This Material is developed and/or compiled by:MARIVIC S. KINDAHAN

Teacher INansiakan National High School

ROGER S. SEBASTIAN, Ph. D.Head Teacher V/ Officer-in-Charge

Consultant

Also Published:AGIYO

NNHS IPEd AND KALANGUYA COMMUNITY PAPER @ basteroger@wix.com

Contributors:

COMMUNITY CULTURE-BEARERSAND

GRADE-9EDUKASYON SA PAGPAPAKATAO

STUDENTS

Editor:Joel C. Kindahan

OVERVIEW

1

 AABIG (Kalanguya Prose)

(Short Stories, Fables, Parables, Legends) 

AABIG is a kalanguya term for prose like short stories, legends, fables, parables, anecdotes and the like. 

Man-aabig or Story telling is one of the Kalanguya Practices wherein the elders gather the kids around the bonfire (intokkan) in the hut and tell stories, fables, folktales and many others to entertain them while keeping the fire of the pig’s food (upi) or before sleeping because in a typical kalanguya family, the members sleep together since there are no rooms available for every member. This activity makes the family bonding stronger and closer. 

There are three main purposes of sharing aabig. The Kalanguya people, especially the elders often share aabig to the kids before they go they go to bed to: a) drive a point or instill values; b) give a point of reflection and ; c) make the kids sleep easily for them to finish their tasks.

2

HOTA TOON MAPEYEWResearched by: Rommel Acoy

Nonta bayag la,waday hekey ni too ni hay obla to mampeyew. Kanayon ni toka an bisitaa’y kulukol ni peyew to. Waday hekey egew, to pinahyal I peyew to, nakilot I danum ni peyew to,et idi to intibew I kulukolto,intibew todday anghel ni kaman eh-meh,nem idi itibaw da higato,nanbatik ida ni da inlay bado da tep dima kad-an ni bado day kad-an ni payak dan ontayab di nangkayang.Et idi nanbado da timayab ida la. Kanayon ni hiyaman i kamapaspasamak no to pahyalan i peyew to.

Nonta hekey egew, limaw mowan hota laki di peyew to. Et idi to ang-angan nakilot mowan i danum ni peyew to, limmaw dima kad-an ni kulukol idi to itibew, wadada mowan hota anghel ni bii, nanbatik et to inla hota bado nonta hekey anghel ni bii. Et nonta intibbew da higato, idaka hi aalan bado da han ida la tumayab. Nem huta hekey bii agmakatayab tep inla nonta laki bado ton waday payak to. Dinpap to hota anghel ni bii et kantoy man-ahawa kita, no agmo piyan ni man-ahawa kita agak idawat iya payak mo.

Et nonta andi pahding nonta bii, dima-yon ni man-ahawa da et nan-ahawa da. Andi bayag to nan-onga huta bii inggaton imeteng huta onga. Et nonta limmaw huta laki dima peyew, inhel to nonta bii ay manbayyo ni iluto dan maegew. Nem idi kan nonta bii ay manbayyo, intibbbew to huta payak ton naihi-ged dima talo-an ni pegey. Inbado to hota payak to hanto ehla nonta ong-nga to, “no wada li tatang mo, ehel moli ay limawak lad kad-an ni hi amak di nangkayang.”

Nonta himawang hotta laki, inhel nonta ongnga to ey timayab lad nangkayang hi ina to, to kuno ittibew hi ama to. Palalloy linggayo nunta laki ni kiniwangan nonta ahawa ton bii. Et nonta ag to ihikal i inga to, inaygan to hutta ongnga to ni kantoy, “panhing-hingpet kalli,nak hiwengen hi nanang mo.” Nankamakam, nan balon ni dekel, tep anto ay adawi lawan to. Et nonta nanlib-wat law, binibinilin to muwan hotta ongnga to han kumiwang. Et idi wada lad dalan nabley ni peteg tep adawi dillan to.

Himmawang di gilig ni dalan nem idi ang-angan todda hutta koton, ida ka hinanangih. Dinamag to no kalay ni ida ka hinanangi. Kan ida nonta koton ay andi kenen da ten naag-ngan iday ongnga da.

Kan nonta laki ay, “agkayo nangih igyay balon ko idawtan takayo.” Indaw tan toddan kanen da, palaloy gaya nonta da koton nan halamat ida nonta laki.

Nem idi kaman daldalan mowan hotta laki, waday intibew ton eteng ni titit ni nankanad lingen. Nan pakpakaahi hutta titit ni kanto’y, “pangaasim geyyem, mo ubad iya lubid ni wadad ya halik metey yak diya no agmo ubbadan.” Naka-ahian hotta laki, at to inubad hotta lubid ni

3

naiiket dima halin titit. Et nonta inubad law nonta laki hotta lubid, nan halamat mowan hotta titit ni kanto ey, halamat geyyem, angga nem hekey alin eggew, hungbalitan ko dama nguli kinephed ni nemnem mo.

In tuloy nonta laki I nandaldalan inggaton dimateng di gilig ni baybay. Idi timmungaw di bihil, inang-ang to mowan I odingan tan ga-lang ni dandani dan metey tep na mag-anan ida. Himmapit ida mowan hotta odingan ni kan da ay, “pangaasim geyem tulongi mo kami, iilaw mo kamid ma waday danum, igyan metey kami no andi danum ni pan talloan mi” Nakaahian hotta laki. Intab-ong todda mowan nonta danum, palalloy gaya da kanda nonta laki ay wadan tolli timpon hi-gami damay onda-dan higam.

Intuloy mowan nonta laki’n nandaldalan. nem nonta nabley law timmongaw di nanda-ol ni kiyew kaman problema tep agto madeteng hi ahawa to. Wada li ta eteng ni titit ni tinulungan to, at kannonta agila ay, “kalay kaka man problema?” Kan nonta laki ay, “hi ahawak naka hiwa-hiwanga, timmayab lad nangkayang inggaton haya ag nanta-ta-uli.” “Agka pan danag pan hakay kadya payak ko et iilaw takad nangkayang , tep nonta hi-gak I makin kahappolan ni da-da, dina-daan mowak.” In ilaw nonta agila hotta laki di nangkayang.

Et idi wadad da law lad nangkayang intibew da hotta anghel ni bii ni wadad bintawan ni kamandaladalan, nan apah hotta laki et kanto ey, “ikay ahawak ollaw kitad daga.” Nem nanbatik hotta bii dima hegep to inhel ama to et naokat ali hotta ama nonta bii et kanto ey, “ ag mo mabalin ni itakin iya ongak ni bii mandalan kapay di ligat han mo ahaw-a ya ongak ni bii” et kan nonta laki ey, “amagan kon amin I paamag mo ta pi-piyan kotta ongngam ni bii.” Kan nonta ama ni bii ay, “may on, idaw tan takan tallon pannobok. Illaok koya hekey kaban ni bagas di bihil. Idawatan taka ni walon oras, ikahin mo ya bagas di bihil.

No agmo maamag, agmo ahaw-an iya ongngak . Idi illogi nonta laki i nampili nonta bagas nan problema tep agtokayaan ni pilian ni walon oras. imali dali hotta abuweh, “kalay kakaman problema?” “Yaya indawat dan ligat, pilian ko kono ya bagas ni nailaok di bihil.” “Ag ka pandanag da-daan mika.” Inaygan ida nonta abuweh ni amin I gait da, hi-gaday makaamtan namili isunga nekdeng ni piton oras.

Limaw mowan hota laki di nangkayang to inhel ay kuston oras. “Igya mowan I maikadwan paliggat, ibbabkah koya singsing niya bii di baybay no ipa-ang-ang mon higak ni agmalabah ni apat ni oras, kindeng moy maikadwan ligat. Limaw mowan hota lakid baybay kaman problema mowan tep agto amtan manlang-ngoy. Imali dalli hota dina-daan ton ga-lang tan odingan. “kalay kakaman problema geyyem?” “Yama singsing ahawak igman di nanggawan baybay aggak kayan onlangoy ni mangala,” kan nonta laki. “Agkamandanag hi-gami makaamta,” kan ida nonta odingan tan ga-lang. Limaw ida la hota ga-lang tan odingan nandidina-daan dan inkayad hota singsing et an impatibew nonta laki hota singsing.

Limaw mowan hota laki di kad-an nunta ama nonta bii. Kan nonta ama nonta bii ay, “gapota kindeng mo’y maikadwan ligat, idawat ko’y maikatlo, “pandah-lag takayon hayan

4

malabi et no buwah to mahapol ni waday ongnga alin ya bii. Mahapol ni manlapod egeh ahawam tan waday pangitebwen ay nan anak nonta malabi.” Kaman problema mowan hota laki tep hekey labbin aboh I pandah-lagan da ni kahapulan ni man ongngan man ni malabi. Nem wada hota agila ni kanto nonta laki ay, “kalay kakaman linggayo?” Nem kan nonta laki ay, “hi ahawak mahapol ni pan-ongngak ni hayan malabi” nem kan nonta titit ay, “agkapandanag dahdaan taka et yinmapah di pitek hota agila ni nangitibew ni akapan ongnga to et niman waday intibew ton akapan ongnga ton bii et an ila nonta agila hota oonga ten imala pay ni kohiyaw et niman timayab mowan alid nangkayang, niman metlaeng ni malabi in amag nonta laki hota oonga ten ingkapo-kapo to hota kohiyaw et amon noman koston nan-ongnga hota bii.

Et nonta nawa-wa, limaw hota ama nonta bii dima nangipokokan toda nem nonta intibew to hota bii ni nan ongnga, kan nonta ama nonta bii nonta laki ay, “gapota inlasat mo’y indawat kon higam ni ligat, ida-yon ko law ni ikuyog moya bii ni ahaw-an mod pitek.” Et imanlappon man ni timpo magaya ida law ni han papamilya.

HI GUNGGUNG, HI MAKWAH, TAN HI TADAWResearched by: Eden Dalisdis

 

Hekey eggew, waday hekey makwah ni piyan ton an man inum di pa-pa-lok. Limaw di pa-pa-lok at indahan toh gunggung ni kaman tutuwid. “Kalay kaka mantutuwidni mandalan?” kan hi makwah, “piyan mo, man lunglungba kita?”

“ Sige, pigan to?” dinamag ni hi gunggung.

“ Ni kabwahan, ni wa-wa to,” Inhungbat ni hi makwah.

“ hige, on ali ak ali,”kan muwan ni hi gunggung.

“ May on, basta no on ali ka ibagam no wadaak ono andi,” Kan hi makwah.

Nonta nalabi, himalong hi gunggung et todda inhel nunta gait to.

“no wada li on ali ehel yo ay wadaak,” kanto. “On,” kan ida nunta gait to.

Nunta law agsapan wa-wa to, dimmeteng hi makwah.

“Menne,wada ka?” kan hi makwah.

5

“On, wadaak,”kan ngon gunggung.

Nambatik ni peteg inggaton nablay et netey.

Nanbu-bu-ngol idahota gunggung ni kamangan nunta makwah, inang-ang idan tadaw.

“Hipa ta yoka kakana, anikayo” kanto.

“Ikay mangan,” kan ida nunta gunggung.

Paspas ni mangan hi tadaw tep toka bani-ki a annan ay hanto ikam-ot inggaton nephel.

“Ka kadi pankalakalab dima keyew et say maag-agangan ka,” kan ida nunta gunggung.

Pinadtin hi tadaw et nankalakalab. Nunta nabaybayag na-agngan mowan

“Kayo tuwi-tuwid dima hengeg ni keyew,” kan nunta hekey gunggung.

Pinadti da et ida timuwi-tuwid.

Nayapah ali hi tadaw et netnetbek et netey. Idi hamman, intened ida nunta gunggung ni kinan.

  

Hipay ADAL ni piyan ni itudo niyan aabig? nemnem mo et amag moy pehed di gait mon too.

HI TADAW TAN HI UTOT 

Nan-uma hi tadaw tan utot. Nanhi-ged hi Tadaw et hanto lagabi.

Et kan Tadaw ay, “kinan to lah Utot”. Himumang alih Utot. Kanto ay, “andi dama.”Nanhiged damah Tadaw et linggaban Utot.

6

Kan Utot ay, “kinan tulah Tadaw” Men kan tadaw ay, “andi dama,” men ka megmegheb gayam law.

Illan Utot hi tadaw tep negheb et intapa tu. Nunta nakdeng ni intapa to in-ilaw to nuntadda gagait ni hi

Tadaw, inaw-aw da et nangan ida. Idaka-mangan men imakad hi utot et kantoy, “Kinan day

kahintadawan tan kahinbulengan da.”Hinipul nunta da tadaw hi Utot, et kanday “kammu ay kinan

mi kahintadawan ten kahinbulengan mi?” Men kan Utot ay, “kananda ay kinanda abin isa’y ugsa ay

nasam-it din danum na!” Kandi Tadaw ay, “A-ah”.Kamandadayu muwan hi utot et intakok to mowan.

“kinanday kahintadawan tan kahin bulengan da.”Hinipul da muwan hi Utot et himegep di longog ni bato, han

ahwi-ahwiladda nonta Tadaw hi Utot et bimatik. Hinipul nunta da tadaw hi utut et natipag i batli nunta ang-anglan ni Tadaw, han bangkila nonta gait toddan tadaw.

Kan nonta hakey tadaw, “men toy dalanan tayo ah? anhungiyed ngoy tiyed.” Kan nunta gait dan hakey tadaw, “ikiblah tayu ah” men kan mowan nonta hakey ni tadaw ay, “kakibkilah e kabat, et tayo keteg ka idayo” Kan ngo nonta gait da…..”ah, uneyto et ngo tan.”

Handa idayyo et dinanghilan idan ga-lang. Hipay piyan ni ipaamta niyan istorya?

7

HI UTOT, HI BAKA, TAN HI MANOKAuthored by: MARIVIC S. KINDAHAN

Waday hekey abong ni kapantaltaluin utot. Hay maka-abong niman han-ahawan naba-kol tan na-ama ni andi ungnga da nem wada’y manok tan baka da.

Hota naba-kol ka-on-anga-angat tep kakakanna ni hi utot hota pegey ni intalo da. In-amag to hota hantok dima dugdugo at hay makna hi utot. Idi toka pan-i-amag, inang-ang ni hi utot et ag law lilimaw dima kad-an ni pegey. Na-ag-agngan higato et to intibaw hi Manok.

“Na-ag-agnganak Manok, aggak nangnangan ni pigan eggew, wada dadan i hantok dima nakapangani,” kan utot ni kaman geyenggeng ni agang to.

“ Way tegel mo, hi-gam od ngo tan. Andi annak I problemak tep ambanaw ima peyew nima naaman kamamakan ni hi-gak,” kan Manok et nandakog la ni hi Utot.

Palalo’y linggayo ni hi Utot nem inang-ang to hi Baka. Himanop et to inhel I likna to.

“ Baka, da-daimak gan ya problemak, na-ag-agnganak tep agak nangnangan ni pigan eggew. Wada dadan I hantok dima nakapangani.” inhudhod to ni hi Baka.

“Idtan kayman ngon ambal-at itan ni problemam, menne idya a andi pahding ko tep naka-ungka-ungkan tep idyan magabay I gabot,” inhumang ni hi Baka.

Idi malabi dima abong, wada’y kamangngala dima kad-an ni hantok. Dingngel nunta na-ama et to inang-ang hota galtim ni inpakat ni hi ahawa to tep kanto ay annuy nagkana law hota utot. Ambilunget ni peteg dima dugdugo, et agto ang-angen hota kad-an ni nankana. Toka kanapkapa hota kad-an ni hantok men wada’y nangalat ni taklay to. Timakok et imali lih

8

ahawa to. Idi ang-angenda uleg gayam hota nangkana at hota ikol ton aboh I nai-ipit.

In-ilaw dad abong ni mabaki hota na-ama et kanto ay “kahapulan tayo’y gulitban pahida tayon hi-gato at hiya’y maukat ali hota gita ni uleg.”

Imakad hota naba-kol at to dimpap hota manok. Inang-ang ni hi utot ni pinalpal dah manok et in-aw-aw da, et palalo’y kaahi to nem andi ma-amagan to.

In-ilaw da nunta na-ama et hi-gato’y inhida to tan nanhi-yop ni dekel digo.

Maagahan et koma hota naama, nem gapu ta adawi I didinlan nonta naba-kol nunta to nanglaan ni manok, nanlanat law di engel nunta naama hota gita ni uleg. Idi malabi, netey.

Ka-onka-onkan hi utot ni pegey dima dugdugo men himawang iday dekel ni too. Inam-taan to ay netey hota na-ama.

Dekel ida li hota himawang ni dima-dan nangiku-ko nunta netey et gapu ta na-agngan ida et andi adom ni paihida nunta naba-kol ida nunta too, wine-tek da hota baka et hi-gato’y inaw-aw da.

Inang-ang muwan iman ni hi utot et palalo’y linggayo to tep hekey to law ni nabay-an. Andi law I kahaphapit to, inaw-aw ida la nunta namakan.

Nuntan ni malabi, kaman nemnemnem hi utot. Toka nemnemnema I napahamak idan ma gait to. Agmaka-ugip tep nan-adom I danag tan gaya to.kamandanag tep agto amta no hipay mahamak ni hi-gato ni wa-wa to. Kaman gaya tep anggan hipay agang ni lina-kam to nunta na-ag-agngan to, nambiyag paylang hi-gato. Nai-ugipan lan wada’y imeh di luppa to.

Idi naugip wada’y pehpehed ni uugip to. Inaygan kuno nunta naba-kol dima abong to et indawtan to pay ni dekel ni kenen to. Han kanto kuno ay, “idya a hi-gata law ni aboh I nabay-an, pantalo ka law diya abong ko et idawdawtan taka law ni nayon ni kenen mo.” idi nabangon, nan-am-amta ay uugip gayam ni aboh iman nem wada ladta hota gaya di puho to tep kamanbi-biyag paylang anan hi-gato. Tinangay to’y Kabunyan et kanto ay,

“Haballin kabunyan,ni mo nani-ti-bayan

ni hi-gak ni pinalsuwam.Hota aggak naknaandi galtim ni hi Hunay.

9

Anggan nak na-ag-agngan,hi manok tuak ngini-ngian,hi baka agtoak dina-daan,

Nem hi-gam,agmo-ak in-u-uway,

Nadayaw ka Kabunyan.”

At hiyaman palallo’y gaya ton an nandaladalan et waday inaphol ton utot ni gait to ni nangikuyog lan hi-gato di kad-an ni aagi to. Mandugi law niman magaya-gaya law ni nayon hi utot.

 

 

 

 

10

11