LIDIJA STANKOVIĆ

U srednjovekovnoj Srbiji, od polovine XII do propasti države polovinom XV veka, vladali su: Nemanjići, Lazarevići i Brankovići.

Najduže su vladali Nemanjići, nešto više od dva veka (od 1166 – 1371.), koji su dali i najviše – 10 vladara: rodonačelnik veliki župan Stefan Nemanja, veliki župan i kralj Stefan Prvovenčani, kralj Radoslav, kralj Vladislav, kralj Uroš I, kralj Dragutin, kralj Milutin, kralj Stefan Dečanski, kralj i car Dušan (silni) i kralj Uroš V (nejaki).

Neki od srednjovekovnih vladara, iz različitih, najčešće dinastičkih razloga, ženili su se više puta (kralj Milutin čak 5 puta), tako da je bilo više žena nego samih vladara na srpskim dvorovima. Neke od njih imale su veoma značajne, pa čak i prave vladarske uloge.

Žene vladara bile su različitog nacionalnog porekla i sve su bile plemkinje.

Vladarske insignije ili regalije su spoljašnji, vidljivi simboli vladarskog dostojanstva.

Uobičajene vladarske insignije u srednjovekovnoj Srbiji bile su: kruna, skiptar (žezlo) i vladarski ornat (ceremonijalni vladarski kostim - odežde sa ukrasima, ogrtači, pojasi, rukavice i obuća, nakit, naročito vladarski prsten i dr.) kao pokretne i presto kao nepokretna insignija.

Pokretne insignije, pored vladara, koristile su i vladarke.

Pokretne vladarske insignije – regalije kralja Milutina(5) i carice Jelene.

Kruna (u srpskom jeziku poznata kao venac, otuda venčanje – krunisanje) je bila jedna od najvažnijih vladarskih insignija u Srednjem veku. To je bio obruč sa konstrukcijom od plemenitog metala, ukrašen biserima, dragim i poludragim kamenjem. Iznutra je postavljana purpurnom tkaninom.

Kruna vladara je bila najčešće zatvorena kupolastog - stema (po vizantijskom), ređe otvorena trapezoidnog oblika sa krinovima (po zapadnom uzoru), a kruna vladarki otvorena sa zupcima.

Jedina sačuvana srpska srednjovekovna vladarska kruna je kruna kralja Stefana Dečanskog, koja se danas čuva u riznici Cetinjskog manastira.

Rađena je po vizantijskim uzorima od purpurnog somota, raskošno ukrašena krupnim dragim kamenjem optočenim biserima i zlatnim mrežastim aplikacijama ispunjenih emajlom. Nažalost, autentičnost krune narušena je u prošlom veku dodavanjem medaljona savremene ruske izrade.

U srednjovekovnoj Srbiji preuzet je vizantijski kostim.

Do polovine XIII veka srpski vladari i njihove žene odevani su u odore koje su bile kombinacija vizantijskog vladarskog i vlasteoskog kostima.

Od polovine XIII i čitav XIV vek, odeću vladara i njihovih žena čini pun vladarski ceremonijalni kostim – vladarski ornat, formiran prema vizantijskim pravilima, a koji je bio odraz raznih mešavina kultura i uticaja.

Vizantijski, odnosno orijentalni elementi bili su prisutni u kroju i rasporedu dekoracija – ukrasa. (2)

Kostim vladarki XIV i prve polovine XV veka karakterišu uži krojevi.

Haljine, najčešće crvene boje, dužine ispod članaka, blago su se širile od struka na dole, ili postepeno celom dužinom. Za razliku od prethodnog razdoblja, često imaju zakopčavanje celom dužinom. Rukavi, najčešće uski i dugi, zakopčavali su se oko članaka nizom gusto raspoređenih dugmadi, a bilo je i haljina dugih rukava koji se zvonasto šire na dole, levkastog oblika. (2)

Ogrtači vladarki su bili jednostavnog kroja, dužine oko članaka, sa dugim nešto širim rukavima od rukava na haljinama, bez rukava, ili sa otvorima i visećim rukavima. Ponekad su od istog materijala i iste boje kao i haljine. Obično su ukrašeni dekorativnim rubnim trakama - optocima, nekada i od finog krzna, koje se protežu duž svih ivica i oko vrata. Zimi su postavljani krznom. Prikopčavani su skupocenim kopčama – zaponima, u XIII veku obično na (desnom) ramenu, a u XIV i XV veku napred na sredini.

Tkanine za izradu vladarske odeće, tokom celog srednjeg veka, stizale su u Srbiju i sa Istoka, uglavnom Vizantije i sa Zapada, pre svega iz Italije. Međutim, od početka XIII veka posle pada Carigrada, sa Istoka su stizale samo jednobojne i jednostavne svilene tkanine sa keper ili platnenim prepletajem, koje su često ukrašavane zlatovezom. (2)

Već od sredine XIII veka, nedostatak vizantijskih tkanina različitih prepletaja i u više boja, nadomeštavan je luksuznom italijanskom svilom raskošnih dezena, tekstura i boja.(2)

Dezen tkanina je najčešće geometrijski.

Preovlađuje mreža rombova, nekada ispunjena jednostavnim šarama unutar rombova, ili sa šarama na unakrsnicama linija. (2)

Pored mreže rombova, od dvadestih godina XIII veka, odeća vladarki se izrađuje i od tkanina sa krugovima – kolaste azdije sa dvoglavim orlovima u krugovima.

Dvoglavi orlovi, preuzeti sa vizantijskog dvora, postali su simbol dinastije Nemanjić i srpske državnosti.

Polovinom XIV veka, pored do tada pretežno geometrijskih, pojavljuju se i bogato dezenirane italijanske tkanine sa organskim florealnim i zoomorfnim motivima.

Čest dezen su grančice, vreže sa talasastom stabljikom uz koju su postavljeni obično krupni motivi palmeta, cvetova i listova i različiti zoomorfni motivi.

Na detaljima haljina carice Jelene prisutni su geometrijski - rombovi (Visoki Dečani) i florealni motivi - vreže (Lesnovo).

Ukrasi na odeći – vladarskom ornatu, pored krune najvažnijem simbolu vlasti, značajnije su prisutni, kod srpskih srednjovekovnih vladara i vladarki, od polovine XIII veka.

Među ukrasima dominiraju dekorativne trake i veći ušivci, odnosno aplikacije. Najčešće su izrađeni u tehnici zlatoveza, vezeni biserom ili ukrašeni dragim kamenjem, koji su preovlađivali u XIII veku. (2)

Ukrasi su raspoređivani duž ivica odeće (optoci), vertikalnih (duž zakopčavanja) ili horizontalnih (donje bordure), zatim oko vrata širi okovratnici – manijakisi, na mišicama - peribrahioni, na laktovima - kružne rote i oko članaka ruku - epimanike.

Najvažniji i najupadljiviji ukras, bitan deo vladarskih insignija, je svakako lor(os), poznat u srednjovekovnoj Srbiji i kao dijadima - široka traka bogato ukrašena zlatovezom, biserima i dragim kamenjem. Prebacivan je preko haljine i spuštao napred vertikalno do ispod kolena, a zadnji kraj se obavijao oko tela, prebacivao spreda i preko leve dolaktice slobodno padao.

Ukrasi za glavu bili su: pokrivala, dijademe i naušnice.

Pokrivala - velovi, marame i mrežice za kosu bile su obavezan ukras udatih žena u srednjem veku, da bi tokom  XIV  veka postala obeležje luksuza predviđenog za vladarke i žene iz plemstva.

Dijademe (girlande, venci) - ukrasi od srebra ili zlata ukrašeni biserima i dragim i poludragim kamenjem, ili vezeni zlatom, srebrom i biserom na finoj tkanini, koji su se nosili preko čela – počelice.

Naušnice – oboci su izrađivane od srebra ili zlata i ukrašavane biserima i dragim kamenjem. Bile su različitog, najčešće kružnog oblika. Zbog veličine i težine nisu visile o ušima, već su se kačile za tračicu od skupocene tkanine, ili lančiće sa biserima i dragim kamenjem, koji su išli preko glave, ili se vešali za veo, dijademu ili krunu.

Srpske srednjovekovne vladarke koristile su i drugi raznovrstan nakit, koji je obuhvatao prstenje, narukvice, ogrlice, pojaseve, kopče (zapone) i dr.

Prsten kraljice Teodore, supruge Stefana Dečanskog i majke cara Dušana sa dvoglavim orlom (levo) i verenički prsten kralja Radoslava sa posvetom Ani Dukeni Komninoj. Narodni muzej, Beograd

Ceremonijalni kostim u pravom smislu odnosi se, pre svega, na kostim vladarki iz dinastije Nemanjić. U ovoj prezentaciji, pored njihovih, prikazani su i kostimi vladarki iz drugih porodica, zapravo svih, više ili manje, značajnijih srpskih srednjovekovnih vladarki, od polovine XIII veka pa sve do propasti države polovinom XV veka, koje je moguće vizuelno pratiti na likovnim predstavama, uglavnom preko više ili manje očuvanih, najčešće ktitorskih freski i, znatno manje, na tadašnjem kovanom novcu.

Ana Dandolo, supruga Stefana Prvovenčanog (veliki župan 1196-1217. i kralj 1217-1228.), bila je prva srpska kraljica. Njen jedini lik sačuvan je na fresci iz Sopoćana, gde leži na odru, obučena u jednobojnu modro plavu haljinu i ljubičasti ogrtač opervažen biserima i dragim kamenjem. Glavu joj krasi fina, zlatna dijadema zapadnjačkog tipa preko bele marame. Uz odar je njena snaja Jelena Anžujska koja joj ljubi ruku.

Kraljica Ana Komnina Dukeni, kao i njen muž kralj Radoslav (vladao od 1228-1234.), nosila je prelazni oblik vladarskog kostima. Ispod zadignutog crvenog ogrtača svetle postave, prikopčanog zaponom u sredini, vidi se nešto šira tamna haljina jednostavnog kroja. I ogrtač i haljina su bez vladarskih ukrasa, ali su obe tkanine dekorisane krupnim zlatovezanim (?) krugovima sa dvoglavim orlovima – kolasta azdija. Studenica, oko 1235.

Ana Komnina, detalj

Kraljica Jelena Anžujska, poput supruga Kralja Uroša I (koji je vladao od 1243-1276.), po prvi put nosi pun vladarski ceremonijalni kostim, formiran prema vizantijskim pravilima. Preko haljine dugih, uzanih rukava tamnoljubičaste boje, posute bisernim venčićima, sa manijakisom i lorosom, nosi crveni ogrtač bez rukava, a na glavi bogato ukrašenu otvorenu i plitku krunu, koja se blago širi ka vrhu. Sopoćani, oko 1265.

Kraljica Jelena Anžujska, detalji, Sopoćani.

Kraljica Katelina, supruga kralja Dragutina (koji vladao od 1278-1282.), odevena u dugu crvenu haljinu uzanih rukava, sa širokom, ukrašenom bordurom u donjem delu, preko koje je bogato ukrašen ogrtač bez rukava, čiji su krajevi podignuti i prebačeni preko ruku. Novi elementi su šareni veo koji široko pada na ramena i viša otvorena kruna na čijem vrhu su mali zupci. Sv. Ahilije,Arilje, 1296.

Simonida, peta i poslednja žena kralja Milutina (koji je vladao od 1282-1331.), najmlađa srpska kraljica, nosi već znatno unapređen vladarski kostim. Na freskama iz Studenice i Gračanice, odevena je u slične raskošno dezenirane crvene haljine širokih i veoma dugih rukava. Manijakis i loros su pokriveni dragim kamenjem, biserima i zlatnim trakama. Na glavi nosi još višu i otvoreniju zupčastu krunu, ukrašenu biserom i dragim kamenjem, ispod koje je veo bogato ukrašen draguljima i biserima, a krupni oboci opervaženi biserima vise na bisernim niskama. U ruci drži žezlo.

Kraljica Simonida, Studenica, 1313/14. (levo), Gračanica, 1321.(desno).

Kraljica i carica Jelena, supruga kralja (1331-1346.) i cara (1346-1355.) Dušana, u haljini sa dugim do poda i veoma širokim rukavima, izrađenoj od italijanske brokatne tkanine grimizno crvene osnove, dezenirane zlatnim motivima srcolike vreže sa trolistima vinove loze. Haljinu dopunjuju manijakis i loros. Na glavi su raskošna zupčasta kruna i veliki oboci opervaženi biserima, a u ruci žezlo-grana. Lesnovo, 1349.

Kraljica Jelena, Dečani (levo i sredina), oko 1343., Dobrun, oko 1340. (desno).

Kneginja Milica je, posle pogibije kneza Lazara na Kosovu 1389., upravljala državom do 1402. kada je sin Stefan Lazarević postao despot. Na fresci iz Ljubostinje je kao carica u vladarskom ornatu (mada to nije bila):crvenoj haljini sa zlatnim rombovima, dugih uzanih rukava, sa epimanikama, rotama, peribrahionima, manijakisom i lorosom, preko koje je ogrtač. Na glavi je beli veo koji pada na ramena, visoka otvorena zupčasta kruna i oboci, a u ruci žezlo.

Jerina Branković, druga žena despota Đurđa Brankovića (vladao od 1427-1456.), kao despotica nosi vlasteoski kostim: haljinu uzanih rukava, sa visokim strukom i pojasom, od italijanske crvene tkanine sa dezenom talasaste stabljike i plavi ogrtač sa otvorima i visećim rukavima. Na glavi je visoka ukrašena kruna. Esfigmenska povelja, 1429.

.

Despotica Jelena,, supruga despota Lazara Brankovića, koji je vladao od 1456-1458., poslednja srpska srednjovekovna vladarka, sa interesantnim velom od prugaste tkanine, visokom krunom i karakterističnim dvoglavim orlovima.

A. Komnina J. Anžujska Katelina Simonida Jelena Milica Jerina oko 1235. oko 1265. 1296. 1321. 1349. oko 1400. 1429.

Rekonstrukcija kostima srpskih srednjovekovnih vladarki: kraljice

Jelene Anžujske, kraljice Kateline, kraljice Simonide, kraljice i carice Jelene, kneginje Milice (autor Tanja Vuleta) i despotice Jerine.

.

Kostimi vladarki predstavljeni su i na kovanom novcu. Na nekoliko srebrnih novčića, kovanih za vreme cara Dušana, pored cara nalazi se i carica Jelena. Između njih je (dvostruki) krst, a u rukama obično drže skiptre, ili su im ruke na grudima. Odeveni su u bogato ukrašene vladarske ornate. Car ima polusferičnu (stemu), a carica plitku otvorenu zupčastu krunu.

 

Car Dušan i carica Jelena na kovanom novcu.

Carica Jelena je, kao udovica, i sama kovala novac sa svojim likom, ili sa sinom Urošem.(4)

VEK VLADARKA

KOSTIM TKANINA KRUNA UKRASI

XIII

I KraljicaAna Komnina Dukeni

Kombinacija vlasteoskog i vladarskog.

Jednobojna sa zlatovezanim (?) krugovima i dvoglavim orlovima – kolasta azdija

Venac (?)

II

KraljicaJelena Anžujska

Pun vladarski ornat sa dugim uzanim rukavima.

Jednobojna sa zlatovezom.

Otvorena plitka.

Kraljica Katelina

Otvorena viša blago zupčasta.

Veo

XIV

I

KraljicaSimonida Pun vladarski

ornat sa veoma širokim i dugim rukavima.

Italijanska dezenirana, motivi geometrijski - rombovi.

Otvorena viša jako zupčasta.

Veo.Veliki okruglioboci.

Kraljica i caricaJelena

Italijanska dezenirana, motivi geometrijski – rombovi i organski - vreže.

Otvorena visoka jako zupčasta.

Veo.Veliki okruglioboci.

IIKneginjaMilica

Pun vladarski ornat sa dugim uzanim rukavima.

Italijanska dezenirana, motivi geometrijski - rombovi i krugovi sa dvoglavim orlovima.

Otvorena visoka zupčasta.

Veo.Oboci.

XV IDespoticaJerina

Vlasteoski sa dugim uzanim rukavima i visokim strukom

Italijanska dezenirana, motivi organski - vreže.

Otvorena vrlo visoka sa sitnim zupcima

1. Mr. Gordana Tomović: U DRŽAVI NEMANJIĆA (13-14. VEK) http://www.graduzice.org/userfiles/files/udrzavinemanjicaod13do14vek.pdf

2. Aleksandra Nitić: TKANINE I PROFANI KOSTIM U SRPSKOM SLIKARSTVU XIV I PRVE POLOVINE XV VEKA – POREKLO I RAZVOJ STILA http://www.ni.rs/byzantium/doc/zbornik/Pdf-II/Aleksandra%20Nitic.pdf

3. Tanja Vuleta: SERBIAN MEDIEVAL ROYAL ATTIRE http://www.srpskoblago.org/serbian-history/serbian-medieval-royal-attire.html

4. Milan Marković i Tamara Pavlović: PREDSTAVE VLADARKI NA SRPSKOM SREDNJOVEKOVNOM NOVCU

http://prs.petnica.rs/eps/pdf/2008/z08-039_311ahl08_11.pdf 5. Lidija Stanković: SRPSKI SREDNJOVEKOVNI KOSTIM http://caszavas.wordpress.com/2012/10/17/srpski-srednjovekovni-kostim/ 6. Lidija Stanković: VIZANTIJSKI KOSTIM http://caszavas.wordpress.com/2012/10/16/vizantijski-kostim-2/ 7. http://www.srpskoblago.org/Archives/ 8.Wikipedia i dr.