46
1 Kesusasteraan Bahasa Kadazandusun Konsep koubasanan om sastera Sastara nopo nga iso bontuk seni i nokolombus id suang bontuk boros. Suai dilo, pokomoyon nopo do boros sastara nga nokobontuk mantad boros sanskrit i kirati do pimato om boros di osonong. Maya dilo, sastara nopo di nga iso aasil seni om karya sinuatan id suang bontuk prosa om puisi om boros di osonong karangahan. Poomitanan nopo do boros sastara nga dinamik. Pokomoyon nopo nga haro pomusarahan i kaanu do popisudong om monorbitkan isoiso kawaguan om koburuon i kohompit do ilimu mekanik om kabaalon. (Dewan Bahasa dan Pustaka Edisi Ketiga). Mantad dilo, tumanud di Edward Bernard Tylor (1832-1917), koubasanan nopo di nga koinsanai kompleks i kohompit do kitoilaan, kotumbayaan, seni, moral, kooturan, adat, om nunu nopo koubasanan di suai i naanu do tulun sabaagi tinimungan doid isoiso tinaru. Mantad no dilo, konsep nopo do koubasanan di suai nga koinsanai koulalaho mental om fizikal om nogi ababayan i kiwoyo do kowoowoyoo’ sosongulun mangarang iso tinimungan sosial miampai kolektif om sosongulun i kohompit miampai do woyo posorili, kumaa doid tinimungan-tinimungan suai, om nogi pointitikid tulun. (Franz Boas, 1858-1942). Kolimpupuson nopo nga, haro pisuayan konsep do sastara om

kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

1

Kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

Konsep koubasanan om sastera

Sastara nopo nga iso bontuk seni i nokolombus id suang bontuk boros. Suai dilo,

pokomoyon nopo do boros sastara nga nokobontuk mantad boros sanskrit i kirati do

pimato om boros di osonong. Maya dilo, sastara nopo di nga iso aasil seni om karya

sinuatan id suang bontuk prosa om puisi om boros di osonong karangahan.

Poomitanan nopo do boros sastara nga dinamik. Pokomoyon nopo nga haro

pomusarahan i kaanu do popisudong om monorbitkan isoiso kawaguan om koburuon i

kohompit do ilimu mekanik om kabaalon. (Dewan Bahasa dan Pustaka Edisi Ketiga).

Mantad dilo, tumanud di Edward Bernard Tylor (1832-1917), koubasanan nopo di

nga koinsanai kompleks i kohompit do kitoilaan, kotumbayaan, seni, moral, kooturan,

adat, om nunu nopo koubasanan di suai i naanu do tulun sabaagi tinimungan doid isoiso

tinaru.

Mantad no dilo, konsep nopo do koubasanan di suai nga koinsanai koulalaho mental

om fizikal om nogi ababayan i kiwoyo do kowoowoyoo’ sosongulun mangarang iso

tinimungan sosial miampai kolektif om sosongulun i kohompit miampai do woyo

posorili, kumaa doid tinimungan-tinimungan suai, om nogi pointitikid tulun. (Franz Boas,

1858-1942).

Kolimpupuson nopo nga, haro pisuayan konsep do sastara om nogi konsep do

koubasanan. Mantad kointalangan id sawat, konsep nopo do sastara nga nobontuk maya

do boros miagal do bontuk hiis , prosa om suusuai po. Mantad ngawi dilo, koubasanan

nopo dii nga miagal ko’ kaadat-adato, kotumbayaan, kitoilaan om suusuai po doid suang

isoiso tinaru.

Page 2: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

2

1.0 Elemen - elemen toponsol koubasanan momoogun Kadazandusun.

Elemen-elemen toponsol koubasanan momoogun Kadazandusun nopo nga miagal ko’,

karamayan, kotumbayaan, kaadat-adato, pogoduhan, kobuatano, taakanon, basaan, sayau,

om nogi tuunion. Mantad dilo, oinsanan elemen-elemen toponsol nopo dilo nga obontuk

po kawagu do piipiro kawo. Kopointalangan nopo do oinsanan elemen- elemen toponsol

ngawi dilo nga miagal ko’ id siriba:

1.1 karamayan

Karamayan nopo do tinaru Kadazandusun nga Tadau Kaamatan toi ko’ Tadau kokotuan.

Sundung po dilo, Istilah nopo Tadau kaamatan id suang do boros Kadazan nga Magavau.

Mantad dilo, ogumu o istilah do o karamayan diti nga miiso ii ngawi o komoyon. Tadau

kaamatan, Tadau Kokotuan, toi ko’ Magavau nopo nga iso karamayan i nokosiliu do

kointutunan kumaa tinaru Kadazandusun id Sabah. Tadau kaamatan nopo diti nga i

ramayon do tulun Kadazandusun do tikid wulan mikat do pointiitikid toun. Suai ko’ dilo,

ogumu nogi o pohoroon ontok karamayan dilo om haro nogi unsur-unsur kobuatano ii

aanu tokou maya do karamayan dilo.

Tudu nopo do pohoroon o tadau Kaamatan do tikid toun nga montok no do

monongkotoluod om mogounsikou kumaa do kinorohingan. Suai po dilo, tadau kaamatan

diti nga kitudu nogi do mamantang do sunduan do parai i nointutunan do Bambarayon.

Suusuai po kawagu, karamayan diti nga popondom nogi kumaa tinaru Kadazandusun

kokomoi do nontodonon do tinaru om nogi kumaa do kinorohingan tu nakaanu

pinopolubuk do tanak dau i pinungaranan do i Huminodun i nokolubuk do monguhup do

tulun kampung i nowiaan no do taakanon ontok di pogulu ii. (Wikipedia, ensiklopedia

bebas).

Page 3: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

3

Ogumu do ababayan i pohoroon ontok do tadau Kaamatan. Ii nopo nga piboiyaan do

manari do Sumazau. Sayau nopo dilo nga kohompit do tondu om kusai miampai do

momoguno do rasuk tradisional diolo i nopo nga roitan do tinandai. Suai dilo, sayau nopo

dilo nga kohompit nogi do kopongunoon do tagung maamaso do manari do sumazau.

Suai ko’ mantad manari do sumazau, haro nogi do piboiyaan do sugandoi, unduk

ngadau, sundait, mangagung, manangon, monompoton, om ogumu po suai ii pohoroon

ontok tadau karamayan diti. Oinsanan piboiyaan dilo nga polombuson do id suang boros

Kadazandusun om kohompit do oinsanan tulun Kadazandusun i ongokoro om i angagayo

no.

Mantad dilo, elemen toponsol nopo momoogun Kadazandusun id suang aspek

karamayan nopo nga Tadau Kaamatan. Id nonggo, gisom baino nga elemen toponsol dilo

kaakal po do potilombuson gisom do baino.

1.2 Kotumbayaan

I timpunon ii, kotumbayaan nopo do tinaru Kadazandusun nga animisme. Kotumbayaan

nopo dilo nga miagal nogi do kotumbayaan om adat do pagan. Mantad kotumbayaan

animisme diti, otumbayaan i ngawi komolohingan Kadazandusun di pogulu i do haro

sunduan do watu di agayo, kayu di agayo, om bawang. Mantad dilo, au di yolo milo do

mangayamut i bawang dii om ii kayu-kayu di angagayo nga pantangon diolo tu

kikotumbayaan yolo do haro sunduan.

Suai ko’ dilo, otumbayaan nogi o komolohingan Kadazandusun di pogulu ii kumaa

do Kinorohingan i poingiyon id pogun suai. Otumbayaan kaaka yolo do i Kinorohingan

kaanu papatahak do komoligan om kaanu popoinsodu do nunu nopo do toruol. Suai

ngawi dilo, kaanu nogi kaaka i Kinorohingan do magantob do kuasa ghaib miagal ko’

rogon.

Suai ko’ otumbayaan o komolohingan Kadazandusun do Kinorohingan, otumbayaan

nogi yolo do rusod nopo kaaka do tulun i napatai nga koongoi hilo id Nulu Nabalu om

soira orikot o timpu, koongoi nogi di i rusod dii hilo id syurga toi ko’ neraka.

Sundung po mantad dilo, nga otumbayaan nogi yolo kumaa do Bobolian toi ko’

Bobohizan. Ahal dilo nopo nga kalapas nopo do mongomot do parai pohoroon no diolo

Page 4: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

4

do tadau do magavau ii kitudu do monongkotoluod om mamantang do sunduan do parai.

Montok ababayan dilo, Bobolian no i momuruan om mambasa do mentera. Suai ko’ ii,

otumbayaan nogi yolo do kaanu o Bobolian do mongusap do sosongulun i sumakit.

Mantad dilo, soira haro tulun sumakit, Bobolian no i ongoiyon diolo do pokiusapai.

Mulong pia ingkaa, nga baino diti nokosimban nodii gia o woyo kopoposion tulun

Kadazandusun. Magak-tagak nodii o kotumbayaan kumaa do Bobolian tu sakag wagu do

baino diti nga ingaa no i koilo do nunu-nunu kokomoi do Bobolian. Noilaan tokou nogi

do baino diti kogumuan tulun kadazandusun nopo dii nga otumbayaan nodii yolo do

ugama diolo miagal do ugama Kristian om Islam.

Kolimpupuson nopo nga, di pogulu i ogumu kawo o kotumbayaan do komolohingan

Kadazandusun. Mantad dilo, okito tokou nogi do haro kowolion om waya koburuon

noubasanan Kadazandusun mantad dii pogulu om baino diti.

Page 5: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

5

1.3 Kaadato-adato

Montok moningolig mantad tangaraat nga, ogumu kopio kaadat-adato do tinaru Dusun.

Kogumuan nopo nga moi do au momohimatak do taakanon. Au mongimbulai katagadan

do wokon, katagandan di miiyon’ toi ko rusod tangaraat. Monongkuyaan yolo do soira

atanud ngawi tokou i pogoduhan nga osonong koposion.

Id suang do tinaru Kadazandusun ogumu kaadat-adato i okito tokou. Haro kaadat-

adato dii pogulu i, i nokotilombus gisom do baino om haro nogi i natagak no. Maya dilo,

haro piipiro kawo do kaadat-adato tinaru Kadazandusun miagal ko’ kaadat-adato

mogkosusu, mamawaal, minogidu pogun, pihabayan om pisasawaan , mongumo, pialatan

tana, monompogunan, om suusuai po. Kointalangan nopo do kaadat-adato dilo nga

miagal ko’ id siriba:

1.3.1 Kaadat-adato mogkosusu

1.3.1.1 Maamaso do mogontian

Molohing tondu di mogontian, mositi popokito kowoowoyoon di tosonong miagal ko’ au

mogoudut toi ko’ manakau. Ahal nopo kaaka dilo nga mooi do osonong no koulaalaho di

tanak dii soira osusu. Mantad dilo, woyo toluud ii aanu tokou hiti nga mositi mamantang

tokou.

Suai do popokito, kowoowoyoon di tosonong, sawo toi ko’ koruhang di tondu di

maamaso do mogontian au minog do mooi pamalantak do paku, momolobong do nunu

nopo, mogintorus, moniit, om nunu nopo kalaja di au osonong. Sabap-sabap nopo dilo

kaaka nga mooi do popoinsodu do kaantakan taraat kumaa di tanak id suang do

ponontianan di tondu dii om popoinsodu nogi do kobolingkaangan kumaa di tondu dii

maamaso do mogkosusu di tanak dii.

Suusuai po kawagu, tondu di mogontian nga au nogi minog do mirikau id tosung om

kalaang do lukug karabau. Ahal dilo nogi nga popoinsodu nogi kumaa do kaantakan

taraat ontok do mogkosusu i tondu dii. Mantad dilo, woyo toluud i aanu tokou mantad

kaadat-adato dilo nopo nga otoboi om mamantang nogi.

Page 6: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

6

1.3.1.2 maamaso do mogkosusu

Koubasanan nopo nga songulun tondu i kosusu nogi o tanak nga mositi do mamantang

yolo. Kogumuan nopo di pogulu nga mamantang yolo do solinaid do turu tadau. Solinaid

i tondu do mamantang, au minog i koruhang di tondu dii do mongoi nonggo nopo i

koinsodu do mantad do walai.

Suai dilo, i tanak om i nogi molohing tondu dii maan nogi umoligai do bidan mooi

do au kasauon do rogon toi ko’ Jin.Koubasanan nopo nga jampi mantera i gunoon do

magantob i rogon do mooi pangasau i tanak om i molohing tondu dii. Sundung po dilo,

kinoyonon nopo di tondu do minaganak dii nga posowiton ngawi do roun-roun limau

maamaso i tondu di do mogkosusu.

Id suang aspek taakanon nopo nga, songulun tondu i kosusu nogi o tanak nga au milo

kaaka do mangakan do sada i kitulang do okodou, takano di osogit, om takano di

nosompuran do waig miagal ko’ bubur. Mulong dilo, i tanak di kosusu dii mantad di

kosusu om gisom no koturu tadau ao milo do oowiton id soliwan mooi do au no kasauon

rusod di taraat i pinungaranan do Rogon Gayo.

1.3.1.3 Manahak ngaran do tanak

Adat nopo do manahak ngaran do tanak nga, mositi onuan o ngaran i tanak dii soira

korikot po do walu tadau. Onuan i tanak dii do duo ngaran, ii nopo nga ngaran daamot

om ngaran totopot. Ngaran daamot mositi wonsoyon sabap ongoyon kaaka i Rogon Gayo

soguluanai do manahak ngaran. Ngaran daamot nopo nga wonsoiyon sokiro au po

nokorikot o walu tadau i tanak dii.

Ababayan nopo di manahak ngaran di totopot nga soira do korikot no o walu tadau i

tanak dii. Ontok do tadau kawalu dii, milo nodii o owiton i tanak dii do sumoliwan.

Mantad dilo, paganakan, sombol om tulun kampung nga alapon nogi do rumikot hilo id

walai dii do mooi piwara do papatantu do ngaran dii tanak. Ababayan nopo dilo nga

roitan do Madsapi toi ko’ Modsopik. Maya dilo, ngaran-ngaran i pinosogu dii maan do

timungo om pilion nondo. Pomilian nopo do ngaran nga tumanud do nunu kaantakan do

maamaso nosusu i tanak dii.

Page 7: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

7

Soira kiumul o tanak dii do sombulan, ababayan Mintuhun toi ko’ Minuhun maan do

wonsoiyo. Ahal nopo dilo nga owiton kaaka i molohing tondu i tanak dii om piipiro

kaamot do owiton diolo. Ii nopo ngawi kakamot dii nga miagal do barait i kitutup i maan

boboo’ om sinuangan nogi do piipiro kakamot. Suang nopo kaaka ngawi i barait dii nga,

mamadik toi ko’ pisau tokoro ii gunoon do mogunsub do Rogon Gayo, komburongo, om

nogi siud.

Mantad ababayan Mintuhun dilo, lapap nopo dii tanak di nga maan kaaka lukisai do

iso gorisan i otulid miampai momoguno do tangud poriuk gisom no id rabas dii. Soira do

opongo po ilo ngawi om koulok nogi di i tanak do tana. Soira tangayan i tanak dii do muli

hilo id walai, mongowit kaaka i molohing tondu di do sakot-sakot mantad posorili walai i

noulakan di tanak dau dii. Gunoon nopo kaaka i sakot ii nga montok do posompuron id

suang do waig i popodsuon di tanak dau dii.

Kolimpupuson nopo do oinsanan kaadat-adato do mogkosusu dilo, mantad id

mogontian, mogkosusu om manahak ngaran do tanak nga ogumu o pantang om

pogoduhan i mositi do tonudon do sosongulun tondu i mogontian.

1.3.2 Kaadat-adato do pihabayan om pisasawaan

Ogumu kaadat-adato do tinaru Kadazandusun do id suang pihabayan om pisasawaan.

Kaadat-adato nopo dii nga haro i nokotilombus gisom do baino diti nga haro nogi piipiro

adat i nopunso no. Ahal nopo dilo nga ogumu i nakarahung om maya no do waya

kopoposion tulun tokou do baino diti.

Mantad dilo, kaadat-adato nopo do pihabayan om pisasawaan tulun kadazandusun

nga, monoluku po’ laid i molohing di kusai montok mongilo poingkukuro kowowoyoon

di tondu mantad id sodu toi ko’ mooi salakoi id walai. Kointalangan nopo dilo nga, mooi

do kaanu songulun tondu di kosudong om kiwoyo toluud montok di tanak kusai diolo.

Maya dilo, pangajalan i okito ku maya do adat diti nga au tokou milo osikap kopio do

otumbayaan kumaa sosongulun, mositi do intangan tokou po do kowoowoyoon do

sosongulun dii.

Page 8: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

8

Suai ko’ ii, pogulu po do mongoi pomuhaboi i kusai dii, mositi moginipi po i koduo-

duo paganakan dii. Ahal nopo dilo nga papatantu kaaka sokiro milo potilombuson i

pihabayan dii ko’ au. Sokiro do araat tinipi i paganakan dii nga au kaaka milo

potilombuson i pihabayan dii. Okito ku adat nopo diti nga au nodii tonudon do tinaru

Kadazandusun do baino diti. Sabap nopo ngawi dilo nga, nokosimban no ngawi waya

pomusarahan om kopoposion do tinaru Kadazandusun do baino diti.

Suusuai po di kawagu, pogulu nogi do pododion i pihabayan dii nga mositi no do

iloon po’ laid nung haro o taboi di tondu toi ko’ i kusai dii. Sokiro i tondu nopo nga

nahabayan no kusai suai, pihabayan nopo dii nga au milo potilombuson. Maya adat dilo,

pangajalan nopo maya do adat dilo nga mooi do haro kooturan id suang do pisasawaan

dii.

Sundung pia ingkaa nga kaadat-adato do pihabayan diti nga kohompit do au nogi

milo i songulun kusai dii do mongoi pomuhaboi songulun tondu di au po’ ogonop o timpu

kapamantangan dau kumaa i sawo dau. Kopointalangan nopo nga, songulun tondu i

napatayan do sawo mositi do mamantang po do au sumawo gisom no do ogonop i

kapamantangan dau dii. Sabap-sabap nopo kaantakan dilo nga mooi do mamantang

kumaa di minidu pogun.

Suai ko’ mantad dilo, nung haro o minidu pogun id suang do paganakan di tondu toi

ko’ i kusai ontok timpu pihabaian, om awagat o ginawo diolo do potilombuson di

pihabayan dii, milo nogi do pututun i pihabayan dii. Nung kasaga nopo yolo do

popotilombus di pihabayan dii, nga mositi onuan do timpu di pinotomod. Pangajalan

nopo i aanu maya do adat diti nga mositi mamantang do kosusaan di naantakan.

Potilombus nopo dii nga, ontok tadau pihabayan, mositi soriukon po kawagu nung

haro o piobpinaian di tondu om i kusai. Nung osomok o piobpinaian nga au milo do

mihaboi. Ahal dilo oponsol kopio sabap mooi do au kopiongoi i kiwaa do piobpinaian.

Mantad dilo, adat nopo do tinaru Kadazandusun nga au milo do miongoi sokiro do

osomok piobpinaian i kusai om i tondu.

Page 9: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

9

Mantad dilo, soira osomok o piobpinaian i mihaboi dii, mositi no do koontok yolo do

sogit. Poomitanan nopo do sogit dii nga songinan wogok, sapi, manuk toi ko’ karabau.

Ahal nopo diti nga mooi do mongilag di kiwaa o piobpinaian do kopihaboi. Pangajalan

nopo do adat diti nga oponsol kopio do momogompi do piobpinaian.

Mantad no ngawi dilo, soira kopiuhaboi i tondu om kusai dii, au milo i kusai toi ko’ i

tondu dii, do mitanud-tanud om modop id walai di taboi dau. Sabap nopo dilo nga mooi

do au osogulu i tondu om i kusai momonsoi nunu-nunu nopo i kadandang do adat.

Sundung mantad dilo, nunu i okito ku do baino diti id suang tinaru Kadazandusun nga

haro nodii i au tumanud do adat diti.

Maya dilo, sokiro do okito nokopitanud-tanud yolo dii, kootuson nopo dii nga

oontokon yolo ngoduo do sogit. Sogit nopo dii nga songinan wogok toi ko’ sapi i akanon

pogulu do orikot o tadau pisasawaan. I tondu om i kusai dii, au omilo do mangakan do

sogit dii.

Sundung mantad dilo, sokiro do oputut i pihabaian dii, kiwaa do koontok. Nung i

kusai o momutut, koinsanai di pinatahak dau di ontok pinihabaian nga au omilo do

pokigulian, om oontokon isio do danda sogit koimanan. Nung i tondu o momutut, nga

oporlu do pogulion i koinsanai di pinatahak ontok tadau pinihabayan. Sabap-sabap nopo

dilo nga mooi do atatap o ginawo di kusai om di tondu.

Kolimpupuson nopo nga oinsanan adat-adat do pihabayan om pisasawaan diti haro o

pangajalan-pangajalan di tosonong kumaa tinaru Kadazandusun. Sundung po do ogumu

adat-adat do pihabayan om pisasawaan do id suang tinaru Kadazandusun nga okuri no i

nokotilombus om maan tonudo do tinaru Kadazandusun do baino diti.

Page 10: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

10

1.3.3 Kaadat-adato sokiro haro tulun minogidu pogun

Soira haro tulun minogidu pogun id suang isoiso kinoyonon di haro piipiro adat i maan

do tinaru Kadazandusun wonsoyo. Miagal ko’, popoilo, modtuong, moginupus, om

momolobong. Kointalangan nopo nga miagal ko’ id siriba:

1.3.3.1 Popoilo

Sokiro haro tulun Kadazandusun do minogidu pogun, oinsanan tulun kampung poiloon

kokomoi do kaantakan dii. Ahal nopo dilo, nga oponsol kopio sabap oinsanan tinaru

kadazandusun dii mositi mogisosokodung mooi do kolunguyan toi ko’ kobolingkaangan

dii aanu do papagaan do kosusaan di paganakan dii.

Maamaso nogi do haro tulun Kadazandusun do minogidu pogun au nogi milo do

tulun kampung dii do mongoi pomonsoi kalaja. Miagal ko’, mongoi id dumo, loobi po do

mooi pananom do parai tu kaanu kaaka do kobolingkaangan om i nopo i kalaja dii nga

ingaa do aasil dau. Katapi adat nopo dilo nga kohompit no kumaa tulun i poingoros do

posorili do kinoiyonon dii. Ii nopo tulun Kadazandusun di osodu no mantad do

kinoiyonon dii nga milo do mongoi porobuat toi ko’ mooi kalaja.

1.3.3.2 Magandad koulian i rusod id lamin

Kalapas po do nopodsu om nalaap do tinan di mayat dii, papakayon nondo do bangkad di

angalawa om maan nondo somputai do waig towongi. Sokiro do monigup i minidu pogun

dii maamaso do poimpasi nga onuan kaaka i paganakan dau sigup miampai posuangon i

sigup dii id kabang mooi do au otopunan i minidu pogun dii.

Mayat nopo dii nga maan popio’ id suang do lamin solinaid do piipiro tadau miagal

do tolu tadau, limo toi ko’ turu tadau pogulu po do lobongon. Maamaso i mayat do hilo id

suang do lamin, nga maan kaaka tamangai i mayat di mooi do ingaa o tayam mongoi

laangdi mayat, loolobi po kumaa tingau om tasu di oitom. Ahal nopo dilo nga

otumbayaan kaaka yolo do sokiro alaangan i mayat di nga tumunggag kaaka kawagu i

mayat di om kaanu nondo do mamatai tulun id hilo walai dii.

Page 11: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

11

Mantad dilo, adat nopo diti nga mositi no do au milo do agangau. Oinsanan kaaka

nga au milo do moboros tologod. Nunu i orongou nga tuni no kopio do tagung om

gandang. Sundung po nga, tuni nopo do tagung nga okon ko’ ologod katapi pianan diolo

do monuntung i tagung.

1.3.3.3 Moginupus

Moginupus nopo kaaka ti nga i kirati do osianan kumaa i minidu do pogun. Paganakan

nopo kaaka i minidu do pogun nga mogihad kaaka yolo sabaagi popotuduk do kosianan

kumaa i minidu pogun. Suai ko’ ii, monuntung nogi yolo do kakamot miagal do tagung,

tajau toi ko’ nunu nopo id posorili lamin sabaagi tanda do katagadan kumaa di Jin i

nokootus do kinapatayon dii.

1.3.3.4 mongolobong

Kogumuan nopo nga maan diolo posuango’ o mayat dii id suang do karanda toi ko’ tajau.

Soira do olobong i mayat dii, ongoyon kaaka i paganakan i minidu pogun dii paatadai do

taakanon tikid-tikid sosodopon solinaid do turu tadau. Tumanud do kotumbayaan tinaru

Kadazandusun, pogulu po do rusod i minidu pogun dii mundaliu kumaa doid kinoyonon

do suai, rusod nopo dii nga momorlu po do takanon mantad paganakan i poimpasi.

Takanon nopo dii nga au nogi milo ongoyon kasauo’ do isai-isai nopo.

Suusuai po kawagu, otumbayaan yolo do sokiro dumarun kaaka ontok pomolobong

yolo dii nga, kirati do i nopo i minidu pogun dii nga olungui kaaka kopio om i darun nopo

dii nga sabaagi romou mato di minidu do pogun dii. Sokiro do alasu kaaka nga osonong

kaaka kopoposion i minidu pogun dii.

Sundung pia ingkaa nga, kalapas po do nolobong i mayat mositi do modsu po om

milo nogi dii do sumalakoi do id walai.

Page 12: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

12

1.3.4 Kaadat-adato do Mamawaal

Kaadat-adato nopo do tinaru Kadazandusun maamaso do mamawaal nga, soira do mooi

kaaka pogihum di waalon, mositi aiso kadaaton miagal ko’ haro i apatai toi ko’ monguni i

tombolog lokiu, mooi do ingaa koligaganan di tulun i mooi pogihum toi ko’ kumaa di

walai do wonsoyon. Ahal nopo dilo kaaka nga mooi do popoinsodu do kaantakan di

tangaraat.

Suai ko’ ilo, timpu maganu di waalon nopo nga mositi do ontok tadau rondom om

soira maganu kayu toi ko’ poring dii, nga maan po ilinai. Sabap nopo dilo nga mooi do au

opunso toi ko’ araag i pogonuan do kayu. Mantad dilo,woyo dilo nga kaanu nogi do

momogompi do kinoiyonon posorili.

Suusuai po kawagu, pomurinoitan toi ko’ sambayangan po i kinoiyonon di tana

waalan di pogulu po do tumimpuun do mamawaal. Kointalangan nopo kaaka dilo nga

montok no do otumbayaan yolo kumaa do Kinorohingan i kaanu do popoinsodu do

tangaraat id kinoiyonon do tana dii.

Mantad dilo, mositi nogi do mogihum o tana waalan id kinoiyonon di tosonong mooi

do osonong koingkakatan di walai dii. Maya dilo, mositi mintong-intong po laid, pogulu

po do powonsoyon o kalaja tokou.

Suai dilo, pogulu do timpuunan mamawaal om moginipi po laid. Nung araat i tinipi

nga au no abayaan do mamawaal id kinoyonon dii. Kointalangan nopo dilo nga mooi do

osonong koingkakatan di walai.

Soira nogi do haro o tulun minidu pogun nga mositi do tingkadan po do mamawaal.

Ahal dilo oponsol kopio sabap mamantang yolo kumaa tulun i minidu pogun.

Kolimpupuson nopo nga, okito tokou do ogumu i mositi do pantangon do tinaru

Kadazandusun sokiro do mamawaal do lamin mooi do kaanu koingkakatan walai di

tosonong.

Page 13: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

13

1.3.5 Kaadat-adato do mongumo

Haro piipiro no kaadat-adato do mongumo. Miagal ko’, sokiro monguni i tombolog

nahagan toi ko’ kobontol do lontugi maamaso do tumimpuun do mongumo toi ko’

rumilik au milo potilombuson i kalaja dii. Ahal nopo dilo nga sabap no do mooi

popoinsodu do koligaganan toi ko’ kaantakan di taraat.

Suusuai po, nung moginipi nopo di taraat nga au nogi milo do lumombus do

mongumo. Kointalangan nopo dilo nga mooi do popoinsodu nogi do koligaganan toi ko’

kaantakan di araat.

Sundung mantad dilo, maamaso nogi do rumilik nga au nogi milo do mingiak toi ko’

mimboros di ologod kopio. Sabap-sabap nopo dilo nga mamantang do suang talun toi ko’

rusod do suai.

Kolimpupuson, maya kotumbayaan animisme i igitan diolo karahung nogi ilo

kotumbayaan diolo maamaso yolo do mongumo toi ko’ momonsoi nunu-nunu nopo

kalaja.

1.3.6 Kaadat-adato monompogunan

Kaadat-adato monompogunan nga haro nogi piipiro o adat-adat di maan tonudo di

komolohingan Kadazandusun i pogulu po. Miagal ko’, pogulu po do mamanau, mositi do

tumudu po’ laid di taakanon, nung au no mangakan toi ko’ kosiwat. Loolobi po kumaa

tontolu tu mositi no kopio ongoyon tuduo’ pogulu po do mamanau. Adat diti nga kaakal

po do tonudon do tinaru Kadazandusun gisom baino diti.

Suai ko’ ii, adat i suai nopo nga, soira id tindalanon, au milo do sogkosobuan,

songkotoian, sogkoirikahanan, om sangkaadapan. Sabap-sabap nopo dilo kaaka nga

montok no do mongilaag do kaantakan taraat.

Kolimpupuson, nopo nga oinsanan adat dilo mositi tonudon diolo mooi do au kaanu

kaantakan di tangaraat id koposion diolo.

Page 14: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

14

1.4 Pogoduhan

Sabaagi tinaru Kadazandusun, oponsol no kopio tokou do mamarati om mongilo do

nunu-nunu ngawi do pogoduhan doid suang tinaru kadazandusun. Sundung po do haro no

kotumbayaan tokou do baino diti nga oponsol kasari tokou do popotilombus diti

kointutunan do tinaru tokou kumaa sukod wagu. Ahal nopo dilo nga pogoduhan-

pogoduhan nopo do id suang tinaru Kadazandusun nga haro i tersirat maya do isoiso

pogoduhan dii.

Maya dilo, poomitanan koiso do pogoduhan dii nga, au milo do mogibooboros

maamaso do makan. Ahal nopo dilo nga kosudong kopio o pogoduhan diti, sabap sokiro

do mimbolotok nopo do mimboros maamaso do makan nga oluganan moti.

Potilombus, au nogi milo do makan doid toguang dompuran, titigawon, id lanjang

om manau-panau do makan. Ahal nopo dilo kaaka nga soira do apatai nopo nga

mogombiruo nondo kaaka i tulun dii. Soira sorohon kopio, sabap nopo do pogoduhan dilo

nga mooi do popoilo do au osonong tokitanan do wokon soira makan tokou irad dilo.

Suai dilo, maamaso do makan nogi nga au milo do pomumu-mumuon o takano. Di

pogulu po, soira do okito i molohing dii o mumu takano di tanak dau nga otogod kopio i

molohing dii tu mihad motii kaaka o Bambarayon. Miagal nogi dilo nga, mooi do au

tokou do momirubat takano.

Suai ko’ ii, pogoduhan nogi ngawi do modsinding do maamaso makan. Tumanud

boros di komolohingan ngawi, sokiro do modsinding tokou do makan nga kasawo kaaka

moti do i molohing no. Katapi soira pomusarahan tokou kopio nga woyo toluud i aanu

nopo nga mooi do otoguang tokou do isoiso karaja i wonsoiyon tokou om kaanu nogi

sumiliu songulun di olinuud om aparu.

Suusuai po kawagu pogoduhan nga au nogi milo mamanau do au po kotudu do

taakanon. Ahal diti nga kaakal po do tonudon gisom do baino diti. Kosoruan nopo nga

suhuon po do mooi tudu i takano om rapaon sokiro do au kosiwat makan toi ko’ au kopio

do orohian do makan timpu dii. Kosoruan nopo taakanon i mositi do ongoyon tuduo’ nga

tontolu. Sabap-sabap nopo dilo ngawi mooi do au otopunan i takano om rapaon dii. Suai

dilo, nga monigolig nogi mantad do koligaganan id tindalanon.

Page 15: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

15

Mulong do ingkaa nga, au nogi kaaka ngawi milo monuduk do buluntung. Tumanud

kotumbayaan komolohingan di pogulu nga apasa mori kaaka tunturu sokiro monuduk i

boluntung dii. Otumbayaan o komolohingan i nopo buluntung nga pomogunan do suang-

suang. Soira sorohon kopio nga haro tonsi tersirat maya do adat diti i nopo nga

mamantang do sopikotulun sundung potuu do au okito ii suang-suang.

Suusuai ko’ ngawi dilo , nga au nogi milo momobog tangaanak momoguno do

sosonduk toi ko’ gigiu do takano. Kopointalangan nopo nga soira osukod i tanak di nga

au nondo kopio songkuro o toilaan dau. Woyo toluud mantad adat diti nga mositi upuson

tokou o tangaanak om mositi obinsianan tokou kumaa tulun suai.

Kolimpupuson nopo nga ogumu kopio o pogoduhan-pogoduhan o tinaru

Kadazandusun id suang waya koposion diolo. Ahal dilo nga nosiliu nogi iso woyo

koposion tu oinsanan kawo-kawo pogoduhan tinaru Kadazandusun diti nga kokomoi no

do koposion tikid tadau.

1.5 Kobuatano

Ogumu o kobuatano doid suang koposion tinaru Kadazandusun. Tumanud tulun kampung

id kampung ku kobuatano nopo tinaru Kadazandusun nga abagos, obingupus, obinguhup,

olinuud, otoboi, mamantang, om obinsianan. Kopointalangan nopo do kawo-kawo

kobuatano dilo nga miagal ko’ id siriba:

1.5.1 Abagos

Di pogulu i abagos kopio o komolohingan Kadazandusun do momuumutanom do nunu-

nunu nopo. Miagal ko’, guol, mundok, kasou, parai om sigup. Poomitanan nopo do

kobuatano diti nga abagos yolo doid koposion tikid tadau tu mongumo toi ko’ morobuat

yolo gisom no baino nga kaakal po do potilombuson do tinaru Kadazandusun do woyo

toluud diti.

Page 16: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

16

1.5.2 Obingupus

Kobuatano nopo diti nga okito kumaa komolohingan Kadazandusun tu’ obingupus yolo

kumaa do tanak diolo, tayam om nogi kumaa doid posorili diolo. Poomitanan nopo nga,

momolihara yolo do tongotayam-tayam. Suai mantad dilo, okito nogi kobuatano diti

gisom nogi do baino tu’ kogumuan nopo do tinaru Kadazandusun do baino nga

momolihara nogi yolo tongotayam-tayam miagal do tasu, tingau, wogok, karabau, sapi

om ogumu po suai.

1.5.3 Obinguhup

Obinguhup nogi nga iso koulalaho do tinaru Kadazandusun. Di pogulu i gisom no do

baino, kosoruan nopo do tinaru Kadazandusun nga mogiuhup-uhup yolo do momonsoi

kalaja diolo. Istilah nopo dilo nga mogitaatabang yolo do momonsoi kalaja diolo mooi do

opongo i kalaja di doid timpu di toruhai.

Olinuud nopo diti nga iso kobuatano di

1.5.4 Olinuud

tosonong i kopokito woyo koboros-boroso do sosongulun om kowoowoyoon sosongulun

di doid tisoom tiso. Songulun tulun di olinuud nopo nga oinsanan koboros-boroso dau

nga au kosinduol ginawo do tulun suai. Poomitanan nopo nga, olinuud ngawi o molohing

Kadazandusun do moboros kumaa isai-isai nopo mooi do au kopiodu doid tiso om tiso.

1.5.5 Otoboi

Otoboi nopo nga iso nogi kobuatano i oponsol kopio kumaa do tulun Kadazandusun di

pogulu po. Ahal nopo dilo nga kohompit doid susuyan Nunuk Ragang soira nongosusaan

i ngawi tulun kampung soira nowiaan yolo takanon tu minagadau gia ontok dii. Ahal dilo

kopokito do otoboi yolo sundung po do ingaa taakanon diolo ontok dii. Poomitanan nopo

suai nga otoboi yolo do monoguang koposion diolo sundung po do haro kosusaan diolo.

Page 17: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

17

1.5.6 Obinpantang

Kobuatano nopo diti nga okito do soira haro tulun minidu pogun. Kopointalangan nopo

nga soira haro songulun tondu di kapapaganak nga mamantang yolo do au mangakan do

taakanon di au milo diolo akanon. Mantad dilo, okito tokou do obinpantang o tulun

kadazandusun di pogulu ii maya no do waya koposion di pogulu i.

1.5.7 Obinsianan

Kobuatano nopo diti nga okito nogi doid suang koposion diolo soira do haro tulun minidu

pogun tu mongoi yolo uhup kumaa di paganakan i haro kosusaan dii mooi do papagaan

kosusaan id suang paganakan diolo. Maya poomitanan dilo okito tokou do obinsianan

ngawi o tinaru Kadazandusun.

Page 18: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

18

1.7 Lagenda

Poomitanan nopo do lagenda nga susuyan Nunuk Ragang. Susuyan nopo diti nga

kokomoi do nontodonon do tinaru kadazandusun di pogulu i. Susuyan nopo diti nga

ogumu o versi waya sorita dau. Katapi Oinsanan versi nopo dii nga haro piagalan dau.

Tumanud booboroson di luguan kinoyonon ku, Nunuk Ragang nopo nga sumuku

kumaa “kayu koposion” di kikotongungan sabaagi lambang do “koonuan taakanon” om

nogi manahak pongoligan kumaa molohing Kadazandusun.

Suai ko’ ii, otumbayaan o tinaru Kadazandusun do molohing Kadazandusun nopo

nga mantad kinoyonon di nointutunan do Nunuk Ragang. Hamiddun Udin (1991,50);

Abd.Jaffear Henry (1981,3).

Tumanud nogi tangon om metos Kadazandusun, kinoyonon nopo do Nunuk Ragang

nga hilo id Ulu Labuk id poingoros do watas Ranau. Hilo nopo nga kiharo o duo guas

bawang. Miagal ko’, bawang Liwago om bawang Gelibang dii lumuyung id ponong

kosilahon Ranau om Tambunan. Koduo-duo bawang diti kikotongunggan sabaagi wayaan

apangkal kumaa molohing Kadazandusun do maliu id kinoyonon-kinoyonon suai id

Sabah.

Sundung po ingkaa, tumanud kawagu di luguan kinoyonon ku nga tulun

Kadazandusun nogi nga otumbayaan do Nunuk Ragang nopo nga niyonon do sunduan.

Mantad dii, kayu Nunuk Ragang royohon do tulun Kadazandusun. Suai ngawi dilo,

tumanud nogi ponoriukan di Abdul Jaffear Henry (1981,16), minomisunud isio do tulun

ngawi Kadazandusun nogi nga mamarayou yolo do kayu-kayu i poinsuni id disan do

bawang.

Sundung po do ingkaa, tumanud di Gundohing Podtung Kuyag mantad Kg

Tibabar Tambunan nopo nga haro o kinantakan minundaliu ngawi o tulun Kadazandusun

sabap no haro o pioduhan om sangod kumaa isoiso’ mogigion id Nunuk Ragang.

Kootuson nopo dii nga haro nodii o tulun Kadazandusun minundaliu id kinoyonon suai.

Page 19: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

19

Kootuson nopo nga, tulun Nunuk Ragang timpuun nodii yolo do minundaliu kumaa

Tambunan, Ranau, Keningau, Penampang om Kota Belud. Kinantakan diti popokito do

sabaagi tadon nokoulaian do suku om subsuku di mogisuusuai kumaa tulun Nunuk

Ragang id mogisuusuai kinoyonon id pogun Sabah.

Kolimpupuson nopo nga, susuyan Nunuk Ragang nopo diti nga iso lagenda kumaa

tulun kadazandusun sabap otumbayaan yolo do nontodonon nopo tinaru Kadazandusun

nga mantad nunuk Ragang.

Page 20: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

20

1.8 Taakanon

Taakanon montok isoiso tinaru nopo nga iso kointutunan om identiti kumaa tinaru dii.

Ogumu kawo taakanon id suang tinaru Kadazandusun. Koubasanan nopo nga okito tokou

do mogisuusuai kawo taakanon ontok wulan mikat tu wulan nopo dilo nga tadau do

kaamatan.

Suai ontok tadau kaamatan, koubasanan nopo tinaru Kadazandusun i poingiyon hilo

id kampung, nga kaakal po do tonudon diolo do woyo pogoogonsok do tradisional.

Suusuai po kawagu nga kokito tokou om koumbal tokou nogi do taakanon do tinaru

Kadazandusun id kaantakan do haro pisasawaan om nunu nopo karamaian i pohoroon do

tinaru Kadazandusun.

Mantad dilo, poomitanan nopo do taakanon koubasanan tinaru Kadazandusun nga

Hinava, Noonsom, Pinarasakan, Bosou, Tuhau, Sup Kinoring Bakas om Sup Manuk

Lihing. Oinsanan kawo taakanon dilo nga posodiaon tumanud do koubasanan tradisi

tinaru Kadazandusun.

Suusuai po kawagu, taakanon tradisional nopo do tinaru Kadazandusun diti nga

poinsuusuai ko’ mantad tinaru suai id pogun Sabah. Suai po do ananam om haro nogi

kosuaian mantad ko’ i suusuai taakanon. Ahal nopo dilo nga maya no do woyo posorili di

poinsandad no i ogumu do manahak koonuan do pogihuman do taakanon.

Mantad no ngawi dilo, kopointalangan nopo do kawo-kawo taakanon dilo nga miagal

ko’ id siriba:

1.6.1Bosou

Bosou nopo nga iso kawo do taakanon i nointutunan no kopio id suang tinaru

Kadazandusun. Kakamot nopo do poposodia do taakanon diti nga tonsi sada, linsou tua

bambangan i naparut no, lado taragang, layo, bawang taragang, limau kapas om tusi. Suai

dilo, koubasanan nopo do kawo-kawo do bosou nga, bosou bakas, bosou gipan, bosou

nangko om suusuai po.

 

Page 21: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

21

1.6.2 Noonsom

Noonsom nogi nga iso kawo taakanon id suang tinaru Kadazandusun. Haro piipiro kawo

do noonsom miagal do Noonsom Sada, Noonsom Bambangan om Noonsom Tuhau.

Mantad dilo, montok momonsoi do Noonsom sada diti nga momoguno do sada, tonsi

tua pangi, takano om tusi. Montok momonsoi nopo do Noonsom Bambangan nga ridison

o tua Bambangan om ralatan nondo tusi om posuangon nondo doid suang poiyanan om

andadon nondo solinaid do sominggu.

Suai dilo, montok momonsoi do Noonsom Tuhau nopo di kawagu nga ridison i

tuhau, ralatan do limau, tusi om lado taragang. Potilombus, posuangon nondo doid iso

poiyanan.      

 

  1.6.3 Pinarasakan

Taakanon nopo diti nga iso kawo taakanon i ingaa o suup dau tu parasakan gia i suup dii.

Kakamot nopo i gunoon montok do poposodia do pinarasakan nga sada (sada id bawang

toi ko’ sada id rahat). Potilombus, ralatan nondo i sada dii do kunit om layo, asam jawa,

tua takob-akob, tusi om tunguon nondo do tukuri waig. Pologoson nondo do gumulok

gisom do arasakan.

1.6.4 Sup Manuk Lihing

Tumanud tradisi tinaru Kadazandusun, taakanon nopo diti nga kosudong montok do

tondu i kapapaganak nogi. Mantad dilo, waya-waya nopo do momonsoi do taakanon diti

nga songinan manuk kampung, lihing,om layo. Woyo nopo do mogonsok taakanon diti

nga robuson po i manuk dii noputul no miampai ralatan do pitanga galas do lihing, layo

di noridis, om tusi. Pologoson nondo do gumolok gisom do olomok i manuk dii.

Page 22: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

22

 1.9 Basaan

Kadazandusun nopo nga nointutunan do iso tinaru i ogumu do subetnik. Mantad dilo,

haro dii o pisuaiyan do rasuk tradisional diolo. Poomitanan nopo nga rasuk tradisi nopo

dusun Bundu id Ranau nga misuai ko’ mantad rasuk tradisi id watas Tambunan.

Suai dilo, koubasanan nopo nga gunoon o rasuk tradisi dilo id timpu do tadau

Kaamatan om nogi soira haro pisasawaan do tinaru Kadazandusun. Mantad no ngawi

dilo, ontok tadau kaamatan, id pialaan do unduk ngadau gunoon o rasuk tradisi dilo

miampai kakamot di suai.          

          Kointalangan nopo kokomoi do iso poomitanan basaan kadazandusun nga miagal

ko’ id siriba diti:

Suku Kaum Kadazandusun Penampang

i. Woyo-woyo rasuk tradisi:

- Rasuk i ingaa longon, kiwotik toitom (montok do tondu)(sinuangga) 

- Rasuk i kilongon toniba, kiwotik toitom montok do tondu doid pitanga umul

(Sinompukung) .

- Rasuk kilongon tanaru montok tondu di notuo no loobi po kumaa Bobohizan. 

- Kemeja toitom toi ko’ anaru montok do tongokusai.

- Tapi om sigar

          

ii. Kakamot i pakaion miampai dii rasuk:

    

-Himpogot

- Tangkong

- Simbong (Anting-antin

- Korongsang kiwotik amas

- Tinggot

- Gohong(Gelang)

- Sinsing (cincin)

Page 23: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

23

2.0 Boros

Boros nopo nga kopointutunan om asas piromutan montok toinsanan tinaru. Miagal nogi

doid tinaru Kadazandusun i haro boros do tinaru sondii i nopo nga Boros kadazandusun.

Boros Kadazandusun nopo nga kointutunan toi ko’ identiti montok do tinaru

Kadazandusun. Sokiro do atagak nopo boros nga atagak no o tinaru. Mantad dilo,

oponsol kopio poliharaon om poburuon o boros Kadazandusun mooi do au atagak.

Mantad dilo, mooi do popoburu om momolihara boros tina tinaru kadazandusun diti,

haro piipiro laang i nowonsoi miagal do Boros Kadazandusun nopo diti nga tinimpuunan

do tudukai id piipiro tua sikul tosiriba inopili montok do projek perintis pangajalan om

pambalajalan Boros Kadazandusun.

      Kurikulum Bersepadu Boros kadazandusun id sikul tosiriba nopo nga mooi do kaanu

ngawi i tangaanak sikul do minsingilo om monguasai kabaalan mimboros om kaanu do

ilimu om kaanu do mongimuri do boros tinaru sondii. Suai ko’ ngawi dilo, Pongiaan id

pogun sabah nga nokoburu mimpai haro o iso po kawagu boros i maan tudukai id suang

sistom poinantu id sikul tosiriba.

Suai ko’ po, Jabatan pinsingilaan Pogun Sabah, haro piipiro tinan om pertubuhan di

suai i haro kikotonggungon toponsol montok popoburu om pomoliharaan Boros

Kadazandusun miagal do Kadazandusun Language Foundation (KLF), Koisaan Cultural

Development Institute (KDI), Persatuan Kebudayaan Kadazandusun Sabah (KDCA), om

nogi Honkod koilaan pogun Sabah.

Suusuai po dilo, nga Kadazandusun nopo diti nga iso suku tinaru i agayo id pogun

Sabah. Mantad dilo, ogumu o dialek id suang Boros kadazandusun. Sundung po do haro

pisuayan dialek nga kaakal po do id suang rumpun suku tinaru Kadazandusun.

Mantad no ngawi dilo, soira haro nodii ponontudukan Boros kadazandusun id sikul

tosiriba, sikul takawas, om nogi id taang loobi takawas miagal do id UPSI om IPG,

koburu om kotilombus nodaa boros diti kumaa oinsanan sukod wagu tinaru

kadazandusun.

Page 24: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

24

3.0 Kumaon 2

Poguhatan: Monganalisis kaantakan kaalanan koubasanan om kosusastaraan montok

koposion tikid tadau momoogun kadazandusun.

RUMANDAWI

Sundu-sundu ku i Kinomulok

Tondu ko mantad kayangan

Tondu ko mantad rumandawi

Roroyohon tulun riniba

Boros-boros ka di Kudingking

Sonong nogi kopisawo kito

Miagal kito rumandawi

Om miagal mantad kayangan

Om poimpasi ko da Kinomulok

Om orongou nu iti sindingku

Mamarayou di no linundus nu

Om nogi di no korondowion nu

Om poimpasi ko da ika Kudingking

Om orongou nu iti sindingku

Mamarayou di no winantang nu

Om nogi di no korondowion nu

Iti no tangon gulu-gulu

Roiton ku kuma’a dikoyu tobpinai

Parangahan ku do tulun dusun

Id sodu toi ko id somok

Sinding di : Masni Sumiran

Page 25: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

25

3.1 Koponsolon do sinding

Koubasanan nopo tinaru Kadazandusun nga, modsinding yolo soira haro kaantakan do

karamaian miagal tadau kaamatan, tadau pisasawaan om nunu nopo karamaian di

pohoroon diolo. Mantad dilo, okito o fungsi do sinding id suang tinaru Kadazandusun.

Mantad no ngawi dilo, ogumu di o kawo sinding i maan sindingo diolo mooi do

paparamai do tadau karamaian dii. Koubasanan nopo nga popolombus yolo do

topurimanan diolo miampai no do sinding.

Suusuai po kawagu, koponsolon sinding doid suang tinaru Kadazandusun nogi nga

montok do kakamot om medium do popolombus do tangon om mitos kokomoi

kaagungan do kinorohingan om dewa-dewi i kikoponsolon id suang koposion diolo.

Suai dilo, otumbayaan yolo do nontodonon nopo do dewa-dewi nga mantad do

kinorohingan om Suminundu miampai i tanak dau i roitan do i Kinomulok. Mantad dilo,

royo-royohon di diolo i dewa-dewi. Ahal dilo, poomitanan nopo do sinding boros Dusun i

monusui kokomoi do kaagungan dewa-dewi diolo nga miagal do id sawat:

Page 26: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

26

3.2 Analisis bontuk om genre id Kosusastaraan maya sinding.

Unsur boros Poomitanan mantad sinding

Sinkof Ku, iti, (pinoniba o boros)

Sundu-sundu, gulu-gulu, boros-boros

(pongohulitan boros guas)

Asonansi Sonong nogi kopisawo kito (pongulangan vokal o)

Sundu-sundu ku i Kinomulok (pongulangan vokal u)

Anafora Tondu ko mantad kayangan

Tondu ko mantad rumandawi

Om poimpasi ko da Kinomulok

Om orongou nu iti sindingku

Om poimpasi ko da ika Kudingking

Om orongou nu iti sindingku

Aliterasi Tondu ko mantad kayangan (pongulangan konsonan n)

Epifora Mamarayou di no winantang nu

Om nogi di no korondowion nu

Page 27: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

27

4.0 Kumaon 3

Poguhatan: Momudali iso karya koubasanan om kosusastaraan momoomogun

Kadazandusun.

Iso karya koubasanan om kosusastaraan momoomogun Kadazandusun nopo nga tangon.

Mantad dilo, id siriba diti haro iso poomitanan do tangon doungulu-gulu po.

Uhu tangon: I Anak -A nak om i O ngkor -O ngkor.

Haro-haro no kaka di pogulu po, haro o iso paganakan do komoyon i tapa,i tina om i

tanak. Ngaran nopo i tapa nga i Aki-Aki om i tama nopo nga i Kodu-Kodu, om nogi i

tanak nopo nga i Anak-Anak. Yolo nopo kaka ti nga aparu tomod. I Anak-Anak nopo

kaka ti nga songulun tanakwagu di aparu, awantang om osonong tomod kowoowoyoo’

disio.

Insan tadau, pimpanau no kaka i Anak-Anak minongoi hilo tidong diolo. Id tawayaan

nopo nga lamin di Ligot Liou. I Ligot Liou nopo nga oligot no o liou dau, milo no ngawi

pinturugan do liou dau. I Ligot Liou nopo kaaka ti nga orohian no poinsilang id parai.

Mutok-tutok po i Ligot Liou do magandad i parai dau do oromuk.

“Talib oku po kio inan”, kaka di Anak-Anak.” Oi i Anak-Anak ko mala di kio”,

umbaya po bo, ingutuai oku po”. Kaka di Ligot Liou. Umbaya nodii kaka i Anak-Anak

minongoi ponginggutu di Ligot Liou. Soira sinoriuk di Anak-Anak i tobuk di Ligot Liou,

atukoi ! oruhai tomod i Anak-Anak nokotigog tu mogisuusuai po id suang tobuk di Ligot

Liou. Haro no ngawi o gangak, lontugi, tangkalamai om nogi giuk. Tahan-tahanon po

kaka di Anak-Anak tu orosian do kogiak. Siyahan no kaka di Anak-Anak do manampo

ngawi i gangak, lontugi, tangkalamai om i giuk om pokuoon no dau id palad di Ligot

Liou.

Soira do minsosodop ugad no kaka i Anak-Anak .” Anak-Anak tumakad ko nopo

hilo nuluhon , umbayaan no i tawadak om onuon no i tomulok po, nga kada po maai

ukabai hilo id ralan. Ukaban soira korikot ko id walai”. Kaka di Ligot Liou.” “Pounsikou

kio inan”, kaka di Anak-Anak. Soira nokorikot i Anak-Anak hilo id nuluhon, kokito no

Page 28: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

28

dau i tawadak di tomulok po om onuo no disio miagal di pinonuhuan di Ligot Liou.

Pintanggayai nodii di Anak-Anak di tawadak dii minongoi hilo tidong dau.

Soira minuli i Anak-Anak hilo lamin diolo ukabai no dau i tawadak dii. Soira noukab

di Anak-Anak i tawadak dii, soliwan no kaka songulun sumandak di tolumis no om

olinuud tomod. Mantad dilo, silio no kaka di Anak-Anak i sumandak dii do sumandak

dau. Norikot tomod i Kodu-Kodu om i Aki-Aki noondos. I nopo kaka i sumandak di nga

olundus kotulun. Atukoi, om kakaya nodi kaka i Anak-Anak dii. Walai nga osonong,

parai nga ogumu om nokoburu nodii kaka koposion di Anak-Anak om i molohing dau.

Soira nokorongou di Ongkor-Ongkor do boros tulun, ongoi no kaka i Ongkor

pomisunud di Anak-Anak poingkuro isio nakakaya. Om i Anak-Anak nopo ti nga

osonong kopio, posunudon nopo dau. Mantad dilo, ongoi no kaka i Ongkor talib-talib

hilo lamin di Ligot Liou. Soira tuminalib i Ongkor-Ongkor lohowo no kaka di Ligot Liou

i Ongkor-Ongkor do mongoi ponginggutu. Soira do sinoriuk di Ongkor tobuk di Ligot

Liou, nokotigog tomod i Ongkor nokokito i tangkalamai, giuk, gangak om lontugi.

Imuhawai no di Ongkor-ongkor i tobuk di Ligot Liou om gisom sontompul-tompul po o

giuk. Pinturugai no ngawi di Ongkor tulu di Ligot Liou om norualan tomod i Ligot Liou.

Soira minibok i Ongkor-Ongkor, suhuwo no di Ligot Liou do maganu tua tawadak di

omulok po. Soira naanu di Ongkor i tua tawadak dii nga au isio nokotoboi do minogukab

i tua tawadak dii om ukabai no dau hilo id ralan. Soira noukaban i tawadak, imbulai no i

todu-odu no i aiso no nipon. Umbal-umbal po di pomogiak i Ongkor-ongkor nga

poingkuro podii gusaon no i todu-odu i Ongkor-Ongkor. Kolimpupuson nopo dii nga, i

Anak- anak nopo nga sampaganakan do osonong do koposion om i Ongkor nopo nga

sangadau-adau nopo miodu duo di todu-odu.

Page 29: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

29

4.1 Analisis kokomoi do tangon

Sumber Tangon: Maya susuyan do tulun kampung

Kogunaan do tangon:

Di pogulu i asaru o gunoon o tangon soira popodop do sosongulun o tanak. Ahal nopo

dilo kaaka nga mooi do oruhai no i tanak do koodop. Suai dilo, koponsolon nopo ti

tangon mooi do popogirot po do piobpinayan om piromutan doid suang isoiso paganakan.

Suusuai po kawagu, tangon nopo diti nga kiguno nogi do sabaagi do monuang timpu

toliwang kumaa tangaanak di tongokoro po tu ingaa gia o tintangan diolo miagal ko’ di

baino tu haro nodii ngawi o tuunion miagal do radiu om televisyen. Ahal dilo okito o

kogunoon do tangon diti id suang tinaru do Kadazandusun.

Watak taraat om tosonong maya tangon

Koubasanan nopo do tangon toi ko’ susuyan do tinaru Kadazandusun diti nga haro watak

di tosonong om haro nogi watak di taraat. Maya do tangon id sawat okito tokou do watak

tosonong nopo do hilo nga i Anak-Anak, i Aki-Aki, i Kodu-Kodu om i Ligot Liou. Ahal

nopo dilo nga okito tokou maya do koulalaho do oinsanan watak dilo. Oinsanan watak

dilo nopo nga haro koulalaho di osonong, abagos, awantang, olinuud om suusuai po.

Maya no ngawi dilo, okito tokou nogi do watak di taraat maya do tangon dilo. Maya

tangon id sawat okito tokou do i Ongkor-Ongkor no i kiwatak do araat tu songulun di au

olinuud, au mamantang tulun di otuo’, orongit, om tamaha.

Page 30: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

30

Ponontudukan maya tangon

Kosoruan nopo nga maya doid isoiso sorita nga mositi haro o ponontudukan dau kumaa

sosongulun di mambasa do tangon dii. Miagal nogi id suang tangon do tinaru

Kadazandusun tu’ haro o ponontudukan i aanu tokou.

Mantad dilo, maya tangon id sawat, ponontudukan i aanu nopo nga mositi

mokinongou tokou do boros tulun suai loobi po i otuo ko’ mantad dati. Miagal di Anak-

Anak tu’ mokinongou o boros di molohing dau om nogi boros di Ligot Liou. Soira

mokinongou tokou do nunu-nunu nopo ponontudukan maya tulun suai nga au tokou do

kaansau ralan do koposion tokou. Miagal di Anak-Anak tu’ minikinongou isio do boros

di Ligot Liou do au mongukab do tawadak maamaso id tindalanon. Maya dilo, nakaanu

isio songulun tondu di osonong om olinuud kopio.

Suusuai po kawagu, ponontudukan i aanu tokou maya do tangon diti nga mositi

osonong om olinuud tokou kumaa do tulun suai. Kada tokou no tanud do kowoowoyoo’

di Ongkor-Ongkor tu’ au au olinuud om au mamantang kumaa di Kodu-Kodu soira do

minokiinggutu daa i Kodu-Kodu kumaa di Ongkor-Ongkor nga maai nogi di Ongkor-

Ongkor pinturugai i tulu di Kodu-Kodu.

Kolimpupuson nopo nga, maya tangon ogumu ponontudukan i aanu tokou om kaanu

nogi do poposonong koulalaho tokou sondii.

Kobuatano maya tangon

Maya tangon id sawat, kobuatano i okito tokou nopo nga abagos, olinuud, om obinguhup.

Kointalangan nopo nga, abagos i Anak-Anak do mongoi id dumo dau. Suai ko ilo,

olinuud nogi di Anak-Anak kumaa do molohing dau om kumaa nogi di Ligot Liou.

Suusuai po kawagu, obinguhup nogi i Anak-Anak kumaa di Ligot Liou tu minonguhup di

Ligot Liou do mongukab i tangkalamai, giuk om suusuai po id tulu dau.

Kolimpupuson, nopo nga okito tokou do oinsanan kobuatano dilo nga okito doid

suang watak di tosonong i nopo nga watak di Anak-Anak.

Page 31: kesusasteraan Bahasa Kadazandusun

31

Pomolingkuman

Pomolingkuman nopo nga elemen-elemen toponsol id koubasanan momoomogun

Kadazandusun nopo nga iso tinungkusan maya komolohingan di pogulu i om

nokotilombus ngawi i elemen-elemen ngawi dii gisom no do baino diti. Mantad kumaon

koiso abaagi o elememn-elemen toponsol do siam kawo. Miagal ko’, karamayan,

kotumbayaan, kaadat-adato, pogoduhan, kobuatano, lagenda, taakanon, basaan, om nogi

boros.

Maya ngawi dilo, oinsanan kawo-kawo do elemen id koubasanan tinaru

kadazandusun nopo nga oponsol kopio do maan rotio om soriuko’. Ahal dilo kaanu tokou

do mamarati poingkukuro kopio kopoposion tinaru tokou di pogulu i.

Suusuai po kawagu, maya nogi do kaantakan kaalanan koubasanan om kosusastaraan

montok koposion tikid tadau do tinaru Kadazandusun nga abaagi do ogumu kawo miagal

do tangon, hiis, om ogumu po suai. Maya kaantakan kaalanan koubasanan om

kosusastaraan do tinaru Kadazandusun diti nga haro piromutan montok koposion tikid

tadau do momoomogun Kadazandusun.

Sundung ko’ mantad dilo ngawi, montok do karya koubasanan om kosusastaraan

momoomogun Kadazandusun nga okito tokou nogi maya do tangon, sinding,om hiis.

Oinsanan do karya-karya ngawi do tinaru Kadazandusun diti nga ogumu o bontuk-bontuk

dau sondii.

Kolimpupuson, oponsol kopio tokou do mamarati om minsingilo do kopoposion,

karya-karya tinaru Kadazandusun om elemen-elemen toponsol doid suang tinaru tokou

sondii.