1

Metodologia nauk

Co to jest nauka? Jak odróżnić naukę od nie-nauki?

Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ

2009/2010

2

Co to jest nauka?

3

Trzy główne sposoby rozumienia nauki

• Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

• Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

• Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

– (Kamiński, 1992, s. 11-19), (Szaniawski, 1994a, s. 48)

4

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

• Obejmuje – w kolejności alfabetycznej : – badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub

zbiorowych czynności (Nowak, 1985, s. 21) – budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki,

technologie, – finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie – hierarchie, struktury, – ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci), – organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), – zgromadzone zasoby informacji i wiedzy – ……

5

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury cd.

• Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania

• Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o poznanie: – intersubiektywnie komunikowalne i sprawdzalne (Frankfort-

Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31) – obiektywne (Szaniawski, 1994c) – samodoskonalące się – systematyczne – twórcze (nowa wiedza) – uporządkowane – uzasadnione racjonalnie – wyspecjalizowane

6

Co to jest poznanie? • Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś (Kamiński,

1992, s. 13) • „POZNANIE (inne) – nazwa czynności, dzięki której podmiot dowiaduje się

czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania sądów.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229

• „POZNANIE (nauk.) – wiedza, a więc zbiór rezultatów czynności poznawczych; w sensie ścisłym poznanie w tym znaczeniu stanowią więc sądy (zdania), o których możemy orzekać, że są fałszywe lub prawdziwe. W zależności od źródeł czy metod uzyskiwania i uzasadniania poznanie dzieli się na aprioryczne i empiryczne; intuicyjne i dyskursywne; bezpośrednie i pośrednie; zmysłowe i intelektualne; teoretyczne i praktyczne; systematyczne i niesystematyczne; racjonalne i pozaracjonalne; niekiedy wyróżnia się także poznanie objawione (nadprzyrodzone) czy paranormalne (np. telepatia czy jasnowidztwo). Współcześnie (…) istnieje tendencja do zawężania poznania tylko do sądów (zdań), względem których jest nam dostępna możliwość ich weryfikacji lub falsyfikacji. W obrębie nauk filozoficznych poznaniem zajmuje się głównie teoria poznania czyli epistemologia.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138230

7

Co to jest poznanie? Cd. • Poznanie istniejących rzeczy – zob.

http://ptta.pl/pef/pdf/p/poznanie.pdf

• Poznanie – czynność = poznawanie – wytwór = wiedza

8

Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalny”?

• „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 31)

• Rozróżniamy – intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być

zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje”

– intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 31, przypis)

• Powinno być jasno powiedziane – w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy

użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,

– jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura

9

Co to znaczy „obiektywny”?

• Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”: „bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)” (Szaniawski, 1994c, s. 17)– O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również

(Kołakowski, 2000)

• Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu poznającego

10

Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza

(ujęcie czynnościowe)

• Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych) sposób poznawania, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje

• Nauka = system metod • Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie

metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość (Szaniawski, 1994b)

11

Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

• Wiedza naukowa– w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza – w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy

poszczególnych uczonych) – obejmuje • pojęcia, terminy • hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy,

twierdzenia, uogólnienia, zdania • koncepcje, modele, teorie • milczącą wiedzę (Blackburn, 1997, s.237), wiedzę towarzyszącą i

zastaną = background knowledge (Grobler, 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie)

– Wszystkie możliwe czy do tej pory odkryte lub skonstruowane, utworzone, wymyślone?

– Jak i gdzie istnieje wiedza naukowa?

12

Co to jest wiedza?

• Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić” (Kamiński, 1992, s. 24)

• Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak • Typy wiedzy:

– ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i pozaracjonalna

– ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna

– ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna, teoretyczna i praktyczna

• Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa

– (Kamiński, 1992, s. 24, 25), (Hajduk, 2001, s. 180, 181)

13

Wszystkie możliwe czy do tej pory odkryte lub skonstruowane, utworzone, wymyślone?

• Do tej pory odkryte lub utworzone = jak dotąd zwerbalizowane i ‘zmaterializowane’, zawarte w artykułach, rozprawach itp., a także w niektórych przedmiotach materialnych (nowe gatunki roślin, wynalezione urządzenia itp.)

• Możliwe do odkrycia, sformułowania, skonstruowania

• Prawdziwe

14

Jak i gdzie istnieje wiedza naukowa?

• Tylko w umysłach ludzkich

• W 3. świecie Poppera

• W świecie idei, pierwotnym w stosunku do ludzi i ich poznawania świata

15

Jak odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki,

pseudonauki?

16

Jak zidentyfikować poznanie naukowe?

• Co na ten temat sądzą filozofowie nauki? Przykłady: – naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn.

falsyfikowalne (Popper) – naukowe jest to, co wynika z doświadczenia (eksperyment,

obserwacja, źródła), logicznego rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej (folklor – „wszyscy”)

– naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)

• Czy rozważania filozoficzne w tym zakresie są przydatne dla poszczególnych dyscyplin naukowych? – dla metodologii i teorii poszczególnych dyscyplin – dla praktyki badawczej (w idealizacji i faktycznej) oraz organizacji

badań

17

Po co i jak stwierdzać naukowość badania, publikacji, referatu?

• Dla celów – poznawczych

– organizacyjnych, na przykład – oceny czasopism, instytucji, dorobku poszczególnych naukowców

• Czynniki, kryteria ‘wewnętrzne’, związane z poznaniem charakterystycznym dla nauki, metodą i wiedzą

• Czynniki, kryteria ‘zewnętrzne’, zwłaszcza społeczna akceptacja – Jaka to społeczność, która ma akceptować?

– W jaki sposób ta akceptacja ma być wyrażona?

– Na marginesie – czy recenzowanie – peer-review – jest istotnym, „wewnętrznym” elementem metody naukowej? Mogłoby tak być – ze względu na wymóg intersubiektywnej sprawdzalności.

18

Po co i jak stwierdzać naukowość badania, publikacji, referatu? Cd.

• Kryteria zewnętrzne wobec wiedzy naukowej – Impact factor, peer-review – cytowania, recenzowanie,

wpływowe czasopisma – Journal Citation Reports, Lista czasopism punktowanych

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego RP – Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax

• http://mateusz.pl/wdrodze/nr318/318-03-wlodek.htm • http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala • http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/

19

Bibliografia

20

Bibliografia • Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik.

• Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.

• Bobrowski, Ireneusz (1998). Zaproszenie do językoznawstwa. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.

• Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze” Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów.

• Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345-370.

• Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.

• Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak.

• Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL.

• Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL.

• Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155.

• Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.

21

Bibliografia cd. • Marciszewski, Witold (2007). Zestawienie wybranych pojęć kluczowych metodologii nauk.

http://www.calculemus.org/lect/08metod/6-zestawienie.html • Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe

Wydawnictwa Naukowe. • Pilch, Tadeusz, Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie

ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

• Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54.

• Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76.

• Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17.

• Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30-35.

• Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog Cisek, Sabina (2008-2009). Methodology and Philosophy of Information Science. http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/