๑.๑ บทนํา

การติดตอกับหนวยงาน เชน สถาบันการเงิน บริษัทจําหนายสินคา

ในประเทศ โรงพยาบาล หรือการสํารองท่ีนั่งในเท่ียวบินตาง ๆ กับสาย

การบิน ทําใหเราเห็นอยางหนึ่งวาหนวยงานเหลานี้ดําเนินงานอยางเปน

ระบบและจัดเปนองคการประเภทหน่ึง ในการบริหารงานขององคการให

ราบร่ืนจําเปนตองอาศัยการจัดการภายในและการส่ือสารกับกลุม

เปาหมายภายนอกองคการ ในบทนี้ขอกลาวถึงความหมายขององคการ ลักษณะขององคการ ประเภทขององคการ และการจัดการองคการซ่ึง

เปนเรื่องของภายในองคการ

๑.๒ ความหมายขององคการ

ในศตวรรษที่ ๑๙ กอนจะมีการปฏิวัติอุตสาหกรรม (Industrial

revolution) สินคาสวนใหญผลิตโดยกลุมบุคคลขนาดเล็กหรือเปน ผลผลิตจากรายบุคคล ครอบครัว กระบวนการผลิตสินคาอาศัยแรงงาน ที่มีฝมือและผลิตสินคาตั้งแตเริ่มตนจนจบ การผลิตหรือดําเนินกิจการ

ลักษณะน้ีสะทอนใหเห็นรูปแบบขององคการซึ่งตางจากองคการที่เปน

องคการและการจัดการองคการ

๒

แหลงผลิตสินคาในปจจุบันมาก (Miller, 2009: 18) กลาวอีกนัยหน่ึง

ก็คือ การผลิตในอดีตเกี่ยวของกับความเปนองคการนอยหรือเปน

กระบวนการผลิตซึ่งใชความรูดานองคการนอย

เมื่อการผลิตเปล่ียนจากเพ่ือยังชีพไปสูการคาทําใหตองอาศัย

เทคโนโลยี สงผลตอขนาดขององคการการผลิต องคการตองปรับเปลี่ยน

และเกิดองคการที่มีความพรอมตอการผลิต

องคการท่ีมีความสมบูรณพร อมควรมีลักษณะอยางไร ใน

สวนนี้ขอกลาวถึงความหมายขององคการ ธงชัย สันติวงษ (๒๕๔๑ : ๑)

กลาววาองคการคือหนวยทางสังคมท่ีรูจักกันและมีการประสานเขาดวย

กันเปนอันหนึ่งอันเดียว พรอมกับการมีขอบเขตซึ่งสามารถแยกชัด

เปนเอกเทศได โดยในเวลาเดียวกันก็จะมีหนาท่ีหรือประกอบกิจกรรม

อยางใดอยางหนึ่ง ซึ่งเปนงานท่ีทําอยางตอเนื่องโดยมีจุดมุงหมายเพื่อ

ใหบรรลุเปาหมายหรือชุดของเปาหมายรวมกัน

นักวิชาการตางประเทศ เชน Papa, Daniels and Spiker (2008:

1-2) กลาววา องคการคือรูปแบบของความพยายามของมนุษยที่มี ความละเอียดและซับซอน องคการไมไดทําหนาท่ีเพียงกลไกซึ่งทําให

การกระทําหรือการปฏิบัติชัดเจนและเกิดความรวมมือประสานงานกัน

เทานั้น แตยังเปนพื้นที่ที่ทําใหเกิดความขัดแยงและสับสนดวย

๑.๓ ลักษณะขององคการ

หนวยงานหรือสถานที่ใดจะจัดเปนองคการไดควรมีองคประกอบ

หลายอยาง เสนาะ ติเยาว (๒๕๓๘: ๑๗-๑๙) กลาววา องคการประเภท

ตาง ๆ ตองมีองคประกอบ ๕ ประการดังนี้

๓

๑.๓.๑ โครงสราง

โครงสรางขององคการเปนตัวกําหนดความสัมพันธของบุคคล

ในองคการ ทําใหทราบวาพนักงานคนหนึ่งอยูใตบังคับบัญชาของใคร

โครงสรางองคการกําหนดหนาที่ของแตละคน ความสัมพันธของคน

ในองคการ เมื่อคนในองคการตองมีความสัมพันธกัน องคการจึงตองมี

กฎระเบียบเพ่ือควบคุมใหความสัมพันธนั้นเกิดข้ึนในทิศทางท่ีองคการ

ตองการ

องคการแตละแหงอาจกาํหนดความสมัพนัธในรปูแบบตางกนั เชน

องคการหนึ่งอาจมีความสัมพันธเรียบงาย ในขณะท่ีองคการขนาดใหญ

บางแหงทีม่พีนกังานจาํนวนมากอาจกาํหนดโครงสรางองคการในลกัษณะ

ซับซอน

กลาวโดยสรุป โครงสรางขององคการระบุความสัมพันธซึ่ง ทําให

เห็นวาพนักงานในองคการมีหนาที่อะไรและตองปฏิบัติงานเกี่ยวของกับ

ใคร ความสาํคญัของโครงสรางองคการคอืเปนตวักาํหนดใหองคการดาํเนนิ

ไปในทิศทางที่องคการตองการ

๑.๓.๒ วัตถุประสงค องคการตองกําหนดวัตถุประสงคไวอยางชัดเจน พนักงานใน

องคการจําเปนตองรูวาหนวยงานท่ีตนสังกัดมีวัตถุประสงคอยางไร เพื่อ

จะไดทราบวาเขาควรปฏบิตังิานอยางไรจนมสีวนผลกัดันใหองคการบรรลุตามวัตถุประสงคที่ตั้งไว เชน องคการมีวัตถุประสงคเพื่อเปนผู นํา การสงออกสินคาเครื่องนุงหมหรือการผลิตนวัตกรรมการส่ือสาร

๑.๓.๓ การแบงงานและหนาที่ องคการตองมีการแบงงานเพื่อใหหนวยตาง ๆ ขององคการปฏิบัติ

งานกันอยางสมดุล ไมใหหนวยใดหนวยหนึ่งปฏิบัติงานมากเกินไปหรือ

๔

นอยเกินไป การแบงงานและหนาท่ีมี ๒ อยาง คือ การแบงงานใน

แนวดิ่งและการแบงงานในแนวนอน

การแบงงานในแนวดิ่ง เปนการแบงงานใหเห็นถึงระดับสายงาน

การบงัคบับญัชา ทาํใหทราบวาใครตองทาํงานอะไร ใครรบัผดิชอบงานใด

และใครตองปฏิบัติงานดวยการขึ้นตรงตอใครหรือรับคําสั่งจากใคร

การแบงงานในแนวนอน เป นการแบงงานตามความถนัด

ของแตละคน การแบงงานลักษณะน้ีทําใหแตละคนมีหนาที่นอยแต

ปรมิาณงานมาก เชน พนกังานในโรงงานอตุสาหกรรมบางคนมคีวามถนดั

ในการออกแบบเสื้อ พนักงานคนนั้นก็จะออกแบบเสื้ออยางเดียว ไม

ทําหนาที่อื่นแตตองออกแบบเส้ือหลายอยางและทํางานใหกับลูกคา

หลายคน

๑.๓.๔ ความเปนพลวัต

คาํวาพลวตัมคีวามหมายวา การเปล่ียนแปลง ประเด็นนีห้มายความ

วาองคการมีการเปลี่ยนแปลง การเปลี่ยนแปลงขององคการมีสาเหตุดังนี้

การขยายกจิการหรือการเติบโต หมายความวา ขอบเขตหนาทีข่ององคการขยายหรอืองคการเติบโต เมือ่องคการเติบโต ทกุอยางในองคการ

และภารกิจขององคการตองขยายตัว บางองคการมีรายไดและกําไรมาก

จนตองขยายกิจการเติบโตขึ้นเปนเงาตามตัว เชน บริษัทซ่ึงเคยผลิตแต

อาหารประเภทนมเนย ปจจุบนัอาจขยายกิจการดวยการเปดโรงเรียนสอนทําขนมอบ เชน ขนมปง ขนมเคก และขนมไทยอื่น ๆ

กจิการถดถอย หมายถึง องคการหดตวัลงหรอืกิจการไมเจริญเพราะ

ขาดทุน เชน สายการบินบางแหงตองปดตัวลงเนื่องจากราคาน้ํามัน

เชื้อเพลิงสูง มีผูโดยสารสนใจใชบริการนอย และในขณะเดียวกันองคการ

๕

มีพนักงานจํานวนมากจึงทําใหรายไดนอยกวารายจาย สายการบินนี้

จึงตองเลิกใหบริการและปดกิจการ

การปรับตัว หมายถึง การทําใหองคการกาวทันกับสภาวการณ

ปจจุบันหรือโลกภายนอก เชน การปรับเปลี่ยนเรื่องการใชเทคโนโลยี

การนํานวัตกรรม (innovation) มาใชในองคการ ผูบริหารตองจัดอบรม

พนักงานเพื่อเตรียมพรอมพนักงานใหเขาใจการเปลี่ยนแปลงของระบบ

สาเหตุสําคัญที่ทําให องค การปจจุบันต องเปลี่ยนแปลงคือ

ความกาวหนาดานเทคโนโลยี การเปล่ียนแปลงทางเศรษฐกิจหรือ

การเมือง

๑.๓.๕ ขอมูล

ในองคการตองมขีอมลูและใชประโยชนจากขอมลู เชน พนกังานใน

ฝายตาง ๆ ขององคการตองแลกเปล่ียนขอมูลเพ่ือใหการดําเนินงาน

เกิดขึน้อยางราบรืน่ เชน ฝายการตลาดตองใหขอมลูกบัฝายประชาสมัพนัธ

เพื่อนําไปเขียนลงในขาวแจกใหแกสื่อมวลชนที่รวมงานแถลงขาวและ

เผยแพรตอไป

นอกจากน้ีองคการยังตองอาศัยขอมูลจากภายนอกดวย เชน บริษัทสงออกสินคาไปยังประเทศในแถบยุโรปควรทราบขอมูลเกี่ยวกับ

การสงออกไมวาจะเปนกฎระเบยีบเกีย่วกบัคณุภาพสนิคา วธิกีารสงสนิคา

และวิธีการชําระเงิน องคการจึงตองขอขอมูลจากหนวยงานภายนอก เชน กระทรวงพาณิชยหรือกระทรวงอุตสาหกรรม

๑.๔ ประเภทขององคการ

ในการแบงประเภทขององคการ เราสามารถใชเกณฑไดหลายอยาง

ในสาขาสังคมวิทยาแบงองคการออกเปน ๓ อยาง แตในหนังสือเลมนี้

๖

ยึดเกณฑการแบงตามแนวคิดของเลวิส (Lewis, 1980: 4-6) ซึ่งแบง

องคการออกเปน ๒ ประเภทหลัก คอื องคการทางการและองคการไมเปน

ทางการ

๑.๔.๑ องคการทางการ

องคการทางการ (formal organization) หรือที่บางคนเรียกวา

องคการรูปนัย มีใหเห็นอยูหลายแหงในประเทศไทย เปนองคการซ่ึงมี

โครงสรางองคการ มีระบบการบริหารและสายงานบังคับบัญชาชัดเจน

เปนตนวาในองคการเอกชน มีผูอํานวยการเปนผูบริหารสูงสุด รองลงมา

เปนผูชวยผูอํานวยการ ผูจัดการฝายตาง ๆ เชน ฝายการตลาด ฝายลูกคา

สมัพนัธ ฝายตางประเทศ ฝายบญัชแีละการเงนิ และฝายทรพัยากรบคุคล

ดังปรากฏตามภาพที่ ๑.๑

ภาพที่ ๑.๑ โครงสรางองคการทางการ

ผูชวยผูอาํนวยการ

ฝายลกูคาสมัพนัธ ฝายบัญชแีละการเงนิ

ฝายทรพัยากรบคุคล

ผูอํานวยการ

ฝายการตลาด ฝายตางประเทศ

๗

เลวสิ (Lewis, 1980: 4) ยนืยนัวา ผูจดัการ (manager) ขององคการชอบองคการทางการมาก เพราะสามารถควบคุมไดเนื่องจากมีระบบการบรหิารและการบังคับบัญชารองรับ การประพฤติตนหรือปฏิบตังิานไมเปนไปตามความคาดหวังขององคการยอมไดรับการตําหนิหรือโทษ

การใหคณุและใหโทษแกพนักงานในองคการทางการนีถ้อืวาเปนส่ิงสําคัญ พนักงานสวนใหญซึ่งปฏิบัติงานในองคการประเภทนี้ทราบกันดี เชน พนกังานฝายการตลาดจะไดรบัเงินพเิศษเม่ือเขาขายสินคาใหองคการไดตามเปาหมายหรือสามารถเพ่ิมจํานวนลูกคาของบัตรเครดิตไดตามเงื่อนไขขององคการ

๑.๔.๒ องคการไมเปนทางการ องคการไมเปนทางการ (informal organization) มักเปน สวนหนึ่งขององคการที่เปนทางการ ตัวอยาง พนักงานในโรงงานอุตสาหกรรม ซึ่งเปนองคการทางการอาจไมไดปฏิบัติงานและส่ือสารกันตามสายงานการบังคับบัญชาเทานั้น แตยังสื่อสารกันในกลุมและรวม กลุมกันเพ่ือดําเนินกิจกรรมบางอยางรวมกัน เชน ซื้ออาหาร ทํากับขาว ไปตลาด เลนกีฬา นัดไปชมภาพยนตรในวันหยุดหรือคุยเรื่องของละครโทรทัศนซึง่ชมรวมกันในคืนทีผ่านมา การรวมกลุมเชนนีท้าํใหเกิดองคการไมเปนทางการ

การดาํเนนิกจิกรรมตาง ๆ รวมกนัทาํใหกลุมมลีกัษณะเปนองคการขนาดเล็กและมโีครงสรางไมเปนทางการ บางคนเรียกองคการลักษณะนี้วา องคการอรูปนัย

พยอม วงศสารศรี (๒๕๓๘ : ๑๗-๑๘) กลาววา องคการประเภทน้ีอาจเรียกวาองคการไรรูปแบบ เพราะไมมีโครงสราง ไมมีการกําหนดกฎระเบียบ กฎเกณฑหรอืขอบงัคบัอยางเปนเร่ืองเปนราว ปราศจากการแบง

๘

หนาที่การทํางานอยางชัดเจน ไมมีสายงานการส่ังการหรือบังคับบัญชา คนที่มารวมกันในองคการไรรูปแบบนี้มาดวยความสนใจ สมัครใจและมุงหวังผลประโยชนบางอยาง บางครั้งหลายคนมารวมเพราะเกิดจากความพอใจ ความศรัทธาตอสมาชิกในกลุม เชน ผูนํา ผูมีความคิดเห็นนาสนใจ องคการประเภทน้ีไมมีหลักการ อาจมีขั้นตอนการทํางานแตไมเขมงวด องคการประเภทนี้ใหความสําคัญเรื่องของความสัมพันธ

๑.๕ การจัดการองคการ

องคการจะดําเนินกิจกรรมตาง ๆ ไดดวยการจัดการ การจัดการหมายถึง การทําใหเรื่องใดเร่ืองหน่ึงสําเร็จตามท่ีคาดหวังหรือการปฏิบัติหรือกระทําตอกิจกรรม บุคคล เหตุการณ สถานที่หรือส่ิงของเพื่อให สิ่งเหลานี้เกิดผลตามที่วางแผนไว

เมื่อพิจารณาคําวาการจัดการแลว การจัดการองคการจึงหมายถึง การทําใหบุคคลซึ่งอยู ในที่ทํางานปฏิบัติงานตามหนาท่ีของตน และประสานงานกันเพื่อใหองคการบรรลุวัตถุประสงค การจัดการองคการ เกิดข้ึนเพราะการกําหนดหนาท่ีตาง ๆ ภายในองคการตามโครงสราง การจัดการ การจัดคนเขาทํางาน การสั่งการและการควบคุม

๑.๕.๑ โครงสรางขององคการ สมยศ นาวีการ (๒๕๔๔ : ๘) กลาววา “โครงสรางแสดงให เห็นถึงความสัมพันธอยางมีเหตุผลระหวางหนาที่ตาง ๆ ในองคการ” เราจะทราบโครงสรางขององคการจากผังแสดงโครงสรางองคการ (organisation chart)

โครงสรางขององคการทําใหสมาชิกในองคการและกลุมตาง ๆ นอกองคการทราบสายงานการบังคับบัญชา การส่ือสารในองคการ และนอกองคการเปนตนวามีฝายใดในองคการที่ติดตอกับหนวยงาน

๙

ภายนอก เชน ฝายตางประเทศตองติดตอกบัหนวยงานอ่ืนในตางประเทศ

หรือฝายประชาสัมพันธตองสรางความสัมพันธกับสื่อมวลชน

โครงสรางองคการมีหนาที่สําคัญคือเปนแนวทางใหคนในองคการ

ปฏิบัติงานดังที่ผูเขียนกลาวไวในเรื่องลักษณะขององคการ

๑.๕.๒ การจัดการ

องคการจะประสบความสําเร็จไดจําเปนตองอาศัยกระบวนการ

จัดการท่ีดี เชน การวางแผนและตัดสินใจดวยการกล่ันกรองจากฝาย

ตาง ๆ ทีเ่กีย่วของ การกล่ันกรองทําใหเรือ่งตาง ๆ ผานการพิจารณาอยาง

รอบคอบ มีการคํานึงถึงผลกระทบ ผลไดและผลเสียที่จะเกิดข้ึน

การจัดการเปนเทคนิคที่พัฒนาคนในองคการใหมีจิตสํานึก รวมกันในการปฏิบัติงานและเกิดความรูสึกท่ีดีตอองคการ องคการควร

สรางขวัญและกําลังใจใหแกพนักงานเพื่อใหเขารู สึกวามีความมั่นคง

เมื่อรูสึกเชนนี้ เขาก็จะมีความต้ังใจและมีความตองการชวยเหลือองคการ

องคการตองอาศัยการจัดการเพื่อกําหนดขอบเขตการทํางาน เชน

ทําใหแตละคนรูวาเขามีภารกิจอะไร สิ่งใดเปนงานของเขาและส่ิงใดมิได

อยูในความดูแลของเขา ขจัดการทํางานซ้ําซอนทําใหงานดําเนินไปอยางรวดเร็ว

๑.๕.๓ การจัดคนเขาทํางาน

องคการตองวิเคราะหงานเพื่อจะไดสรรหาบุคลากรไดตรงกับ

ลักษณะงาน สรรหาคนเพื่อเขาทํางานโดยพิจารณาจากคุณวุฒิ ความรูวาตรงกับงานหรือไม นอกจากนี้ยังพิจารณาจากบุคลิกภาพ ความสนใจ ความตั้งใจในการทํางาน และความเหมาะสมกับคาตอบแทนที่องคการกําหนดไว

๑๐

หลังจากท่ีองคการคัดเลือกบุคลากรแลว ก็จะปฐมนิเทศให พนักงานเขาใจในองคการ เชน โครงสรางองคการ กฎระเบยีบและขอหามตาง ๆ ที่องคการกําหนดขึ้น

ที่กลาวมาคือข้ันตอนอยางคราวของการจัดหาคนเขาทํางาน ซึ่งมีความสาํคญัเพราะคนเหลานีม้ผีลตอการเติบโตขององคการ หากองคการรับพนักงานที่ไมเหมาะสมกับองคการ เชน พนักงานมีความรูไมตรงกับลักษณะงาน ก็จะทําใหการทํางานไมราบร่ืน มีความผิดพลาด พนักงานเกิดความเบ่ือหนาย ไมอยากทํางาน ขาดขวัญและกําลังใจในการทํางาน องคการก็ไดรบัผลกระทบ เชน ตองใชงบประมาณในการอบรมใหพนกังานที่รับเขามาสามารถทํางานไดคุมกับคาตอบแทน ทําใหองคการเสียเงิน และเวลา นอกจากนี้องคการยังไมสามารถเลิกจางพนักงานที่มีคุณสมบัติไมตรงไดอยางงายดาย เพราะการเลิกจางเก่ียวของกับการจายคาชดเชยและอาจเกิดการฟองรอง มีผลทางกฎหมาย

๑.๕.๔ การสั่งการและการควบคุม เมื่อองคการเปนสถานที่ที่มีคนหลายประเภท มีระดับการศึกษา ความรูและความคิดตางกัน องคการจึงตองมีการจัดการดวยการสั่งการและการควบคุม

การส่ังการเปนการใชอํานาจตามที่องคการกําหนด การส่ังการมักเกิดข้ึนจากผูมีประสบการณและมีอํานาจมากไปยังผูใตบังคับบัญชา ที่มีความรูหรือประสบการณนอยกวา

การควบคุมเปนกลไกในการจัดการองคการ กลาวคือ เปน การวัดและการแกไขการปฏิบัติงานของคนในองคการ หากองคการ ขาดการควบคุมจะเกิดอะไรข้ึน พนักงานบางคนอาจจะเขาทํางานสาย ดังน้ัน การควบคุมจึงเปนตัวกําหนดและวัดความตรงตอเวลาและระยะเวลาการทํางานของพนักงานวาครบตามที่องคการกําหนดหรือไม