Idealizacyjna Teoria Nauki Leszka Nowaka

Relikt Poznańskiej Szkoły Metodologicznej czy aktualne narzędzie badawcze?

Barbara KonatZakład Epistemologii i Kognitywistyki

Instytut Filozofii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wykład dla Pracowni Pytań Granicznych UAM

19.12.2012

Przesłanki do podjęcia tematu

• Lektura alternatywna:

o Niska popularność ITN wśród studentów

i wśród polskich filozofów

• Założenie Nowaka o jedności nauk

społecznych i przyrodniczych

Cel wystąpienia

• Przybliżenie Idealizacyjnej Teorii Nauki

oraz sylwetki Leszka Nowaka na tle

Poznańskiej Szkoły Metodologicznej.

• Pokazanie współczesnych zastosowań ITN

w naukach przyrodniczych i społecznych.

Poznańska Szkoła Metodologiczna

„Tradycja Ajdukiewiczowskiej koncepcji

metodologii nauk – uzupełniona założeniami

teoriopoznawczymi pochodzącymi

z Popperowskiej filozofii nauki”Zamiara (Filozofia na Uniwersytecie w Poznaniu, 2010)

Jan Such, Jerzy Giedymin,

Krystyna Zamiara

Poznańska Szkoła Metodologiczna

• Wybrane prace:

o Studia nad teoretycznymi podstawami

humanistyki, Kmita i Nowak,1968.

o Teoretyczne podstawy interpretacji dzieł sztuki

plastycznej, Ławniczak,1975.

o O strukturalnym wyjaśnianiu faktów

językowych, Zgółka 1976.

• Interpretacja humanistyczna.

• Marksizm:

o jako koncepcja Marksa, stąd „Marksowski”;

o jako koncepcja z zakresu nauk społecznych.

Poznańska Szkoła Metodologiczna

Jerzy Kmita

Filozofia humanistyki,

Filozofia kultury

Leszek Nowak

Metodologia nauk

przyrodniczych

i społecznych

Jerzy Topolski

Metodologia historii

Leszek Nowak

1943 - 2009

• Prawo na UAM, filozofia

na Uniwersytecie

Warszawskim

• Doktorat 1967 r.

(u prof. Z. Ziembińskiego)

z filozofii prawa

• Habilitacja 1970 r.

z metodologii ogólnej

• Profesor zwyczajny 1990 r.

Leszek Nowak - trzy wielkie teorie

Idealizacyjna Teoria Nauki

• 1971- U podstaw Marksowskiej

Metodologii Nauk.

Nie-Marksowski Materializm Historyczny

• 1983 - Property and Power.Towards a non-Marxian

Historical Materialism.

Negatywistyczna Metafizyka Unitarna

• 1998-2007- Byt i myśl, t. 1-3.

Do kogo się zwrócić?

Filozofia polityczna oraz

wydawnictwa podziemne:

prof. Krzysztof Brzechczyn(kierownik Zakładu Epistemologii

i Kognitywistyki IF UAM).

Negatywistyczna metafizyka

unitarna:

dr Krzysztof Kiedrowski

(ZEiK, IF UAM).

Idealizacyjna Teoria Nauki

- Metodologia ogólna nauk

Co to są założenia filozoficzne w nauce?

„Tak tedy filozofia wywiera zasadniczy wpływ

na nauki specjalne dzięki temu, iż badacze

milcząco przyjmują określone założenia

filozoficzne, które współkształtują treść

głoszonych przez nich teorii”

(Nowak, 1974, s. 83).

Dwa możliwe stanowiska

• W nauce i w filozofii nauki.

• Esencjalizm i fenomenalizm.

• Esencjalizm:o i idealizacja

o w marksizmie.

Esencjalizm w ITN

„Zadanie nauki polega na tym, aby dotrzeć

do owej wewnętrznej natury rzeczywistości

pomijając w «pierwszym przybliżeniu» to, co

jest w niej przypadkowe. Tak

postępując, nauka sprzeciwia się zdrowemu

rozsądkowi, według którego wszystko co

widać, jest ważne po trochu”

(Nowak, 1977, s. 12).

Przełom idealizacyjny

Wykres ilustrujący przełom idealizacyjny w wybranych dziedzinach nauki

(Nowak 1977 s. 60).

O ukrytej jedności

nauk społecznych i nauk przyrodniczych

„ Widać z tego pobieżnego przeglądu metod

stosowanych w rożnych dziedzinach nauki, że

zasadniczo – a więc z tolerancją na pewne osobliwości -

polegają one na realizacji tych samych wymogów

metodologicznych: myślowego upraszczania przedmiotu

badań; ustalania hipotetycznych związków w ramach

uproszczonego systemu; stopniowego modyfikowania

i komplikowania tych związków, tak by w przybliżeniu

imitowały prawidłowości empiryczne”.

Nowak 1998, Nauka.

Galileusz i prawo swobodnego spadku

Wyobraźmy sobie, że

nie ma oporu ośrodka…

Jeżeli ciało spada w kierunku ziemi

przy zerowym oporze powietrza, a

przy tym jego prędkość początkowa

równa jest zeru, zaś przyspieszenie

ziemskie g jest stałe, to droga s

spadku tego ciała wynosi 1/2gt2

(t – czas spadku).

Idealizacja w procesie poznania

naukowego

1. Przyjmowanie założeń filozoficznych

w nauce.

2. Wyróżnienie czynnika badanego.

3. Ustalenie czynników istotnych.

4. Wybranie czynnika głównego.

5. Ustalenie hierarchii czynników ubocznych.

6. Sformułowanie praw i zależności.

Struktura esencjalna

SZ: (3) H

(2) H, p3

(1) H, p3, p2

(0) H, p3, p2, p1

czynniki istotne

czynnik główny

czynniki uboczne

F

Prawidłowość

F(x) = fn(H(x))

o ile Z(x)

i p3(x) = 0

i p2(x) = 0

i p1(x) = 0

Teoria naukowa wg ITN

F(x) = fn(H(x)),

o ile Z(x) i p3(x) = 0 i p2(x) = 0 i p1(x) = 0

F(x) = fm(H(x), p3(x)),

o ile Z(x) i p3≠0 i p2(x) = 0 i p1(x) =0

F(x) = fp(H(x), p3(x), p2(x)),

o ile Z(x) i p3≠0 i p2(x) ≠ 0 i p1(x) =0

F(x) = fr(H(x), p3(x), p2(x), p1(x)),

o ile Z(x) i p3≠0 i p2 ≠ 0 i p1(x) ≠ 0

Nagromadzona wiedza teoretyczna

Perspektywa

ontologiczna

Złożona teoria 1

domeny y

Złożona teoria 2

domeny y

Złożona teoria 3

domeny y

Prosta teoria

zmiennej Z

dane

Modyfikacja wyjaśnień ------> generowanie wyjasnień

Nowak 1977

Hie

rarc

hia

celó

wC

hro

no

log

ia k

rok

ów

Nowak 1977

ITN - podsumowanie

• należy do ogólnej metodologii nauk

• przyjmuje postawę esencjalną

• idealizacja i konkretyzacja

• czynnik główny i czynniki uboczne

• struktura esencjalna

• zależność i prawidłowość

Zastosowania Idealizacyjnej Teorii Nauki

„The most detailed work on abstraction has

been done by Leszek Nowak, as part of his

reconstruction of Marx's thought in Das

Kapital. In this work Nowak gives an

account, a very straightforward and simple

one, of how to get from an abstract law to the

concrete laws that make up its phenomenal

content”.

(Nancy Cartwright, Nature's Capacities and Their

Measurement, 1994)

„The Structure of Idealization” Nowaka z 1980 roku

jest cytowana 248 razy wg. google scholar, z czego 100 po 2000 roku, na przykład:

Fernández-González, M. (2011). Idealization in Chemistry: Pure Substance and

Laboratory Product. Science & Education.

Nola, R. (2004). Pendula, models, constructivism and reality. Science &

Education, 13, 349–377.

Suárez, M., & Cartwright, N. (2008). Theories: Tools versus models. Studies in History

and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern

Physics, 39(1).

Donato Rodríguez, X., & Arroyo Santos, A. (2012). The Structure of Idealization in

Biological Theories: The Case of the Wright-Fisher Model. Journal for General

Philosophy of Science, 43(1), 11–27.

Portides, D. P. (2005). A Theory of Scientific Model Construction: The Conceptual

Process of Abstraction and Concretisation. Foundations of Science, 10(1), 67–88.

Kowalenko, R. (2009). How (not) to think about idealisation and ceteris paribus-laws.

Synthese, 167(1), 183 – 201.

Hanzel, I. (2008). Idealizations and Concretizations in Laws and Explanations in Physics.

Journal for General Philosophy of Science, 39(2), 273 – 301.

Zastosowanie ITN

Praca doktorska złożona do recenzji:

„Wybrane założenia filozoficzne

oraz procedury badawcze w językoznawstwie

kognitywnym i generatywnym.

Analiza porównawcza z perspektywy

Idealizacyjnej Teorii Nauki”

Pytania badawcze

• Czym, z perspektywy metodologii nauk różnią się założenia teoretyczne językoznawstwa generatywnego (GG) i kognitywnego (CL)?

• W jaki sposób doszło do ich ukształtowania?

• Dlaczego te pytania?o Dlatego że zarówno antagoniści językoznawstwa

kognitywnego, jak i czasem sami językoznawcy twierdzą, że jest ono „bezzałożeniowe”

o Chcę pokazać, że CL stosuje w rzeczywistości metody stosowane w tzw. „naukach dojrzałych” – np. w biologii

Galileusz - idealizacja

Wyobraźmy sobie, że

nie ma oporu ośrodka…

Prawo swobodnego spadku

Jeżeli ciało spada w kierunku ziemi przy zerowym

oporze powietrza, a przy tym jego prędkość

początkowa równa jest zeru, zaś przyspieszenie

ziemskie g jest stałe, to droga s spadku tego ciała

wynosi 1/2gt2

(t – czas spadku)

Galileusz i Chomsky – idealizacja

Wyobraźmy sobie, że

nie działają dystraktory… „Teoria lingwistyczna odnosi się

przede wszystkim do idealnego

mówcy-słuchacza, w całkowicie

homogenicznej wspólnocie językowej;

do osoby, która biegle zna swój język i

stosując w aktualnym wykonaniu

swoją wiedzę językową nie podlega

takim gramatycznie nierelewantnym

uwarunkowaniom, jak ograniczenia

pamięci, dystrakcje, fluktuacje uwagi

i zainteresowania czy błędy

(przypadkowe bądź

charakterystyczne)”

(Chomsky, 1977b, s. 183).

Rekonstrukcja generatywizmu w ITN

• Uniwersum badane: wypowiedzi

o x ϵ U <-> W(x), gdzie

o W(x) – x jest wypowiedzią

• Czynnik badany

o A(x) – akceptowalność x-a

• Symbole:o W(x) – predykat x jest wypowiedzią (założenie

realistyczne),

o G (x) – gramatyczność x-a

o k (x) – kognitywność x-a

o A (x) – akceptowalność x-a

o f – zależność funkcyjna.

Struktura esencjalna czynnika Ag ma zatem

postać:

(1) Gg

(0) Gg, kg,

Teoria generatywna w ITN

Jeśli W(x) i kg(x) = 0 to Ag(x) = f(Gg(x)).

Jeśli W(x) i kg(x) ≠ 0 to Ag(x) = f’(Gg(x), kg(x)).

Czy znane są sposoby konkretyzacji?

Podsumowanie

• Poznańska Szkoła Metodologicznao od 1968 roku

o Kmita, Nowak, Topolski

• Idealizacyjna Teoria Nauki

o metodologia ogólna nauk

o struktura esencjalna w nauce

• Zastosowanie ITN w analizach

językoznawstwao generatywizm uznaje Gramatyczność za czynnik

główny

o Chomsky idealizuje od czynników ubocznych

(pamięć, uwaga).

Dziękuję za uwagę

Bibliografia

- o Leszku Nowaku i PSM

Brzeziński, J., Klawiter, A., Kuipers, T., Łastowski, K., Paprzycka, K., & Przybysz, P.

(Red.). (2002). Odwaga filozofowania: Leszkowi Nowakowi w darze. Wydaw.

Fundacji Humaniora.

Buksiński, T. (Red.). (2010). Filozofia na Uniwersytecie w Poznaniu. Jubileusz 90-lecia.

Pobrano z https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/handle/10593/2180

Klawiter, A., & Łastowski, K. (2002). Oryginalność, odwaga, odpowiedzialność. Leszka

Nowaka zasady uprawiania filozofii. W J. Brzeziński, A. Klawiter, T. Kuipers, K.

Łastowski, K. Paprzycka, & P. Przybysz (red.), Odwaga filozofowania: Leszkowi

Nowakowi w darze. Wydaw. Fundacji Humaniora.

Klawiter, A., & Łastowski, K. (2010). O łamaniu filozoficznego lodu. Od idealizacyjnej

teorii nauki do metafizyki unitarnej. W T. Buksiński (red.), Filozofia na Uniwersytecie

w Poznaniu. Jubileusz 90-lecia. Pobrano z

https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/handle/10593/2180

Zamiara, K. (2010). U początków Poznańskiej Szkoły Metodologicznej. W T. Buksiński

(red.), Filozofia na Uniwersytecie w Poznaniu. Jubileusz 90-lecia. Pobrano z

https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/handle/10593/2180

Obecność ITN we współczesnej filozofii nauki

"The Structure of Idealization" Nowaka z 1980 jest cytowana 248 razy wg. google

scholar, z czego 100 po 2000 roku. Na przykład:

Fernández-González, M. (2011). Idealization in Chemistry: Pure Substance and

Laboratory Product. Science & Education.

Nola, R. (2004). Pendula, models, constructivism and reality. Science &

Education, 13, 349–377.

Suárez, M., & Cartwright, N. (2008). Theories: Tools versus models. Studies in History

and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern

Physics, 39(1).

Donato Rodríguez, X., & Arroyo Santos, A. (2012). The Structure of Idealization in

Biological Theories: The Case of the Wright-Fisher Model. Journal for General

Philosophy of Science, 43(1), 11–27.

Portides, D. P. (2005). A Theory of Scientific Model Construction: The Conceptual

Process of Abstraction and Concretisation. Foundations of Science, 10(1), 67–88.

Kowalenko, R. (2009). How (not) to think about idealisation and ceteris paribus-laws.

Synthese, 167(1), 183 – 201.

Hanzel, I. (2008). Idealizations and Concretizations in Laws and Explanations in Physics.

Journal for General Philosophy of Science, 39(2), 273 – 301.

Leszek Nowak w sieci

Strona Leszka Nowaka:http://www.staff.amu.edu.pl/~epistemo/Nowak/welcome.htm

Strona o szkole poznańskiej:http://segr-did2.fmag.unict.it/~polphil/PolPhil/Poznan/PoznanEngl.html

Artykuł "Models in Science" w Stanford

Encyclopedia of Philosophyhttp://plato.stanford.edu/entries/models-science/

Książka "Filozofia na Uniwersytecie w

Poznaniu"https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/2180/1/Filozofia%20na%

20Uniwersytecie%20w%20Poznaniu.pdf

Bibliografia -metodologia językoznawstwa

Chomsky, N. (1964). Current Issues in Linguistic Theory. Janua Linguarum. London ; The Hague ; Paris: Mouton.

Chomsky, N. (1965). Aspects of the theory of syntax. MIT Press.

Dirven, R. (2001). Kognitywne podstawy jezyka i jezykoznawstwa. w: Universitas.

Lakoff, G. (1970). Irregularity in Syntax. The Transatlantic Series in Linguistics. New York: Holt, Rinehart and Winston.

Lakoff, G. (1991). Cognitive versus generative linguistics: how commitments influence results. Language & Communication, Language & Communication, (11), 53-62.

Lakoff, G., & Johnson, M. (2003). Metaphors We Live By University Of Chicago Press.

Lyons, J. (1998). Chomsky (Wyd. 3, rozsz.). Warszawa: ski i S-ka.

Łastowski, K. (1987). Rozwój Teorii Ewolucji: Studium Metodologiczne. Filozofia i Logika / Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Poznao: Wydaw. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.

Newmeyer, F. J. (1997). Generative Linguistics: A Historical Perspective. Routledge History of Linguistic Thought. London ; New York: Routledge.

Nowak, L. (1977). Wstep Do Idealizacyjnej Teorii Nauki. Wybrane Zagadnienia Metodologii Nauk, Naukoznawstwa i Informacji Naukowej. Warszawa: Paostwowe Wydaw. Naukowe.

Nowak, L. (2004). O metodologii Karola Darwina. W K. Łastowski (Red), Teoria i metoda w biologii ewolucyjnej, Poznanskie Studia z Filozofii Humanistyki (T. 7(20)). Poznao: Zysk i S-ka.