóóëãà áîëîí áóñàä íºõöºëä òîõèðóóëàí ñîíãîæ õýðýãëýõ óð ÷àäâàð áàðèëòàé áîëîõ íü ç¿éí õýðýã þì.

2.2 Ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûí îð÷èí ¿åèéí àðãóóä Ìýäýýëýë ç¿éí áàãø íàðààñ àâñàí ñóäàëãààãààð ñóðãàëòûí ÿìàð ÿìàð àðãóóäûã ºðãºí

õýðýãëýäýã âý? ãýñýí àñóóëòàä KWL àðãûã ãýæ 67.3% íü õàðèóëñàí áàéñàí. Ìºí ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä ñóðãàëòûã àðãóóäûã òýð á¿ð õýðýãëýýä áàéõ áîëîìæ õàðüöàíãóé áàãà ãýñýí õàðèóëò ÷ ºãñºí áàéâ. Èéìä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä õýðýãëýæ áîëîõ ñóðãàëòûí àðãóóäûí çàðèìààñ òà á¿õýíä ñàíàë áîëãîæ áàéíà. ¯¿íä:

- KWL- Òºñëèéí àðãà- Ñóðãàëòûã òýíöâýðæ¿¿ëýõ áîëîí õºãæ¿¿ëýõ àðãà- Òîãëîîìûí àðãà.

1. KWL àðãà (õ¿ñíýãò àøèãëàõ àðãà)

K (know) - ìýäíý W (want to learn) - ìýäýõèéã õ¿ñíý L (learn) - ìýäëýý

Ýíý íü ñóðàã÷äûí àìüäðàë, îð÷íîîñîî îëæ àâñàí ìýäëýã òóðøëàãàä íü òóëãóóðëàí òýä þó ìýäýõèéã õ¿ñ÷ áàéãàà áîëîí þó ìýäýæ àâñíàà óõàìñàðëàõàä ÷èãëýñýí ¿éëäë¿¿ä þì. Ýíý àðãûã óòãà ñàíààã îéëãóóëàõ ¿å øàòàíä õýðýãëýõýä èë¿¿ òîõèðîìæòîé.

Çîðèëãî: 1. Ñóðàã÷äûí ºìíºõ ìýäëýã äýýð òóëãóóðëàí øèíý ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæòîé

ìýäëýãèéí ñóóðü áèé áîëãîõ2. Öààøèä øèíý ç¿éë ìýäýõ, ýýäðýýòýé àñóóäëûí ó÷ðûã òàéëàõ õ¿ñýë ñîíèðõîë

òºð¿¿ëæ, ñóðàã÷äûí áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ. Áàãøèéí áýëòãýë:

1. Õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâèëáàðàà ñîíãîíî. 2. KWL àðãûí õ¿ñíýãò çààâàð÷èëãààã áýëòãýíý.3. Ýíý àðãààð çààõ ñýäýâ, ýõ áè÷âýðèéã áýëòãýñýí áàéíà.

¯éë àæèëëàãààíû çààâàð:1. Ñàìáàðò äàðààõ õ¿ñíýãòèéã òîìîîð õèéæ áàéðëóóëñàí áàéíà.2. Ñóðàã÷äûí þó ìýääýãèéã õ¿ñíýãòýä æàãñààí áè÷íý.

à. ãàíö ãàíöààð á. Õî¸ð õî¸ðîîðâ. Íèéòýýð õýëýëöýí áàãø ñàìáàðò òýìäýãëýíý.

3. Òóõàéí ñýäâýýð þó ìýäýõèéã õ¿ñ÷ áàéãààã W í¿äýíä æàãñààíà. 4. Áàãø ñóðàã÷äûí õ¿ñ÷ áàéãàà ìýäýýëëýýð õàíãàõ çîðèëãî á¿õèé ìàòåðèàë òàðààí ºãíº.5. Ñóðàã÷èä áèå äààí àæèëëàæ, øèíýýð ìýäýæ àâñàí ç¿éëýý õ¿ñíýãòýä áè÷èí, íèéòýýð

õýëýëöýæ íýãòãýí, ñàìáàðûí õ¿ñíýãòýä áè÷íý.6. Õ¿ñíýãòýä áè÷ñýí ç¿éëä çºð÷èë áóé ýñýõýä íèéòýýð àíàëèç õèéíý.7. Ìýäýýëëýý ã¿éöýä îëæ ìýäñýí ýñýõýä áàãø õÿíàëò òàâüæ, ãýðò áèå äààëãàí

ñóäëóóëàõ ìàòåðèàëûã ºã÷ áîëíî.Òà á¿õýí çºâëºìæèéí 116-ð õóóäàñòàé äýëãýðýíã¿é òàíèëöàæ òóðøèæ ¿çýýðýé.

2. Òºñëèéí àðãàÑ¿¿ëèéí ¿åä ñóðãàëòûí ïðàêòèêò ìàø õ¿÷òýé íýâòýð÷ áàéãàà àðãûí íýã áîë òºñëèéí

àðãà þì. Àíõ 1919 îíä ÀÍÓ-ûí Äàëüòîí õîòíîî ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ Å.Ïàðêõàðñò àíãè-õè÷ýýëèéí ñèñòåìèéã áàãøòàéãàà õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãººãººð ÿâàãäàõ


22

ñóðàëöàã÷èéí ãàíöààð÷èëñàí (áèå äààí ã¿éöýòãýõ) àæëààð ñîëèõ îðîëäëîãûã õèéñýí íü òºñëèéí ãýæ íýðëýãäýæ áóé ñóðãàëòûí àðãûí ¿íäýñ ñóóðü áîëñîí.

Òºñëèéí àðãà ãýäýã áîë ñóðàëöàã÷ ñóðãàëòûí äààëãàâðóóäûã áèåë¿¿ëýõ ¿åäýý ººðèéí á¿òýýë÷ ÷àíàðûã èëð¿¿ëæ, ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, õÿíàõàä õàðüöàíãóé áèåý äààñàí áàéäëûã õàðóóëàõ áîëîëöîîã ò¿¿íä îëãîäîã, ñóðãàëòàä íýã á¿ð÷ëýí õàíäàõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîñîí ñóðãàëòûí èæ á¿ðäýë àðãà þì. Ýíý àðãûã õýðýãëýõýä ãîë ÷óõàë àñóóäàë áîë òºñëèéí ñýäâèéã ñîíãîí àâàõ áîëîí òºñëèéí ¿ðãýëæëýõ õóãàöààã òîãòîîõ ÿâäàë áàéäàã. Òºñëèéí åðºíõèé ñýäâèéã áàãø-ñóðàã÷èéí ºìíº äýâøèãäñýí ñóðãàëòûí áîëîîä áóñàä çîðèëòóóäòàé óÿëäóóëàí ñîíãîæ àâíà. Ñóðàëöàã÷ þìóó á¿ëýã ñóðàã÷äàä ºãºãäºõ òîäîðõîé ñýäýâ íü òýäýíä òóøààë ìýòýýð òóëãàí ºãñºí áèø ººðñºäòýé íü çààâàë çºâøèí òîõèðîëöñîí áàéõ ¸ñòîé.

Òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ öàã õóãàöààíû òóõàéä á¿ëýã ñýäâèéí òºãñãºëä äàâòëàãà, áàòàòãàë õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàõ, ýñâýë õè÷ýýëèéí æèëèéí ýöýñò åðºíõèé áàòàòãàí äàâòàõ õè÷ýýë¿¿äèéã òºñëèéí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ íü òîõèðîìæòîé. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ìýäýýëýë ç¿éí øèíý ìàòåðèàë ñóäëàõ õè÷ýýëòýé çýðýãö¿¿ëýí òºñëèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ îëîí ñýäâ¿¿ä áàéæ áîëíî. Òóõàéëáàë ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã ýõëýí ñóðàëöàã÷äàä äàðààõ òºñë¿¿ä òîõèðîìæòîé.

“Ìèíèé ãýð á¿ë” - ñýäâýýð çîõèîí áè÷ëýã áè÷èí, ñóðàëöàã÷èä ººðèéí íýðèéí õóóäñûã áèé áîëãîæ, ãýð á¿ëýýðýý áàõàðõàõ. (Note Pad, Word Pad... ïðîãðàìóóäûã àøèãëàí êîìïüþòåðò îðóóëæ, õàäãàëàõ.)

“Áèäíèé ¿ëãýð” - ººðñäèéí õóâèéí ¿ëãýðò êîìïüþòåðèéí òàéëáàð çóðãèéã áèé áîëãîõ. (Paint, Tux Paint ïðîãðàìóóäûã àøèãëàõ íü ç¿éòýé.)

“Óðàí õýýòýé õèâñ áà õèâñýíöýð” - ýëåìåíòèéí òóñãàë áà õóâèëàëòûã àøèãëàí çóðààñàí õýý óãàëç ñóðàëöàã÷äàä õèéæ ñóðãàõ (Paint, Tux Paint ïðîãðàìóóäûã àøèãëàõ íü ç¿éòýé)

“Ìîíãîë îðíû áàéãàëü, ¿çýñãýëýíò ãàçàð” - ñóðàã÷èä äóó, ø¿ëãýýð äàìæóóëæ ýõ îðíûõîî òóõàé ìýäýýëýëòýé áîëîõ, ìýäýýëëýý áóñàääàà äàìæóóëàõ.

“Êîìïüþòåð-Ìèíèé íàéç” - ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü êîìïüþòåðèéã õýðõýí àæèë, àìüäðàëäàà àøèãëàäàã òàëààð çîõèîí áè÷ëýã õèéõ. ¯¿ãýýð äàìæóóëæ, ñóðàã÷äûí ñóðàõ îð÷èíã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé.

3. Ñóðãàëòûã òýíöâýðæ¿¿ëýõ áîëîí õºãæ¿¿ëýõ àðãàÈíôîðìàòèê äàõ òýíöâýðæ¿¿ëýõ áîëîí õºãæ¿¿ëýõ ñóðãàëòûí àðãà ç¿é íü áèå

õ¿í(õóâü õ¿í)-ä áàðèìæààëñàí ñóðãàëòûí òåõíîëîãèä õàìààðàõ áºãººä áàãø-ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí àíõààðàë ñóðàëöàã÷-õóâü õ¿í äýýð òºâëºð÷, áàãøèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí õàíäëàãà íü çààæ ñóðãàõ àðãà ç¿éãýýñ ñóðàëöàõ àðãà ç¿éä øèëæäýã.

Á¿ä¿¿â÷ ¹2

Áîëîâñðîëûíóëàìæëàëò ïàðàäèãì

Áàãø - ñóðàã÷ - ñóðàõ áè÷èã

Áîëîâñðîëûíøèíý ïàðàäèãì

Ñóðàã÷ - ñóðàõ áè÷èã - áàãø

Áîëîâñðîëûí óëàìæëàëò ïàðàäèãìûí õóâüä áàãø ñóðàã÷äàä “áàíê ìýò” ìýäýýëëèéã äàìæóóëæ, ñóðàã÷ ñóðàõ áè÷ãýýñ óíøèæ, ¿íýëãýý àâäàã áàéäàëòàé áàéñàí áèëýý.

Òýãâýë øèíý ïàðàäèãìààð ñóðàã÷ àëü áîëîõ ñóðàõ áè÷èã áîëîí áóñàä ýõ ¿¿ñâýð¿¿äòýé áèå äààí àæèëëàõ, áàãøààñ çºâëºãºº àâàõ, õàðèí áàãø ñóðãàëòàä ÷èãë¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà.

Õºãæ¿¿ëýõ ñóðãàëòûí çàð÷ìóóä áîëîí êîãíèòèâ ïñèõîëîãèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü ýíýõ¿¿ àðãûí ¿íäýñ áîëæ áàéäàã. ¯¿íä:

Ñóðãàëòûí ïðîöåññò ìýäëýã áèø, õàðèí ÷àäâàð äàäàë áîëîí òýäãýýðèéí ñýòãýë ç¿éí àäèëñãàë áîëîõ êîãíèòèâ á¿òö¿¿ä áóþó ñóðàëöàã÷ ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí åðòºíöèéã íýâò õàðæ õ¿ëýýí àâ÷ áàéäàã ñõåì¿¿ä ¿¿ñäýã. Õ¿íèé á¿õ íººö áîëîìæ, ÷àäàâõèóä äîòðîîñ ñýòãýõ¿éí ôóíêö¿¿ä íü îé òîãòîîëò,

23


àíõààðàë, õ¿ðòýõ¿éí ¿éë àæèëëàãààã íýãòãýí çàíãèäàæ, çàëæ æîëîîäîæ áàéäàã. Õ¿íèé õºãæèë, õóâüñëûã òîäîðõîéëîã÷ ãîë ç¿éë áîë òýãüå, èíãýå ãýñýí õ¿ñýë çîðèëãî

íü áèø, õàðèí ýçýìøèëò íü ñýòãýöèéí òóñãàëûí ïðîöåññò ÿâàãäàæ áàéäàã õ¿íèéã õ¿ðýýëýí áàéãàà áîäèò áàéäëûí òàëààðõ ìýäëýã þì. Ñýòãýõ¿éí á¿õ òàëûí õºãæëèéã õàíãàõûí òóëä ñóðãàëòûí àãóóëãà äîòîð ñóðàëöàã÷äûí

øóóä ñóäëàõ ìàòåðèàëóóäûí çýðýãöýý òýäãýýðèéã áîäîæ øèéäâýðëýõýä óéãàã¿é ýðýë õàéãóóë, á¿òýýë÷ õàíäëàãà, îëîí òîîíû îþóí óõààíû ¿éëäë¿¿ä, áèåý äààñàí òºñººëºë, ñýòãýëãýýí¿¿äèéã çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé îíîë, ïðàêòèêèéí øèíæ ÷àíàðòàé áîäëîãî, àñóóäëóóäûã çààâàë áàãòààí îðóóëàõ ¸ñòîé çýðýã áîëíî. Ýíýõ¿ àðãà ç¿é íü òýíöâýðæ¿¿ëýõ áîëîí õºãæ¿¿ëýõ ãýñýí õî¸ð òóéëò çîðèëãîòîé.

Õºãæ¿¿ëýõ:Ñóðàã÷èä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã ñóäëàõ ÿâöäàà êîìïüþòåð àøèãëàí ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, õàäãàëàõ, áîëîâñðóóëàõ àðãóóäòàé òàíèëöàæ, öààøèä ººðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàõ íü ÷óõàë þì.

“Õ¿í á¿ð ýíãèéí ñóäëàà÷” ãýñýí îéëãîëò áàéäàã. Èéìä ¿åä ñóäàëãààíû àæëûí øèíæòýé äààëãàâðûã ñóðàã÷äààð õèéëãýæ ñóðãàõ, áèå äààí ñóðàëöàõ ýðìýëçýëòýé áîëãîõ, ººðèéãºº ä¿ãíýõ ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ñóðàëöàõ ºíäºð ò¿âøèíã òîãòìîë áàðüæ áàéõ íü ç¿éòýé þì.

Òýíöâýðæ¿¿ëýõ:Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëýýð ñóðàëöàã÷äûí àíõíû ò¿âøèíã òîäîðõîéëîõ, ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã, ÷àäâàðûí õîöðîãäëûã àðèëãàõ, ò¿âøèíã òîäîðõîéëîõ Æèøýýëáýë:

“Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ” ñýäâèéã çààõûí òóëä óðüä÷èëàí ñóðàã÷äàä ººðñäèéí ñîíèðõëûí äàãóó À4 öààñàí äýýð ñîíèí õèéõ äààëãàâàð ºãºõ. Õè÷ýýëèéí ÿâöàä õ¿¿õä¿¿äýýñ ìýäýýëëýý õààíààñ, õýíýýñ îëæ àâñàí òóõàé ÿðèëöàæ, ýöýñò íü “Ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ îëîí àðãà áàéäàã þì áàéíà” ãýñýí ä¿ãíýëòèéã ººðñäººð íü õèéëãýõ. Èíãýñíýýðýý ñóðàã÷äàä ãàíö ñýäâèéí äàãóó, ãàíöõàí ñóðàõ áè÷ãýýñ äààëãàâàð ºãºëã¿é, õàðèí ñóðàã÷èä ººðñäèéí ñîíèðõëîîð ñóäàëãàà õèéõ, ñîíèðõëîîðîî ìàòåðèàëàà öóãëóóëàõ, ãýð á¿ëèéí îð÷íîîñ ñóðàëöàõ áîëîìæ îëãîæ áàéãààãààðàà îíöëîãòîé.

Ýíýõ¿¿ àðãààð ñóðãàëòûí ïðîöåññûã çîõèîí áàéãóóëàõàä òàâèãäàõ çàðèì øààðäëàãóóä: Á¿õ ñóðàëöàã÷èä íü õºãæèë, òºëºâøëèéí îðîëòûí (ãàðààíû) ò¿âøèíãýýñ ¿ë

õàìààðàí íýãýí èæèë õºòºëáºðººð ñóðàëöàõ ¸ñòîé. Íýãäñýí íýã õè÷ýýë(ñóðãàëòûí öîãö êóðñ) íü áëîêóóäàä õóâààãäñàí, áëîê á¿ðä

õàðãàëçàõ õºòºëáºðèéí àãóóëãà íü óòãà ç¿éí õóâüä á¿ðýí òºãññºí (àãóóëãûí á¿õýëëýã áàéäàë), õýìæýý áàãòààìæèéí õóâüä èõ áèø(6-9 öàã) Àëèâàà áëîêèéã ñóäëàõ íü ñóðãàëòûí ïðîöåññûí äàðààõ ýëåìåíò¿¿äèéã àøèãëàí

çîõèîí áàéãóóëàãäàõ. ¯¿íä: ëåêö, ïðàêòèê äàäëàãà, ñóðàëöàã÷èéí áèå äààñàí àæèë, ìýäëýãèéí ¿íýëãýý, õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð êîìïüþòåðèéí òàíõèìä çààâàë ñóóæ àæèëëàõ àæèëëàãàà Ñóäëàãäàõóóíû áëîê á¿ðò õàðãàëçñàí íýã òºâò á¿òýö á¿õèé áîäëîãóóäûã

áîëîâñðóóëàí áýëòãýõ

Çóðàã 4

õºãæ

ëèéí 2-ð ò¿âøèí

Öºì(ñóóðü

ò¿âøèí)

õºãæ

ë è é í 1 - ð ò ¿ âø

èí


24

Äààëãàâàð á¿ðò ¿íýëãýýíèé òåñò¿¿äèéí ñèñòåìèéí áîëîâñðóóëàõ Áëîê á¿ð ººðèéí ãýñýí õÿíàëò-¿íýëãýýíèé ñèñòåìòýé áàéõ çýðýã áîëíî.

4. Òîãëîîìûí àðãàÌýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòàä òîãëîîìûí àðãûã àøèãëàõ íü ñóðãàëòûí ìàòåðèàëûã

ñîíèðõîëòîé àðãà õýëáýðýýð îëãîõ ÿâäàë. Ýíý àðãà íü õè÷ýýëèéí áà õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð, áàãø ýñâýë ñóðàã÷äààð óäèðäàãäàí ÿâàãääàæ áîëäîãîîðîî îíöëîã.

Òîãëîîì íü õ¿¿õäýä çºâõºí çóãàà áóñ ¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íèé õºäºëìºð, ººðèéí èäýâõ ñàíàà÷ëàãûí èëðýëèéã ãàðãàõ õýëáýð, îð÷èí òîéðîíòîéãîî òàíèëöàõ, õàðèëöàõ àðãà þì. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä áà ñýòãýë ñóäëàà÷èä õ¿¿õýä òîãëîõã¿é áîë ò¿¿íèé îþóí óõààí áà áèå áÿëäðûí õºãæèëò çîãñîíãè áàéäàëä îðäîã ãýäãèéã òîãòîîæýý.

Áàãø íàð õ¿¿õäèéã òîãëîõ ÿâöàä òýäýíòýé ÿðèëöàõ, ñýòãýëãýý õºãæ¿¿ëýõ àñóóëòóóä òàâèõ, òóñëàõ çýðãýýð òýäíèé áèå äààí òàíèí ìýäýõ, ñóðàëöàõ ÿâäëûã óðàìøóóëíà. Ìºí ººðñäºº òîãëîîì ñàíàà÷èëæ, ¿ëãýðëýí ¿ç¿¿ëæ, îð÷èí íºõöºë, öàã áîëîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Òîãëîîìûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿¿ðýãÒîãëîîìûí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä õ¿¿õäýä åðòºíöèéí þìñ ¿çýãäëèéã óõààð÷ òàíèí

ìýäýõ, áóñàäòàéãàà õàðèëöàõ õàðèëöààíû ÷àäâàð, áèå áÿëäàð, îþóí óõààí, ñýòãýë õºäëºëèéí á¿õ òàëûí õºãæèë òºëºâøèíº. Õ¿¿õä¿¿ä òîãëîõ ÿâöäàà ººð òîãëîîì ñýäýæ îëîõ áóþó ººðèéíõºº õýìæýýíä ìýäýýëýë, øèíý ñàíàà îëîõ ¸ñòîé. Ýíý áîë õ¿¿õýä àñóóäëûã àâ÷ ¿çýæ, øèéäâýðëýæ ñóðàõ ýõëýë áºãººä çàäëàí øèíæëýõ, ñîíãîëò õèéõ, ñàíààãàà õºãæ¿¿ëýõ äàäàë áîëíî. Õ¿¿õä¿¿ä áèå áèåòýéãýý áîëîí òîì÷óóëòàé õàðèëöàõ íü íèéòý÷ áàéõ õàðèëöààíû ÷àäâàðûã íü õºãæ¿¿ëíý. Õ¿¿õýä òîãëîõ ÿâöäàà õºäºëãººíèé åðºíõèé áîëîí íàðèéí ÷àäâàð øààðäñàí äàäàë, í¿ä ãàðûí ýâñëèéã õºãæ¿¿ëäýã. Òîãëîæ ñóðàëöàõ ¿åä õ¿¿õäèéí ñàíàëûã ñîíñîæ àæèãëàæ, ò¿¿íèéãýý òýìäýãëýí, íýãòãýí ä¿ãíýæ öààøèä àæèëëàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõäàà òóñãàíà.

Æèøýý áîëãîæ äàðààõ òîãëîîìûã àâ÷ ¿çüå.

Ìýäýýëýë: ìýäýý, ºãºãäºë, ìýäëýãÒîãëîîìûí çîðèëãî: ñýòãýõ¿é, àâõààëæ ñàìáàà õºãæ¿¿ëýõ; ìýäýý, ºãºãäºë, ìýäëýãèéã

ÿëãàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ; ìýäýýëëèéã ñèñòåì÷ëýõ äàäàë áèé áîëãîõ.

Òîãëîîìûí 1-ð õóâèëáàðÄààëãàâàð: Òîãëîîìîíä õîëáîî ¿ãñ îðíî. Õîëáîî ¿ãèéã ìýäýý, ºãºãäºë, ìýäëýã çýðãýýð

òîäîðõîéëîõ áîëíî. Òîãëîõûí ºìíº á¿õ íýð òîìü¸îã äàâòàíà. Ìýäýý: ýìõ öýãöã¿é ìýäýýëýë áóþó ñèñòåì÷ëýãäýýã¿é ìýäýýëýë.ªãºãäºë: õ¿íèé îðîëöîîòîéãîð áàéíãà äàâòàãääàã àâòîìàò áîëîâñðóóëàëòòàé

ìýäýýëýë.Ìýäëýã: ñóáúåêòýýð ñèñòåì÷ëýãäýí îþóí óõààíä õàäãàëàãäñàí ìýäýýëýë:Îðóóëàõ õîëáîî ¿ãñ: 1. Íàðàíöýöýã ¿ðãýëæ íàð ðóó õàðæ óðãàäàã. Íàðàíöýöýãèéí äýëáýý õóìèãäæýý. Õýðýâ

íàðòàé áàéõ þì áîë íàðàíöýöýã íàä ðóó õàðäàã. 2. Ñóðàã÷ àñóóëòàä õàðèóëààä ä¿í àâäàã. Õàðèóëàõûí ºìíº ò¿¿íä ÿìàð÷ ä¿í àâàõ

áîëîìæ áàéãàà. Çºâ îíîâ÷òîé õàðèóëñàí òîõèîëäîëä ñàéí À ýñâýë Â ¿íýëãýý àâíà.3. Òåëåâèçýýð ÿíç á¿ðèéí íýâòð¿¿ëýã ¿ç¿¿ëäýã. Áè÷ëýã õèéñíèé äàðàà òåëåâèçèéí

íýâòð¿¿ëãèéã ýôèðýýð öàöäàã. “Ìýäýý”-ã ãóðâàí öàã òóòàìä íýâòð¿¿ëäýã.

25


Õàðèóëò

¹ Ìýäýý ªãºãäºë Ìýäëýã

1 Íàðàíöýöýã ¿ðãýëæ íàð ðóó õàðæ óðãàäàã.

Íàðàíöýöãèéí äýëáýý õóìèãäæýý.

Õýðýâ íàðòàé áàéõ þì áîë íàðàíöýöýã íàð ðóó õàðäàã.

2 Ñóðàã÷ àñóóëòàä õàðèóëààä ä¿í àâäàã.

Ò¿¿íä àñóóëòàä õàðèóëàõûí ºìíº ÿìàð÷ ä¿í àâàõ áîëîìæ áàéãàà.

Çºâ îíîâ÷òîé õàðèóëñàí òîõèîëäîëä À ýñâýë Â ¿íýëãýý àâíà.

3 Òåëåâèçýýð ÿíç á¿ðèéí íýâòð¿¿ëýã ¿ç¿¿ëäýã.

Áè÷ëýã õèéñíèé äàðàà òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëãèéã ýôèðýýð öàöäàã.

“Ìýäýý”-ã ãóðâàí öàã òóòàìä íýâòð¿¿ëäýã.

Òîãëîîìûí 2-ð õóâèëáàðÌýäýýëëèéí òºëâèéã(ìýäýý, ºãºãäºë, ìýäëýã) òîäîðõîéëîõîä õ¿ì¿¿ñèéí ìýäýýëýë

àâ÷ áóé áàéäàë íü çàéëøã¿é õýðýãòýé. Æèøýý íü: “Ñàð áîë äýëõèéí äàãóóë” ãýæ õýëýõýä ýíý íü áàãà àíãèéíõàíä ºãºãäºë, õàðèí àõëàõ àíãèéíõàíä ìýäëýã áîëíî. Ýìíýëýãò ºâ÷òºíèé áèåèéí òåìïåðàòóðûã öàã òóòàìä õýìæèæ áàéãàà íü ºãºãäºë, ýì÷èéí æóðíàëä òåìïåðàòóðûí çààëòûã áè÷èæ áàéãàà íü óã ìýäýýëëèéí ìýäëýã áîëíî.

Äààëãàâàð: Äîð äóðäñàí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã òîäîðõîéëîõ

¹ Ìýäýýëýë Á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ

1 Õàãàñ æèëèéí ä¿íãèéí õóóëáàð Ñóðàã÷, áàãø, ýöýã ýõ

2 Áè÷èã õýðãèéí äýëã¿¿ð Õóäàëäàã÷, õóäàëäàí àâàã÷, õóäàëäàí àâàã÷èéí õ¿¿õýä

3 “Èõ Ìîíãîë óëñ- 800 æèë” ñóðòàë÷èëãààíû ñàìáàð

Çàëóó ¿å, àõìàä ¿å, ýìýý, ºâºº íàð

4 Êîìïüþòåð Õýðýãëýã÷, áàãø, ñóðàã÷

Òàñðàëòòàé - òàñðàëòã¿é(àñóóëòûí íààäàì)Ìýäýýëýë íü òàñðàëòòàé, òàñðàëòã¿é ãýñýí õî¸ð ÿíçûí õýëáýðòýé. Äààëãàâàð: Äàðààõ ìýäýýëëýýñ òàñðàëòã¿é ¿éë ÿâöûã áàðóóí òàëä íü, òàñðàëòòàéã

ç¿¿í òàëä íü áè÷. Õºãæìèéí çýìñýã; õ¿íèé áèåèéí òåìïåðàòóð; õî¸ð õ¿íèé õàðèëöàí ÿðèà; íîò áè÷èã;

êèíî ¿çâýð; á¿æèã äýãëýõ; èñãýðýõ àâèà; íîì óíøëàãà; áºìáºã òîãëîõ; îíãîöíû íèñëýã; êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ; àñààëòòàé ãýðýë; ìóóð ýðõë¿¿ëýõ; öààøàà õºäºëæ áàéãàà ãàëò òýðýãíèé õºäºëãººí; áóóäëàãà; ãîëûí óðñãàë; áóðóóãàà õ¿ëýýõ

Õàðèóëò

Òàñðàëòòàé Òàñðàëòã¿é

Õî¸ð õ¿íèé õàðèëöàí ÿðèà, íîò áè÷èã, êèíî ¿çâýð, áóðóóãàà õ¿ëýýõ, á¿æèã äýãëýõ, íîì óíøëàãà, áºìáºã òîãëîõ, êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ, ìóóð ýðõë¿¿ëýõ, áóóäëàãà, öààøàà õºäºëæ áàéãàà ãàëò òýðýãíèé õºäºëãººí

Õºãæìèéí çýìñýã, õ¿íèé áèåèéí òåìïåðàòóð, èñãýðýõ àâèà, îíãîöíû íèñëýã, ãîëûí óðñãàë, àñààëòòàé ãýðýë


26

Ðåêëàì áîë àðèëæààíû õºäºëã¿¿ðÒîãëîîìûí çîðèëãî: Àâõààëæ ñàìáàà, ä¿ðñýëæ áîäîõ óðàí ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëíý. Õºòëºã÷ òîãëîîìîîð ÿìàð íýãýí áàðààã ýåðýã òàëààð íü ñóðòàë÷èëíà.

Äààëãàâàð1: Æèøýý íü: ÊÎÌÏÜÞÒÅÐÀàâ, ýýæ, àõ, ýã÷ á¿ãä ë êîìïüþòåð õýðýãëýäýã. Êîìïüþòåð íü õ¿¿õýä áèäíèé õèéõ

äóðòàé çóðàã çóðæ, äóó ñîíñîæ, òîî áîäîæ, òîãëîîì òîãëîæ, îëîí ñîíèðõîëòîé ç¿éëèéã óíøèæ ÷àäíà. Áè êîìïüþòåðèéã ººðºº àøèãëàæ ÷àääàã áîëîõûí òóëä ñàéí ñóð÷ áàéãàà.

Äààëãàâàð2: Æèøýý íü : ØÓÃÀÌÞóãààð ÷ ñîëüøã¿é ç¿éë. Ìàòåìàòèê, ãåîìåòð, ìýäýýëýë ç¿é, çóðàã çýðýã ÿíç á¿ðèéí

õè÷ýýë¿¿ä äýýð õýðýãëýãäýõ õýðýãë¿¿ð. Ò¿¿íèé õèìèéí íàéðëàãàä îðñîí áîäèñ õ¿¿õýä áàãà÷óóä, ýðýãòýé ýìýãòýé õýíä ÷ õîð íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é. Äóðòàé ¿åäýý õýäýí ÷ õîíîã ºäðººð õýðýãëýæ áîëíî.

Ìýäýýëëèéã ÿàæ õóðäàí äàìæóóëæ áîëîõ âý?Òîãëîîìûí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã ÿíç á¿ðèéí àðãààð äàìæóóëàõ ÷àäâàðûã áèé áîëãîõ,

ä¿ðñëýí áîäîõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ëîãèê ñýòãýëãýý, àâõààëæ ñàìáààã õºãæ¿¿ëýõªãºãäºë: Õºòëºã÷ººñ òîãëîã÷äûí íýã íü ÿìàð íýãýí ä¿ðñ áîëîí õýëö ¿ã áè÷ñýí õóóäàñ

àâíà. Ò¿¿íèéã ñ¿¿ë÷èéí òîãëîã÷ õ¿ðòýë äàìæóóëíà. Ýíý ¿åä :1. Óã àðãûí òóñëàìæòàéãààð òîãëîã÷ ìýäýýëëýý äàìæóóëæ, ìýäýýëëýý õ¿ëýýæ àâíà. 2. Äóó áîëîí çàõèàã õ¿ëýýæ àâíà.Æèøýý íü: Õºòëºã÷ òîãëîã÷èä “Óóëûí öààíààñ íàð ãàðëàà” ãýñýí áè÷ãèéã äàìæóóëíà.

Òîãëîã÷ ¿¿íèéã íýã áîë äîõèîãîîð, íýã áîë äàðààõ ìàÿãààð çóðæ ¿ç¿¿ëíý.

Õºòëºã÷ “Áè ãèòàð òîãëîæ áàéíà” ãýñýí õýëö ¿ãèéã ºãºõºä òîãëîã÷ ººð äýýðýý óã õºãæìèéã òîãëîæ áàéãààã ä¿ðñýëíý. ¯ëäñýí òîãëîã÷èä íü ò¿¿íèé þó ÿðèàä áàéãààã îéëãîõûã îðîëäîíî.

27


Á¿ä¿¿â÷ №3. Òîãëîîìûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé ýëåìåíò¿¿ä

Òîãëîîìûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé ýëåìåíò¿¿ä

Ñóðãàëòûíòîãëîîì

Îíüñîíòîãëîîì

Óðàëäààíòòîãëîîì

Ëîãèêòîãëîîì

Ñóðãàõ

Õºäºëãººíò

Æ¿æèã÷èëñýí

¯ãèéí ñ¿ëæýý

Ðàáóñ

Íóóö ò¿ëõ¿¿ð òàéëàõ

Àìàí

Ä¿ðñò

Íýðíèé óðàëäààí

Ñîíèðõîëòîé

Õîøèí áîäëîãî

ÑêàíâîîäÒ¿¿õèéí ñýäýâò

Îí öàãèéí

Ýäãýýð òîãëîìûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé ýëåìåíòýýñ òóõàéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä òîõèðóóëàí õýðýãëýõ íü ç¿éòýé. Äàðàà÷èéí çºâëºìæèä òà á¿õýíä ¿ðãýëæë¿¿ëýí òàíèëöóóëàõ áîëíî. Èíãýýä çàðèìààñ íü àâ÷ ¿çüå.

À. Ñóðãàëòûí òîãëîîìûí ýëåìåíò¿¿äèéã òîâ÷ëîí òàéëáàðëàÿ.1. Ñóðãàõ òîãëîîì Çàðèì ñóäëàà÷èä ñóðàëöàã÷èä õýí íýãýíä çààæ ÷àäàæ áàéõ þì áîë òóõàéí ñýäâèéã

ñàéí ñóðñàí áàéíà ãýæ ¿çäýã. Ñóðàõ, ñóðãàõûã õîñëóóëàõ àðãàç¿é íü îðîëöîã÷äîä òóõàéí ç¿éëèéã ñàéí ñóðàõ áîëîìæ îëãîõûí çýðýãöýý áóñäàä çààõ íººö áîëîëöîîòîé áîëãîäîã.

Ýíý õýñýãò òóõàéí ñýäâèéã ñóäëàõûí çýðýãöýý áóñäàä çààõ çàìààð èäýâõæ¿¿ëýõ ïðàêòèê àðãóóäààñ òàíèëöóóëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ñóðãàã÷ áàãø òà áîëîìæòîé ¿åäýý ñóðàã÷äààðàà õè÷ýýë çààëãàí ººðèéí òóñëàã÷àà áîëãîí, òýäíèéã ñóðãàëòàä èäýâõèòýé îðîëöóóëæ ñóðãàõàä òàíü òóñ áîëíî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

Ñóðàõ, ñóðãàõûã õîñëóóëñàí õè÷ýýë Òîâ÷ àãóóëãà Ýíý àðãà íü ñóðàõ, ñóðãàõ àðãàç¿éã õè÷ýýëèéí ÿâöàä çàðèì îðîëöîã÷äîîð áóñàä

õýñýãò íü ñýäâèéã çààëãàõûí õàìò çýðýãöýí ñóðãàõ áîëîìæîîð çýðýã õàíãàæ áîëäãèéã õàðóóëíà.Áàãø ñýäâèéí õ¿ðýýíä õ¿¿õä¿¿äýä òîäîðõîé ìàòåðèàëûã óðüä÷èëàí ºã÷ òàíèëöóóëñàí áàéíà.

Çààâàð:1. Îðîëöîã÷äûã çààãäàõ äýä ñýäâèéíõýý òîîãîîð äýä á¿ëã¿¿äýä õóâààíà.

2. Äýä á¿ëã¿¿äýä çàðèì ìýäýýëýë, îéëãîëò, áóñäàäàà çààõ àðãàç¿éãýýð òóñàëíà. Çààõ ñýäâ¿¿ä íü:· “Ìýäðýõ¿éí ýðõòí¿¿äèéí ¿¿ðýã”, “Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ õýðýãñë¿¿ä”,”Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõàä êîìïüþòåðèéí ¿¿ðýã”, “Õýìæèõ íýãæ” ãýõ ìýò “Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä ìýäëýã, ÷àäâàðûã áàòàòãàõ ñýäâ¿¿ä áàéæ áîëíî.

3. Äýä á¿ëã¿¿ä áóñäàäàà òóõàéí ñýäâèéã õýðõýí çààõ çàãâàðàà ãàðãàíà.


28

4. Äàðààõ àðãóóäààñ ñîíãîæ áîëîõûã òýäýíä ñàíàë áîëãîíî.

- Õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýí (çóðàã ä¿ðñýýð, ø¿ëãýýð,...)

- Èæèë òºñòýé æèøýý ãàðãàõ

- Òàéëáàðëàí ÿðèõ

- õîøèí áîäëîãî, îíüñîãî, ¿ãèéí ñ¿ëæýý çîõèîõ ãýõ ìýò.

5. Òºëºâëºõ áîëîí áýëòãýõ àæèëä õàíãàëòòàé öàã îëãîõ õýðýãòýé. Äàðàà íü äýä á¿ëã¿¿ä õè÷ýýëýý çààíà. Á¿ëã¿¿äèéí îëîëò àìæèëòûã àëãà òàøèí óðàìøóóëàõ õýðýãòýé.

Õóâèëáàð:1. Äýä á¿ëãýýðýý çààõûí îðîíä çàðèì õ¿ì¿¿ñýýð áèå äààëãàæ çààëãàæ áîëíî. 2. Òàéëáàðëàõààñàà ºìíº îðîëöîã÷äîîð óíøóóëàõ äààëãàâàð õèéëãýõèéã äýä

á¿ëã¿¿äýä ñàíóóëàõ õýðýãòýé. Îéëãîìæòîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ äàðààõ æèøýýã àâüÿ. Ñóðãàã÷ áàãø íü “Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ õýðýãñë¿¿ä” ñýäâèéí õ¿ðýýíä àíãèà

ñîíèðõëîîð äýä á¿ëýãò õóâààãààä, äàðààõ äààëãàâðóóäààñ îíîîæ ºãíº. - ñ¿ã õàä- íîì - êîìïüþòåð - òºìºð, äààâóó, ìîä...

Äýä á¿ëã¿¿ä äàðààõ áàéäëààð ñýäâ¿¿äýý ¿ç¿¿ëíý: - ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ çóðãààð õàäàí äýýð ìýäýýëýë õàäãàëäàã áàéñàí òóõàé ¿ç¿¿ëýí

áýëòãýæ òàíèóëíà.- ÿàãààä íîìîíä ìýäýýëýë õàäãàëàõ áîëñîí òóõàéã ÿðèëöëàãààð ºã¿¿ëíý.- Êîìïüþòåðò ÿìàð ÿìàð ìýäýýëýë õàäãàëàãääàãèéã èæèë òºñòýé øèíæýýð íü àíãèëæ

ÿðèëöàõ- Óëñûí áîëîí õºäºº îðîí íóòãèéíõàà ìóçåéä õàäãàëàãääàã ¿çìýð¿¿äýýñ õàìãèéí

ýðòíèé ç¿éëèéã òàíèëöóóëàõ.2. Õºäºëãººíò òîãëîîì

Îíüñîí òîãëîîì

1. 2. 3.

4.

Óã òîãëîîìîîð òîãëîõäîî çóðàãò õàðóóëñàí äàðààëëûí äàãóó ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýíý. Õýí ò¿ð¿¿ëæ îíüñûã òàéëæ ÷àäñàí íü ÿëàã÷ áîëíî. Õè÷ýýëä àëæààë òàéëàõ õýëáýðýýð îðóóëæ áîëíî. Ìºí ìîíãîëûí óëàìæëàëò îíüñîí òîãëîîìûí òóõàé õ¿¿õä¿¿äýýð ìýäýýëýë öóãëóóëæ, õè÷ýýëä àøèãëàõ áîëîìæòîé. Ìºí äýëõèéä ãàíöõàí, çºâõºí ìîíãîëä áàéäàã îþóí óõààíû ìóçåéä çî÷ëîõûã ñóðàã÷äàä ñàíàë áîëãîîðîé.

29


3. Æ¿æèã÷èëñýíÑóðàã÷äàä êîìïüþòåðèéí òºõººðºìæ¿¿äèéã íýðë¿¿ëýõ, ¿¿ðãèéã òàíèóëàõ, ¿ã õýëëýãèéã

òîãòîîëãîõ çîðèëãîîð æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò õèéõ áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë ñóðàã÷äûã êîìïüþòåðèéí äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷, õóäàëäàí àâàã÷ ãýñýí á¿ëýãò õóâààæ, õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ íü îíîâ÷òîé þì. Ýíýõ¿¿ õýëáýðýýð õè÷ýýëèéã ÿâóóëñíû äàðàà ñóðàã÷äûí ìýäëýã, ÷àäâàðûã äàðààõ ¿ãèéí ñ¿ëæýýãýýð ¿íýëæ áîëíî.

Çóðãàí ¿ãèéí ñ¿ëæýý

Á. Óðàëäààíò òîãëîîìûí ýëåìåíò¿¿äýýñ òîâ÷ëîí òàéëáàðëàÿ1. Íýðíèé óðàëäààíÃàðûí òàâàí õóðóóã íýðë¿¿ëýõ, ãàðíû òóñëàìæòàéãààð õ¿ì¿¿ñ òîîí ìýäýýëýë

áîëîâñðóóëäàã áàéñàí òóõàé ÿðèëöàõ. Ìºí ãàðíû òóñëàìæòàéãààð áèä êîìïüþòåðò ìýäýýëýë îðóóëäàã òóõàé õýëýëöýõ. Ñóðàã÷äàä öààøäàà ò¿ðãýí áè÷èõ ïðîãðàìûã àøèãëàæ, çºâ õóðäàí áè÷èõ íü ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîéã òàéëáàðëàõ. “Õýí õàìãèéí õóðäàí áè÷èõ âý?” ñýäýâò óðàëäààí çàðëàæ, ñóðàã÷äûã èäýâõæ¿¿ëýõ.

1 äýõ íýð 2 äàõ íýð 3 äàõ íýð 4 äýõ íýð

Ýðõèé Ýðõèé ìýðãýí Áàðâààäàé

Äîëîîâîð Ýì÷ äîì÷ Áàòàí òóóëàé

Äóíä Äóíä íî¸í Òîîõîí òîâ÷

ßäàì Äóãàð çàéñàí Òîëü áààäàé

×èã÷èé ×èã÷èé á¿¿âýé Áÿöõàí áèø¿¿äýé


30

Çóðàã 5. Fast Type 2.0 ïðîãðàì

Á. Îí öàãèéí òîãëîîìÊîìïüþòåð, äàãàëäàõ òºõººðºìæ, ïðîãðàìóóäûí ¿¿ñýë, õºãæëèéã ñóðàã÷äààð

ñóäëóóëæ, îí öàãèéí õýëõýýñ ¿¿ñãýõ. Áàãø ñóðàã÷äûí àøèãëàæ áîëîõ ýõ ñóðâàëæóóäûã òîäîðõîéëîí, ãàðãàæ ºãºõ íü ÷óõàõ þì. Òóõàéëáàë: “Êîìïüþòåðèéí ñýòã¿¿ë MN”, “Áèëýã”, “Êîìïüþòåð Òàéìñ”, “Ìèíèé êîìïüþòåð” ãýõ ìýò öóâðàë ñýòã¿¿ë¿¿äèéã àøèãëàõ íü ç¿éòýé.

31

ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

III Á¯ËÝÃ. ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

3.1 Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ åðºíõèé àðãà ç¿é, õóâèëáàð

Êèððèêþëèì áà ñòàíäàðò íü áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëëàãààíû åðºíõèé áà òîäîðõîé øèíæèéí õî¸ð òàë ó÷ðààñ áèå áèåíèéõýý õºãæëèéã íºõöºëä¿¿ëæ, íýã íü

íºãººã¿éãýýð òóñ òóñäàà áàéõ áîëîìæã¿é þì. Ñòàíäàðò, êèðððèêþëèì õî¸ðûí á¿òöèéã àâ÷ ¿çâýë ¿íäñýíäýý èæèë áîëîâ÷:

- ñòàíäàðò íü åðºíõèé, õ¿ðýõ ¿ð ä¿í áóþó çîðèëãûã òîäîðõîéëñîí áàðèìò áîë - êèððèêþëèì íü äýýðõ çîðèëãîä õ¿ðýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí áè÷èã þì.

Êèððèêþëèì íü óëñûí, îðîí íóòãèéí, ñóðãóóëèéí, á¿ëýã ñýäâèéí, íýã õè÷ýýëèéí ãýñýí îëîí ò¿âøèíòýé. Ãýñýí õýäèé ÷ ýäãýýð íü á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä òºñòýé. [21]

Á¿ä¿¿â÷ ¹4

õýðýãöýý

¿íýëãýý çîðèëãî

õýðýãëýãäýõ¿¿í àãóóëãà

àðãà ç¿é

Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã áàãà, ñóóðü, á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøíýýð áîëîâñðóóëñàí îíöëîãòîéã áàãø òà á¿õýí ñàéí ìýäýæ áàéãàà. Èéìä áàãø íàð áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé ñòàíäàðòàä òóëãóóðëàí õè÷ýýëèéí, á¿ëýã ñýäâèéí, óëèðëûí õè÷ýýëèéí æèëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä á¿òýýë÷ àæèëëàõ íü ç¿éòýé þì. Áàãø òà á¿õýí ýõëýýä ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé þì. Ò¿âøíèé õºòºëáºðòºº òóëãóóðëàí õè÷ýýëèéí æèëèéí õºòºëáºðºº áîëîâñðóóëíà. Äàðàà íü á¿ëýã ñýäâèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîé áîëîõ áà ¿¿íèé ýöýñò õè÷ýýëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ íü õÿëáàð þì.

Êèððèêþëèì áóþó á¿ëýã ñýäâèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ îëîí õóâèëáàð áàéæ áîëîõ áºãººä ýíý òóõàé îéëãîëò áàãø íàðò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãààã õàðãàëçàí, òà á¿õýíä ñàíàà àâàõóóëæ áîëîõ þì ãýæ ¿çýæ äàðààõ àðãà÷ëàëûã òîëèëóóëæ áàéíà.


32

Õ¿ñíýãò 4. Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàë

/Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí

á¿òýö/Òàéëáàð

1. Íýð

Êèððèêþëèìèéã íýðëýõ.... õè÷ýýëèéí æèëèéí ñóðãàëòûí êèððèêþëèì,... äóãààð óëèðëûí ñóðãàëòûí êèððèêþëèì,... á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèì,... õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì ãýõ ìýò

2. Õàìðàõ õ¿ðýý

Áàãø àëèâàà íýã ñóðãàëòûí ºìíº: - Ñóðàëöàã÷ á¿ðèéí òàíèí ìýäýõ¿éí õºãæëèéí ò¿âøèí, - Áèå õ¿íèé õºãæèë, òºëºâøèë- Ñóðàëöàã÷èéí õàðèëöàà, õàíäëàãà, ¿éëèéí àðãà áàðèë, íèéãýìøèõ ÷àíàðóóä,

õóð ìýäëýã ÷àäâàðûã îíîøèëæ òîäîðõîéëíî. Ýíý íü êîíñòðóêòèâèçìûí îíîëûí ¿çýë ñàíàà þì.

Ñóðàëöàã÷ á¿ð ìýäëýãèéí ò¿âøíèé õóâüä ÿëãààòàé áàéäàã. Õ¿¿õäèéí àìüäðàëààñàà îëæ õàðñàí ºìíºõ òºñººëºë øèíý ìýäëýãèéã îëæ àâàõàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áà ¿¿íèéã òîäîðõîéëîõã¿éãýýð õ¿¿õäèéí ºìíºõ ìýäëýã òºñººëëèéã øèíæëýõ óõààíû çºâ ìýäëýã, òºñººëºë áîëãîí ººð÷èëæ õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é.

3. Õýðýãöýý

Ñóðãàëòûí êèððèêþëèìèéã áîëîâñðóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàë íü íèéãìèéí õºãæèë, ñóðàëöàã÷èéí ýðýëò õýðýãöýýíä ¿íäýñëýí áàéíãà øèíý÷ëýãäýæ áàéíà. Ìýäýýëýë ç¿éí áàãø íàðûí õóâüä èë¿¿ îíöëîãòîé. Ó÷èð íü êîìïüþòåðèéí øèíæëýõ óõààí ¿ñðýíã¿é õºãæèæ áàéãàà ºíºº ¿åä êîìïüþòåð íü õ¿í á¿ðèéí õýðýãëýý áîëæ áàéíà.

4. Çîðèëãî, çîðèëò

Êèððèêþëèìèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûí õàìãèéí öºì íü ýíý õýñýã þì. Çîðèëãûã õýðõýí çºâ òîäîðõîéëñíîîñ ¿éëèéí ÷àíàð õàìààðíà. Çîðèëãî íü óã á¿ëýã ñýäâèéã çààñíààð áàãøèéí õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëäîã áºãººä öîãö ÷àäàìæèéã íýãäìýë áàéäëààð îëãîõ òóë ãîë ñàíààã íü íýã ºã¿¿ëáýðò áàãòààí åðºíõèé ãàðãàæ ºãíº.Çîðèëò íü óã çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä áàãø ñóðàã÷ õî¸ð àëõàì àëõìààð õàìòðàí õèéñíýýð õ¿ðýõ ¿ð ä¿í áºãººä ñóðàëöàã÷ òóõàéí á¿ëýã ñýäâèéã ñóäàëñíààð þóã ìýäýæ, þóã õèéæ ñóðñàí áàéõûã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîí áè÷íý.Ä¿ãíýýä õýëáýë ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äèéí çîðèëãî, çîðèëòûã õýðõýí òîìü¸îëîõ âý? ãýäýã àñóóäàë íü ¿íýëãýýòýé õîëáîîòîé. Çîðèëãî íü á¿õ çîðèëòóóäûí õýðýãæèëòýýð ¿íýëýãääýã áîë çîðèëò íü õýìæèãäýæ, ¿íýëýãäýõ áîëîëöîîòîé áàéõààð òîäîðõîéëîãäîõ ¸ñòîé.

5. Àãóóëãà

- “Ìýäëýã äàìæäàãã¿é, ìýäëýãèéã õ¿í ººðºº çîõèîìæëîí á¿òýýäýã” ãýñýí êîíñòðóêòèâèçìûí îíîëûã áàðèìòàëæ áóé ºíºº ¿åä ñóðàëöàã÷äàä ìýäëýãèéã õýðýãëýý áîëãîõ àðãà óõààí, óð ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéíà. Ñóäëàãäàõóóí ãýäýã íü òóõàéí á¿ëýã ñýäâýýð ñóäëàõ àñóóäàë òóë ò¿¿íèéã íýð ¿ãýýð æàãñààí áè÷èæ áîëíî. Õàðèí óð óõààí íü óã ìýäëýã á¿ðýëäýí áèé áîëîõîä òóñ áîëîõ ÷àäâàð ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíä þó õèéæ ñóðàõ âý ãýäãèéã íèëýýä íàðèéâ÷èëñàí æèæèã ¿éë àæèëëàãààíóóäûã áè÷èæ òîäîðõîéëíî. Æèøýý íü: Ñóðàã÷äàä àìüäðàë àõóéäàà êîìïüþòåðèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ àðãà óõààíûã ñóðãàÿ ãýâýë ñóðãàëòûí àãóóëãà íü êîìïüþòåð, ò¿¿íèé òºðºë, êîìïüþòåðèéí á¿òýö çîðèóëàëò, áîëîìæ ãýõ ìýò ñóäëàãäàõóóíû àñóóäàë, íºãºº òàëààñ ººðèéí õýðýãöýýíä òîõèðóóëàí êîìïüþòåðýý ñîíãîõ, ïðîãðàìàà àøèãëàõ, êîìïüþòåðèéí ýðãîíîìèê ñàéí ñóäëàõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãýõ ìýò óð óõààíû àñóóäëûã õàìàðñàí áàéíà. Ýíý õî¸ð íü ñàëàíãèä ç¿éë áèø áºãººä óð óõààíû òàëûã çîõèõ ò¿âøèíä íü ãàðãàæ, ñóäëàãäàõóóí óð óõààí àëü àëèíûõ íü òîãòîëöîîíä ñóóðèëñàí àãóóëãà áîëîâñðóóëàõ íü ÷óõàë þì.

33


6. Àðãà ç¿é

Àðãà ç¿éã òîäîðõîéëîõäîî ñòàíäàðòûí äèäàêòèê çàð÷èì, ñóðàëöàõóéí ¿éë àæèëëàãààíä áàðèìæààëíà. Áàãø òóõàéí á¿ëýã ñýäâèéí çîðèëãî, çîðèëò, ñóäëàõ àãóóëãûí áàãòààìæèéã õàðãàëçàí ÿìàð õóãàöààíä ñóðãàëòûí ÿìàð àðãà, õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëæ, ÿìàð ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í õýðýãëýõýý òºëºâëºíº. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí àðãà ç¿éí õºãæëèéí ¿íäñèéã ñàéòàð óíøààðàé. [1]Õ¿í ÿàæ ñóðäàã âý? ãýäãèéã áàãø á¿õýí ìýääýã áàéõ ¸ñòîé áºãººä îð÷èí ¿åèéí ñóðàëöàõóéí ñýòãýë ñóäëàëûí îéëãîëòòîé áàéõ íü ÷óõàë þì. (Çºâëºìæèéí 16-19 õóóäñûã óíøààðàé.) Ñóðãàëòûí àðãà, õýëáýðýýð äàìæèí áàãø ñóðàã÷èéí õàìòûí àæèëëàãàà õýðýãæäýã. (Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéí 20-30 äóãààð õóóäàñíààñ äýëãýð¿¿ëýí ¿çíý ¿¿.) Ìºí ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä õýðýãëýæ áîëîõ àðãóóäûí òóõàé íîì ç¿éä áàéãàà [19] -ààñ ñóäàëæ áîëíî. Áîëîâñðóóëñàí êèððèêþëèìèéí (35-ð õóóäàñíû) ýçýìøèõ¿éí ¿å øàòíû òºëºâëºëòºä áàéãàà àðãóóäûã äýýðõ íîìíîîñ äýëãýð¿¿ëæ óíøààðàé. Ñýäýâ - ñýäýâ, ñýäýâ -õè÷ýýë, õè÷ýýë -õè÷ýýëèéí óÿëäààã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿éã àíõààðààðàé.

7. Õýðýãëýãäýõ¿¿í

Ìàòåðèàëëàã õýðýãëýãäýõ¿¿í:- Áàðèëãà áàéãóóëàìæ, àíãè òàíõèì- Ìýäýýëýë ç¿éí ëàáîðàòîðèéí òîíîã òºõººðºìæ, öàõèëãààí õàíãàìæ,

øèðýý, ñàíäàë, ñàìáàð, àþóëã¿é áàéäëûí õàíãàëò- Ñóðãàëòûí ¿ç¿¿ëýõ òåõíèê õýðýãñýë(LCD, êîäîñêîï...) - Ñóðàõ áè÷èã, òàðààõ ìàòåðèàë- Ñîíèí ñýòã¿¿ë, âýá õóóäàñ

Áàãø íàðûí èõýíõ íü ¿ç¿¿ëýí, òàíèëöóóëãûã Power Point ïðîãðàì àøèãëàí áîëîâñðóóëæ áàéãàà áºãººä óã ïðîãðàìààð õýðõýí ¿ç¿¿ëýí áýëòãýæ àøèãëàõ çààâðûã ýíýõ¿¿ çºâëºìæèä õàâñàðãàñàí áîëíî. (115 äóãààð õóóäàñíààñ ¿çíý ¿¿.)Ìýäýýëýë ç¿éí êàáèíåòèéí øààðäëàãûí äàãóó çàéëøã¿é áàéõ ýëåêòðîí õýðýãëýãäýõ¿¿í (Install ïðîãðàì)... çýðãèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.

8. ¯íýëãýý

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéí ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿é õýñãèéã (73-79 äóãààð õóóäàñ) óíøèíà óó. Á¿ëýã ñýäâýýð ñóðàëöàã÷äûí ýçýìøñýí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëýõäýý àãóóëãûí àéí öîãö ÷àäàìæèéã åðºíõèé áàðèìæàà áîëãîõ áîëîâ÷ äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîî õýð çýðýã ýçýìøñýíýýð íü ¿íýëæ áîëíî. ¯¿íèé òóëä àé òóñ á¿ðýýð æèøèã äààëãàâàð áîëîâñðóóëæ øàëãàíà. Òàíèí ìýäýõ¿éí ò¿âøíèé øàëãóóð:1ÌÇ1:Ê1\1 Òîîí, ä¿ðñýí, áè÷âýð ìýäýýëëèéã òàíüæ ÿëãàõ1ÌÇ1:Ê2\1 Çóðãàí ìýäýýëëèéã ¿ãýýð òàéëáàðëàõ 1ÌÇ1:Ê3\1 Ä¿ðñ, ýä ç¿éëñèéã íýã øèíæýýð íü ÿëãàæ, çóðãààð ä¿ðñëýõ1ÌÇ1:Ê4\1 Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûã òàéëáàðëàõ.ßìàð÷ òîõèîëäîëä ¿íýëãýý íü ÿìàð íýãýí ä¿í òàâèõàä çîðèóëàãäàõ áóñ ñóðàã÷èä ñóðàõ, áàãø ñóðãàõ ¿éë àæèëëàãààíäàà äýìæëýã ºãºõ, öààøèä õºãæèõºä ÷èãëýñýí áàéõ ¸ñòîéã àíõààðàëäàà àâààðàé. ¯íýëãýýíèé äààëãàâðûí ã¿éöýòãýëèéí íºõöºë íü ãàíöààð, á¿ëãýýð, àíãèä, ãýðò, ãýð á¿ëèéíõýíòýé õàìòàð÷, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ çºâëºãºº àâàõ ãýõ ìýò îëîí õýëáýðòýé áàéæ áîëîõ áà þóã ¿íýëýõ ãýæ áàéãààãààñ õàìààð÷ õóãàöàà íü ÿíç á¿ð áàéíà.5-ð àíãèä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýë íü àíõëàí îðæ áàéãààòàé óÿëäàæ, ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí òàíèí ìýäýõ¿éí øàëãóóðûã õàðãàëçàí, ñóðàõ áè÷ãèéí áîëîí áàãø ººðºº õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà êèððèêþëèìèéí àãóóëãà, àðãà ç¿é, ñóðàëöàã÷äûí ò¿âøèíä òîõèðóóëñàí ¿íýëãýýíèé äààëãàâðûã áîëîâñðóóëàõ íü ÷óõàë þì. Æèøèã äààëãàâàð áîëîâñðóóëàõäàà äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. - Äààëãàâàð íü ñóðàëöàã÷èéí áîäèò ÷àäâàð áîëîí ã¿éöýòãýëèéã ¿íýëýõýä

çîðèóëàãäàíà- Äààëãàâðûí õýëáýð îíîâ÷òîé áàéõ- Çààâàð÷èëãàà òîäîðõîé, îíîâ÷òîé áàéõ- Ñóðàëöàã÷äàä òàíèë áàéõ- Ñóðàëöàã÷äûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áàéõ- ¯íýëýõ õýëáýð íü òîäîðõîé áàéõ

Ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûã áàðèìòëàí, “Ìýäýýëýë” á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèìèéí õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.


34

“Ìýäýýëýë” á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèì (õóâèëáàð)

1. ÕýðýãöýýÌýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àãóóëãûí àéí íýã áîëîõ “Ìýäýýëýë” íü áóñàä àéòàé íÿãò

óÿëäààòàé, òóëãóóð óõàãäàõóóí þì. Àëèâàà õ¿í íü ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà ìýäýýëëèéã àøèãëàæ áàéäàã áà ìýäýýëýë íü ìýäëýã á¿òýýõèéí ¿íäýñ áîëíî.

2. ÇîðèëãîÌýäýýëëèéí òóõàé öýãöòýé, àíõàí øàòíû îéëãîëò ºã÷, öààøèä ìýäýýëýë ç¿éã ñóäëàõ

áîëîí áóñàä àéí õàìààðëûã òàíèí ìýäýæ, ººðèéí õýðýãöýýíä àøèãëàõ òóëãóóð ìýäëýã, ÷àäâàðòàé áîëãîõ.

3. Çîðèëò 1ÌÇ1:Ê1 Ìýäýýëëèéã òàíüæ àíãèëàõ1ÌÇ1:Ê2 Ìýäýýëëèéã ¿ãýýð ýíãèéí æèøýýí äýýð òàéëáàðëàõ,, ä¿ðñëýõ; ìýäýýëëèéã

õ¿ëýýí àâàõ, öóãëóóëàõ, õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ 1ÌÇ1:Ê3 Àìüäðàë àõóéäàà õýðýãöýýò ìýäýýëëèéã çºâ ñîíãîæ, àøèãëàõ1ÌÇ1:Ê4 Òàíüæ ìýäñýí ç¿éëäýý ä¿ãíýëò õèéõ; òàíüæ ìýäñýí ç¿éëýýðýý áóñàäòàé

ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîõ

Àãóóëãà

Ýçýìøèõ

Ñóäëàõ àíãè ñóäëàãäàõóóí óð ÷àäâàð

5-ð

àíã

è

Ìýäýýëýë, ò¿¿íèé òºðë¿¿ä Ìýäýýëëèéã òàíüæ àíãèëàõ, òºðºë áà õýëáýðèéã òîäîðõîéëîõ

Ìýäýýëýë ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿ä Òýìäýãòýí áà ä¿ðñýí ìýäýýëëèéã ÿëãàí òàíèõ. Ìýäýýëëèéã ¿ã, òîî, çóðãààð ä¿ðñëýõ.

Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ õýëáýð¿¿ä Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, öóãëóóëàõ, õàäãàëàõ äàìæóóëàõ ¿éëäë¿¿äèéã òàéëáàðëàõ. Ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ àðãóóäûã òàéëáàðëàõ, òîäîðõîé àðãà àøèãëàí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ.Ìýäýýëëèéí îðîëò, áîëîâñðóóëàëò, ãàðàëòûã òàéëáàðëàõ, ÿëãàõ. Äýýðõ ¿éëäë¿¿äèéí òîäîðõîé æèøýý ãàðãàõ.

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ

Ìýäýýëëèéã õàäãàëàëò

6-ð

àíã

è

Õàéõûí òóëä õàäãàëàõ

Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàëò

Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàëò

Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ¿¿ä Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ¿¿äèéã íýðëýõ. ªºðèéí õàäãàëñàí ìýäýýëëèéí (áè÷âýð áîëîí çóðãàí) õýìæýýã òîäîðõîéëîõ.

Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîë Êîä÷èëîëûí òóõàé àíõíû ìýäýãäýõ¿¿íòýé áîëîõ.Õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåìèéí òóõàé àíõíû îéëãîëòòîé áîëîõ.

35


4. Öàãèéí òºëºâëºëò

Ñóäëàõ àíãè Äýä ñýäýâ

¿éëèéí íýð

ëåêö äàäëàãà Áèå äààëò õÿíàëò Á¿ãä öàã

5-ð

àíãè

Ìýäýýëýë, ò¿¿íèé òºðë¿¿ä + + ¯ãèéí ñ¿ëæýý çîõèîõ, äàñãàë àæèëëàõ

1

Ìýäýýëýë ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿ä + + Òàéëáàðëàõ, äàñãàë àæèëëàõ.Æèøýý ãàðãàõ.

2

Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ õýëáýð¿¿ä

+ + 2

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ + + 1

Ìýäýýëëèéã õàäãàëàëò + Á¿ëýã ñýäâèéí ¿íýëãýý

1

Íèéò öàã 7

6-ð

àíã

è

Õàéõûí òóëä õàäãàëàõ + Òàéëáàðëàõ, æèøýý ãàðãàõ

1

Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàëò + + 1

Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàëò + + 1

Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ¿¿ä + ªºðèéí ¿¿ñãýñýí áàðèìòûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ

1

Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîë + + Áîäëîãî áîäîõ Á¿ëýã ñýäâèéí ¿íýëãýý

2

Íèéò öàã 6

Á¿ãä öàã 13

5. Ýçýìøèõ¿éí ¿å øàòíû òºëºâëºëò (Íîì ç¿éí 19-ººñ àðãóóäûí òóõàé óíøèíà óó)

Áàðèìæààã ÿëãàí òàíèõ ¿åä õýðýãëýõ àðãà (òºñººëºë)

Áàðèìæààã ýçýìøèõ ¿åä õýðýãëýõ àðãà

(ìýäëýã)

Áàðèìæààã ¿íýëæ õºãæ¿¿ëýõ ¿åä õýðýãëýõ àðãà (÷àäâàð, õàíëàãà, òºëºâøèë)

-“Òàéëáàð ÿðèàíû àðãà”- “Òàéëáàðòàé äàñãàëûí àðãà“- “Âåíèéí äèàãðàìûí àðãà” ã.ì

- “Òºñëèéí àðãà”- “Òîãëîîìûí àðãóóä”- “Àñóóäàë äýâø¿¿ëýí øèéäâýðëýõ àðãà”“Îþóíû äîâòîëãîîíû àðãà” ã.ì

- “Øîîíû àðãà”- “Ýðýë õàéãóóë, áèå äààñàí á¿òýýë÷ ¿éëèéí àðãóóä “-“Ýâë¿¿ëãèéí àðãà”- “Ìýòãýëöýýíèé àðãà” ã:ì

6. Ñóðãàëòûí îð÷èí

À. Ìàòåðèàëëàã Á. ¯éë àæèëëàãààíû Â. Ñýòãýë ç¿éí

- ¯ëãýð÷èëñýí æèøèã õºòºëáºð - Ñòàíäàðò- Á¿ëýã ñýäâèéí õºòºëáºð- ¯ç¿¿ëýí- Òàðààõ ìàòåðèàë- Ñîðèëûí õóâèëáàð- Òåõíèê õýðýãñýë - Ñóðàã÷äûí á¿òýýëèéí ñàí

- Áàãààð áà õîñîîð àæèëëàõ á¿ðýëäýõ¿¿í- Áàãøèéí ÷èãë¿¿ëýã- Àæèëëàõ äàñãàë, äààëãàâðûí ñàí- Áàãø ñóðàã÷äûí õàìòûí àæèëëàãàà

- Áàãø ñóðàã÷èéí õàðèëöààíû ñàéí îð÷èí- Ñóðàõ ñóðãàõ ýðìýëçýë- Òåõíèêèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë- Ëàáîðàòîðè áîëîí àíãèéí ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà- Áàãøèéí ¿ëãýðòýé áàéäàë- Íýýëòòýé, õ¿ëýýöòýé áàéäàë


36

7. Áèå äààí õèéõ àæëóóä

Õýëáýð Ñýäýâ - àãóóëãûí òîâ÷îî

Óã àæëûã ã¿éöýòãýõ ñóðàã÷èéí òîî

Ã¿éöýòãýõ õóãàöàà

5-ð àíãèä

Òºñºë õèéõ Ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ Íèéò ñóðàã÷ 14 õîíîã

6 òàëò øîî á¿òýýí, ìýäýýëëèéí òóõàé ÿðèëöàõ

Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð

3 ãèø¿¿íòýé áàã á¿ðä¿¿ëýõ

7 õîíîã

Ìýäðýõ¿éí 5 ýðõòíèé òóõàé ø¿ëýã,îíüñîãî, ç¿éð ¿ãèéí ñàí á¿òýýõ

Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ

Íèéò ñóðàã÷ 14 õîíîã

6-ð àíãèä

Áÿöõàí íîì á¿òýýõ (Äóðòàé àìüòíû òóõàé)

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ Íèéò ñóðàã÷ 14 õîíîã.PC-òýé áîë ¿çñýí

ïðîãðàìàà àøèãëàõ

Ãýð á¿ëèéí óðãèéí áè÷èã áè÷èõ

Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ Íèéò ñóðàã÷Ãýð á¿ëèéíõíýýñ

äýìæëýã àâàõ

14 õîíîã

Áè÷âýð, çóðãàí ìýäýýëýë ¿¿ñãýæ, õàäãàëàõ

Ìýäýýëëèéí õýìæèõ íýãæ

2 ãèø¿¿íòýé áàã á¿ðä¿¿ëýõ

14 õîíîã

8. Àðãà ç¿é, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëò

Öàã Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà

13 öàã

- Ëàáîðàòîðò àæèëëàõ ä¿ðìèéã ÷àíäëàí ñàõèõ - Ìýäýýëëèéã òàíüæ, àíãèëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ - Ìýäýýëëèéã ¿çñýí ïðîãðàìàà àøèãëàí ä¿ðñýëæ ÷àääàã áîëîõ- Ìýäýýëýë àéí õ¿ðýýíä ¿çñýí ìýäëýãýý àøèãëàæ, êîìïüþòåðò îðóóëàõ ìýäýýëëýý öóãëóóëàõ, ìýäýýëëýý ÿìàð íýãýí ïðîãðàìààð áîëîâñðóóëàõ, õàäãàëæ ÷àääàã áîëîõ- Ìýäýýëëèéí òýýã÷äèéí òóõàé îéëãîëòòîé áîëæ, õàðüöóóëàëò õèéõ- Äèñêèéí áàãòààìæèéã òàíèí ìýäýæ ñóðàõ- Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîõ à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ, ýíãèéí æèøýý ãàðãàõ- Ìýäýýëëèéã öýãöòýé õàäãàëæ ñóðàõ, öààøèëáàë àìüäðàëäàà ýìõ öýãöòýé áàéäëûã ýðõýìëýõ- Áèå äààæ áîëîí õàìòààðàà àæèëëàæ, ìýäëýã á¿òýýõ- ªºðèéí á¿òýýëèéí ñàíã áàÿæóóëàõ - Ìýäëýãýý öýãöëýõ, ººðèéí ¿íýëãýý øèíæèëãýý õèéõ

- Îíîëûí àñóóäëûã òàéëáàðëàõ- Õè÷ýýëä õýðýãëýõ õýðýãëýãäýõ¿¿í, ìàòåðèàë çýðãèéã õóâèëáàðòàéãààð ñîíãîí áýëòãýõ- Àøèãëàãäàõ òåõíèê õýðýãñëèéã ñàéí ýçýìøñýí áàéõ, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ - Æèøèã äààëãàâðóóä áýëòãýõ- Ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëýõ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ- Ñîðèë, àñóóëò, äààëãàâðûí òîãòîëöîîã áîëîâñðóóëàí õýðýãëýõ, ¿íýëãýý øèíæèëãýý õèéæ, ä¿ãíýëò ãàðãàí, öààøäûí àæèëäàà òóñãàõ- Øèíý õè÷ýýëýýñ ìýäýýëýë àâ÷ ÷àäààã¿é, äóòóó îéëãîñîí ñóðàã÷èäòàé òóëæ àæèëëàõ- Ñóðàã÷äàä óðàì çîðèã õàéðëàäàã áàéõ- Ñóðãàëòûã õýâøìýë àðãààð ÿâóóëàõààñ çàéëñõèéæ, ñîíèðõîëòîé áîëãîõ àðãà áàéíãà ýðýëõèéëýõ- Öîãö ÷àäàìæèéã áàðèìæààëàí òóõàé á¿ðä ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãà, òºëºâøèë îëãîõ àðãà çàìûã õýðýãæ¿¿ëýõ

9. ¯íýëãýý - øèíæèëãýý

Õýëáýð Àðãà Øàëãóóð Îíîî ÆèøèãÀìàí - Õýëýëö¿¿ëýã

- Òàéëáàðëàõ1ÌÇ1:Ê1\1 Òîî, ä¿ðñýí, áè÷ãýí ìýäýýëëèéã òàíüæ àíãèëàõ 20

0-100 ðåéòèíã

37


Äàñãàë äààëãàâàð

- Áîäëîãî çîõèîõ 1ÌÇ1:Ê2\1 Çóðãàí ìýäýýëëèéã ¿ãýýð òàéëáàðëàõ 20

0-100 ðåéòèíã

Ïðàêòèê - Íîì á¿òýýõ- Á¿òýýëèéí ñàí

1ÌÇ1:Ê3\1 Ä¿ðñ,ýä ç¿éëñèéã íýã øèíæýýð íü ÿëãàæ, çóðãààð ä¿ðñëýõ

400-100

ðåéòèíã

Ñóðàã÷äààð á¿òýýëãýõ

- Ãàíöààð÷ëàí àæèëëàõ

1ÌÇ1:Ê4\1 Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûã òàéëáàðëàõ

200-100

ðåéòèíã

10. Õºòºëáºðèéí ä¿ãíýëò

Çîõèñòîé áîëñîí õýñýã Ýðãýëçýý òºð¿¿ëñýí õýñýã Çàñàæ ñàéæðóóëñàí ÷èãëýë

Òóðøèëò õè÷ýýëä àøèãëàãäàõ õýðýãëýãäýõ¿¿í, æèøèã äààëãàâðûí òîâü¸îã

Òóðøèëò õè÷ýýëä àøèãëàãäàõ õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã êîäëîí õàðóóëñàí áîëíî. Òóðøèëòûí

ÿâöàä çààãäñàí 5-ð àíãèéí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð ¹1 -7, 6-ð àíãèéí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð ¹1-6 ãýæ äóãààðëàãäñàí áàéãàà áà õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã õè÷ýýëèéí äóãààðààð õàéæ îëîõîä õÿëáàð áàéõ áîëíî. Æèøýý íü: “Ìýäýýëýë ãýæ þó âý?” ñýäýâò õè÷ýýëèéí õóâüä ¿ç¿¿ëýí 1.1-1.4 áóþó 4 øèðõýã áàéãàà þì áàéíà ãýæ îéëãîãäîíî. (Çºâëºìæèéí 39 ä¿ãýýð õóóäàñ).

Ìºí áîëîâñðóóëñàí æèøèã äààëãàâðóóäûã òóõàéí ñýäýâò õè÷ýýëèéí õóâüä ñóðàã÷äûã ¿íýëýõýä àøèãëàæ áîëíî. Íýã äààëãàâàð íü õýä õýäýí óõàãäàõóóíòàé óÿëäààòàé ó÷ðààñ äàâòàãäàí îðñîí áàéãààã àíõààðààðàé.

Õ¿ñíýãò 5.

Àíãè Õè÷ýýëÕè÷ýýëä

õàðãàëçàõöàã

Õýðýãëýãäýõ¿¿í Æèøèã äààëãàâàð¿ç¿¿ëýí presentation ÒªÌ

5-ð

àíã

è

Ìýäýýëýë, ò¿¿íèé òºðë¿¿ä 1 1.1 -1.4 1, 15, 17, 22, 27

Ìýäýýëýë ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿ä

22.1 2.1

3.1; 3.22.13.1

3, 9, 15, 17, 20, 21, 30

Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ õýëáýð¿¿ä

25.1 4.1; 4.2

5.111, 23,

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ 1 6.1 3,5,7, 9, 14

Ìýäýýëëèéã õàäãàëàëò1

7.1; 7.2 8, 12, 14, 16, 17, 21, 22

7

6-ð

àíã

è

Õàéõûí òóëä õàäãàëàõ1

1.1-1.3 1.1; 1.2

16, 19, 24

Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàëò 1 2.1-2.4 10,

Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàëò

13.1 3.1;3.2 14, 18, 25, 26,

28

Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ¿¿ä

14.1; 4.2 4.1 2, 6, 13,

Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîë2

5.1-5.36.1;6.2

6.1 4, 22, 29

6


38

3.2. Íýãæ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí ¿ëãýð÷èëñýí çàãâàðóóä

À. 5-ð àíãèéí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð¿¿ä

Áàòëàâ: Ñóðãàëòûí ìåíåæåð .........................................

Íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð ¹1

Îãíîî 2007-01-31 Õàìðàõ õ¿ðýý 5á àíãèÑýäýâ: Ìýäýýëýë, ò¿¿íèé òºðë¿¿ä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëýë ãýæ þó áîëîõûã ººðèéí ¿ãýýð öýãöòýé òàéëáàðëàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: Ñýäýë òºð¿¿ëýõ (¿ãèéí ñ¿ëæýý) Ìýäýýëëèéí òóõàé õàðèëöàí ÿðèëöàõ Ìýäýýëëèéã òàíüæ, àíãèëàõ ÷àäâàð îëãîõ Ìýäýýëëèéí òºðëèéã òàíèóëàõ Ìýäýýëýë íü ìýäëýã áîëîõ òàëààð îéëãóóëàõ.

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: ¯ç¿¿ëýí1.1-1.4, êèíî, äóó, ÒªÌ(¿ãèéí ñ¿ëæýý 6ø áàãèéí ñóðàã÷èä õàìòàð÷ àæèëëàõ áîëîìæòîé òîìîîð õèéñýí áàéíà), LCD.

Öàã òºëºâëºëò: Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë òºð¿¿ëýõ øàò - 8 ìèí Øèíý ìýäëýã îëãîõ øàò -12 ìèí Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààí àæèëëàõ øàò - 10 ìèí ̄ íýëãýý ä¿ãíýëò - 8 ìèí Ãýðèéí äààëãàâàð - 2 ìèí

Çààõ àðãà: Õàðèëöàí ÿðèà, ¿ç¿¿ëýí àøèãëàõ, ñóðàã÷äûí îðîëöîîã äýìæèõ.

Õè÷ýýëèéí ÿâö: Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë òºð¿¿ëýõ øàò1. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä ÿìàð òåõíèê õýðýãëýäýã âý?2. Òýìäýãëýëèéí.........3. Ìýäðýõ¿éí 5 ýðõòíèé íýã4. Ýíý äýëõèéí õàìãèéí à÷òàé õ¿í5. Æèìñíèé íýð6. Ñóðàã÷èéí øèðýý............7. ..................... áàéðûã ñîëèõîä íèéëáýðèéí

÷àíàð ººð÷ëºãäºõã¿é8. Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé îëîí íèéòèéí................

Ìýäëýã îëãîõ øàò:

Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààÑýäýë òºð¿¿ëýõ

øàò8 ìèí

Ýíä ÿìàð ¿ã á¿òýæ áàéíà âý? ªíººäºð ÿìàð ñýäýâòýé õè÷ýýë ¿çýõ áîë?. Õýí õýëýõ âý? ãýæ áàãø àñóóíà.

Ìýäýýëýë.

Äàðààõ ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áºãëºæ, ÿìàð ¿ã á¿òýýñíýý ÿðèëöàíà óó.

1

2

3

4

5

6

7

8

Äàðààõ ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áºãëºæ, ÿìàð ¿ã á¿òýýñíýý ÿðèëöàíà óó.

1

2

3

4

5

6

7

8

39


Øèíý ìýäëýã îëãîõ, ìýäëýãýý õóâààëöàí

õàìòðàí àæèëëàõ øàò

12 ìèí

Ãàð÷èã áè÷¿¿ëíý. Çîðèëòîî òàíèóëíà. Ñóðàã÷äàä ñóðàõ àðãà áàðèëä ñóðãàõ çîðèëãîîð îíîâ÷òîé òîâ÷ áè÷èãëýëèéí àðãà ñàíàë áîëãîíî. Ñàìáàðò òîâ÷ áè÷èãëýëèéí çàãâàðûã õè÷ýýëèéí ÿâöàä ä¿ðñëýí ãàðãàíà.

Ìýäýýëýë ãýæ þó âý? Ãàð÷èã áè÷íý.Äýâòýðòýý 1-4 õ¿ðòëýõ òîîã

öóâóóëàí áè÷íý 1 äóãààðûí àðä ìýäýýëýë, ìýäýý

ãýæ áè÷èõ

Àíãèéõàíäàà õýëýõ ÿìàð íýãýí ìýäýýëýëòýé õ¿í áàéíà óó?

Õ¿¿õä¿¿äýýñ ìýäýýëýë ñîíñîíî.

Áàãø íü òàñàëãààíû öýöýãíèé òóõàé ìýäýýëýë ºãíº.

Ñóðàã÷èä ººðèéí ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëíý, ÿðèëöàíà.

Òà íàð òàñàëãààíû öýöýãíèé à÷ òóñûã õýð ìýäýõ âý? Óðëàãèéí ¿çëýã ñàÿõàí áîëñîí. Ìýäýýëëèéã àíãèëàõ òàëààð ÿðèëöàí àíãèëëûã ãàðãàæ èðíý.

Ñëàéäíààñ ìýäýýëýë àâíàÖýöãèéí à÷ òóñûí òàëààð ÿðèëöàíà2 ãýñýí äóãààðûí àðä àíãèëàë ãýñýí ¿ãèéã áè÷èæ õýðýãòýé ìýäýýëýë, õýðýãã¿é ìýäýýëýë ãýæ áè÷íý.

Ìýäýýëëèéí òºðëèéí òàëààð ÿðèëöàõ.

3 ãýñýí äóãààðûí àðä òºðºë ãýæ áè÷ýýä äóóíû òºðëèéí ìýäýýëýë, õàðààíû òºðëèéí ìýäýýëýë òîî, õºãæèì, âèäåî, çóðàã, ä¿ðñ, áè÷âýð, ÿðèà.

Õ¿í õýðýãöýýòýé ìýäýýëýë àâñíààð ìýäëýãòýé áîëîõ òàëààð ÿðèëöàíà.

4 ãýñýí äóãààðûí àðä ìýäýýëýë íü ìýäëýã áîëíî ãýñýí òýìäýãëýë õºòëºíº.

Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààí àæèëëàõ øàò

10 ìèí

Õ¿¿õäèéí äóó ñîíñãîíî, Âèäåî áè÷ëýã, êèíî, ñëàéä ¿ç¿¿ëíý.

Ñîíñîæ, ¿çñýí ìýäýýëëýý àíãèëíà.Òºðëººð íü õóâààíà.

Ä¿ãíýëò áàòàòãàë8 ìèí

Õè÷ýýëèéí ýõýíä òàâüñàí 4 çîðèëòîî áèä áèåë¿¿ëñýí áîë óó ýðãýæ íýã ñàíàÿ.Ñàìáàðò áèé áîëñîí òîâ÷ áè÷èãëýëèéí ñõåìèéã àøèãëàí ÿðèõ çºâëºìæ ºãíº.

Ñàìáàð áîëîí ººðèéí äýâòýð äýýð áè÷èãäñýí ñõåìýý õàðæ çîðèëòîî òîäðóóëàí ñàíàíà.Ñõåì õàðæ ÿðèíà.

Ãýðèéí äààëãàâàð2 ìèí

Îëîí òºðºë õýëáýðýýð õýðýãòýé ìýäýýëýë öóãëóóëæ èðýõ. Ýýæ ààâààñàà òóñëàìæ àâààðàé. ªíººäðèéí äýýðõ 4 çîðèëòîî õýðõýí áèåë¿¿ëñýí, ÿìàð 4 ç¿éë ìýäñýí òàëààðàà ãýðèéõýíäýý ÿðüæ ºãººðýé.

Òýìäýãëýæ àâàõ.

¯ç¿¿ëýí 1.1 Ìýäýýëëèéí àíãèëàë: - Õýðýãòýé ìýäýýëýë

- Õýðýãã¿é ìýäýýëýë

¯ç¿¿ëýí 1.2 Óðëàãèéí íààäìûí õóâààðü

Áàãà àíãèóä

Äóíä àíãèóä

Àõëàõ àíãèóä

5à 900 7à 1200 10à 1600

5á 915 7á 1215 10á 1615

45 : 5 = 9

Ñýòãýìæ öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí çàõèðëûã Í. Áàòáàÿð ãýíý.

:¥:._,%?åù”--¹¥:¥:.,_%?#$#$$#

Äóó ñîíñîõ

Âèäåî ¿çýõ

¯ç¿¿ëýí 1.4 Ìýäýýëëèéí òºðë¿¿ä

¯ç¿¿ëýí 1.3 Òàñàëãààíû öýöýã


40

Áàòëàâ: Ñóðãàëòûí ìåíåæåð........


Îãíîî 2007-02-07 Õàìðàõ õ¿ðýý 5á àíãèÑýäýâ: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿ä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿äèéã ìýäýæ, ºãºãäñºí ìýäýýëëèéã ÿëãàí àíãèëäàã òóõàé ìýäëýã ºãºõ.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: 1. Òîîí ìýäýýëëèéã ÿëãàí òàíèõ.2. Áè÷âýð ìýäýýëëèéã ÿëãàí òàíèõ.3. Ãðàôèê ìýäýýëëèéã ÿëãàí òàíèõ.4. Õîëèìîã ìýäýýëëèéã ÿëãàí òàíèõ.

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: ÒªÌ - (¿ëãýðèéí áààòðóóäûí çóðàã-20ø), Presentation 2.1, õàðàíäàà (õ¿¿õýä á¿ðò), øóãàì (áàã á¿ðò 1ø), áàëëóóð (áàã á¿ðò 1ø), ºíäºð õýìæèã÷-1ø, ñóðàõ áè÷èã, ñêî÷, õàé÷, ¿ç¿¿ëýí (áàãààð àæèëëàõ æóðàì õàíàíä õàäàõààð), LCD.

Öàã òºëºâëºëò: Õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàëò -1 ìèí Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë òºð¿¿ëýõ øàò - 5 ìèí Øèíý ìýäëýã îëãîõ øàò - 12 ìèí Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààí àæèëëàõ øàò - 13 ìèí ̄ íýëãýý ä¿ãíýëò - 8 ìèí Ãýðèéí äààëãàâàð - 1 ìèí

Õè÷ýýëèéí á¿òýö ýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë òºð¿¿ëýõ

øàò6 ìèí

Ìýíäëýíý. Áàãààð àæèëëàõ òóë æóðàì òàíèë öóóëíà. Ñàìáàðò õýâëýìýë æóðìûã áàã á¿ðýýð óíøóóëàí õàíàíä íààëãàíà.ªìíºõ õè÷ýýëä ¿çñýí óõàãäàõóóíàà ñýðãýýí áàãø ººðºº áýëäñýí ìýäýýëëýý áàñ áàéðëóóëíà. Áàãø 4 õýëáýðèéí ìýäýýëýë áýëäýíý. Áàéðëóóëàõ ÿâöäàà ºíººäðèéí õè÷ýýëèéí ñýäâèéã ãàðãàæ èðíý. Áèä îëñîí ìýäýýëëýý îëîí ÿíçààð ä¿ðñýëñýí áàéíà. Åð õè÷íýýí õýëáýðýýð ä¿ðñýëæ áîëîõ áîëîî? Àñóóëò òàâèíà.

Æóðàìòàé òàíèëöàí áàãèéí àõëàã÷ ÷àíãààð óíøèæ, õàíàíä íààíàÃ¿éöýòãýæ èðñýí ãýðèéí äààëãàâðûã ñàìáàðò íààíà.

Ñóðàã÷èä ºìíºõ õè÷ýýëèéí ãýðèéí äààëãàâàðò áýëòãýñýí ìýäýýëëýý ñàìáàðò íààíà.

41



Øèíý õè÷ýýë Ìýäëýãýý õóâààëöàí


12 ìèí

Ãàð÷èã áè÷¿¿ëíý. Çîðèëòîî òàíèëöóóëíà. Îëæ àâñàí ìýäýýëëýý ÿàæ ä¿ðñýëæ èðñýí áý? Áàãø ººðèéí áýëäýæ èðñýí òîîíû õ¿ðäýý õàðóóëæ ÿðèëöàíà. ªìíºõ õè÷ýýëòýé õîëáîí ýíý ìýäýýëëèéí òàëààð ÿðèëöàíà.

Ãàð÷èã áè÷íý. Ñóðàã÷èä ººðñäèéí áîäëîî ÷ºëººòýé ñîëèëöîíî. Ñóðàã÷èä äýâòýðòýý òîâ÷ áè÷èãëýëèéí ýõëýë áîëãîí 1-4 õ¿ðòëýõ òîîã öóâóóëàí áè÷íý.

Äýýðõ ìýäýýëýë ÿìàð õýëáýðýýð ä¿ðñëýãäñýí áàéíà âý?

Òîîí õýëáýðýýð ä¿ðñëýãäñýí áàéíà.Ñóðàã÷èä 1 ãýñýí äóãààðûí àðä Òîîí ìýäýýëýë ãýñýí ¿ãèéã áè÷íý.

Ä.Íàöàãäîðæ “Ìèíèé íóòàã” ø¿ëãèéã áè÷ñýí ñëàéä õàðóóëíà. Ýíý ìýäýýëýë ÿìàð õýëáýðýýð ä¿ðñëýãäñýí áàéíà âý?

Ø¿ëýã óíøèíà. ÿðèëöàíà. Ýíý áîë áè÷âýð ìýäýýëýë áàéíà. ãýæ òîäðóóëààä 2 äóãààðûí àðä Áè÷âýð ìýäýýëýë ãýæ áè÷íý.

Áàãèéí ñóðàã÷èä ñóóäëàà ñîëüæ ñóóíà. Áàãèéí àõëàã÷ ñóðàã÷äûí ñóóñàí áàéðûã çóðãààð ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëíý. Ñàìáàðò õàäíà. ßìàð õýëáýðýýð ä¿ðñëýãäñýí áàéíà âý?.

Ñóðàã÷èä ÿðèëöàí ãðàôèêàí ìýäýýëýë ãýñýí ¿ãèéã 3 äóãààðûí àðä áè÷íý.

Ìýäëýãýý óð ÷àäâàð áîëãîí òºëºâø¿¿ëýõ,

îëîí õóâèëáàðààð

àæèëëàõ ¿å øàò

13 ìèí

Ãýðèéí äààëãàâàð äýýð àæèëëóóëíà. Ãýðèéí äààëãàâðûã äýýðõ 3 õýëáýðò ÿëãàí àíãèëíà. Àëü ÷ õýëáýðò îðîõã¿é íü õîëèìîã õýëáýðèéí ìýäýýëýë áîëíî.

1-ð áàã Áàãèéí ñóðàã÷äûí ºíäðèéã õýìæèæ äýýðõ 4 õýëáýðýý òýìäýãëýë õèé ãýñýí äààëãàâàð õèéíý.Áóñàä áàãóóäàä ¿ëãýðèéí áààòðóóäûí ºíäºð ãýñýí ìýäýýëëèéã 4 õýëáýðýýð ä¿ðñëýõ äààëãàâàð ºãíº. ¯ëãýðèéí áààòðóóäûí çóðãèéã áàã á¿ðò òàðààæ ºãíº. Àæèëëàõ æóðàì òàíèóëíà.

Áàãóóä ºãºãäñºí äààëãàâðûã ã¿éöýòãýíý. Àæèëëàõ æóðàì:

1. ºãñºí çóðãèéã äàðààëóóëàí áàéðëóóë.2. çóðãóóäûã õàìãèéí ºíäºð öýãýýð

õîëáîí çóð, ÿìàð ä¿ðñëýë âý?3. áààòðóóäûí ºíäðèéã òîîãîîð

èëýðõèéë.4. Áààòðóóäûí ºíäðèéã ¿ãýýð èëýðõèéë.

Áààòðóóäûí ºíäðèéã õîëèìîã õýëáýðýýð èëýðõèéë.

Áàòàòãàë, Ä¿ãíýëò

8 ìèí

Äààëãàâðóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýæ áàéãàà áàéäàë, áàãààð àæèëëàõ, áàãèéí ãèø¿¿äòýéãýý õàìòðàí ÿðèëöàæ áóé áàéäàë, ººðèéí ñàíàà áîäëîî èëýðõèéëýõ.

ªºðèéí õèéñýí àæëûíõàà ¿ð ä¿íãèéí òàëààð ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ.¯íýëãýýíèé õóóäñàíä ººðèéãºº ¿íýëíý.

Ãýðèéí äààëãàâàð

1 ìèí

-Ãýðýýñ ñóðãóóëü õ¿ðýõ çàìûí ìàðøðóòûã äýýðõ 4 õýëáýðýýð ä¿ðñýëæ èðýõ.-Ìîíãîëûí ò¿¿õýí äóðñãàëò ãàçðóóäûí òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëæ èðýõ. Ãýðèéõíýýñýý òóñëàëöàà àâààðàé.- Ñóðàõ áè÷ãèéí 9-10-ð õóóäñàíä áàéãàà ìýäýýëëèéã ñîíèðõîæ óíøààðàé


42

ÒªÌ 2.1 ¯ëãýðèéí áààòðóóä

Presentation 2.1

¯ç¿¿ëýí 2.1 Áàãààð àæèëëàõ ä¿ðýì

Íýã íýãýýð ÿðèíàÁóñäûã ñîíñîíîÖàã áàðèìòëàíàÝöñèéí øèéäâýðèéã îëîíõèéí ñàíàëààð ãàðãàíà

••••

Öàãààí öàñàí ìàëãàéòàéÍîãîîí ìîäîí õ¿ðýìòýéÕºõ óñàí õîðìîéòîéÁàÿí õàíãàé óóë ìèíüÌàø äýëãýð õàíãàé ìèíüÌàë÷èí îëîí ìîíãîë÷óóäÆàðãàë öýíãýëýýð ä¿¿ðýí

Ýíýõ¿¿ ø¿ëýãò þóã ä¿ðñýëñýí áàéíà âý?

43


Áàòëàâ: Ñóðãàëòûí ìåíåæåð .................................

Íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð ¹ 3

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Áàòàòãàõ äàñãàë õè÷ýýëÎãíîî 2007-02-14 Õàìðàõ õ¿ðýý 5á àíãè

Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿ä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿äèéã ìýäýæ, ºãºãäñºí ìýäýýëëèéã ÿëãàí àíãèëàõ ìýäëýãèéã áàòàòãàõ.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò:

1. Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿äèéã ÿðèëöàõ.2. Ãýðèéí äààëãàâàð õèéñýí ñóðàã÷äûí ñàíàëûã ñîíñîõ, ÿðèëöàõ.3. ªãºãäñºí äààëãàâðûã çààâðûí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýõ.4. Õèéñýí àæëàà áóñäàä òàéëáàðëàí ººðèéí ¿çýë áîäëîî áóñàäòàé õóâààëöàõ.Õýðýãëýãäýõ¿¿í: Âàòóóì öààñ 6 ø, õàðàíäàà 6ø, ïëàìàñòåð 6ø, Presentation 3.1; 3.2,

CD, ÒªÌ-1,2,3 ¿íýëãýýíèé õóóäàñ (õ¿¿õäèéí òîîãîîð), LCD.

Öàã òºëºâëºëò: Õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàëò - 3 ìèí Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë òºð¿¿ëýõ øàò - 3 ìèí Ìýäëýãýý õóâààëöàí õàìòðàí àæèëëàõ øàò - 8 ìèí Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààí àæèëëàõ øàò - 15 ìèí ̄ íýëãýý ä¿ãíýëò -10 ìèí Ãýðèéí äààëãàâàð - 1 ìèí

Àãóóëãûí çàëãàìæ õîëáîî: Ìàòåìàòèê, ìîíãîë õýë, çóðàã, Óíøèõ áè÷èã, Àðãà òåõíîëîãè: Òàéëáàðëàí òàíèóëàõ, Õàðèëöàí ÿðèà, íýãòãýí ä¿ãíýõ, àíèàëç õèéõ

àðãóóä


Õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàëò

3 ìèí

1. Áàãààð àæèëëàõ (ñóðàã÷èä 6 áàãò õóâààãäàíà)2. Ãàíöààð÷ëàí àæèëëàõ (áèå äààí õèéõ àæëûã

õèéæ ã¿éöýòãýñíèé äàðàà áàãààð íýãòãýæ áàãèéí àõëàã÷ òàéëáàðëàíà)

Áàãøòàé ìýíäëýí áàãààð õóâààãäàí ñóóíà.

Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë òºð¿¿ëýõ øàò

3 ìèí

Ñëàéä àøèãëàí õàðèëöàí ÿðèëöàõ çàìààð ñýðãýýí ñàíàõ ¿éëèéã õèéíý.

Ãýðèéí äààëãàâðààñ ñàìáàðò íààí ìýäýýëýë ÿìàð õýëáýðýýð ä¿ðñëýãäñýí òàëààð ÿðèëöàíà.

Ìýäëýãýý õóâààëöàí


8 ìèí

Áàãø ººðèéí ãýðýýñ ñóðãóóëü õ¿ðýõ çàìûí ìàðøðóòûã áýëäýæ èðýýä õàðóóëíà.

Ñóðàã÷èä ººðèéí ìàðøðóòàà òàéëáàðëàíà. Áàãøèéí áýëäñýí ìàðøðóòûã òàéëáàðëàíà.

Ãýðèéí äààëãàâàð õýð õèéñíýýð áàãø áàãò ¿íýëãýý ºãíº. Ñàìáàðò õ¿ñíýãòýä òýìäýãëýë õºòëºíº.

Íýã ñóðàã÷èéí àâ÷ èðñýí ìýäýýëëèéã íºãºº ñóðàã÷ íü òàéëáàðëàíà.

Áàã á¿ðò äààëãàâàð ÒªÌ òàðààæ ºãíº. Öàã áàðèìòëàõûã ñàíóóëíà (7, 3, 3 ìèíóò).

Äààëãàâðûã àíõààðàëòàé óíøèíà.


44


Ìýäëýãýý óð ÷àäâàð áîëãîí òºëºâø¿¿ëýõ,

îëîí õóâèëáàðààð àæèëëàõ ¿å

øàò

15 ìèí

Äààëãàâàð: 6 áàãò äàðààõ äààëãàâðóóäûã ºãíº.

1. à)Òîîãîîð áè÷ñýí ¿ãèéã óíøèíà óó,á) ýíý ÿìàð ìýäýýëýë âý?â) ä¿ðñýí ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿,ã) õîëèìîã ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý.

12 16 14 18 32 34 21 6 19

2. Ãýð á¿ëèéíõýý ãèø¿¿äèéí ºíäðèéã òîäîðõîéëæ ãðàôèêààð ä¿ðñýëíý ¿¿? Äàðàà íü áè÷âýð áîëîí òîîí, õîëèìîã õýëáýðýýð ä¿ðñýëíý ¿¿?

3. ªãñºí òîîíóóäûã áóóðàõ ýðýìáýýð áàéðëóóë. 3; 0,3; 2,6; 3,4

à) ýíý ÿìàð ìýäýýëýë âý?á) ä¿ðñýí ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿,â) õîëèìîã ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿ã) áè÷âýð ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ë

4. Äàðààõ îíüñãûã òààíà óó?ªäºð ãóðâàëæèí Øºíº äºðâºëæèí

à) ýíý ÿìàð ìýäýýëýë âý?á) ä¿ðñýí ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿,â) õîëèìîã ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý.ã) òîîí ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ë.

5. Ò¿¿õýí õîëáîãäîëòîé çóðàã ºãíº.à) ýíý ÿìàð ìýäýýëýë âý?á) òîîí ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿.â) õîëèìîã ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿.ã) áè÷âýð ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿.

33 33 8 1 1 3 2 10

Áàã á¿ð îíîãäñîí äààëãàâðûã ã¿éöýòãýíý.

Äààëãàâðûí çààâðûã îéëãîí ãàíöààð÷ëàí ã¿éöýòãýíý. Õèéæ äóóññàí ñóðàã÷èä ººðèéí õèéñýí ã¿éöýòãýëýý áóñàäòàé çºâëºí çºâ õàðèóã òîì öààñàí äýýð áóóëãàíà. Àõëàã÷ õèéñýí àæëàà ñàìáàðò òîãòîîí òàéëáàðëàíà.

6. à)Òîîãîîð áè÷ñýí ¿ãèéã óíøèíà óó.á) ýíý ÿìàð ìýäýýëýë âý?â) ä¿ðñýí ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿,ã) õîëèìîã ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿.

Äààëãàâðûã õ¿¿õäèéí òîîãîîð õèéíý.

Ýýæ ààâ áè ¿ã ãàðíà.

Áàòàòãàë, Ä¿ãíýëò 10 ìèí

ÒªÌ-3 -ã ñàìáàðò ñîðîíçîîð òîãòîîñîí áàéíà. ªãºãäñºí ìýäýýëëèéã òàíüæ, ÿëãàí áàéðëóóë. Áàãóóäûã íºãºº áàã íü ¿íýëíý. ¯íýëãýýã ñàìáàðò õºòëºíº.Íèéëáýð ä¿íã ãàðãàíà.

Áàãóóäàä ºã÷ áàéãàà ¿íýëãýýíä ñàíàëàà õýëíý.

Ñóðàã÷èä ãàíöààð÷ëàí õèéæ äàðàà íü õàìòðàí ÿðèëöààä ººðèéãºº ¿íýëãýýíèé õóóäñàíä ¿íýëíý. Áàãóóäûí õèéñýí àæëûã íºãºº áàã ¿íýëíý.


1 ìèí

Èõ ýçýí ×èíãýñ õààíû òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëæ èðíý ¿¿. ¯¿íä äóó, ø¿ëýã, çóðàã, ýíãýðèéí òýìäýã, áàðèìàë, áè÷ìýë ýõ, êèíî áàéæ áîëíî. Mîíãîëûí óëàìæëàëò öàãààí ñàðûí òóõàé ìýäýýëýë öóãëóóëàõ.

ÒªÌ 3.1 Öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéã äóãààðëàñàí õ¿ñíýãò,

45


ÒªÌ 3.2 Áàãóóäàä ºãºõ äààëãàâðóóäÒªÌ 3.3 Îëîí õýëáýðýýð ä¿ðñëýãäñýí ìýäýýëë¿¿ä òóñ òóñäàà öààñàí äýýð õýâëýñýí

áàéíà.

Presentation 3.1

Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõõýëáýð¿¿ä

Áè÷âýðÒîîíÃðàôèêàíÕîëèìîã

••••

Presentation 3.2

Ìàðøðóò350 ì

320 ì

500 ì

ãýð

Ñóðãóóëü

Ì¯ÎÍÒ-èéíáàéð

Ñóðãóóëü

¯íýëãýýíèé õóóäàñ (1-5 îíîîãîîð ººðèéãºº ¿íýëíý)

....... àíãèéí ñóðàã÷ ........................................

1-ð õè÷ýýë ...ñàð... ºäºð







Á¿ãä ä¿í

Ãýðèéí äààëãàâàðªºðèéí îðîëöîîÕàìòðàí àæèëëàñàí ýñýõ ªíººäðèéí õè÷ýýëèéã õýð îéëãîñîí


46

Áàòëàâ: Ñóðãàëòûí ìåíåæåð.........


Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Øèíý ìýäëýã îëãîõ õè÷ýýëÎãíîî 2007-02-21 Õàìðàõ õ¿ðýý 5á àíãè

Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ õýëáýð¿¿ä

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, òîäîðõîé àðãà àøèãëàí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ¿éëäëèéí òîäîðõîé æèøýý ãàðãàõ, àæèãëàñàí ç¿éëèéíõýý òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: 1. Õ¿í ìýäýýëëèéã õýðõýí õ¿ëýýí àâäàã òàëààð ÿðèëöàõ.2. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ.3. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ òîäîðõîé àðãà àøèãëàí ººðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ. 4. ªºðèéí ¿çýë áîäëîî áóñàäòàé õóâààëöàí õàìòðàí àæèëëàõ.

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: Áè÷ãèéí öààñ õàðàíäàà, ïëàìàñòåð, CD, ÒªÌ (¿íýëãýýíèé õóóäàñ), ò¿ðãýí áè÷èõ ïðîãðàì õàíãàìæ,×èíãýñ õààíû òóõàé ìóëüòèìåäèà CD, LCD.

Öàã òºëºâëºëò: Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë òºð¿¿ëýõ øàò - 3 ìèí Øèíý ìýäëýã îëãîõ øàò - 12 ìèí Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààí àæèëëàõ øàò - 15 ìèí ̄ íýëãýý ä¿ãíýëò - 8 ìèí Ãýðèéí äààëãàâàð - 2 ìèí

Õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàëò: 1. Áàãààð àæèëëàõ (ñóðàã÷èä 6 áàãò õóâààãäàíà)2. Ãàíöààð÷ëàí àæèëëàõ (áèå äààí õèéõ àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýñíèé äàðàà áàãààð

íýãòãýæ áàãèéí àõëàã÷ òàéëáàðëàíà)

Àãóóëãûí çàëãàìæ õîëáîî: Ìàòåìàòèê, ìîíãîë õýë, çóðàã, ýð¿¿ë ìýíä, õ¿í áà íèéãýì,

Àðãà òåõíîëîãè: Òàéëáàðëàí òàíèóëàõ, õàðèëöàí ÿðèà, íýãòãýí ä¿ãíýõ, àíàëèç õèéõ, òîãëîîìûí àðãà, ñîðèë òóðøèëò õèéõ àðãóóä

Õè÷ýýëèéí ÿâö:

Õè÷ýýëèéí á¿òýö

ýëåìåíòÁàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë

òºð¿¿ëýõ øàò

3 ìèí

Ìýäýýëëèéí õýëáýð¿¿äèéã ¿çñýí. Áèä ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâñíû äàðàà ë ä¿ðñýëäýã. Èéìä ýõëýýä ìýäýýëëýý õ¿ëýýí àâàõ õýðýãòýé. ªíººäðèéí õè÷ýýëýýð þó ¿çýõ áîë ãýæ àñóóíà. Ìýäýýëëèèéã õ¿ëýýí àâàõ ãýñýí õàðèóëòûã àâíà. Çîðèëãî çîðèëòîî òàíèóëæ, ãàð÷èã áè÷¿¿ëíý.

Ìýäýýëëèèéã õ¿ëýýí àâàõ.

Ãàð÷èã áè÷ýýä çîðèëãî çîðèëòîî áè÷èæ àâíà.

47


Õè÷ýýëèéí á¿òýö

ýëåìåíòÁàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë

òºð¿¿ëýõ øàò

3 ìèí

Ãýðèéí äààëãàâàð øàëãàõ òºëººëºë áîëãîí õýäýí õ¿¿õäýýð îëæ èðñýí ìýäýýëëýýñ óíøóóëíà, áóñàä õ¿¿õäèéí äààëãàâðûã áàãø ÿâæ øàëãàíà, ¿íýëãýýíèé õóóäñàíä òýìäýãëýë õºòëºíº.

Ñóðàã÷èä ñîíñîíî.

Øèíý ìýäëýã

îëãîõ øàò12 ìèí

Ñóðàã÷..... îëæ èðñýí ìýäýýëëèéã áèä ÿìàð ýðõòýíýýð õ¿ëýýí àâñàí âý?

×èõýýðýý áóþó ñîíñîõ ýðõòíýýðýý

Áàãø äóó ñîíñãîíî. Ýíäýýñ ÿìàð ìýäýýëýë õýðõýí õ¿ëýýí àâñàí òàëààð ÿðèëöàõ.

×èõýýðýý áóþó ñîíñîõ ýðõòíýýðýý, äóóíû ¿éë ÿâäëûã ÿðèëöàõ, ìýäýýëëèéã ñîíñîõ ýðõòíýýð õ¿ëýýí àâëàà òýìäýãëýë õºòëºíº.

Ñëàéä ¿ç¿¿ëýí õàðóóëíà. Õàðàõ. Ìýäýýëëèéã õàðàõ ýðõòíýýð õ¿ëýýí àâëàà.

Àãààðæóóëàã÷ öàöíà. ¯íýðëýõ. Ìýäýýëëèéã ¿íýðëýõ ýðõòíýýð õ¿ëýýí àâëàà.

Âèòàìèí àìòëóóëíà. Àìòëàõ. Ìýäýýëëèéã àìòëàõ ýðõòíýýð õ¿ëýýí àâëàà.

Òîãëóóëíà.Òóñ á¿ðä ýíäýýñ ÿìàð ìýäýýëýë õýðõýí õ¿ëýýí àâñàí òàëààð ÿðèëöàõ.

Ìýäðýõ. Ìýäýýëëèéã ìýäðýõ õ¿ðòýõ ýðõòíýýð õ¿ëýýí àâëàà.

Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààí

àæèëëàõ øàò15 ìèí

Áèä îð÷íîîñîî òºðºë á¿ðèéí ìýäýýëýë öóãëóóëäàã. Æ: Ðàäèî - ñîíñîõ, õîîë õ¿íñ - àìòëàõ... Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ þìñ ¿çýãäëèéí òàíèí ìýäýõ ãîë õýðýãñýë áîë ìýäðýõ¿éí ýðõòýí. Õ¿íèé ìýäðýõ¿éí ýðõòýí íü íàðèéí òîäîðõîé ìýäýýëýë àâàõàä ó÷èð äóòàãäàëòàé. Èéìä áàãàæ õýðýãñýë àøèãëàíà Æ: Îä ýðõýñèéã íýýæ, ñóäëàõ, ºðººíèé äóëààí õýìæèã÷ áàãàæ.

Ò¿ðãýí áè÷èõ ïðîãðàìààð äàñãàë àæèëëàõ. Ìýäýýëëèéã õýðõýí õ¿ëýýí àâ÷ áàéãààãàà ÿðèëöàíà. Ìýäðýõ¿éí 5 ýðõòýíýý àøèãëàí Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ æèøýý ãàðãàõ.Áèäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä õýðýãëýäýã Ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä àøèãëàõ áàãàæ íýðëýõ òýìäýãëýë õºòëºõ.

Áàòàòãàë ä¿ãíýëò 8 ìèí

¯íýëãýýíèé õóóäñàíä ººðèéãºº ¿íýëýýðýé. Áàãóóäààñ 1, 1 õ¿¿õýä ºíººäðèéí õè÷ýýëèéã ä¿ãíýí ÿðèíà.


2 ìèí

1.Áàãøèéíõàà ¿ç¿¿ëñýí êèíîíîîñ ÿìàð ìýäýýëëèéã õýðõýí õ¿ëýýí àâñàí òàëààðàà òýìäýãëýë õºòëºõ.

2. ªíººäðèéã õ¿ðòýë öóãëóóëñàí ìýäýýëëýý þóíû òóñëàìæòàé õ¿ëýýí àâ÷ öóãëóóëñàí òàëààðàà òýìäýãëýë õºòëºæ èðýõ.


48



Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Áàòàòãàë õè÷ýýëÎãíîî 2007-02-21 Õàìðàõ õ¿ðýý 5á àíãè

Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ñýäâèéí áàòàòãàë

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõäàà îð÷íîîñîî áîëîí ýõ ¿¿ñâýðýýñ õ¿ëýýí àâäàã áîëîõûã îéëãîõ.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: 1. Õ¿í ìýäýýëëèéã õýðõýí õ¿ëýýí àâäàã òàëààðõ ìýäëýãýý áàòàòãàí ÿðèëöàõ.2. Êîìüïüþòåð àøèãëàí ìýäýýëýë àâàõ. 3. Ìýäýýëëèéã ýõ ¿¿ñâýðýýñ àâ÷ áîëäîã òóõàé îéëãîõ.

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: Áàãøèéí áýëäñýí ñëàéäàí ¿ç¿¿ëýí, Presentation 5.1, ¿íýëãýýíèé õóóäàñ, êîìïüþòåð, Àíãëè ìîíãîë òîëü áè÷èã, Òîëü 4 ïðîãðàì õàíãàìæ, ñàìáàð øîõîé,

Öàã òºëºâëºëò: Õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàëò - 2 ìèí Ñýðãýýí ñàíàõ, ñýäýë òºð¿¿ëýõ øàò - 8 ìèí Øèíý ìýäëýã îëãîõ, Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààí àæèëëàõ øàò - 20 ìèí ̄ íýëãýý ä¿ãíýëò - 8 ìèí Ãýðèéí äààëãàâàð - 2 ìèí

Õè÷ýýëèéí ÿâö: Ìýíäëýíý. Áàòàòãàë õè÷ýýë ãýäãèéã òàíèóëíà.



10 ìèí

ªìíºõ õè÷ýýëä ¿çýæ ñóäàëñàí àãóóëãûã ñàìáàðò áè÷ýýä öààñààð õààñàí áàéíà. ßðèëöàí õààëòûã äàðààëàí àâíà. Ìîíãîë áè÷ãýýð ìýäðýõ¿éí ýðõòí¿¿äèéã áè÷¿¿ëýõ. Áàãø ñàìáàðò áè÷ñýí ç¿éëýý àøèãëàí ÿðèëöàíà. Ìýäðýõ¿éí ýðõòí¿¿äèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷¿¿ëæ çºâ áè÷âýðèéã ñàìáàðò íààíà.

Ñóðàã÷èä îéëãîæ ìýäñýí ç¿éëýý ÿðèíà. Ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷íý.

Øèíý ìýäëýã îëãîõ øàò



ªíººäðèéí õè÷ýýëòýé õîëáîõ ºìíºõ õè÷ýýëä ýäãýýðèéã ò¿ëõ¿¿ ÿðèëöñàí îäîî òåõíèê àøèãëàí ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâ÷ áîëîõ òóõàéëáàë êîìïüþòåð àøèãëàí ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâà÷ áîëäîã òàëààð ¿çíý. Êîìïüþòåð àøèãëàõûí ºìíº õýäýí ¿ã îð÷óóëüÿ. mouse, í¿ä.

Ñóðàã÷èä áàãààð àæèëëàíà.ªãñºí ¿ãèéã òîëü áè÷èã àøèãëàí îð÷óóëíà.

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ þìñ ¿çýãäëèéí òàíèí ìýäýõ ãîë õýðýãñýë áîë ìýäðýõ¿éí ýðõòýí. Õ¿íèé ìýäðýõ¿éí ýðõòýí íü íàðèéí òîäîðõîé ìýäýýëýë àâàõàä ó÷èð äóòàãäàëòàé. Èéìä áàãàæ õýðýãñýë àøèãëàíà. Æ: Áèäíèé îäîî àøèãëàõààð áýëòãýñýí êîìïüþòåð íü ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâäàã òåõíèê¿¿äèéí íýã þì.

Êîìïüþòåðò áàãøèéí áýëäñýí ïðîãðàì äýýð ºãñºí çààâðûí äàãóó àæèëëàíà. Ñóðàõ áè÷ãýýñýý ãàðûí áàéðëàëûã õàðæ àøèãëàíà. 2 ñóðàã÷ íýã áàã áîëæ 1 êîìïüþòåð àøèãëàíà.

49






Ãàð, í¿ä, õàìàð, ÷èõ, õýë, display, mouse, keyboard ¿ãí¿¿äèéí îð÷óóëãà õèéí äóóäëàãûã ñîíñîõ. Êîìïüþòåð àøèãëàõ íü òîëü áè÷èã àøèãëàõààñ äàâóó òàëòàé þìóó ¿ã¿é þó àñóóäàë äýâø¿¿ëíý.

àíãëè, ìîíãîë ¿ãèéã ïðîãðàì äýýð áè÷èæ îð÷óóëãûã õèéõ, àíãëè äóóäëàãûã ñîíñîõ äàãàæ õýëýõ Ñóðàã÷èä äýâø¿¿ëñýí àñóóäëààð ÿðèëöàíà. Êîìïüþòåðèéí ñàéí òàëûã ÿðèíà. Ìýäýýëëèéã îð÷íîîñîî àâàõààñ ãàäíà ýõ ¿¿ñâýðýýñ àâíà. Äýâòýðòýý ýõ ¿¿ñâýð ãýñýí ¿ãèéã íºõºæ áè÷íý, Ñõåìèéã õàðæ õýðõýí ÿðèõûã ñóðíà.

Ñóðàã÷äûã àìðààõ, àëæààë òàéëàõ õºäºëãººí õèéëãýõ.

Õºäºëãººí õèéæ, êîìïüþòåðèéí õîðòîé ñºðºã òàëûí òàëààð ìýäýõ.

Áàòàòãàë 8 ìèí

Áàãóóäààñ ºíººäðèéí õè÷ýýëèéã ä¿ãíýí ÿðèíà. ¯íýëãýýíèé õóóäñàíä ººðèéãºº ¿íýëýýðýé.


2 ìèí

Ñõåìýý äýâòýðòýý õóóëæ áè÷íý. Ñõåìýý õàðæ ãýðèéõýíäýý ÿðüæ ºãºõ. òåõíèê áîëîí ýõ ¿¿ñâýð àøèãëàí ìýäýýëýë îëæ àâñàí æèøýý îëæ ä¿ðñýëæ èðýõ.

Äàðààõ çàãâàðûí äàãóó òýìäýãëýë õºòëºí, ò¿¿íýý õàðæ ÿðèõ (õîîñîí í¿äýíä ýõ ¿¿ñâýðýýñ ãýñýí ¿ãèéã íºõíº).

Presentation 5.1 ¯ç¿¿ëýí 5.1

Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ

Ìýäðýõ¿éí 5 ýðõòýíýýð

Òåõíèêèéí òóñëàìæòàé

Îð÷íîîñîî

Õàðàõ Ñîíñîõ Àìòëàõ Ìýäðýõ¯íýð-ëýõ

Ãýðèéí äààëãàâàð 1. Ñõåìýý äýâòýðòýý õóóëæ áè÷íý.2. Ñõåìýý õàðæ ãýðèéõýíäýý ÿðüæ ºãºõ.3. Òåõíèê áîëîí ýõ ¿¿ñâýð àøèãëàí ìýäýýëýë îëæ àâñàí æèøýý îëæ ä¿ðñýëæ èðýõ.


50

Áàòëàâ: Ñóðãàëòûí ìåíåæåð.......


Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Øèíý ìýäëýã îëãîõ õè÷ýýëÎãíîî 2007-03-07 Õàìðàõ õ¿ðýý 5á àíãè

Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí òóõàé îéëãîëòòîé áîëîõ.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: 1. Ìýäýýëýë äýýð õèéãäýõ ¿éëäë¿¿äèéã ìýäýæ àâàõ. 2. Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ ãýæ þóã õýëýõ òàëààð ìýäýæ àâàõ.

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: Áàãøèéí áýëäñýí ñëàéäàí ¿ç¿¿ëýí, Presentation 6.1, ¿íýëãýýíèé õóóäàñ, êîìïüþòåð, Áè÷âýðèéí ïðîãðàì õàíãàìæ, ñàìáàð øîõîé, LCD.


1. Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Øèíý ìýäëýã îëãîõ



5 ìèí

Ñõåì õàðóóëæ ÿðèëöàõ, õ¿í õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëëýý ÿàõ áý?

Ñóðàã÷äààñ ìýäýýëëèéã äàìæóóëíà, õàäãàëíà… ãýñýí õàðèóëòûã ñîíñîíî.


13 ìèí

Ñëàéä õàðóóëæ óíøóóëíà. Àíõààðàëòàé îéëãîæ óíøèõûã ñàíóóëíà.Ãîíãîð þóí òóõàé ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâñàí âý? Ìýäýýëýë ÿìàð õýëáýðýýð ä¿ðñëýãäñýí âý?Ýíý ìýäýýëýë õààíà îðøèæ áàéíà âý?Ãîíãîð ìýäýýëëèéã õýðõýí õ¿ëýýí àâñàí âý?Õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëýë õààíà õàäãàëàãäñàí âý?Òýð íîìûã óíøààä ÿìàð ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí âý?

Áîëîâñðóóëàëòûí ¿ð ä¿íä ãàðñàí ìýäýýëýë äýýðýý Ãîíãîð þó õèéñýí âý?

Óíøèíà óòãûã îéëãîíîÀñóóëòûí äàãóó ÿðèëöàíàÌóóðíû òóõàéÁè÷âýðÍîìûí ñàíäÕàðàõ ýðõòýíýýðÕ¿íèé óóðàã òàðõèíä Áîëîâñðóóëàëò õèéñýí øèíý ìýäýýëëýý îé óõààíäàà õàäãàëñàí. Äýâòýðòýý òýìäýãëýí õàäãàëñàí ººðººð äàìæóóëàëò õèéñýí.

51




13 ìèí

(12+13)*4=Ìýäýýëýë ÿìàð õýëáýðýýð ä¿ðñëýãäñýí âý?Ýíý ìýäýýëýë õààíà îðøèæ áàéíà âý?Áîäëîãûí õàðèó ÿàæ ãàðñàí âý?Áîäîëòûí ¿ð ä¿í íü õààíà õàäãàëàãäñàí áý?Áîäîëòûí ¿ð ä¿í áàãø ñóðàã÷äàä õýðõýí òîäîðõîé áîëñîí áý?¯ð ä¿íãèéí ìýäýýëëèéã õýðõýí äàìæóóëñàí âý?

100òîîí õýëáýðýýð ñàìáàð äýýð òîëãîéäîî áîëîâñðóóëàëò õèéæ òîëãîéä ñàìáàðò ñóðàã÷ áè÷ñýíýýð

òîëãîéä õàäãàëàãäñàí ìýäýýëýë ñàìáàðò áè÷èãäñýíýýð (äàìæóóëàëò õèéãäñýíýýð)


10 ìèí

Êèíî ¿ç¿¿ëíý. Àäãóóñ àìüòàí ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ äàìæóóëíà, õàäãàëíà, áîëîâñðóóëíà.

Àìüòàä ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ äàìæóóëíà, õàäãàëíà, áîëîâñðóóëíà.



Õàäãàëàõ, áîëîâñðóóëàõ, äàìæóóëàõ ¿éëäë¿¿äèéã ìýäýýëëèéí ïðîöåññ ãýíý. Ìýäýýëýë õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ òºõººðºìæ¿¿ä íýðë¿¿ëýõ.

Ñóðàã÷èä áè÷èæ àâíàÒV, ðàäèî, èíòåðíýò, êîìïüþòåð, òåëåôîí óòàñ.

Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õÿëáàð÷ëàõ àâòîìàòæóóëàõ òåõíèê õýðýãñë¿¿ä îëîí áàéíà. ¯¿íèé íýã íü êîìïüþòåð þì.

Êîìïüþòåðò áè÷âýð áîëîâñðóóëàõ.

¯íýëãýý ä¿ãíýëò 8 ìèí

Ä¿ãíýëò ¯íýëãýýíèé õóóäñàíä ººðèéãºº ¿íýëýýðýé.


2 ìèí

Ñóðàõ áè÷èã õóóäàñ 17 òýìäýãëýæ àâ ãýñýí õýñãèéã äýâòýðòýý áè÷íý.

Ñõåìýý õàðæ ãýðèéõýíäýý ºíººäðèéí õè÷ýýëèéã ÿðüæ ºãººðýé.

ÒªÌ 6.1 Ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí òóõàé îéëãîëò

Ìýäýýëýë õàäãàëàõ

Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ

1.2.3.


52



Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Øèíý ìýäëýã îëãîõ õè÷ýýëÎãíîî 2007-03-07 Õàìðàõ õ¿ðýý 5á àíãèÑýäýâ: Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ áîëîí ìýäýýëëèéí òýýã÷èéí òóõàé îéëãîëòòîé áîëîõ.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: 1. Ìýäýýëëèéã õààíà õàäãàëäàã òàëààð ÿðèëöàõ.2. Ìýäýýëëèéí òýýã÷ ãýæ þó áîëîõûã ìýäýæ àâàõ.3. Ìýäýýëëèéã ÿàæ õàäãàëäàã òàëààð ÿðèëöàõ.4. Êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã õýðõýí õàäãàëàõ òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ.

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: Áàãøèéí áýëäñýí Presentation 7.1; 7.2, ¿íýëãýýíèé õóóäàñ, êîìïüþòåð, Áè÷âýðèéí ïðîãðàì õàíãàìæ, ñàìáàð øîõîé, LCD.


5. Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Øèíý ìýäëýã îëãîõ

Õè÷ýýëèéí á¿òýö ýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë

àæèëëàãàà

Ñýðãýýí ñàíàõ øàò

5 ìèí

ªìíºõ õè÷ýýëä áè÷ñýí áè÷âýðèéí ¿ð ä¿íã (æèøýý) õàðæ ÿðèëöàõ, ìýäýýëëèéí ïðîöåññûã êîìïüþòåð äýýð òàéëáàðëàõ. Òà íàðûí áè÷ñýí áè÷âýðèéí èéì ìýäýýëýë îäîî áàéõã¿é. Ó÷èð íü áèä õàäãàëàõ ¿éëäýë õèéãýýã¿é.

Ñëàéä õàðæ ÿðèëöàõ, áàãøèéí òàéëáàðûã àíõààðàëòàé ñîíñîõ, ýðãýö¿¿ëæ áîäîõ.




Type Mon ïðîãðàìûí ¿ð ä¿íã ãàðãàæ áàãø òàéëáàð õèéíý.Ãàð÷èã áè÷¿¿ëíý. Çîðèëãî çîðèëòîî òàíèóëíà.1. Ìýäýýëýë õààíà õàäãàëàãääàã âý?

- Ãîíãîð íàéçûíõàà óòàñíû äóãààðûã òîãòîîãîîä àâ÷èõëàà ãýæýý. Ãîíãîð äóãààðûã õààíà õàäãàëñàí áý?

- ªâºã äýýäñèéí òóõàéãàà ÿàæ ìýäýõ âý?

- Äóóã¿é êèíî 1913 îíû ìîíãîë îðîí- Îð÷èí ¿åä ìýäýýëëèéã õýðõýí õàäãàëæ áàéíà.

- Íàðàíöýöãèéí ¿ðíýýñ ÿàãààä àëèì óðãàõã¿é âý? Ñóðàõ áè÷ãèéí 19-ð õóóäàñ óíøèõ

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí òóõàé ÿðèõ.Ãàð÷èã áè÷íý.

ÒîëãîéäîîÒ¿¿õèéí íîì, ñóäàð, ¿ëãýð äîìîã, ºâºº ýìýýãèéí ÿðèà, õàäíû áè÷ýýñ, ýðòíèé ýä ç¿éëñèéí îëäâîðÊèíî õàëüñ Óÿí äèñê, ëàçåð äèñê, õàòóó äèñê, âèäåî õàëüñ, èíòåðíýò

¿ð, ìîäíû õîæóóë

53


Õè÷ýýëèéí á¿òýö ýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë

àæèëëàãàà




2. Áàãø ñàìáàðò ìýäýýëëèéí òýýã÷èéí áè÷ýýä ýäãýýðèéã ìýäýýëëèéí òýýã÷ ãýíý.

Æèøýý: ¿ëãýð óíøèâ, çàõèà áè÷èâ, õ¿¿õäèéíõýý ºíäðèéã õààëãàíû õ¿ðýý ìîäîíä òýìäýãëýâ. Ýäãýýðèéí òýýã÷ íü þó âý?Õ¿ì¿¿ñ ìýäýýëëýý õàäãàëàõûí òóëä ÿíç á¿ðèéí òýýã÷ á¿òýýñýí ýäãýýðèéí äîòðîîñ õàìãèéí ÷óõàë òýýã÷ íü þó ãýæ áîäîæ áàéíà?×èíã¿¿í ººðòºº òààëàãäñàí äóóãàà áè÷èæ àâàõ áîëîâ ÿìàð òýýã÷ àøèãëàõ áîëîìæòîé âý?

íîì, öààñ, õ¿ðýý ìîä

íîì, öààñûã ìîäíîîñ ãàðãàæ àâäàã

öààñ, äýâòýð, ëàçåð äèñê

3. Ìýäýýëëèéã ÿàæ õàäãàëäàã âý?- Õ¿íèé ÿðèàã íîìîíä ÿàæ õàäãàëàõ âý? Íîìîíä

ÿìàð õýëáýðèéí ìýäýýëýë õàäãàëàãäàõ âý?- Õºãæìèéí á¿òýýëèéã õýðõýí õàäãàëàõ âý?

Öàãààí òîëãîéí ¿ñýã çîõèîñîí.Íîò çîõèîí, äèñêýíä, âèäåî õàëüñàíä.

4.Êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã õýðõýí õàäãàëàõ áîë? Õ¿íèé òàðõè, êîìïüþòåð õî¸ðûã ìýäýýëýë õàäãàëàõ òàëä õàðüöóóëàõ.

Ñóðàã÷èä íýðýý áè÷ýýä õàäãàëíà. Õàäãàëàãäñàí ýñýõèéã õàðíà

Ä¿ãíýëò¿íýëãýý8 ìèí

Áèä ºíººäðèéí òàâüñàí çîðèëòîî áèåë¿¿ëñýí áîë óó ÿðèëöúÿ

1. Ìýäýýëëèéã õààíà õàäãàëäàã âý2. Ìýäýýëëèéí òýýã÷ ãýæ þó âý?3. Ìýäýýëëèéã ÿàæ õàäãàëäàã âý?4. Êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã õýðõýí õàäãàëàõ âý?

Ñóðàã÷èä õàðèóëíà.¯íýëãýýíèé õóóäñàíä ººðèéãºº ¿íýëýýðýé.

Ãýðèéí äààëãàâàð 2 ìèí

Ñóðàõ áè÷ãèéí õóóäàñ 21-èéí òýìäýãëýæ àâ ãýñýí õýñãèéã äýâòýðòýý áè÷íý. 19-21 õóóäñûã óíøààä áàãøäàà ººðèéí ¿ãýýð ÿðüæ ºãººðýé.

¯íýëãýýíèé õóóäàñ (”Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ” ñýäâèéí æèøýýí äýýð)Òîëãîé, Ò¿¿õèéí íîì, ñóäàð, ¿ëãýð äîìîã, õàäíû áè÷ýýñ, ýðòíèé ýä ç¿éëñèéí îëäâîð,

êèíî õàëüñ, óÿí äèñê, ëàçåð äèñê, õàòóó äèñê, âèäåî õàëüñ, èíòåðíýò, ¿ð, ìîäíû õîæóóë, íîì, ôîòî çóðàã, ñýòã¿¿ë, öààñ, õààëãàíû õ¿ðýý ìîä ãýõ ìýò. Ýäãýýð íü ìýäýýëýë òýýã÷ áîëíî. Ìýäýýëëèéí õàäãàëæ áàéãàà ç¿éëñèéã (îáúåêòûã) ìýäýýëýë òýýã÷ ãýíý. Õ¿ì¿¿ñèéí çîõèîñîí õàìãèéí ÷óõàë òýýã÷ áîë íîì þì. Öààñûã ìîäíîîñ ãàðãàæ àâäàã.

Áàãøèéí õàðóóëàõ òåñòèéã àæèãëààä äàðààõ õ¿ñíýãòýíä çºâ õàðèóëòûã íºõºæ áè÷íý ¿¿.

1 2 3 4 5 6

Òèéì - ¯ã¿é -

Òåñò1. Ìýäýýëëèéã õàäãàëæ áàéãàà îáúåêòûã ìýäýýëýë òýýã÷ ãýíý.2. Ìýäýýëýë õàäãàëàõûí òóëä õ¿ì¿¿ñ ÿíç á¿ðèéí òýýã÷èéã çîõèîäîã. 3. Ìýäýýëýë õàäãàëàõûí òóëä öàãààí òîëãîéí ¿ñýã, íîò çýðãèéã çîõèîñîí.4. Ìýäýýëëèéã òîî, áè÷âýð, ãðàôèê, õîëèìîã õýëáýðýýð ä¿ðñýëäýã.5. Õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäëèéã ìýäýýëëèéí ïðîöåññ ãýíý.6. Êîìïüþòåð íü ìýäýýëëèéã õàäãàëæ, äàìæóóëæ, áîëîâñðóóëæ ÷àääàã.


54

Presentation 7.1

Presentation 7.2

55


Áàòëàâ: Ñóðãàëòûí ìåíåæåð:....................

Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð

Õè÷ýýëèéí äóãààð ¹:... Õàìðàõ õ¿ðýý: 5à á â á¿ëýã Îãíîî:..............

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýðèéã òàíèóëæ, ºãºãäñºí ìýäýýëëèéã ÿëãàí àíãèëäàã òóõàé ìýäëýã ºãºõ.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: - ªãºãäñºí çóðãóóäûã ºíäºð íàìààð íü õîëáîí çóðàõ- Õîëáîí çóðñàí çóðãàà ¿ãýýð áîëîí òîîãîîð èëýðõèéëýõ- Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ- Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ áóñàä õýëáýðèéã òîäîðõîéëîõ.

Çîðèëãî õýðýãæ¿¿ëýõ õýëáýð: Øèíý ìýäëýã îëãîõ

Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð: Áàãààð àæèëëàõ

Àðãà òåõíîëîãè: Ñîðèë òóðøèëòûí

Ñóðãàëòûí ìàòåðèàëëàã îð÷èí, õýðýãëýãäýõ¿¿í: Ñóðàõ áè÷èã, Êîìïüþòåð, ÒªÌ 2.1, Õàðàíäàà, Øóãàì, Áàëëóóð, Áè÷ãèéí öààñ

Ñóðàëöàã÷èäûí ñóóðü ìýäëýã: Ìîíãîë õýë, Óðàí çîõèîë, Ìàòåìàòèê, Çóðãèéí õè÷ýýë, Ñîíèí, ñýòã¿¿ë, ¿ëãýðèéí íîìîí äýýðõ ìýäëýã

¯íýëãýý: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýðèéã òîäîðõîéëîõ, õàìòðàí àæèëëàæ áóé áàéäàë, ¿ãýýð áîëîí òîîãîîð èëýðõèéëæ áóé àãóóëãà

Õè÷ýýëèéí òºëºâëºëò: - Ñýðãýýí ñàíàõ ¿å 5 ìèí - Òºñººëºë áàðèìæàà àâàõ ¿å 3 ìèí - Øèíý ìýäëýã îëãîõ ¿å 15 ìèí - Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààæ ººðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ ¿å 12 ìèí - ¯íýëãýý ä¿ãíýëò 3 ìèí - Ãýðèéí äààëãàâàð 2 ìèí

Õè÷ýýëèéí ¿éë ÿâö:

Õè÷ýýëèéí á¿òýö, ýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

ªìíºõ ñýäâèéí ãýðèéí äààëãàâàð øàëãàõ

øèíý ìýäëýãèéí ºìíºõ òºñººëºë, ñýðãýýí ñàíàõ

5 ìèí

Áèä á¿ãäýä, ãýð á¿ëèéíõýíä ìààíü ìýäýýëëèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã þó áàéäàã âý?Ìýäýýëëèéã õààíààñ àâ÷ áàéäàã âý?

Ìýäýýëëèéí ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðãèéã õàìòðàí ÿðèëöàõ.

Ìýäýýëëèéã àâ÷ áóé àðãà çàìóóäàà òýìäýãëýí áè÷èõ.

Ìýäëýãýý õóâààëöàæ õàìòàð÷ àæèëëàõ ¿å

3 ìèí

Àâñàí ìýä ýýëëýý ÿàæ ä¿ðñýëäýã âý? Ìýäýýëëèéã õýðõýí ä¿ðñýëäýã òóõàéãàà òîäðóóëàí òýìäýãëýõ.


56

Õè÷ýýëèéí á¿òýö, ýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Ìýäëýãýý óð ÷àäâàð áîëãîí òºëºâø¿¿ëýí,

îëîí õóâèëáàðààð àæèëëàõ ¿å

15 ìèí

Áàãóóäàä çóðàã ºã÷ òýäíýýð çóðãàí äýýðõ õ¿¿õýëäýéí êèíîíû áààòðóóäûíõ íü ºíäºð íàìûã õîëáîæ çóðóóëíà.Çóðñàí çóðãèéã ¿ãýýð áîëîí òîîãîîð èëýðõèéë.Ýäãýýð àæëûã õèéõýä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëèéã íü õýðõýí àðèëãàõ òóõàé çààâàð÷èëãàà (÷èãëýë) ºãíº.

ªãºãäñºí çóðãàí äýýð àæèëëàí áàãøèéí ºãñºí çààâðûí äàãóó àæèëëàí õàìòðàí àæèëëàõ.

Òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëòýé àñóóäëàà õàìòðàí øèéäâýðëýõ.

Áàòàòãàí îéëãîí, ä¿ãíýõ ¿å

12 ìèí

ªíººäðèéí õèéñýí (çóðãóóäûã ºíäºð íàìààð íü õîëáîí çóðñàí, ¿ãýýð áîëîí òîîãîîð èëýðõèéëñýí) àæèë íü ÿìàð óòãà ñàíààã èëýðõèéëæ áóé òàëààð ñàíàë áîäëûã íü ñîíñîõ.Ñóðàëöàãñäûí ä¿ãíýëòýíä àæèãëàëò õèéõ.

Õèéñýí àæëûíõàà ¿ð ä¿í ÿìàð óòãà ñàíààã èëýðõèéëæ áóé òàëààðàà ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ.

¯íýëãýý3 ìèí

Äàñãàë äààëãàâðóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýæ áóé áàéäàë, áàãààðàà, áàãèéí ãèø¿¿äòýéãýý õàìòðàí ÿðèëöàæ áóé áàéäàë.

Òàðààæ ºãñºí õóóäñàí äýýð ººðèéí õèéñýí àæèë áîëîí õàìòðàí õèéñýí àæëàà ¿íýëýõ.

Ãýðèéí äààëãàâàð2 ìèí

ªºðèéí õàìãèéí äóðòàé ìýäýýëëýý ä¿ðñýëæ òýìäýãëýõ.

ªºðèéí ñîíñîõ, ¿çýõ äóðòàé ìýäýýëëýý îëîí õóâèë -áàðààð òýìäýãëýæ èðýõ.

Áàòëàâ. Ñóðãàëòûí ìåíåæåð:....................................

Íýãæ õè÷ýýëèéí ñýäýâ Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõÕè÷ýýë çààõ àíãè: Õè÷ýýë çààõ àíãè:

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî Ìýäýýëëèéã õýðõýí áîëîâñðóóëàõ âý?

Äýâø¿¿ëñýí çîðèëòóóä - Õ¿í ìýäýýëëèéã õààíààñ àâäàã- ßàæ áîëîâñðóóëàëò õèéäýã- Õîîðîíäûí ÿëãààã ººðñäèéí ¿ãýýð òàéëáàðëàõ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð Ñóðàã÷äûã áàãààð àæèëëóóëàõ

Àðãà òåõíîëîãè - Àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ- ¯ç¿¿ëýí òàíèóëàõ- Ëåêö- KWL- ÷ºëººò ÿðèëöëàãà

Ñóðãàëòûí ìàòåðèàëëàã îð÷èí - Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí ëàáîðàòîð- Çóðãèéí àïïàðàò- Òóëãóóð ¿ç¿¿ëýí

Ñóðàã÷èéí ñóóðü ìýäëýã Ìýäýýëëèéã óóðàã òàðõè áîëîâñðóóëäàã ãýäýã îéëãîëòòîé áîëñîí áàéõ

57


Õè÷ýýëèéí á¿òýö, õóãàöààíû òºëºâëºëò

1. Ñýðãýýí ñàíàõ ¿å 2 ìèí2. Òºñººëºë áàðèìæàà àâàõ ¿å 2 ìèí3. Øèíý ìýäýýëýë àâàõ ¿å 15 ìèí4. Á¿òýýë÷ ¿éëèéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ¿å 10 ìèí5. Áèå äààæ ººðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ ¿å 5 ìèí6. Õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîõ ¿å 2 ìèí7. Äàðààãèéí õè÷ýýëòýé õîëáîõ ¿å 2 ìèí8. Äààëãàâàð 2 ìèí

Õè÷ýýëèéí ¿éë ÿâö

Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Ê1 Áàãø ñóðàã÷äûí ºìíºõ ìýäëýãèéí òºâøèíã øàëãàõ. Õè÷ýýëýý ÿàæ ÿâóóëàõ âý? ãýäãýý ýíäýýñ òîäîðõîéëíî. ¯¿íä:

- ìýäýýëýë ãýæ þó áîëîõ- õààíààñ îëæ àâàõ- îëñîí ìýäýýëëýý õýðõýí, õààíà

òóíãààí áîääîã âý ãýõ ìýò.

- Áàãøèéí àñóóëòàä ýðãýö¿¿ëýë õèéæ õàðèóëàõ- ººðò áàéãàà ìýäëýãýý øàâõàí õàðèóëàõ- ººðèéí ¿ãýýð ÷ºëººòýé õàðèóëàõ- áèå áèåíýý ñîíñîõ- áàãààðàà ÿðèëöàõ.

Ê2 Áàãø áýëòãýæ èðñýí òóëãóóð äîõèîãîî àøèãëàí øèíý ìýäýýëýë ºãíº. Èíãýõäýý áàãø òîâ÷, òîäîðõîé àñóóëòóóäûã õ¿¿õäýä òàâüæ òýäíèéã ýðãýö¿¿ëýí áîäóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä îðóóëíà. Ìºí ìàðàôîí áè÷ëýãèéí àðãûã äàâõàð õýðýãëýíý.

- Ñóðàã÷èä øèíý ìýäëýã õ¿ëýýí àâàõ ÿâöäàà áàãøòàé ñàíàë áîäëîî õóâààëöàí ëåêöýý òýìäýãëýíý. ¯¿íä: Ìýäýýëëèéí òóõàé îéëãîëòîî ñýðãýýí, ìýäýýëëèéã õýäýí àðãà çàìààð õýðõýí áîëîâñðóóëäàãèéã ìýäýæ àâ÷ òýìäýãëýõ

- Õ¿¿õýä èõýâ÷ëýí ÿìàð àðãààð áîëîâñðóóëæ áàéíà âý? ªºðñäèéí òóõàé áàãøèä ÿðèõ

- Õ¿í ìýäýýëëèéã îþóí óõààíäàà áîëîâñðóóëíà. Õ¿íèé àäãóóñ àìüòíààñ ÿëãàðàõ ãîë øèíæ áîë îþóí óõààí, óóðàã òàðõèíû õºãæèëäºº áàéäàã áèëýý. Õ¿íèé îþóí óõààí òºðºë á¿ðèéí ìýäýýëýë õàäãàëàõààñ ãàäíà áîëîâñðóóëäàã. Æèøýý íü: Ó÷ðûã íü îëæ, õóæðûã íü òóíãààõ ãýñýí ç¿éð ¿ã áàéäàã.

- Ìýäýýëëèéã òåõíèêèéí òóñëàìæòàé áîëîâñðóóëíà. Õ¿í ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã õºíãºâ÷ëºõ ¿¿äíýýñ òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàäàã. Æèøýý íü: Ñàìïèí, òîîíû ìàøèí, çóðãèéí àïïàðàò, õýâëýõ ¿éëäâýð...

- Êîìïüþòåð íü ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëäàã õàìãèéí õ¿÷òýé òåõíèê þì. Îëîí òºðëèéí ìýäýýëëèéã ºíäºð ÷àäâàðòàé, õóðäòàé áîëîâñðóóëäàã. Ñóðàã÷èä êîìïüþòåðòýé õîëáîîòîé ç¿éë¿¿äèéã íýðëýõ.

Ê3 Á¿òýýë÷ýýð õàíäàõ ¿å: Áàãø õýðýãñëèéã òàíèóëàõ ÿâöäàà àëü õýñýãò õ¿¿õäèéí àíõààðàë èõ òºâëºð÷ áàéãààã îëæ ìýäíý.

- Ëàáîðàòîðä áàéãàà òåõíèê õýðýãñýëòýé òàíèëöàõ.- Çóðãèéí àïïàðàò, êàìåð çýðýã íü ÿìàð ¿¿ðýãòýé

áîëîõûã òàéëáàðëàõ.

Ê4 Áàãààðàà áîëîí áèå äààí õ¿í ìýäýýëëèéã õýðõýí áîëîâñðóóëæ áàéíà âý? ãýäãèéã ìºí êîìïüþòåðýýð ã¿éöýòãýäýã àæèë ¿éë÷èëãýýã íýðëýõ æàãñààëò ãàðãàí õîîðîíäîî óðàëäàõ, àëü áàã îëîí ìýäýýëýë öóãëóóëñíûã øàëãàðóóëàõ.

- Õ¿¿õýä á¿ð ººðñäèéí îéëãîñíîîð ä¿ãíýëò áè÷èæ, áàãòàà íýãòãýí áîëîâñðóóëæ áàéãàà íü òóõàéí áàãèéí õ¿¿õä¿¿ä ºíººäðèéí îëæ àâñàí ìýäýýëëýý îþóí óõààíäàà áîëîâñðóóëæ íýãòãýæ áàéãààãèéí æèøýý ìºí.

- KWL àðãààð õè÷ýýëýý ä¿ãíýí ÿðèëöàõ.


58

Íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð

Áàòëàâ. Ñóðãàëòûí ìåíåæåð...............................................

Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, öóãëóóëàõ

Çààõ àíãè: 5à

Çîðèëãî: Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãóóäûã òàíèóëàõ.

Çîðèëò: - Ìýäýýëýë öóãïóóëàõ àðãóóäûã òàíèóëàõ - Àìüäðàë ïðàêòèêò îéðòóóëàõ

Çààõ àðãà: Õàðèëöàí ÿðèà, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ àøèãëàõ

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: Ìàãíèòîôîí, õ¿¿õäèéí äóóòàé êàññåò, áàãøèéí áóñàä õýðýãëýãäýõ¿¿í

Öàã òºëºâëºëò: o Ñýðãýýí ñàíàõ ¿å øàò - 8 ìèío Øèíý ìýäëýã îëãîõ ¿å øàò - 15 ìèío Á¿òýýë÷ýýð àæèëëàõ ¿å øàò - 10 ìèío Áàòàòãàë ¿å øàò - 5 ìèío Ãýðèéí äààëãàâàð - 2 ìèí

Áàãø, ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà1. Ñýðãýýí ñàíàõ ¿å øàò: Áàãø : ªìíºõ õè÷ýýë äýýð áèä þóí òóõàé ¿çñýí áèëýý?Ñóðàã÷èä: ººðèéí îéëãîñîí ç¿éëèéí òóõàé ÿðèëöàíàÁàãø : ªºð ººðèéí äýâòýð äýýðýý ìýäýýëëèéã ¯ÃÝÝÐ, ÒÎÎÃÎÎÐ, Ä¯ÐÑÝÝÐ

ä¿ðñëýõèéã õýëíý. (Õèéõ õóãàöàà 3 ìèí.)2. Øèíý ìýäëýã îëãîõ ¿å øàò: ¯ã.......................... Àÿ.............................. “Ãóòàë” äóóã ñîíñãîíî. Ýíý äóóíä õýíèé òóõàé,

þóíû òóõàé ãàð÷ áàéãààã ÿðèëöàíà. Ýíý äóóã ñîíñîîä õ¿¿õä¿¿ä ãóòëûí òóõàé, ñàõèëãàã¿é õ¿¿õäèéí òóõàé ÿðèíà. Áàãø: Ñàÿ ñîíññîí äóó òà íàðò ìýäýýëýë ºãëºº. Òýãâýë ìýäýýëëèéã ººð ÿìàð

õýëáýðýýð àâ÷ áîëîõ òóõàé õàðèëöàí ÿðèëöàÿ. - ¯íýðëýõ (õàìàð) - Àìòëàõ (õýë) - Ñîíñîõ (÷èõ) - Õàðàõ (í¿ä) - Õ¿ðòýõ (ãàð, àðüñ)3. Áàòàòãàõ ¿å øàò:Áàãø : ßðèëöñàí ñýäýâ äýýðýý ¿íäýñëýí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãóóäàà òîäîðõîéëæ

ºãíº. Æèøýý íü : ×è ÷èõýð èäýæ áàéíà. ×èõðèéí àìòûã ÿìàð ýðõòýíèé òóñëàìæòàé ìýäýõ âý?

Ñóðàã÷: Õýëíèé òóñëàìæòàé4. Ãýðèéí äààëãàâàð: Ìýäðýõ¿éí 5 ýðõòýíèé òóñëàìæòàé ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ áîëîõ æèøýýã òóñ á¿ð ãóðâûã

áè÷èæ èðíý ¿¿.

59


Á. 6-ð àíãèéí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð¿¿ä

Áàòëàâ: Ñóðãàëòûí ìåíåæåð.....................


Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Õàéõûí òóëä õàäãàëàõ.

Õàìðàõ õ¿ðýý: 6â àíãè

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã öýãöòýé õàäãàëæ ñóðàõ, öààøèëáàë àìüäðàëäàà ýìõ öýãöòýé áàéäëûã ýðõýìëýæ ñóðàõ.

Äýâø¿¿ëñýí çîðèëò:

1. Ìýäýýëýë õàäãàëàëòûí õàìãèéí ýðòíèé ñîíãîäîã àðãà æàãñààëò.

2. Èåðàðõ áóþó øàòàëñàí õýëáýðýýð õàäãàëàõ.

3. Õ¿ñíýãòýí õýëáýðýýð õàäãàëàõ.

Õè÷ýýë çààõ àðãà ç¿é: Áàãø òàéëáàðëàõ, ñóðàã÷èä áèå äààí ã¿éöýòãýõ, Õàðèëöàí ÿðèà

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: Ñóðàõ áè÷èã, íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, êîìïüþòåð, Presentation 1.1; 1.2; 1.3; ÒªÌ 1.1, ¿íýëãýýíèé õóóäàñ -1, LCD.

Õè÷ýýë ÿâö:

Õè÷ýýëèéí òºëºâëºãºº Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Àíãè çîõèîí áàéãóóëàëò

1 ìèí

Ñóðàã÷èäòàé ìýíäýëæ àíãè çîõèîí áàéãóóëàëò õèéí îí ñàð, ñýäâèéã õýëýõÕè÷ýýëèéíõýý çîðèëãûã òàíèëöóóëíà.

Áàãøòàé ìýíäýëæ øèíý õè÷ýýëä áýëòãýíý. Áàãøèéí ÿðüæ áóé ç¿éëèéã àíõààðàëòàé ñîíñîõ.

ªìíºõ ìýäëýãýý ñýðãýýí

ñàíóóëàõ2 ìèí

Àñóóëò: Ìýäýýëýë õààíà õàäãàëàãääàã âý?

Ñóðàã÷èä áàãøèéí àñóóëòàä õàðèóëò ºãíº.

- Õ¿í ìýäýýëëèéã îé óõààíäàà õàäãàëíà.

- Õàä ÷óëóó, ìîä, íîì ñýòã¿¿ë, äèñê êàññåò, öààñàí äýýð, êîìïüþòåðò õàäãàëäàã.

Ñýäýë á¿ðä¿¿ëýëò

10 ìèí

Àñóóëò:Òà íàð íîìûí ñàíä îðæ ¿çñýí ¿¿?Íîìûí ñàíä íîìóóäûí òóõàé ìýäýýëëèéã õýðõýí õàäãàëäàã âý? ãýäýã òàëààð ÿðèëöàõ.

Õàðèóëò:Íîìûí ñàíãèéí òàëààðõ ººðñäèéí îéëãîëòûã õýëæ áàãøòàéãàà õàðèëöàí ÿðèëöàõ

- Íîìûí íýðýýð - Çîõèîã÷èéí íýðýýð - Íîìûí òºðºë- Øèôðëýñýí áàéäàë

Øèíý ìýäëýã îëãîõ10 ìèí

- Òà á¿õíèé ñàéí ìýäýõ ¿ðæ¿¿ëýõèéí õ¿ðäèéã ÿìàð õýëáýðýýð áè÷ñýí áàéíà âý?

- Àíãèéí æóðíàë äýýð ñóðàã÷äûí íýðñèéã ÿàæ áè÷èæ õàäãàëàõ âý?

Õàðèóëò:1. Æàãñààëò (Presentation 1.1)Æóðíàë äýýð ñóðàã÷äûí íýðñèéã öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéí äàðààëëààð áè÷èæ õàäãàëäàã.


60

Õè÷ýýëèéí òºëºâëºãºº Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Øèíý ìýäëýãýý áàòàòãàõ13 ìèí

- ¯ðæ¿¿ëýõèéí õ¿ðäèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëñàí áàéäàë

- Êîìïüþòåðèéí á¿òöèéí òàëààð õàðèëöàí ÿðèëöàõ.

Ýíý èåðàðõ áóþó øàòàëñàí á¿òýö þì. 1. Äàðààõ êâàäðàò íü ÿìàð òîîíû øèäýò

êâàäðàò âý? (ÒªÌ 1.1)2. ªºðñäèéíõºº çóðñàí çóðãèéã

êîìïüþòåð äýýðýýñ õàéæ îëîõ.

2. Õ¿ñíýãò (Presentation 1.2)

3. Øàòàëñàí á¿òýö (Presentation 1.3)

Ñóðàã÷èä 1,2 àæëûã áèå äààí ã¿éöýòãýæ ò¿¿íèéõýý äàãóó õàðèëöàí ÿðèëöàõ.

¯íýëãýý2 ìèí

ªíººäðèéí õè÷ýýëýýð þó ìýäýæ àâñàí âý? ¯íýëãýýíèé õóóäàñ -1

- Ìýäýýëëèéã ÿìàð íýãýí çîõèîí áàéãóóëàëòã¿é öóãëóóëãà ìýòýýð áººãí¿¿ëæ áîëîõã¿é. Äàðàà íü òýð öóãëóóëãà äîòðîîñ õýðýãòýé ìýäýýëëýý õýðõýí õàéõ âý? Èéì ó÷ðààñ ìýäýýëëèéí õàäãàëàëòûí õàéëò íü àìàð õÿëáàð ò¿ðãýí õèéãääýã áàéõààð çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé.


2 ìèí

Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äòýéãýý õàìòðàí óðãèéí áè÷ãèéã çîõèîæ èðýõ.

Ãýðèéí äààëãàâðûã òýìäýãëýæ àâàõ.

Presentation 1.1Æàãñààëò

1 • 1 = 1 2 • 1 = 2 3 • 1 = 3

1 • 2 = 2 2 • 2 = 4 3 • 2 = 6

1 • 3 = 3 2 • 3 = 6 3 • 3 = 9

1 • 4 = 4 2 • 4 = 8 3 • 4 = 12

1 • 5 = 5 2 • 5 = 10 3 • 5 = 15

1 • 6 = 6 2 • 6 = 12 3 • 6 = 18

1 • 7 = 7 2 • 7 = 14 3 • 7 = 21

1 • 8 = 8 2 • 8 = 16 3 • 8 = 24

1 • 9 = 9 2 • 9 = 18 3 • 9 = 27

8 4

1 5

6 2

ÒªÌ 1.1

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1 1 2 3 4 5 6 7 8 9

2 2 4 6 8 10 12 14 16 18

3 3 6 9 12 15 18 21 24 27

4 4 8 12 16 20 24 28 32 36

5 5 10 15 20 25 30 35 40 45

6 6 12 18 24 30 36 42 48 54

7 7 14 21 28 35 42 49 56 63

8 8 16 24 32 40 48 56 64 72

9 9 18 27 36 45 54 63 72 81

Õ¿ñíýãòèéí áàãàíóóä

Õ¿ñ

íýãò

èéí

ìºð¿¿

ä

Õ¿ñ

íýãò

èéí

í¿ä

Presentation 1.2Õ¿ñíýãò

Presentation 1.3Èåðàðõè

ÊÎÌÏÜÞÒÅÐ

Ïðîãðàìõàíãàìæ

Òåõíèêõàíãàìæ

?Ïðîöåññîð Äýëãýö Õóëãàíà Ãàð

ÒªÌ 1.2 ¯íýëãýýíèé õóóäàñ

Ìàø ñàéí îéëãîñîí áîë ☺Õè÷ýýëèéã äóòóó îéëãîñîí áîë Îéëãîîã¿é áîë ä¿ðñýýð ¿íýëýõ

61


Áàòëàâ : Ñóðãàëòûí ìåíåæåð: ...................................


Õè÷ýýë çààõ àíãè: 6â

Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã õýðõýí äàìæóóëàõ âý?

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: • Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ õýëáýð¿¿ä • Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ¿éä ÿâö (ìýäýýëëèéí ¿¿ñã¿¿ð,

äàìæóóëàõ ñóâàã, õ¿ëýýí àâàã÷)Õè÷ýýë çààõ àðãà ç¿é: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, òîãëîîìûí àðãà

Õýðýãëýãäýõ¿¿í Ñóðàõ áè÷èã, Presentation 2.1; 2.2; 2.3; 2.4, LCDÕè÷ýýëèéí á¿òýö: 1. Àíãè çîõèîí áàéãóóëàëò - 1 ìèí

2. Ñýðãýýí ñàíàõ - 3 ìèí3. Ñýäýë á¿ðä¿¿ëýëò - 3 ìèí4. Øèíý ìýäëýã îëãîõ - 15 ìèí5. Øèíý ìýäëýãýý áàòàòãàõ - 15 ìèí 6. Ãýðèéí äààëãàâàð - 2 ìèí7. ¯íýëãýý - 1 ìèí


Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Ñýðãýýí ñàíàõ 3 ìèí

ªìíºõ ¿çñýí ç¿éëèéã ñýðãýýí ñàíóóëàõ çîðèëãîîð äàðààõ çóðãèéã ¿ç¿¿ëæ ñóðàã÷äààñ àñóóëò àñóóíà. Ìýäýýëëèéã õààíààñ àâñàí áý? Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ 3 õýëáýð áàéíà.

Çóðãèéã ¿çýæ àñóóëòàíä õàðèóëàõ.Õàðèóëò:Àìòëàõ, ñîíñîõ, ¿íýðëýõ, õàðàõ, ìýäðýõ ýðõòí¿¿äýýðýý äàìæóóëàí ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâñàí.

Øèíý ìýäëýã îëãîõØèíý

ìýäëýãýý áàòàòãàõ 30 ìèí

1-ðò þó áàéæ áîëîõ âý? Òîãëîîìûí àðãûã àøèãëàí ¿ã äàìæóóëæ òîãëóóëàõ.Ñ¿¿ë÷èéí ñóðàã÷ààñ ñîíññîí ¿ãèéã àñóóæ ò¿¿í äýýð ÿðèëöàõÀñóóëò: Ýíä ìýäýýëýë ÿìàð õýëáýðýýð äàìæèãäñàí áý?

2-ðò íü þó áàéæ áîëîõ âý? Íýãýí äóóíû êëèï ¿ç¿¿ëæ ò¿¿í äýýð íü ÿðèëöàõ Àñóóëò: Ýíä ìýäýýëýë ÿìàð õýëáýðýýð äàìæèãäñàí áý?

3-ðò èíòåðíåòèéí òàëààð ÿðèëöàõ Ýäãýýð 3 õýëáýðèéã ìýä¿¿ëñíèé äàðàà ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ¿éë ÿâöûí (ïðîöåññ) òóõàé ¿çýõ. (Presentation 2.1)

Æèøýý: 3 çóðãèéã êîìïüþòåðýýñ ¿ç¿¿ëæ Ýíä: Ìýäýý ¿¿ñãýã÷ - ?Äàìæóóëàõ ñóâàã - ? Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàã÷ - ?Ñóðàã÷äààð õºãæèëòýé áîäëîãî áîäóóëíà.

Ýõíèé ñóðàã÷èéí ÷èõýíä áàãø ¿ã õýëýõýä ñîíññîí ¿ãýý öààø äàìæóóëàí õýëýõ çàìààð ñ¿¿ë÷èéí ñóðàã÷èä õýëíý. Çàðèì ìýäýýëýë íü ¿íýí Çàðèì ìýäýýëýë íü õóäàë1. Ìýäýýëëèéã õ¿ì¿¿ñ õýë ÿðèàãààðàà äàìæóóëíà ãýñýí ñàíààã ñóðàã÷èä ãàðãàíà. (Presentation 2.2) Ýíäýýñ ìýäýýëýë äàìæèãäàõ ÿâöäàà ººð÷ëºãäºæ áîëäîã áàéíà ãýäãèéã õýë¿¿ëýõ. 2. Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ òºõººðºìæ¿¿äèéã àøèãëàíà. Ýäãýýð òºõººðºìæ¿¿äèéã íýðëýíý.(Presentation 2.3)3. Ìýäýýëëèéã äàìæóóëäàã õàìãèéí îð÷èí ¿åèéí àðãà áîë èíòåðíåò þì. (Presentation 2.4) Áàãøèéí àâñàí æèøýýíä õàðèóëò ºãºõ.Ýíä: Ìýäýý ¿¿ñãýã÷ - Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàã÷ - Äàìæóóëàõ ñóâàã- Ñóðàã÷èä áîäëîãûã áîäîõ.


62


¯íýëãýý 1 ìèí

¯íýëãýýíèé õóóäàñ áºãëºíº.


2 ìèí

Ãýðèéí äààëãàâàð: Ãýðèéí äààëãàâðûã áè÷èæ àâàõ.Ìýäýýëëèéí ¿¿ñã¿¿ð, õ¿ëýýí àâàã÷, äàìæóóëàõ ñóâãèéã òîäîðõîéë. - Öàãíû ñýð¿¿ëýã äóóãàð÷ áàéíà. - Áàãø ñàìáàð äýýð ãýðèéí äààëãàâàð

áè÷èæ áàéíà.

Presentation 2.1 Ìýäýýëýëäàìæóóëàõ ïðîöåññ

ÌÝÄÝÝ¯¯ÑÃÝÃ×

ÄÀÌÆÓÓËÀÕÑÓÂÀÃ

Presentation 2.1 Ìýäýýëëèéã õýëÿðèàãààð äàìæóóëàõ

Presentation 2.3 Ìýäýýëýëäàìæóóëàõ òºõººðºìæ¿¿ä

Presentation 2.4 Èíòåðíýò

63


Áàòëàâ : Ñóðãàëòûí ìåíåæåð:...................................

Íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð ¹3Õè÷ýýë çààõ àíãè: 6â

Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã õààíà õýðõýí áîëîâñðóóëäàã òàëààð ñóäëàõ áîëíî.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: • Ìýäýýëëèéí îðîëò, áîëîâñðóóëàëò, ãàðàëòûí òóõàé • ßàæ áîëîâñðóóëàëò õèéäýã.

Õè÷ýýë çààõ àðãà ç¿é: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, õîñîîð àæèëëàõ

Õýðýãëýãäýõ¿¿í Ñóðàõ áè÷èã, Presentation 3.1; 3.2, êîìïüþòåð, LCD,¿ç¿¿ëýí 3.1

Õè÷ýýëèéí á¿òýö: 1. Àíãè çîõèîí áàéãóóëàëò - 1 ìèí2. Ñýðãýýí ñàíàõ - 2 ìèí3. Ñýäýë á¿ðä¿¿ëýëò - 3 ìèí4. Øèíý ìýäëýã îëãîõ - 15 ìèí5. Øèíý ìýäëýãýý áàòàòãàõ - 17 ìèí 6. Ãýðèéí äààëãàâàð - 1 ìèí7. ¯íýëãýý - 1 ìèí


Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààÀíãè çîõèîí

áàéãóóëàëò 1 ìèíÀíãè çîõèîí áàéãóóëàëòàà õèéæ ñóðàã÷èäòàé ìýíäëýõ.

Ñóðàã÷èä àíõààðàëòàé áàéæ áàãøèéí àñóóñàí àñóóëòàä õàðèóëòûã ººðèéí ¿ãýýð ÷ºëººòýé õàðèóëàõ.

ªìíºõ ìýäëýãèéã íü ñýðãýýí ñàíóóëíà.

2 ìèí

Ìýäýýëýë íü ÿìàð õýëáýðýýð äàìæèãääàã âý?

Øèíý ìýäëýã îëãîõØèíý ìýäëýãýý

áàòàòãàõ 32 ìèí

ªíººäðèéí õè÷ýýëýýð áèä ìýäýýëëèéã õýðõýí õààíà áîëîâñðóóëäàã òàëààð ¿çýõ áîëíî.

1. Ìýäýýëëèéã õ¿íèé îþóí óõààí áîëîâñðóóëíà.

1. Äàðààõ àñóóëòûí òýìäãèéí îðîíä òîõèðîõ òîîã îëæ òàâèíà. (¯ç¿¿ëýí 3.1)

Ýíäýýñ ìýäýýëëèéã õ¿íèé îþóí óõààí áîëîâñðóóëäàã ãýäãèéã ìýäýõ.

2. Ìýäýýëëèéã àäãóóñàí àìüòàä áîëîâñðóóëäàã.

2. Ìºð÷ íîõîé. Ýíäýýñ ìýäýýëëèéí îðîëò, ãàðàëòûã òàéëáàðëàæ, ìýäýýëëèéã àäãóóñàí àìüòàä áîëîâñðóóëäàã ãýñýí îéëãîëòòîé áîëîõ. (Presentation 3.1)

3. Ìýäýýëëèéã òåõíèêèéí òóñëàìæòàé áîëîâñðóóëíà.

Êîìïüþòåðèéí òåõíèê¿¿äèéí òàëààð õàðèëöàí ÿðèëöàõ. (ñàìïèí, çóðãèéí àïïàðàò, êîìïüþòåð, âèäåî êàìåð, òîîíû ìàøèí ã.ì)Êîìïüþòåðèéí ãàð, õóëãàíà, ïðîöåññîð, äýëãýö, ïðèíòåð íü ÿìàð ¿¿ðýã çîðèóëàëòòàé õýðýãñýë âý? - Äàðààõ ä¿ðñ¿¿äýýð àìüòàí á¿òýýæ çóðíà

óó?

3. Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëäàã òåõíèê¿¿äèéã íýðëýæ, ¿¿ðãèéã íü òàéëáàðëàíà.

Ýíäýýñ ä¿ãíýëò õèéí ÿðèëöàæ - Ìýäýýëëèéã õ¿í áîëîí

àäãóóñ àìüòàä, òåõíèê õýðýãñë¿¿ä áîëîâñðóóëäàã. Êîìïüþòåð íü ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëäàã õàìãèéí õ¿÷òýé òåõíèê þì ãýñýí îéëãîëòòîé áîëíî.


64


Ñóðàã÷äàä ¿íýëãýýíèé õóóäàñ ºã÷, ººðñäººð íü ¿íýë¿¿ëíý.

Ñóðàã÷èä çóðãèéí ïðîãðàìàà íýýæ äàðààõ ä¿ðñ¿¿äèéã àøèãëàí àìüòàí çóðæ ¿íýë¿¿ëýõ.Ñàÿûí çóðãèéí õóâüä îðîëò, áîëîâñðóóëàëò, ãàðàëò íü þó áîëîõûã òàéëáàðëàõ.

Ãýðèéí äààëãàâàð:1 ìèí

Ãýðèéí äààëãàâðûã òàéëáàðëàæ ºãíº Ãýðèéí äààëãàâðûã òýìäýãëýæ àâàõ. Ñóðàõ áè÷ãèéí 37 õóóäàñíû “Ìóóðõàí îéä õîîëëîñîí íü” ñýäâèéã óíøààä õààíà íü ìýäýýëëèéí õàäãàëàëò, äàìæóóëàëò, áîëîâñðóóëàëòûã àâ÷ ¿çñýí áàéíà âý?

¯ç¿¿ëýí 3.1 Presentation 3.1 Presentation 3.2Îðîëò ÃàðàëòÀëèì 4Íàð 3Óñ 2

Áàéøèí 6Ïðîãðàì /?/

Ñóðàã÷äûí á¿òýýëýýñ:

65




Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëýëä õýìæýý ãýæ áàéõ óó?

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: • Ìýäýýëëèéí áàãòààìæèéí òóõàé• Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ¿¿äèéã íýðëýõ• ªºðèéí ¿¿ñãýæ õàäãàëñàí ìýäýýëëèéí (áè÷âýð, çóðãàí)

õýìæýýã òîäîðõîéëîõÕè÷ýýë çààõ àðãà ç¿é: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, õîñîîð àæèëëàõ

Õýðýãëýãäýõ¿¿í Ñóðàõ áè÷èã, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàë, êîìïüþòåð, ÒªÌ 4.1, Presentation 4.1; 4.2, LCD.





1 ìèí

Àíãè çîõèîí áàéãóóëàëòàà õèéæ ñóðàã÷èäòàé ìýíäëýõ.

Áàãøòàé ìýíäýëíý.


3 ìèí

ªìíºõ õè÷ýýëýýð áèä þóíû òóõàé ¿çñýí áèëýý. Ñóðàã÷äûí êîìïüþòåðèéí òóñëàìæòàéãààð áîëîâñðóóëñàí çóðãèéã ¿ç¿¿ëíý.

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ òàëààð ¿çñýí.ªºðñäèéí õèéñýí á¿òýýëýý ¿çýõ.


Øèíý ìýäëýãýý áàòàòãàõ 20 ìèí

Èíãýýä õè÷ýýëèéíõýý çîðèëãî, çîðèëòûã òàíèëöóóëæ øèíý õè÷ýýëýý ýõëýíý.- Ìýäýýëëèéí áàãòààìæèéí òàëààð

òàéëáàðëàæ, àñóóëò àñóóæ õàðèëöàí ÿðèëöàõ. 1. Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë ÿìàð õîò

âý?2. Êîìïüþòåð õýäèéä ¿¿ññýí áý?3. Ýéôëèéí öàìõàã õýäýí ìåòð ºíäºð

õýäýí êã æèíòýé âý?

ªíººäðèéí õè÷ýýëèéí çîðèëãî çîðèëòòîé òàíèëöàõ.Ñóðàã÷èä àíõààðàëòàé áàéæ áàãøèéí àñóóñàí äàðààõ 3 àñóóëòàä õàðèóëòûã ººðèéí ¿ãýýð ÷ºëººòýé õàðèóëàõ.Ýíäýýñ îéëãîìæã¿é õóó÷èí ìýäýýëýë íü àãóóëãà ìóóòàéä òîîöîãäîíî. Õ¿íèé ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëæ áóé ìýäýýëýë íü àãóóëãà ñàéòàéä òîîöîãäîíî. Ìýäýýëýë ñàéòàé áàéõ ÷àíàðààð íü ìýäýýëëèéí áàãòààìæèéã òîäîðõîéëæ áîëäîã òàëààð ìýäýæ àâàõ.


66




- Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ Òîîíû õè÷ýýëä äýýð òà íàð õ¿íäèéí õýìæ¿¿ðèéí òàëààð ¿çñýí áèëýý. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýë äýýð ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæíèé òàëààð ìýäýõ áîëíî.- Ìýäýýëëèéí òýýã÷¿¿ä, áàãòààìæèéí

òàëààð çóðàã ¿ç¿¿ëæ ÿðèëöàõ- Õàòóó äèñêíèé áàãòààìæèéã ¿çýõ- Word Pad ïðîãðàìûã àøèãëàí

áàãà õýìæýýíèé ìýäýý ëëèéã áîëîâñðóóëààä õýìæýýã íü ìýäýõ.

- Ìýäýýëëèéã õýìæäýã íýãæ¿¿äèéã íýðëýæ ñóðàõ (bit, byte, Kb, Mb, Gb)

Ýíäýýñ ìýäýýëëèéã õýìæäýã õàìãèéí áàãà íýãæ áèò. Ìýäýýëëèéí ¿íäñýí íýãæ íü áàéò áîëäîã áºãººä áàéòûí òîîãîîð ìýäýýëëèéã õýìæäýã. 1 áàéòàä 1 òýìäýãò þìóó 1 ¿ñýã õàäãàëàãäàíà.- Ìýäýýëëèéí òýýã÷¿¿ä, áàãòààìæèéí òàë-

ààð çóðàãòàé òàíèëöàõ (ñàíàõ îé, õàòóó äèñê, óÿí äèñê, CD äèñê, Flash äèñê)

- ªºðñäºº äîð á¿ðíýý õàòóó äèñêíèé áàãòààìæèéã ¿çýæ ìýäýõ.

- Ñóðàã÷èä äàäëàãà àæèë õèéõ çààâðûã ñàéòàð óíøèæ çààâðûí äàãóó ôàéëàà ¿¿ñãýæ õàäãàëààä õýìæýýã ìýäýõ.


2 ìèí¯íýëãýý 1 ìèí

Ãýðèéí äààëãàâðûã áè÷èæ àâàõ. Ñóðàõ áè÷ãèéí 50 õóóäàñíààñ äýëãýð¿¿ëæ óíøèõ. 1.44 ìâ óÿí äèñêèéã áàãòààìæèéã êâ-ààð èëýðõèéëæ èðýõ.

ÒªÌ 4.1 Äàäëàãà àæèë õèéõ çààâàð

1. Start / All programs / Accessories / WordPad ïðîãðàìûã íýýõ2. Äàðààõ ø¿ëãèéã áè÷èæ îðóóëíà óó

Ìèíèé õýíç õóðãà Ìàãíàé õàëçàí çóðâàñòàé Ìÿíãàí õîíèíû äóíäààñ Áè õàðìàãö òàíüäàã

3. Áè÷ñýí ç¿éëýý File / Save êîìàíäààð õàäãàëàõäàà My documents õàâòàñ äîòîð Shuleg ãýæ õàäãàëíà óó.

4. Start / All programs / Accessories / Windows Explorer ñîíãî.5. Shuleg ãýñýí ôàéë äýýðýý õóëãàíû ç¿¿ òîâ÷ëóóðûã äàðæ íýýãäýõ

öýñíýýñ Properties êîìàíäûã ñîíãîæ õýìæýýã íü ìýäýæ áîëíî.

Presentation 4.1 Presentation 4.2

67

ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÀÐÃÀ Ç¯É



Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã êîäëîõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Êîä÷ëîëûí òóõàé àíõíû ìýäýãäýõ¿¿íòýé áîëîõ.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: • Ìýäýýëëèéã êîäëîõ à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ• Ýíãèéí æèøýý ãàðãàõ.

Õè÷ýýë çààõ àðãà ç¿é: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, õîñîîð àæèëëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà.

Õýðýãëýãäýõ¿¿í Ñóðàõ áè÷èã, Presentation 5.1; 5.2; 5.3, êîìïüþòåð, LCD.

Õè÷ýýëèéí á¿òýö: 8 Àíãè çîõèîí áàéãóóëàëò - 1 ìèí9. Ñýðãýýí ñàíàõ - 1 ìèí10. Ñýäýë á¿ðä¿¿ëýëò - 3 ìèí11. Øèíý ìýäëýã îëãîõ - 15 ìèí12. Øèíý ìýäëýãýý áàòàòãàõ - 17 ìèí 13. Ãýðèéí äààëãàâàð - 2 ìèí14. ¯íýëãýý - 1 ìèí




1 ìèí



1 ìèí

ªìíºõ õè÷ýýëýýð áèä þóíû òàëààð ¿çñýí òóõàé àñóóõ

Ìýäýýëýë õýìæèõ íýãæèéí òàëààð ¿çñýí.


3 ìèí

Èíãýýä õè÷ýýëèéíõýý çîðèëãî, çîðèëòûã òàíèëöóóëæ øèíý õè÷ýýëýý ýõëýíý.- Äàðààõ òîî íü ÿìàð óòãûã èëýðõèéëæ

áîëîõ òóõàé ñóðàã÷äààñ àñóóíà.- À, à õî¸ð íü ÿìàð ÿëãààòàé âý? À - 90 ãýå. 90 òîì ãýäãèéã òîäîòãîæ áàéíà. à - 40 ãýå. 40 æèæèã ãýäãèéã òîäîòãîæ áàéíà.Òýãâýë ü - 43 ãýæ ¿çüå. Â - ?

ªíººäðèéí õè÷ýýëèéí çîðèëãî çîðèëòòîé òàíèëöàõ.Ñóðàã÷èä àíõààðàëòàé áàéæ áàãøèéí àñóóñàí äàðààõ 3 àñóóëòàä õàðèóëòûã ººðèéí ¿ãýýð ÷ºëººòýé õàðèóëàõ.- 306245 (òîî, óðò, óòàñíû äóãààð, ìºíãº)Ýíäýýñ òîîíóóä íü öèôðèéí òóñëàìæòàéãààð êîäëîãäîíî ãýäãèéã îéëãîõ. - À òîì- à æèæèãü - 43 ãýæ ¿çüå.Â - 93


68



- Çàìûí òàíèõ òýìäýã íü êîäëîñîí ìýäýýëýë ìºí ¿¿.

- Õºãæìèéí íîòûã, äóóíû õàìò ÿâóóëæ ñóðàã÷äàä ¿ç¿¿ëýõ, ñîíñãîõ - Äýëã¿¿ðò õóäàëäààëæ áàéãàà áàðààíóóä äýýð òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí ò¿¿íèéã ¿éëäâýðëýã÷èéí òóõàé ìýäýýëëèéã àãóóëñàí çóðààñàí êîä òàâèãäñàí áàéíà. - Äàðààõ õ¿ñíýãòèéã õ¿¿õä¿¿äýýð ñàéí àæèãëóóëàõ À.

À à1

Á á2

Â â3

Ã ã4

Ä ä5

Å å6

¨ ¸7

Æ æ8

Ç ç9

È è10

É11

Ê ê12

Ë ë13

Ì ì14

Í í15

Î î16

ª º17

Ï ï18

Ð ð19

Ñ ñ20

Ò ò21

Ó ó22

¯ ¿23

Ô ô24

Õ õ25

Ö ö26

× ÷27

Ø ø28

Ù ù29

ú30

Û31

ü32

Ý ý33

Þ þ34

ß ÿ35

Ýíý íü êîäëîãäñîí ìýäýýëýë ìºí ¿¿? (presentation 5.1) - Õºãæìèéã íîò ãýæ íýðëýãäýõ òóñãàé

òýìäýãò¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð êîä÷èëæ áîëíî.

- Áàðààíû òýìäãèéã êîäîîð èëýðõèéëäãèéã ìýäýõ.

- Òîîãîîð áè÷ñýí ¿ãèéã îëîõ.14 33 5 33 33 13 33 13

Ì Ý Ä Ý Ý Ë Ý Ë

Á. Äýýðõ ¿ñãèéí äóãààðûã àøèãëààä õ¿ñíýãòèéí 1-10 äóãààð í¿äýíä ÿìàð ¿ñýã áàéõûã íºõºæ îë. Íýðíèé ýõíèé ¿ñãèéã îëîõûí òóëä:Ü + Ë - Û. Òýãâýë Ü - 32 äàõü ¿ñýã, Ë - 13 äàõü ¿ñýã, Û - 31 äýõ ¿ñýã. Èéìýýñ 32 - 13 + 31 =14 ãàðíà. 14 äýõ òîîíä ÿìàð ¿ñýã áàéãààã îëæ õàðâàë Ì ¿ñýã áàéíà. Ýíý õ¿ñíýãòèéí 1-ð ¿ñýã íü Ì ¿ñýã þì áàéíà. 1. Ü+Ë-Û = 4. ß-ª+Î = 7.Æ-Â+Ø =2. ¯+È= 5. Á+Ñ+É = 8. À+Ê=3. Í+Ç-Ð= 6. ×+¨-Ò =

1 2 3 4 5 6 7 8

Ì


- Ôîòî çóðàã, çóðñàí çóðàã ¿ç¿¿ëæ ÿëãààã õýë¿¿ëýõ

- Ãýðýë àñààõàä 1 Ãýðýë óíòðàõàä 0 ãýäãèéã õýëæ ºãºõ.

- Start / All Programs / Accessories / Calculator íýýõ

Êîìïüþòåðèéí ãàðíû Numluck òîâ÷ëóóð íü On, Off ãîðèìä áàéíà. Numluck òîâ÷ëóóð On áóþó àñààëòòàé ¿åä Calculator áîëíî.

- Çóðàã íü öýãýýñ á¿ðäýíý. Öýã íü íÿãòðàëòàé áàéõ òóñàì ãî¸ çóðàã áàéíà. Õàð 1, öàãààí 0

- Ñóðàã÷èä äàðààõ áîäëîãûã òîîíû ìàøèíû òóñëàìæòàéãààð áîäîõ.

1. 45*12+84-16= ? (608)2. 845/5-26+92= ? (235)Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ þìóó õàäãàëàõàä òîõèðîìæòîé õýëáýðò îðóóëàõûã êîä÷ëîë ãýíý. Ìýäýýëëèéã ÿíç á¿ðèéí àðãààð êîäëîäîã áà ¿¿íä õýë ÿðèà, áè÷èã, äîõèî çàíãàà äîõèî îðíî. Ìýäýýëëèéã 0, 1 òóñëàìæòàéãààð êîä÷èëæ áîëíî.


2 ìèí ¯íýëãýý

1 ìèí

Äàðààãèéí õè÷ýýëýýð áèä ýíý ñýäâýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí 2-òûí êîä÷ëîëûí òóõàé ¿çýõ áîëíî.

ªíººäðèéí ¿çñýí ñýäýâòýé õîëáîîòîé ìàòåðèàëûã ñóðàõ áè÷ãýýñ óíøèæ èðýõ.

69


Presentation 5.1

Presentation 5.3

Presentation 5.2

4 5 1 2 3 4 5 6 7 89 0 6

Õÿíàëòûí òîî

Áàðààíû òîî

¯éëäâýðëýã÷èéí êîä

Óëñûí êîä

Çóðààñàí êîäíû óòãà


70

Áàòëàâ : Ñóðãàëòûí ìåíåæåð: ...................................


Õè÷ýýë çààõ àíãè: 6â

Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: 2-òûí êîä÷èëîë

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: 2-òûí êîä÷èëëûí òóõàé äýëãýðýíã¿é ÿðèëöàæ, ïðàêòèê äàäàëä ñóðãàõàä ÷èãëýãäýíý.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: • 2-òûí êîä÷ëîëûí òóõàé àíõíû ìýäýãäýõ¿¿íòýé áîëîõ • 10-òûí ñèñòåìýýñ 2-ò ðóó õ¿ñíýãò àøèãëàí øèëæ¿¿ëæ ñóðàõ.

Õè÷ýýë çààõ àðãà ç¿é: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, õîñîîð àæèëëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà

Õýðýãëýãäýõ¿¿í Ñóðàõ áè÷èã, ÒªÌ 6.1, Presentation 6.1; 6.2 êîìïüþòåð, LCD





1 ìèí


Øèíý õè÷ýýëä áýëòãýæ áàãøèéí àñóóñàí àñóóëòàä õàðèóëò ºãíº.


5 ìèí

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëòûí òàëààð òàíèëöóóëíà. ªìíºõ õè÷ýýëèéíõýý ä¿ãíýëòèéí òàëààð ÿðèëöàíà.


3 ìèí

Ãýðò áàéäàã öàõèëãààí òºõººðºìæ¿¿äèéã íýðë¿¿ëýõ. Ýíý íü 0, 1 ãýñýí ãîðèìä áàéäãèéã ñàíóóëàõ. Ìºí çàëãóóð çàëãàõàä 1, ñàëãàõàä 0 áàéäàã ãýäãèéã õýëíý.

Öàõèëãààí òºõººðºìæ¿¿ä:Òåëåâèçîð, óñ áóöàëãàã÷, èíä¿¿, õºðãºã÷, êîìïüþòåð, õºãæèì, ¿ñíèé èíä¿¿, òîîñ ñîðîã÷ ãýõ ìýò.

Çóðàã íü öýãýýñ á¿ðäýíý. Öýã íü õàð áîë 1, öàãààí áîë 0 áàéíà. - Çóðàã äýýð íü ä¿ãíýëò õèéëãýí 2-òûí

êîä÷ëîëûí òîî ãýæ ÿìàð òîî áàéæ áîëîõ âý?

0, 1- ýýð èëýðõèéëñýí çóðãèéí 1 ãýñíèéã áóäàæ ÿìàð çóðàã ¿¿ññýíèéã ÿðèëöàíà.- Ìýäýýëëèéã 0, 1 -èéí

òóñëàìæòàéãààð ä¿ðñëýõèéã 2-òûí êîä÷ëîë ãýíý. Êîìïüþòåðèéí òåõíèêò 2-òûí êîä÷ëîëûã àøèãëàäàã.

71




Óÿí áîëîí ëàçåð äèñê äýýð ìýäýýëýë íü 2-òûí êîä õýëáýðýýð õàäãàëàãääàã.

Ìýäýýëëèéã ñîðîíçîí äèñêýí äýýð áè÷èõèéí òóëä äèñêèéã õèéæ á¿òýýñýí. Ìàòåðèàëûí ñîðîíçîí ÷àíàðûã àøèãëàæ äèñêèéí ãàäàðãóóãèéí ñîðîíçëîãäñîí õýñýã íü íýãèéã, ñîðîíçëîãäîîã¿é õýñýã íü òýãèéí òîîã òóñ òóñ èëýðõèéëæ áàéäàã. Òýã áà íýãèéã ÿíç á¿ðýýð õîñëóóëàõ çàìààð ÿìàð ÷ òýìäýãòèéã ä¿ðñëýí èëýðõèéëæ áîëîõ þì. (Presentation 6.1; 6.2)

10-òûí ñèñòåìèéí òàëààð ìýäýõ ¿¿! ãýæ ñóðàã÷äààñ àñóóæ æèøýý õýë¿¿ëýõ.

Áèäíèé àìüäðàëä õýðýãëýæ äàäñàí òîîëëûí ñèñòåì áîë àðàâòûí ñèñòåì þì. Ýíä 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ãýñýí íèéò 10 öèôð¿¿äèéã àøèãëàí òîîíóóäûã ¿¿ñãýäýã. Æèøýý íü: 6357, 21489

10-òûí òîîã 2-òûí êîä÷ëîëûí òóñëàìæòàéãààð èëýðõèéëñýí õ¿ñíýãòèéã ¿ç¿¿ëæ õàðèëöàí ÿðèëöàíà.


Àìüäðàë äýýð îëîí òîîëëûí ñèñòåì áàéäàã. 2, 3, 10, 16 ãýõ ìýò. Ýäãýýð òîîëëûí ñèñòåì äýýð ÿðèëöàíà.

- Òàðààõ ìàòåðèàëûã òàðààí ºã÷ ò¿¿íèé äàãóó ñóðàã÷èä äààëãàâðûã õèéæ ã¿éöýòãýíý.

ªíººäðèéí õè÷ýýëýýð ¿çñýí ç¿éëýý ä¿ãíýýä òýìäýãëýæ àâ ãýñýí õýñãèéã óíøààä áè÷èæ àâàõÄàñãàë äààëãàâðûã õèéæ ã¿éöýòãýæ áóé áàéäëààð íü ¿íýëæ ä¿ãíýíý.

Öèôðèéí õ¿ñíýãòòýé òàíèëöàíà. (ÒªÌ 6.1)1. Äàðààõ òîî íü 2-òûí ñèñòåìä

ÿìàð òîî áàéæ áîëîõ âý?

12=? (00010100)2. Äàðààõ òîî íü àðàâòûí ñèñòåìä

ÿìàð òîî áàéæ áîëîõ âý? 10010000=? (144)- Äàðààõ ò¿ðãýí õýëëýãèéã óíøèæ,

êîìïüþòåðèéí WordPad ïðîãðàì äýýð øèâæ îðóóë.

Òàë äýýð 0101 0101 Òàðãàí òàðâàãà òîãëîíî- Äàðààõ ¿ñýã - 2 òûí òîîí òààâðûã

òààãààðàé. 0001æ Õà0101÷ Õ¿ñ0001ò Ìýäýýëëèéã 0, 1-èéí òóñëàìæòàéãààð êîä÷ëîõûã 2-òûí êîä÷ëîë ãýíý. Õ¿íèé óóðàã òàðõè àðàâòûí òîîëîëä äàññàí áîë êîìïüþòåð 2-òûí òîîëëûí ñèñòåìèéã õýðýãëýäýã.


Õèéñýí àæëàà ¿íýëýõ.


2 ìèí

3-òûí ñèñòåìèéã èëýðõèéëýýä èðýýðýé. ßìàð òîî áàéæ áîëîõ âý?

Ãýðèéí äààëãàâðûã òýìäýãëýæ àâíà.


72

Presentation 6.1

Óÿí äèñêýíä ìýäýýëýëõàäãàëàõ áàéäàë

Presentation 6.2

Ëàçåð äèñêýíä ìýäýýëýëõàäãàëàõ áàéäàë

ÒªÌ 6.1

0 = 0000

5 = 0101

1 = 0001

6 = 0110

2 = 0010

7 = 0111

3 = 0011

8 = 1000

4 = 0100

9 = 1001

73


IV Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÀÐÃÀ Ç¯É

4.1 Ñóðàëöàã÷äûã ¿íýëýõ àðãà ç¿é

Ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã, àðãà áàðèë, ÷àäâàð, äàäàë çýðãèéã õÿíàæ øàëãàõ áà ¿íýëæ ä¿ãíýõ ¿éë¿¿äèéã ¿íýëãýý ãýíý. ¯íýëãýý íü ÿìàð íýãýí ¿çýãäýë, ïðîöåññûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûã òîäîðõîéëñîí ñàíàë ä¿ãíýëò þì. Óëàìæëàëò ñóðãàëòàä ñóðàã÷èéí çºâõºí öýýæèëñýí ìýäëýãèéã õÿíàæ ¿íýëäýã áàéñàí áîë ºíºº ¿åä ñóðàã÷èéí ìýäëýãèéã õÿíàæ ¿íýëýõèéí çýðýãöýý ò¿¿íèé ýçýìøñýí àðãà, ÷àäâàð, äàäàë, òºëºâøèë çýðãèéã èæ á¿ðýí áàéäëààð õÿíàæ ¿íýëýõ õýðýãòýé áîëëîî. ¯íýëãýýíèé øèíý÷ëýëèéí ãîë çîðèëãî íü :

- ¯ð ä¿íã òîîöîõîîñ ¿éë ÿâöûã øèíæëýõ äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãààíû øèíæ òºëºâèéã òîäîðõîéëîõîä ÷èãë¿¿ëýõ

- Äýýðýýñ äîîø øàòàëñàí íýã òàëûí ¿íýëãýýã õî¸ð òàëûí õàìòûí áîëãîõ- Õºíäëºíãèéí ¿íýëãýýã ººðèéí ¿íýëãýýòýé õîñëóóëàõ- ¯íýëãýý ä¿ãíýëòèéí ¿ð ä¿íã áàãø áîëîí ñóðàã÷äûã áààëàõ, çýðýãëýõ õýìæ¿¿ð

áîëãîõîîñîî òýäíèéã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãñýë áîëãîõ.

Áàãø ñóðàã÷äûí ñóðëàãà, õ¿ì¿¿æèë, õºãæèëä ãàð÷ áóé àõèö ººð÷ëºëòèéã ¿íýëæ óðàìøóóëæ áàéõ íü òýäýíä õàíãàëóóí ñóðàëöàõ ñýòãýë ç¿éí òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã ñàéí òàëòàé.

Ñóðàëöàã÷äàä òºëºâøèõ öîãö ÷àäàìæèéã òàíèí ìýäýõ¿éí ò¿âøíèé øàëãóóðààð ¿íýëýõ áà ¿¿íèéã ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òîäîðõîéëñîí. Ìºí øàëãóóðûã ¿íýëýõ æèøèã äààëãàâðûã õàâñàðãàñàí áàéãàà. Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèä ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éã äàðààõ áàéäëààð òîìü¸îëñîí.

- ... Àãóóëãûí àé òóñ á¿ðèéí õóâüä ìýäýõ¿éí, á¿òýýõ¿éí, àìüäðàõóéí, íèéãýìøèõ¿éí öîãö ÷àäàìæóóäûã ìýäëýãèéí ÿìàð á¿òöýýð, ñóðàëöàõóéí ÿìàð ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíä òóëãóóðëàí òºëºâø¿¿ëýõýýð áîëîâñðóóëñíûã îéëãîõ

- Òàíèí ìýäýõ¿éí ò¿âøíèé ÿìàð øàëãóóð, àðãààð öîãö ÷àäàìæóóäûã ¿íýëýõèéã îéëãîõ- Òóõàéí æèøèã äààëãàâðûí æèøýýíýýñ ÿìàð øàëãóóðààð ÿìàð öîãö ÷àäàìæèéã

èëð¿¿ëæ áàéãààã îéëãîõ- Æèøèã äààëãàâðûí æèøýýíä òóëãóóðëàí áèå äààí äààëãàâàð áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íèéãýý

òóõàéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãèéí øàëãóóðààð ¿íýëæ áîëîõóéöààð õóâèðãàæ ¿çýõ.

Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä ¿íýëãýýíèé çàð÷ìûã äàðààõ áàéäëààð òîìü¸îëñîí. - Ñóðàëöàã÷èéã ¿íýëýõ àæëûí çîðèëãî íü òýäíèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áàéõ- Ñóðàëöàã÷èéí õºãæèë, òºëºâøëèéã òýäíèé òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë àæèëëàãààíû ÷àíàð,

øèíý ìýäëýãèéã á¿òýýõ àðãà áàðèëûí òºëºâøëººð íü ¿íýëýõ.Ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëæ ä¿ãíýäýã óëàìæëàëò òîãòîëöîîíîîñ ¿íýëãýýíèé

ñòàíäàðò íü äàðààõ îíöëîãóóäòàé. ¯¿íä:1. Ñóðàëöàã÷äûí àëäààã áóñ àìæèëòûã ¿íýëýõ2. Ñóðàëöàã÷äûã ñóðëàãûí àìæèëòààð íü ¿ë ÿëãàâàðëàõ3. Ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöûã ¿íýëýõ4. Öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõýä ÷èãëýõ5. Òàíèí ìýäýõ¿éí øàëãóóðò íèéöñýí äààëãàâàð áîëîâñðóóëàõ.

Ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëæ ä¿ãíýõ óëàìæëàëò áîëîí øèíý ¿íýëãýýã õàðüöóóëàí æèøèæ ¿ç¿¿ëáýë [15]:


74

Õ¿ñíýãò ¹6

Óëàìæëàëò ¿íýëãýý Øèíý ¿íýëãýý

Çîðè

ëãî

¯ð ä¿í ã¿éöýòãýëèéí ò¿âøèíã òîîöîõ

äóãààðëàõ, áàéð ýçë¿¿ëýõ íýã ñóðàã÷èéã íºãººòýé íü õàðüöóóëàõ, ìàãòàõ çýìëýõ

ñóðãàëòûã ñàéæðóóëæ, ñóðàëöàã÷äûí õºãæèë ñóðëàãûí àõèöûã äýìæèõ

¿íýëãýýíèé á¿õèé ë ¿éë ÿâöûã ñóðàëöàã÷èéí àøèã òóñûí òóëä ÷èãë¿¿ëýõ

õ¿íäðýë áýðõøýýë¿¿äèéã çàñàæ àðèëãàõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ¿éë àæèëëàãààíä çààâàð÷èëãà ºãºõ

Àðãà

àìàí àñóóëãà áè÷ãèéí àæèë ïðàêòèê àæèë ãýõ ìýò

òåñò óëàìæëàëò ¿íýëãýý ýñýý á¿òýýëèéí ñàí òºñëººð ¿íýëýõ ãýõ ìýò

Òºðºë

áóþ

ó õý

ëá

ýð

áè÷ãèéí àæèë- áîäëîãî áîäîõ- õóóëàí áè÷ëýã- äàñãàë àæèëëàõ- çîõèîí áè÷ëýã

ßðèõ - àñóóëòàä õàðèóëàõ- àñóóëò çîõèîõ- ýõèéã äàâòàí ÿðèõ ãýõ

ìýò

áè÷ãèéí àæèë- òåñò- ëàáîðàòîðèéí àæèë- ø¿¿ëýã- èëòãýë ìýäýýëýë- òàéëàí õàìãààëàëò

ÿðèõ- àíàëèç, ñèíòåç õèéõ- òºñºë õàìãààëàõ ãýõ ìýò

¿íýë

ãýýí

ä

îðîë

öîã÷

èä

Áàãø ñóðàëöàã÷ áàãø íàð ººðèéí ¿íýëãýý ýöýã ýõ èðãýä (îëîí íèéò) àæèë õýðýã÷ õ¿ì¿¿ñ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿¿ëýã÷èä íàéç íºõºä ãýõ ìýò

Ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëæ ä¿ãíýõ ¿éë àæèëëàãààíä äàðààõ çàð÷ìóóäûã áàðèìòàëíà.

Õ¿ñíýãò ¹7

¹ Çàð÷èì ¯ç¿¿ëýëò

1 Áîäèòîé áàéõ ¯íýëãýýíèé øàëãóóðûã áàðèìæààëàõ ¯íýëãýýã ñèñòåìòýé ÿâóóëàõ Ñóðãàëòûí ¿íäñýí ìàòåðèàë àãóóëãûã á¿ðýí õàìðóóëæ øàëãàõ

Ñóðàëöàã÷äààð äààëãàâðûã áèå äààí õèéëãýõ

2 Îéëãîìæòîé áàéõ Ñóðàëöàã÷äàä Ýöýã ýõ÷¿¿äýä

3 Óÿí õàòàí áàéõ Àðãà íü Õýëáýð íü

4 Áàãøèéí ¿íýëãýý íü àíãè õàìò îëíû ¿íýëãýýòýé àäèëàâòàð òºâøèíä áàéõ

Ãàíöààð÷èëñàí ¿íýëãýýã àíãè õàìò îëíû øèíæòýé áîëãîõ

5 Ñèñòåìòýé á¿õ òàëûã õàìàðñàí áàéõ

Óðüäààñ òºëºâëºñºí ªðãºí õ¿ðýýòýé, á¿õýë á¿òýí öîãö

75


Äýýðõ çàð÷ìóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä áàãø äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã ìºðäëºãº áîëãîíî. Ñóðàëöàã÷äûí àõèö õºãæèë áîëîí ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààã ìºðäëºã áîëãîíî. ßìàð íýã äàðàìò ó÷ðóóëàõã¿é, ñýòãýë ñàíààã íü òàéâàí áàéëãàæ, ñýòãýë ç¿éí çºâ

îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ªºðººðºº áàõàðõàõ ñýòãýë ç¿éã áèé áîëãîõ Àëü áîëîõ ÷ºëººòýé ñýòã¿¿ëæ, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã íü äýìæèõ Õóâèéí îíöëîãèéã íü õàðãàëçàí ÿëãàâàðòàé õàíäàõ Öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíû ýõëýë áîëîõ ó÷èð õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ.

¯íýëãýýíèé àðãà õýëáýð

Õ¿ñíýãò ¹8

Öàã õóãàöààíû õóâüä Õàìðàõ ñóðàã÷äûí òîîãîîð ×àíàðûí õóâüä

- ßâöûí- Ñýäâèéí - Á¿ëýã ñýäâèéí - Óëèðëûí- Æèëèéí

- ãàíöààð÷èëñàí- õýñýã÷èëñýí- àíãè íèéòèéã õàìàðñàí

- ñòàíäàðò- ñòàíäàðò áóñ

4.2 Òåñò áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é

Ñóðàëöàã÷äûí ýçýìøñýí ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãà, õºãæëèéí ò¿âøèíãèéí àõèöûí òàëààð ìýäýýëýë àâ÷ ¿íýëýí ä¿ãíýõ àëáàí ¸ñíû òîäîðõîé äýñ äàðààòàé àðãà çàìûã òåñò ãýíý. Òåñò íü ñóðàëöàã÷äûã øàëãàõàä çîðèóëñàí òóñãàéëàí áýëòãýñýí äààëãàâàð þì.

Òåñò = Äààëãàâàð + Ò¿ëõ¿¿ð

Õ¿ñíýãò ¹9 Òåñòèéí ¿íäñýí òºðë¿¿ä [14]

Òåñòèéí òºðë¿¿ä Îíöëîã ÷àíàð Äàâóó òàë Ñóë òàë

Áè÷ãèéí òåñò ñîíãîõ òåñò á¿òýýõ òåñò

ªðãºí àãóóëãûã õàìàðäàã.

Òààõûã óðüòàë áîëãîäîã.

¯éë àæèëëàãààíû òåñò

õºãæèì òîãëîõ çóðàã çóðàõ ëàáîðàòîðèéí àæèë õèéõ ãýõ ìýò

Á¿òýýëèéã ¿íýëäýã. Öàã õóãàöàà èõ øààðääàã.

Òîõèðóóëàõ òåñò À áóþó Á áàãàíààñ á¿ðääýã

Áîëîâñðóóëàõàä õÿëáàð

Çºâõºí ìýäëýãèéã øàëãàäàã.

Îëîí õàðèóëòààñ çºâèéã íü ñîíãîõ òåñò

Ñàéí, çºâ õàðèóëòòàé Óÿí õàòàí Îíîîãîîð ¿íýëýãäýíý.

Çºâ õàðèóëòûã îëîõîä õÿëáàð.

Òàéëáàðòàé òåñò Îëîí õóâèëáàðààñ çºâèéã íü ñîíãîõ

¯íýí õóäëûí àëü íýãèéã íü ñîíãîõ

Öîãö ìýäëýãèéã øàëãàäàã.

Çºâõºí ìýäëýã, îéëãîöûí ò¿âøèíã øàëãàäàã.

Íºõºõ áóþó íýã ¿ãýýð õàðèóëàõ òåñò

Øàëãóóëàã÷ ãàíö ýñâýë õîëáîî ¿ãýýð õàðèóëíà.

Á¿òýýõ áîëîìæèéã îëãîäîã.

Øàëãàõàä öàã èõ øààðäàíà.


76

Òåñòèéí òºðë¿¿ä Îíöëîã ÷àíàð Äàâóó òàë Ñóë òàë

Òîâ÷ áà äýëãýðýíã¿é õàðèóëòòàé òåñò

Õàðèóëò íü íýã áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õóóäàñ áè÷èõ

Ñóðëàãûí öîãö ¿ð ä¿íã ¿íýëäýã.

Áîäèòîé îíîî òàâèõàä õ¿íäðýëòýé.

Àãóóëãûã ºðãºí õ¿ðýýíä òóñãàæ ÷àääàãã¿é.

Òåñòýä ¿íäñýí 4 øààðäëàãà òàâèãääàã. 1. ¯ðãýëæëýõ õóãàöàà íü õÿçãààðòàé, íýãýí çýðýã ã¿éöýòãýäýã.2. Äààëãàâðóóä íü øàëãóóëàã÷ á¿ðä àäèëõàí áàéõ.3. Òåñòýýð øàëãóóëàã÷ ãàíöààðàà àæèëëàõ.4. Õàðèóëò íü õºäºëãººíã¿é áàéõ.

Òåñòèéí îëîí õóâèëáàð áàéäãèéí ò¿ãýýìýë áºãººä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä õýðýãëýõýä äºõºìòýé äàðààõ õóâèëáàðûã õè÷ýýëèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí àâ÷ õýðýãëýæ áîëíî.

Ýíýõ¿¿ òåñòèéã ã¿éöýòãýëèéí òºâøèíãººð äàðààõ áàéäëààð òºðºëæ¿¿ëæ áîëäîã.

Õ¿ñíýãò ¹10

I òºâøèí II òºâøèí III òºâøèí IV òºâøèí

Äîòîð íü îðæ òàíèõ, ÿëãàõ (ñîíãîõ), àíãèëàõ

Íºõºõ, á¿òýýõ, íýã çàãâàðûí

Íýã çàãâàðûí áóñ Àñóóäàë äýâø¿¿ëñýí

I òºâøèíãèéí òåñòèéí äààëãàâðûã ñóðàã÷ äºõ¿¿ëýõ àñóóëòûí òóñëàìæààð ã¿éöýòãýõ áºãººä òàíèõ òåñò íü “òèéì”, “¿ã¿é” ãýñýí õàðèóëòûã, ÿëãàõ òåñò íü õýä õýäýí õóâèëáàð õàðèóëòààñ çºâèéã ñîíãîæ õàðèóëàõûã, àíãèëàõ òåñò íü ºãºãäñºí ç¿éë¿¿äèéí õîîðîíäîõ ëîãèê õîëáîîã çºâ îëæ á¿ëýãëýõèéã òóñ òóñ øààðääàã. Ýíý òºðëèéí òåñòýä îëîí óõàãäàõóóí ºãºãäñºí áàéäàã.

II òºâøèíãèéí òåñò íü õ¿¿õýä óðüä íü ýçýìøñýíýý îé óõààíäàà ñýðãýýí ñàíàæ, õºäºëãºõ ÷èãëýëèéí àñóóëòòàé áàéõ áºãººä íºõºõ òåñò íü îðõèãäñîí ç¿éëèéã ã¿éöýýæ íºõºõèéã, á¿òýýõ òåñò íü õàðèóëòûã òîäîðõîé ¿éëäýë, îéí òóñëàìæòàéãààð áèå äààí ñýðãýýí ñàíàõûã, íýã çàãâàðûí äàñãàë òåñò íü óðüä íü ýçýìøñýí çàãâàðûí äàãóó òåñòýä áàéãàà äàñãàëûã ã¿éöýòãýõèéã òóñ òóñ øààðääàã. Ýíý òºðëèéí òåñòýä îëîí óõàãäàõóóí íü ºãºãäººã¿é áàéäàã.

III, IV òºâøèíãèéí òåñò õ¿¿õäèéí á¿òýýë÷ ÷àäâàðûí òºâøèíã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. Ýíý íü øèíý ìýäëýã îëæ àâàõûí òóëä ýðýëò, õàéëò õèéõ ÷àäâàðûã øààðäñàí àñóóäàë äýâø¿¿ëñýí òåñò þì. Ýíý òîõèîëäîëä ñóðàã÷èä ìýäëýãýý öîî øèíý íºõöºëä õýðýãëýõ þì.

III òºâøèíãèéí íýã çàãâàðûí áóñ òåñò íü óðüä àæèëëàæ ¿çýýã¿é, òàíèë áóñ äààëãàâàð òóë õ¿¿õýä øèíý íºõöºëä ìýäëýãýý ñîðèõûã,

IV òºâøèíãèéí àñóóäàë äýâø¿¿ëñýí òåñò íü äýâø¿¿ëñýí àñóóäàëä áèå äààí õàðèó ºã÷, øèéäèéã îëæ, íîòîëæ áàòëàõûã øààðäàíà.

Òåñòèéí àðãûí äàâóó òàë :1. Îþóí óõààíû õºãæëèéí òºâøèíã õýìæèí òîãòîîñíû ¿íäñýí äýýð ò¿¿íèé íººö

÷àäàìæèä òîõèðñîí ñóðãàëòûã îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëäàã.2. Òåñòèéí àðãààð îëîí õ¿¿õäèéã íýãýí çýðýã õàìðóóëàí ñóäëàõ áîëîìæòîé.3. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã áîëîâñðóóëæ, ä¿ãíýëò õèéõýä õÿëáàð áàéäàã áàéíà.

77


Àñóóëò äààëãàâàð áîëîâñðóóëàõ òóõàéÕîîðîíäîî ÿëãàà á¿õèé ò¿âøíèé àñóóëòóóä íü ¿å÷èëñýí, á¿òýýë÷ ýñâýë ø¿¿ìæëýëò

ñýòãýëãýýíèé çýðýã ìºí ë õîîðîíäîî ÿëãààòàé òºâøèíä áîäîæ õàðèóëò ºãºõèéã ñóðàã÷äààñ øààðääàã. Îëîí ÿíçûí õàðèóëò ãàðãàõûí òóëä õýðýãëýæ áîëîõ íýãýí ¿ð ä¿íòýé àðãà áîë ò¿ëõ¿¿ð ¿ã áà àñóóëòóóäûí ýõëýëèéã áýëäýæ ºãäºã.

Àñóóëòûã áîëîâñðóóëàõäàà Àìåðèêèéí ñýòãýë ç¿é÷ Á.Áëóìûí òàêñîíîìûã àøèãëàæ áîëíî. [14]

Áëóìûí àíãèëàë

Õ¿ñíýãò ¹11

Ìýäëýã ÷àäâàðûí ò¿âøèí Èëýðõèéëýõ óð ÷àäâàð

Ìýäëýãèéã ñýðãýýí ñàíàõ

Àæèãëàõ, ìýäýýëëèéã ñýðãýýí ñàíàõ Ãîë îéëãîëò, óõàãäàõóóíû òàëààðõ ìýäëýã Ñóäàëæ áóé ç¿éëýý òºãñ ìýäýõ

Àñóóëòûí ò¿ëõ¿¿ð ¿ãí¿¿ä: Æàãñàà, òîäîðõîéë, ÿðü, ä¿ðñýë, ÿëãà, ¿ç¿¿ë, öóãëóóë, øèíæèë, øàëãà, õ¿ñíýãò õèé, èøëýë àâ, íýðëý, áàéðëóóë, áè÷, îë, ìýäýýë ãýõ ìýò.

Óòãûã îéëãîõ

Ìýäýýëëèéã îéëãîõ Ìýäëýãýý øèíý íºõöºë áàéäàëä õºðâ¿¿ëýõ Áàðèìòûã òàéëáàðëàõ Ýðýìáýëýõ, á¿ëýãëýõ, ó÷èð øàëòãààíûã ä¿ãíýõ

Àñóóëòûí ò¿ëõ¿¿ð ¿ãí¿¿ä: ä¿ãíý, ä¿ðñëýí õýë, òàéëáàðëà, ñºðã¿¿ëýí òàâü, ç¿éðë¿¿ë, òààìàãëà, íýãòãýí õîëáî, ÿëãà, òîîöîîëæ ¿íýë, õýëýëö, áàÿæóóëæ äýëãýð¿¿ë, òºëºâëºãºº ãàðãà, õàðüöóóë ãýõ ìýò.

Õýðýãëýõ

Ìýäýýëëèéã àøèãëà Øèíý íºõöºë áàéäàëä àðãà, óõàãäàõóóíûã õýðýãëýõ Øààðäëàãàòàé óð ÷àäâàð ìýäëýãèéã àøèãëàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ

Àñóóëòûí ò¿ëõ¿¿ð ¿ãí¿¿ä: õýðýãëý, ¿ç¿¿ë, ã¿éöýý, òîîöîîëîí áîä, ¿ëãýðëýí ¿ç¿¿ë, øèéäâýðëý, øèíæèë, çàñàí ñàéæðóóë, õîëáî, ººð÷èë, òóðø, á¿òýý.

Çàäëàí øèíæëýõ

Îëîí ÿíç áàéäëûã õàðàõ Òîäîðõîé õýñã¿¿äýä õóâààðèëàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ Äàëä óòãà ñàíààã èëð¿¿ëýõ, á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã ÿëãàõ

Àñóóëòûí ò¿ëõ¿¿ð ¿ãí¿¿ä: çàäëàí øèíæèë, ñàëãà, ýðýìáýë, òàéëáàðëà, ä¿ãíýëò ãàðãà, ñóäàë ãýõ ìýò.

Íýãòãýí ä¿ãíýõ

Øèíý ñàíàà ãàðãàõäàà ºìíºõ ìýäëýã, îéëãîëòîî àøèãëàõ ªãºãäñºí áàðèìòûã åðºíõèéëºí ä¿ãíýõ Õýä õýäýí õè÷ýýëýýð ýçýìøñýí ìýäëýãèéã íýãòãýí õîëáîõ Òààìàãëàë, ä¿ãíýëò ãàðãàõ

Àñóóëòûí ò¿ëõ¿¿ð ¿ãí¿¿ä: óÿëäóóë, çàñàí ñàéæðóóë, äàõèí öýãöýë, îðëóóë, òºëºâëº, á¿òýý, áîëîâñðóóë, çîõèî, íàéðóóë, òîìü¸îë, áýëòãý, åðºíõèéëæ ä¿ãíý, òºñººëæ áîä, çîõèîí á¿òýý ãýõ ìýò.

¯íýëýõ

Îéëãîëòóóäûã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ, ÿëãààã ãàðãàõ Îíîë, ìýäýýëëèéí à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëýõ, ¿íäýñëýë á¿õèé ñîíãîëò õèéõ, áàðèìòûã áàòëàõ

Ñóáúåêòèâ ÷àíàðûã òàíèí ìýäýõÀñóóëòûí ò¿ëõ¿¿ð ¿ãí¿¿ä: ¿íýë, øèéä, ýðýìáýë, øàëãà, ñîðü, õýìæ, ÿòãà, ñîíãî, ø¿¿æ ä¿ãíý, òàéëáàðëà, íîòîë, õóðààíãóéëæ ä¿ãíý, áàòàë, à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîéëæ ìýòãýëö ãýõ ìýò.


78

Àñóóëò äààëãàâàðò äàðààõ øààðäëàãà òàâèãääàã áàéíà. 1. Àñóóëò íü çàðèì õè÷ýýëèéí õóâüä “Ìýäëýã áîë òîãòñîí ç¿éë áèø, ¿çýë áîäîë áîë óÿí

õàòàí þì” ãýñýí îéëãîëò ºãºõººð áàéõ.2. Ñóðàã÷èä ìýäýýëëèéã ïðàêòèêò æèíõýíý àøèãòàé íýãòãýí ä¿ãíýæ, ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ

íºõöºë áîëñîí áàéõ3. Ñóðàã÷èä øèíý ìýäýýëëèéã ýðãýö¿¿ëýí áîäîæ, ºìíºõ ìýäëýã òóðøëàãàòàéãàà íýãòãýí

ä¿ãíýõèéí òóëä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ÿðèëöëàãà ºðí¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéõ4. ßðèëöëàãûí ¿åä ñóðàã÷èä ñàíàë áîäëîî ººðñäèéí ¿ãýýð èëýðõèéëæ ÿðèàíû áàÿëàãàà

áàÿæóóëàõ íºõöºë á¿ðäñýí áàéõ ãýõ ìýò.Àñóóëò äààëãàâàð çîõèîõîä äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðíà.1. Àñóóëò, äààëãàâðûí àñóóëòûã ñóðàã÷äàä îéëãîìæòîé, òîäîðõîé òàâèõ2. Àñóóëò, äààëãàâàð á¿ðèéí õýìæýý áîëîí áèåë¿¿ëýõ äóíäàæ õóãàöààã òîäîðõîéëîõ3. Õî¸ðäìîë ñàíààòàé àñóóëò, äààëãàâðààñ çàéëñõèéõ4. Àñóóëò, äààëãàâðûí ÷àíàðûã òóðøèæ ¿çýõ5. Îíîîíû õóâèëàëòûã óðüä÷èëñàí áàéäëààð õèéõ6. Íýã àñóóëò, äààëãàâðûã á¿ðýí øàëãàæ, ä¿ãíýæ äóóñààä äàðààãèéí àñóóëò, äààëãàâðûã

øàëãàõ7. Áè÷ãýýð àâ÷ áàéãàà ¿åä ¿ñýã, öýã, òàñëàëûã òîîöîõ, òîîöîõã¿é ýñýõýý óðüä÷èëàí òîãòîîõ.Îíîâ÷òîé áà äóòàãäàëòàé òàë: Ñóðãàëòûí èæ á¿ðýí ¿ð ä¿íã ä¿ãíýõ, îíîâ÷òîé áàéõàä îíîî ºãºõ íü íàéäâàðã¿é,

øàëãàõàä öàã õóãàöàà èõ øààðäàãääàã òàë áèé.

Äààëãàâàð, äàñãàëä òàâèõ åðºíõèé øààðäëàãà, ò¿¿íèéã áýëäýõ àðãà ç¿é Õ¿¿õäèéí àæèãëàæ, õàðüöóóëæ æèøèõ, çàäëàí øèíæëýõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ, õèéñâýðëýõ

áà òîäðóóëàõ çýðýã îþóíû õºäºëìºðèéí àðãà áàðèëûã ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýõ Õ¿¿õäèéí õýðýãöýý ñîíèðõîë, ÷àäâàðûí ò¿âøèí, àâüÿàñàíä íü òóëãóóðëàõ Õ¿¿õäèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàë, àìüäðàí áàéãàà áàéãàëü, íèéãýì, ãýð á¿ëèéí

îð÷èíòîé íü õîëáîõ Ìýäëýã ÷àäâàðûí íààä çàõûí ò¿âøèí õàíãàõ Õ¿¿õýä ººðºº áèå äààí õèéõ áîëîìæòîé áàéõ

Äààëãàâàð äàñãàëûí ò¿âøèí õóóëáàðëàõ, íºõºæ õèéõ äààëãàâàð äàñãàë òàíèí ìýäýõ ýðýë õàéãóóëûí øèíæòýé ìýäëýã ÷àäâàðàà ïðàêòèê àìüäðàëä õýðýãëýñýí õ¿¿õäèéí áèå äààñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààã áèé áîëãîõ

Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä ñóðàëöàã÷äûã ¿íýëýõäýý á¿òýýëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì. ¯¿íèé òóëä äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðàõ íü ÷óõàë áîëîâ óó.

1. Êîìïüþòåðèéí ñîíèí,ñýòã¿¿ëèéí æàãñààëò ãàðãàí ºã÷ óíøóóëàõ.2. Ñóðàã÷äààð ñýäýâòýé õîëáîîòîé æèæèã õýìæýýíèé òàðààõ ìàòåðèàë, ¿ç¿¿ëýí

áýëòã¿¿ëæ, àíãèéíõàíäàà òàíèëöóóëàõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ.3. Õè÷ýýëýýñ ãàäóóð ìóçåé, ¿çýñãýëýí ¿çýõ çýðãýýð ìýäýýëëýý áàÿæóóëàõàä íü òóñëàõ.

Òóõàéëáàë: Ìîíãîë õ¿í ñàíñàðò íèññýí òóõàé õ¿¿õä¿¿äýä ÿðüæ ºã÷, Áàéãàëèéí Ò¿¿õèéí Ìóçåé -ä çî÷ëîõûã ñàíàë áîëãîõ. ¯çñýí ç¿éëýýðýý òýìäýãëýë õºòëºõ. Èíãýñíýýðýý õ¿¿õýä ñàíñàð ñóäëàëûí ìýäëýãýý áàÿæóóëæ, ìýäýýëýë, òåõíèê-òåõíîëîãèéí çóóíä êîìïüþòåð íü ÿìàð ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áîëîõûã òàíèí ìýäýõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

4. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã ëàáîðàòîðèä áàãààð ÿâóóëäàã íºõöëèéã õàðãàëçàí ñóðàã÷äàä áèå áèåòýéãýý õàìòðàí àæèëëàõûí ÷óõëûã òàíèóëàõ.

79


5. Áè÷âýðèéí ïðîãðàìòàé àæèëëàõ ýõëýõýýñ íü ñóðàã÷äàä áè÷ãèéí ñî¸ëûí òóõàé òàíèóëæ, àìüäðàëäàà ìºðäëºã áîëãîõîä íü òóñàëæ áàéõ.

6. Õºâã¿¿ä òåõíèê ñýòãýëãýý äàâóó, îõèäóóä ÿðèàíû ÷àäâàð èë¿¿ áàéäãèéã õàðãàëçàæ, õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõäàà àíõààðàõ.

7. Êîìïüþòåðòýé àæèëëàæ áàéõ ¿åäýý ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ. Æèøýý íü: - Õýò óäààí ñóóõã¿é áàéõ - Í¿äíèé áîëîí áèåèéí õºäºëãººíèé äàñãàë áàéíãà õèéæ áàéõ- Òåõíèêèéí àþóëã¿é áºãººä á¿ðýí á¿òýí áàéäàëä àíõààðàõ - Êîìïüþòåðòýé àæèëëàæ áàéõ ¿åäýý þì èäýõã¿é áàéõ çýðýã.

8. Áàãø õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íäýý ãàðûí äîîðõè ìàòåðèàë àøèãëàõ. Æèøýý íü: Òåòðèñ, òîîíû ìàøèí, VCD òîãëóóëàã÷, TV, ãàð óòàñ, óäèðäëàãàòàé òîîíû ìàøèí ãýõ ìýò.

4.3 Æèøèã äààëãàâðûí õóâèëáàðóóä

1. Äàðààõ ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áºãëºæ, ÿìàð ¿ã á¿òýýñíýý ÿðèëöàíà óó. ......................... íü àìüäðàëä ÿìàð ¿¿ðýãòýé âý?

1

2

3

4

5

6

7

8

2.Äàðààõ îíüñãûã òààæ, óòãûã ÿðèëöàí, çóðãèéí ïðîãðàìààð çóðæ, êîìïüþòåðò õàäãàëíà óó. ¯¿ññýí ôàéëûí õýìæýýã õýðõýí ìýäýæ áîëîõ âý?

À. Ìºñºí äýýð Ìºíãºí àÿãà (.....................)Á. Õîí õîí äóóòàé Õîíäëîé äýýðýý äýãýýòýé (.....................)

1. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí õî¸ð äàõü àéí íýð

2. Òýìäýãëýëèéí ……………..3. Ìýäðýõ¿éí òàâàí ýðõòíèé íýã4. ýíý äýëõèéí õàìòèéí à÷òàé õ¿í 5. æèìñíèé íýð6. Õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû õýðýãñýë7. …………. áàéðûã ñîëèõîä íèéëáýðèéí ÷àíàð

ººð÷ëºãäºõã¿é.8. Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé îëîí íèéòèéí

………………..


80

3. Äàðààõ ìýäýýëë¿¿ä ÿìàð ìýäýýëýë âý? Õàðèëöàí ÿðèëöàíà óó?

À. Á. 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1 1 2 3 4 5 6 7 8 9

2 2 4 6 8 10 12 14 16 18

3 3 6 9 12 15 18 21 24 27

4 4 8 12 16 20 24 28 32 36

5 5 10 15 20 25 30 35 40 45

6 6 12 18 24 30 36 42 48 54

7 7 14 21 28 35 42 49 56 63

8 8 16 24 32 40 48 56 64 72

9 9 18 27 36 45 54 63 72 81

Â. Ã.

4. Òîîãîîð áè÷ñýí ¿ãèéã óíø

À. À à1

Á á2

Â â3

Ã ã4

Ä ä5

Å å6

¨ ¸7

Æ æ8

Ç ç9

È è10

É11

Ê ê12

Ë ë13

Ì ì14

Í í15

Î î16

ª º17

Ï ï18

Ð ð19

Ñ ñ20

Ò ò21

Ó ó22

¯ ¿23

Ô ô24

Õ õ25

Ö ö26

× ÷27

Ø ø28

Ù ù29

ú30

Û31

ü32

Ý ý33

Þ þ34

ß ÿ35

14 33 5 33 33 13 33 13 12 16 14 18 32 34 21 6 19

Ýäãýýð ä¿ðñèéí òàëáàéã õýðõýí îëäîã âý? Æèøýý áîäëîãî çîõèîæ, òîîöîîëëûã êîìïüþòåðèéí òîîíû ìàøèí àøèãëàí õèéíý ¿¿?

Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí õóâèéí îíöëîã- ªºðòºº òîõèðñîí õýðýãöýý ñîíèðõîëòîé- Îþóíû áà ïðàêòèê ÷àäâàð íü ººð ººð - ªºðòºº òîõèðñîí ºäºð òóòìûí

àìüäðàëòàé- Óðàí çºãíºëò áà ººäðºã áàäðàíãóé ¿çýë

áîäîëòîé, öàãààí öàéëãàí ñýòãýëòýé- Õºäºëãººíòýé- Àâüÿàñòàé

ÄýëãýöÑèñòåìèéí

áëîêÃàð

Òåõíèê õàíãàìæ

81


Á. Äýýðõ ¿ñãèéí äóãààðûã àøèãëààä õ¿ñíýãòèéí 1-10 äóãààð í¿äýíä ÿìàð ¿ñýã áàéõûã íºõºæ îë. Íýðíèé ýõíèé ¿ñãèéã îëîõûí òóëä:

Ü + Ë - Û. Òýãâýë Ü - 32 äàõü ¿ñýã, Ë - 13 äàõü ¿ñýã, Û - 31 äýõ ¿ñýã. Èéìýýñ 32 - 13 + 31 =14 ãàðíà. 14 äýõ òîîíä ÿìàð ¿ñýã áàéãààã îëæ õàðâàë Ì ¿ñýã áàéíà. Ýíý õ¿ñíýãòèéí 1-ð ¿ñýã íü Ì ¿ñýã þì áàéíà.

5. Ü + Ë - Û = 4. ß - ª + Î = 7. Æ - Â + Ø =6. ¯ + È = 5. Á + Ñ + É = 8. À + Ê =7. Í + Ç - Ð = 6. × + ¨ - Ò =

1 2 3 4 5 6 7 8

Ì

5. Äàðààõ òºõººðºìæ¿¿äèéã ¿¿ðãèéíõ íü äàãóó çóðààñààð õîëáîí, ÿðèëöàíà óó.

Ìýäýýëëèéã õýâëýõ

Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ

Îáúåêòûã óäèðäàõ

Ìýäýýëëèéã ãàðãàõ

Ìýäýýëëèéã îðóóëàõ

6.Òýìäýãò á¿ð íü íýã áàéò ãýæ ¿çâýë äàðààõ ºã¿¿ëáýð õýäýí áèò áîëîõ âý?Áè òîì áîëîîä êîìïüþòåðèéí ìýðãýæèëòýí áîëíî.À. 592 áèò Á. 624 áèò Â. 108 áàéò Ã.360 áèò 7. Äàðààõ òîõèîëäîë á¿ðò ÿìàð ÿìàð ìýäýýëëèéí ¿íäñýí ïðîöåññ ÿâàãäàæ áàéíà âý? 1. Ñàðóóë ¿ëãýð óíøèæ áàéíà.2. Áèíäýðúÿà êîìïüþòåðèéí ãàðûí òîâ÷ëóóð äàðæ áàéíà.3. Áîëä áîäëîãî áîäîæ áàéíà.4. Òýìäýãëýëèéí äýâòýðòýý óòàñíû äóãààð áè÷èâ.5. Íîìûí ñàíä ìàø îëîí íîì áàéíà.

8. Çºâèéíõ íü ºìíº òýìäýãëýãýý õèéíý ¿¿?À. Ìýäýýëëèéí òýýã÷ ãýäýã íü:

Ìýäýýëëèéã áè÷èæ áàéãàà îáúåêòóóä Ìýäýýëëèéã äàìæóóëæ áàéãàà îáúåêòóóä Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëæ áàéãàà îáúåêòóóä ªºð äýýð íü ìýäýýëëèéã õàäãàëäàã îáúåêòóóä


82

Á. Àëü íü çºâ òîäîðõîéëîëò áîëîõ âý?Èíòåðíýò ãýäýã áîë:

àíãèä áàéãàà êîìïüþòåðèéã íýãòãýí àâ÷ ¿çýõ êîìïüþòåð¿¿äèéã òåëåôîíîîð õîëáîñîí õîëáîëò êîìïüþòåð¿¿äèéã êàáåëü óòñààð õîëáîõ äýëõèéí õýìæýýíä êîìïüþòåð¿¿äèéã íýãòãýõ õèëèéí ÷àíàä äàõü êîìïüþòåð¿¿ä

9. Ãðàôèêàí ìýäýýëýë. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ºíäðèéã òîäîðõîéëæ, ãðàôèêààð ä¿ðñýëíý ¿¿? Äàðàà íü çóðãèéí ïðîãðàìààð (Paint, Tux Paint) -ààð çóðíà óó.

100 ñì

130 ñì

150 ñì

180 ñì

ààâ ýýæ àõ ýã÷ áè ä¿¿

10. ªºðèéí óíøñàí, ñîíññîí ¿ëãýðýý áóñàääàà äàìæóóëàõ ¿éë ÿâöûã ä¿ðñýë.

Ìýäýýëëèéí ¿¿ñã¿¿ð Ñóâàã

Õ¿ëýýí àâàã÷

? ? ?

11. Ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ - ªºðñäèéí çàõèàëäàã ñîíèí õýâëýëýýñ òîîí õýëáýðýýð èëýðõèéëñýí ìýäýýëýë

öóãëóóëàõ- ªºðèéí õàéðòàé àìüòíû òóõàé çóðãàí ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, àíãèéí íºõºääºº ÿðüæ

ºãºõ- Ýýæèéíõýý õèéñýí îðîéí õîîëíû àìòûã ¿ãýýð áè÷èæ èðýõ- Êîìïüþòåðèéí òºõººðºìæ¿¿äèéí ¿¿ðãèéã áè÷èæ èðýõ. Àëü íü ìýäýýëýë îðóóëàõ,

õàäãàëàõ, õóâèðãàõ, ãàðãàõ òºõººðºìæ âý?

12. Çóðàãò, êîìïüþòåð õî¸ðûí ÿëãààòàé áà èæèë òºñòýé òàëóóäûã áè÷èæ, òàéëáàðëàíà óó?

Êîìïüþòåð Òåëåâèçîð

83

ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ (ÆÞÃ¨-ÊÝÍÊÞ)

13. Ìýäýýëýë ãýäýã ¿ã íü õýäýí áèò áîëîõ âý?

Ì ý ä ý ý ë ý ë

14. Çóðãèéí ïðîãðàì àøèãëàí äàðààõ ä¿ðñ¿¿äýýð àìüòàí á¿òýýæ, êîìïüþòåðò õàäãàëíà óó.

15. Ãýðòýý áàéãàà öàõèëãààí õýðýãñë¿¿äèéí íýðèéã æàãñààæ áè÷èí, ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàíà óó. Òàíàé ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîéã ººðèéí ¿ãýýð òàéëáàðëàíà óó.

16. Õ¿¿õä¿¿ä òà á¿õýí ìýäýýëëèéã õààíààñ õ¿ëýýí àâäàã âý? 7 õîíîãèéí òåëåâèçèéí ìýäýýíýýñ õ¿¿õäýä çîðèóëñàí íýâð¿¿ëã¿¿äèéã æàãñààí áè÷íý ¿¿.

17. Äàðààõ ìýäýýëëèéã óíøààä, ìýäýýëëèéí ÿìàð õýëáýð áîëîõûã ÿðèëöààðàé. Ìºí çóðãààð èëýðõèéëíý ¿¿?

“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” - íîîñ íýã ò¿¿õèéã ºã¿¿ëüå. Ýíý äîìîã íü õ¿¿õä¿¿äýä àõ ä¿¿ãèéí õàðüöàà áîëîí íàéç íºõäèéí õàðèëöàà ÿìàð ÷óõàë áîëoõûã îéëãóóëíà.

“Íýãýí ºäºð Àëóíãóà ýõ õ¿¿õä¿¿äýý ìàðãàëäàæ áàéõûã ñîíñîîä òàâàí õ¿¿õäýý äóóäàí ººðèéãºº òîéðóóëàí ñóóëãàâ. Àëóíãóà õ¿¿õä¿¿ääýý íýã íýã ñóì ºãººä õóãàë ãýâ. Õ¿¿õä¿¿ä àìàðõàí õóãàëàâ. Äàðàà íü òóñ á¿ðò íü òàâàí ñóì ºãººä õóãàë ãýâ. Õ¿¿õä¿¿ä õóãàëæ ÷àäñàíã¿é. ¯yíèéã õàðñàí Àëóíãóà ýõ ºã¿¿ëð¿¿í: Òà òàâ íýã íýãýýðýý áàéõ þì áîë íýã ñóì ìýò àìàðõàí äèéëýãäýíý, õàðèí òàâóóë íèéëæ ýâ ýåèéã õè÷ýýâýë ýíý òàâàí ñóì ìýò äèéëýãäýõã¿é áàò áýõ áàéõ áîëíî õýìýýí ñóðãàìæèëæýý.

18. Äàðààõ êâàäðàò íü ÿìàð òîîíû øèäýò êâàäðàò âý? Ìýäýýëëèéã ÿìàð õýëáýðýýð ä¿ðñýëñýí áàéãààã õàðààä ÿðèëöàíà óó?

8 4

1 5

6 2

19. “Äýâòýð áîë ñóðàã÷èéí òîëü ìºí” ñýäýâò 50 ¿ãòýé çîõèîí áè÷ëýã áè÷èæ, WordPad, NotePad ïðîãðàìóóäûã àëü íýãèéã àøèãëàí, ôàéë áîëãîæ õàäãàëíà óó?

20. Äàðààõ òîîíóóäûã áóóðàõ ýðýìáýýð áàéðëóóë.14

34

123; ; ; ;

À. Ýíý ÿìàð ìýäýýëýë âý?Á. Ä¿ðñýí ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿.Â. Áè÷âýð ìýäýýëýëä øèëæ¿¿ëíý ¿¿.


84

21. 35 ¿ñãèéã ¿ãýýð, õ¿ñíýãòýýð, çóðãààð ä¿ðñýëæ, òàéëáàðëàíà óó.Æèøýý íü :À. ¯ãýýð : Á. Òîî áîëîí áè÷âýðýýð:

- Àëòàí íîìûí ¿ñýã áèä Àõ ä¿¿ 35-óóëàà- Ýðäýì íîìûí ¿ñýã áèä Ýã÷ ä¿¿ 35-óóëàà

Â. Òîî, áè÷âýð, çóðãààð

3513 20 2

7 6 4 9 7

¿íäñ

ýí

òóñë

àõ

îíöã

îé

çàðè

ìäà

ã

ýãø

èãò

ú, ü

22. ßìàð íýãýí ººðèéí õàéðòàé àìüòíû òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàí, áÿöõàí íîì õèéæ, àíãè õàìò îëíîîðîî ÿðèëöàíà óó.

23. Êîìïüþòåð õ¿íèé áèåä õîðòîé þó? ãýñýí ñýäâýýð àíãè õàìò îëíîîðîî õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëæ ÿðèëöàíà óó.

24. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äòýé õàìòðàí óðãèéí áè÷ãèéã çîõèîæ, ãýðèéí íîìûí ñàíäàà õàäãàëíà óó.

25.1ÌÇ1 : ÌýäýýëýëÊ1: Ìýäýýëëèéã òàíüæ, ÿëãàí áàéðëóóëàõÀ. Áè÷âýð:Òîî:Ä¿ðñýí:

1 12ìîíãîë ìýäýýëýë

Á. Äàðààõ ä¿ðñ¿¿äèéí òºñººòýé øèíæ¿¿äèéã òàéëáàðëà.

Ê2: Äàðààõ çóðàãò õýäýí ä¿ðñ îðñîí áàéíà âý? À.

13 + 20 + 2 = ?13 - ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ 20 - ãèéã¿¿ëýã÷2 - òýìäýãò ¿ñýã

85


Á. Äàðààõ ä¿ðñ¿¿äèéã àøèãëàí, ÿìàð íýãýí ç¿éë á¿òýýíý ¿¿?

Ê3: Äàðààõ ç¿éð ¿ãèéí óòãûã äýëãýð¿¿ëýí áè÷íý ¿¿?À. Ààâûí ñóðãààë àëò Ýýæèéí ñóðãààë ýðäýíý

Á. ÌÝÄÝÝËÝË ¿ãíýýñ íýð ¿ã ¿¿ñãýí áè÷èæ, òàéëáàðëàíà óó.Æèøýý íü: Äýýë, äýë, ýëýý, ìýäýý... ãýõ ìýò

Ê4: Ãýðëýí äîõèîã àøèãëàæ ñàíàìæ áè÷íý ¿¿. À.

Á. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òàíèëöóóëãûã õèéíý ¿¿?

26. 1ÌÇ1: Ìýäýýëýë “Çàìûí òóõàé îéëãîëò”

1ÌÇ1:Ê1 1. Äàðààõ ä¿ðñèéã íýðëýæ áè÷íý ¿¿?

2. Ýäãýýð ä¿ðñýýð þó á¿òýýæ áîëîõ âý?

3. “ªíõð¿¿ø ¿ëãýðèéã ñóðàã÷äààð ÿðèóëíà”.4. “ªíõð¿¿ø ¿ëãýðò ÿìàð ÿìàð àìüòàí áàéäàã âý?”

1ÌÇ1:Ê2

Äýýðõ çóðãèéã õàðóóëæ, ºíõð¿¿øèéí ÿâñàí çàìûã òîäîðõîéëîõ áîäëîãî ñóðàã÷äààð çîõèîëãîõ. (õóãàöàà, õóðä òîäîðõîéëîãäîíî.)

1ÌÇ1:Ê3Çàìûã îëîõ òîìü¸îã ñóðàã÷äààð õýë¿¿ëýõ. ¯¿íèéã ººðèéí àìüäðàë àõóéäàà õýðõýí àøèãëàäàã âý? Æèøýý ãàðãàíà óó?


86

1ÌÇ1:Ê4¯ëãýðò ãàðñàí àìüòäûí òóõàé ñóðàã÷èä ÿðèëöàõ. Æèøýý íü: ×îíî, áààâãàé - ìàõ÷èí àðààòàí ¯íýã - çàëüòàé àìüòàí Òóóëàé - õººðõºí àìüòàí ãýõ ìýò ä¿ãíýëò ãàðãàõ.

27. WordPad, NotePad ïðîãðàìóóäûí òºñòýé áîëîí ÿëãààòàé òàëóóäûã ÿðèëöàíà óó.

28. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëýýð ¿çñýí ïðîãðàìóóäàà õýðõýí äóóäàæ àæèëëóóëàõ âý? ¯éëäëèéí äàðààëëûã áè÷íý ¿¿?

Ïðîãðàìóóä Õýðõýí äóóäàæ àæèëëóóëàõ âý?

NotePad

WordPad

Calculator

Paint

Tux Paint

29. Ìýäýýëëýí çàãâàðûí òóõàé ñýðãýýí ñàíàæ, æèøýý ãàðãàíà óó?

30. Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ ÿìàð ÿìàð õýëáýð¿¿ä áàéäàã âý? Ìýäýýëëýí çàãâàðûí æèøýý áîëæ ÷àäàõ óó? Òàéëáàðëàíà óó.

Àñóóëò, äààëãàâàð

1. “Ìýäýýëýë” ãýæ þó âý? ªºðèéí ¿ãýýð òàéëáàðëàíà óó?

2. ªíººäðèéí áèäíèé õ¿ëýýí àâ÷ áóé ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã íýðëýíý ¿¿?

3. ßìàð òîõèîëäîëä ìýäýý íü òîäîðõîé õ¿íä çîðèóëàãäñàí ìýäýýëëèéã àãóóëäàã âý? ßìàð òîõèîëäîëä ¿ã¿é âý? Àëü àëü òîõèîëäîëä æèøýý ãàðãà.

4. Õ¿íèé ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãààíä ìýäðýõ¿éí ýðõòýí ÿìàð ¿¿ðýãòýéãýýð îðîëöäîã âý? Õ¿íèé ìýäðýõ¿éí ýðõòýí¿¿äèéã íýðëýíý ¿¿?

5. Òýìäýãòýí ìýäýýëëèéí æèøýý ãàðãà.

6. ßàãààä àìò, ¿íýðèéã ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ãýñýí îéëãîëòîíä àâ÷ ¿çäýã âý?

7. Õàðààã¿é õ¿ì¿¿ñ õýðõýí óíøäàã âý? Ýíý òîõèîëäîëä ÿìàð ýðõòýí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéíà âý?

8. Õ¿íèé ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãààíä õýë íü ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà âý?

9. Áè÷ãèéí õýëáýð¿¿ä ÿìàð áàéäàã âý?

10. ¯íäñýí ¿éë àæèëëàãààíû òºðºë íü ìýäýýëýëä òóëãóóðëàäàã àæèë ìýðãýæëèéí æèøýý ãàðãà.

11. Ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí ¿íäñýí ãóðâàí òºðëèéã íýðëýíý ¿¿.

87


12. ßàãààä áèäíèé “öýýæýýð ñàíàäàã” ìýäýýëëèéã øóóðõàé ãýæ õýëæ áîëîõ âý? ªºðèéí ýçýìøñýí øóóðõàé ìýäýýëëèéí æèøýý ãàðãà.

13. Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàã÷èéí æèøýý ãàðãà. ªíººäºð òàíû àìüäðàëä ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà âý?

14. Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ òºðºë á¿ðèéí æèøýý ãàðãà. Æèøýý á¿ð äýýð ÿìàð ä¿ðìýýð áîëîâñðóóëäàã òîäîðõîéë.“Öýýæýýð ìýäýõ”

15. “Öàãààí òîëãîé” ãýæ þó âý?

16. Áàéò, êèëîáàéò, ìåãàáàéò, ãåãàáàéò ãýæ þó âý?

17. Êîìïüþòåðèéí ðåäàêòîðûí òóñëàìæòàéãààð 3.5 êá õýìæýýòýé òåêñòýí ìýäýýëýë ¿¿ñãýñýí. Ýíýõ¿¿ òåêñò íü õè÷íýýí òýìäýãò àãóóëñàí áý?

18. Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ àíõíû àðãà íü þó áàéñàí áý?

19. Õýäèéä íîì õýâëýë ¿¿ññýí áý? Ò¿¿íèéã çîõèîã÷èä õýí áý?

20. XIX-ýýñ XX çóóíû õîîðîíä ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ ÿìàð õýðýãñëèéã áèé áîëãîñîí áý?

21. Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ òåõíèêèéí ¿íäñýí õýðýãñëèéã íýðëýíý ¿¿?

22. Õýçýý, õààíà, õýí àíõíû òîîöîîëîõ àâòîìàò ìàøèíûã çîõèîí á¿òýýñýí áý?

23. Òîîëëûí ñèñòåì ãýæ þó âý?

24. ßàãààä àðàá òîîëëûí ñèñòåìèéí áè÷ëýãèéã àðàâòûí äàðààëàë ãýæ íýðëýñýí áý?

25. Äàðààõ ºãºãäñºí ðîì öèôð¿¿ä àðàâòûí ñèñòåìèéí ÿìàð óòãàòàé òýíöýõ âý?

XI, IX, LX, CLX,?

26. Äàðààõ äàðààëñàí 10 õ¿ðòýëõ íàòóðàë òîîã 2 -òûí ñèñòåìä õóâèðãàæ áè÷. ¯ð ä¿íã õ¿ñíýãòýä õàðóóë.

N=10 1 2 3 ... 9 10

n=2

Áîäëîãóóä

1. “Ýëåêòðîí øóóäàí”, “Ñèìôîíè îðêåñòðûí òîãëîëò”, “ßìàð íýãýí ýäëýëèéã óãñðàõ çóðàã”, “Ëèìîíû àìò” çýðýã îáúåêòóóäûí õóâüä ìýäýýëëèéí òºðºë áîëîí ìýäýýëýë òýýã÷èéã äàðààõ õ¿ñíýãòýä òîäîðõîéë.

Îáúåêò Ìýäýýëýë òýýã÷Ìýäýýëëèéí òºðºë

Õ¿ðòýõ àðãààð Ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõ àðãààð

Çîðèëãî: Ñóðàã÷äàä “Ìýäýýëëèéí òºðë¿¿ä”, “Ìýäýýëýë òýýã÷” îéëãîëòóóäûã áàòàòãàõ¯éë àæèëëàãààíû òºðºë: øèíæ ÷àíàðûí àíãèëàëä àíàëèç õèéõ


88

Áîäîëò.

Îáúåêò Ìýäýýëýë òýýã÷Ìýäýýëëèéí òºðºë

Õ¿ðòýõ àðãààð Ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõ àðãààð

Ýëåêòðîí øóóäàí

Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí,

ñàíàõ îéí ìèêðîñõåì¿¿ä

Âèçóàë, àóäèî Òåêñò, äóó àâèà

Ñèìôîíè îðêåñòðûí òîãëîëò Àãààðûí äîëãèîí Àóäèî Äóó àâèà

ßìàð íýãýí ýäëýëèéã óãñðàõ çóðàã

Öààñ Âèçóàë Ãðàôèê

Ëèìîíû àìò Àìò ìýäðýã÷ Àìò ?

2. ªãºãäë¿¿äèéã äàðààõ íºõöëººð ãóðâàí õýñýãò õóâàà. 1-ðò: õè÷ýýëòýé õîëáîîòîé ìýäýýëýë òýýã÷, 2-ðò: äîëãèîíòîé õîëáîîòîé ìýäýýëýë òýýã÷ 3-ðò: áîäèñûí óóñìàëòàé õîëáîîòîé ìýäýýëýë òýýã÷ªãºãäºë: 1. Çàâñàðëàãààíû õîíõ 2. Áóöàëæ áàéãàà ñ¿¿ 3. Õîîëíû äàâñíû óóñìàë 4. Ñàìáàð äýýðõ áè÷ëýã 5. Íîìûí õóóäñóóä 6. ßðèà 7. Ãýðëýí äîõèî 8. ñîíèíû çàðëàë 9. çºãèéíèé ä¿íãýíýý 10. òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýãÇîðèëãî: “Ìýäýýëýë òýýã÷” îéëãîëòòîé àæèëëàõ¯éë àæèëëàãààíû òºðºë: øèíæ ÷àíàðûí àíãèëàëä àíàëèç õèéõÁîäîëò:1-ð õýñýãò: 4,5,82-ð õýñýãò: 1,6,7,9,103-ð õýñýãò: 2,3

3. Òºðºë á¿ðèéí õýëíèé òóñëàìæòàéãààð (ìîíãîë õýë, çóðàã ...) À. ªºðèéí íýðÁ. Áàÿðëàñàí ñýòãýëèéí èëýðõèéëýë çýðãèéã èëýðõèéë.Çîðèëãî: Ñóðàã÷äàä õýë á¿õýí ººðèéí çîðèëãîòîé, ÿðèàíû õýë íü õàìãèéí ò¿ãýýìýë,

ÿðèàíû õýë íü õèéñâýð áèø, ïðîãðàì÷ëàëûí õýë íü õèéñâýð þì ãýäãèéã îéëãóóëàõ.¯éë àæèëëàãààíû òºðºë : õèéñâýðëýõ Áîäîëò: À. Ìîíãîë õýëä áè÷èõ ýñâýë õýëýõ íü õàíãàëòòàé.Á. ßðèàíû õýëýíä õ¿íèé í¿¿ðíèé èëýðõèéëýë, äîõèî çàíãàà íü èõýýõýí íºëººòýé,

☺

89


V Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ (Æþã¸-Êýíêþ)

Áèä á¿õýí õè÷ýýëèéã øèíæëýí ¿íýëñýýð èðñýí òóðøëàãàòàé. Õè÷ýýëä øèíæèëãýý õèéõäýý:1.Õè÷ýýëèéí ñóäëàãäàõóóí (àãóóëãà)-ûí øàëãóóð 2.Ñóðàëöàã÷äûí á¿òýýë÷ýýð ìýäëýã, ÷àäâàð ýçýìøèõ ¿éë àæèëëàãààíû øàëãóóð3.Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãààíû øàëãóóðûã ¿íäýñëýäýã.

1. Õè÷ýýëèéí ñóäëàãäàõóóíû øàëãóóð - Íýãæ ñýäâýýð öîãö ÷àäàìæ òºëºâø¿¿ëýõ (ìýäëýãæ¿¿ëýõ, ÷àäâàðæóóëàõ, ò¿¿íèéã

õàíäëàãà òºëºâøèë áîëãîõ)-ä ÷èãëýñýí çîðèëãî, çîðèëòûí òîìü¸îëîë- Ñýäâèéí õºãæ¿¿ëýõ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õàíäëàãà- Ñóäëàãäàõóóíû áàãòààìæ, à÷ààëëûí òîõèðîö, òîãòîëöîîò áàéäàë, äýñ äàðàà, ýìõ

öýãö- Ñóðàëöàã÷èéí îíöëîã, õýðýãöýý ñîíèðõîëä íèéöñýí áàéäàë ãýõ ìýò.

2. Ñóðàëöàã÷äûí á¿òýýë÷ýýð ìýäëýã, ÷àäâàð ýçýìøèõ ¿éë àæèëëàãààíû øàëãóóð- Õè÷ýýëèéí áýëòãýë- Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàõ àðãàä ñóðàëöñàí áàéäàë- ñóðàëöàã÷äûí ñóðàõ ýðìýëçýë, õ¿ñýë õàíäëàãà- Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, áîëîâñðóóëàõ, õàäãàëàõ, õýðýãëýõ, ò¿ãýýñ, ñîëèëöëîõ

÷àäâàð- Ñóðàëöàã÷äûí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð- Ñóðàëöàã÷äûí òàíèí ìýäýõ ¿éë àæèëëàãàà, ¿éë, ¿éëäýë- Ìýäëýãèéí ÷àíàð, ìýäëýãýý èëýðõèéëýõ àðãà õýëáýðýý ñîíãîí õýðýãëýõ áàéäàë- Áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàð- Òóõàéí õè÷ýýëýýð ñóðàëöàã÷äàä òºëºâøñºí öîãö ÷àäàìæ - Õè÷ýýëèéí á¿õèé ë ¿å äýõ ñóðàëöàã÷èéí ñýòãýë õàíàìæèéí áàéäàë ãýõ ìýò.

3.Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãààíû øàëãóóð - Áàãøèéí ñóðàõ ýðìýëçýë, ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë- Á¿òýýë÷ ¿éëèéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýëò- Á¿ëýã ñýäýâ áà íýãæ ñýäâèéí õºòºëáºð, õýðýãëýõ áàéäàë, õè÷ýýëèéí áýëòãýë- Ñóðãàëòûí ìåíåæìåíò- Ìýðãýæëèéí øèíæëýõ óõààí áà åðºíõèé, òîäîðõîé äèäàêòèêèéí îíîë, àðãà ç¿éí

ìýäëýã, õýðýãëýý, ¿ð ä¿í - Õè÷ýýëýýñ ãàäóóðõ áèå äààëòàä õàíäàõ áàéäàë ãýõ ìýò.

Äýýðõ øàëãóóðûã õàðãàëçàí õè÷ýýëä ¿íýëãýý õèéõäýý “Ìàòðöèéí àðãà”, “Êîäëîñîí òýìäýãëýýíèé àðãà”, “SWOT øèíæèëãýýíèé àðãà”, “¯éë àæèëëàãààíû äàâòàìæààð òîäîðõîéëîõ àðãà”, “Öàãèéí øóãàìûí àðãà” ãýõ ìýò îëîí àðãóóäûã õýðýãëýäýã.

“Õ¿¿õäèéí õºãæëèéã äýìæèõ àðãà ç¿é” òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýð áèä á¿õýíä Æþã¸-Êýíêþ íýð òîìü¸î òàíèë áîëñîí. Æþã¸-Êýíêþ íü ßïîíä 100-ààä æèëèéí ºìíººñ ÿâàãäàæ ýõëýí, 1990 îíä Àìåðèêèéí áàãà àíãèéí ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëä ÷ ýíýõ¿¿ àðãà áàðèë øèíýýð íýâòýðñýí áàéíà.


90

Æþã¸-Êýíêþãèéí îíöëîã íü íýã èæèë õè÷ýýëèéí àãóóëãààð îëîí óäàà äàâòàæ õè÷ýýëèéí ñóäàëãàà õèéñíýýð òýð áîëãîíä çààõ àðãàà óëàì ñàéæðóóëàõ áîëîìæ á¿ðääýãò îðøèíî.

Æþã¸-Êýíêþ íü äîîðõè ýëåìåíòýýñ á¿ðäýíý. 1. Íýãæ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì. Ýíý íü õè÷ýýë çààõ áàãøèéí àæèë áºãººä õàìò îëîí,

àõìàä áàãø, èõ ñóðãóóëèéí áàãø, ãîë íü íýã ñýäâýýð õè÷ýýë çààõ áàãøòàé õàìòðàí àæèëëàæ, çºâëºãºº àâàõ íü ÷óõàë þì

2. Õè÷ýýë çààõ, àæèãëàëò õèéõ. Íýã òàëààñ ñóðàã÷äàä õè÷ýýë çààæ, íºãºº òàëààñ îðîëöîã÷èä õè÷ýýëä àíàëèç, àæèãëàëò õèéíý.

3. Õè÷ýýëèéí äàðààõ íýãäñýí õýëýëö¿¿ëýã. Õè÷ýýëèéí äàðàà õè÷ýýë çààñàí áàãø áà õè÷ýýëä àæèãëàëò õèéñýí á¿õ õ¿ì¿¿ñ íýã äîð öóãëàæ, òýðõ¿¿ õè÷ýýëèéí òóõàé ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîíî.

Òóðøèëòûí ÿâöàä Æþã¸-Êýíêþ áóþó õè÷ýýëèéí ñóäàëãààã ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä àøèãëàæ ¿çñýí áà ýíý òóõàé òà á¿õýíä òîâ÷ òàíèëöóóëúÿ.

Óëààíáààòàð õîòûí çàãâàð ñóðãóóëèóäàä ÿâàãäñàí àðãà ç¿éí òóðøèëò õè÷ýýë áà ìîíèòîðèíãèéí òóðøëàãà, áîäèò æèøýýí¿¿ä

1. Ìîíèòîðèíãèéí çîðèëãî“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí àãóóëãûã äóíä

ñóðãóóëèéí áàãø íàðò á¿ðýí õ¿ðãýñíýýð áàãø íàðûí àðãà ç¿é øèíý÷ëýãäýæ, ñóðàëöàã÷ûí õºãæëèéã õàíãàõóéö ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàð ýçýìøèíý. Ìîíèòîðèíã ÿâóóëñíààð áàãø íàðûí àðãà ç¿é ñàéæèð÷, çºâëºìæ áîëîâñðîíãóé áîëíî.

• Àðãà ç¿éí çºâëºìæèéí òºñºë íü ñóðãóóëèéí îð÷èíä òîõèðîìæòîé ýñýõèéã òóðøèæ áàòàòãàõ, ººð÷ëºõ ç¿éëèéã îëæ èëð¿¿ëýõ

• Áàãø íàð õàðèëöàí áèå áèåíýýñýý ñóðàëöàõ îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ, ñóðãóóëèéí îð÷èíä àðãà ç¿éí øèíý÷ëýëèéã ÿâóóëàõ

2. Ìîíèòîðèíãèéí õóóäñóóäÀ: ªºðèéí õè÷ýýëèéí ìîíèòîðèíãèéí õóóäàñ (Òóðøèëò õè÷ýýëèéí óäèðäàã÷ áàãøèä

çîðèóëñàí)B: Õè÷ýýëèéí ìîíèòîðèíãèéí õóóäàñ (Õè÷ýýë àæèãëàã÷äàä çîðèóëñàí)C: Çºâëºìæèä ¿íýëãýý ºãºõ õóóäàñ (Òóðøèëò õè÷ýýëèéí óäèðäàã÷ áàãø)D: Õè÷ýýë àæèãëàëòûí ïðîòîêîëE: ̄ íýëãýýíèé õóóäàñ (Ñóðàã÷èéí ººðèéí ¿íýëãýý)F: ªºðèéí õè÷ýýëèéí ìîíèòîðèíãèéí õóóäàñ (Òºñºëò õè÷ýýëèéí óäèðäàã÷ áàãøèä

çîðèóëñàí)G: Õè÷ýýëèéí ìîíèòîðèíãèéí õóóäàñ (Òºñºëò õè÷ýýë àæèãëàã÷äàä çîðèóëñàí)H: Õè÷ýýë àæèãëàëòûí Â õóóäñûã íýãòãýõ õóóäàñ (Ñóðãàëòûí ìåíåæåðèéí õýðýãëýýíä)I: Õè÷ýýëèéí ¿íýëãýýã íýãòãýõ õóóäàñ (Àðãà ç¿é÷èéí õýðýãëýýíä)J: Ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íýëãýý

91


3. Òóðøèëò õè÷ýýë ÿâóóëñàí àíãè áîëîí ñóäëàãäàõóóí

Õ¿ñíýãò ¹12

№Ñóäëàõ

ñóðãóóëü Àíã

è

Ýçýìøñýí ìýäëýã

Çààñ

àíöà

ã

Õóãàöàà Òóðøèëò õè÷ýýë óäèðäñàí áàãø

1 Ñýòãýìæ 5à

1. Ìýäýýëýë ãýæ þó âý?2. Ìýäýýëýë ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿ä3. Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ4. Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ5. Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ

7 I.31-III.14 Á.Ýðäýíý÷èìýã

2 45-ð ñóðãóóëü 6â 1. Õàéõûí òóëä õàäãàëàõ2. Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ3. Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ4. Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ¿¿ä5. Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîõ

6 I.31-III.07 Ä.Äýëãýðöýöýã

3 97-ð ñóðãóóëü 6å 6 II.02-III.09 Ö.Áààñàíæàâ

4 97-ð ñóðãóóëü 5ã

1. Ìýäýýëýë ãýæ þó âý?2. Ìýäýýëýë ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿ä3. Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ4. Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ5. Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ

7 II.02-III.16 Ñ.Àëòàíõóÿã

4. Ìîíèòîðèíã õýðýãæ¿¿ëýã÷èä1. Òóðøèëò õè÷ýýë óäèðäñàí áàãø íàð áîëîí õè÷ýýë àæèãëàã÷ áàãø íàð2. Ñóðãóóëèéí çàõèðàë, ñóðãàëòûí ìåíåæåð¿¿ä3. Áîëîâñðîë ñî¸ëûí ãàçðûí àðãà ç¿é÷èä4. Àðãà ç¿éí ñóðãàëò, ñóäàëãààíû áàã, àæëûí õýñãèéí àõëàã÷

5. Ìîíèòîðèíã õèéñýí àðãàÀðãà ç¿éã øèíý÷ëýõèéí òóëä òóðøèëò õè÷ýýëèéã ÿâóóëæ, ìîíèòîðèíã õèéñýí. ¯¿íä: 1. Çºâëºìæòýé òàíèëöàæ, õè÷ýýëèéí áýëòãýëèéã õàíãàñàí. Õè÷ýýëèéã òóðøèõààñ ºìíº

àæëûí õýñãèéíõýí òóðøèã÷ áàãø íàðòàé áàéíãà ÿðèëöëàãà õèéæ, çºâëºãºº ºã÷ áàéñàí.2. Õè÷ýýëòýé òàíèëöàæ, õè÷ýýëä ìîíèòîðèíã õèéñýí. ¯¿íä òóðøèëò õè÷ýýëèéí óäèðäàã÷

áàãøèä çîðèóëñàí ººðèéí õè÷ýýëèéí ìîíèòîðèíãèéí À õóóäàñ, õè÷ýýë àæèãëàã÷äàä çîðèóëñàí õè÷ýýëèéí ìîíèòîðèíãèéí B õóóäñóóäûã áºãëºí ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí.

3. Òóðøèëò õè÷ýýëèéí òºãñãºëä àðãà ç¿éí òàëààð õàìòðàí õýëýëöýæ, ñàíàë ñîëèëöñîí. Èíãýñíýýð jugeokenkey õèéõ àðãà áàðèë ýçýìøèæ, äàðààãèéí õè÷ýýëèéí àìæèëò, àõèö ãàðãàõàä ñàéíààð íºëººëæ áàéñàí.

6. Ìîíèòîðèíãèéí ä¿ãíýëò Òóðøèëò õè÷ýýë 1 ñàðûí 31-ýýñ 3 ñàðûí 16 õ¿ðòýë àìæèëòòàé ÿâàãäàæ äóóññàí.

Òóðøèëòûí ÿâöàä jugeokenkey-ã õèéõ àðãà áàðèë ýçýìøèæ, çºâëºìæèéã ñàéæðóóëàõàä áàãàã¿é õóâü íýìýð îðóóëñàí.

Òóðøèëòûí ÿâöàä ãàðñàí ìîíèòîðèíãèéí Â õóóäñàíä áè÷èãäñýí ººð÷ëºëò áîëîí ñàíàëóóä:

- Õ¿¿õäèéí õºãæèëä ãàðñàí ººð÷ëºëò¿¿ä• Ñóðàã÷äûí õè÷ýýëä îðîëöîõ èäýâõ ñîíèðõîë äýýýøèëæ, àëèâàà ç¿éëèéã ýíãèéí,


92

÷ºëººòýé, ººðèéí ¿ãýýð ÿðüæ ñóð÷ áàéíà.• Ñóðàã÷èä ººðèéí ¿çýë áîäëûã ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ÷àäâàð ºñ÷ íýìýãäñýí.• Áóñäûã ñîíñîí, õàðèëöàí áèå áèåíäýý òóñàëæ, äýìæäýã áîëñîí.• Áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàð íýìýãäýæ, áàãèéí ãèø¿¿äèéí îðîëöîî æèãäýð÷ ýõýëñýí.

Áàãèéí ãèø¿¿ä ººðèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã ìýääýã áîëñîí.• Ñóðàã÷èä õè÷ýýë äýýð áîëîí ãýðèéí äààëãàâðààð ººðèéí á¿òýýëèéí ñàíòàé áîëæ,

ò¿¿íèéã áàÿæóóëæ ñóðñàí.• Êîìïüþòåðòýé õàðüöàæ ñóðñàí.• Êîìïüþòåðèéí ëàáîðàòîðèä îðñîí õè÷ýýë èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé, ñîíèðõîëòîé, á¿òýýë÷

áîëæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéñàí. • Ñóðàã÷èä ººðñäèéãºº ¿íýëýõ ÷àäâàð íýìýãäñýí.

- Áàãøèéí àðãà ç¿éä ãàðñàí ººð÷ëºëò¿¿ä• Áàãøèéí ÿðèà áàãàñàæ, õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëòûí õàíäëàãà ñàéæèðñàí.• Ñóðàã÷äààð ìýäëýã á¿òýýëãýõ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ òàë äýýð àíõààðàõ áîëñîí.• Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà áàðèëûã íàðèéâ÷ëàí òºëºâëºõ,

ñóðãàëòûí êèððèêþëèì õèéõ àðãà÷ëàë íýìýãäñýí.• Ñóðàëöàã÷äûã ñýäýëæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà èäýâõæñýí.• Õè÷ýýëèéí ÿâöàä çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîí ñýòãýë ç¿éí îð÷èíã ñàéí á¿ðä¿¿ëæ ÷àäñàí.• Ìýðãýæëèéí áàãø íàðûí õàìòûí àæèëëàãàà, íýã íýãíýýñýý ñóðàõ õàíäëàãà ýðñ

íýìýãäñýí. Æèøýý íü Ñýòãýìæ ñóðãóóëèéí 5-ð àíãèéí á¿õ áàãø íàð ìýðãýæëèéí áàãøèéí õè÷ýýëä òîãòìîë ñóóæ ìîíèòîðèíã õèéí, ººðñäºº áèå äààí àíãè äýýðýý õè÷ýýë çààí òóðøèæ áàéñàí.

• Áàãø àðãà ç¿éãýý ººð÷èëæ ÷àäñàí.• Õè÷ýýë á¿ðèéã çààõûí òóëä á¿òýýë÷ýýð õàíäàõ õàíäëàãà áèé áîëñîí.• Ãýðèéí äààëãàâðûã áàãø òîäîðõîé ºã÷, äàðààãèéí õè÷ýýë äýýð ñýðãýýí ÿðèëöàæ áàéñàí.

- Äóòàãäàëòàé òàëóóä• Áàãøèéí ç¿ãýýñ ñóðàã÷äûí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëýõ àñóóäàëä àíõààðàõ• Ñóðàã÷äûí õàíäëàãûã á¿ðýí ã¿éöýä õàìàð÷, ìýäðýõ òàë• Çºâõºí õýñýã á¿ëýã, èäýâõòýé ñóðàã÷èäòàé àæèëëàõã¿é áàéõ• Àñóóëò ÿðèëöëàãàà àëü áîëîõ îëîí õ¿¿õäýýñ àâ÷ õàìðóóëàõ òàë äýýð àíõààð÷ àæèëëàõ• Àñóóëòûã îéëãîìæòîé òàâèõ• Äààëãàâðûí ñîíãîëò òºðºëä àíõààðàõ • Äýâòýð äýõ áè÷ëýãèéã õÿíàõ• Õýëëýãò àíõààðàõ • Ñóðàõ áè÷èãòýé àæèëëóóëàõ.

- Àíõààðàõ ç¿éë• Õè÷ýýë àæèãëàã÷äàä çîðèóëñàí Â õóóäàñíû ¿ç¿¿ëýëòèéí àñóóëãûã ñàéòàð

áîëîâñðóóëàõ, òóõàéí öàãò áàãòàæ áºãëºõ, õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ ¿åä õýðýã áîëîõóéö áàéõààð òºëºâëºõ

• Õè÷ýýëèéí õýëýëö¿¿ëýã õèéõ îð÷èí, àíãè òàíõèìûã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ• Òóðøèëò õè÷ýýë çààõ áàãø òóõàéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã ºìíºõ ºäºð àæèãëàã÷ áàãø

íàðò òàðààñàí áàéõ• Õè÷ýýëä áýëòãýæ áàéõ ÿâöàä òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýë¿¿äèéã òóõàé á¿ðò íü

ñóðãóóëèéí çàõèðãàà, ñóðãàëòûí ìåíåæåð, àæëûí õýñãèéõýíä ìýäýãäýæ òóñëàìæ, çºâëºãºº àâàõ

93


- Öààøèä õèéõ àæëóóäûí òàëààð• Òóðøèëò õè÷ýýëä øààðäëàãàòàé ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í, òåõíèê õàíãàìæèéã

áîëîìæèéí õèðýýð õàíãàæ ºãºõºä àíõààðàí, òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí íººö, áîëîìæèéã ñóäëàõ• Ýöýã ýõ, îëîí íèéòèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ• Áàãø íàðûí õàìòðàí àæèëëàõ îð÷èí, íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ• Òóðøèã÷ áàãø ººðèéí ìýäëýãèéã òàñðàëòã¿é äýýøë¿¿ëýõ, á¿òýýë÷ õàíäàõ• Ñóðãàëòûí àðãóóäûã ýçýìøèæ, õýðýãæ¿¿ëýõ• Ìýäëýã á¿òýýõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàõ• Õè÷ýýëèéí áýëòãýëèéã æèãä, òîãòìîë õèéõ• Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éã áàãø á¿ðèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ.

7. Ìîíèòîðèíãèéí Â õóóäñàíä õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëòÌîíèòîðèíã õèéõýä ãóðâàí ñóðãóóëü äýýð íèéò 4 - 8 àæèãëàã÷ îðîëöñîí. Ìîíèòîðèíãèéí

Â õóóäñûí äàãóó ýõýíä àâñàí ñóäàëãààã ýöñèéí ä¿íòýé õàðüöóóëàõàä:

45-ð ñóðãóóëü: (Õ¿ñíýãò 13, Ãðàôèê 1).Àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ, àðãà ç¿é, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í, ñóðàã÷äûí ä¿ð áàéäàëä

õèéñýí ¿íýëãýý 0,1-1,5 îíîîãîîð ºñ÷, 4 áóþó Åðºíõèéäºº õàíãàëòòàé ãýñýí ¿íýëãýý àâñàí áàéíà. Õàðèí ýõëýë óäèðòãàë, àãóóëãà, õóãàöàà 0,1-0,7 îíîîãîîð áóóðñàí õàíäëàãà èëýðñýí ÷ õàíãàëòã¿é ¿íýëãýý áèø 3 áóþó Äóíä çýðýã ãýñýí ¿íýëãýý àâñàí áàéíà. Ãýâ÷ ¿¿íä ñýòãýë àìàð÷ áîëîõã¿é, õè÷ýýëèéí àðãà ç¿éã ñàéæðóóëàõ ãîë àñóóäëóóä ó÷èð áàãø ¿íýëãýýíä àíõààðëàà õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé.

Òóðøèëò õè÷ýýë óäèðäñàí áàãø Ä.Äýëãýðöýöýã, 6ä àíãè.

Õ¿ñíýãò ¹13

Ýõë

ýë,

óäè

ðòã

àë

Àãó

óëãà

Àñó

óäà

ë ä

ýâø

¿¿ë

ýõ

Õàðè

ëö

àà

Õóã

àö

àà

Ñóð

ãàë

òûí

õýðýã

ëýã

äýõ

¿¿í

òåõí

èê

õýðýã

ñýë

¯íý

ëãý

ý

Ñóð

àã÷

èé

í ä

¿ð á

àé

äàë

Ýõýíä 4.2 3.8 4.2 3.9 3.8 2.6 3.2 2.8

Äóíä 4 4.0 4.3 4.6 4.0 3.5 3.8 4.3

Ýöýñò 3.5 3.3 4.3 4.6 3.7 3.6 4.0 4.3

Çºð¿¿ -0.7 -0.5 0.1 0.7 -0.1 1 0.8 1.5


94

Ãðàôèê 1

4.8

4.6

4.4

4.2

4.0

3.8

3.6

3.4

3.2

3.0

Ýõë

ýë,

óäè

ðòã

àë

Àãó

óëãà

Àñó

óäàë

äýâ

ø¿¿

ëýõ

Õàðè

ëö

àà

Õóã

àö

àà

Ñóð

ãàë

òûí

õýðýã

ëýã

äýõ

¿¿í

òåõí

èê

õýðýã

ñýë

¯íýë

ãýý

Ñóð

àã÷

èé

í ä

¿ðá

àé

äàë

Ýõýíä Äóíä Ýöýñò

Ìîíèòîðèíãèéí Â õóóäàñ

Ñýòãýìæ: (Õ¿ñíýãò 14, Ãðàôèê 2)Íèéò îíîî 3,2-4,7 îíîîíû õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéíà. Íèéò àñóóëãûí õóâüä ýöñèéí

¿íýëãýý 0,1-1,7 îíîîãîîð ºññºí áàéíà. Õàðèí õóãàöàà 0,1 îíîîãîîð áóóðñàí íü õè÷ýýëèéí ÿâöàä öàã àøèãëàëò, öàã òºëºâëºëòºíä àíõààðàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

Òóðøèëò õè÷ýýë óäèðäñàí áàãø Á.Ýðäýíýöýöýã, 5á àíãè.

Õ¿ñíýãò ¹14

Ýõë

ýë, óä

èðòã

àë

Àãó

óëãà

Àñó

óäàë

äýâ

ø¿¿

ëýõ

Õàðè

ëö

àà

Õóã

àö

àà

Ñóð

ãàë

òûí

õýðýã

ëýã

äýõ

¿¿í

òåõí

èê

õýðýã

ñýë

¯íý

ëãý

ý

Ñóð

àã÷

èé

í ä

¿ð á

àé

äàë

Ýõýíä 4.1 2.8 4.3 3.9 4.4 4.4 3.2 4.1

Äóíä 4.3 3.9 4 3.9 4.0 4.0 3.5 3.8

Ýöýñò 4.7 4.5 4.4 4.6 4.3 4.6 4.5 4.3

Çºð¿¿ 0.6 1.7 0.1 0.7 -0.1 0.2 1.3 0.2

95

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Ãðàôèê 2

4.8

4.6

4.4

4.2

4.0

3.8

3.6

3.4

3.2

3.0

Ýõë

ýë,

óäè

ðòã

àë

Àãó

óëãà

Àñó

óäàë

äýâ

ø¿¿

ëýõ

Õàðè

ëö

àà

Õóã

àö

àà

Ñóð

ãàë

òûí

õýðýã

ëýã

äýõ

¿¿í

òåõí

èê

õýðýã

ñýë

¯íýë

ãýý

Ñóð

àã÷

èé

í ä

¿ðá

àé

äàë



97-ð ñóðãóóëü: (Õ¿ñíýãò 15, 16, Ãðàôèê 3, 4)

Ìîíèòîðèíãèéí àñóóëãûí àãóóëãà, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í, ñóðàã÷èéí ä¿ð áàéäàë õýñýã 1-3,9 îíîîãîîð àõèñàí áàéíà. Ýõëýë óäèðòãàë, àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ, ¿íýëãýý õýñã¿¿ä ººð÷ëºëò ãàðààã¿é, õàðèëöàà, õóãàöàà õýñã¿¿äýä 0,3-1 îíîîãîîð áóóðñàí áàéíà. Èõýíõ îíîî íü 4,0-5,0 îíîîíä õýëáýëçýæ áàéãàà íü áàãø 4 áóþó åðºíõèéäºº õàíãàëòòàé ãýñýí îíîî äàâìãàéëæ áàéãàà õýäèé ÷ áóóðñàí ãýõ õàðèëöàà, õóãàöàà 2 íü 3.4, 4.0 äóíä çýðýã, åðºíõèéäºº õàíãàëòòàé ãýñýí îíîîíä õ¿ðñýí áàéíà. Ãýâ÷ ýíä ñýòãýë àìàð÷ áîëîõã¿é þì. Ó÷èð íü îíîî áóóð÷ áàéãàà íü áàãø ººðèéãºº äàé÷ëàõ, õè÷ýýëèéí áýëòãýëèéã ñàéòàð õàíãàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

Òóðøèëò õè÷ýýë óäèðäñàí áàãø Ö.Áààñàíæàâ, 6å àíãè.

Õ¿ñíýãò 15

Ýõë

ýë, óä

èðòã

àë

Àãó

óëãà

Àñó

óäàë

äýâ

ø¿¿

ëýõ

Õàðè

ëö

àà

Õóã

àö

àà

Ñóð

ãàë

òûí

õýðýã

ëýã

äýõ

¿¿í

òåõí

èê

õýðýã

ñýë

¯íý

ëãý

ý

Ñóð

àã÷

èé

í ä

¿ð á

àé

äà

ë

Ýõýíä 4.5 3.0 3.0 3.7 5.0 4.3 4.0 3.3

Äóíä 3.8 3.8 3.9 3.8 4.1 3.7 3.6 3.8

Ýöýñò 4 3.8 3.2 4.0 3.7 4.0 4.0 3.8

Çºð¿¿ - 0.5 0.8 0.2 0.3 - 1.3 - 0.3 0 0.5


96

Ãðàôèê 3

Ìîíèòîðèíãèéí Â õóóäàñ5.5

5.0

4.5

4.0

3.5

3.0

Ýõë

ýë,

óäè

ðòã

àë

Àãó

óëãà

Àñó

óäàë

äýâ

ø¿¿

ëýõ

Õàðè

ëö

àà

Õóã

àö

àà

Ñóð

ãàë

òûí

õýðýã

ëýã

äýõ

¿¿í

òåõí

èê

õýðýã

ñýë

¯íýë

ãýý

Ñóð

àã÷

èé

í ä

¿ðá

àé

äàë


Òóðøèëò õè÷ýýë óäèðäñàí áàãø Ñ.Àëòàíõóÿã, 5ä àíãè.

Õ¿ñíýãò ¹16

Ýõë

ýë, óä

èðòã

àë

Àãó

óëãà

Àñó

óäàë

äýâ

ø¿¿

ëýõ

Õàðè

ëö

àà

Õóã

àö

àà

Ñóð

ãàë

òûí

õýðýã

ëýã

äýõ

¿¿í

òåõí

èê

õýðýã

ñýë

¯íý

ëãý

ý

Ñóð

àã÷

èé

í ä

¿ð

áàé

äàë

Ýõýíä 4.3 3.5 3.0 3.8 3.5 2.8 2.5 4.1

Äóíä 4.4 4.3 4.2 4.2 4.0 3.9 3.9 4.4

Ýöýñò 3.9 4.0 4.5 4.1 3.8 4.1 4.0 4.5

Çºð¿¿ 0 1 0 -0.3 -1 3.9 0 1.1

Ãðàôèê 4


4.64.44.24.03.83.63.43.23.0

Ýõë

ýë,

óäè

ðòã

àë

Àãó

óëãà

Àñó

óäàë

äýâ

ø¿¿

ëýõ

Õà

ðè

ëö

àà

Õóã

àö

àà

Ñóð

ãàë

òûí

õýðýã

ëýã

äýõ

¿¿í

òåõí

èê

õýðýã

ñýë

¯íý

ëãý

ý

Ñóð

àã÷

èé

í ä

¿ðá

àé

äàë


97

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Õ¿ñíýãò ¹17

Á.Ýðäýíý÷èìýã Ä.Äýëãýðöýöýã Ö.Áààñàíæàâ Ñ.Àëòàíõóÿã

Ýõëýë, óäèðòãàë 4,2 4,1 3,9 4,3

Àãóóëãà 3,7 3,9 3,6 4,1

Àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ 4,1 4,3 3,8 4,1

Õàðèëöàà 3,9 4,5 3,8 4,1

Õóãàöàà 4,1 4,0 4,2 3,9

Ñóðãàëòûí õýðýãëýã-äýõ¿¿í òåõíèê õýðýãñýë 4,1 3,4 3,7 3,8

¯íýëãýý 3,4 3,7 3,7 3,7

Ñóðàã÷èéí ä¿ð áàéäàë 3,9 4,0 3,7 4,4

Ãðàôèê 5

4.64.44.24.03.83.63.43.23.0

Ýõë

ýë,

óäè

ðòã

àë

Àãó

óëãà

Àñó

óäàë

äýâ

ø¿¿

ëýõ

Õàðè

ëö

àà

Õóã

àö

àà

Ñóð

ãàë

òûí

õýðýã

ëýã

äýõ

¿¿í

òåõí

èê

õýðýã

ñýë

¯íý

ëãý

ý

Ñóð

àã÷

èé

í ä

¿ðá

àé

äàë

Á.Ýðäýíý÷èìýã Ä.Äýëãýðöýöýã Ö.Áààñàíæàâ Ñ.Àëòàíõóÿã

Òóðøèã÷ áàãø íàðûí ¿ç¿¿ëýëò

Íèéò áàãø íàðûí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä õè÷ýýëèéí àãóóóëãà, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í, ¿íýëãýýí äýýð æèãä áóóðñàí õàíäëàãà áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé (Ãðàôèê 5). Ñóäàëãààíû îíîîíîîñ õàðàõàä 3.4 - 4.5-ûí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéãàà íü åðºíõèéäºº õàíãàëòòàé, äóíä çýðýã ãýæ ¿íýëýãäýæ áàéíà.

¯íýëãýýíèé õóóäñàíä òóñãàãäààã¿é ç¿éëèéã òýìäýãëýñýí áàéäëààñ àæèãëàõàä:Ñóðàã÷èä:• ¯çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ÿðèõ ÷àäâàð íýìýãäñýí, èäýâõè ñîíèðõîë ºññºí.• Êîìïüþòåðòýé õàðüöàæ ñóð÷ áàéíà.• Áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàð íýìýãäýæ, áàãèéí ãèø¿¿äèéí îðîëöîî æèãäýð÷ ýõýëñýí.

Áàãèéí ãèø¿¿ä ººðèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã ìýääýã áîëñîí.• Ñóðàã÷èä ººðñäèéãºº ¿íýëýõ ÷àäâàð íýìýãäñýí.Áàãø íàð:• Áàãø íàðûí àðãà ç¿é ñàéæèð÷, ñóðàã÷äààð ìýäëýã á¿òýýëãýõ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ òàë

äýýð àíõààðàõ áîëñîí. Áàãøèéí ÿðèà áàãñàæ, õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëòûí õàíäëàãà íýìýãäñýí.

• Áàãøèéí ýýëæèò õè÷ýýëèéí áýëòãýë ñàéæèð÷, õè÷ýýëèéí ýëåìåíò¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà áàðèëûã íàðèéâ÷ëàí òºëºâëºõ, ñóðãàëòûí êèððèêþëèì õèéõ àðãà÷ëàë íýìýãäñýí.


98

• Ñóðàëöàã÷äûã ñýäýëæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà èäýâõæñýí.• Ìýðãýæëèéí áàãø íàðûí õàìòûí àæèëëàãàà, íýã íýãíýýñýý ñóðàõ õàíäëàãà ýðñ

íýìýãäñýí. • Õè÷ýýë á¿ðèéã çààõûí òóëä á¿òýýë÷ýýð õàíäàõ õàíäëàãà áèé áîëñîí.• Ãýðèéí äààëãàâðûã áàãø òîäîðõîé ºã÷, á¿òýýëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëæ, äàðààãèéí õè÷ýýëèéã

ñýäýëæ¿¿ëýõýä àøèãëàñàí áàéíà.

8. Çºâëºìæ áîëîâñðóóëñàí àæëûí õýñãèéí ñàíàë, ä¿ãíýëò

5-Ð ÀÍÃÈ1-ð õè÷ýýë. Ìýäýýëýë ãýæ þó âý?Ìýäýý ãýæ þó âý? Ìýäýýëýë ãýæ þó âý? Ìýäýý, ìýäýýëýë õî¸ð ÿëãààòàé þó? ãýñýí

ñîíèðõîëòîé àñóóäàë òàâèí ìýäýýëëèéí òóõàé îéëãîëòûã ºãºõ õýðýãòýé. Ìýäýýëýë áîë ìýäýý áóþó õ¿í ìýäðýõ¿éí ýðõòí¿¿äýýðýý äàìæóóëàí, îð÷èí òîéðíîîñîî õ¿ëýýí àâ÷ áóé òýð ç¿éë þì. Ãýõäýý ýíý íü ìýäýýëëèéí òîäîðõîéëîëò áèø þì. Øóëóóí þóíààñ òîãòîõ âý? Öýã ãýæ þó âý? ¯ã ãýæ þó âý? ¯ñýã ãýæ þó âý? ãýõ ìýò àñóóëòóóäààñ ¿¿äýí òîäîðõîéëæ áîëäîãã¿é øèíæëýõ óõààíû òóëãóóð îéëãîëòóóä áàéäàã òóõàé ÿðèëöëàãà ºðí¿¿ëýõ íü øèíý ìýäëýã îëãîõ ñýäýë áîëæ ºãíº. Õè÷ýýë çààëòûí ÿâöàä ìýäýý, ìýäýýëýë õî¸ðûí ÿëãààã îéëãîõã¿é ºíãºðºõ òîõèîëäîë àæèãëàãäàæ áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé.

2, 3-ð õè÷ýýë. Ìýäýýëýë ä¿ðñëýõ õýëáýð¿¿ä Ìýäýýëëèéã õààíààñ àâ÷ áàéäàã âý? ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëñíààð ñóðàã÷èä øèíý

ìýäëýãèéí ºìíºõ òºñººëëèéã àâíà. Àâñàí ìýäýýëëýý ÿàæ ä¿ðñýëæ áàéãààã òîäðóóëàí ÿðèëöàæ ìýäëýãýý õóâààëöàæ, õàìòðàí àæèëëàõ çàìààð ìýäëýã á¿òýýëãýõ àðãà ç¿éã ýçýìøèæ áîëîõ áîëîìæòîéã àíõààðàí àæèëëàõ õýðýãòýé. Áàòàòãàõ 3-ð õè÷ýýë äýýð ºìíºõ ìýäëýã äýýð òóëãóóðëàí õîëèìîã ìýäýýëëèéí òóõàé îéëãîëòûã òºëºâø¿¿ëíý. Ýíä áîñîî èíòåãðàöèéí äàãóó, æèøèã äààëãàâðûã ñîíãîí õýðýãëýõ íü òîõèðîìæòîé.

4, 5-ð õè÷ýýë. Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ Ìýäýýëýë, ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð ãýñýí îéëãîëòûã ¿çñýíýýð ìýäýýëëèéí

ïðîöåññûí íýã óõàãäàõóóí áîëîõ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ãýñýí îéëãîëòûã ñóðàã÷äàä òºëºâø¿¿ëíý. Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýëáýð õè÷ýýëèéã ¿çñýíèé äàðàà ãýðòýý õ¿í, àìüòàí ìýäýýëëèéã ÿàæ õ¿ëýýæ àâ÷ áàéãàà òàëààð, ÿìàð èæèë òºñòýé ç¿éë áàéæ áîëîõ òóõàé ñóäàëæ èðýõ äààëãàâàð ºãâºë øèíý õè÷ýýëèéí ñýäýëæ¿¿ëýõýä äºõºìòýé áàéõ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí çºâëºìæèéí êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é (31-37 äóãààð õóóäàñ), íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, íýìýëò àãóóëãà áîëîí æèøèã äààëãàâðûí õýñýãò òóñãàãäñàí õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûã ñàéí àøèãëàõ õýðýãòýé.

6-ð õè÷ýýë. Ìýäýýëëèéí ïðîöåññÌýäýýëëèéí ïðîöåññ õè÷ýýëèéã çààõäàà õè÷ýýë õîîðîíäûí õîëáîîã ñàéòàð

àøèãëàõààñ ãàäíà êîìïüþòåð, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àéòàé õîëáîõ õýðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, áîëîâñðóóëàõ, õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ ïðîöåññóóäûã àìüäðàëòàé õîëáîí, æèøýý áàðèìòòàé òàéëáàðëàõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé.

7-ð õè÷ýýë. Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõÌýäýýëëèéí ïðîöåññûí íýã óõàãäàõóóí áîëîõ ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ îéëãîëòûã

ºãºõäºº çºâëºìæèéí 5-ð àíãèéí 7 äóãààð õè÷ýýëä áàéãàà ìýäýýëëèéã àøèãëàõààñ ãàäíà Ìýäýýëýë õààíà õàäãàëàãääàã âý? Ìýäýýëýë õàäãàëàõûí à÷ õîëáîãäîë? Ìýäýýëýë õýðõýí

99

ÕÀÂÑÐÀËÒ

õàäãàëàãääàã âý? ãýñýí àñóóëòààð ÿðèëöëàãà ºðí¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.Ýíý ñýäýâ íü 6-ð àíãèä ¿çýõ Õàéõûí òóëä õàäãàëàõ ñýäâèéí ýõëýë áîëîõ ¸ñòîéã

àíõààð÷ çààõ íü ÷óõàë.

6-Ð ÀÍÃÈ1-ð õè÷ýýë. Õàéõûí òóëä õàäãàëàõßàãààä ìýäýýëëèéã ýìõ çàìáðààã¿é õàäãàëäàãã¿é, ò¿¿íèéã õàäãàëàëòûí îíöãîé

áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëäàã âý?. Õ¿í ìýäýýëëèéí ÿíç á¿ðèéí òýýã÷¿¿äèéã ñýäýæ, á¿òýýí ò¿¿í äýýðýý ººðò õýðýãòýé àñàð èõ ìýäýýëëèéã õàäãàëäàã. Ãýâ÷ õàäãàëñàí ìýäýýëýë íü ýìõ çàìáàðààã¿é, ò¿¿íèéã ýðãýýä õàéæ îëîõîä èõ òºâºãòýé áîëñîí áàéäàã. ¯¿íýýñ óëáààëàí ìýäýýëëèéã ýìõ öýãöòýé õàäãàëàõ, ò¿¿íèéã öàã àëäàëã¿é õàéæ îëîõ çîðèëãî òàâèí ýíý ìýäëýãèéã ñóäëàõ õýðýãòýé áîëíî. Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ æàãñààëò, èåðàðõ áóþó øàòàëñàí á¿òýö, õ¿ñíýãò, öàãààí òîëãîéí äàðààëàë ãýõ ìýò àðãóóäûã áóñàä õè÷ýýëòýé õîëáîí ýçýìø¿¿ëíý. Ýíý àãóóëãûã ýçýìø¿¿ëñíýýð êîìïüþòåð áîëîí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àéã ¿çýõýä ÷óõëààð íºëººëäãèéã ñàíàæ òºëºâëºõ õýðýãòýé. Áóñàä àéòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã áàãø íàð õè÷ýýë çààõäàà íýëýýä îðõèãäóóëæ áàéñàí.

2-ð õè÷ýýë. Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõÑóðàã÷äààð ýíý ìýäëýãèéã 45, 97-ð ñóðãóóëèéí áàãø íàð ìàø ñàéí ýçýìø¿¿ëæ áàéñàí.

Ãýõäýý ¿¿íä àðãà ç¿éãýý óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, òóõàéëáàë èäýâõèòýé ñóðãàëòûí áîëîîä á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãóóäûã àøèãëàõ íü òîõèðîìæòîé. Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ îáúåêòûã þó ãýæ íýðëýäýã áîëîõ? Äàìæóóëàëòûí ¿åä ìýäýýëëèéí õóâèðãàëòûã þóíä, ÿìàð çîðèëãîîð àøèãëàäàã, ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ òàëààð àñóóëòóóäûã õ¿¿õäýä òàâèí ò¿¿íä õàðèóëàõ çîðèëãî òàâèõ íü õè÷ýýëèéí çîðèëòîî áèåë¿¿ëýõýä òóñòàé àëõàì áîëíî.

3-ð õè÷ýýë. Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõÁèä àëõàì òóòàìäàà ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷, ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëæ áàéäàã áèëýý.

Àíõäàã÷ ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò øèíý ìýäýýëýë. Ìýäýýëýë ç¿éä ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí àãóóëãûã òºäèéëºí àâ÷ ¿çäýãã¿é. “Øèíý” ãýäãèéí äîð áîëîâñðóóëàëòûí ¿ð ä¿íä ãàðãàí àâ÷ áàéãàà ìýäýýëëèéã îéëãîæ áîëíî ãýäãèéã òîîöîæ àæèëëàõ íü ÷óõàë.

4-ð õè÷ýýë. Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ¿¿äÀëèâàà õýìæèãäýõ¿¿í á¿õýí ººðèéí óòãàòàé, ººðèéí õýìæ¿¿ðòýé áàéäàã. Ìýäýýëëèéí

ïðîöåññûí ¿éë ÿâöàä ìýäýýëëèéã õýìæèõ òºñººëºë 6-ð àíãèä áèé áîëíî. Ýíä çºâõºí àíõíû îéëãîëòûã äóðüäàí ºíãºðºõ õýðýãòýé. 7, 8-ð àíãèä áóñàä ñýäýâòýé óÿëäóóëàí ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ áîëíî. Óðòûí õýìæ¿¿ð, öàã õóãàöààíû õýìæ¿¿ð, õ¿íäèéí æèíãèéí òóñëàìæòàé ìýäýýëëèéí õýìæ¿¿ðèéí îéëãîëòûã ºãíº.

5, 6-ð õè÷ýýë. Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîõÝíýõ¿¿ õè÷ýýëèéí çîðèëãî íü õî¸ðòûí êîä÷èëëûí òóõàé äýëãýðýíã¿é ÿðèëöàæ, ïðàêòèê

äàäàëä ñóðãàõàä ÷èãëýãäýíý. Õî¸ðòûí êîä÷èëîë - êîìïüþòåðèéí ñàíàõ îéä, öààñàí äýýð, ñîðîíçîí áîëîí îïòèê òýýã÷ äýýð ºãºãäëèéã ä¿ðñëýõ ¿íäñýí àðãà áîëäîã. Ýíýõ¿¿ êîä÷èëîõ àðãà íü êîìïüþòåðèéí òåêíèêò áîëîí áóñàä àõóéí áàãàæ õýðýãñýëä ºðãºí õýðýãëýãäýæ áàéäàã. Õî¸ðòûí êîä÷èëîë íü òîîëëûí ñèñòåìèéí îíîëòîé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Ýíý àãóóëãûã áàãà àíãèéí õ¿¿õä¿¿äýä ñóäëàõàä èõýýõýí íàðèéí áºãººä õ¿íäðýëòýé áàéãàà íü õè÷ýýë çààëòûí ÿâöàä àæèãëàãäàæ áàéñàí. Òýä õî¸ðòûí êîä÷èëîëûí òóõàé åðºíõèé ìýäýýëëèéã àâààä çîãñîõã¿é, àðàâòûí öèôðèéã õî¸ðò ðóó ÷ºëººòýé õºðâ¿¿ëäýã áîëîõîä õàíãàëòòàé.


100

Çºâëºìæèéã ñàéæðóóëàõàä ºãñºí áàãø íàðûí ñàíàë• Ìýäýýëëèéí äàìæóóëàõ, Ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàõ ñýäâèéí àãóóëãûí õóâüä

ñîíèðõîë òàòñàí, ñóäëàõàä îéëãîìæòîé áàéäëààð îðóóëàõ õýðýãòýé.• Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ ñýäýâòýé õîëáîîòîé àãóóëãûã çºâëºìæèä òóñãàõ.• Õàéõûí òóëä õàäãàëàõ ñýäâèéí õ¿ðýýíä àøèãëàõ íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã

áîëîâñðóóëàí ãàðãàõ õýðýãòýé áàéíà. (Çºâëºìæèä çºâõºí îíîëûí õýñýã áàéíà)• Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîõ ñýäýâ íü õ¿íä, 6-ð àíãèéõàíä îéëãóóëàõàä õýö¿¿ áàéñàí

ó÷èð íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð õèéæ ºãâºë ç¿ãýýð. Ò¿¿í÷ëýí 2 öàã îðîõîä õè÷ýýëä àøèãëàãäàõ ìàòåðèàë äóòìàã áàéñàí.

Ìîíèòîðèíãèéí õóóäñûã õºòëºõ áîëîí öààøèä àíõààðàõ ç¿éëñ:• Ìîíèòîðèíãèéí õóóäñûã áºãëºõºä àíõààðàõ çºâëºìæèéã íàðèéí ãàðãàæ ºãºõ, òóðøèëò

õè÷ýýë ÿâóóëàõààñ ºìíº ñàéòàð òàíèëöóóëàõ• À, Â, Ñ õóóäñóóäûã öàã òóõàéä íü õóðààæ, íýã õóâèéã àæëûí õýñãèéõýí áîëîí àðãà

ç¿é÷ íàðò õ¿ðã¿¿ëýõ• Ìîíèòîðèíãèéí õóóäñûã íýãòãýõýä àíõààðàõ çºâëºìæ, çààâðûã ãàðãàõ, öàã òóõàéä íü

áºãëºõ, ¿ð ä¿íã òóðøèëòûí ýöýñò áèø äóíä íü òàíèëöóóëæ, àíàëèç õèéæ áàéõ• Ìîíèòîðèíãèéí õóóäñûã íýãòãýõ, ¿ð ä¿íã ãàðãàõàä çîðèóëñàí ýëåêòðîí õóâèëáàðûã

áýëòãýõ, èíãýñíýýð öàã òóõàéä íü ìýäýýëëèéã îðóóëàõ, àíàëèç õèéõýä öàã àëäàõã¿é, ¿ð á¿òýýëòýé áàéõ áîëíî. Ôàéë õýëáýðýýð, á¿õ òàéëàíãèéí ôîðìàò èæèë áàéõààð çîõèöóóëàõ.

• ¯ð ä¿íä àíàëèç õèéæ, áóóðàõ áèø, ºñºõ òàë äýýð àíõààðàí, àëäààã çàñàõ, áèåëýõ áîëîìæã¿é ç¿éë äýýð òóñëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéõ, áàéíãà çºâëºõ

• Èõýíõ çºâëºìæ õè÷ýýë çààëò, çîðèëãîäîî õ¿ðñýí ýñýõ, áàãøèéí àðãà ç¿é äýýð òºâëºð÷, àíõààð÷ õàíäñàí áàéíà. Àãóóëãûí òàë äýýð, çºâëºìæèä õàìààðàãäàõ àñóóäëóóä îðõèãäîæ áàéãààã àíõààðàõ.

Ñ õóóäñûí ¿ç¿¿ëýëòýä àíõààðàõ:• Õýñýã÷èëæ ¿íýëýõ, òóõàéëáàë õè÷ýýë áîëãîí äýýð çààâàë áºãëºõ àñóóäàë, òóõàéí

ñóäëàãäàõóóíòàé õîëáîîòîé ¿ç¿¿ëýëò áàéõ. ¯¿íä 2-7, 11-14.• Çºâõºí íýã óäàà áºãëºõ ¿ç¿¿ëýëòèéã åðºíõèé áîëãîõ, òóõàéëáàë 1, 8, 9, 10.

101

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Õàâñðàëò 1.

“Ìýäýýëýë” àéí íýìýëò àãóóëãà

1. Ìýäýýëýë õýìýýõ óõàãäàõóóí.

Ìýäýýëýë ãýæ ÷óõàì þó þì áý? Òýð íü õ¿íèé àìüäðàëä ÿàãààä çàéëøã¿é õýðýãòýé áîëîõ òàëààð ÿðèëöàõûí ºìíº åðºíõèé áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä ýíý

óõàãäàõóóíûã õýðõýí òîäîðõîéëñíûã õàðàÿ. Ìýäýýëýë - ýíý áîë ìýäýýí äîòîð àãóóëàãäàæ áàéãàà ìýäëýã, áàðèìò ñýëò. Ìýäýýëýë - ýíý áîë õ¿íèé ìýäëýãèéíõ íü öàð õ¿ðýýã ºðãºòãºí òýëæ áàéäàã, ººðèéã íü

õ¿ðýýëýí áóé îáúåêòóóäûí òàëààðõ áàðèìò ñýëò, òºñººëºë.Íºãºº òàëààñ “Ìýäýýëýë” õýìýýõ íýð òîìü¸îíûõ íü õóâüä áàñ õýä õýäýí òàéëáàð,

òîìü¸îëîë áàéäàã. Òýäãýýðýýñ çàðèìûã íü äóðäàÿ.- Àõóéí õ¿ðýýíä ìýäýýëýë ãýäãèéí äîð õýí íýãíèé ñîíèðõîæ áóé ºãºãäºë þìóó áàðèìò

ìàòåðèàëûã îéëãîäîã.- Øèíæëýõ óõààíû áàéð ñóóðèíààñ àâ÷ ¿çâýë “Ìýäýýýëýë” ãýñýí ¿ã íü ¿éë àæèëëàãààíû

áîëîîä àìüäðàëûí ïðîöåññóóä äóíä ìýäýýëëèéí ñèñòåì¿¿ä (àìüä îðãàíèçìóóä, æîëîîäîãäîõ ìàøèí ãýõ ìýò) óõàæ îéëãîí ìýäýð÷ áàéõ õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû îáúåêòóóä áà ¿çýãäýë, òýäãýýðèéí òºëºâ áàéäàë, øèíæ ÷àíàð, ïàðàìåòð¿¿äèéí òàëààðõè áàðèìò ñýëòèéã èëýðõèéëíý.

- ªãºãäëèéí êîìïüþòåðèéí áîëîâñðóóëàëòûí óòãààð àâ÷ ¿çâýë êîìïüþòåðò îéëãîìæòîé áàéäëààð ä¿ðñëýãäñýí áàéõûí çýðýãöýý ººðòºº óòãà ç¿éí òîäîðõîé àãóóëàìæ á¿õèé áèëýãäýë-òýìäýãëýãýýí¿¿äèéí ÿìàð íýãýí äàðààëëûã ìýäýýëýë õýìýýí îéëãîíî.

“Ìýäýýëýë” (ëàòèíààð informatio) ãýäýã ¿ãèéã ýðòíèé ðîìûí óðàí èëòãýã÷ Ì.Öèöåðîí Êàòàëèíû ýñðýã àëäàðò ¿ãýíä àøèãëàñàí áàéäàã. Õýäýí çóóíû òóðø õ¿ì¿¿ñ ýíý ¿ãèéã áàðàã ë íýãýí óòãàòàéãààð òóõàéëáàë ÿìàð íýã ç¿éëèéí áàéð áàéäàë, ýñâýë àæèë õýðãèéí ÿâö, õàíäëàãûí òóõàé ìýäýý ãýæ îéëãîæ èðñýí.

Õàðèí ºíººäºð “ìýäýýëýë”, “ìýäýýëëèéí” ãýñýí ¿ã õýëëýã¿¿ä íü õ¿íèé àìüäðàëä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã ¿ãñèéí ñàíä áàòòàé áàéð ñóóðü ýçëýõ áîëñîí áàéíà. “Ìýäýýëýë” ãýäýã ¿ã íü ìýðãýæëèéí õ¿ðýýíèé íýð òîìü¸î áàéõàà õýäèéíýý áîëüæ óòãà àãóóëãà íü óëàì õºãæèæ ºðãºí õ¿ðýýòýé ºäºð òóòìûí õýðýãëýýíèé ¿ã áîëæ õóâèð÷ýý. Èíãýýä ýíý ¿ã íü àìüäðàë àõóéä õýðõýí ÿàæ õýðýãëýãäýæ áàéãààã çàðèì áàðèìòààð õàðóóëàÿ.

“Õýò íàì òåìïåðàòóð äàõ äèýëåêòðèêèéí òºëºâ áàéäëûí òóõàé áèäíèé ãàðãàæ àâñàí ìýäýýëýë íü õýò äàìæóóëàã÷ ñèñòòåìèéã áèé áîëãîõ áîëîìæ îëãîñîí” (øèíæëýõ óõààíû òàéëàíãààñ)

“Êîìàíäëàëààñ õ¿ëýýæ àâñàí ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí öýðã¿¿äèéã ººð áàéðëàëä øèëæ¿¿ëýõ òóøààë ºãºâ.” (ñîíèíû ìýäýýëëýýñ)

“Ãåíåòèêèéí ìýäýýëýëã¿éãýýð àìüä îðãàíèçì íºõºí ¿ðæèõ áîëîìæã¿é” (áèîëîãèéí ñóðàõ áè÷èã)

Äýýðõ æèøýýí¿¿äýýñ ¿çýõýä äàðààõ ä¿ãíýëòèéã õèéæ áîëíî. Íýãä¿ãýýðò ìýäýýëýë íü çºâõºí àìüä îðãàíèçìûí ÿìàð íýãýí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ¿¿ñäýã, õî¸ðäóãààðò òýäãýýðèéí äàðàà äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Àìüä îðãàíèçìûí àìüä áóñ áàéãàëààñ ÿëãàãäàõ ç¿éë íü òýäýíä çîðèëãî ÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãàà áàéäàã áà ò¿¿íèéã ÿìàð íýãýí ìýäýýëýëã¿éãýýð ã¿éöýòãýõ áîëîìæã¿é.

Ìýäýýëëèéã ¿ãèéíõ íü õóâüä, ýñâýë óõàãäàõóóíûõ íü õóâüä òàéëáàðëàñàí, òîäîðõîéëñîí öººíã¿é áàðèìòóóäûã àâ÷ ¿çëýý. Ãýõäýý ýäãýýðèéí àëèéã íü ÷ ò¿¿íèé òîäîðõîéëîëò õýìýýí ¿çýæ îéëãîæ áîëîõã¿é. Èõýíõ øèíæëýõ óõààíû õóâüä õàìãèéí òóëãóóð óõàãäàõóóíû òîäîðõîéëîëò áàéäàãã¿éí íýãýí àäèëààð èíôîðìàòèêèéí øèíæëýõ óõààíû õóâüä ìýäýýëýë íü òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é òóëãóóð óõàãäàõóóí áîëíî.


102

Ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàðóóäààñ:

1. Ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ íàéäâàðòàé áàéõ ÷àíàð: õýðýâ ìýäýýëýë íü òóõàéí ç¿éëèéí ¿íýí áàéäëûã òóñãàí èëýðõèéëæ áàéâàë òýð ¿íýí çºâ íàéäâàðòàé ìýäýýëýë áîëíî. Íàéäâàðòàé áèø ìýäýýëýë íü áóðóó îéëãîëò ºã÷ áóðóó øèéäâýð ãàðãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áîëíî.

2. Ìýäýýëëèéí ã¿éöýä áàéõ ÷àíàð: õýðýâ ìýäýýëýë íü îéëãîëò ºãºõ áîëîí øèéäâýð ãàðãàõàä õ¿ðýëöýýòýé áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéâàë ò¿¿íèéã ã¿éöýä ìýäýýëýë ãýíý.

3. Ìýäýýëýë ¿íý öýíýòýé áàéõ ÷àíàð: ìýäýýëëèéí ¿íý öýíý íü ò¿¿íèé òóñëàìæòàéãààð ÿìàð àñóóäëóóä øèéäýæ áàéíà ãýäãýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

4. Ìýäýýëýë ýðýëò õýðýãöýýòýé áàéõ ÷àíàð: àëèâàà íºõöºëä ¿íýí õýðýãöýýòýé ìýäýýëýë áàéíà.

5. Ìýäýýëýë îéëãîìæòîé áàéõ ÷àíàð: çîðèóëàëòûí ñóáúåêòýä ìýäýýëëèéã èëýðõèéëñýí áàéäàë òîäîðõîé áàéõ.

2. Áàéãàëü, íèéãýì, òåõíèê äýõ Ìýäýýëëèéí ïðîöåññóóä: Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, õóâèðãàõ, õàäãàëàõ áîëîí àøèãëàõ

Ìýäýýëýë ç¿é õýìýýí áèäíèé îð÷óóëæ íýðëýýä áàéãàà Èíôîðìàòèêèéí øèíæëýõ óõààíû àãóóëãà áóþó ñóäëàãäàõóóíûõ íü öàð õ¿ðýýã ÿíç á¿ðèéí íîì çîõèîëä ººð ººðººð òàéëáàðëàí òîìü¸îëñîí áàéäàã. Æèøýýëáýë:

Èíôîðìàòèê ãýäýã áîë ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, õàäãàëàõ, õóâèðãàõ, äàìæóóëàõ áîëîí àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí á¿õ ë àñóóäëóóäûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí. “Èíôîðìàòèê” ãýñýí íýð òîìü¸îãîîð ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàð áîëîí òåõíèê

õýðýãñëèéí òóñëàìæòàéãààð ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýí èëýðõèéëýõ, õóðèìòëóóëàõ, äàìæóóëàõ õèéãýýä àøèãëàõ àðãóóäûã ñóäàëäàã ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷èãëýë¿¿äèéí öîãöûã òýìäýãëýíý. Èíôîðìàòèê ãýäýã áîë ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýí èëýðõèéëýõ, õóâèðãàõ, õóðèìòëóóëàí

öóãëóóëàõ, äàìæóóëàõ áîëîí àøèãëàõ àðãà õýðýãñë¿¿äèéí òóõàé øèíæëýõ óõààí þì. Èíôîðìàòèê - ýíý áîë ìýäýýëëèéí åðºíõèé øèíæ ÷àíàð áà á¿òýö, ìºí ò¿¿í÷ëýí

ò¿¿íèéã áèé áîëãîõ, õàäãàëàõ, õàéõ, õóâèðãàõ, äàìæóóëàõ áîëîí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ÿíç á¿ðèéí õ¿ðýýíä àøèãëàõ àðãà, ç¿é òîãòëóóäûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð.

Ýäãýýð òîìü¸îëëóóäûã á¿õýëä íü íýãòãýæ àâ÷ ¿çýõýä èíôîðìàòèêèéí õóâüä õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàë áîë ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, õàäãàëàõ, õóâèðãàõ, äàìæóóëàõ áîëîí àøèãëàõ ïðîöåññóóä áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

Òýãâýë îäîî ìýäýýëëèéí ïðîöåññûã õýðõýí òîäîðõîéëñíûã ñîíèðõî¸. “Ìýäýýëýë äýýð õèéãäýõ ¿éëäëèéã ìýäýýëëèéí ïðîöåññ ãýæ íýðëýíý. Ìýäýýëëèéí

ïðîöåññûí õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ ãýñýí ãóðâàí òºðºë áàéäàã.” Ìýäýýëëèéí õ¿ëýýí àâàëò, äàìæóóëàëò (ñîëèëöîî) áîëîí õóâèðãàëò, àøèãëàëò

íü ïðîöåññûí õýðýãæèëòèéí ¿ð ä¿í íü áîëæ áàéäàã ïðîöåññ áîë ìýäýýëëèéí ïðîöåññ þì. Ýäãýýð òîìü¸îëëóóäûã ñàéòàð óõàæ îéëãîõûí òóëä ýõëýýä ïðîöåññ ãýäãèéã õýðõýí òàéëáàðëàñíûã àâ÷ ¿çüå.

Ïðîöåññ - ýíý áîë ÿìàð íýãýí ¿çýãäëèéí õºãæëèéí àëõàì, ýñâýë ÿìàð íýãýí ç¿éëèéí õºãæèë äºõ òºëâèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéí äàðààëàë þì. (Îðîñ õýëíèé íýâòýðõèé òîëü áè÷èã) Ïðîöåññ - ýíý íü :

1. ßìàð íýã ñèñòåìèéí òºëâ¿¿äèéí öàã õóãàöààãààðàà ýðýìáëýãäñýí äàðààëàë.2. Àëãîðèòì, ïðîãðàìûí õýðýãæèëò þì. (Ïðîãðàì÷ëàëûí òîëü áè÷èãò)

103

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Ýäãýýð òîìü¸îëëóóäûã ¿íäýñ áîëãîâîë ìýäýýëëèéí ïðîöåññ ãýäýã áîë ÿâöàä íü ìýäýýëëèéí àãóóëãà ýñâýë ò¿¿íèé ä¿ðñëýëèéí õýëáýð íü ººð÷ëºãäºæ áàéõ òèéì ïðîöåññ þì ãýñýí òàéëáàðëàëûã õèéæ áîëîõ íýý.

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññóóä äîòðîîñ ìýäýëýëèéã õ¿ëýýí àâàõ, õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, àøèãëàõ ãýñýí ïðîöåññûí õýëáýð¿¿äèéã çàéëøã¿é ÿëãàí àâ÷ ¿çýõýä õ¿ðíý. Ìàãàäã¿é íýãýí èæèë ìýäýýëëèéí ïðîöåññ íü ÿíç á¿ðèéí ïðîöåññóóäàä õàìààð÷ áîëîõ áºãººä ýíý íü òóõàéí ïðîöåññ íü ÷óõàì ÿã þóíä ÷èãëýñýí áý? ãýäãýýñ õàìààðíà. Îäîî áèä äýýðõ ïðîöåññóóäûí õýëáýð¿¿äèéã äîð á¿ðä íü íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çüå.

Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ- Ýíý íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷ëîí åðòºíö äýýðõ îáúåêòóóä, ¿çýãäýë áà ïðîöåññóóäûí ÿíç á¿ðèéí øèíæ ÷àíàðóóäûã òóñãàõ àðãà ÷àäâàðûí áîäèò áèåëýë þì.

Á¿õ àìüä àìüòàí, òýõäýý á¿ð õàìãèéí ýíãèéí íü ÷ àäèëõàí ººðèéãºº õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûõîî òóõàé ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷, ººðèéíõºº îðøèí òîãòíîõ õèéãýýä ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ íºõöëèéã õàíãàõ çîðèëãîîð ò¿¿íä õàðèó ¿éë÷ëýë ¿ç¿¿ëæ áàéäàã. Õàðèí õ¿í áîëîîä áèîëîãèéí ºíäºð õºãæèëòýé àìüòàä íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûõîî òóõàé ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ çîðèóëàëò á¿õèé, òýõäýý çºâõºí òîäîðõîé õýëáýðèéí ìýäýýëëèéã õ¿ðòýí õ¿ëýýí àâàõ áîëîëöîîòîé ìýäðýõ¿éí òóñãàé ýðõòí¿¿äòýé áàéäàã áàéíà. Ìýäýýëëèéã ãàðãàí àâàõ ¿éë õýðýãò õ¿í ìàø òîìîîõîí àëõìóóäûã õèéñýí áºãººä øóóä õ¿ðòýí õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæã¿é ìýäýýëëèéã ãàðãàí àâàõàä äýì áîëîõ áàãàæ õýðýãñë¿¿äèéã á¿òýýæ áèé áîëãîñîí. Ýëåêòðîí ìèêðîñêîï, òåëåñêîï, òåðìîìåòð, õýò óëààí òóÿàíû õàðàà ç¿éí òºõººðºìæ¿¿ä, õýò àâèàã ìýäðýõ áàãàæ áîëîí ðàäèîìåòð çýðýã íü ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ñàëáàðò õ¿íèé çîõèîí á¿òýýñýí ç¿éë¿¿äèéí áàãààõàí õýñãèéí á¿ðýí áóñ æàãñààëò áîëíî.

Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ òóõàé ÿðèõäàà ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí áóé îð÷ëîí åðòºíöèéíõºº øèíæ ÷àíàðûí àëü íýãýí õýëáýðýýð ìýäðýí îíöëîõîîð õÿçãààðëàõã¿é áàéõ þì. Õ¿í áîëîí áóñàä àìüä îðãàíèçìóóä íü íýã íü íºãººãººñºº (õàðèëöàí áèå áèåíýýñýý) ýñâýë ìýäýýëëèéí ººð áóñàä ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýýñ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéäàã. Æèøýýëáýë õ¿í ÿìàð íýãýí ç¿éëèéã óíøààä ýñâýë õýí íýãíèé ÿðèõûã ñîíñîîä ìºí ë ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéäàã. Èéì áàéäëààð ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ íü ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ ãýæ íýðëýãääýã ìýäýýëëèéí ººð íýã õýëáýðèéí ïðîöåññûí ¿ð ä¿íä ÿâàãääàã.

Áèä ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ ãýäãèéã ÿàæ ÷ îéëãîëîî ãýñýí ýöýñòýý òýð íü ÿìàð íýã þìíû òóõàé ººðººð õýëáýë îáúåêò, ¿çýãäýë ïðîöåññûí òóõàé, òýõäýý ìýäýýæ á¿ðýí òºãñ áèø ìýäýýëýë áàéõ áîëíî. ¯¿íèé ó÷èð íü ìýäýýëëèéí àëèâàà õ¿ëýýí àâàã÷ íü àìüä àìüòàí ýñâýë àâòîìàò òºõººðºìæ áàéõ áºãººä ººðèéíõºº çàðèì íýãýí ¿ç¿¿ëýëòèéíõýý (òóõàéëáàë óóðàã òàðõèíû ýä ýñ íü ýñâýë øóóðõàé îéí ¿¿ð íü òºãñãºëºã òîîòîé) õÿçãààðëàãäìàë áàéäàãòàé õîëáîîòîéãîîð, íºãºº òàëààñ õ¿ëýýí àâàõ ìýäýýëýë íü òºãñãºëã¿é áàéäàãòàé óÿëäàí, àâ÷ ¿çýæ áóé îáúåêò, ¿çýãäýë ïðîöåññûí òàëààðõ á¿õ ìýäýýëëèéã òóñãàí õ¿ëýýæ àâàõ ÷àäâàðã¿é áàéäàã. Åð íü àëèâàà áîäèò îáúåêò, ¿çýãäýë ïðîöåññ íü òºãñãºëã¿é îëîí øèíæ ÷àíàð áîëîí èëðýëòýé áàéäàã ø¿¿ äýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàã÷ íü ÷óõàìõ¿¿ òýð îáúåêò þìóó ¿çýãäýë, ïðîöåññòîé ººðòýé íü áèø, ò¿¿íä õàðãàëçàõ çàãâàðòàé íü õîëáîãääîã.

Öààøäàà áèä ÿìàð÷ íºõöºëä ìýäýýëëýí çàãâàðûí òóõàé ë àâ÷ ¿çýõýýñ ººð àðãàã¿éä õ¿ðíý.

Ìýäýýëëèéí äàìæóóëàëò íü ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâàã÷ ðóó õîëáîîíû ÿìàð íýãýí ñóâãààð õèéãääýã.

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð

Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàã÷

Õîëáîîíû ñóâàã

Çóðàã 6. Ìýäýýëýë äàìæóóëàëòÌýäýýëýë äàìæóóëàëòûí ñõåì


104

Õîëáîîíû ñóâãèéã ýíãèéí ò¿âøèíä ìýäýýëëèéã ýõ ¿¿ñâýðýýñ õ¿ëýýí àâàã÷ ðóó õ¿ðãýõ òýýâðèéí õýðýãñýë ìýòýýð òºñººëæ áîëíî. Åð íü õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí ò¿¿õýíä ìåõàíèê õºäºëãººí íü óðò óäààí õóãàöààíû òóðøèä ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ïðîöåññûí õàìãèéí ãîë îðîëöîã÷èéí íýã áàéñààð èðñýí. Áèäíèé ìýäýõ øóóäàíãèéí ñ¿éõ òýðýã, øóóäàíãèéí ãàëò òýðýã, àãààðûí øóóäàí çýðýã íü ìåõàíèê õºäºëãººíä ¿íäýñëýñýí ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ñóâãóóä áîëæ áàéãàà þì.

Ò¿¿íýýñ ãàäíà ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõäàà îãòîðãóéí îðîí çàéä òàðõàõ ÷àäâàðòàé, ÿíç á¿ðèéí ãàðàë ¿¿ñýë á¿õèé ôèçèê ïðîöåññóóä áóþó îð÷íû õýëáýëçýõ ïðîöåññûã àøèãëàñààð èðñýí. Äóó àâèà áóþó àãààðûí õýëáýëçýë, ãýðýë áóþó öàõèëãààí ñîðîíçîí õýëáýëçëèéã õàðüöàíãóé ñàÿõíààñ õ¿í ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà àøèãëàõ áîëñîí. ×óõàìõ¿¿ ðàäèî äîëãèîíûã íýýæ, ò¿¿íèéã ¿¿ñãýí áèé áîëãîæ, àãààðûí îðîí çàéãààñ ìýäðýí áàðüæ àâàõ òºõººðºìæ¿¿äèéã çîõèîí á¿òýýñýí íü ìýäýýëýë äàìæóóëàëòàä æèíõýíý õóâüñãàë ººð÷ëºëò áîëñîí.

Ìýäýýëýë äàìæóóëàëòàä õýëáýëçëèéí ïðîöåññûã àøèãëàõûã ä¿ðñëýí èëýðõèéëáýë ìýäýýã ýíý ïðîöåññ äýýð áè÷èæ òýìäýãëýí, äàðàà íü ò¿¿íýýñ óíøèõ äýýð ¿íäýñëýäýã. ¯¿íèé òóëä àìïëèòóò, ôàç áóþó äàâòàìæ ãýõ ìýò òóõàéí ïðîöåññûí àëü íýãýí ôèçèê ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ñîíãîí àâààä ò¿¿íèé ººð÷ëºëòººð äàìæóóëæ áàéãàà ìýäýýãýý êîä÷èëîõ þì.

Ôèçèê ¿ç¿¿ëýëòèéí èéì õóâèðãàëòûã ìîäóëÿö, õýëáýëçëèéí ïðîöåññîîñ ìýäýýã óíøèõ óðâóó ïðîöåññûã äåìîäóëÿö ãýæ íýðëýäýã. ×óõàìõ¿¿ ýäãýýð ¿ãí¿¿äýýñ ìîäåì (ìîäóëÿòîð - äåìîäóëÿòîð) íýð òîìü¸î ¿¿ññýí áàéäàã.

Ìýäýýëëèéí õ¿ëýýí àâàã÷èä äàìæèãäàí èðñýí ìýäýýëýë íü àëü íýãýí áàéäëààð çààâàë õàäãàëàãäàõ ¸ñòîé. Õàäãàëàãäàæ áàéãàà ìýäýýëëèéã èõýíõäýý ºãºãäºë ãýæ íýðëýäýã. Åð íü ìýäýýëýë äàìæóóëàëò íü òîãòñîí ä¿ðýì, æóðàì ¸ñîîð ÿìàð íýãýí õýë äýýð áè÷èãäñýí ìýäýý õýëáýðòýéãýýð ÿâàãääàã.

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò- Ìàø ºðãºí àãóóëãàòàé ìýäýýëëèéí ¿éë ÿâö þì. Þóíû ºìíº ìýäýýëýë áîëîâñðóóëíà ãýäýã íü íýãýíò áàéãàà ìýäýýëëýýñ øèíý ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõûã õýëíý. Àäèë òàëò 4 ºíöºãò áîë ïàðàëëåëîãðàì ãýæ ìàòåìàòèê÷ áàòëàõàä ýñðýã òàëóóäûí ïàðàëëåëü áàéäàã òóõàé øèíý ìýäýýëýë àâ÷ áàéãààäàà õýí ÷ ýðãýëçäýãã¿é.

Ä.È.Ìåíäåëååâ õóó÷èí áàéñàí ìýäýýëëèéí ¿íäñýí äýýð õèìèéí ýëåìåíò¿¿äèéí ¿åëýõ ñèñòåìýý çîõèîñíîîð çàð÷ìûí öîî øèíý ìýäýýëë¿¿äèéã àâñàí þì. Õî¸ð òîîíû íèéëáýðèéã òîîöîîëîí áîäîõ íü ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö áèø ãýæ ¿¿? Õî¸ð òîäîðõîé òîîíîîñ áèä îãò øèíý ººð òîîã ãàðãàí àâ÷ áàéíà ø¿¿ äýý. Ýíä õóó÷èí ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàí øèíý ìýäýýëýë àâ÷ áàéíà.

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ãýäýãò ìîíãîë õýëíýýñ ãàäààä õýë ð¿¿ ºã¿¿ëáýðèéã îð÷óóëæ áàéãàà ¿éë ÿâö õàìààðàãäàíà. Òýð ÷ á¿¿ õýë ìýäýýëëèéã êîä÷èëîõ íü ÷ ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò ìºí. Àíõ õàðàõàä ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ äýýðõè ¿éë ÿâöóóäûí õîîðîíä èõ ÿëãàà áàéãàà ìýò. Çàðèì õ¿í äàõèí êîäëîõ íü ÿìàð÷ øèíý ìýäýýëýë ºãºõã¿é ãýæ õýëäýã. Òåêñòèéã ÷ ìºí àäèë. Áîäîîä ¿çüå. Ìåíäåëååâèéí ¿åëýõ ñèñòåìèéí çîðèëãî íü íýãýíò áàéãàà ìýäýýëëèéí á¿òöèéã öîãöëîîõ ÿâäàë áàéëàà. Ãîë ÿëãàà íü òåîðåìûã áàòëàõûí òóëä, ãýìò õýðýãòíèéã õàéõ þìóó, ¿åëýõ ñèñòåìèéã çîõèîõ õàòóó òîãòîîñîí ìºðäëºãº áîëãîõ çààâàð áàéõã¿é, ìýäýýëëèéã ÿàæ áîëîâñðóóëàõ òóõàéä ÿìàð íýã ä¿ðýì ãîðèì àëãà áàéæ ÷ áîëîõã¿é. Ýíý òîõèîëäîëä õ¿íèé ººðèéí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý ÷óõàë. Òåêñòèéã îð÷óóëàõàä òóõàéí õýëíèé ä¿ðìèéã õàòóó áàðèìòëàí ò¿¿ãýýð õÿçãààðëàãäàíà. Òîîã òàâüæ, ìýäýýëëèéã êîäëîõäîî áèä ÿìàð íýã àëãîðèòì ã¿éöýòãýíý. Ýíä ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ àëãîðèòìûí òóõàé ÿðüæ áàéíà. Ìýäýýëýë ç¿é äýõ ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò ãýäýã íü ìýäýýëëèéã íýã õýëáýðýýñ íºãºº õýëáýðò òîãòîîñîí õàòóó æóðìûí äàãóó õóâààðèëàõûã õýëíý ãýñýí òîäîðõîéëîëò áàéäàã. Áèä áîëîõîîð ìýäýýëëèéí àãóóëãà, õýëáýðèéí äóðûí ººð÷ëºëòèéã ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò õýìýýí îéëãîäîã. Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò íü “ôîðìàëü” áîëîí “ýâðèñòèê” ãýñýí 2 àðãààð ÿâàãäàíà.

105

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Áîëîâñðóóëàëò ÿìàð÷ àðãààð ÿâàãäëàà ãýñýí áîëîâñðóóëàëòûã õèéæ áóé ñóáúåêò íü àìüä áèåò þìóó ìàøèí áàéíà. Ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýã÷ ãýíý. Àëãîðèòìûã ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà ã¿éöýòãýã÷ àãóóëãà óòãûã íü îéëãîõ øààðäëàãàã¿é. Èéìýýñ àëãîðèòì÷èëñàí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò íü ìýäýýëëèéí àãóóëãûã áèø, õýëáýð ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõàä íü õàìààðàëòàé þì. Èéì àðãààð ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàã÷ ã¿éöýòãýã÷èéã ôîðìàëü ã¿éöýòãýã÷ ãýíý. Èéíõ¿¿ ìýäýýëýë ç¿éí îéëãîëòûí ñèñòåìèéí ¿íäýñ ñóóðüä ìýäýýëýë, çàãâàð, ¿ç¿¿ëýëò, õýë, ã¿éöýòãýã÷ ãýñýí óõàãäàõóóíóóä çàéëøã¿é îðíî. Ñèñòåì íü ººðºº ¿íäñýí óõàãäàõóóíóóäûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëä òóëãóóðëàñàí øèíý ìýäýýëýë ç¿éí óõàãäàõóóíóóäûã òºð¿¿ëäýã. Ýäãýýð íü “àëãîðèòì”, “ýâðèñòèê”, òîìü¸îëîë, ìîäóëÿöè, äåìîäóëÿöè ãýõ ìýò. Ãýõäýý êîìïüþòåðèéí òåõíèêèéí ôèçèê ¿íäýñëýë¿¿äòýé õîëáîîòîé ñýäâ¿¿äýä ìýäýýëýë ç¿éí áóñàä íýð òîìü¸îòîé òàíèëöàõ øààðäëàãà ãàðíà. Ìýäýýëëèéí ¿éë ÿâöûí íýãýí ÷óõàë õýñýã áîë ìýäýýëëèéã àøèãëàõ þì.

Ìýäýýëýë àøèãëàõ ¿éë ÿâö - ×èãëýñýí çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãààã á¿ðä¿¿ëýõ çàéëøã¿é ýëåìåíò áîëíî. Ìýäýýëëèéã àøèãëàõ ÿâöàä ë ò¿¿íèé øèíýëýã òàë, à÷ õîëáîãäîë, ¿íýí ýñýõ, áîäèòîé, ¿íý öýíýòýé, á¿ðýí ä¿¿ðýí çýðýã øèíæ òýìäã¿¿ä èëðýí ãàðíà. Õýðýâ óðüä áàéñàí ìýäýýëëèéí àãóóëãà áîëîâñðóóëàëòûí äàðààõ ìýäýýëëèéí àãóóëãààñ ÿëãàð÷ áàéâàë øèíý ìýäýýëýë áîëíî. Òóõàéí öàã ¿åäýý ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä óã ìýäýýëýë íºëºº ¿ç¿¿ëæ ÷àäàæ áàéâàë óã ìýäýýëýë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýñýí ¿ã. Ìýäýýëýë àæèë õýðãèéí áîäèò áàéäëûã õàðóóëñàí óðüäàõ ìýäýýëýëòýéãýý çºð÷èëäººã¿é ¿íýí ãýæ ¿íýëýãäýæ áàéâàë ò¿¿íèéã áàòàëãààòàé ìýäýýëýë ãýíý. Ìýäýýëýë ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí øèíæ ÷àíàðààñ ¿ë õàìààðàëòàé áàéâàë ò¿¿íèéã áîäèò ìýäýýëýë ãýíý. Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ òºãñ ¿ë øàëòãààëàõ ìýäýýëýë ¿ã¿é ãýäýã íü îéëãîìæòîé ÷ õàìààðàë íü ìàø áàãà áàéõ ¸ñòîé. Çîðèëãîäîî õ¿ðýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà ìýäýýëëèéã ¿íý öýíýòýé àøèãòàé ìýäýýëýë ãýíý. Çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä óã ìýäýýëýë õàíãàëòòàé áàéâàë ò¿¿íèéã á¿ðýí òºãñ ìýäýýëýë ãýíý. Á¿ðýí á¿òýí ìýäýýëýë íü èë¿¿äýë ìýäýýëýë ÷ áàéæ áîëíî. Çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä óã ìýäýýëëèéí õàãàñ íü ë õàíãàëòòàé áàéõàä óã ìýäýýëëèéã èë¿¿äýë ìýäýýëýë ãýíý. Õàìãèéí ÷óõàë íü ìýäýýëëèéí ìºí ÷àíàðûí öàã ¿åèéí à÷ õîëáîãäîë þì. Ò¿ð õóãàöààíû, óðò õóãàöààíû, õîðîìõîí çóóðûí ãýõ ìýò.

Õ¿ñíýãò ¹18

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ

Õ¿ëýýí àâàõ Äàìæóóëàõ Õàäãàëàõ Áîëîâñðóóëàõ

Îð÷èí òîéðíîîñîî

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ

Çîõèõ õýë äýýð êîäëîõ

Çîõèõ õýë äýýð êîäëîõ

Äýýä çýðãèéí áîëîâñðóóëàëò

Àëãîðèòì÷èëñàí

Ìýäðýõ ýðõòíýýð,

áàãàæ õýðýãñëýýð

Õàðèëöààíû õýë

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, ìýäýýëýë

õ¿ëýýí àâàã÷, õîëáîîíû

øóãàì, õàðèëöààíû

ñóâàã

Ìýäýýëýë òýýã÷

Õ¿í áà ºíäºð õºãæèëòýé

àìüòàä

Àìüä þìñ, ïðîãðàì÷èëñàí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ

3. “Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ” ñýäâèéã çààõ àðãà ç¿é

Ñýäâèéí õ¿ðýýíä õè÷ýýëèéã èë¿¿ îéëãîìæòîé áîëãîõûí òóëä îéä, ïàðêàä, ãîëûí ýðýãò ã.ì öýâýð àãààðò çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî. Õè÷ýýëèéí ãîë çîðèëãî íü ìýäýýëëèéí òóõàé


106

îéëãîëòûã áàòàòãàõ, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí äàõü ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí ýëåìåíò¿¿äèéã òàíèí ìýäýõýä îðøèíî. Õè÷ýýëèéã òîãëîîìûí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ íü çîõèìæòîé.

Òîãëîîìûí õºòºëáºðÝíýõ¿¿ òîãëîîìûí çîðèëãî íü ñóðàã÷äàä ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí òóõàé àíõíû

ìýäýãäýõ¿¿íèéã áîäèò îð÷èíä òàíèóëàõ ÿâäàë þì. Õè÷ýýëèéã ýíýõ¿¿ àðãààð çîõèîí áàéãóóëàõûí ºìíº áàãø òîãëîîìûí çîðèëãûã òîäîðõîéëæ, òîãëîîìûí ä¿ðýì, çîõèîí áàéãóóëàëò, ãàðàõ ¿ð ä¿í çýðãèéã òºëºâëºæ, áýëòãýë àæëûã ñàéí õàíãàñàí áàéíà.

Õ¿¿õä¿¿äèéã 2 áàãò õóâààõ. Áàãøèä óäèðäàã÷ -òóñëàã÷ õýðýãòýé áà àõëàõ àíãèéí ñóðàã÷èä, ýñâýë ýöýã ýõýýñ ñîíãîæ áîëíî. Ýíýõ¿¿ õè÷ýýëèéã ýíãèéí áîëãîõîä èõýýõýí ÷àðìàéëò øààðäàíà. Áàãø áàãóóäûí ÿâàõ ìàðøðóòûã óðüä÷èëàí ãàðãàõ áà ìýäýýëýë á¿õèé öààñûã íóóö ãàçàð õóâààæ áàéðëóóëàõ, òàíèõ òýìäã¿¿äèéã õèéõ, ëóóæèí õ¿ðç öóãëóóëàõ çýðýã áýëòãýë àæëûã õèéæ, ººðèéí òóñëàã÷èä íàðèéí çààâàð÷èëãààã ºãñºí áàéíà.

Áàãø õè÷ýýëèéã çààæ áàéõàä õààëãà íýýãäýæ, ñîíèðõîëòîé àãóóëãà á¿õèé öààñ áàðüñàí õ¿í õàðàãäàíà. Äàðààõ ìýäýýã á¿õ õ¿¿õä¿¿äýä óíøèæ ºãíº. “Õè÷ýýëýý äàðóé äóóñãààðàé. Ðîáîòîä àþóë òóëãàðëàà. Òýð øèäýò ¿ãí¿¿äýý ìàðòñàíààñ áîëæ, àæèëëàæ ÷àäàõàà áîëüñîí áàéíà. Øèäýò ¿ãí¿¿äèéã õàéõ íü òèéì ÷ õÿëáàð áóñ. Õî¸ð áàãèéí ãèø¿¿ä ìýäýýëýë á¿õèé õóóäñûã àâ÷, õî¸ð ººð ìàðøðóòààð äàðóéõàí ÿâíà óó. Ëóóæèíãàà àâàõàà á¿¿ ìàðòààðàé.”

Áàãóóäàä ºãñºí õóóäñàí äýýð áàãøèéí òàéëáàð áàéõ áà ñóðàã÷èä õàéëòûí ¿ð ä¿íä ººð ººðñäèéí “êîìïüþòåð”, “ìýäýýëýë” ãýñýí øèäýò ¿ãí¿¿äèéã îëîõ áîëíî.

Òîãëîîìûí õýëýëö¿¿ëýãÒîãëîîìûí ¿åä õ¿¿õä¿¿ä ìýäýýëëèéí ïðîöåññûã òàíèí ìýäýýä çîãñîõã¿é, öýâýð

àãààðò õºãæèëòýéãýýð íààäñàí. Ãýðèéí äààëãàâàðò õ¿¿õä¿¿ä ìýäýýëëèéí ïðîöåññ ãàð÷ãèéã äýâòýðòýý òýìäýãëýæ, òîãëîîìûí òóõàé òîâ÷ áè÷íý. Õ¿¿õä¿¿ä ìàø îëîí ÿíçààð áè÷èõ íü îéëãîìæòîé. Áè÷âýðòýé àæèëëàõààñ ãàäíà ìýäýýëëèéí ñààäûí òóõàé õ¿¿õä¿¿ä ÿðèëöàíà.

- Íàìàéã ìîäîíä àâèð÷ áàéõ ¿åä õýðýý ãóàãëàñàí. Ýõëýýä áè àéñíààñàà áîëæ íàðñíààñ óíàõ äºõñºí. Ãýñýí ÷ þóíààñ ÷ àéõ õýðýãã¿é ãýäãèéã îéëãîñîí.

- Ãîëûí óñàíä áÿöõàí öàëãèäàñ ¿¿ñ÷ áàéãàà íü íàðíû ãýðýëä æèðýëçýæ áàéñàí. ¯¿íèéã áè çàãàñ òîãëîæ áàéíà ãýæ îéëãîñîí.

- Áèä ìîäíû õîæóóëàí äýýðõ öàãèðàãèéã òîîëæ ¿çñýí. Ìîä 30 íàñòàé áàéñàí áà ò¿¿íèéã ò¿ëýý÷èí ñ¿õýýð öàâ÷ñàí áàéñàí… ãýõ ìýò÷èëýíãýýð õ¿¿õä¿¿ä ººðñäèéí ìýäýýëëèéí êàðò äýýð òîõèîëäñîí ó÷ðàëóóäàà áè÷èõ áîëíî.

Õ¿ñíýãò ¹19

Õàäãàëàëò Äàìæóóëàëò Áîëîâñðóóëàëò

Ìýäýýëýë áè÷âýðò õàäãàëàãääàã

Ìýäýýëýë õàðààíû òóñãàë øèã áèäíèé òàðõèíä îðäîã.

Áèä ìýäýýëëýý áîëîâñðóóëæ áàéñàí áà äàðààãèéí áè÷âýðèéã õýðõýí õàéõ øèíý ìýäýýëëèéã õ¿ëýýýí àâ÷ áàéñàí.

4. Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ

Êîìïüþòåðèéí äàðààõ ìýäýýëëèéí òýýã÷¿¿äèéã àøèãëàäàã. - ñàíàõ îé - ñîðîíçîí äèñê (òîãòìîë áîëîí ýýëæèéí)- ñîðîíçîí õàëüñ - îïòèê äèñê (CD, DVD)

Ýäãýýð ìýäýýëëèéí òýýã÷¿¿äèéí ìýäýýëëèéã óíøèõ õóðä óëàì èõýññýýð áàéíà. Äàðààõ õ¿ñíýãòýä ìýäýýëëèéí òýýã÷¿¿äèéã õîîðîíä õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çñýí.

107

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Õ¿ñíýãò ¹20

Òýýã÷¿¿ä Áàãòààìæ(Ìáàéò)

Õóðä(Ìáàéò/ñ) Òàéëáàð

Ñàíàõ îé 256 300 Òýæýýë ñàëñàí ¿åä ìýäýýëýë àëãà áîëíî

Õàòóó äèñê 40000 30 Áàéíãûí òýýã÷

Óÿí äèñê 1.44 0.4 Ýýëæèéí òýýã÷

Õàëüñ 8000 1 Ýýëæèéí òýýã÷

CD 700 4 Ýýëæèéí òýýã÷

DVD 20000 2 Ýýëæèéí òýýã÷

5.Õàéõûí òóëä õàäãàëàõÌýäýýëëèéí á¿òýöÌýäýýëëèéí öóãëóóëãàä áàéãàà ìýäýýëëèéí ýëåìåíò¿¿äèéã õóðäàí õàéõûí òóëä

õÿëáàðààð çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãòýé. Ìýäýýëëýí õîã õýíä ÷ õýðýãã¿é. Èéì ó÷ðààñ ìýäýýëýë íü òîäîðõîé ñõåì¿¿äýýð òýìäýãëýãäýæ, çîõèîí áàéãóóëàãääàã.

Ìýäýýëëèéí ýëåìåíò¿¿äÌýäýýëëèéí öîãö õýñýã íü á¿õýëëýã õýëáýðýýð îðøäîãã¿é, ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ýãýë

ýëåìåíò¿¿äýýñ òîãòäîã. Òóõàéëáàë òåêñòýí ìýäýýëýë íü ºã¿¿ëáýð¿¿äýä õóâààãäàõ áà ºã¿¿ëáýð íü ¿ãýíä, ¿ã íü ¿ñãýíä ãýõ ìýò. Ìýäýýëëèéí ýëåìåíò¿¿ä ãýäãèéí äîð ÿìàð íýãýí ìýäýýëëèéí òýìäýãò¿¿ä, òýäãýýðèéí àíãèëëûã îéëãîæ áîëíî. Ìýäýýëëèéí ýëåìåíòýä öààøèä çàäðàõ áîëîìæã¿é “àòîì” -ûã íýðëýæ áîëíî. Òåêñòýí ìýäýýëëèéí õóâüä ìýäýýëëèéí àòîì íü òóñãàé òýìäýãò¿¿ä áàéæ áîëíî.

Ìýäýýëëèéí áëîêä çºâõºí ôèçèê îéëãîëòîîñ ãàäíà ëîãèê óõàãäàõóóí îðäîã. Æèøýý íü: Ìàøèíû êîäîä ïðîãðàìûã õºðâ¿¿ëýõýä ïðîãðàì÷ëàëûí õýëíèé äàðààõ ò¿ëõ¿¿ð ¿ãí¿¿äèéã (ÕÝÐÝÂ, ÁÎË, ªªÐªªÐ, ÒÈÉÌ ÁÈØ ÁÎË, ÁÎËÎÃ ÁÀÉÃ…) àøèãëàäàã.

ÆàãñààëòÑóðàõ áè÷ãèéí óíøëàãà õýñýãò æàãñààëòûí òóõàé àâ÷ ¿çñýí áàéãàà. Æàãñààëò íü

ìýäýýëë¿¿äèéã àð àðààñ íü öóâðóóëàí íýã ìºð áóþó áàãàíàä äýñ äàðààëóóëàí áàéðëóóëàõ çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð þì. Æèøýý íü: Á¿õ íàòóðàë òîîí îëîíëîã æàãñààëò áîëîõã¿é. Õàðèí ºñºõººð ýðýìáëýãäñýí öèôðèéí îëîíëîã æàãñààëò áîëíî.

Ìàòåìàòèê æàãñààëò íü äàðààõ õýëáýðýýð îðøèíî.

M = (m1, m

2, …, m

n)

Àðàâòûí öèôðèéí æàãñààëòûã äàðààõ áàéäëààð áè÷èæ áîëíî.

N=(0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9)

Äàðààõ áè÷ëýã ÷ æàãñààëò áîëíî.

N1=(9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1,0)

ÈåðàðõèÈåðàðõè íü ìýäýýëëèéí ýëåìåíò¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëàõ õýëáýð áà íýã îáúåêò íü

íºãººäºº áàãòàõ áóþó øóóä õàìààðàõ õàìààðàë þì.Èåðàðõèéã æàãñààëò ÷ ãýæ õýëæ áîëíî. Æàãñààëòûí íýðèéã îðîé, æàãñààëòûí

ýëåìåíòèéã ìº÷èð ãýæ íýðëýäýã. Ìº÷èð á¿ð ººðèéí äóãààðòàà áàñ èåðàðõè áàéæ áîëíî. Õýðýâ èéì áèø áîë íàâ÷ ãýäýã. Ìýäýýëýë ç¿éä èåðàðõè á¿òýö íü èõýýõýí áàéð ñóóðü


108

ýçýëäýã áà õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû óÿëäàà õîëáîî, õàìààðëûã õàðóóëäàã. Æèøýýëáýë áèå õ¿íèé òóõàé áè÷ëýãèéã öººíã¿é òîõèîëäîëä äàðààõ èåðàðõè á¿òöýýð õàðóóëäàã.

Á¿ä¿¿â÷ ¹5

Áèå õ¿í

íàñÃýð á¿ë õàÿã

õîò ãóäàìæ áàéøèí

Äàðààõ èëýðõèéëëèéã ìîä õýëáýðýýð àâ÷ ¿çüå. a - b(c / d - e / f)

Á¿ä¿¿â÷ ¹6

a +

b +

/ /

c d e f

-

6. Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ

“Ìýäýýëýë” õýìýýõ íýð òîìü¸îíû åðºíõèé àãóóëãà íü : Ìýäýý, ìýäýýëýë ãýäýã áîë åðòºíöºä îðøèí áàéãàà ººð õîîðîíäîî àäèëã¿é, þìñ ¿çýãäëèéí èëðýõ èëðýë þì. Ýíý íü ìýäýýëýë áîë àìüòàé áîëîí àìüã¿é áàéãàëèéí àëü àëèíä íü ÷ õàìààòàé ãýñýí ¿ã. Èíãýõäýý àìüä áóñ áàéãàëü äàõü ìýäýýëëèéí ¿éë ÿâö íü çºâõºí 2 õýëáýðýýð (ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ) ÿâàãäàíà. “Ìýäýýëýë” ãýäýã íýð òîìü¸îíû êèáåðíåòèê îéëãîëòûã àâ÷ ¿çüå. Ýíä àìüä áèå îðãàíèçìóóäûí ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé ÿðèãäàæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë óðüä íýðëýæ áàéñàí ìýäýýëëèéí ¿éë ÿâöûí õî¸ð òºðºë äýýð ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ áîëîí àøèãëàõ íýìýãäýíý ãýñýí ¿ã. ªíäºð õºãæèëòýé àìüòäûí ìýäýýëýë ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð õýð âý? ãýäýã òàëààð ýðäýìòýä ìàðãàñààð áàéíà. Ãýâ÷ îäîîãîîð õ¿í ë õèéñâýð îéëãîëòûã áèé áîëãîæ, ò¿¿íèéãýý ººðñäèéí çîõèîí á¿òýýñýí õèéìýë òýìäýãòèéí ñèñòåìýýðýý (áàéãàëèéí áîëîí øèíæëýõ óõààíû õýë¿¿äýýð) òýìäýãëýí àâ÷, ò¿¿íýý õèéñâýðýýð áîëãîæ, ¿¿íäýý ¿íäýñëýí øèíý øèíý ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ ÷àäâàðûã ýçýìøæýý. ªºðººð õýëáýë ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö ãýäýã íü ºðãºí óòãààð íü õýëáýë õ¿íèé õ¿íèé îíöãîé ýðõ þì. ×óõàìõ¿¿ ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ óõàìñàðòàé ¿éë àæèëëàãàà íü áóñàä á¿õ ìýäýýëëèéí ¿éë ÿâöàä ã¿í óë ìºðºº ¿ëäýýäýã. Ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãààã ø¿¿í õýëýëöýõäýý áèä ýíý îéëãîëòûí ¿¿äíýýñ õàíäàõ ¸ñòîé þì.

Þóíû ºìíº ìýäýýëëèéã õàäãàëàí äàìæóóëàõûí òóëä õ¿ì¿¿ñ õýëèéã áèé áîëãîñîí ãýäãèéã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. ªºðººð õýëáýë õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûõîî îáúåêòóóäûã (þìñ, ¿çýãäë¿¿ä) íýðëýõ, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õàðèëöààã íýðëýí àíãèëàõ ñèñòåìèéã áèé áîëãîæýý. ×óõàìõ¿¿ õýëíèé òóñëàìæòàéãààð ë õ¿í õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëëýý ìýäëýã áîëãîí õóâèðãàäàã. ¯íýíäýý õýëíèé òóñëàìæòàéãààð ë õóâü õ¿íèé áîëîí á¿õýë á¿òýí íèéãìèéí ìýäëýã íºãºº õ¿íä, íºãºº íèéãýìä äàìæèãäàæ áàéäàã. “Ìýäýýëýë” ãýäýã íü õ¿íèé

109

ÕÀÂÑÐÀËÒ

õóâüä ÿíç á¿ðèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýýñ àâ÷ áàéãàà ìýäëýã þì. Ñóðàõ áè÷èãò òýìäýãëýñíýýð áîë ìýäýýëýë ãýäýã íü çºâõºí õ¿íä çàéëøã¿é îéëãîãääîã áàéõ ¸ñòîé áºãººä òóõàéí õ¿íä îéëãîìæòîé õýëýýð èëýðõèéëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé. Ñî¸ë èðãýíøëèéí ìýäýýëëèéí í¿¿ð öàðàé íü èõýíõ òîõèîëäîëä ìýäýýëëèéã òýìäýãëýí àâ÷ äàìæóóëæ áàéãàà õ¿íèé àðãà õýðýãñëýýð òîäîðõîéëîãääîã. Ýíýõ¿¿ àðãà õýðýãñýëä ãàðñàí çàð÷ìûí ººð÷ëºëò¿¿äèéã öººíã¿é òîõèîëäîëä ìýäýýëëèéí õóâüñãàë ãýæ íýðëýñýí áàéäàã.

Ìýäýýëëèéí àíõíû õóâüñãàë áîë áè÷èã ¿ñýã áè÷èã ¿ñýã áèé áîëñîí ÿâäàë þì. ×óõàìõ¿¿ çàõèäàë áè÷èã ãýäýã þì ë ìýäýýëëèéã ò¿ð çóóðûí ¿íýòýé ¿íýòýé öýíýòýé ç¿éëýýñ äàõèí àøèãëàæ áîëîõ ýýëæèò ¿íý öýíý á¿õèé ç¿éë ìýäëýã áîëãîæ, õýëæ äóóëãàðàëã¿éãýýð ÿìàð÷ àëäàà ìàäàãã¿éãýýð ¿åýñ ¿åä äàìæèí ¿íýò ç¿éë áîëæ ÷àäñàí þì. Áè÷èã ¿ñýã ¿¿ñýõýýñ ºìíºõ ¿åèéí àìàí ÿðèà íü ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ íàéäâàð ìóóòàé õýðýãñýë áîëîõ õ¿íèé îé ñàíàìæèä ë òóëãóóðëàæ áàéñàí þì.

Íîì õýâëýõ áîëñîí íü ç¿é ¸ñîîð ìýäýýëëèéí õî¸ð äàõü õóâüñãàë õýìýýí íýðëýãääýã. ¯íýõýýð ë áè÷èã ¿ñýãòýé ÿìàð÷ õ¿íèé õóâüä õ¿í òºðºëõòºíèé öóãëóóëàí õóðààñàí áè÷ãèéí áè÷ãèéí èõ ºâ íýýëòòýé áàéíà. Òýãýýä ÷ ñóðàõ áè÷ãèéã øèðõýãýýð áèø õýäýí ìÿíãààð õýâëýõ áîëñîí íü áè÷èã ¿ñýã ñóðàõ á¿õ íèéòèéí ¿éëñä áîëîìæ îëãîæ áàéíà. XX çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñ ãýõýä øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õýâëýìýë á¿òýýãäýõ¿¿í ýðñ ºñëºº. Õóâü õ¿í, õàìò îëîí, òýð ÷ á¿¿ õýë îðæ èðæ áàéãàà ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé òóñãàé áàéãóóëëàãà ÷ ìýäýýëëèéí ýíý èõ óðñãàëûã ººðèéí áîëãîæ äèéëýõã¿é õýðýãòýé ìýäýýëëýý øóóðõàé îëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Õýðýãöýýò ìýäýýëëýý îëîõûí òóëä øèíæëýõ óõààíû çîõèîë á¿òýýëýýñ ò¿¿íèéã õàéñíààñ äàõèí ñóäàëñàí íü èë¿¿ õÿëáàð òèéì íºõöºë áàéäàë ¿¿ñëýý. Öààñàí äýýð ñóóðèëñàí ìýäýýëýë òýýã÷ ñèñòåì ¿åý ºíãºðººëºº. Ýíý ñèñòåìèéí õÿìðàë ºñºí íýìýãäñýýð áàéíà. Àñàð èõ òîîöîîëîí áîäîõ ÷àäâàð á¿õèé õ¿÷èðõýã õýðýãñýë áîëñîí êîìïüþòåð õýð óäààí òýñ÷ õ¿íä òóñàëñààð áàéõûã îäîî õýëýõýä ýðò áàéíà. ¯íýíèéã õýëýõýä ãàíö êîìïüþòåð ÷ õàíãàëòòàé áèø þì. Íýã êîìïüþòåðýýñ íºãººä ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ ÷àäâàðòàé õàðèëöààíû õýðýãñýë áàñ õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýý, ò¿¿íèéã çàëàõ ïðîãðàìûí õýðýãñýë øààðäëàãàòàé ãýñýí ¿ã.

“Èíòåðíýò” õýìýýí íýðëýãäñýí ñ¿ëæýýí¿¿äèéí íýãäýë áèé áîëñîí íü ìýäýýëëèéí ãóðàâ äàõü õóâüñãàë ãýãäýæ áàéíà. ªíººäºð õ¿í òºðºëõòºíèé õóðààí öóãëóóëñàí áàðàã á¿õ ìýäýýëýë ýëåêòðîí òýýã÷òýé áîëæ, äýëõèéí õýìæýýíèé íýãäñýí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí õ¿÷èðõýã êîìïüþòåð¿¿ä ìýäýýëýë õàéõ àñàð àøèãòàé õýðýãñëýýð õàíãàãäñàí õ¿í äýëõèéí àëü ÷ ºíöãººñ øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýý øóóðõàé õ¿ðòýõ áîëîìæîîð õàíãàãäëàà. Ìýäýýëëèéã á¿ðòãýí äàìæóóëàõ àðãóóäûí õºãæèë äýâøëèéã ÿðèõäàà áèä çºâõºí ÿìàð íýãýí ä¿ðñëýë, òýìäýãòýýð èëýðõèéëñýí ìýäýýëëèéí òàëààð ë ÿðüñíûã àíçààðàâ óó. Ýõíèé òîõèîëäîëä òýìäýãò ìýäýýëýë, õî¸ðäóãààð òîõèîëäîëä âèäåî ìýäýýëýë áàéíà. Õ¿íèé õóâüä ýíý áîë ìýäýýëëèéí ¿íäñýí 2 òºðºë ãýäýã íü ýðãýëçýýã¿é ¿íýí. Ìºí ¿¿íýýñ ººð ìýäýýëëèéí òºðë¿¿ä áèé. Õ¿ðòýõ¿éãýýð äàìæèí àÿ òóõûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã àãóóëæ, ò¿¿íèéã áèäýíä ºãäºã. Àìò íü áèäýíä õ¿íñíèé ÷àíàð, õýðýãëýæ áîëîõ ýñýõ òóõàé ìýäýýëëèéã áèäýíä ºãäºã. Ãýâ÷ ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ, áóñäàä äàìæóóëàõûí òóëä õ¿í ìýäýýëýë äàìæóóëàõ áýëýã òýìäãèéí áîëîí ä¿ðñèéí õýëáýðèéã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àøèãëàäàã. Õ¿ì¿¿íèé ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ ¿éë ÿâö íü ººð ÿìàð÷ àìüä îðãàíèçìûí ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ, ìºí òèéì ¿éë ÿâöààñ ìýäýýëëýý òîõèðîìæòîé õýëíèé õýðýãñëýýð õ¿ëýýí àâ÷ òýìäýãëýí, ò¿¿íýý àøèãëàäàã òóõàé äýýð ºã¿¿ëñýí.

Øóóäàí õàðèëöààíû ò¿¿õÕè÷ýýëèéã øóóäàí õàðèëöààíû ò¿¿õèéí òóõàé ñîíèðõîëòîé ñóäàëãààã àøèãëàí çîõèîí

áàéãóóëæ áîëíî. Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí ¿ð ä¿íä íýâòýðõèé òîëü áè÷èã, íîì, èíòåðíýò àøèãëàõ áîëñîí. Òåëåôîí óòàñíû ò¿¿õ, ò¿¿íèé çîõèîí á¿òýýã÷èéí òóõàé ñóðãàìæòàé íàìòàð íü ñóðàã÷äàä èõýýõýí ñîíèðõîë òºð¿¿ëýõ áîëíî.

Àëåêñàíäð Ãðåéàì Áåëë - òåëåôîí óòñûã ¿íäýñëýã÷. 1847 îíû 3-ð ñàðûí 8íä Ýäèíáóðã õîòîä òºðñºí. 1876 îíä Áåëë Ôèëàäåëüôèä áîëñîí äýëõèéí ¿çýñãýëýíä ººðèéí çîõèîí


110

á¿òýýñýí àïïàðàòûã òàíèëöóóëñàí íü èõýýõýí øóóãèàí òàðüñàí áàéíà. Áåëëèéí çîõèîí á¿òýýõ ìýäëýã íü àâèà ñóäëàë, ýëåêòðîòåõíèêèéí ñàëáàðò õóâü íýìðýý îðóóëñàí. Àíõíû ýíýõ¿¿ “òåëåôîí” ãýäýã íýð òîìü¸îíîîñ ºìíº àëñûí çàéíààñ ÷óõàë ìýäýýã äàìæóóëàõ îéëãîëò áàéñàí áàéíà.

Ïåðñèéí õààí Êèðà (ì.ý.º VI çóóí) 30000 õ¿í á¿õèé “òåëåôîí” àëáàòàé áàéæýý. Ýíýõ¿¿ àëáàí õààã÷èä íü áèå áèåíýýñýý äóóëäàõ òºäèé ãàçàð õóâààãäàí áàéðëàæ, 30 ºäðèéí çàéä áàéãàà ìýäýýëëèéã íýã ºäºðò äàìæóóëäàã áàéæýý.

Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ òîãëîîìÑóðàã÷äàä ýíýõ¿¿ îéëãîëòûã òàíèóëàõûí òóëä óëàìæëàëò áóñ àðãóóäûã õýðýãëýõ íü

ç¿éòýé. Æèøýý íü àíãè äîòîð “øóóäàí” íýðòýé áè÷èã õýäýí ìèíóò èëãýýæ, õýñýã õóãàöààíû äàðàà èë òîä áîëãîæ, ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ïðîöåññûã ¿ç¿¿ëýõ.

Øèðýýí äýýð äîõèîíû õýëíèé ¿ñýã á¿õèé öààñûã òàâüæ, ñóðàã÷äààð ¿ã á¿òýýëãýõ. Äóóí ìýäýýëýë õýðõýí äàìæèãääàã áîëîõûã õ¿¿õäýä òàíèóëàõûí òóëä ýõ ¿¿ñâýð äýõ

ýëåìåíò¿¿ä ÷è÷èðãýýíèé òóñëàìæòàéãààð äóó àâèà ¿¿ñäýã ãýäýãò àíõààðëûã õàíäóóëàõ. Ñóðàã÷äûã ººðèéí õîîëîé äýýð ãàðàà òàâüæ, ÿìàð íýãýí ¿ã õýëýõèéã õ¿ñýõ õýðýãòýé. Ãàðò ÿìàð íýãýí ÷è÷èðãýý ¿¿ñ÷ áàéãààã ìýäðýíý. Ýöýñò íü ñóðàã÷äààñ ìýäýýëýë äàìæóóëàõ æèøýýã ãàðãàõûã õ¿ñýõýä á¿ãä ãàðàà ºðãºõ áà ñóðàã÷èä ýõ ¿¿ñâýð áà õ¿ëýýí àâàã÷, ñóâàã, ìýäýýëëèéí òýýã÷ ãýõ ìýòýýð íýðëýõ áîëíî. Ýíýõ¿¿ àðãà íü ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ¿åä ñóâàã ººð÷ëºãääºã ãýäãèéã òàíèóëíà.

7. Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ñõåìÑóðàõ áè÷ãèéí óíøëàãà õýñýãò “àíõäàã÷ ìýäýýëýë”, “øèíý ìýäýýëýë” ãýñýí íýð òîìü¸îã

òàíèóëñàí áàéãàà.

Àíõäàã÷ ìýäýýëýë

ÁîëîâñðóóëàëòØèíý

ìýäýýëýë

Çóðàã 7. Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò

Ìýäýýëýë ç¿éä ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí óòãà àãóóëãûã òºäèéëºí àâ÷ ¿çäýãã¿é, “øèíý” ãýäãèéí äîð áîëîâñðóóëàëòûí ¿ð ä¿íä ãàðãàí àâ÷ áàéãàà ìýäýýëëèéã îéëãîæ áîëíî. Æèøýý íü : Ñóðàã÷ Ñàðóóë õî¸ð äýýð ãóðâûã íýìýõèéã õ¿ññýí. “Òàâ” ãýñýí õàðèó ò¿¿íä øèíý áèø. Òàâûí òîî - áîëîâñðóóëàëòûí ¿ð ä¿í áà “øèíý” ìýäýýëýë íü ýíýõ¿¿ áàðèìòûí òýìäýã ãýæ íýðëýãääýã. Æèøýý íü áîëîâñðóóëàã÷ òîîã òýãø ë áîë õî¸ðò õóâààíà, ýñðýã òîõèîëäîëä ÷àäàõã¿é. Ïðàêòèêò àíõäàã÷ ìýäýýëëèéã îðîëòûí, øèíý ìýäýýëëèéã ãàðàëòûí ãýæ íýðëýäýã. Ýíý òîõèîëäîëä ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ñõåì íü äàðààõ õýëáýðòýé áîëíî.

Îðîëòûíìýäýýëýë

ÁîëîâñðóóëàëòÃàðàëòûíìýäýýëýë

Çóðàã 8. Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ñõåì

Ýíýõ¿¿ ñýäâèéã áàòàòãàõûí òóëä äàðààõ õýëáýðèéí æèøýýã àâ÷ ¿çýæ áîëíî.Æèøýý 1: Áîëîâñðóóëàã÷ äýëãýö äýýðõ îáúåêòûã øèëæ¿¿ëýõèéí òóëä ãàðûí

òîâ÷ëóóðûí òóñëàìæòàéãààð ã¿éöýòãýíý. Îäîîõîíäîî òîâ÷ äàðàãäààã¿é ó÷ðààñ (îðîëòûí ìýäýýëýë õîîñîí) îáúåêò óðüäûí áàéðëàëäàà áàéíà. Òîâ÷ äàðàãäàõ ¿åä õºäºëãººíèé ÷èãëýë ººð÷ëºãäºíº.

111

ÕÀÂÑÐÀËÒ

8. Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîõ

Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîõ íü ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ, ºãºãäëèéã áîëîâñðóóëàõ çýðãýýñ ººð áàéäëààð ä¿ðñëýãääýã. Ýíýõ¿¿ õè÷ýýëèéí çîðèëãî íü õî¸ðòûí êîä÷èëëûí òóõàé äýëãýðýíã¿é ÿðèëöàæ, ïðàêòèê äàäàëä ñóðãàõàä ÷èãëýãäýíý. Õî¸ðòûí êîä÷èëîë - êîìïüþòåðèéí ñàíàõ îéä, öààñàí äýýð, ñîðîíçîí áîëîí îïòèê òýýã÷ äýýð ºãºãäëèéã ä¿ðñëýõ ¿íäñýí àðãà. Ýíýõ¿¿ êîä÷èëîõ àðãà íü êîìïüþòåðèéí òåõíèêò áîëîí áóñàä àõóéí áàãàæ õýðýãñýëä ºðãºí õýðýãëýãäýæ áàéíà. Æèøýý íü òîîí òåõíîëîãèîð àæèëëàäàã äóó àâèà, ä¿ðñ, áóñàä ìýäýýëýë íü àíàëîã àðãààñ èäýâõòýéãýýð ñîëèãäîæ áàéíà.

Õî¸ðòûí êîä÷èëîë íü òîîëëûí ñèñòåìèéí îíîëòîé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áà ¿¿íèé òóõàé áàãà àíãèéí õ¿¿õä¿¿äýä ºã¿¿ëýõ íü èõýýõýí íàðèéí áºãººä õ¿íäðýëòýé. Òýä õî¸ðòûí êîä÷èëîëûí òóõàé åðºíõèé ìýäýýëëèéã (ìýäýýëýë íü õýðõýí 0 áà 1-èéí äàðààëëààð áè÷èãääýã òóõàé) àâààä çîãñîõã¿é, àðàâòûí öèôðèéã õî¸ðò ðóó õ¿ñíýãò àøèãëàí ÷ºëººòýé õºðâ¿¿ëäýã áîëîõîä õàíãàëòòàé. Ñóðàõ áè÷èãò õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåìä øèëæ¿¿ëýõ àëãîðèòìûã àâ÷ ¿çñýí áàéãàà. Ýíýõ¿¿ àëãîðèòìûã õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëäàà ºðãºí õýðýãëýäýã. Àõëàõ àíãèä öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ áîëíî.

9. Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ

Ýíýõ¿¿ ñýäâèéã çààõäàà ÿìàð íýãýí ç¿éëèéã õýìæèõ íýãæýýñ ýõëýõ íü ç¿éòýé. Æèøýý íü: Óðò, ºðãºíèéã ìåòðýýð, øèíãýí ç¿éëèéã ëèòðýýð, äóëààí õ¿éòíèéã õýìýýð ãýõ ìýò. Òýãâýë êîìïüþòåðò áàéãàà ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ þó áàéæ áîëîõ âý? ãýäýã àñóóäëûã õ¿¿õä¿¿äýýð äýâø¿¿ëíý. Òýäíýýñ õàðèóëò àâñíû äàðàà áàãø áàéò îéëãîëò äýýð òóëãóóðëàæ, øèíý ìýäëýã ýçýìø¿¿ëýõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä:

Ãðàìì, êèëîãðàìì, Ìåòð, êèëîìåòð... Áàéò, ?

àñóóäëûã äýâø¿¿ëæ, ñóðàã÷äààð òààìàãëàë äýâø¿¿ëæ, ÿðèëöàõ íü ç¿éòýé. Ìàãàäã¿é ñóðàã÷èä äýýðõ áè÷èãëýëèéã àíõààðàëòàé àæèãëàñíààð êèëîáàéò ãýñýí õàðèóëò ÷ ºã÷ áîëîõ ø¿¿ äýý. Áàãø íàðûí òóðøëàãààð ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæèéã øóóä ñàìáàðò áè÷èæ, ñóðàã÷èä ò¿¿íèéã öýýæëýõ õýëáýð áàéäàã. Ñóðàã÷äàä áýëýí ìýäýýëýë, ìýäëýãèéã äàìæóóëàõ áóñ ìýäëýãèéã õàìòààð á¿òýýëãýõýä àíõààðàõ ¸ñòîé ãýäãèéã áàãø íàð ìààíü ìàø ñàéí ìýääýã ÷ çàðèì òîõèîëäîëä àëäàà ãàðãàäàã.

Ýíý ñýäâèéã ñóäàëñíû ýöýñò ñóðàã÷èä ººðñäèéí çóðñàí çóðàã, áè÷ñýí áè÷âýðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàðòàé áîëíî. Ìºí ñóðàã÷äàä á¿òýýë÷ ¿éë õèéëãýõ íü ç¿éòýé. Òóõàéëáàë äàðààõ õýëáýðèéí áîäëîãî áàéæ áîëíî.

Áîäëîãî1. Ñ¿ðýí ìîíãîë óëñûí òºðèéí äàëáààã Paint ïðîãðàìààð çóðæ, 128 ìâ-èéí flash äèñêýíä õóóëàõ äààëãàâàðòàé áàéëàà. Çóðñàí çóðàã 140êâ õýìæýýòýé áîëñîí áºãººä äèñêýíä õóóëàõûí ºìíº äèñêíèé ñóë çàé 34.8ìâ áàéñàí. Òýãâýë äèñêíèé àøèãëàãäñàí çàéã òîäîðõîéë ãýõ ìýò.

Áîäëîãî2. Äàðààõ ºã¿¿ëáýð õýäýí áèò áîëîõûã òîäîðõîéëíî óó.‘Êîìïüþòåð áîë ìèíèé íàéç’ Áîäëîãî3. Ôàéëûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ õýäýí àðãà ìýäýõ áàéäàã âý? Õàìãèéí ñàéí

ýçýìøñýí àðãàà òàéëáàðëàí áè÷íý ¿¿ ãýõ ìýò.


112

Õàâñðàëò 2.

Ìýäýýëýë ç¿éí íýð òîìü¸îíû òàéëáàð

Application (Õýðýãëýýíèé ïðîãðàì)- Òîäîðõîé êîìïüþòåðèéí õýðýãëýäýã, ò¿¿íä îéëãîãäîõ õýëýýð áè÷èãäñýí àæèëëàõ çààâðóóä. Æèøýý íü: Paint áîë çóðàã çóðàõ ïðîãðàì.

Archive (Àðõèâ) - Îëîí ôàéëóóäûã øàõàæ, õàäãàëñàí ôàéë. Àðõèâûí ôàéë äîòîðõè ôàéëóóäûã õýðýãëýõèéí òóëä ò¿¿íèéã çàäëàõ ïðîãðàì õýðýãòýé. Õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãääýã ôàéëóóä áîë WinZip, WinRar ãýõ ìýò.

Attachment (Õàâñðàëò) - Ýëåêòðîí øóóäàíãèéí ìýäýýëýëä õàâñàðãàñàí, ò¿¿íòýé õàìò èëãýýæ áóé ôàéë.

Bit (Áèò) - Êîìïüþòåðèéí ìýäýýëëèéã õýìæèõ õàìãèéí áàãà íýãæ.

Bitmap (Áèòìàéï) - Çóðãèéí ôàéëûí òºðºë.

Browse (Õàðàõ)- Èíòåðíýò áà êîìïüþòåðèéí àãóóëãààð àÿëàõ, ¿çýæ ñîíèðõîõ.

Document (Áàðèìò) - Ïðîãðàì äîòîð òàíûã àæëàà õàäãàëàõàä ¿¿ñäýã ôàéë.Æ: Áàðèìòóóä,...

Download (Òàòàæ àâàõ)- Ìîäåì áà ñ¿ëæýýíèé õîëáîëòûã õýðýãëýí ººð êîìïüþòåðýýñ òàíû ººðèéí êîìïüþòåðò ôàéëóóäûã õóóëàõ àæèëëàãàà. Æ: Âýáýýñ òàíû êîìïüþòåðò ôàéëóóäûã òàòàæ àâàõ.

File (Ôàéë) - Öîðûí ãàíö íýðýýð äèñêýí äýýð õàäãàëàãäàæ áóé áàðèìò áà ïðîãðàì.

Folder (Õàâòàñ) - Êîìïüþòåð äýýðõ ìýäýýëë¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëàõàä õýðýãëýäýã, ïðîãðàìóóä, ôàéëóóä áîëîí áóñàä õàâòàñíóóäûã àãóóëàã÷.

Hardware - Êîìïüþòåðò ñóóðèëàãäàõ ôèçèê òºõººðºìæèéí åðºíõèé íýð.

Icon (Ä¿ðñ)- Ôàéë, õàâòàñ, êîìàíä, ïðîãðàì,Âýá õóóäñûã ä¿ðñýëñýí, ¿íäñýí äýëãýö äýýð ýñâýë ïðîãðàì äîòîð ãàð÷ èðäýã æèæèãõýí çóðàã.

Information (Ìýäýýëýë)- Òîäîðõîéëîëòã¿é õýðýãëýäýã àíõäàã÷ óõàãäàõóóí.

Internet (Èíòåðíýò)- Ìýäýýëýë ýðæ îëîõ áà ñîëèëöîõäîî õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãëýäýã àñàð îëîí òîîíû, äýëõèé íèéòèéí êîìïüþòåð¿¿äèéí ñ¿ëæýý.

Multimedia (Ìóëüòìåäèà)- Òåêñò, çóðàã, äóó àâèà áà âèäåî áè÷ëýãèéí ä¿ðñèéí äóðûí õîñëîëóóä.

Operation system (¯éëäëèéí ñèñòåì) Windows 95/98/2000/XP/Vista ã.ì - Êîìïüþòåðèéã àæèëëóóëäàã ïðîãðàì. ¯éëäëèéí ñèñòåì íü ïðîãðàìóóä áà òºõººðºìæ¿¿äèéã óäèðääàã.

Program (Ïðîãðàì)- Òîäîðõîé ¿éëäëèéã õèéõèéí òóëä òàíû êîìïüþòåðèéí õýðýãëýäýã, ò¿¿íä îéëãîãäîõ õýëýýð áè÷èãäñýí àæèëëàõ çààâðóóä.

Program - ßìàð íýã ¿éëäýë áóþó áîäëîãûã øèéäýõýä êîìïüþòåðèéí ã¿éöýòãýõ çààâðûí äàðààëàë.

Shortcut (Òîâ÷èëñîí ä¿ðñ) - Ôàéë áà õàâòàñ ðóó õîëáîäîã ä¿ðñ. Òîâ÷èëñîí ä¿ðñ äýýð õî¸ð äàðàõàä îðèãíàëü ä¿ðñ íü íýýãäýíý.

Short menu - (Õóðààíãóé öýñ)- Îáúåêòîí äýýð õóëãàíû áàðóóí òîâ÷èéã äàðàõàä ãàð÷ èðäýã ä¿ðñòýé õîëáîîòîé êîìàíäóóäûã àãóóëñàí öýñ.

Software - Êîìïüþòåðèéí ïðîãðàì õàíãàìæ.

Windows Explorer (Windows-í õºòº÷)-Êîìïüþòåðèéí ýñâýë ñ¿ëæýýíèé äèñêíèé àãóóëãûã øàòàëñàí áóþó ñàëààëñàí á¿òöýýð õàðàõûí òóëä õýðýãëýäýã ïðîãðàìûí õýðýãñýë.

World Wide Web(Web) (Á¿õ äýëõèéí âýá)-Èíòåðíýòèéí ìóëüòìåäèà á¿õèé ãðàôèêàí õýñýã.

113

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Õàâñðàëò 3.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð

¹ Íýð òîìü¸î Terminology Òàéëáàð

1 Ñóðàëöàã÷èéí õºãæèë

Learner development Ñóðàëöàã÷èéí òàíèõ, á¿òýýõ ¿éëèéí àðãà áàðèë, õàíäëàãàä ãàð÷ áóé ýåðýã ººð÷ëºëò

2 Ñóðàëöàã÷èéí õºãæëèéí ¿íýëãýý

Learner development evaluation

Ñóðàëöàã÷èéí ¿éëèéí ã¿éöýòãýëèéí ò¿âøèí áà ÷àíàðààð òýäíèé õºãæëèéã ¿íýëýõ ¿íýëãýý

3 Ýçýìøèõ¿é Acquire ¯ã, òýìäýã, óõàãäàõóóí õýðýãëýæ õàðüöàõ ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà íü ãàäààä õàìòûí, ìàòåðèàëëàã, äýëãýðýíã¿é õýëáýðýýñ òîäîðõîé ¿å øàòóóäûã äàìæèí äîòîîä, õóâèéí, ñýòãýöèéí, õóðààíãóé õýëáýðò õóâèðãàõ ¿éë ÿâö

4 Ñóðàëöàõóé Learning Ýçýìøèõ¿éí ç¿é òîãòëûí äàãóó ñóðàëöàã÷èéí ýðäýì ìýäëýã òóóðâèí á¿òýýæ õºãæèõ òàíèí ìýäýõ¿éí ºâºðìºö ¿éë

5 Áàãøëàõóé Teaching Ñóðàëöàõóéã äýìæèõ, óäèðäàõ ìåíåæìåíòèéí ¿éë

6 Ñóðãàëò Training Ñóðàëöàõóé áà áàãøëàõóéã õýðýãæ¿¿ëýõ íèéãìèéí õýðýãë¿¿ð

7 Ìåíåæìåíò Management Òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä ºãºãäñºí õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã àøèãëàí, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ÷àíàð, á¿òýýìæ, ¿ð àøãèéã ººð÷ëºõ ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé ìýäëýãèéí ñàëáàð, óð ÷àäâàð, ¿éë ÿâö, ÷èã ¿¿ðýã, óäèðäëàãûí àðãà ç¿é

8 Ñóðãàëòûí ìåíåæìåíò

Training management Ñóðàëöàã÷ áà áàãøèéí ýðäýì ìýäëýã, õàíäëàãà òºëºâøëèéí òàñðàëòã¿é ºñºëò á¿õèé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí òóëä á¿õèé ë òºðëèéí íººö¿¿äèéã øèíæëýõ óõààí÷ àðãà áàðèëààð îíîâ÷òîé ñîíãîí áàéðøóóëæ, ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöûã á¿õýëä íü ýçýìøèõ¿éí ç¿é òîãòîëä íèéö¿¿ëýí ”òºëºâëºõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, ò¿¿íä îðîëöîã÷ õ¿íèé íººöèéí õºãæëèéã çîõèöóóëàí óäèðäàõ, ìàíëàéëàõ, õÿíàõ” ÷èã ¿¿ðã¿¿äèéí õàðèëöàí õàìààðëûí îíîâ÷òîé ñîíãîëòîîð òýäíèé áîëîâñðîëä “÷àíàðûí õóâèðãàëò“õèéõ óäèðäëàãûí àðãà óõààí, õýðýãñýë, øèíæëýõ óõààí÷ ¿éë àæèëëàãàà

9 Àðãà ç¿é Methodology Àëèâàà ¿éë ã¿éöýòãýõ áàãö àðãûí åðºíõèé çàð÷èì. Òýð çàð÷ìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ óð óõààí, îíîë, øèíæëýõ óõààí

10 Àðãà Methods Òîäîðõîé ¿åä õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé íºõöºëä àøèãëàõ õýðýãñýë. Òîäîðõîé àñóóäëûã øèíæëýí ñóäëàõ äýñ äàðààëñàí ëîãèê àëõìóóäûí òîãòîëöîî


114

¹ Íýð òîìü¸î Terminology Òàéëáàð

11 Ñóðàëöàã÷èéí ñóðàëöàõóéí õºãæëèéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë

Learning support teaching methodology development

Ñóðàëöàã÷ààð ýðäýì ìýäëýã á¿òýýëãýõ áàãøëàõ ¿éëèéí öîãö øèéäýë (äèäàêòèê øèéäýë)-èéí ýåðýã ººð÷ëºëò áà ò¿¿íèéã á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éëèéí, ìàòåðèàëëàã, ñýòãýë ç¿éí îð÷èí íºõöëèéí öîãö ñàéæðàëò

12 Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò

Education standards Íèéãìèéí õºãæèë áîëîí õóâü õ¿íèé áîëîâñðîëæèõ ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõ íààä çàõûí íîðìàòèâ øààðäëàãà

13 Êèððèêþëèì Curriculum Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí õýðýãæèëò, ò¿¿íèé õºãæëèéã õàíãàõ íèéë¿¿ëýëòèéí ìåíåæìåíòèéí ¿éë ÿâö

14 Ñóðàëöàõóéí 4 çîðèëò

Four pillars of learning (learning to...)

Ìýäýõ, á¿òýýõ, áèå äààí àìüäðàõ, íèéãýìøèí èðãýíøèõ 4 òºðëèéí ¿éëýíä ñóðàëöàõ çîðèëò

15 Öîãö ÷àäàìæ Competence Õ¿íèé õºãæëèéí ò¿âøèíã áàãöààð èëýðõèéëýõ ìýäëýã, ÷àäâàðûí öîãö

16 Ñóðàëöàõóéí ñóäàëãàà

Learning study Ýçýìøèõ¿éí ç¿é òîãòëûí äàãóó ñóðàëöàã÷èéí ýðäýì ìýäëýã, òóóðâèí á¿òýýæ õºãæèõ òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éëèéí ñóäàëãàà

17 Õè÷ýýë Lesson Òîäîðõîé çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýýð ñîíãîñîí àãóóëãûã òºëºâëºñºí õóãàöààíä ñóðàëöàã÷äàä ýçýìø¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð

18 Àãóóëãûí íýãæ Content unit Öîãö ÷àäàìæèä áàðèìæààëàí ñîíãîñîí àãóóëãààñ òîäîðõîé äèäàêòèê çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýýð ýçýìøèõ¿éí ç¿é òîãòîëä íèéö¿¿ëýí ÿëãàñàí á¿òýö

19 Íýãæ õè÷ýýë Unit Lesson Àãóóëãûí íýãæèéã ýçýìøèõ, ýçýìø¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð

20 Õè÷ýýëèéí íýãæ Unit of lesson 40-45 ìèíóò (òºðººñ òîãòîîñîí òîäîðõîé õóãàöàà) -íä íîãäîõ íýãæ õè÷ýýëèéí õýñýã

21 Õè÷ýýëèéí ñóäàëãàà

Lesson study Õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä ÿâàãäàõ ñóðàëöàõóé áà áàãøëàõóéí ¿éëèéí ø¿òýëöýý áà ò¿¿íèé ìåíåæìåíòèéí ñóäàëãàà

22 Õÿíàëò - øèíæèëãýý Monitoring ¯éë ÿâöûã á¿õýëä íü áóþó ò¿¿íèé ¿å øàòóóäûã òîäîðõîé èíäèêàòîð, ¿ç¿¿ëýëò õýðýãëýí àëü áîëîõ òàñðàëòã¿é ìºðäºí àæèãëàæ, äýëãýðýíã¿é ìýäýý áàðèìò öóãëóóëàí çàäëàí øèíæèëãýý õèéõ ¿éë

23 ¯íýëãýý Evaluation Õîëáîãäîõ áàðèìò, ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí ¿éë ÿâöûí òºëºâ áàéäëóóäûí áóþó òîäîðõîé ¿å øàòóóä, ìº÷ëºãèéí ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõ ¿éë

Òàéëáàð ãàðãàñàí: Í.Íýðã¿é (ÁÑØÓß), Ó.Äî¸ä, Í.Îþóíöýöýã (ÌÓÈÑ)

115

ÍÎÌ Ç¯É

Õàâñðàëò 5.

PowerPoint ïðîãðàììààð õýðýãëýãäýõ¿¿í áýëòãýõ, àøèãëàõ PowerPoint ïðîãðàììààð õýðýãëýãäýõ¿¿í áýëòãýõ-ûã àøèãëàí ¿ç¿¿ëýí áýëòãýõ, õýðýãëýõ

10 çºâëºìæ:Õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûã á¿ðýí öóãëóóëàõ, áýëäýõ.Ýíãèéí áàéëãàõ.Õóóäàñíû òîîã áàãàñãàõ.Power Point -èéã ÿã òàã äóóðàéõ õýðýãã¿é.Òàéëáàð òàíü òîäîðõîé õóãàöààòàé áàéõ õýðýãòýé.Çàâñàðëàãà àâ. Òîä õóðö ºíãºí¿¿äèéã õýðýãëý.Áóñàä ãðàôèê, çàãâàðóóäûã àøèãëà.Òàíèëöóóëãàà (¿ç¿¿ëýíãýý) äàðàà íü ñóðàã÷äàä òàðàà.Õýðýãëýõèéí ºìíº õóâèéí àëäààíóóäàà çàñàõ.

1. Õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûã á¿ðýí öóãëóóëàõ, áýëäýõ. Power Point íü ýíãèéí ñîíèðõîëòîéãîîñ ãàäíà õ¿íèé í¿ä áóëààì, ãðàôèê äèçàéí õóóäñóóäûã õèéæ áîëîõ ÷ ðower ðoint íü ýíãèéí áàéõ õýðýãòýé. Òàíèëöóóëàõ ãýæ áóé ç¿éëýý ìàø ñàéí áýëä, ãýõäýý òàíû ÿðèõ ÷àäâàð ò¿¿íýýñ ìóó áèø ãýäýãò èëòãýëòýé áàéõ õýðýãòýé. Çàðèì òîõèîëäîëä áàãø íàð ìààíü ¿ç¿¿ëýíãýý òàéëáàðëàõã¿é øóóä óíøèõ, äýëãýö ð¿¿ãýý øèðòýõ çýðýã àëäààíóóä ãàðãàäàã. “Power Point íü èëòãýë òàâüäàãã¿é - Power Point íü ñëàéä ë õèéäýã” ãýæ AF-èéí åðºíõèéëºã÷ Ìàò Òîðíõèëë õýëñýí áàéäàã. “Áàãø òà ñëàéäûã ÿðüæ áóé ç¿éëýý äýëãýð¿¿ëýõ ãýæ ë õèéäýã ãýäãèéã ñàíàõ õýðýãòýé”.

2. Ýíãèéí áàéëãàõ õýðýãòýé. Õàìãèéí ñàéí õýðýãëýãäýõ¿¿í íü ýíãèéí áàéõ áºãººä õ¿ñíýãò, æàãñààëòóóä íü îéëãîõîä õÿëáàð, ãðàôèêóóä íü þó õýëæ áàéãààã òóñãàæ áàéäàã. Çàðèì ìýðãýæèëòí¿¿ä íýã ìºðºíä 5-ààñ èë¿¿ã¿é ¿ã, íýã í¿¿ðýíä 5-ààñ äýýøã¿é ìºð áàéõ õýðýãòýé ãýæ çºâëºäºã. Õýòýðõèé îëîí ¿ã, ãðàôèêààð ä¿¿ðãýõ ãýñíèé õýðýãã¿é.

3. Ñëàéäóóäàà öººõºí õèé. Power Point-ûí òàòàõ ÷àäâàð íü ò¿¿íèé òîâ÷ àðãààð ñàíààã äàìæóóëàõ áîëîí èëòãýã÷èéí òàéëáàðûã áóñäàä õ¿ðãýæ ÷àäàõ áàãòààìæ þì. Èõýíõäýý õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé ðower ðoint-èéí ¿ç¿¿ëýí íü ñîíñîã÷äûã õýòýðõèé îëîí òîî áàðèìòóóäààð äàðäàãã¿é. Õýðýâ áîäèò òîî áàðèìòóóäûã ãîëëîæ ¿ç¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ áàéâàë, ãðàôèê áîëîí ä¿ðñ¿¿äèéã àøèãëàí ººðèéí ñàíààã èëýðõèéëæ áîëíî.

4. Power Point-èéã òîòü øèã äóóðàéõ õýðýãã¿é. Power Point õýðýãëýã÷äèéí íýã ìóó çóðøèë íü òàíèëöóóëãàà äýëãýöýí äýýðýýñ ç¿ãýýð ë óíøäàã ÿâäàë þì. Power Point äýýð àæèëëàæ áàéãàà ÷ ãýñýí òà ñóðàã÷èäòàéãàà í¿äýýðýý õàðèëöàõ õýðýãòýé. Òýä òàíû àð äàãçûã õàðàõ ãýæ èðýýã¿é ø¿¿ äýý.

5. Òàéëáàðòàà õóãàöàà òàâü. Ìàø ñàéí íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Power Point íü øèíý ñëàéä áèé áîëãîäîã, ñóðàã÷äàä óíøèõ áîëîí óíøñàíàà áîäîæ áîëîâñðóóëàõ öàã ºãºõ, ìºí òàéëáàðàà õèéæ, äýëãýöýí äýýð þó áàéãààã äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàõ õýðýãòýé. Ýíý íü õóãàöààòàé áàéõûí ãîë ó÷èð þì.

6. Çàâñàðëàãà ºã. Power Point íü õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé ÿðüæ áóé ç¿éëèéí äàãàëäàõ áîäèò õýðýãñýë áîëäîã. Äàäëàãàæñàí Power Point-èéí õýðýãëýã÷èä íü çàðèì ¿åä òàéëáàðã¿é äýëãýö ã¿éëãýõ íü è÷èõ ç¿éë ãýæ ¿çäýãã¿é áàéíà. Ýíý íü ñîíñîã÷äîä áîäèò çàâñàðëàãà ºãºõººñ ãàäíà òýäíèé àíõààðëûã òºâëºð¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé. Æèøýý íü: á¿ëãýýðýý çºâøèëöºõ ýñâýë àñóóëò õàðèóëòûí ¿åä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé.

7. Òîä, õóðö ºíãºí¿¿äèéã õýðýãëý. ¯ã, ãðàôèê áîëîí àð äýâñãýðèéí õýñýãò í¿äýíä òóñàì ýðñ òýñ ÿëãààòàé ºíã¿¿ä íü áîãèíî ìýäýýëýë, ñýòãýëèéí õºäëºëèéã èëýðõèéëýõýä ìàø ¿ð ä¿íòýé áàéæ ÷àääàã.

8. Áóñàä çàãâàð áîëîí ãðàôèêóóäûã ÷óõàë÷èë. ¯ç¿¿ëýíãýý Power Point-ä áàéãàà ç¿éëýýð õÿçãààðëàõ õýðýãã¿é. Áóñàä ä¿ðñ çàãâàð, ãðàôèêóóä áîëîí áîäèò ñîíèðõëûã òàòàõààð âèäåî áè÷ëýãèéã àøèãëàõ õýðýãòýé.

9. Òàíèëöóóëãàà (¿ç¿¿ëýíãýý) äàðàà íü ñóðàã÷äàä òàðàà. Òîâ÷ òýìäýãëýë óíøààä çàâã¿é áàéãàà îëíû ºìíº äýìèé ÿðèàä çîãñîõûã òà ëàâ õ¿ñýõã¿é áèç ýý.

10. Õýðýãëýõèéí ºìíº õóâèéí àëäààíóóäàà çàñàõ. Õýçýý ÷ õ¿ì¿¿ñèéí òºñººëëèéã àëäàõã¿é áàéõ íü ÷óõàë. Power Point-èéí ñëàéäàà áýëòãýæ äóóññàí áîë çàðèì íýã îéëãîìæã¿é, òààã¿é, àíõààðàë ñàðíèóëàõ ç¿éë áàéâàë çàñâàðëà. ªºð÷ëºëò òàíû èëòãýëä ñàéíààð íºëººëíº.

1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.


116

Õè÷ýýëèéã KWL àðãààð ÿâóóëàõäàà äàðààõ õºòº÷ õóóäñûã àøèãëàæ áîëíî.

Àíãè:……………………Ñóðàã÷èéí íýð……….

Ìýääýã (K)

Ìýäýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà

(W)Ìýäëýý

(L)

Áè

äíè

é ç

îðè

ëò

Êîìïüþòåðèéã àñààõ, óíòðààõ òàëààðõ ìýäëýãýý áàòàòãàõ.

Êîìïüþòåðèéã àñààæ óíòðààæ ÷àäàõ óó?

Ïðîãðàìûã äóóäàõ ßìàð ïðîãðàìóóä äýýð àæèëëàæ ÷àäàõ âý?

Paint ïðîãðàìûã õýðõýí àæèëëóóëàõ âý?

ªãºãäñºí ä¿ðñ¿¿äèéã ÿìàð õýðýãñýë àøèãëàí çóðñàí áý?

Ýäãýýð ä¿ðñ¿¿ä íü àëãîðèòìûã ä¿ðñëýõ ÿìàð àðãàä õýðýãëýãääýã âý?

Paint ïðîãðàì íü ÿìàð ¿¿ðýãòýé âý?

Ôàéë õàäãàëàõ Çóðãèéã õýðõýí êîìïüþòåðò õàäãàëàõ âý?

Õàäãàëñàí ôàéëûí õýìæýý õýðõýí ìýäýõ âý?

Áè

äíè

é ç

îðè

ëò

Ýçýìøñýí ìýäëýãýý ¿íýëæ ä¿ãíýõ

ªíººäðèéí õè÷ýýëýýð þó ìýäýæ àâñàí áý? Äàðààõ ä¿ðñýýñ ñîíãîæ, ¿íýëãýýãýý çóðíà óó? (☺ )

ÁÈÄÍÈÉ ÇÎÐÈËÃÎ

Çóðãèéí ïðîãðàìûã àøèãëàí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ, õàäãàëàõ. Ôàéëûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ.

Ñóðàã÷äûí çóðàõ ä¿ðñ íü :

117

ÍÎÌ Ç¯É

Õàâñðàëò 6.

Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä àøèãëàæ áîëîõ ïðîãðàì(òîâ÷ òàíèëöóóëãà)

“Tux Paint” ãýæ þó âý?“Tux Paint” ïðîãðàì íü áàãà íàñíû õ¿¿õäýä çîðèóëñàí ¿íýã¿é çóðãèéí ïðîãðàì þì.

Óã ïðîãðàì íü ýíãèéí, àøèãëàõ èíòåðôåéñ õÿëáàð, äóóíû ýôôåêò íü õºãæèëòýé áºãººä ïðîãðàì àøèãëàõ õ¿¿õä¿¿äýä òóñëàã÷, õºòëºã÷ áîëæ òóñëàõàä çîðèóëàãäñàí øîã çóðàãòàé. Ìºí çóðãèéí îëîí òºðëèéí õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé.

Çîðèëãî - Ýíãèéí áºãººä õºãæèëòýé. Ýíý ïðîãðàì íü õ¿¿õäýä çîðèóëàãäñàí çóðãèéí ýíãèéí

ïðîãðàì áºãººä çóðãèéí ýíãèéí õýðýãñýë áàéõ åðºíõèé çîðèëãûã àãóóëààã¿é. Õàðèí àøèãëàõàä õºãæèëòýé, ýíãèéí áàéõûã ÷óõàë÷èëñàí. Äóóíû ýôôåêò áà øîã çóðàã íü õýðýãëýã÷ þó õèéæ áàéãààãàà ìýäýõýä òóñàëäàã.

- ªðãºòãºñºí. Ýíýõ¿¿ ïðîãðàì íü ºðãºòãºãäñºí þì. Áàãñíóóä áîëîí “òàìãàí áàëëóóðóóä” íü òºðºë á¿ðýýð çóðæ, ä¿ðñýëæ ÷àääàã. Æèøýýëáýë: Áàãø òºðºë á¿ðèéí àìüòíû ä¿ðñ çóðæ õàðóóëàí, ñóðàã÷äàä ýêîñèñòåìèéí çóðàã çóðàõûã äààëãàâàð áîëãîí ºãíº. Ä¿ðñ á¿ð íü äóóòàé, ìºí ñóðàã÷èéí ñîíãîñîí ä¿ðñèéí òåêñò íü äýëãýöýíä õàðàãäàíà.


118

- Àâñààðõàí. Ýíý ïðîãðàì íü Windows, Macintosh, Linux ãýõ ìýò ººð ººð ¿éëäëèéí ñèñòåìòýé àæèëëàæ ÷àääàã. Èíòåðôåéñ íü ñèñòåì á¿ð äýýð èæèë õàðàãääàã. Pentium I êîìïüþòåð äýýð ÷ óã ïðîãðàì íü àæèëëàíà.

Êîìïüþòåðò õýðõýí ñóóëãàõ âý?Õýðýâ òà Tux Paint -ã ººðèéí êîìïüþòåðò ñóóëãàõ áîë “Tux Paint In-

staller”-ã àøèãëàõ áà shortcut-èéã “Start” öýñýíä áàéðëóóëàõ ýñâýë desktop-ò áàéðëóóëàõûã àñóóõ áîëíî. Õýðâýý òà çºâøººðñºí áîë Tux Paint-èéí àñóóëò áàéãàà áóþó “Start” öýñíèé “Àll Programs” (Windows XP) ýñâýë desktop-èéí “Tux Paint” icon äýýð õîñ äàðàëò õèéíý.

Õýðýâ òà ñóóëãàõäàà “ZIP-file” òàòñàí ýñâýë Tux Paint Installer-èéí shortcut áàéâàë Tux Paint ñóóõã¿é, òàíû êîìïüþòåðò “Tux Paint” õàâòñàíä “tuxpaint.exe” icon áàéâàë õîñ äàðàëò õèéíý.

Èõýâ÷ëýí “Tux Paint Installer” “C:\Program Files\” -èéí Tux Paint õàâòàñò ñóóäàã áà òà ýíý çàìûã ººð÷èëæ ñóóëãàæ áîëíî.

Õýðýâ òà òàòñàí ‘ZIP-file’ õýðýãëýõ áîë ZIP file -èéã çàäëàõ áºãººä Tux Paint õàâòàñ ¿¿ñíý.

¯íäñýí äýëãýö¯íäñýí äýëãýö íü äàðààõ äýä õýñã¿¿äýä õóâààãäàíà.

Ç¿¿í òàëä: Òºëººëñºí òºâ÷íóóä Òºëººëñºí òîâ÷íóóäûí àãóóëãà íü çóðãèéí áà òîõèðóóëãûí çàñâàðëàõ.

Òºâ õýñýã: Çóðãèéí òàëáàðÄýëãýöèéí õàìãèéí òîì òºâ õýñýã íü çóðãèéí òàëáàð þì. Ýíä òàíû õààíà çóðàõ íü

èëýðõèé áàéíà.

Áàðóóí òàë: ÑîíãîëòÝíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãäýõ õýðýãñýë¿¿ä áàéíà. Paint Brush õýðýãñýëèéã ñîíãîîä ººð ººð

ÿëãààòàé õàðàíäààã ñîíãîæ áîëíî. Rubber Stamp õýðýãñýëèéã ñîíãîîä òà ººð ººð ÿëãààòàé ä¿ðñèéã çóðæ ÷àäíà..

Äîîä õýñýã: ªíãºí¿¿äÄýëãýöèéí ñóóðèéí äýýð áýëýí ºíãºí¿¿äèéã ¿ç¿¿ëñýí áóäãèéí íèéë¿¿ð áàéíà.Ñóóðü: Òóñëàìæèéí á¿ñÄýëãýöèéí õàìãèéí äîîä áóëàíä Linux Penguin òàíüä çºâëºãºº áîëîí çóðàõàä õýðýãòýé

ìýäýýëëèéã ºãäºã.

Ýðõýì áàãø òà á¿õýí ýíý ïðîãðàìûã õè÷ýýëäýý ºðãºíººð àøèãëààðàé! Ñóðàã÷äûí êîìïüþòåðûí òàëààðõ ìýäëýã íýìýãäýæ, ÷àäâàð ñàéæðàõ áîëíî.

Tux Paint

119

ÍÎÌ Ç¯É


120

Íîì ç¿é

1. "Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò", ÓÁ, 2005 îí

2. "Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí çºâëºìæ", ÓÁ, 2005 îí

3. Ë.×îéæîîâàí÷èã, Ë.Ìºíõòóÿà, Ä.Öýäýâñ¿ðýí, Ã.Áàòíàñàí, Ö.×èìýäëõàì, Á.Çîëçàÿà “Ìýäýýëýë ç¿é -1”, ÓÁ, 2006 îí

4. Ë.×îéæîîâàí÷èã, Ë.Ìºíõòóÿà, Ä.Öýäýâñ¿ðýí, Ã.Áàòíàñàí, Ö.×èìýäëõàì, Á.Çîëçàÿà “Áàãøèéí íîì - 1”, ÓÁ, 2006 îí

5. Ö.×èìýäëõàì “Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí àãóóëãûí õ¿ðýýã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ”, ÓÁ, 2005 îí

6. Ñ.Áàòõóÿã íàð “Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààí”, ÓÁ, 2006 îí

7. Î.Ìÿãìàð íàð “Ñýòãýë ñóäëàë”, ÓÁ, 2004 îí

8. Ö.Îþóí “Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðò õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿éí çºâëºìæ”, ÓÁ, 2005 îí

9. Ö.×èìýäëõàì “Öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõ àðãà ç¿é”, ÓÁ, 2006 îí

10. Jacques Delors “Learning: The treasure within”, Unesco, 1998

11. ÌÍÍÕ, "Áîëîâñðîëûí õºòºëáºðèéí ñýòã¿¿ë", ¹1, ÓÁ, 2003 îí

12. Æ.Áàòáàÿð, Ó.Îòãîíáàÿð “Êîìïüþòåðèéí hardware áîëîí software”, ÓÁ, 2005 îí

13. Á.Áÿìáàäàâàà, Ë.×îéæîîâàí÷èã íàð “Êîìïüþòåðò ¿ãýýð ñóðàöàõ òîâ÷ òàéëáàð òîëü”, ÓÁ, 2004 îí

14. Ñ.Ýíõò¿âøèí “Á¿òýýë÷ äààëãàâàð”, ÓÁ, 2007 îí

15. ÌÍÍÕ “Ñóðãàëòûí õºòºëáºðò á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãûã íýâòð¿¿ëýõ íü”, ÓÁ, 2004 îí

16. ÌÍÍÕ “¯íýëãýýíèé øèíý÷ëýë”, ÓÁ, 2003 îí

17. "Áîëîâñðîëûí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë" ¹5., Ä.Áàòáîëä, Ö.Öîëìîíáààòàð “Ñóðàã÷èéí ¿íýëãýýíèé àñóóäàë”, ÓÁ, 2006 îí

18. "Íýýëòòýé ñóðãóóëü ñîíèí", ¹ 4, “Èäåàëèçì áà áîëîâñðîë”, ÓÁ, 2002 îí

19. ÌÍÍÕ “Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿é”, ÓÁ, 2002 îí

20. "Èíôîðìàòèêà è îáðàçîâàíèå" (öóâðàë ñýòã¿¿ë), 2004 îí

21. "Ãýãýý ñîíèí", ¹51, “Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòàä íèéöñýí õºòºëáºð”, 2005 îí

22. www.gateway.mn

23. www.asuult.net

24. www.olloo.mn

25. www.mongoleducation.mn

26. www.informatica.ru

27. www.infojournal.ru

28. www.unescobkk.org