монголчууд оюуны чадвараараа дэлхийд тэргүүлдэг

Óëààíáààòàð õîò

ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍÛ

×ÀÄÀÂÕÈÀÐÀÀ ÄÝËÕÈÉÄ

ÒÝÐÃYYËÝÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉ

Ö.Äýìáýðýë

2

Ìîíãîë÷óóä îþóíû ÷àäàâõèàðààäýëõèéä òýðã¿¿ëýõ áîëîìæòîé

Îþóíû ÷àäâàðûí-IQ òºâwww.iqcenter.mn

Ö.Äýìáýðýë

ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÀÐÀÀ

ÄÝËÕÈÉÄ ÒÝÐÃYYËÝÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉ

Ýõèéã õýâëýëä áýëòãýñýí Ò.Áàò÷èìýãÕàâòàñíû çóðãèéã Ã.ÁàÿðÕàâòàñíû çóðãèéí òàéëáàð:

Áîëîìæã¿é öîíõíû òàâöàí äýýð áîëîìæã¿é øîî áàðèíáîäëîãîøèðîí ñóóãàà áÿöõàí ýð áîäèò àìüäðàëäòààðàëäàõ óó?

Õàí-Óóë äýýä ñóðãóóëü äýýð ýõèéã áýëòãýæ, Ãàí Ïðèíò ÕÕÊ-ä õýâëýâ.

3

Ö. Äýìáýðýë

Îþóí óõààíû ÷èãë¿¿ëýã÷

Îëîí íèéòýä õýí áîëîõîî õàðóóëæ ÿâàà õ¿íèé íýã áîë ÖýðýíãèéíÄýìáýðýë. Ò¿¿íèé õ¿÷èí ÷àðìàéëò ìàíàé áîëîâñðîë, îþóí ñýòãýëãýýíèé ñàëáàðòõàìààðàëòàéãààð õóðö òîä èëýð÷ áàéíà. ªðãºí õ¿ðýýíèé ñîíèðõîëòîé òýðáýýðîþóíû ñàëáàðûã ººðèéí îðîí çàéãàà áîëãîí ñîíãîæýý. ªíººãèéí äýëõèé åðòºíöîþóíæèõûí “ àðèóí äàéí” –û õºëä äàðàãäààä áàéíà. Ìîíãîë ÷ ìºí òèéìàÿíä ìîðäæýý. Äýëõèéí áîëîí ¿íäýñíèé ýíýõ¿¿ ýð÷èìò õàíäëàãàä Ö.Äýìáýðýëìàíëàéëàõ ¿¿ðýãòýé îðîëöîõûã çîðèëãîî áîëãîñîí àæ. Èíãýñíýýðýý òýðõ¿íèé õºãæëèéí àñóóäëûã ñóóðèàð íü áàðüæ àâñàí ìàíàé áàðàã ãàíö õ¿íáîëëîî. Òýð 1990 îíû ¿åýñ íèéãýìä çóãóóõàí èë ãàð÷ èðñýí. Îð÷ëîíòåðòºíöèéí ¿¿ñýë ãàðâàë, ç¿é òîãòëûí òóõàé ò¿¿íèé áè÷ñýí ºã¿¿ëë¿¿ä íüóíøèã÷äààñ ºíäºð ¿íýëýëò àâ÷ ýõýëñýí þìäàã. Ãýõäýý òýð ¿åä îäîîõòîé íüõàðüöóóëàõàä òýð õýí ÷ áèø áàéñàí. Õàðèí òýð ñýòãýëãýýíèé õóâüä áèåæèæóëàì òîäîðõîé áîëñîîð áàéâ. Ò¿¿íä ìàíàé ýäèéí çàñàãò îíöãîé àíõààð÷áàéñàí ¿å áèé.. Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò øóãàìàí áóñ øèíæ èëýðñýýð áàéãààãòýìäýãëýí, òîäîðõîéã¿é òºëºâ áàéäàë óäààí ¿ðãýëæëýâýë ñ¿éðýëä õ¿ðãýäýãòóõàé îíîëîîð Ï. Æàñðàéí Çàñãèéí ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã àâ÷¿çýæ áàéñàí íü ñîäîí, øèíýëýã áàéâ. Ãàíö õî¸ðõîí òºðëèéí ýêñïîðò ø¿òäýãóëñ îðîí íýã ë ºãëºº áîñîõîä õîðâîî ýðãý÷èõñýí ìýò áîëäîã áóñäûí ãàøóóíñóðãàìæèéã òýð íèéãýìä ñàíóóëæ áàéñàí. Ò¿¿íèé òýäãýýð ø¿¿ìæëýëòñàíóóëãóóä îäîî ÷ õóó÷èð÷ óëèã áîëîîã¿é øèâ øèíýõíýýðýý ë áàéíà. Ýíý áîëàëñûã õàðàõ ÷àäâàð, òîãòâîðòîé áºãººä æèíòýé ¿íäýñëýë ýçýìøñýíèéõ þì.Òýãýõýä ë òýð îþóí ñàíààíû õºäºëìºðòºº íýãýíò áàòëàãä÷èõñàí øèíæëýõóõààíû ñîíãîìîë àðãàç¿éã àøèãëàäàã, æèøýý áàðèìòûã äýëõèéí õàà íýãòýéãýýñîëäîã öàð õ¿ðýýòýé íýãýí áîëîõîî õàðóóëæ áàéâ.

4



1993, 1994 îíîîñ òýðâýýð äýëõèéí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä áèäíèéàíõààðëûã õàíäóóëæ, ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëä Êðåäèò ¿íýëãýýíèéòåõíîëîãèéã îðóóëæ èðñýí áºãººä á¿ð öààøëàí ýëèò áîëîâñðîë îëãîäîã òèéìíýãýí íóóöëàã ñóïåð òºâ¿¿ä Àìåðèê, ßïîí áóñàä óëñàä áàéäàã þì áàéíàø¿¿, îäîî ìàíàéõ ÿàõ âý?, èíãýâýë îíîõ þì áèø áèç? ãýæ áè÷èæ, àíõààðóóëæáàéëàà. Îþóíû ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñ Äýìáýðýëèéã àäàðìààòàé ºâºðìºö áºãººä¿ð àøèãòàé õóðö ñýòãýäýã õ¿í ãýæ õýëäýã áîë ïðàãìàòèêóóä ò¿¿íèéã áîäîæîëñíîî àìüäðóóëäàã õ¿í ãýæ ¿íýëäýã. Öýöýí ìýðãýí óõààí, ñýòãýã÷ ãýäýãçààâàë ýðòíèé öàã ¿åä õàìààðàëòàé áèø áèäýíòýé õàìò ÷ ñýòãýã÷èä áàéíà,æèøýýëáýë, Õàí-Óóëûí Äýìáýðýë áàéíà ãýæ Äîðæèéí Ýðäýìáèëýã õýìýýõõ¿í õýëæ áàéñàí. ßðóó íàéðàã÷ Ãóí-Ààæàâûí Àþóðçàíà Äýìáýðýëèéã ñýòãýã÷õýìýýí íýðëýæ õ¿íèé îþóí ñàíààíû àìüäðàëûí íàðèéí øèðèéí àñóóäëààðò¿¿íòýé ÿðèëöëàãà õèéæ áàéâ. Ýð÷èì õ¿÷ çîõèöóóëàõ ãàçðûí ìýðãýæèëòýíÄ. Ëóâñàíøàðàâ ò¿¿íèéã íîìëîëîî áîäèò ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ àæèëòàé àìüäõîëáîñîí ¿ëýìæõýí á¿òýýë÷ ñýõýýòýí ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì. ×óëóóíáàòûíÝðäýíý âýýð Äýìáýðýëèéã “Îëîí òàëûí ýðýëò ñîíèðõîëòîé õóðö ñóäëàà÷”ãýñýí. Èíãýæ òýð íèéãýìä èëò òàíèãäàæ, íèéòýä òóñòàé àìüäàð÷ õ¿ì¿¿ñýýðõ¿ðýýë¿¿ëæ ÿâíà. Ãýõäýý ýíý õýëõýý õîëáîî, õàðèëöàí ¿éë÷ëýë íü ºðãºíõ¿ðýýòýé, õýòèéí òºëºâòýé, ººðèéí ò¿âøèíòýé þì. Äýìáýðýëèéã òîäîðõîéëæáóé äýýðõ õ¿ì¿¿ñ ÷ îþóí óõààíû ñàëáàðò äóð ñîíèðõîëòîé, òýð ÷èãëýëäàæèëëàäàã ººð ººðèéí ¿¿ðýãòýé, õ¿ðýýëýëòýé ãýðýë ãýãýýòýé áèëýý.

Íèéòýä òàíèãäñàí õ¿íèé ìºí ÷àíàð íü öààä óã ãàðàëòàéãàà õîëáîîòîéáàéäàã íü ãàðöààã¿é. Äýìáýðýë 1950-èàä îíû äóíäóóð Óâñàä òºðæýý. Ýöýãòàë íü ×èíã¿íæàâûí õîòãîéä, ýõ òàë íü Çàâõàíû ñàðòóóë àæ. Ò¿¿íèé ýõ íüýöãýýñ íü ¿å ìóëòàðñàí ýã÷ áàéæ. Òýð ýöãèéãýý 20 õ¿ðýýã¿é áàéõàä, õàðèíýõèéãýý ãó÷èí õýäòýé áàéõàä ýíý õîðâîîä èðæýý. Õîâîð òîõèîëäîõ íàñíû ýíýçºð¿¿ Äýìáýðýëèéã ñîíèðõîëòîé õ¿í áîëîõîä ãåíèéí ºãºãäºõ¿¿í áîëñîí áàéæáîëîõ óó? ßìàðòàé ÷ ò¿¿íèé ýõ áîëîí íàãàö òàëûíõàí íóòàãòàà àëäàðòàéöýöýí öýëìýã, óõààëàã õ¿ì¿¿ñ áàéæ. Ýõèéí ãàë õàëóóí èë÷ õ¿÷, óõààí ñýòãýõ¿éíáîëîìæ õ¿¿ä ºâëºãäñºí áàéæ áîëîõ. Ò¿¿íèé õ¿¿õýä íàñ ñîíèðõîëòîé ø¿¿.Õýëä îðîõîîñîî ºìíº äîõèî çàíãààãààð ñàíààãàà äàæã¿é èëýðõèéëäýã áàéæ,åðäºº ë äîëîîõîí õîíîãèéí äîòîð äóðæèãíàòàë ÿðüæ ñóðñàí ãýäýã. Áàãààñààìýäýãäýì ºâºðìºö õ¿¿õýä áàéñàí ó÷èð àõ Óðòíàñàí íü ýëäýâ áîäëîãîáîäóóëàí îþóí óõààíûã íü õºãæ¿¿ëýí çàäàëæ áàéæýý. Äýìáýðýë òàâàí

5


îéòîéäîî ñóðãóóëüä îðñîí, óëñûí ìàòåìàòèêèéí 8-ð îëèìïèàäàä ò¿ð¿¿ëñýí,õî¸ð èõ ñóðãóóëü òºãññºí, ãóðâàí äýýä ìýðãýæèë ýçýìøñýí õ¿í. ÒýðýýðØÓÀ, ÌÓÈÑ-ä àæèëëàæ áàéãààä Õàí-Óóë äýýä ñóðãóóëü áàéãóóëñàí íüò¿¿íýýñ îþóí ñàíààíû ÷èãëýëä òàâüæ áàéñàí ýðìýëçëýëèéí áîäèò áèåëýëáîëñîí áàéíà. Õàí-Óóëûí òºãñºã÷äºä àæèë îëäîõã¿é áàéõûí çîâëîí ¿ã¿é àæ.Òýä áàíê áîëîí ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëëàãóóä, ïðîãðàì õàíãàìæèéí ñàëáàðóóäàäñàéòàð áýëòãýãääýã áàéíà. Îäîîãèéí Õàí-Óóë ìàíàé áîëîâñðîë, îþóíûñàëáàðûí íýãýí ºâºðìºö öºì áîëæýý. Ýíý õàìò îëîí 2001 îíä Ìîíãîëûíýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé øèíý÷ëýëèéã çàðëàí òóíõàãëàñàí áèëýý. Òýäøèíý ýðèíèé îþóíëàã ýäèéí çàñàã÷äûã áýëòãýäýã îíöëîãòîé. Õàí-Óóëûíõî¸ð çàëóó áàãø ýíý îíû ÝÂÐÈÊÀ ýðäýì øèíæèëãýýíèé óðàëäààíû õî¸ðñàëáàðò õî¸óëàíä íü ò¿ð¿¿ëæýý, áàãø íàð íü ýíý çóí Í¯Á-èéí ÀÍÄÎÝÇÍÊ-èéí çàõèàëãààð “ Ìîíãîë óëñàä äàÿàð÷ëàëûí óäèðäëàãûí ÷àäàâõè áóé áîëãîõíü : ¿íýëãýý, ñóäàëãàà “ òºñëèéã ã¿éöýòãýæ Ãàäààä õýðãèéí ÿàìàíä ãýðýýíèéäàãóó øèëæ¿¿ëñýí áàéíà. Ìºí ýíý ñóðãóóëü äýýð “Èðýýä¿é ñóäëàëûí òºâ”,“Îþóíû õºãæëèéí IQ òºâ” àæèëëàæ, “Ìàòåìàòèê” ñîíèí õýâëýãäýæ áàéíà.Ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä “ìîíãîëûãîî îþóíæóóëúÿ“ óðèàí äîð íýãäñýí áàéíà.Ýä¿ãýý Îþóíû õºãæèë-IQ õè÷ýýëä á¿õ àéìãèéí òºâ, 200-ààä ñóì, 3000 õîëäàâñàí áàãø, 25000 îð÷èì ñóðàã÷ õàìðàãäæýý. Çºâõºí ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëýäíèéõ îþóí óõààí, ñýòãýõ¿é, õ¿íèéã òºãºëäºðæ¿¿ëýõèéí õîëáîãäîëòîé äýëõèéíò¿âøíèé øèëäýã íîì 20 ãàðóéã õýâë¿¿ëñýí þì. Äýëõèéä ñýòãýëãýýíèé óð÷àäâàðûí òºâèéã òýðã¿¿ëæ áóé ýðäýìòýí Ýäâàðüä äå Áîíîãèéí íîìûãòýäíèéõýí ñàÿõàí îð÷óóëæýý. Áàñ ò¿¿íèé áèå òºëººëºã÷òýé ñóðãóóëèéíáàãø íàð íü óóëçààä ñàíàë ñîëèëöñîí áàéíà. Õàí-Óóë äýýä ñóðãóóëèéíýíý á¿òýýë÷ öîãöîëáîð á¿ðäýë íü çàõèðëûí ÷èí ýðìýëçëýëèéí èëðýë ä¿ðòºðõ þì. Óäèðäëàãà íü õýí áàéíà, ñóðãóóëü íü òèéì áàéäàã ãýäýã. Òýðâýýðáîëîâñðîëûã àêàäåìèê áîëîí ïðàãìàòèê 2 òóéëøðàëààñ íü ñàëãàæ, æèíõýíýá¿òýýë÷, îþóíëàã áîëãîõûã òóéëààñ ýðìýëçýæ áàéãàà õ¿í. Èíãýõäýý äýëõèéãýýñ,òóõàéëáàë, îþóíû õ¿ðýýíä Àìåðèêààñ ñóðàëöàõûã óðèàëæ áàéíà.

Ñóðãàëòûã îãöîì ººð÷èëæ óëìààð îþóíæñàí, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýòýéáîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýæ áîëäãèéã ýíý ýðõýì ººðèéí ñóðãóóëèàð íýãýíòíîòîëæýý. Ãýâ÷ ¿¿íäýý äîêòîð ìààíü ñýòãýë õàíàñàíã¿é. Ò¿¿íèé îþóí óõààíñýòãýëãýýíèé õ¿ðýýã õàìàðñàí áàòàëãàà íîòîëãîî èõòýé óðàìòàé ëåêö¿¿äîþóòàí áàãø íàðûí ýðýëò õýðýãöýý áîëæ áàéíà. Òóóðâèñàí íîì, ºã¿¿ëýë,

Îþóí óõààíû ÷èãë¿¿ëýã÷

6



ëåêö¿¿ä íü äýëõèéí òýðã¿¿ëýõ îíîë áàðèìòàä òóëãóóðëàñàí, îþóíû ýðõ÷ºëººã òóíõàãëàñàí, ìîíãîë õ¿íèé óíàãàí ÷àäâàðûã äýýäýëñýí, íèéãìèéíñýòãýëãýýã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéäàã. Öàã ¿åý ýçýëñýí èéì îþóíûàæèëáàð á¿òýýõ íü õîâîð òîõèîëäîë. ßìàðòàé ÷ ýíý öàã ¿å Äýìáýðýëèéãòºð¿¿ëëýý, Ïðîôåññîð Äýìáýðýëèéí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà ìàíàé íèéãìèéíöýãöðýí òºãºëäºðæèõºä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëàõ íü ãàðöààã¿é áîëîâ.Ìîíãîëûã îþóíæóóëàõ àìèí ñóäàñ ýíý õ¿íèé ãàðò òýìòðýãäñýí áîëîëòîé,òýãâýë þóòàé ñàéí, Ìîíãîëä îþóíû ñýðãýí ìàíäàëò èðýõ ÷ þì áèë¿¿?,äîêòîð, ïðîôåññîð Öýðýíãèéí Äýìáýðýëèéã îþóí óõààíû ÷èãë¿¿ëýã÷õýìýýñíèé ó÷èð ýíýý.....

Îëîí óëñûí ñýòã¿¿ë÷,Áºõºë îâîãò Øàãäàðñ¿ðýíãèéí Öýðýíïèë

7


Ìîíãîë óëñûí èðãýäýý!

Ìîíãîë÷óóä íü òºðºëõèéí îþóíû ºíäºð ÷àäàâõèòàé ¿íäýñòýí àæýý. ̄ ¿íèéãáàðóóíû ýðäýìòäèéí ñóäàëãàà íîòëîâ. ¯¿íèéã ìàíàé îðíû óëñ òºð, ýäèéíçàñãèéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëñýí, ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ºâºðìºö àìæèëòíîòëîâ... ̄ ¿íèéã ìîíãîë õ¿íòýé óóëçàæ ÿðèëöñàí, äýëõèéí íýðò óëñ òºð÷èäõýëýõ áîëîâ... ̄ ¿íèéã ìîíãîë çàëóóñò õè÷ýýë çààñàí ãàäààäûí ïðîôåññîðóóäõ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà. Õºðø¿¿ä ìààíü áèäíèé òóõàéä “Ìîíãîë÷óóäûí àðãàóõààí ã¿éöýãäýøã¿é” ãýäýã. Ýíý íü ýðõáèø íýãèéã ºã¿¿ëíý.Îþóíû òºðºëõèéí ºíäºð ÷àäàâõè, áèëèã óõààíûã ýðõýìëýí äýýäëýõ íàíäèí

÷àíàð áîë ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñòíèé áàõàðõàë òºäèéã¿é XXI çóóíä òà áèäíèéºìíºº áàðüæ óðàãøëàõ íýðèéí õóóäàñ, òóã ìºí.Ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åýñ îþóí óõààíûã ýðõýìëýí ø¿òýæ, ò¿¿íèéã öàã

õóãàöàà áà îðîí çàéí õîñëîëä ãàéõàëòàé ìýðãýíýýð òîìú¸îëîí áàòàëãààæóóëñàííü Ìºíõ òýíãýðèéí õ¿÷èí äîð, Èõ ñóó çàëèéí ýãýýãýí äîð áîëîé.Ìîäóí øàíüþé, ×èíãèñ áîãä, Õóâèëàé ñýöýí, áè÷ãèéí èõ ìýðãýä

Â.Èíæèíàø, Áÿìáûí Ðèí÷èí, òºðèéí õîë÷ õàðààòàé óëñ òºð÷èä îþóí áèëãèéãºðãºìæëºí òàõèäàã áàéæ. Ýä¿ãýý öàã äîð ìàíàé ýðäýìòýä, óëñ òºð÷èä, òºðèéí àëáàí õààã÷èä,

õºäºëìºð÷èä íºõöºë áàéäëûã óõààëãààð ìýäýð÷, îþóí áèëãèéã äýýäëýõáîëîí “Îþóíû õºãæèë- IQ” õè÷ýýëèéí à÷ õîëáîãäëûí òàëààð óðàìòàéñàéõàí ¿ã õýëæ, àðä ò¿ìíýý óðèàëàí äóóäàõ áîëëîî. Òóõàéëáàë:

Îþóí óõààí áîë õºãæëèéã òýòãýõ ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð þì.Ï.Î÷èðáàò (Ìîíãîë óëñûí àíõíû åðºíõèéëºã÷)

Õ¿ì¿¿í òºðºëõòºí õ¿íèé õºãæëèéí òóëãóóð ¿íäñèéí íýã áîëñîí îþóíû õºãæëèéãýðõýìëýí äýýäýëæ, îþóí óõààí-ñýòãýëãýý-ìýäëýã-áîëîâñðîë õýìýýõ áèå áèåýñíàðèéí õàìààðàëòàé ýðýìáýëýãäñýí îð÷èëä õ¿íèé îþóíûã èäýâõæ¿¿ëýõ ºâºðìºöàðãà áàðèëûã áèé áîëãîñíîîð õºãæèë äýâøëèéí ¿ñðýíã¿é àìæèëò îëñîí áèëýý.

Í.Áàãàáàíäè (Ìîíãîë óëñûí åðºíõèéëºã÷)…Ìîíãîë îðîí îþóí óõààíûã ø¿òýæ ñýðãýí ìàíäàíà.

Ä.Áÿìáàñ¿ðýí (Ìîíãîë óëñûí 17 äàõü åðºíõèé ñàéä)

8



Áèëèã îþóíàà õóðöëàí õºãæ¿¿ëýõèéí õàìò, á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ óðëàãò øàìäàíñóðàëöàõ õýðýãòýé.

Í.Ýíõáàÿð (Ìîíãîë óëñûí 23 äàõü åðºíõèé ñàéä)Îþóí óõààíû ÷àäàâõè (IQ) áîë ºìíºõººñºº ºâëºæ, ººðºº ºðãºæ¿¿ëæ,

äàðààãèéíõäàà äàìæóóëäàã, ºñäºã, ºðãºæäºã, ñýëáýãääýã,ñýðãýýãääýã, òºðìºëáºãººä òàðèìàë áàÿëàã ìºí.

Ë.Ò¿äýâ (Õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí ñî¸ðõîëò, ýðäýìòýí-çîõèîë÷)Ñààä áýðõøýýëèéã îþóíû à÷ààð ë äàâàí òóóëíà.

Ë.Øàãäàð (Àðäûí áàãø, àêàäåìè÷)¯äýýñòýé öààñ ìýò õóóëèéí õ¿÷èí ÷àäàë ìýðãýøñýí õóóëü÷èéí îþóíààð

àìèëíà.Ã. Ñîâä (¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí àíõíû äàðãà,

ãàâúÿàò õóóëü÷, ïðîôåññîð)Áèä ñóïåð êîìïüþòåð á¿òýýæ ÷àäàõã¿é, äóóíààñ õóðäàí îíãîö ¿éëäâýðëýæ

÷àäàõã¿é. Èéì áîëîõîîð ìîíãîë÷óóä îþóíû ñàëáàðò õ¿÷ýý ¿çýæ áîëîõ öîðûíãàíö ò¿¿õýí áîëîìæ ¿ëäýæ áàéíà.

Õ.Íàìñðàé (Òºðèéí ñî¸ðõîëò, àêàäåìè÷, îíîëûí ôèçèê÷)Îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëýõ íü íàñàí òóðøèéí ¿éëñ ìºí. Øèíæëýõ óõààí

ò¿ðãýí õºãæèæ, ìýäëýã ò¿ðãýí õóó÷èð÷ áàéãàà ºíºº ¿åä ñýòãýëãýýãýý áàéíãàõºãæ¿¿ëæ áàéõûã ñóðàã÷ áàãà÷óóäààñàà õ¿ñüå.

À.Öàíæèä (ÁÑØÓ-íû ñàéä (2000-2004 îí))Áèëèã óõààíàà èðëýí áàéæ áóñäûí çýðýãò õ¿ðíý. Îþóí óõààíàà ÿìàãò

áÿëäàðæóóëæ áàé ãýæ çàëóó ¿åèéíõýíäýý çºâëºå.Æ.Áîëäáààòàð (àêàäåìè÷, ò¿¿õ÷)

Ñóðãóóëèéí ìýäëèéí öàãèéã ñóðàã÷äûí îþóí óõààí, IQ-ã ºñãºõºä çîðèóëàõ¸ñòîé.

Ã.Áàòáîëä (ÁÑØÓß-íû Áàãà äóíä áîëîâñðîëûíáîäëîãî çîõèöóóëàëòûí ãàçðûí äàðãà(2000-2004 îí))

Îäîî öàãò îþóíëàã íºõäºº á¿õíýýñ äýýäýëäýã áîëëîî. Îþóí óõààí íüõºãæëèéí ýõ áóëàã ãýæ îéëãîñíûõ..

Á.Ã¿íæèëàì (Õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò, íýõìýë÷èí)Ìîíãîë÷óóä îëîí çóóíû òóðøèä ýõ îðîí, óëñ ¿íäñýý ýçýãíýí õàìãààëñààð

XXI çóóíòàé çîëãîâ. Áèäíèé òóóëñàí çàì òîëèãîð äàðäàí áàéñàíã¿é. Òà áèäáàéãàëü, íèéãìèéí õóâüñàë, äàðàìò øàõàëòàä ºðòºæ, õàòóó áýðõèéã äàâàí

9


òóóëæ, òýâ÷ýýð õàòóóæèëòàé, õ¿ëýýöòýé, óõààëàã ÷àíàðûã ººðòºº øèíãýýæ,ñýòãýëèéíõýý õ¿÷ýýð ìÿíãûã äèéëñýýð öàãèéí ñîðèëòûã äàâëàà.Ìîíãîë÷óóä õàðèéí îðíû íºëººãººð ººðñäèéíõºº îþóíëàã äýýä õýñãèéã

óäàà äàðàà õýëìýãä¿¿ëýí øèðâ¿¿ëñýí õýäèé ÷ ¿å óäìàà çàëãóóëàí òºëæ¿¿ëñýýðýíý öàã ¿åòýé çîëãîëîî.Áóðõíààñ çàÿàñàí òºðºëõ íóòãèéíõàà áàéãàëü, äýëõèéã õàéðëàí õàìãààëæ, ø¿òýí

äýýäýëæ, çîõèöîí àìüäðàõ èõ ÷àäâàð íü ìîíãîë÷óóäûí îþóí óõààíû òºðìºë øèíæìºí àæýý. Ìîíãîë õ¿í îþóí óõààíûõàà ýíý ñàéõàí ÷àíàðûã óëàì õºãæ¿¿ëýíá¿òýýë÷ýýð àøèãëàõ àâààñ ýõ îðîíäîî õ¿ì¿¿íëýã èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéãöîãöëóóëàõ ýðõýì äýýä çîðèëãîî ýíäýëã¿é áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ áèëýý. Ìîíãîëûí ýäèéíçàñàã òîãòâîðæèõ õýðýýð òºðººñ ÿâóóëàõ õºãæëèéí áîäëîãûí ãîë íî¸í íóðóó ààæìààðòîäîð÷ áàéíà. Òýð íü îþóí óõààíûã ýðõýìëýí äýýäëýõýä îðøèõ àæýý.Ìîíãîë õ¿í ººðèéãºº äàõèí øèíýýð íýýæ, îþóí óõààíûõàà îíöãîé äàâóó

òàëûã ìýäýð÷, àøèãëàæ ÷àäâàë ýõ îðîí ìààíü áîãèíî õóãàöààíä öýöýãëýí õºãæèõá¿ðýí áîëîìæòîé. Ìîíãîë÷óóäûã îþóí óõààí íýãòãýí çàíãèäàæ, õóðäòàé, òóëõòàéõºãæèë ð¿¿ ÷èãë¿¿ëæ áàéíà. Îäîîãèéí äàÿàðøèæ áóé äýëõèé åðòºíöºä àëü ÷¿íäýñòýí õºãæèë äýâøëèéí çàìûã îëæ, àç æàðãàëòàé àìüäðàõûí ¿íäñýí íºõöºëíü îþóíû õºãæèë ìºí ãýäãèéã íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà.Ìîíãîë óëñûí Îþóíû ÷àäâàðûí IQ òºâèéí ñ¿ëæýý 2002 îíîîñ òóñ óëñûí

á¿õ àéìàã, õîòûã á¿ðýí õàìàðñàí áºãººä ýä¿ãýý 20000 ãàðóé ñóðàã÷ áàãà÷óóä,1000 ãàðóé áàãø íàðûí óäèðäëàãààð Îþóíû õºãæèë- IQ õè÷ýýëä èäýâõèéëýíñóðàëöàæ áàéíà.Ýäãýýð áàãø, ñóðàã÷èä îþóíû ÷àäàâõèà ºñãºõèéí ñàöóó á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ

øèíýëýã àðãà çàãâàðóóäûã ýçýìøèæ, öààøäàà èë¿¿ ¿ð íºëººòýé àæèëëàæàìüäðàõ íººö áîëîìæîî íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà þì.Èéíõ¿¿ Ìîíãîë óëñàä îþóíû ìàíäàë áàäðàëûí øèíý ¿å ýõýëëýý.Ìîíãîë÷óóä áèä õºäºëìºð á¿òýýëýý óëàì îþóíæóóëæ, õºãæèë äýâøëýý

òîãòâîðæóóëæ, áèå ñýòãýë, áàéãàëü äýëõèéãýý àðèóñãàæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéíáîëîâñðîëîîð ò¿ìýí îëíîî ãýãýýð¿¿ëæ, õºãæëèéí ìàíëàéä õ¿ðýõ íü ýíý çóóíäá¿òýýõ ýðõýì èõ ¿éëñ ìºí áºëãºº. ¯¿íèéã óõààðàãòóí.Ìîíãîë÷óóä àà! Õàéðò ýõ îðîíäîî îþóíû ñýðãýí ìàíäëûí ¿ðèéã õàìòûí

õ¿÷ýýð òàðüöãààÿ. Ýíý ÷óõàë ¿éëñýä õ¿í á¿ðèéí õ¿÷èí ç¿òãýë õýðýãòýé áîëîõûãñàíàãòóí. Áèäíèé óëñ îþóí óõààíûã ýðõýìëýí äýýäëýæ, ýâ ñàíààãàà íýãòãýíç¿òãýâýýñ õ¿ðýõã¿é ÷àäàõã¿é ãýõ ãàçàðã¿é áºãººä öýíãýëèéí ìàíëàéã îëæ ÷àäìîé.

Ìîíãîë óëñûí èðãýä ýý!

10



ÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃÎÞÓÍÆÓÓËÀÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀËÄ

Îäîîãèéí ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü åðºíõèé, òóñãàé, äóíä, äýýä àëü÷ øàòàíäàà èõýýõýí õèéñâýð øèíæòýé áàéíà. Ýíý íü ìîíãîëä àêàäåìèêáîëîâñðîëûã îí óäààí æèë áóðõàí÷ëàí ø¿òýæ èðñýíòýé õîëáîîòîé þì.Àêàäåìèê áîëîâñðîëûã èíãýæ áóðõàí÷ëàí ø¿òýõ ýäèéí çàñãèéí õºðñ ñóóðüáàéñàí þì. Ìàíæèéí êîëîí÷ëîëîîñ ãàðñíû äàðàà ìàðêñèñò ¿çëèéã õ¿ëýýíàâ÷ ò¿¿íä òóëãóóðëàñàí áîëîâñðîëûí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã àøèãëàñàíáèëýý. Ýíýõ¿¿ ìàðêñèñò ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿íäñýí ñàíààã “Ìàòåðè àíõäàã÷,óõàìñàð õî¸ðäîã÷, èéìä ìàòåðèàëëàã òàëàà õºãæ¿¿ë÷èõâýë ò¿¿íäýýòóëãóóðëààä óõàìñàð íü õºãæ÷èõíº. Åðººñºº óõàìñðûí õºãæèë íü íèéãìèéíõºãæèëä òºäèé ë äààöòàé íºëºº ¿ç¿¿ëäýãã¿é. Ó÷èð èéìä õàðèí ÷ óõàìñðûíàñóóäëûã àíõààðàõã¿é áàéõ íü ç¿éä íèéöíý, óõàìñàð íü õºãæèæ ººð÷ëºãäñºíõ¿í ë ýëäâèéí ¿ã õýë ãàðãàæ, æèæèã õºðºíãºòíèé ¿çýë ñàíààã íîìëîäîã.Èéìýýñ áîëîâñðîëûã á¿õèé ë øàòàíä íü àëü áîëîõ îþóíæóóëàõã¿éãýðìýëçýõ ¸ñòîé” õýìýýí òîìü¸îëæ áîëíî.

XIX çóóíû äóíä ¿å áóþó 1860-ààä îíû ¿åä ýíýõ¿¿ ¿çýë áàðèìòëàëáàðóóí Åâðîïä ¿åý ºíãºðººñºí áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü Ìîíãîë Óëñûíáîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä îäîî õ¿ðòýë õàäãàëàãäàí õýâýýð ¿ðãýëæèëæ áàãàã¿éñºðºã ¿ð äàãàâðûã àâ÷èðëàà. Ñóðàã÷, îþóòíû óõàìñàð îþóí ñàíààã õîöðîãäñîí¿çëèéí ñóð äýýñýýð ÷èâ÷ð¿¿ëýí áàãëàæ áàéõ íü òóõàéí ¿åèéí ¿çýë ñóðòëûíõýðýãöýý áàéæýý. Èéì íºõöºëä áîëîâñðîëûã îþóíæóóëàõ àñóóäàë¿íäñýíäýý îðõèãäñîí áàéíà. Æèøýý íü, íèéãýì ñóäëàëûí õè÷ýýë¿¿ä ãýõýäë ñóðàã÷ îþóòíûõàà îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ áèø õàðèí ÷ òýäíèé áàë÷èðóóðàã òàðõèéã ¿çýë ñóðòëûí äýìèé õîîñîí áàðèìò ôàêòóóäààð ä¿¿ðãýäýãáºëãºº. Y¿íèé óðøãààð ñóðàã÷ îþóòíóóä åðäºº ë ñóðàõ áè÷èã áîëîí áàãøèéíõýëñýí ç¿éëèéã òîòü÷òëîí äàâòäàã, ººðººð õýëáýë õóâèëàã÷ ìàøèí, õàíàíõàä ìýò áîëæ õóâèðñàí. Áàéãàëèéí øèíæëýëèéí õè÷ýýë¿¿äèéí õóâüä áàñ

11


èéì áàéäàë áóé áîëæýý. Ìàòåìàòèê, ôèçèê, õèìè, áèîëîãè, ãàçàðç¿é çýðýãõè÷ýýë¿¿ä àìüäðàëûí áîäèò ¿çýãäëýýñ òàñàð÷ øèíæëýõ óõààíû ìýäýýëëèéãäàìæóóëàã÷ èäýâõã¿é õýëáýð òºäèé áîëîâ. Ýíä ìºí ë òîòü÷èëîí äàâòäàã ñóðàã÷îþóòíû ¿íýëãýý äýýã¿¿ð ãàðäàã áîëñîí þì. Òîéðãèéí óðòûí òîìü¸îã öýýæýýðìýääýã àòëàà ãýðèéíõýý õàÿàâ÷íû óðòûã îëæ ÷àäääàãã¿é ñóðàã÷ îþóòàí îëøðîâ,ñîíãîäîã óðàí çîõèîëîîñ íýãèéã ÷ óíøààã¿é àòëàà ñîíãîäîã çîõèîë÷äûí íýð,òºðñºí, íàñ áàðñàí îíã àëäààã¿é öýýæèë÷èõñýí ñóðàã÷ òààðàõ þì. Èéì õ¿ì¿¿ñáèåý òîîõ çàíä àâòàõ áºãººä èõýýõýí õèéñâýð ñýòãýëãýýòýé, ºíãºö õîîñîíìýäýýëýëä äóðòàé, õèé õîîñîí ç¿éëä èòãýìòãèé, íèëýýä øàçðóóí çàíòàé áîëäîãàæýý. Ýíý áîë áèäíèé ºíººãèéí áîäèò ä¿ð òºðõ.

Õ¿ì¿¿ñèéí îþóí ñýòãýõ¿éä áàéãàà õîöðîãäîë èõýä àìü áºõòýé áàéäàãíü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîäîðõîé õàðàãäëàà. Ìîíãîëä àðä÷èëàë çàõ çýýëèéíòîãòîëöîî àéë÷ëàí èðýýä 10 ãàðóé æèë áîëæ áàéõàä åðºíõèé áîëîí äýýäáîëîâñðîëûí ñóðàõ áè÷èãò õè÷ýýëèéí àãóóëãà áîëîí ñòàíäàðòûí ÷àíàðûíäîðâèòîé ººð÷ëºëò îðñîíã¿é. 2002 îíä ÅÁÑ-ä õýðýãëýæ áóé óðàí çîõèîëûíñóðàõ áè÷ãèéã ñºõºõºä ë ýíý íü òîä ìýäðýãäýíý. Òýíä õóâüñãàëûí, àðäûíàðä÷èëñàí áà ñîöèàëèñò øàòíû ¿åèéí ¿åèéí óðàí çîõèîë, òýäãýýð çîõèîëäàõü ýåðýã áà ñºðºã áààòðóóäûã ø¿¿ìæëýõèéí à÷ õîëáîãäîë ãýõ ìýòèéí ìàðêñèñòíîìëîëûí ýëåìåíò¿¿ä îëíîîðîî òààð÷ áàéíà. Áàãø íàðûí ñýòãýõ¿éä ÷ äîðâèòîéººð÷ëºëò ãàðààã¿é áàéíà, åðäºº ë õóó÷íûõàà àãóóëãûí íýðèéã íü ººð÷ëºõòºäèéãººð àìèà àðãàöààñààð áàéõ àæýý.

Òºãñºëòèéí øàëãàëòûã îþóíæóóëàõ íü ìîíãîëûí áîëîâñðîëûãîþóíæóóëàõ öîãö àñóóäëûí õ¿ðýýíä ë òîìü¸îëîãäîõ ó÷èðòàé. Ýõëýýä àãóóëãûíñòàíäàðòûã ººð÷ëºõ ¸ñòîé. Ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëò ãýäýã íü îäîîãèéí çààæ áóéõè÷ýýëèéí àãóóëãûã àíãè õîîðîíä äàõèí õóâààðèëàõ àñóóäàë áèø þì. Ýíýõ¿¿ººð÷ëºëò ãýäýã íü ñóóðèéí øèíæ ÷àíàðòàé ã¿íçãèé ººð÷ëºëò þì. ªºðººðõýëáýë á¿õ õè÷ýýëèéã îþóíæóóëàõ ÿâäàë þì.

Òºãñºëòèéí øàëãàëòûã îþóíæóóëàõûí òóëä õè÷ýýë çààæ áóé áàãø íàðûãîþóíæóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. Ýíý ìàø òîì çîðèëò, ìàãàäã¿é íýã ¿åèéã íºãºº¿åýð ñîëüæ áàéæ ÷ õýðýãæèõ àñóóäàë áàéõ. Òà áèäíèé ºìíº èéì òîì çîðèëòáàéíà. Ýíý çîðèëòûã øèéäâýðëýõ çàéëøã¿é øààäëàãàòàé áºãººä íààíààñ íüàëõàì àëõìààð àõèõ ó÷èðòàé. Y¿íòýé õîëáîãäóóëàí çàðèì ñàíàëûã äàâø¿¿ëüå.Y¿íä:

1. Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûã îþóíæóóëàõ ñòðàòåãèéí õºòºëáºðèéãáîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Îäîîãîîð ìàíàé ñóäëàà÷äûí ç¿ãýýñ

Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûãîþóíæóóëàõ çàðèì àñóóäàëä

12



áîëîâñðîëûí õºãæëèéí àñóóäëààð äýâø¿¿ëæ áóé ñàíàà îíîî íü¿íäñýíäýý òîîíû ººð÷ëºëòèéã õàìàð÷ áàéãàà. Òóõàéëáàë, áîëîâñðîëãýæ þóã õýëýõ âý?, îþóí óõààíû ýðèíä áîëîâñðîëûí ÿìàð õýëáýðèë¿¿ çîõèìæòîé âý?, ò¿¿íä òîõèðñîí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò íü àëü íüâý? çýðýã ñóóðü àñóóäëóóäûã øèéäýõã¿éãýýð 11-12 æèëèéí ñóðãàëòàíäøèëæèæ áîëîõ óó? Ýñâýë áîëîâñðîëûí õóó÷èðñàí àêàäåìèê õýëáýðèéãóëàì á¿ð áàòàëãààæóóëàõ ãýæ áàéíà óó?Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÅÁÑ-èéí ñòàíäàðòûã óäàà äàðàà ººð÷èëñºí áîëîâ÷äîðâèòîé àõèö ãàðààã¿é íü áàðèìò þì.

2. Òºãñºëòèéí øàëãàëò ãýäýã îéëãîëòûã òîäðóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Çààñàíç¿éëýý áóöààæ øàëãàõûã áè ¿ã¿éñãýõã¿é áàéíà, òýãýõäýý ýíý àðãàõîöðîãäñîí ãýäãèéã õýëýõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü çààñàí ç¿éë ãýäýã ÿìàãòºíãºðñºí öàãò õàðúÿàëàãäàíà. Ãýòýë òºãñºëòèéí øàëãàëò ãýäýã ìààíüóã òºãñºã÷ èðýýä¿éä õýðõýí àìæèëòòàé áàéõûí áàòàëãààã ºãºõ ¸ñòîé.ªíãºðñºí öàãèéí ¿çýãäëèéã ñàéí ìýäíý ãýäýã íü òýð õ¿íèé èðýýä¿éñàéí áàéõûí õ¿ðýëöýýòýé íºõöºë áèø, õàðèí çàéëøã¿é íºõöºë þì.Ýíý óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë òºãñºëòèéí øàëãàëò íü ìýäëýãèéã øàëãàõ áàñ÷àäâàðûã øàëãàõ çîðèëãîòîé áàéõ ¸ñòîé. Îäîîãèéí ìàíàé òºãñºëòèéíøàëãàëò íü ìýäëýãèéã øàëãàõ øàëãàëò ìºí.

3. Áàãø íàðûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàëä ÷àíàðûí àõèö ãàðãàõõýðýãòýé áàéíà. Îäîîãèéí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëæ áóé àðãà áàðèë¿íäñýíäýý õîöðîãäæýý. Õóó÷èðñàí ìýäýýëëèéã õýäèé÷èíýý ñàéíöýýæèëñýí, ººðèéíõºº ñýòãýëãýýã õÿçãààðëàãäìàë õàéðöàãò îðóóëæ,ººðèéãºº áîîìèëîõ òóòàì òèéì áàãøèéí ¿íýëãýý äýýã¿¿ð áîëäîã áîëæýý.Áèä õóó÷íààñàà òàòãàëçàæ øèíý ð¿¿ àõèõ ¸ñòîé àòàë ìýðãýæèëäýýøë¿¿ëýõ òîãòîëöîî ìààíü õóó÷íûãàà óëàì á¿ð ëàâøðóóëàõàä÷èãëýñýýð áàéíà. Y¿íèé óðøãààð õóó÷íàà ñàíàãàëçñàí àõìàä áàãøíàðûí áàéð ñóóðü áýõæèæ, íºãºº òàëä íü çàëóó áàãø íàðûí áàéðñóóðü ãàíõàæ, óëìààð øèíý ñýòãýëãýýòýé çàëóóñ àëü ÷ øàòíû ñóðãóóëüäáàãøëàõààñ çàéëñõèéäýã áîëëîî.

4. Áàãø íàðûí õè÷ýýë çààõ àðãà áàðèëûã øèíý÷ëýæ, îþóíëàã á¿òýýë÷øèíæ òºëºâòýé áîëãîõ øààðäëàãàòàé. Îþóíëàã áóþó IQ ºíäºðòýéáàãø ÿìàð ÷ õè÷ýýëèéã îéëãîìæòîé òîâ÷ òîäîðõîé ñàéõàí çààäàã.Õýðâýý áàãøèéí IQ äîîãóóð áîë ÿìàð ÷ õÿëáàð õè÷ýýëèéã íýí

13


îéëãîìæã¿é áîëãîæ ÷àääàã. Ýíäýýñ õè÷ýýë çààõ àðãà áàðèëûí àðäáàãøèéí îþóíû ÷àäâàð áàéãàà ãýäýã íü õàðàãäàíà.

5. Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã ñóóðèàð íü ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé.Õ¿¿õäýä õýðýã áàãàòàé èõ ìýäýýëýë ºãñíººð òýäíèé îþóí óõààí õºãæèõáèø õàðèí ÷ áóóðäàã áºãººä óëìààð íèéãýìä á¿òýýë÷ áóñ ñýòãýëãýýíýëýõ¿éäýý òºëºâøèõºä íºëººëäºã áàéíà.

Ýäãýýð òîì çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ îíîëûí ¿íäýñëýë áîëãîæ äàðààõòîäðóóëãóóäûã õèéæ áàéíà.

ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

À. “Îþóí óõààí îðøèí áàéíà” ãýæ Ïëàòîí õýëæýý. 90-ýýä îíîîñ ºìíºèõ ñýòãýã÷ Ïëàòîíûã èäåàëèñò ã¿í óõààíû ýöýã, óõàìñðûã ìàòåðèàñ ºìíºòàâüñàí áóðóó íîìòîí õýìýýí õàðààí ç¿õäýã áàéëàà. Ïëàòîí âýýð “Îþóíóõààí îðøèí áàéíà” ãýæ õýëýõäýý ìàòåðè îðøèí áàéäàãã¿é ãýæ íîòëîîã¿éþì. Ïëàòîíû ýíý ¿ãèéã ÷óõàìõ¿¿ õ¿íèé åðòºíöòýé õîëáîæ îéëãîâîë çîõèíî.

Îð÷èí ¿åèéí áàéãàëèéí øèíæëýëèéí ãàðöààã¿é íîòîëñîí ç¿éë íü:Îð÷ëîí ãóðâàí ÿçãóóð ¿íäýñòýé

1. Îð÷ëîíãèéí íýãýí ÿçãóóð ¿íäýñ íü ìàõáîä ìºí2. Îð÷ëîíãèéí íýãýí ÿçãóóð ¿íäýñ íü ýð÷èì ìºí3. Îð÷ëîíãèéí íýãýí ÿçãóóð ¿íäýñ íü îí÷ äîõèî ìºí.4. Ìàõáîä, ýð÷èì, îí÷ äîõèîíû àëü íü ÷ àíõäàã÷ áóñ áºãººä àëü íü ÷ çîíõèëîã÷ áóñ.

Èíãýõëýýð Ïëàòîí Îþóí óõààí îðøèí áàéíà õýìýýõäýý îí÷ äîõèî íüõ¿íèé õóâüä îþóí óõààíû õýëáýðýýð èëýðíý ãýæ òîìü¸îëñîí õýðýã. ÝíäÏëàòîí çºð÷èëòýé ç¿éë õýëýýã¿é áàéíà. Õàðèí òýðýýð õ¿í òàíûã ºðãºìæèëæõ¿í òà áîë îþóí óõààíòàéãààðàà áóñäààñ ÿëãàðíà õýìýýñýí áàéíà.

Á. “Îþóí óõààí áîë àç æàðãàëûí òºð¿¿ëñýí ýõ íü þì” ãýæ Ñîôîêëõýëæýý. Ýíäýýñ îþóí óõààíàà îðõèãäóóëñàí òýð õ¿í àç æàðãàëààñ õîëäîíîãýäýã ä¿ãíýëò ãàðíà. Ìîíãîë õ¿í àç æàðãàë ãýäãèéã îþóí óõààíòàé, ñýòãýëèéíöýíãýëòýé õîëáîæ îéëãîäîãã¿é, õàðèí àëáàí òóøààëòàé, ýä õºðºíãºòýé õîëáîíîéëãîäîã áîëñîí íü íýí ãóíèãòàé. Y¿íèé ¿íäýñ íü ìîíãîëûí áîëîâñðîëäáàéãàà ÷èã áàðèìæààíû íîöòîé àëäàà þì.

Â. “Îþóí óõààí áîë òýíãýð ãàçðûí õààí íü þì” ãýæ Ñîêðàò õýëæýý. Ýíý¿ã áèäíèé õóâüä àíõààðóóøòàé ñàíàà þì. òóõàéëáàë ìîíãîë÷óóä òýíãýðèéã


14



ø¿òýæ, òýíãýð áóðõàíäàà ìºðãºæ, áàñ ãàçðàà óóäàëæ, àøèãò ìàëòìàëàà ò¿¿õèéãýýðíü áóñäàä çàðæ àìüäàðíà õýìýýí ñýòãýõ áºëãºº. Ãýòýë òýðõ¿¿ ø¿òýýí áîëñîíòýíãýð, ø¿¿æ ø¿¿ðäýæ àìèà çîãîîäîã ãàçàð õî¸ðûí õààí íü îþóí óõààí àæýý.

Àñóóëò: Ýíýõ¿¿ ÕÀÀÍ õýìýýãäýõ îþóí óõààí õààíà áàéíà?Õàðèóëò: Ò¿¿íèéã ººð õààíààñ ÷ ýðýõ õýðýãã¿é, çºâõºí ººðººñºº ýðöãýýå.

Îþóí óõààí õ¿í òàíä áàéíà. Òýãýõëýýð òà ººðºº òýíãýð ãàçðûí õààí íü þì.Ä¿ãíýëò: Òýíãýð ãàçðûí õààí áîëñîí õ¿íèéã áîëîâñðóóëæ, ìýäëýãæ¿¿ëæ,

æèíõýíý õ¿í áîëãîäîã áîëîâñðîëûí ÷èí çîðèëãî íü ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ-ûãäýýäëýõýä îðøèíî.

Ýíäýýñ äàðààõ ìºðäëºãººí¿¿ä ãàðíà.1. Îþóí óõààíûã äýýäýëäýãã¿é áîëîâñðîë íü áîëîâñðîë áèø.2. Ìýäýýëýë äàìæóóëäàã áîëîâñðîë íü áîëîâñðîë áèø.3. Ìýäýýëýë äàìæóóëäàã áîëîâñðîë íü ñóðàã÷ îþóòíûõàà õ¿íèé ìºí ÷àíàðûã

àëäàãäóóëæ òýäíèéã õ¿í áèø áîëãîõ çàìä íü õºòºëíº.4. Ìýäýýëýë äàìæóóëäàã áàãø íü îþóòàí ñóðàã÷äûãàà òýíýã ìóíõàã áîëãîíî.

Òýðýýð îþóòàí ñóðàã÷äûíõàà àìüäðàëûí ÷èã áàðèìæààã ãàæóóäóóëàã÷ ìºí(Ýíý ¿ãèéã Äîðíîä àéìàãò àæèëëàæ áóé Êàíàäûí ìýðãýæèëòýí HeleneCanesson íàäàä õýëæ ºãñºí þì).

Ã. “Îþóí óõààí ãýäýã íü õ¿íèé àìüäðàëûí çàìûã çààã÷ òýð ç¿éë ìºí”ãýæ Ë.Òîëñòîé õýëæýý. Ìîíãîëûí áîëîâñðîë îþóí óõààíààñàà õºíäèéðñºíãýäýã íü í¿äíýý òîä õàðàãäàíà. Ýíäýýñ äàðààõ ä¿ãíýëò óðãàí ãàðíà.

♦ Ìîíãîëûí áîëîâñðîë ñóðàã÷, îþóòíóóäûãàà àìüäðàëûíõ íü çàìûãçààã÷ òýðõ¿¿ ç¿éëýýñ íü ñàëãàí õîëäóóëæýý.

♦ Ìîíãîëûí áîëîâñðîë ìîíãîë õ¿íèé àìüäðàëûí ìºí ÷àíàð, àãóóëãàòàéçºð÷èëäºæ, ñóðàëöàãñäûíõàà õºãæèëä ñààä áîëîõ àþóëòàé òóëãàð÷ýý.

Ä. “Îþóí óõààíûã ººðººñºº ãàäíà õàéíà ãýäýã íü äýýä çýðãèéí òýíýãëýëìºí” ãýæ Êàõòà õýëæýý. Áè îëîí õ¿íä “Òà îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëíý ¿¿”õýìýýí çºâëºæ îþóí óõààíû òàëààð õàðèëöàí ÿðèà ºðí¿¿ëýõýä òýäãýýðõ¿ì¿¿ñèéí îëîíõè íü ýíýõ¿¿ îþóí óõààí ãýã÷ýýñ àéí öýðâýäýã áîëñîí íüàæèãëàãäñàí. Ìîíãîë õ¿í îþóí óõààíààñ äºëäºã áîëñíû ó÷ðûã õîëîîñ õàéõõýðýãòýé. Ñ¿¿ëèéí ãóðâàí çóóí æèëä ìîíãîë÷óóä áèäýíä ººðèéí ãýñýí ÒºðÇàñàã áàéñàíã¿é. Ìàíæèéí äàðëàëä 231 æèë (1690-1921), Êîìèíòåðí, Çºâëºëòîðîñûí äàðëàëä 69 æèë (1921-1990) áàéñíû õàðãàéãààð îëîí ¿å äàìæèæìîíãîë õ¿íèé îþóí ñýòãýõ¿é õààãäìàë, áîîãäìîë áàéâ. Ýíý õóãàöààíä (300æèë) ººðèéíõººðºº ñýòãýñýí ìîíãîë õ¿í á¿ð õýëìýãäýí òàìëàãäàæ áàéæýý.

15


Ä¿ãíýëò: Ìîíãîë õ¿í àðâàí ¿å äàìæèæ îþóí óõààíààñàà õîëäñîí áóþóìîíãîë õ¿íèé îþóí óõààíûã ãàäààäûí òºð çàñàã àðâàí ¿åèéí òóðøèä õ¿íýýñíü ñàëãàí õºíäèéð¿¿ëæýý. Òà áèäíèé ñýòãýõ¿éä “Îþóí óõààí íàäààñ ãàäíàáàéäàã, îþóí óõààíûã ººð ãàçðûí õ¿ì¿¿ñ áèäýíä àâ÷èð÷ ºãäºã” õýìýýõ îéëãîëò300 æèëèéí òóðøèä õîíîãøèæ èæèëäýí äàñ÷ýý.

Å. “Èõ ìýäýõ íü ÷óõàë áóñàà, ãîë íü îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëýõ” ãýæÄåìîêðèò õýëæýý. Y¿íòýé õîëáîãäóóëàí äàðààõ òîäðóóëãûã õèéæ áàéíà.

1. Ìýäëýã ãýæ þó âý? Ìýäëýã íü çààâàë õýðýãëýãäýõ ¸ñòîé.Õýðýãëýäýãã¿é ìýäëýã áîë ìýäëýã áèø. Ìýäëýãèéã õýðýãëýæ ÷àääàãã¿éõ¿í, ýñâýë öàã ¿åýñýý õîöîðñîí, õóó÷èðñàí ìýäëýã, ýñâýë öàã ¿åýñýýò¿ð¿¿ëñýí õýòýðõèé øèíý ìýäëýã, ýñâýë öàã ¿åòýéãýý çîõèöîæ ÷àäàõã¿éáàéãàà õýðýãöýýã¿é ìýäëýã ãýæ áàéíà. Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íüñóðàëöàãñäàäàà õ¿ðýëöýõ¿éö ìýäëýã îëãîäîã. Ãàãöõ¿¿ ýíý ìýäëýã íüèõýâ÷ëýí öàã ¿åýñýý õîöîðñîí áóþó öàã ¿åýñýý òàñàðñàí áàéäàã. Èéììýäëýãèéã ìýäëýã ãýõã¿é, èéì ìýäëýãèéã õîîñîí ìýäýý áàðèìò ãýíý.Æèøýý íü: íàìàéã õºäººã¿¿ð ÿâæ áàéõàä ÅÁÑ-èéã ãàéã¿é ñàéí òºãññºí,ôèçèê ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëýýð çààãääàã îëîí òîìü¸î öýýæèëñýí àòëààõóâü÷ëàëààð îëãîñîí öººí ìàëàà íýã ìîòîöèêëîîð ñîëüæ, ìîòîöèêëîîóíàæ ÿâààä ãýìòýýæ óñòãàñàí, òýãýýä õîîñîðñîí, ãýõäýý ñàðõàä ãàéã¿éçîîãëîäîã õ¿í õýä õýä òààð÷ áàéëàà. Ýíý õ¿í ìýäëýãòýé õ¿í ìºí ¿¿?Òîìü¸î õýðýãëýæ ìàë ìàëëàõ óó?

2. Ìîíãîëûí áîëîâñðîë ñóðàëöàãñäûíõàà îþóí óõààíûã õýð õºãæ¿¿ëäýãáîë? Õàðèóëòûã òàíä ¿ëäýýå. (Ìîíãîë õ¿í òóõàéëáàë áàãø ñóðãàíõ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ òà íºõºä áóñäààñ áóäàà èäýõ, áóñäûí ¿ãèéã òîòü÷èëîíäàâòàõ ãýæ îðîëäîõ õýðýãã¿é. Òà îþóí óõààíòàé õ¿í, òýãýõýýð òàººðºº ºíäèéõ ¸ñòîé. Õàðàìñàëòàé íü èíãýæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Íýã íüõýëæ çààæ áàéäàã, íºãºº íü õýë¿¿ëæ, çààëãàæ áàéäàã ìýò áîëæýý.Ýíý íü òà áèä îþóí óõààíààñàà õîëäñîíû øèíæ ìºí þì.)

Æ. “Îþóí óõààíûã ÍÀÐ ãýâýë Áîëîâñðîë íü íàðíû äàãóóë, ãàðèã ýðõýñþì” ãýæ Àðòóð Øîïåíãàóýð õýëæýý. ÅÁÑ-èéí áàéãàëèéí øèíæëýëèéíõè÷ýýëýýð íàðûã ãàðèã ýðõýñ íü äàãàæ ýðãýäýã, ýñâýë ñàðûã äýëõèéòîéð÷, äýëõèéã íàð òîéðäîã ãýæ çààäàã áèë¿¿?, àëü íü áèëýý? Ýíãèéíí¿äýýð õàðàõàä íàð íü äýëõèéã òîéð÷ áóé ìýò õàðàãääàã, ãýâ÷ òèéìáèø ãýäãèéã ÅÁÑ-èéí õè÷ýýë áèäýíä õýëæ ºãäºã. Ýíýõ¿¿ çºâáàðèìòëàëûã îþóí óõààí áà áîëîâñðîë äýýð áóóëãàâàë ÎÞÓÍ


16



ÓÕÀÀÍ íü ÍÀÐ þì, ÃÀÐÈÃ ÝÐÕÝÑ íü ÁÎËÎÂÑÐÎË þì.Àðòóð Øîïåíãàóýð çºâ õýëæýý. Õàðèí áèä áóðóó õýðýãëýæ áàéãààìýò. Ó÷èð íü ÃÀÐÈÃ ÝÐÕÝÑ áîëîõ ÁÎËÎÂÑÐÎË-ûã ø¿òýæ,ÍÀÐ áîëîõ ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ-ûã îðõèãäóóëæýý. Ìîíãîëûí áîëâñðîëèíãýòëýý àìüäðàëààñ òàñàðñàí áºëãºº.

Ç. “Áîëîâñðîë íü õýçýý ÷ çîðèëãî áàéæ òààðàõã¿é” ãýæ Õ.Ã.Ãàäàìåðõýëæýý. Ìîíãîë óëñûí õóâüä áîëîâñðîëûã çîðèëãî áîëãîí òóéëøðóóëæ,ýíý íü 90-ýýä îíîîñ õîéø á¿ð ÷ ýð÷ýý àâ÷ ýä¿ãýý ÅÁÑ-èéí á¿õòºãñºã÷èä ÿìàð ÷ õàìààã¿é ¿íýýð ÿìàð íýã öààñàí äèïëîì îëæ àâàõûíòºëºº òýì¿¿ëäýã áîëæ, ¿¿íèéã íü õýðýãæ¿¿ëæ, ñóðàëöàãñäûí ºìíººñäèïëîì ¿éëäâýðëýäýã ñóðãóóëèóä îëøðîâ. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàêàëàâð,ìàãèñòð, äîêòîðûí çýðýãòýíã¿¿äèéí òîî ýðñ íýìýãäýâ. Ãýòýë àðä ò¿ìíèéàæ áàéäàë òýð õýìæýýíä õ¿ðñýíã¿é. õàðèí ÷ äîðäîõ àÿñûã îëîâ.Ýíäýýñ äàðààõ ä¿ãíýëòèéã õèéæ áàéíà. Àðä ò¿ìíèé àæ áàéäëûãñàéæðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõýä ìîíãîëûí áîëîâñðîëòóñ äýì áîëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Õàðèí ÷ ÷ºäºð òóøàà áîëæ áàéíà. Ýíýáîë áîëîâñðîëûã çîðèëãî áîëãîí òóéëøðóóëæ, Õ.Ã.Ãàäàìåðûí õýëñýíñàíàìæèéã óìàðòñàíû ¿ð äàãàâàð ìºí.

Îäîî ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ áóþó ÈÍÒÅËËÅÊÒ-èéí òàëààð çàðèìòîäîðõîéëîëòóóäûã ñîíèðõú¸.

Òîäîðõîéëîëò 1. Òàíä áóñäààñ äàâóó ÿìàð íýã òàë, îþóíëàã áàéäàëáàéíà óó? Áàéâàë ò¿¿íèéã èíòåëëåêò ãýíý. Æèøýý íü, 2 õ¿í ÿðèëöúÿ. Íýã íüàðàé èë¿¿ áàéäàã. Ñàíàà íü, ¿ãíèé íàéðóóëãà íü . . . . ãýõ ìýò. ÒýãýõëýýðÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ õ¿í á¿ðò áèé, ãàãöõ¿¿ õýìæýý íü ÿíç á¿ð.

Èíòåëëåêò áóþó ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ ãýõýýð çàðèìäàà õ¿íèé îþóíû øèíæèéãõýëýýä áàéãàà, çàðèìäàà òýð õ¿íèéã ÷ õýëýýä áàéãàà, àëü íü ÷ çºâ þì.Õ¿íèéã áèåýñ íü àíãèä îéëãîæ áîëíî, áàñ áèåòýé íü õàìò îéëãîíî.

Òîäîðõîéëîëò 2.à) Ìýäëýã îëæ àâàõ áîëîí ìýäëýãèéã ýðãýö¿¿ëæ òóíãààõ îþóíû ÷àäâàðá) Ýðãýö¿¿ëýí áîäîõ ÷àäâàðòàé õ¿í þì óó îþóíû ºíäºð ÷àäâàðÒîäîðõîéëîëò 3. Èíòåëëåêò íü õèéñâýðëýí ñýòãýõ ÷àäâàðÒîäîðõîéëîëò 4. Òàíèí ìýäýõ¿éí òºðºëõèéí íèéòëýã ÷àäâàðóóäûã îþóí

óõààí áóþó èíòåëëåêò ãýíý.Òîäîðõîéëîëò 5. Èíòåëëåêò íü àñóóäëûã ºãºãäñºí ïðîãðàììûí äàãóó

áèø, õàðèí á¿òýýë÷ýýð øèéäâýðëýõ ÷àäâàð þì.

17


Õ¿íèé îþóí óõààí 5 ÿçãóóð ¿íäýñòýé.- Òàíüæ ìýäýõ¿éí óõààí- Á¿òýýæ òóóðâèõûí óõààí- Õàðüöàõóéí óõààí- Õàéðëàæ äóðëàõóéí óõààí- Óðëàõóéí óõààí

/Ä.Áÿìáàñ¿ðýí “Îð÷ëîíãèéí õ¿ðä” íîìûí 174-ð òàëä/Îþóí óõààíûã îëîí òàëààñ íü òîäîðõîéëæ áîëäîã. Y¿íèéã îëîí òàëò

èíòåëëåêò ãýíý. ýðäýìòýä ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ-ÈÍÒÅËËÅÊÒ-èéí 120 îð÷èì÷àäâàð áèé ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ò¿¿íèé 70 ãàðóéã íü IQ òåñòèéí òóñëàìæòàéãààðõýìæèæ áîëäîã àæýý.

ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍÛ òºðë¿¿ä:- õýë ç¿éí èíòåëëåêò- ëîãèê ìàòåìàòèêèéí èíòåëëåêò- õàðàà-îðîí çàéí èíòåëëåêò- áèå áÿëäàð, õºäºëãººíèé èíòåëëåêò- õºãæèì õýìíýëèéí èíòåëëåêò- áèå õ¿íèé äîòîîäûí èíòåëëåêò- íèéãìèéí èíòåëëåêò

ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ-òàé õîëáîãäóóëàí ñýòãýëãýýã òîäðóóëúÿ. Îäîîãîîðñýòãýëãýýíèé äàðààõ 4 òºðºë ìýäýãäýæ áàéíà Y¿íä:

Âåðòèêàë ñýòãýëãýý - 10%Êàóçàë ñýòãýëãýý - 20%Ëàòåðàë ñýòãýëãýý - 30%Âèçóàë ñýòãýëãýý - 40%

Ä¿ãíýëò: Ìîíãîëûí áîëîâñðîë ýä¿ãýý ñýòãýëãýýíèé àéãààñ äºíãºæ 20îð÷èì õóâèéã íü èäýâõæ¿¿ëæ áàéãàà þì.

Ìºðäëºãºº: Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûã îþóíû õºãæëººð äýìæèæ ÷àäâàëñýòãýëãýýíèé ¿ëäýõ 80%-èéã íü èäýâõæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé.


18



Áîëîâñðîë íü íèéãìèéí õºãæëèéí õóðäàñãóóð ìºí ãýäýã ¿çýë áàðèìòëàëìàíàé íèéãìèéí ñýòãýõ¿éä ã¿í áàò øèíãýæýý. Ýíýõ¿¿ áàðèìòëàë íü åðºíõèéóòãààð íèëýýä á¿ðõýãä¿¿ òîìú¸îëîãäñîí áºãººä íèéãìèéí õºãæèëä ýíý á¿ðõýãáàéäëààðàà íºëººëæ, ò¿¿íèé óðøãààð ñºðºã ¿ð äàãàâðóóä àæèãëàãäàæ áàéíà.Òóõàéëáàë àðä îëîí ÁÎËÎÂÑÐÎË–ûã ñîõðîîð ø¿òýõ, ò¿¿íèé õýëáýðèéã íü¿ë õàðãàëçàí õàìààã¿é äàãàí õàðàéæ õºëºº ãýìòýýõ, áóõèìäàõààðàà áóðóóãààáóñàäðóó ÷èõýõ, óëìààð áîëîâñðîëûã á¿õýëä íü ¿ã¿éñãýõ ºíãº àÿñ öóõàëçàõáîëîâ. ¯¿íä áîëîâñðîë áóðóóã¿é ýý. . .

ÍÝÃ:Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü ÀÊÀÄÅÌÈÊ áîëîâñðîë ìºí. Ýä¿ãýýìàíàé åðºíõèé áîëîâñðîëûí äóíä áà àõëàõ óëìààð äýýä áîëîâñðîë íü á¿õýëäýýàêàäåìèê øèíæòýé áàéíà. Õàðèí áàãà áîëîâñðîë íü õàðààõàí èéì áèø àæýý.Àêàäåìèê áîëîâñðîëûã õàâòãàéðóóëàõ òîõèîëäîëä ñóðãàëò íü áîäèò áàéäëààñ òàñàð÷,àìüäðàëààñ õîëäîæ, õîîñîí íîì÷èðõîëûí õýëáýðò îðæ, èíãýñíýýð ñóðàëöàãñàäûíõíü îþóí ñýòãýëãýý õ¿ëýãäýí áàãëàãäàæ, àëñûí àìüäðàõ ÷àäâàð íü ñóëàðäàã áàéíà.¯¿íèéã ìàíàé áîëîâñðîëûí ïðàêòèê íîòîëëîî. Çîõèîìîë ¿çýë ñóðòàëòàé, õèéìýëá¿òýöòýé, òýæýýâýð ýäèéí çàñàãòàé, óðèà ëîîçîíãèéí íèéãýì áàéãóóëæ áàéõ ¿åäàêàäåìèê áîëîâñðîëûí äýýðõè äóòàãäàë èëðýí õàðàãääàãã¿é õàðèí ÷ òîõèð÷ áàéõìýò íóóöëàãäñàí áàéæýý, îäîî ýäèéí çàñãèéã áîäèò àìüäðàëààñ íü óðãóóëæ, óðèàëîîçîíãîîñîî òàòãàëçàæ ýð¿¿ë õºðñºíäºº áóóæ ººðºº ººðèéãºº àâ÷ ÿâàõ áîëîõîîðáàéäàë áèøäýæ, áîëîâñðîëûí ìààíü ºíãºíèé õóóðàì÷ áóäàã íü õóóðàí óíàæ,öààíààñ íü ãóóëü öóõóéëàà.

ÕÎ¨Ð. Áîëîâñðîë ãýæ åðºíõèé ÿðèõ íü ýíý öàã ¿åèéí øààðäëàãàòàé íèéöýõã¿éáàéíà, îäîî ÷óõàìõ¿¿ áîëîâñðîëûí ÿìàð õýëáýð-òºðºë âý ãýäýãò àíõààðëàà õàíäóóëæàñóóäëûã èõ òîäîðõîé ÿðèõ ̧ ñòîé. Áîëîâñðîë íü ýðèí ¿åèéíõýý ýðýëò õýðýãöýýíäíèéöýõ ó÷èðòàé.

Àñóóëò: Áîëîâñðîë íü ÿìàð õýëáýð¿¿äòýé âý?

ÁYÒÝÝË× ÁÓÑ, ÕÈÉÑÂÝÐ ÀÊÀÄÅÌÈÊÁÎËÎÂÑÐÎËÎÎÑ ÁYÒÝÝË× ÁªÃªªÄ

ÎÞÓÍËÀÃ ×ÀÄÂÀÐÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÐÓÓ

ªäðèéí ñîíèí 2002. 09. 20 ¹228, 235, 236

19


Õàðèóëò: Áîëîâñðîë íü ÀÊÀÄÅÌÈÊ,ÏÐÀÃÌÀÒÈÊ,×ÀÄÂÀÐÛÍãýõ ìýò õýëáýð¿¿äòýé .áºãººä õýëáýð òóñ á¿ð íü îþóíëàã øèíæýýðýý ÿëãàðíà.

Àñóóëò: Ìîíãîëûí îäîîãèéí áîëîâñðîë íü ýíý öàã ¿åèéí øààðäëàãàäíèéöýæ áàéíà óó?

Õàðèóëò: Øóóä õýëýõýä “Ìîíãîëûí îäîîãèéí áîëîâñðîë íü ýíý öàãèéíøààðäëàãà, ýðèí ¿åèéí äóóäëàãà, ìýäýýëëèéí íèéãìèéí ýðýëòýä òýð á¿ð íèéöýõã¿éáàéíà. Òýðýýð ìàíàé íèéãìèéí õºãæëèéã äýìæèæ ÷àäàõã¿é áàéãààãààð ¿ë áàðàìõàðèí ÷ ÷ºäºð òóøàà áîëîõ ÿíçûã îëîâ.

Àñóóëò: Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü õºãæ¿¿ëýõ áîëîâñðîë ìºí ¿¿?Õàðèóëò: Ìîíãîëûí áîëîâñðîëä õºãæ¿¿ëýõ áîëîâñðîëûí îëîí øèíæ¿¿ä

¿ã¿éëýãäýæ áàéíà, òóõàéëáàë, ìàíàé áîëîâñðîë íü òºãñºã÷èääºº ººð÷ëºëò øèíý÷-ëýëèéã õ¿ëýýí àâàõ áîäèò ÷àäâàðûã òýð á¿ð çîõèõ õýìæýýíä îëãîæ ÷àäàõã¿éáàéãààãààð ¿ë áàðàì ººðºº ººð÷ëºãäºõäºº òóí äóðã¿é þì.

Øèíý÷ëýãäýõ áîäèò ÷àäâàðã¿é õ¿ì¿¿ñ ë ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéã íýã áîëõóé ñàëõè ìýò õèéñâýð ò¿ðãýí, ýñâýë îãò ñàëõèã¿é ìýò òàéâàí áîëõè áàéäàëõýìýýí îéëãîäîã áàéíà. Y¿íýýñ óëàìæëàí íèéãìèéí õºãæèëä ñààä òîòãîðó÷èðäàã àæýý.

Ä¿ãíýëò: Ìîíãîëûí íèéãìèéí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí àëäàà á¿òýëã¿éòýë,óäààøðàë ñààðìàãæèëòûí ó÷èð øàëòãààíûã áîëîâñðîëòîé õîëáîí òàéëáàðëàõ¿íäýñëýë áàéíà.

ÃÓÐÀÂ. Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü ýäèéí çàñãèéí ýöñèéí ¿ð ä¿íã ÷èãëýõäýýòóí òààðóó áàéõ áºãººä áîäèò ¿ð íºëºº íü ñóë áàéõ àæãóó.

Ìîíãîëûí áîëîâñðîë ýäèéí çàñãèéíõàà õºðñ ñóóðèíààñ òàñðàí õºíäèéð÷ýý,¿¿íèéã æèë á¿ð îëîí ìÿíãàí îõèä õºâã¿¿ä äýýä áîëîâñðîëòîé áîëæ áàéõàä ýäèéíçàñàãò àõèö àæèãëàãäàõã¿é, äèïëîìòîé àæèëã¿é÷¿¿äèéí íººö àðìè ¿¿ññýí, òýãñýíàòëàà àæëûí áàéð ýçíýý õ¿ëýýñýýð áàéãàà áîäèò áàéäàë õºäëºøã¿é íîòîëæáàéíà.

¯ð àøèã ìóóòàé àëèâàà òîãòîëöîî óëñ òºðèéí õàéð èâýýë, áóñäûí äýì òóñûããîðüäîæ àìüäàðäàã. Ýíý óòãààðàà ìàíàé áîëîâñðîë óëñ òºð ¿çýë ñóðòëûí õ¿ëýýñýíäîðæýý. Íýã òàëààñ áîëîâñðîë íü óëñ òºðäºº äîëèãíîæ, íºãºº òàëààñ óëñ òºð íüáîëîâñðîëûã àìèí õóâèéí àòãàã çîðèëãîäîî õîðòîéãîîð àøèãëàí ïàíç ¿ñýðãýæñîíãóóëèéí ïàéç áîëãîæýý. Áîëîâñðîë íü óëñ òºðèéí íàìóóäûí õóâüä æèíõýíýóòãààðàà “ÍÎÕÎÉÄ ÁÀÐÜÄÀÃ ÌÎÄ- ÑÎÍÃÎÃ×ÄÎÄ ÕÀÐÓÓËÄÀÃÑÀÌÁÀÐ” áîëîâ. ̄ ¿íèé íºëººãººð áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíû õàðüöàíãóé áèå

Á¿òýýë÷ áóñ, õèéñâýð àêàäåìèê áîëîâñðîëîîñá¿òýýë÷ áºãººä îþóíëàã ÷àäâàðûí áîëîâñðîë ðóó

20



äààñàí áàéäàë íü àëäàãäàâ. Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü õýòýðõèé òýæýýâýð, óëñòºðèéí áîäëîãîîñ äýíä¿¿ õàðààò áîëæ, öààøäûí àìüäðàõ ÷àäâàðàà óëàì á¿ðàëäëàà. Áîëîâñðîëûã óëñ òºðèéí çîëèîñ áîëãîñíû óðøèã äàãàâàð èõýñëýý.

ÄªÐªÂ: Ìàíàé áîëîâñðîë èõýýõýí õèéñâýð øèíæòýé áºãººä ãîëäóóöýýæëýõ, õóóëáàðëàõûã óðüäàë áîëãîäîã äóòàãäàëòàé. Èéì ¿åäñóðàëöàã÷äûí ñýòãýëãýýíèé ëîãèêò ãàæèã ¿¿ñýæ çºâõºí âåðòèêàë ñýòãýëãýýãø¿òýæ òóéëøðàõ õàíäëàãàä àâòäàã áàéíà. Áàãøèéí çààñíûã ÿã òàã öýýæëýæò¿¿íèéãýý áóöààí õýëæ ä¿í àâäàã ñóðàã÷ îþóòíóóäûí îþóí ñýòãýëãýý íèëýýäõýìæýýãýýð õèéñâýð áîëäîã íü òîãòîîãäæýý. Òèéì çàëóóñ àìüäðàëûã öýýæëýæõóóëáàðëàæ áîëäîã ç¿éë ìýòýýð ãýíýí ºíãºö õýëáýðýýð íü òºñººëæ, àìüäðàëàõóéãàà çîõèîí áàéãóóëàõäàà ýíý õàíäëàãàà ëàâøðóóëäàã áàéíà. Òýäíèé õóâüäàìüäðàë íü äóóðàéìàë õèéìýë ç¿éë áîëîí õóâèðàõ íü îëîíòàà àæ. Ìîíãîëõ¿í óãààñàà äóóðàéìàë áàéñàí óó, ýñâýë ìàíàé áîëîâñðîë áèäíèéã èéì õà÷èíäóóðàéìàë áîëãîñîí óó ãýäãèéã áîäîõ öàã èðýâ áîëîëòîé. Õèéñâýð, äóóðèàìàëñýòãýõ¿éòýé áîëñîí õ¿ì¿¿ñ àëü ÷ àæëûã ã¿éöýòãýõäýý áàñ ë ºíãºö õèéñâýðõàíäàæ ýöýñò íü ºðõ ãýðýýñ íü ýõëýýä óëñ ãýð íü õ¿ðòýë õºãæëèéí õ¿íäðýëáýðõøýýëòýé ó÷èðäàã ãýäãèéã ìàíàé òóðøëàãà íîòîëëîî. Îëîí óëñûí à÷õîëáîãäîëòîé ýíýõ¿¿ òóðøëàãààñ äàðààõü ñóóðü ä¿ãíýëòèéã õèéæ áàéíà:ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝËÈÉÍ ÓÃ ÑÓÐÂÀËÆ ÍÜÌÀÍÀÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÄÎÒÎÐ ÍÈËÝÝÄ Ã¯ÍÄ ÍÜ ÁÀÉÍÀ.

ÒÀÂ: Ìîíãîëûí áîëîâñðîëä á¿òýýë÷ ÷àíàð ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.Àìüäðàë íü ìºí ÷àíàðààðàà á¿òýýë÷ áàéäàã, ¿¿íèéã òà áèä ñàéí ìýäíý, áàñ

á¿òýýë÷ áóñ ñóðãàëò, á¿òýýë÷ áóñ ýëäâèéí áóñàðìàã ¿éëäë¿¿ä ë õ¿¿õýä çàëóóñûãá¿òýýë÷ áóñ áîëãîäîã ãýäãèéã ÷ ìýäíý. Õ¿íèé á¿òýýë÷ áóñ ÷àíàðûí àðä íü òýðõ¿íèé ñýòãýëãýýíèé á¿òýýë÷ áóñ ÷àíàð íóóãäàæ áàéãàà þì, èíãýõëýýð ìîíãîëõ¿íèéã á¿òýýë÷ áîëãî¸ ãýâýë ýõëýýä õ¿íèéõýý ñýòãýëãýýã á¿òýýë÷ áîëãî, ¿¿íèéòóëä áîëîâñðîëîî á¿òýýë÷ áîëãî, òýãæ áàéæ õ¿í íü á¿òýýë÷ ñýòãýäýã áîëíî,ò¿¿íèé äàðàà ë á¿òýýë÷ ¿éë ºðíºíº ãýñýí äàðààëëûã öàã ¿å òà áèäýíä òóëãàæáàéíà.

Ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýëãýýã á¿òýýë÷ áóñ òàëäàà ãýæ ãàäààäûíõàí ÿðüäàã þìáèëýý, áèä ÿàãààä èéì ¿ãèéã áóñäààñ ñîíñîõ áîëîâ, ¿¿íèé ýõ ¿íäýñ ãàðöààã¿éáîëîâñðîëòîé õîëáîãäîæ òààðíà, ó÷èð íü ñóðãóóëèàð äàìæààã¿é ìîíãîë õ¿íìàø öººõºí áàéõ áºëãºº.. Ä¯ÃÍÝËÒ: Ìîíãîë õ¿íèé á¿òýýë÷ áóñ ÷àíàðíü ìîíãîëûí áîëîâñðîëîîñ ýõòýé àæãóó.

21


ÇÓÐÃÀÀ: Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü ñóðàëöàãñàääàà áóñäûí òºëºº á¿¿ õýëººðèéíõºº òºëºº õàðèóöëàãà ¿¿ðýõ ÷àäâàðûã ñóóëãàí ºã÷ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ýíý áîëýçýí áèåã¿é õèéñâýð þì èõ çààñíû ãàé. Ìîíãîë õ¿í àëèâàà õàðèóöëàãààñ ìóëòðàíãàðàõóéö á¿òýö, çîõèîìæèéã áîäîæ îëîõäîî ìóóã¿é áîëîëòîé, óíøèã÷ òà òºðèéíõººá¿òöèéã íýã ñàéí õàðäàà, ÓÈÕ-Çàñãèéí ãàçàð-Åðºíõèéëºã÷-ÓÈÕ ãýñýí áèò¿¿òîéðîã ¿¿ñãýñýí òîãòîëöîî . . .

Çóä áîëëîî, áóðóóòàí íü õ¿í áèø, áàéãàëü ãàçàð õî¸ð áîëäîã, àæèë óíàëàà,áóðóóòàí íü ÿâæ ÿâæ õóóëü áîëäîã, òýãýýä ÓÈÕ-ðóó îð÷èõíî, èíãýýä íºãººõõºãèéí áèò¿¿ öàãèðàã. Íýã ë õ¿í ãàðãà÷èõàæ äºíãºõ øèéäâýðèéí òºëºº îëóóëààõóðàëäààä ë áàéíà, õàðèóöëàãààñ ìóëòðàõ ãýæ òýð, íýã ë ¿íýí ¿ã õýëýõèéí òºëººòîéðîîä ä¿ëýýä ë áàéíà, àñóóäàëä ºðò÷èõ âèé ãýæ àéñíûõ...òºðèéí ñåêòîðòõ¿íä ñóðòàë äýíä¿¿ ãàçàð àâ÷ýý, ýíãèéí àñóóäëûã õ¿ðòýë ÿìàð ÷ ò¿øìýëººðººñºº õîëäóóëààä äýýä äàðãà ðóóãàà ë ò¿ëõýýä áàéäàã, äýýä äàðãà íü äîîøîîãîîë ÷èõýýä áàéíà, ýöýñò íü ìåõàíèçì ãýäýã þì ðóó øèä÷èõíý, áîëîî, õýí ÷õàðèóöëàãà ¿¿ðýõã¿é. ÒÀÀÌÀÃËÀË: Ýçýí áèåã¿é èõ þìûã õàìàà íàìààã¿éçààõààð èíãýäýã áàéæ ìýäýõ þì, ýíý åð íü ñóäëóóøòàé ñýäýâ

ÄÎËÎÎ: Ãàäààäðóó ÿâñàí çàëóóñ ýðãýæ èðýõã¿é òýíäýý øèíãýæ áàéíà,õ¿¿õä¿¿ä áººí áººíººðºº îðãîæ çóãòàí äàéæäàã áîëîâ, èéì ¿çýãäýë àêàäåìèêáîëîâñðîëûã òóéëøðóóëàí ø¿òñýí Îðîñ òýðã¿¿òýé îðíóóäàä ãîéä õóðöààðèëýð÷ áàéõ àæ. Ñóäëàà÷èä àêàäåìèê áîëîâñðîëûã õ¿éòýâòýð ãýäýã þì áèëýý.Õ¿éòýíä¿¿ çýâýðãýí áîëîâñðîëîîð õàëóóí äóëààí ñýòãýëòýé õ¿íèéã òºëºâø¿¿ëæ÷àäàõ óó? Àëü ýðò ìýðãýí Àðèñòîòåëü áýýð “Èõ þì ìýääýã àòëàà ¸ññóðòàõóóíã¿é õ¿íýýñ áàãà þì ìýääýã õýðíýý ̧ ñ ñóðòàõóóíòàé íü äýýð” õýìýýñýíáèëýý. Ìîíãîëîî ãýñýí ÷èí ñàéõàí ñýòãýë çºâ ̧ ñ ñóðòàõóóí íü ìàíàé áîëîâñðîëûíõºðñ ñóóðü áàéõ ¸ñòîé.

Ä¯ÃÍÝËÒ: Àêàäåìèê áîëîâñðîëûã õàâòãàéðóóëñàíû õàðãàéãààðìàíàé çàëóóñûí ç¿ðõ ñýòãýë åðºíõèéäºº õ¿éòýí òàëðóóãàà õàçàéæýý.

ÍÀÉÌ: Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü äóíäæèéã áàðèìæààëñàí, äóíä çýðãèéíñóðàëöàã÷èä òîõèðñîí áîëîâñðîë þì. Èéì íºõöºëä ÷àäâàðòàé ñóðàëöàã÷ òºäèéã¿é÷àäâàð ñóë íü äàâõàð õîõèðäîã áàéíà. Îäîîãîîð ìàíàéä àâúÿàñëàã õ¿¿õäèéãñóðãàäàã ÝËÈÒ áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýýã¿é áàéíà, ýíý òóõàéä òºðèéíáîäëîãî àëãà. Èéì íºõöºëä àíãè êóðñûí äîòîðõè ÷àäâàðëàã õ¿¿õä¿¿ä íýã áîëÿëãàðàí ãàäóóðõàãäàõ, ýñâýë ººðèéãºº ìîõîîæ ºðººëä óóñàõàä õ¿ðäýã áàéíà,ýíäýýñ íèéãìèéí ýðõýìëýõ ¿íýò ç¿éëñèéí ¿íýëýìæèä ãàæèã ãàð÷, ñààðàë äóíäæèéã


22



ø¿òýõ õàíäëàãà ãàçàð àâ÷, òýð íü äààìæèðñààð ýöýñòýý ººäºº ãàðàõ ãýæ îðîëäñîííýãèéãýý ìàòàæ ñºãä¿¿ëäýã, ºì÷òýé áîëîõ ãýæ ç¿òãýñýí íàéçàà òàòàæ óíàãàäàã,àëü ºíãºòýé ººäòýéãýý í¿ä ¿ç¿¿ðëýäýã õ¿ì¿¿ñ òºëºâøèí áîéæäîã áàéíà,

ÅÑ: Äóíäàæ ñýòãýëãýýòýé äóíäàæ õ¿ì¿¿ñ íü àëèâààä èõýýõýí õ¿ëýýöòýé õàíääàãäàâóó òàëòàé áºãººä áàðàãòàé áîë õºäºëäºãã¿é, õºäºëáºë èõ óäààí, ýíý óòãààðààíèéãìèéí õºãæèëä òýíöâýðæ¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Òýä òîãòâîðòîé òàéâàíáàéäëûã õ¿ñýìæèëíý, óëñ îðíûã àìüòàíòàé ç¿éðëýâýë äóíä÷óóä íü èõ áèå, íóðóó,õàà, ãóÿ þì. Èõ áèåã¿é àìüòàí ãýæ áàéõã¿é, òýãýõëýýð ìàíàé áîëîâñðîë íü “ìîíãîëóëñ” ãýäýã àìüòíû èõ áèåèéã äàæã¿é ñàéí á¿òýýæ áàéãàà áà ýíý óòãààðàà òºð çàñàã, àðä ò¿ìíýýñýý ºíäºð ¿íýëãýý àâ÷ áàéíà, ãàãöõ¿¿ íºãººõ á¿òýýñýí “àìüòàí” ìààíüòîëãîéã¿é áàéõ àæýý.

Ä¯ÃÍÝËÒ: Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü ìîíãîëûíõîî õºãæëèéã ÿäóó áóóðàéáàéäàëä íü òîãòâîðæóóëàí áàðèõ, ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéã àðàãø íü ÷àíãààæñààðìàãæóóëàõ ¿¿ðãýý àìæèëòòàé ñàéíààð ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ìîíãîë óëñàääóíäàæ õ¿í ¿íýä îðæ, äóíäàæ ¿íýëãýý ãàçàð àâ÷ , ýöýñòýý íèéãìèéí ñýòãýëãýý¿íñýí ñààðàë ºíãºòýé îðîã çýâõèé áîëñîí íü áîëîâñðîëîîñ ýõòýé áàéíà.

ÀÐÀÂ: Ìîíãîë÷óóäûã åðºíõèé áîëîâñðîëûí òàëäàà ãàéãóó ãýëöäýã, òºðçàñàã íü ÷ ¿¿íä èõ àíõààðäàã. Åð íü ìîíãîë õ¿í óãààñàà àëèâàà ç¿éëä åðºíõèéëýõäóðòàé, ñýòãýëãýýíèé õýâ øèíæ íü ÷ åðºíõèéãººñ òóñãàéðóóãàà ÷èãëýäýã îíöëîãòîé,ÿìàðòàà ë ãàäààäûíõàí ìîíãîë÷óóäûã “åðºíõèéëæ åðºíõèéëæ áàéãààä åðºíõèéëñ-ãýýä ë îðõè÷èõäîã åðºíõèé õ¿ì¿¿ñ “ ãýõýâ. Åðºíõèéëýõýä ó÷èð áèé. Þìíû ó÷ðûãîëîîã¿é áàéæ åðºíõèéëýõ íü þó ÷ ìýäýõã¿éí øèíæ áºãººä õîîñîí õîöðîõûíöîíäîí, èéì õ¿ì¿¿ñ õààÿàã¿é òààðäàã, òýäíèé ñýòãýëãýý íü ìîõîí ìºëèéæ, òîðãîíìýäðýìæýý àëäñàí íü ìýäðýãääýã, òîðãîí ìýäðýìæýý àëäàíà ãýäýã íü òóõàéíõ¿íèé õóâüä ÌªÕªË.

Åðºíõèé áîëîâñðîë ãýäýã ¿ã ìîîäíîîñ ãàð÷ áàéõ áîëîëòîé. Èéì ìýäýý ãàäààäûíõýâëýëä îëîíòàà òààðàõ áîëîâ. Åðºíõèé áîëîâñðîë ãýäýã íü åðºíõèé íýð áºãººäò¿¿íèé îðîíä ×ÀÄÂÀÐ-ûí áîëîâñðîë ãýæ ÿðèâàë èë¿¿ òîäîðõîé áîëîõ ó÷èðòàéàæ. Îëîí îðîíä ×ÁÑ /÷àäâàðûí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü/ -ûã õºãæ¿¿ëæ áàéíà.

ÀÐÂÀÍÍÝÃ: Ìàíàéõàí ÷àäâàðòàé ìýðãýæèëòýí áýëòãýå ãýæ ñ¿¿ëèéí ¿åäíèëýýä ñºõºæ ÿðèõ áîëñîí íü ñàéøààëòàé, ãàãöõ¿¿ ÿìàð ÷àäâàðòàé þó õèéæ ÷àääàãõ¿íèé òóõàé ÿðèàä áàéãàà íü òîäîðõîé áóñ áàéãàà þì , åðºíõèéëñºíèé ãàé ýíý ëäýý. Õ¿í áîë íýã ¸ñíû ÷àäâàðûí óóò þì, òóõàéëáàë, àìüäðàõ ÷àäâàð, àæèëëàõ÷àäâàð, ñýòãýõ ÷àäâàð, ñýðýõ ÷àäâàð, ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ÷àäâàð, ò¿¿íèéãýý

23


õýðýãëýõ ÷àäâàð, áàñ õîîñîí öýýæëýæ ä¿í àâàõ ÷àäâàð, òýãýýä ìàðãààø íü ìàðòàõ÷àäâàð, áóñäûã óíàòàë íü äýãýýäýõ ÷àäâàð, áóñäààð ìàãòóóëæ óðàãøëàõ ÷àäâàð,õóäàë àìëàõ ÷àäâàð, õóóðàì÷ààð óéëàõ ÷àäâàð ãýõ ìýò... Áè ýíä 12 ÷àäâàðûã äóðäàâ,òà 120 áîëãîîðîé...

ÀÐÂÀÍÕÎ¨Ð: ×àäâàð íü òîäîðõîé áàéäàëòàé ãîéä õîëáîãäîíî, ”Òýðãóàé ÷àäâàðòàé õ¿í ø¿¿” ãýäýã ¿ã íü àðààñàà Òýð ãóàé ÷óõàì þó ÷àääàã õ¿í âýãýäýã àñóóëòûã äàãóóëíà, ó÷èð íü ýíý äýëõèé äýýð á¿ãäèéã ÷àääàã õ¿í ãýæíýãýýõýí ÷ ¿ã¿é áºëãºº. Õàðèí “Òýð ãóàé åð íü èõ ÷àäâàðëàã õ¿í ø¿¿” ãýâýëòýð íü òóõàéí õ¿íèé îþóíëàã áàéäëûã çààõ òàëäàà èë¿¿ îéðòîíî Èíãýõëýýð÷àäâàð ãýäýã íü òîäîðõîé áàéäëààð íºõöºëäñºí îþóí óõààíû òàëûí îéëãîëòáîëæ áàéíà. Õýðâýý òà îþóí óõààíààñ àíãèä áàéäàã ÷àäâàðûí òóõàé ÿðèíà ãýâýëòýð íü õ¿íèé ÷àäâàðûí õ¿ðýýíýýñ õàëèíà, èíãýâýë ÷àäâàð áèø äàäàë áîëíî,èéì äàäëûã àìüòàä àìüäðàëûí øààðäëàãûí óëìààñ õ¿íýýñ èë¿¿ ýçýìøñýí áàéõíü îëîíòàà, òóõàéëáàë, õ¿í òà çàãàñ øèã óñàíä ñýëæ, øóâóó øèã àãààðò íèñýæ÷àäàõ óó? Èíãýõëýýýð òà áèä ýíý óäààä õ¿íèé ÷àäâàð, òîäðóóëáàë, õ¿íèé îþóíû÷àäâàðûí òóõàé ÿðüæ áàéíà, ýíý áîë ×àäâàðûí áîëîâñðîëûí àìèí ñ¿íñ áèëýý.Ä¯ÃÍÝËÒ: ×àäâàðûí áîëîâñðîë ãýäýã íü ìºí ÷àíàðòàà ÎÞÓÍÛ×ÀÄÂÀÐ-ûí áîëîâñðîë ìºí

ÀÐÂÀÍÃÓÐÀÂ: Îþóíû ÷àäâàð íü áîëîìæ áà áîäèò áàéäàë ãýñýí õî¸ðò¿âøèíòýé þì. Áîëîìæ ãýäýã íü óã õ¿í õààíà õýçýý òºðñºíººñ ¿ë õàìààð÷ õ¿í á¿ðòáàðàã àäèë çàÿàñàí òýðõ¿¿ îþóíû ÷àäâàðûã õýëæ áàéíà. 1000 õ¿íèé ëàâòàéÿà 992íü (îéðîëöîîãîîð) ýõýýñ òºðºõäºº àäèë òýíö¿¿ îþóíû áîëîìæòîé áàéäàã íü îíîëïðàêòèêèéí àëü ÷ òàëààñàà ÿãøòàë íîòëîãäñîí þì. /Ìîíãîëûí õóâüä 1000 õ¿íèé886 íü îþóíû ÷àäâàðûí õóâüä èæèëýâòýð ãýñýí ñóäàëãàà áèé/. Ýíý áîë õ¿íèéãáàéãàëü ýõ àëàã÷ëàí ãàäóóðõààã¿éã õàðóóëàõ ñàéõàí áàðèìò áèëýý. Áîäèò ÷àäâàðûíõóâüä áîë áàéäàë íèëýýä ººð, ÿàãààä ãýâýë õ¿í áàéãàëààñ ººðò íü ºãºãäñºí òýðñàéõàí áîëîìæèéã ÿíç á¿ðýýð àøèãëàäàã, èíãýýä õ¿ì¿¿ñ õîîðîíä ÷àäâàðûí ÿëãàà¿¿ñíý, ¿¿ñýæ ÷ áàéíà. Òºðºëõèéí óñàí òýíýã, òºðºëõèéí óõààíòàí õî¸ðûã ýñ òîîöâîëõ¿íèé îþóíû ÷àäâàðûí êîýôôèöèåíò IQ íü 70 ààñ 130 èéí çààãò áàéäàã áºãººäñóðàã÷ îþóòíûõàà IQ –ã àëü áîëîõîîð ºñãºõ íü áîëîâñðîëûí ¿íäñýí çîðèëãî áàéõó÷èðòàé .Ýíý çîðèëãîî ìàíàé áîëîâñðîë áèåë¿¿ëæ ÷àäàæ áàéãàà áîë óó?

Ä¯ÃÍÝËÒ: Ìîíãîëûí áîëîâñðîë áîë îþóíëàã áóñ áîëîâñðîëãàðöààã¿é ìºí. Ýíä äàðààõ òîäîòãîëûã õèéõ íü ç¿éòýé. Àêàäåìèê áîëîâñðîëíü îþóíëàã áóñ ó÷ðààñ ìàíàé áîëîâñðîë íü îþóíëàã áóñ áîëñîí ãýæ åðºíõèé


24



ä¿ãíýæ áîëîõã¿é, àêàäåìèê áîëîâñðîëûã ìºí ÷àíàðààðàà îþóíëàã áóñ áàéäàããýâýë àëäàà áîëíî, ãàãöõ¿¿ áèä ýíýõ¿¿ áîëîâñðîëûí õàìðàõ õ¿ðýýã îíîæòîãòîîãîîã¿éãýýñ áýðõøýýëòýé ó÷èðñàí õýðýã, èéì ó÷ðààñ áè âýýð ìàíàéáîëîâñðîë, ìîíãîëûí áîëîâñðîë ãýæ èëýð÷ áóé õýëáýðèéí òàëûã íü áàðüæòîäðóóëæ áàéãàà áîëîé

ÀÐÂÀÍÄªÐªÂ: Õèéñâýð ÷àäâàð ãýæ áàéõã¿é, ÷àäâàð ÿìàãò òîäîðõîéáàéíà, ÷àäâàð ÿìàãò áîäèò áèåò ç¿éë äýýð èëýðíý, èéìä ×àäâàðûí áîëîâñðîëíü ÿìàãò òîäîðõîé áºãººä áîäèò õàíäëàãûã øààðäàíà. Ýíý áîë ÷àäâàðûíáîëîâñðîëûí äàâóó òàë íü, áàñ õýö¿¿ òàë íü. Ìàíàéä ÷àäâàðã¿é ìýðãýæèëòýí,÷àäâàðã¿é ýðäýìòýí îëøèðëîî ãýæ õ¿ì¿¿ñ õààÿàã¿é ø¿¿ìæèëæ áàéãàà íü¿íýíèé õóâüòàé. Ìîíãîëä ÿã ìýðãýæëýýðýý àæèëëàæ ãîö ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí õ¿íõýð îëîí áîë? ìàíàé óëñ òºð÷äèéí äîòîð óëñòºð÷èéí äèïëîìòîé õ¿í õýäáîë?, íàìûí îëîí àæèëòàí ëàìûí àæèëðóó øèëæëýý, ëàì íàð íü äàæã¿éáèçíåñ õèéæ ñóðàâ, áèîõèìè÷ íýãýí âýýð ýäèéí çàñàã÷äûã àìàí äîòðîî çàæëàæñóóíà, íºãººä¿¿ë íü òàã, ÷àäâàð íü äóòóó þì ÷èíü àðãà àëãà. Åðýýä îíä“÷àäàæ áàéãàà þìàíä àðãà áàéõã¿é “ãýñýí õýëëýã ãàð÷ çàëóóñûí äýìæëýãàâñíûã òà ñàíàæ áàéíà óó? Òýð ÷èíü ÷àäâàðûí áîëîâñðîëûã õ¿ëýýí àâàõ õºðñíèéãýìä á¿ðýëäýæ ýõýëñýíèé äîõèî àæãóó. Çàõ çýýëèéí íèéãýì íü ÷àäâàðûããàéõàëòàé ñàéõíààð óðàìøóóëäàã áà ýíý íü çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òóëãóóðçàð÷èì áºëãºº. ×àäâàðûã óðàìøóóëñàí íèéãýì, àðä ò¿ìýí ,òºð çàñàã, óëñã¿ðýí íü õºãæèæ, óðàìøóóëààã¿é íü ñºíºæ, ìºõºæ, èíãýæ õ¿í òºðºëõòºíèéò¿¿õ ¿ðãýëæèëñýýð ºäãººòýé çîëãîîä öààøäàà óëàì ýð÷ëýí ìàíàðàõ àâàé...

ÀÐÂÀÍ ÒÀÂ: Ìàíàé ýöýã ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäýý èõ þì ìýääýã õ¿í áîëãîõñîíãýæ, áàãø íàð ìààíü øàâüäàà èõ ýðäýì çààõñàí ãýæ õî¸ð òàëààñ ç¿òãýñýýðºäèé õ¿ðñýí áºãººä ¿ð ä¿í íü ñàíààíä õ¿ðýõã¿é áàéãààã ºìíº äóðäñàí. ßàãààäèíãýâ ãýâýýñ òà áèäíèé ç¿òãýë áàãàäñàíäàà áóñ, õàðèí ç¿òãýëèéí ìààíü ç¿ã÷èã çºðñºíä áàéãàà þì. Ýðäýì ìýäëýã ãýäýã íü çààâàë ÷àäâàðààð áàòàëãààæèæáàéæ àìü îðäîã ó÷èðòàé. Óã íü ìîíãîë õýëíèé ÝÐÄÝÌ ãýäýã ¿ã íü ìýäëýãòýéáóñ ÷àäâàðòàé èë¿¿ õîëáîîòîé þì áèëýý, ”ÝÐÄÝÌ ×ÀÄÀË“ ãýõýýð õ¿íèé÷àäëûí òàë íü èë¿¿ òîäîðäîã, ”òýðâýýð èõ ýðäýìòýé õ¿í ø¿¿“ ãýâýë òýð õ¿íçààâàë äîêòîð-àêàäåìè÷ áàéõ àëáàã¿é, íàðèéí ÿðèâàë òýãæ ÷ îéëãîãäîõã¿é,ò¿¿í äýýðýý õ¿ðâýë “ã¿òãýõ ýðäýì, ã¿æèðäýõ ýðäýì, õóóðàõ ýðäýì, õóòãàõýðäýì, õóâü÷ëàõ ýðäýì, õóñàõ ýðäýì, äýãýýäýõ ýðäýì, äýâñëýõ ýðäýì,” ãýõìýò÷èëýí ÿðüäàã ÷, õýðýãæ¿¿ëäýã ÷ áèç äýý. Òýãýõëýýð öààøäàà ÝÐÄÝÌ

25


ÌÝÄËÝÃ ãýäýãò çºâõºí ÷àäâàðò õóâèëäàã òèéì ìýäëýãèéã ë îéëãîäîãáîëöãîî¸, ººð çàì áàéõã¿é, ¿¿íèéã äàãààä ÷àäâàðò õóâèëäàãã¿é ìýäýýëëèéãñóðàã÷ îþóòàíðóóãàà äàìæóóëäàã ñóðãàëòûí îäîîãèéí ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÛÃõÿíàí ººð÷ëºæ òààðàõ íü ýý, ººð çàì áàéõã¿é.

ÀÐÂÀÍ ÇÓÐÃÀÀ: Õ¿íèé ÷àäâàðûã îþóíëàã áà îþóíëàã áóñ ãýæ õî¸ðõóâààæ îþóíëàã áóñûã íü àìüòíû ÷àäâàðòàé àäèëòãàõ ¿íäýñòýé þì. 1970-ààä îíîîñ ýõëýí îþóíû ÷àäâàð ñóëàâòàð õ¿¿õäèéã ÒÌÑ-ä øèëæ¿¿ëæ ìîäõàðóóëäàõ øàâàð çóóðàõ ìýòèéí ýíãèéí ÷àäâàðò ñóðãàäàã áàéâ, ¿¿íýýñáîëîîä ÒÌÑ-èéí íýð õ¿íä óíàñàí áèëýý. Õ¿¿õäèéíõýý IQ-ã õºãæ¿¿ëýõã¿éçºíä íü îðõèå ãýæ áîäîõ ýöýã ýõ õààíà áàéõàâ. Ýíý áîë ò¿¿õ. Ãýòýë ñ¿¿ëèéí¿åä ÒÌÑ-èéã äàõèí ñýðãýýõ óõààíû íîìëîë õ¿÷òýé ÿðèãäàõ áîëîâ. ÎäîîÒÌÑ-èéã õóó÷èí òºðõººð íü ñýðãýýíý ãýâýë íîöòîé àëäàà áîëíî, õàðèíîþóíëàã ÒÌÑ ãýâýë àðàé ººð. ̄ ¿íèéã ìýäýðñýí õýä õýäýí ÌÑ¯Ò-èéí õàìòîëîí “Îþóíû õºãæèë-IQ “õè÷ýýë, CORT õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áýëòãýëèéãõàíãàñàí íü ñàéøààëòàé.

ÀÐÂÀÍ ÄÎËÎÎ: ×àäâàðûí áîëîâñðîë íü äóëààí, õàëóóí þì. Ò¿¿íèéýíý øèíæ íü ÷àäâàðûí áîëîâñðîëûí á¿òýýë÷ ÷àíàðààñ ýõòýé. Åð íü á¿òýýë÷¿éë àæèë ºðí¿¿ëäýã, àæèëñàã õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèà õººðºº íü õ¿ðòýë öààíàà ë íýãõàëóóí äóëààí, ýëäâèéí õèéìýë çîõèîìîë ìàÿãã¿é, íààëäàöòàé, ýíãèéí áºãººä¿íýíä îéð áàéäàã ø¿¿ äýý. Òýð õ¿í õýðýãöýýã¿é îëîí õîòûí íýð, õýðýãëýäýãã¿éáººí òîìú¸îã öýýæëýýã¿é áàéæ áîëíî, ãàãöõ¿¿ ñýòãýë íü äóëààí áàéâàë òóíó÷èðòàé äàà...ÿäàæ ë ººðèéãºº áîðëóóëíà, îð÷èí òîéðíîî ãýìòýýõã¿é. Ñ¿¿ëèéí¿åä ç¿ðõ ñýòãýëòýé õ¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõ òóõàé èõ ÿðèõ áîëëîî. Èõ ñýòãýã÷Æàí- Æàê Ðóññî “Èõèéã ìýäýõýýñ ñàéíûã ìýäýõ íü èë¿¿ ÷óõàë” õýìýýñýííü ÷óõàìõ¿¿ áèäýíä õàíäñàí ñàíóóëãà áóñ óó. Õ¿íèéã ñóðãàõ, õ¿íèéãòºëºâø¿¿ëýõ àæëûí íýãäëèéã ÷àäâàðûí áîëîâñðîë ë õàíãàæ ÷àäàõ àæãóó.

ÀÐÂÀÍ ÍÀÉÌ: Õ¿í íü õýçýýä õóâü õ¿í áàéñàí, ººðèéí ãýñýí ºíãº òºðõòýé,¿çýë áîäîëòîé, àñóóäàëä ººðèéíõººðºº õàíääàã, àìüäðàëàà ººðºº çîõèîí áàéãóóëäàã,õ¿íèé ýíý îíöãîé ÷àíàðûã ¿ã¿éñãýæ , õ¿ì¿¿ñèéã íýã ¿çýë áîäîëòîé, èæèëõýíñýòãýäýã áîëãîíî ãýâýë äýíä¿¿ ãýíýí, äýíä¿¿ áîëõè, õ¿íèéã õýòýðõèé áàñàìæèëñàí¿éë àæèëëàãàà áîëîí õóâèðäàã áàéíà. Õóâü õ¿íèé ººðèéíõ íü õºãæèë õè÷íýýí äîðîéáàéëàà ÷ ãýñýí õ¿íèéã áàñàæ, äîðîìæèëæ áîëîõã¿é. Õàðàìñàëòàé íü ìàíàé áîëîâñðîëäèéì øèíæ¿¿ä áèé, õè÷ýýë äýýð áàãøèéí äýâø¿¿ëñýí àñóóäàëä ñóðàã÷ îþóòíóóäººðèéíõººðºº õàíäàæ ÷ºëººòýé ñýòãýõ íü îäîî õ¿ðòýë õîðèîòîé õýâýýðýý áàéíà,


26



ººðººð ñýòãýæ, ººðèéíõºº ¿çýë áîäëûã õàìãààëàõ çîðèã ç¿ðõ ìàíàé çàëóóñò èëòäóòàãääàã, ¿¿íèé óðøãààð çàëóóñ ìààíü íýã ë ºíãº ìóóòàé, äîîãóóð õàðöòàé,èäýâõã¿é, ¿ëáýãýð ñóëáàãàð áîëîâ. Ýíý íü ìàíàé çàëóóñûã ãàäààäûí õºãæèíã¿éîðíûõîíòîé õàðüöóóëàõ ¿åä ë èõ òîä ìýäðýãääýã þì áèëýý. Õ¿ì¿¿ñèéí ººðòººèòãýõ èòãýë àëäàãäàæ, áóñäûã äóóðàéõ, òýäíèéã öàðàé÷ëàõ, áóñäàä àìüäðàëàà äààòãàõ,òýäíèé òºëºº òºðñºí ìýò áîäîõ, òºð çàñãààñàà øàí õàðàìæ íýõýõ, ò¿¿íä õýòýðõèéíàéäàæ èõèéã õ¿ñýí õ¿ëýýõ, òýãýýä ýöýñò íü áóðóóã ººðººñºº áóñ ºðººëººñ, ãîëäóóòºð çàñàã, ò¿¿íèé óäèðäëàãààñ õàéæ, ºøèðõºõ, ñîíãóóëüä íºãºº ýòãýýäýä íüñàíàëàà ºãñíººð óóð áóõèìäëàà òàéëäàã ãàæ àðàíøèí òºëºâøèæ áàéíà

ÀÐÂÀÍ ÅÑ: Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûã øèíý÷ëýõñýí, èë¿¿ ¿ð ä¿íòýéáîëãîõñîí ãýæ ýíý ñàëáàðò àæèëëàäàã õ¿í á¿ð ñàíàà òàâüæ, ÷àäàõ ÿäàõààðààîðîëäîæ, àíõíû ¿ð ä¿íã¿¿ä ãàð÷, áàãø íàðûí èäýâõè ñàéæèð÷, øèíý ñàíàëñàíàà÷ëàãóóä ºðíºõ áîëîâ. 2001-2002 îíû õè÷ýýëèéí æèëä óëñûí õýìæýýãýýð21 àéìãèéí 113 IQ êëóáûí 1203 áàãø 12531 ñóðàã÷ áàãà÷óóäûã “Îþóíûõºãæèë- IQ“ õè÷ýýëä õàìðàí ñóðãàâ, Äàðõàí-Óóë àéìãèéí Æ.Ýðõýìñàéõàíçàõèðàëòàé 22-ð ñóðãóóëèàñ ýõëýýä õîò õºäººãèéí íèëýýä õýäýí ÅÁÑ “Îþóíûõºãæëèéí ÷èã áàðèìæàà“ á¿õèé òóðøèëòûí çàãâàð ñóðãóóëü áîëîõîîð ººðñäººõººöºëäºí ò¿ð¿¿÷ íü õîëáîãäîõ øèéäâýðýý ãàðãóóëàí àæèëäàà îðëîî. CîRTêóðñûã ÌÓÍÈÑ-èéí õàðúÿà Õàí-Óóë äýýä ñóðãóóëèéí 4 áà 5-ð àíãèäºíãºðñºí õè÷ýýëèéí æèëä òóñ á¿ð 60 öàãèéí áàãòààìæòàé 3 êðåäèò öàãèéíºãºëòòýé çààëàà, ÁÑØÓß-íû äýìæëýã, ÀÕÁ-íû ÁÑÕÕ- èéí ñàíõ¿¿æèëòýýðèõ äýýä ñóðãóóëèéí 100 ãàðóé áàãøèéã õàìàðñàí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ60 ãàðóéä íü CORT õè÷ýýë çààõ ýðõèéã íýýæ ñåðòèôèêàò îëãîëîî. Áèäýíäáîëîìæ íººö áàéíà, òºð çàñãèéí äýìæëýã áàéíà, ñóðãóóëèóäûí áèå äààñàíáàéäàë íü áýõæèæ ººðèéí õýâ øèíæýý ººðºº òîãòîîæ ººðèéãºº óäèðäàõýðõòýé áîëîâ, òýãýõëýýð îäîî àæèëëàõ ë ¿ëäëýý, ãýõäýý ýð÷èìòýé àæèëëàõ¸ñòîé, ó÷èð íü áóñàä îðîí äýíä¿¿ õîë òàñðàí ò¿ð¿¿ëæýý.

ÕÎÐÜ: Ñýõýýòí¿¿ä ýý?, Àæèë÷èí àíãè òýðã¿¿ëæ ìàë÷èä äàãàëäàæñýõýýòí¿¿ä àðààñ íü øîãøèíî ãýäýã ¿çýë áàðèìòëàë ¿åý ºíãºðººëºº. Îäîîöºìººðºº õàìòäàà óðàãøèëàõ ¿å, ãýõäýý îþóíëàã ñýõýýòí¿¿ä òýðã¿¿ëýõ öàã.Ýíý òóõàéä 1970-1980-ààä îíû ìàíàé àæèë÷èí àíãèéí øèëäýã òºëººëºã÷,ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºëìºðèéí áààòàð, òºðèéí øàãíàëò Á.Ã¿íæëõàìûí “Îäîîöàãò îþóíëàã íºõäºº á¿õíýýñ äýýäýëäýã áîëëîî. Îþóí óõààí íü õºãæëèéí ýõáóëàã ãýæ îéëãîñíûõ “ õýìýýñíèéã èøëýë áîëãî¸. Ñýõýýòí¿¿ä ë áóñäààñàà

27


ò¿ð¿¿ëæ ñýõýýðíý, ó÷èð íü òýä ë ñýõýæ ñýõýýð÷ ÷àääàã õ¿ì¿¿ñ áºãººä÷óõàìõ¿¿ ýíý îíöãîé äàâóó ÷àíàðûíõàà à÷ààð ñýõýýòí¿¿ä õýìýýí íýðëýãäñýíò¿¿õòýé áèëýý. Ìîíãîëûí õºãæëèéí àëäàà îíîîã ãàäíààñ áóñ äîòðîîñîî, áóñäààñáóñ ººðñäººñºº õàéöãààÿ, òà áèä àëäààãàà ò¿¿õð¿¿ ÷èõýõ ̧ ñã¿é, èíãýâýë õºãæèëäýâøèë îéðòîõ áóñ õîëäîíî, àëäàà îíîî ýíý öàã ¿å äýýð òà áèäíèé äóíäáàéíà, èíãýæ ñýòãýâýë ÿäàæ ë “îäîî ÿàõ âý?” ãýñýí áîäîë òºðíº, øèéäëèéãíü õàéæ ýõëýíý, ýðâýë ýðõáèø þì þì îëäîíî, èíãýæ áàéæ ë õºãæèíº.

ßìàð ÷ àðä ò¿ìýí à÷ààíûõàà õ¿íäèéã àëü óõààëàã, ÷àäâàðëàã, ºíãºòýéººäòýé öººíõäºº ¿¿ð¿¿ëäýã. Ìàíàé áîëîâñðîëûí ñàëáàðò àæèëëàãñàä íüýíýõ¿¿ öººíõ ìºíººñºº ìºí. Óõààëàã õ¿ì¿¿ñò íýã ñîíèí ÷àíàð áàéäàã, òýð íüáóðóóã ººð äýýðýý ¿¿ð÷ áóñäûãàà õàìãààëàõ ÷àäâàð þì. Èéì ÷àäâàð ÷óõàìõ¿¿ìàíàé áîëîâñðîëûí ñàëáàðûíõàíä áàéãàà ãýäýãò ýðãýëçýõ þóí. Òýãýõëýýðàëäààã ººð äýýðýý òàòàæ, à÷ààíû õ¿íäèéã ¿¿ðýýä ç¿òãýýä áàéõààñ ººð ýðõýìçîðèëãî ãýæ þó áàéõñàí áèëýý.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÑÀËÁÀÐÒ ÀÆÈËËÀÆ ÁÓÉ ÒÀÁÈÄÍÝÝÑ ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÕÓÂÜ ÇÀßÀ ØÓÓÄ ÕÀÐÀÀÒ ÁÀÉÃÀÀÒªÄÈÉÃ¯É ÝÍÝ ÎÐÍÛ ÕªÃÆËÈÉÍ Ò¯ËÕ¯¯Ð ÍÜ ÒÀ ÁÈÄÍÈÉÃÀÐÒ ÁÀÉÍÀ.

Á¯ÒÝÝË× ÁÓÑ, ÕÈÉÑÂÝÐÀÊÀÄÅÌÈÊ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃ ÕÓÌÜÆ

Á¯ÒÝÝË× ÁªÃªªÄ ÎÞÓÍËÀÃ ×ÀÄÂÀÐÛÍÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃ ÕªÃÆ¯¯ËÜÅ.


28



Õ¿íèé îþóí óõààíû òºðºëõèéí çàÿàãäìàë øèíæ ÷àíàðóóäàä ººð÷ëºëòîðñíîîð óóðàã òàðõè íü ìýäýýëëèéã ÿëãàõã¿éä õ¿ð÷, ãàäíû õîãîí ìýäýýëëèéã¿ðæ¿¿ëýã÷ áîëîí õóâèð÷, á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ ÷àäâàðàà àëäàõ ¿éë ÿâöûã «á¿òýýë÷ñýòãýëãýýíèé õîìñäîë» ãýíý. Äýëãýðýíã¿é áè÷âýë «Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèéîëäìîë äóòìàãøëûí õàì øèíæ» òîâ÷îîð «ÁÎÕ».

Áè èéì ºâ÷èíä íýðâýãäñýí îëîí õ¿íèéã òàíèíà, òýäíèéã ÁÎÄÕÀÍÆ -íýã, õî¸ð, ãóðàâ ãýõ ìýò÷èëýí äóãààðëàí íýðëýå. Áîäõàíæ íü «á¿òýýë÷ñýòãýëãýýíèé îëäìîë äóòìàãøëûí õàì øèíæ»-ýýñ ¿¿ñãýñýí íýð ¿ã.

Áîäõàíæ-1 ãóàé ýä¿ãýý íàñ ñ¿¿äýð 60 ãàðñàí áºãººä «ÁÎÕ» ºâ÷íèé íÿíãîí óäààí òýýæ áóé ÿñíû àðõàã ºâ÷òºíèé á¿ðòãýëä îðæýý. Áîäõàíæ-1, áàãààñààáàãøèéí çààñíûã ÿã ¿ñýã÷ëýí öýýæëýýä áóöààí õýëäýã òîìîîòîé òîòü áîëñîíûõ¿÷ýýð ÅÁÑ-èéã ãàéã¿é ä¿íòýé òºãñºæ èõ ñóðãóóëüä ýëññýí, äàðàà íü èõñóðãóóëèà àìæèëòòàé ä¿¿ðãýõèéí òóëä ïðîôåññîðûí õýëñíèéã ÿã äàãàæäîíãîääîã óðàí õºõºº áîëñîí, ¿ð ä¿í íü ÷ ãàð÷ òýðýýð èõ ñóðãóóëüäàà áàãøààð¿ëäñýí, òýãýýä äýä ýðäýìòýí áîëîõûí òóëä íýãýí æ¿¿äèéí áè÷ñýí çîõèîëûã¿ã ¿ñýã àëäàëã¿é àðâààä æèë õóóëñàí, äàðàà íü äîêòîðûí çýðãèéã óðæíàíõîéíî õàìãààëñàí, ÷àääàã þì íü ¿ð íºëººã¿é çýðýã öîë õàìãààëàõ, ºðººëäò¿¿íèéãýý áýëýãëýõ . . .

Áîäõàíæ-2 íü íàñ 50, òºðèéí ºíäºð àëáûã îëîí æèë õàøèæ, çàñãèéíîðäîí äîòîð íàñàà ýëýýæ áóé õ¿í. Òýðýýð ñàéí õ¿í ¿¿ ãýâýë àðãàã¿é «ñàéí»õ¿í, ¿ã õýë ãàðãàõã¿é, íàì òºðèéí áîäëîãûã ë ñóðòàë÷èëíà, ¿å ¿å ãî¸ íýðòýéõóðëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ äýýä äàðãààñàà îíîî àâíà, ýëäâèéí îé òýìäýãëýõ,õ¿ì¿¿ñèéã îäîí ìåäàëüä òîäîðõîéëîõ õîîáèéòîé, ¿¿íäýý ãàðøñàí ãýäýã íüæèãòýéõýí, ò¿¿íèéã òºðèéí õºðºíãèéã ¿ð àøèãã¿é çàðöóóëàõ àðãà óõààíûìàñòåð ãýõýä áóðóóäàõã¿é.

Áîäõàíæ-3 áîë ºìíºõººñ àðàé ººð, ýä¿ãýý 40 ø¿ðãýæ ÿâàà, õàìãèéí

ÁYÒÝÝË× ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÈÉ ÕÎÌÑÄÎË

ªíººäºð 2002. 10. 12 ¹242 (1674)

29


ñàéí ÷àääàã þì íü áóñäûã óðóó òàòàæ ¿éì¿¿ëýõ, ò¿¿íäýý ñ¿¿ëèéí àðàâ ãàðóéæèë ãàðøèí «äýýä ìýðãýæëèéí óëñ òºð÷» áîëñîí, îäîî íýãýí óëñ òºð÷èéíõîðìîé äîð õÿð÷èõñàí íºãºº íàì ðóó íü ÷óëóó øèääýã àæèëòàé. Òýðýýðá¿òýýõèéã áóñ á¿ðýëãýõèéã óðèàëäàã õ¿í.

Áîäõàíæ-4 íü íàñ 30, èõ ñóðãóóëü òºãññºí, áàñ ìàãèñòð õàìãààëñàí, óã íüñàéí îõèí ë äîî, äààí÷ ìýäñýíýý àøèãëàõ ÷àäâàðààð äýíä¿¿ ñóë, îäîî àæèëã¿é,íºõºðã¿é.

Áîäõàíæóóäûã áè âýýð ìàíàé ºíººãèéí ñýõýýòíèé íèéòëýã ä¿ð òºðõ ãýæÿàðàí ä¿ãíýìýýðã¿é áàéíà, õàðèí áàãà áóñ õóâèéí æèíòýé òîäîðõîé õýñãèéíòºëººëºë ãýâýë îíîõ áèç. Àñóóäëûí ãîë íü Áîäõàíæèä áàéãàà þì áèø,àñóóäëûí ãîë íü õ¿íèéã Áîäõàíæ áîëãîæ áóé, ò¿¿íèéãýý ºìãººëºí õàìãààëæòýòãýæ áóé òîãòîëöîîíä áàéãàà þì. Áîäõàíæóóä áîë ìàíàé íèéãìèéí áèåòá¿òýýãäýõ¿¿í ìºíººñºº ìºí, èéì á¿òýýãäýõ¿¿íèé òoo ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýäîëøèðñîí óó ãýõýýñ öººðººã¿é ýý.

Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü îþóí óõààí, ñýòãýëãýýã îëîí æèëèéí òóðøèä ¿ëõýðýãñýæ, õèéìýë ä¿ð á¿õèé õîîñîí ìýäýýëëèéã ø¿òýæ, ¿çýë ñóðòëûí çîëèîñáîëæ, õºíäèé öýýæë¿¿ëýõ ñóðãàëòûí õîöðîãäñîí òåõíîëîãèéã ÿãøòàë ìºðäñºíèéóðøãààð òºãñºã÷äèéíõ íü îþóí óõààí öàðöàíãè áîëæ ñýòãýëãýýíèéõ íü á¿òýýë÷÷àäâàð õîìñäîëä ºðòñºí áàéíà.

Ìîíãîëûí íèéãýì ººð÷ëºëò øèëæèëòèéí èðì¿¿í ¿åäýý áàéíà, õàðàìñàëòàéíü ýíýõ¿¿ øèíý÷ëýë ìààíü òºäèéëýí àõèö äýâøèëä õ¿ðýõã¿é áàéãàà òºäèéã¿éçàðèì ÷èãëýëýýð óõðàõ òºëâèéã îëëîî, ÿàãààä èéì áîëîâ ãýäãèéã õ¿í á¿ðººðºº ººðººñºº àñóóõ ¸ñòîé, ººðºº ººðñäèéãºº ø¿¿æ ä¿ãíýõ ¸ñòîé, ìèíèéîéëãîñíîîð: íèéãìèéí øèíý÷ëýë ãýäýã íü ãîéä àäàðìààòàé, ìàø ã¿íçãèé,ò¿¿íä õýëáýðäýõ òºäèéãººð ºíãºö õàíäâàë ýöñèéí ¿ð äàãàâàð íü cºpºã áîëæìýäýõ, åðººñºº ººð÷ëºëò ãýäýã íü ÿâæ ÿâæ ýöýñòýý õ¿í äýýð î÷èæ òóëäàã,õ¿íèéã ººð÷ëºíº ãýäýã íü õ¿íèé ñýòãýëãýýã ººð÷ëºõèéã õýëäýã, íýí ÿëàíãóÿàìàíàé îðíû õóâüä äàâûí ºìíº á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé ººð÷ëºëò ãîéä ÷óõëààðøààðäàãäàæ áàéãàà áºãººä ýíý àæèë íü áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëýýð ýõëýæøàòëàí ã¿íçãèéðýõ ¸ñòîé, èíãýõëýýð ìîíãîëûí íèéãìèéí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëãýäýã íü èõýýõýí òýâ÷ýýð, îëîí æèëèéí øóðãóó àæèëëàãàà øààðäñàí òàñðàëòã¿é¿ðãýëæëýõ ¿éë ÿâö áàéõ íü ýý

Ñýòãýëãýýíèé øèíý÷ëýë ð¿¿ îéðòîõûí òóëä þóíû ºìíº îäîîãèéí òºëºâáàéäëàà òóí óëòàé îíîøëîõ ¸ñòîé, õàìãèéí ÷óõàë íü «Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäîë

30



õîìñäîë»-îîñ ãàðàõ àðãà çàìûã ñàéòàð òóíãààí áîäîõ ó÷èðòàé. ßìàð ÷ ãýëýýýõëýýä ìàíàé íèéãýì ýíý àþóëòàé ºâ÷èíä íèëýíõ¿éäýý ÿãã¿é ã¿íçãèé íýðâýãäñýíãýäýã ¿íýíèéã èë òîä õýëæ ñóðöãààÿ, ò¿¿íä áîëîâñðîëûí îäîîãèéí àêàäåìèêøèíæòýé õèéñâýð ñóðãàëò øóóä íºëººëñºí ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðüå, ºâ÷íèéõººîíîøèéã ºâ÷òºí ººðºº ìýäýõ íü ýì÷ëýõýä äýì òóñ áîëäîã ãýäýã óòãààð ¿¿íèéãèë òîä õýëæ áàéíà. Ýíý ºâ÷íèéã àíàãààõ àðãà íü áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëòýéãîéä õîëáîãäîíî.

«ÁÎÕ» ºâ÷íèéã ýñýðã¿¿öýõ ñýòãýëãýýíèé äàðõëàà óã íü õ¿í á¿ðò áèé íüáèé, õ¿¿õýä áàãàäàà èõ îðîëäîìòãîé, þì þìûã øèíýýð ººðºº õèéõ ñîíèðõîëòîé,á¿òýýë÷ ÷àäâàðòàé, ººðèéãºº çºâòãºõ çºíòýé, çºð¿¿ä çàíòàé, ìºðººäºìòãèéáàéõ áºãººä çàëóóäàà ãàë õàëóóí ñýòãýëòýé çîðèãòîé ç¿ðõòýé áàéäàã, õàðèííàñ àõèõ òóñàì ýíý ÷àíàðàà ãýýæ äàðõëàà íü áóóðäàã. Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèéäàðõëààãàà àëü áîëîõ óäààí õàäãàëàõûã õ¿í á¿ð ýðìýëçýõ ó÷èðòàé, ¿¿íä íüáîëîâñðîë äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé, ìîíãîëûí áîëîâñðîë ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ÷àäàæ áàéãàà áîë óó?, Áîäõàíæóóäûí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé äàðõëàà ÿàãààäòýãòëýý ýðò, áàãà çàëóóä íü áóóðàâ?

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäîë íü óäàìøèõ àþóëòàé ãýæ ñýòãýë ç¿é÷èä¿çäýã áàéõ þì, ó÷èð íü ºðõèéí ýçýí èéì ºâ÷òýé áîë òýðýýð ¿ð õ¿¿õäýýººðèéí ýíý ìóóõàé çàìààð îðóóëàõ ãýæ èõýä ìýðèéäýã, õ¿¿õä¿¿ä ó÷èð ìýäýõã¿éáîëîõîîð ýöýã ýõèéí ýíý áàéäàë íü òýäýíä òààëàãäàæ, èéì çàìààð «ÁÎÕ»ºâ÷èí óäàìøèíà. Ýíý ºâ÷èí áàñ õàëäâàðòàé, õàìò àæèëëàãñàäûí äîòîð íýãèéì ººäã¿é õ¿í áàéõàä ë áóñàääàà õ¿÷òýé íºëººëíº, ÿëàíãóÿà áàãø íàð ýíýºâ÷íººð ºâäâºë ñóðàã÷ îþóòàíäàà õàëäààõ ìàãàäëàë èõòýé. Á¿òýýë÷ ñýòãýë-ãýýíèé ÑÎRÒêóðñýä õàìðàãäààã¿é, áàãààñàà «Îþóíû õºãæèë-IQ» õè÷ýýëýýñõîë õºíäèé áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëãýý ýíý àþóëòàé ºâ÷íèé íÿíã ÿìàð÷ýñýðã¿¿öýëã¿éãýýð øóóä õ¿ëýýí àâäàã áàéíà, ÿàãààä ãýâýë, òýäíèé óóðàãòàðõèíä áóé äàðõëàëûí ýñ¿¿ä íü óíòààõàé òºëºâò îðñîí áàéäàã àæýý.

Õ¿íèé á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý õîìñäîõ ºâ÷èí 1870-ààä îíû ¿åýñ àíõ ìýäðýãäñýíáàéíà. Òýãìýãö áàðóóíû îðíóóä áîëîâñðîëîî ýëèòèéí áà ìàññûí ãýæ õî¸ðõóâààãààä ýëèòèéí áîëîâñðîëûã àêàäåìèê ðóó, ìàññûí áîëîâñðîëûã ïðàãìàòèçìðóó õàíäóóëæ, èíãýñíýýð íèéãìèéíõýý õºãæëèéã öººíõ íü ÷èãë¿¿ëæ, àðààñíü îëîíõè ìàññ íü äýìæäýã òîãòîëöîîíä øèëæèæ ÷àäñàí áàéíà. Õàðèí ýíýõóãàöààíä êîëîíè áîëîí áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóä .ÿëàíãóÿà ÇÕÓ-ûí õàðààíäáàéñàí Ìîíãîë ìýòèéí öººí óëñ õèéñâýð, á¿òýýë÷ áóñ áîëîâñðîëûã õàâòãàéä

31


íü õºãæ¿¿ëæ, ýíý íü ýðãýýä óëñ îðíûõ íü ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã íü ÷ºäºðëºíòóøæýý.

1960-ààä îíîîñ áàðóóíû îðíóóäàä’ïðàãìàòèê áîëîâñðîëûí äóòàãäàë õóðöààðèëðýõ áîëîâ, òýð íü îþóòàí ñóðàã÷äûí ñýòãýëãýýíèé îþóíëàã òàë õîöðîãäîæáàéãààãààð ìýäýãäñýí áàéíà. Y¿íèéã ïðàãìàòèçìààñ ýõòýé á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèéõîìñäîë ãýõ áºãººä òýäãýýð óëñàä èõýýõýí ãàçàð àâ÷ýý. Ïðàãìàòèçìýýñ ýõòýé«ÁÎÕ» (òîâ÷èëñîí òýìäýãëýë íü Ï-ÁÎÕ), àêàäåìèêýýñ ¿¿äýëòýé «ÁÎÕ»-ûí (À-ÁÎÕ) õîîðîíä çàðèì ÿëãàà áèé. Òóõàéëáàë, ìàíàé Áîäõàíæ-1,2,3íàð íü À-ÁÎÕ ûí âèðóñ òýýã÷, òýä ºäºðæèíãºº ÿðüñàí ÷ ýöýõã¿é, ÿðèàä ë,óõóóëààä ë, îíîëäîîä ë áàéæ ÷àäíà. Ãýòýë Áîäõàíæ-2-í ä¿¿ Ïîäõàíæ íüá¿ð ººð. Ïîäõàíæ íü 70-ààä îíä ÒÌÑ òºãññºí, áàðèëãûí àæèëä ìîðü íîõîéìýò ç¿òãýñíèé áóÿíààð, áàñ àõûí äýìæëýãýýð îëîí òîì îäîíòîé áîëñîí ÷ç¿¿õ áèåý áàðæ, ýä¿ãýý õýâòýðò, òýãýýä ÷ ÷àääàã þì íü ãàíöõàí øàâàðçóóðàõ, òýãýõäýý çºâõºí õ¿ðçýýð ø¿¿, èíãýõëýýð ìîíãîëä ÷ ãýñýí Ï-ÁÎÕ-ûí âèðóñ òýýã÷ áàñ áàéõ øèã. Ìîíãîëä ãàçàð àâñàí íü À-ÁÎÕ, áàðóóíäãàçàð àâñàí íü Ï-ÁÎÕ. Ýíý òóõàéä XIV Äàëàé ëàì Äàíçàíæàìö âýýð«Ìàíàé áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî á¿õýëäýý õîöîð÷ýý. Á¿õ þì áèäíèé ñàíàæáîäñîíîîñ ººðººð ýðãýæ õàðàà õÿíàëòààñ ãàð÷ áàéíà» ãýñýí áèëýý.

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäîë «ÁÎÕ»-ûí ýñðýã âàêöèí õèéõ ãýæ ýðäýìòýäîëîí æèë øóðãóó àæèëëàñíû à÷ààð 1970-ààä îíä ò¿¿íèé íýã õóâèëáàðûã îëæCORT õýìýýí íýðëýæýý. CORT-ûã ìîíãîëîîð Îþóí óõààíû õ¿ðýýëýí ãýæîð÷óóëàâ. CORT-ûã íýýñýí ýðäýìòýíèéã Ýäâàðä äå Áîíî ãýäýã, òýðýýðäýëõèéí ò¿âøèíä íýð íü öóóðàéòñàí ïðîôåññîð áºãººä ýä¿ãýý àëäàðòÊåìáðèæèéí èõ ñóðãóóëèéí äýðãýäýõ «Ñýòãýëãýýíèé óð ÷àäâàðûí òºâ»-èéãòýðã¿¿ëäýã. Êåìáðèæèéí èõ ñóðãóóëü íü õ¿íèé îþóí ñýòãýëãýýã ãîéä ¿íýëäýããàçàð ë äàà.

Ýíý çóíû òóõàéä Ýäâàðä äå Áîíîãèéí áèå òºëººëºã÷ Ïèòð äå ÁîíîÁÍÕÀÓ-ä õî¸ð cap àæèëëàâ. Ìàíàé óëñààñ «Ìîíãîë óëñûí Îþóíû ×àäâàðûíIQ òºâ»-èéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë Ä.ªëçèéáàäðàõ áèå÷ëýí î÷èæ óóëçñàí áàéíà.Áîíî ãóàé ìàíàé òºëººëºã÷èä «Òàíàé Ìîíãîë ìýò áóóðàé õºãæèëòýé, öººíõ¿í àìòàé îðîíä õèéñâýð àêàäåìèê áîëîâñðîë ¿ð ºãººæººð áàãà þì, òà íàðäýëõèéí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëíý ãýõýýñýý ºìíº ººðñäºº õºãæèõºº áîä,ðîáîò õèéæ äýëõèéã ýçýãíýõ ãýæ áàéãààä ººðñäºº ðîáîò áîë÷èõóóçàé, áîäèòáàéäëàà ñàéí õàð, åð íü òà íºõºä íèëýýä á¿òýýë÷ áóñ ñýòãýæ áàéæ ìýäíý,

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäîë

32



ó÷èð íü á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý äóòñàíààñ ë óëñ ãýðèéí õºãæèë äýâøèë ãàöäàã,ìîíãîë õ¿í àíãëè áèäíýýñ áèå ìàõáîäèéí õóâüä äóòóó áèø ø¿¿ äýý, ãàãöõ¿¿á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäîëä ë íýðâýãäñýí áàéõ, áîëîâñðîëîî øèíý÷ëýõøààðäëàãàòàé, îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èë, ñóðãóóëèóäàä ýíý÷èãëýëèéí õè÷ýýëèéã àõèó îðóóë, àõëàõ àíãèóäàä CORT êóðñûã àøèãëààðàé,áèä òóñëàÿ» ãýæ õýëñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ CORT êóðñûã îäîîãîîð äýëõèéíîëîí îðîí àõëàõ ñóðãóóëèéíõàà (IX, X, XI àíãèóä) àëáàí ̧ ñíû õè÷ýýë áîëãîíõýðýãëýæ .áàéãàà àæ. Çºâõºí Âåíåñóýëü óëñ ãýõýä ë CORT êóðñûã çààõ200000 áàãø áýëòãýñýí ãýíý. Òýíä ñóðàã÷ îþóòíóóä ºäºð á¿ð õè÷ýýëèéíõî¸ð öàãèéã ñýòãýæ ñóðàõàä àëáàí ¸ñîîð çîðèóëäàã àæýý.

Ìîíãîë÷óóä «ºâ÷èí õýëæ èðäýãã¿é, õèéñýæ èðäýã» ãýëöäýã, ¿íýí õóäàëíü á¿¿ ìýä, ÿìàðòàé ÷ ýðäýìòäèéí õýë ÿðèàíä õèéñýæ èðäýã ºâ÷èí ãýñýíîéëãîëò áàéäàãã¿é, ºâ÷èí õèéñýæ èðäýãã¿é, õýëæ èðäýã, òýãýõëýýð «ÁÎÕ»íü õýëæ èðñýí òºäèéã¿é, ìàíàé áîëîâñðîëîîñ ººðººñ íü óðãàñàí ºâ÷èí,ºâ÷èíã ãóéæ ÿâóóëàõã¿é, õººæ ÿâóóëíà, èéìä «ÁÎÕ»-ûã õàìòûí îþóíóõààíààð õººí çàéëóóëöãààÿ.

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäîëîîñ ñàëàõ öàã àéñóé, ñàëõè õºäëºâáîëîëòîé...ÁYÒÝÝË× ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÈÉ ÕÎÌÑÄÎËÛÃ YËÄÝÍ ÕªªÕ ÈÕÑÀËÕÈ ÍÈÆÈÃÍÝÍÕÝÍ ÕªÄªËÒYÃÝÉ

33


Òà õóâèéí äýýä ñóðãóóëèóäûã íýãòãýõ àñóóäëûã ñàíàà÷ëàí õºíäºæòàâüæ áàéãàà ãýñýí. Ýíý àñóóäëûã ÷èíü õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóäûíçºâëºë õýð äýìæèæ õ¿ëýýí àâ÷ áàéíà âý?

Îëîí õ¿íèé ýðõ àøèã õºíäºãäºõ áîëîõîîð íýëýýä ýìçýãëýæ áàéãàà òàëáàéãàà áàéõ. Ýíý òàëààð áèä ìàòåðèàë áýëäýýä òàðàà÷èõñàí áàéíà. Y¿íèéãñîíèðõîæ áàéãàà îëîí ÷ õ¿í áàéíà. ßàãààä èíãýæ áàéíà âý ãýõýýð ìàíàéÌîíãîë óëñûí áîëîâñðîë ìàø òàðõàé áóòàðõàé, õîîñîí öýýæ áîë÷èõñîí þì.Æèøýý íü íàìàéã ñàÿõàí Óâñ àéìàãò ÿâæ áàéõàä íýã ºâãºí íàäòàé òààðàëäààäõýëæ áàéíà ë äàà. Áè 3 îõèí, 1 õ¿¿òýé õ¿í. Õ¿¿ ìààíü ÒÌÑ òºãñººä ìóæààíáîëñîí þì. Ýðýãòýé þì ÷èíü ººðèéãºº áîëãîõ áàéëã¿é ãýýä íýã èõ äýìæýýã¿é.Õàðèí 3 îõèíîî ãóðâóóëàíã íü ñàÿ ãàðàí òºãðºã çàðæ áàéæ èõ ñóðãóóëüòºãñãºëºº. Ãýòýë ãóðâàí îõèí ìààíü ºíººäºð àæèëã¿é áàéíà. Ìèíèé ãóðâàíîõèíûã ìèíèé òýð ìóæààí õèéäýã õ¿¿ ë òýæýýæ áàéíà. Òýãýõýýð íü áè õàðèóëñàíë äàà. Çàõ çýýëèéí ¿åä äèïëîìîîð ìºíãº îëäîãã¿é þì. Ìàíàé òîìîîõîíêîìïàíèé íýã Ìîáèêîì êîðïîðàöè õ¿ì¿¿ñèéã àæèëä àâàõäàà äàíäàà îþóíóõààíûã íü øàëãàäàã áîëñîí. Äèïëîì äýýð ÿìàð ÷ ä¿í òàâèãäñàí áàéæ áîëíî.ßìàð ÷ ä¿íòýé òºãñºæ áîëíî. Òà ¿¿íèéã áîäîîðîé ãýñýí. Èéì íºõöºëä ÷àíàðòàéáîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ õýðýãòýé. ªíãºðñºí õàâàð õóóëèéí ìýðãýæëýýð òºãññºí100 áàêàëàâðûí 99 íü àæèëã¿é áàéíà ø¿¿ äýý. Õîâ õîîñîí ë áàéãàà áàéõã¿éþó. Ìàíàéõàíä õóäëàà õººðöºãëºæ àæèë õèéäýã íýã çóðøèë áàéíà. Äàãàíäóóðèàæ õººðñºí, ñàâàíãèéí õººñ øèã èéì íºõöºëä õóâèéí ñóðãóóëèóäûí òîî÷ çóó õîë äàâëàà. Áàñ õóâèéí ñóðãóóëèéí õýñýã õ¿ì¿¿ñ àøãèéí òºëºº àæèëëàæáàéíà. Y¿íýýñ áîëæ îëîí õóâèéí ñóðãóóëü äàìïóóð÷ òààðíà áàéõ.

Õ¿íèé ºì÷ ãýäýã áîë îþóíû ÷àäàâõè ãýäýã. Ìîíãîë õ¿íèé îéóõààí, ñàíàìæ õýð ò¿âøèíä áàéäàã þì áý?

ßã ïîòåíöèàë áîëîìæèéí õóâüä Ìîíãîë, Àìåðèê, Õÿòàä õ¿í ãóðâóóë

ÃÀÄÍÛÕÀÍ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÃÀÌÜÒÀÍËÀÃ ÑÝÒÃÝÕYÉÒÝÉ ÃÝÆ ÄYÃÍÝÄÝÃ

Ìîíãîëûí íýã ºäºð 2002. ¹04

34



àäèëõàí. Ãýòýë àìüäðàë äýýð ýíý áîëîìæîî õýð àøèãëàæ áàéíà âý ãýâýë òýðÀìåðèê, ßïîíä áîë ¿íäñýíäýý áàðàã 100 õóâü äºõ¿¿ëæ àøèãëàæ áàéíà. Ãýòýëìàíàé îðíû èðãýä îþóí óõààíûõàà áîëîìæèéí 20 îð÷èì õóâèéã èäýâõæ¿¿ëæáàéíà.

30-ààä îíû ¿åèéí õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åýð ìàíàéõàí àðàé äºíã¿¿ðõ¿ì¿¿ñýý íóäàð÷èõñàí. Îäîî òºðèéí òîëãîéä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí îþóíû÷àäàìæ õýð ò¿âøèíä áàéäàã þì áîë?

Ãàäààä îðíóóä õóó÷èí ÷ ãýñýí îäîî ÷ ìºí àäèë ººðèéí õàðúÿàëàëäààáàéãàà îðíûõîî àëü àäòàé õýñãèéã íü íóäàð÷èõäàã áàéæýý. Òýãâýë òîëãîéã¿éáîë÷èõîæ áàéíà ãýñýí ¿ã ë äýý. Òîëãîéã¿é àðä ò¿ìíèéã þóãààð ÷ õóóð÷ çàëæáîëíî. Ýíý óòãààðàà ìàíàé îþóíû òîðãîí ýëèò¿¿äèéã õî¸ð õºðø ìààíü ãîî÷èëñîíþì. ªíãºðñºí çóóíä áóþó ò¿¿íýýñ ºìíº ìàíàé îþóíû ýëèòèéã õîîðîíä íüõýðýëä¿¿ëäýã, äóíäóóð íü ÿñ õàÿæ ìºðãºëä¿¿ëäýã òºðèéí òîì áîäëîãî ÿâæ.Äàðàà íü ýíý áàéäëûã àðä ò¿ìýí ìýäýýä áàéõëààð èíãýæ óñòãàäàã íü áóðóóþì áàéíà ãýýä óóñãà÷èõúÿ ãýäýã áîëñîí. Óóñãàÿ ãýäýã íü ººðèéíõºº îõèäûãºãºõ, ýñâýë ººðèéíõºº îðîíä àëü áàãààñ íü ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýýä, îðîñ àâãàéàâààä ºã÷èõ ãýõ ìýò. Òýãýõýýð çýðýã Ìîíãîëä òºðñºí, îðîñ õ¿í áàéãàà áèçäýý. Õàðèí îäîî áîë îãò ººð áîëñîí. Îþóí óõààíòàé õ¿ì¿¿ñ ãàðààä èðýõýýðíü ñàéí íºõöºëººð òàòààä àâäàã áîëñîí. Äîòîð íü ÷ îðîõ õýðýãã¿é, ñóðãóóëüáàéãóóëæ ºãºõ ÷ õýðýãã¿é, àëæ áîëîõã¿é, ç¿ãýýð ñàéí íºõöºëººð íü òàòààäàâäàã áîëñîí. Ìàíàéõààñ ãàäààäàä òºðèéí õºðºíãººð 400 ãàðàí õ¿¿õýä ñóð÷áàéãààãààñ 11-õýí õ¿¿õýä ýðãýæ èðñýí. Èðñýí õýä íü ýíä àæèë õèéæ áàéíàóó? Õàðèí òýãæ ÿðüâàë òýð îðíóóäûíõàà ãàð õºë áîë÷èõñîí, ýíä ÿíç á¿ðèéíçýýë ãýõ ìýòèéã ñóóðèëóóëæ ºãäºã, áàòàëãààã íü ãàðãóóëæ ºãäºã èéì àæèëõèéæ ÿâàà áîëîâ óó. Òýä óëñ òºðä ÷, øàøèíä ÷ ÿâæ áàéæ ìýäíý ø¿¿. Òýðòàëààñ íü õàðâàë ãàäíûõàí ìàø çºâ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéíàà äàà. Åðººñºº ëîþóí óõààíòàé õýñýã íü áóóðàéãàà äàðëààä àøèãëààä, ìîíæîîä áàéãàà þì.Y¿íèé ýñðýã òºðèéí ìàø óðàí íàðèéí áîäëîãî õýðýãòýé áîëîâ÷ õàðàìñàëòàéíü ìàíàéä ýíý áîäëîãî àëãà.

Åð íü òºðèéã èõ óõààíòàé õ¿í óäèðääàã þì óó, àæèë ñàéíã¿éöýòãýäýã õ¿í óäèðääàã þì óó?

Õî¸óëàà ë õîñëîõ ¸ñòîé. Óõààí ìóóòàé õ¿í øîðãîîëæ øèã àæèëëààä ÷íýìýðã¿é. Óõààí èõòýé õ¿í ñýòãýë íü õ¿éòýí áàéâàë òýãýýä ºíãºðºº.

Äîðíûí óëñóóä ãîëäóó òºðèéí õàð õàéðöàãíû áîäëîãîî èõ

35


ýðõýìëýäýã. Ýíý òàë äýýð òà ÿìàð áîäîëòîé áàéäàã âý?Õóó÷èí óäàì äàãàæ òºð áàðüäàã õààí÷ëàëûí òîòàëèòàð íèéãìèéí ¿åä èéì

áàéñàí. Îäîî áîë óäàìëàõã¿é, îþóí óõààíàà äýýäýëæ òºðèéí áîäëîãî õºãæñººðáàéãàà þì. Ìàíàéä áàòëàí õàìãààëàõ ñèñòåì ãýæ áàéíàà äàà. Ãýòýë ìàíàéáàòëàí õàìãààëàõ ñèñòåì ºíººäºð ìàõáîäèéã õàìãààëàõ ñèñòåì áîë÷èõñîí áàéíàø¿¿ äýý. Ãàçàð íóòãàà õàìãààëíà, òàíê áóó çýâñýã áàðèíà. Y¿íèéã áàéõûã¿ã¿éñãýõã¿é. Ãýâ÷ ýíý ÷èíü õàðèí äýíäýæ áàéíà. Èíãýæ èõ õºðºíãº øèäýìã¿éáàéíà. Îþóí óõààíûã íü àâààä ÿâ÷èõâàë ìàõáîäèéã ìàíààä ÿàõ âý äýý. Îäîî¿åä ÷óëóó õ¿íèéã õàìãààëàõã¿é ø¿¿. Óõààíòàé õ¿íèéã ë õ¿í õàìãààëàõ ¸ñòîéáîëîõîîñ áèø.

Äàëàéí àìüòàí, óðãàìàë èäýõýýð èõ óõààíòàé áîëäîã ãýñýí ÿðèàáàéäàã. Ãýòýë ìàíàé îðîí òýð äàëàéãààñ ÷èíü èõ õîë õºíäèé ø¿¿äýý?

Ýíý òàëààð ìàø íàðèéí ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé. Îäîîãîîð ýíý ÷èãëýëèéíàæëûí êîìèññóóä ãàðàõ ãýæ áàéõ øèã áàéíà. ßìàð ÷ áàéñàí èîä äóòàãäàõàäõ¿íèé îþóíû õºãæèë õîöîðäîã íü òîäîðõîé. Èîä ÷èíü ººðºº äàëàéí çàãàñàíäèõ áàéíà ø¿¿ äýý. Ìîíãîëä ¿¿íèéã îðëóóëàã÷ þó áàéíà. Ìºí õî¸ðäóãààðòìîíãîë õ¿íèé áèåíä èîäûí äóòàãäëûã íºõäºã ìåõàíèçì áàéæ ìýäíý ø¿¿ äýý.

Äýëõèé íèéòýä åâðåé õ¿ì¿¿ñ ãýæ çîëèãèéí óõààíòàé õ¿ì¿¿ñ áàéäàã.Õààíà òîì íýýëò áîëíî òýíä åâðåé áàéæ ë áàéäàã. Ýíý òàë äýýðòà þó õýëýõ âý?

Ýíä õî¸ð õ¿÷èí ç¿éë áàéíà. 1-ðò åâðåé õ¿íä òºðºëõèéí ººðèéí íóòàã ãýæáàéãààã¿é. Ãàçàð ãàçðààð òýíýæ ÿâäàã. Óóãóóë íóòàãã¿é õ¿í ÷èíü îëîí äîòîðîðøèí áàéõûí òóëä òýìöýëääýã. Õàðèí òýìöýëäýõäýý õàð õºëñººðºº, áÿðààðààòýìöýíý ãýæ áàéõã¿é. 2-ðò åâðåé õ¿ì¿¿ñ õ¿¿õäýý áàðàã ãàðàõààñ íü ýõýëæîþóíû õºãæèëä íü ãîéä àíõààðäàã, åâðåé àéëä ýýæ, ààâ õî¸ð íü õ¿¿õä¿¿ääýýóðàí öýöýí ¿ã, ñýòãýëãýý á¿ãäèéã áàãààñ íü çààæ õºãæ¿¿ëäýã. Óäàìø÷èõñàíîþóíû ãèìíàñòèêèéã áàéíãà õèéäýã ãýñýí ¿ã. Îäîî æèøýý íü îðîñûí áàíêèðóóäãýõýä ë ¿íäñýíäýý åâðåé íàð áàéíà ø¿¿ äýý.

Óõààíòàé õ¿ì¿¿ñèéí ãåíèéã àâ÷ ¿ëäýõ òóõàé ÿðèãäàæ á¿ð ãåíáàíê áàéãóóëàõ òóõàé ÿðèãäàæ áàéñàí. Ýíý àñóóäàë þó áîëñîí áý?

Ãåíèéí áàíê áàéãóóëàõ àñóóäàë èõ òºâºãòýé. Ýíý åðººñºº îð÷ëîí åðòºíöèéíõºãæëººð áîë òóñãàé ¿¿ëäðèéí õ¿ì¿¿ñ ãàðãàíà ãýñýí ¿ã. Ñàéí ¿¿ëäðèéí õ¿ì¿¿ñãàðãàíà ãýäýã áîë òºâºãòýéãýýð áàðàõã¿é áàòàëãààòàé ç¿éë áèø. Õºãæëèéí ç¿é

Ãàäíûõàí ìîíãîë÷óóäûã àìüòàíëàãñýòãýõ¿éòýé ãýæ ä¿ãíýäýã

36



òîãòëûã ýâäýæ áîëäîãã¿éä ó÷èð íü áàéíà. Óõààíòàé àéëûí õ¿¿õýä óõààíòàé,ÿäóó àéëààñ òýíýãä¿¿ õ¿¿õýä ãàðäàã ãýæ îéëãîæ áîëîõã¿é. Òèéì ó÷ðààñ ìîíãîëûííºõöºëä õºäºº îðîí íóòàãò ÿâæ áàéõàä õ¿¿õäèéí îþóí óõààíûã íü õºãæ¿¿ëýõàñàð èõ áîëîìæ áàéíà. Ìèíèé ìýäýæ áàéãààãààð õºäººãèéí õ¿¿õýä õîòûíõîîñÿàâ÷ îþóí óõààí íü äóòóó áèø. Ìºí ìàíàéõíû íýã äóòàãäàë áîë õàð òýíõýýãîþóí óõààíààñ èë¿¿ä ¿çäýã. ×è áîä äîî. Ìîðèíû òóõàé äóó ëàâ ë 1000 ãàðñàíáàéíà. Ãýòýë ýíý ÷èíü íàäààñ àíãèä áàéãàà, òýãýýä àìüòàí ø¿¿ äýý. ªíººäºðìîðü óíàñàíààðàà ãàéõóóëäàã ¿å ºíãºð÷èõººä áàéíà. Ãýòýë Ìîíãîë îðîíäîþóí óõààíûã äýýäýëñýí äóó õýä áàéíà. Áàñ íýã æèøýý áàéíà. Õóðäàí ìîðèíûóðàëäààíä ò¿ð¿¿ëýýä èðæ áàéãàà ñî¸îëîí ìîðèíû õºëñèéã äóõàíäàà ò¿ðõäýã.Ãýòýë ìèíèé îéëãîæ áàéãààãààð èõ õýìæýýíèé õºëñ, äàâñûã ë àì õàìàð ëóóãàà÷èõ÷èõýýð ÷èíü òýð õýìæýýãýýð õîðäîíî áèç äýý. Y¿íýýñ áîëæ õ¿íèé õèéìîðüñýðãýäýã þì óó. Áè ñàÿ ñóìààðàà îðîîä èðëýý. Òýíä ìàø èõ öàñòàé áàéíà.Òýä ºíãºðñºí æèëèéí ñî¸îëîí ìîðèíû õºëñººð öºìººðºº ë í¿¿ðýý àð÷ñàí ãýæÿðüæ áàéíà. Òýãýýä çóäíààñ õàìãààëàãäààä ìàë íü ñàéí áîëñîí íü õàà áàéíà.Õàðèí ò¿¿íèé îðîíä îþóí óõààí íü õºãæñºí õ¿íèé õºëñíººñ àâààä ò¿ðõ÷èõâýëáè àðàé äýýð ãýæ áîäîæ áàéíà.

37


Ñ¿¿ëèéí ¿åä õ¿ì¿¿ñ îþóíû ÷àäâàðûí êîýôôèöèåíò IQ –ãýý ºñãºõèéã èõýä÷óõàë÷èëäàã áîëñîí íü ìýäðýãäýíý, ýíý ñàéí õýðýã, áàñ ñýòãýëãýýãýý õºãæ¿¿ëýõ,ñýòãýëãýýíèé øèíý òºðë¿¿äèéã ýçýìøèõ õºäºëãººí õºäºº õîòã¿é ºðíºõ áîëîâ, ýíýá¿ð ÷ ñàéí õýðýã, õàðèí ìýäëýã áîëîâñðîëûí òóõàéä õ¿ì¿¿ñèéí àì òèéì ÷ ñàéíã¿éáàéõ øèã..., ¿¿íòýé õîëáîãäóóëàí îþóí óõààí, ñýòãýõ ÷àäâàð, ìýäëýã áîëîâñðîëãýñýí ãóðâàí îéëãîëòûí õîîðîíäîõ õîëáîîíû òàëààð äàðààõü òîäðóóëãûã õèéæáàéíà.

Îþóí óõààí ãýäýã íü õ¿íèé àíõäàã÷ ìºí ÷àíàð þì. Õ¿íèéã àìüòíû àéìãààñîþóí óõààí ë ÿëãàí òîäðóóëñàí, ýíý óòãààðàà Õ¯Í ãýäýã óõàãäàõóóíûã îþóíóõààíààñ àíãèä àâ÷ ¿çýõ ÿìàð ÷ áîëîìæ áàéõã¿é.Îþóí óõààí áîë õ¿íèé òóõàéäñóóðü ÷àíàðòàé óõàãäàõóóí ìºí

Îþóí óõààí íü õ¿íä ÁÎËÎÌÆ áàéäëààð àíõíààñàà çàÿàãäàíà, ýíýõ¿¿áîëîìæèéã õºãæ¿¿ëýõ,ýñ õºãæ¿¿ëýõ, àøèãëàõ ,ýñ àøèãëàõ íü òóõàéí õ¿íèé ñýòãýõ÷àäâàðààñ èõýä õàìààðíà.

Êåìáðèæèéí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ýäâàðä äå Áîíî “Ñýòãýëãýý íüòóðøëàãàòàé õàâñðàí îþóí óõààíû ¿éë÷ëýõ ÷àäâàð þì. Ç¿éðëýâýë, IQ –íü àâòîìàøèíû õ¿÷èí ÷àäàë áîë ñýòãýëãýý íü æîëîî÷èéí óð ÷àäâàð áîëæ áàéíà....,Áèõýäýí çóóí ìÿíãàí áèçíåñ ýðõëýã÷èä, ýðäýìòýä, èíæåíåð¿¿ä, áàãø íàð ãýõ ìýò îëîíõ¿ì¿¿ñò ëåêö óíøèæ áàéâ. Òýäãýýð íºõºä ñýòãýëãýýã áèå äààñàí õè÷ýýë áîëãîíçààõûí à÷ õîëáîãäëûã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéëàà” ãýæýý. Òà õ¿í ó÷ðààñ îþóíóõààíààðàà àæèë õèéõ ¸ñòîé, ººðººð õýëáýë, òà ñýòãýõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõ ¸ñòîé,èíãýæ áàéæ ñàÿ ¿ð ä¿íä õ¿ðíý.

Îþóí óõààí,ñýòãýõ ÷àäâàð õî¸ð íü ìýäëýã áîëîâñðîëòîé èõýä õîëáîãäîíî, ÿëàíãóÿà,ìýäëýã íèìãýí áîë ÿàæ ÷ ÷àðìàéãààä õîë ÿâàõã¿é, òà áèäíèé äóíä îþóíû äàæã¿é÷àäâàðòàé àòëàà ìýäëýã áîëîâñðîë íèìãýíòýé, ¿¿íýýñýý áîëîîä, õ¿í ìàëûí òîîñîíääàðàãäàí íèéãìèéí äóíäæààñ äîîãóóð àìüäàð÷ ÿâàà ýãýë áîð÷óóä ýëáýã òààðäàã.

ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ, ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐÁÀ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ

ÕÎËÁÎÎÍÛ ÒÓÕÀÉ

ªäðèéí ñîíèí 2002. 11. 12 ¹276

Îþóí óõààí, ñýòãýõ ÷àäâàð áàìýäëýã áîëîâñðîëûí õîëáîîíû òóõàé

38



¯¿íèéã õýí õ¿íã¿é õàðæ, ìýäýð÷ áàéãàà áîëîõîîð áîëîâñðîë ìýäëýãèéí àðààñõîøóóðàõ ¿çýãäýë õàâòãàéðñàí, ýíý íü ÷ çºâ þì. Õ¿í òºðºëõòºí èõ þì ìýäýõèéíòºëºº, ñàéí ìýäëýã áîëîâñðîëòîé áîëîõûí òºëºº ýöýæ öóöàõûã ìýäýõã¿é ç¿òãýæ,õºäºëìºðëºæ, á¿òýýñýýð õºãæëèéí èéì ºíäºðëºãò õ¿ðñýí íü áàðèìò þì ø¿¿. Ìýäëýãáîëîâñðîëûã ¿ã¿éñãýõ íü, òýð òóñìàà ìýäëýãèéí ýðèí õýìýýãäýõ ýíý öàã ¿åä áàéæáîëøã¿é, ãîéä óðøèã äàãàâàðòàé ç¿éë ìºí. Èõèéã ìýäýõ, áîëîâñðîëòîé áîëîõûíøààðäëàãà èéì áóþó.

Ìýäëýã áîëîâñðîë ãýäýã õîëáîî ¿ãèéã òà áàñ àíõààðàëäàà àâààðàé, ó÷èðãýâýë áîëîâñðîë íü ìýäëýã äýýð òóëãóóðëàæ áàéæ àìèëíà, ìýäëýãýýñýýõºíäèéðñºí áîëîâñðîë íü ¿íäñýíäýý õîîñîí áîëîé. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ìýäëýã áàãàòàéàòëàà áîëîâñðîëûí çýðãèéí äèïëîì ºâºðòºëñºí çàëóóñ îëøðîõ àÿñòàé áàéõøèã, òýð ÷ ¸ñòîé ìóó äàà...

Îþóí óõààí, ñýòãýõ ÷àäâàð, ìýäëýã áîëîâñðîëûí õîîðîíä ÿã íýãýí óòãàòàéõîëáîî áàñ ÷ ãýæ áàéõã¿é þì, ººðººð õýëáýë, ýäãýýðèéí íýãèéã íü íºãººãººðíü îðëóóëàí õÿëáàð÷èëæ áîëîõã¿é. Òýð òóñìàà áàéðûã íü ñîëüæ á¿ð ÷ áîëîõã¿é,äàðààëëûí õóâüä îþóí óõààí íü àíõäàã÷, ñýòãýõ ÷àäâàð íü õî¸ðäîã÷ , ìýäëýãáîëîâñðîë íü ãóðàâäàã÷ þì, òà ýõëýýä ñàéí áîëîâñðîëòîé áîëæ àâààä äàðààíü IQ –ãýý õºãæ¿¿ë÷èõíý ãýæ áîäóóçàé, òººð÷ áàéãàà ÷èíü òýð ø¿¿, áàñ IQ–ãýý ºñãº÷èõâºë ë áîëîõ íü òýð, áîëîâñðîë ÷ ÿàìàé ãýæ áîäóóçàé, ýíä¿¿ð÷áàéãàà ÷èíü òýð, õàðèí IQ –ãýý ºñãºõ ÿâöäàà ñýòãýõ ÷àäâàðàà äàâõàð õºãæ¿¿ëýýäìýäëýã áîëîâñðîëîî àõèóëúÿ ãýâýë ººð õýðýã, èíãýâýë îíîíî. Òà áèäíèé äóíääàæã¿é áîëîâñðîëòîé àòëàà ñýòãýëãýýíèé õóâüä ÿâöóó õ¿ì¿¿ñ áàñ ÷ ãýæ áèéø¿¿, òýäíèéã “ Ñýòãýëãýýíèé õîìñäîëä ºðòºãñºä” ãýå, áàñ ºìíº äóðäñàíãàéãóó IQ-òýé àòëàà áîëîâñðîë íèìãýí õ¿ì¿¿ñ áèé, òýäíèéã “ Áîëîâñðîëûíõîìñäîëä íýðâýãäýãñýä” ãýå, áàñ áîëîâñðîëûí ñ¿ðõèé çýðýãòýé àòëàà ìýäëýãíèìãýíòýé õ¿ì¿¿ñ áèé, òýäíèéã “ Ìýäëýãèéí õîìñäîëä àâòàãñàä “ ãýå, áàñ....¿¿íèéã óíøèã÷ òà ººðºº áîäîæ îë.

Õ¿í òà ýíýõ¿¿ îëîí õýëáýðèéí õîìñäîëûí àëèíä íü ÷ ºðòºõã¿é áàéõûã÷àðìàéãòóí, òîäðóóëáààñ, IQ-ãýý ÷ ºñãº, ñýòãýëãýýãýý ÷ õºãæ¿¿ë, ìýäëýãýý ÷àðâèæóóë, áîëîâñðîëîî ÷ äýýøë¿¿ë...

Îþóíû ÷àäâàð IQ, Ñýòãýëãýý, Ìýäëýã áîëîâñðîë ãýñýí ãóðâàëûí õîîðîíäîõõîëáîîã ñõåìýýð ¿ç¿¿ëëýý, ýíýõ¿¿ ñõåì íü áàðóóíû îðíóóäàä õýðýãëýãäñýýðãîéä àëäàðøèæ, ýä¿ãýý õ¿í á¿ðèéí ìýääýã, àøèãëàäàã íýãýí òºðëèéí “õîîë”áîëæýý.

39


Ýíýõ¿¿ ñõåìèéã ñàéòàðàæèãëàâààñ äàðààõ õýäýíç¿éë òîäðîí áàéõ áºëãºº.

Íýã. Òà áèä ºíãºðñºíæèë¿¿äýä IQ, ñýòãýëãýý,ìýäëýã áîëîâñðîë ãýñýíãóðâàëûí çºâõºí ìýäëýãáîëîâñðîë õýìýýõ íýãèéã íüõýòýðõèé îíöëîîä íºãººõî¸ðûã íü îðõèãäóóëñàíàæýý. Ñõåìòýé õîëáîíòàéëáàðëàâàë, òà áèäõ¿¿õäèéí îþóí óõààíûã

õºãæ¿¿ëýõ áóþó ýíýõ¿¿ ñàâíû õýìæýýã òîìñãîõ àæëûã ìàðòñàí áàéíà. ¯¿íèéóðøãààð õ¿¿õýä áàãà÷óóä, ñóðàã÷ îþóòíóóäûí îþóíû ÷àäâàðûí êîýôôèöèåíòIQ íü õàðüöàíãóé äîîãóóð áîëîõ àþóë í¿¿ðëýâ, áàãà ñàâàíä áàãà ë þì áàãòàíàáèç äýý, óã íü ñàâíû õýìæýýã òýëýõ àæèë õàìãèéí ýõýíä áàéõ ó÷èðòàé.

Õî¸ð. Ñýòãýëãýý õýìýýõ öîðãî àëü áîëîõ íýýëòòýé áàéõ ̧ ñòîé, ýñ òýãâýë, ¿ð ä¿ííü áàãà áîëíî. Öîðãî õààëòòàé þìóó ýñâýë òýð öîðãîíû äºíãºæ 20 õóâü íü íýýëòòýéáîë õè÷íýýí èõ þì ìýäëýý ãýýä ãàðàõ ¿ð ä¿í íü èõ áîäîæ ë 20 õóâüòàé áàéõ áîëíî.Ìîíãîëä èéì áàéãàà þì ø¿¿ äýý. Õàøèð õ¿ì¿¿ñ “ Ýíý õ¿¿õä¿¿ä ñóðààä ë áàéäàã,ñóðààä ë áàéäàã, áîäèò ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é íü ãýý÷, ñýòãýõ ñ¿â íü áºãëºð÷èõñºí þì áèøáèç?” ãýæ àñóóæ áàéíà, ýöýã ýõ÷¿¿ä ¿¿íèéã çºíãººðºº ìýäðýýä áàéãàà áîëîëòîé.

Ãóðàâ. Ñàâíû äîòîð åð íü þó ãýý÷ þì áàéãàà áîë?, ìèíèé áàãöààëñíààð,ñàâíû äîòîð áàéãàà ìýäëýã áîëîâñðîë ãýäýã þìíû ëàâòàéÿà 50 õóâü íü öàã¿åýñýý õîöîðñîí áîëîëòîéäîã, áè ¿¿íèéã çºíãººðºº ìýäðýýä áàéãàà õ¿í ëäýý… Èíãýýä òà áèä äàðààõ ä¿ãíýëòýä õ¿ðëýý.

Ä¯ÃÍÝËÒ:Íýã. Îþóí óõààí, ñýòãýõ ÷àäâàð, ìýäëýã áîëîâñðîë ãóðàâ íü ñàëøã¿é àìèí

õîëáîîòîé áºãººä ýíý ãóðâûí àëü íýãèéã íü òóéëøðóóëàí ø¿òýæ íºãºº õî¸ðûãíü îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é.

Õî¸ð. Ìîíãîëä ýíý ãóðâûí ñ¿¿ë÷èéíõèéã íü õýòð¿¿ëæ, ýõíèé õî¸ðûã íüîðõèæýý, ãýõäýý õàðàìñàëòàé íü ìýäëýã áîëîâñðîëûíõîî ìýäëýã òàëûã íü áàñîðõèãäóóëààä äàí áîëîâñðîëûã íü ø¿ò÷èõæýý, õýòð¿¿ëíý, õýòð¿¿ëíý ãýõýä

ÌÝÄËÝÃÁÎËÎÂÑÐÎË

20%

ÑÝÒÝËÃÝÝ

Îþóíû ×àäâàð IQ

¯ð ä¿í


40



àðàé äýíäñýí áàéãàà áèç, ¸ñòîé ë õýëýõ ¿ã îëäîõã¿é áàéíà äàà… .Ìîíãîë õ¿íèéã ÿíç á¿ðèéí îëîí þì ìýääýã, òýãñýí àòëàà ò¿¿íèéãýý

õýðýãëýõ ÷àäâàðààð ñóë ãýæ ãàäààäûíõàí ä¿ãíýäýã þì áèëýý, ýíý ¿íýí áàéõ.Îþóí óõààí, ñýòãýëãýý õî¸ðûãîî îðõè÷èõîîä ãàíöõàí áîëîâñðîëûã, òýð òóñìààõèéñâýðä¿¿ áºãººä õ¿éòýíä¿¿ õýëáýðèéã íü òóéëøðóóëàí ø¿ò÷èõýýð èéìáîëäîã áèç. Íîìîíä “ Îþóí óõààí áà ñýòãýëãýýã îðõèãäóóëñàí óëñûí èðãýäíü èõ ÿðüæ, áàãà õèéæ, èõ ¿éì¿¿ëæ, áàãà á¿òýýäýã ãàæ àðàíøèíòàé áîëíî,¿¿íèé õîð óðøãààð óëñ ãýð íü äýëõèéí õºãæëººñ õîöðîãäîí ãýýãääýã” ãýæáè÷ñýí áàéíà. Áèä áàãà ÿðü, èõ õèé, áàãà ¿éì¿¿ë, èõ á¿òýý ãýæ ÿðüñààðáàéãàà áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý îäîîãèéí áîëîâñðîë ìààíü õ¿ì¿¿ñèéã èõ ÿðüæáàãûã á¿òýýäýã çàíä ñóðãàí ç¿ãøð¿¿ëæ áàéõ áºëãºº, ¿¿íèéã àì àæëûí çºðººãýíý, èéì çºðºº òà áèäíèé àëõàì äóòàìä òààð÷ áàéíà.

Îäîîãèéí áàéäëààð óëñûí õýìæýýãýýð íèëýýä îëîí öýöýðëýã, ÅÁÑ äýýð“Îþóíû õºãæèë- IQ” õè÷ýýë ÿâàãäàæ áàéíà, ¿¿íèé ¿ð ä¿íä ñóðàã÷ áàãà÷óóäûíîþóíû èëòãýö¿¿ð IQ-íü ºñºõ àÿñûã îëîâ, öààøèä ýíý àæëûã òàñðàëòã¿é¿ðãýëæë¿¿ëýõ ó÷èðòàé. Õ¿¿õýä 16 íàñ õ¿ðòëýý “Îþóíû õºãæèë-IQ“ õè÷ýýëäæèë á¿ð õàìðàãäàí ñóðàëöàõ øààðäëàãàòàé íü îíîëûí õóâüä òºäèéã¿é ïðàêòèêèéíòàëààñàà ÿã òàã òîãòîîãäñîí áàéíà, ó÷èð íü õ¿¿õäèéí îþóí óõààí ýíý íàñûãõ¿ðòýë òîãòâîðòîé ºñºí íýìýãäýõ áîëîìæèéã àãóóëäàã àæýý.

Àñóóëò: Õ¿¿õäèéã õýäýí íàñíààñ íü ýõëýí îþóíû õºãæëèéí õè÷ýýëäõàìðóóëàõ ¸ñòîé âý?

Õàðèóëò: Õ¿¿õäèéã àëü áîëîõ áàãààñ íü, ÷àäâàë ýõýýñ ãàðìàãö íü îþóíóõààíûã íü õºãæ¿¿ëæ ýõëýõ ¸ñòîé, ìàíàé çàðèì ýýæ¿¿ä íÿðàé õ¿¿õäýý áàãàãýëã¿é ºìíºº ãàð äýýðýý ìàíöóéòàé íü áàðü÷èõñàí õàðèëöàí ÿðèà ºðí¿¿ëæáàéäàã íü ãîéä à÷ õîëáîãäîëòîé þì, ýíý áîë ìàíàé óëàìæëàëò àðãà òåõíîëîãèäîòîð øàëãàðñàí ñàéí àðãóóä öººí áóñ áàéãààã ãýð÷èëíý, ãàãöõ¿¿ ñ¿¿ëèéíæèë¿¿äýä íèëýýä ìàðòàãäàõ ÿíçòàé áîëîâ, îäîî ñýðãýýõ øààðäëàãàòàé.\Âåíåñóýëü óëñàä õ¿¿õäèéã ýõèéí õýâëèéä õºäºëæ ýõýëìýãö íü ýõýýð íüäàìæóóëàí, ÀÍÓ-ä õ¿¿õäèéã õýâëèéä îëäîõîîñ íü á¿ð ºìíº ýõ ýöýã õî¸ðîîðíü äàìæóóëàí èéì õè÷ýýëä õàìðóóëäàã õºòºëáºð¿¿ä áèé\

Àñóóëò: Ìàíàé õ¿¿õýä 13 íàñòàé, èíãýõëýýð îþóí óõààí íüõºãæèõ áîëîìæã¿é áîëñîí óó?

Õàðèóëò: Òà íèëýýä öàã àëäñàí íü èëò áàéíà, ãýõäýý îäîî íýìæ öàãàëäâàë á¿ð äîðäîíî, èéìä àëäñàí öàãèéí òºëºº, ºíãºðñºíèé òºëºº ñàíàà

41


çîâæ áàéõààð ìàðãààøèéíõàà òºëºº ñàíàà òàâü, ººðººð õýëáýë íýã ºäðèéíºìíº ÷ áîëîâ øàëàâõàí øèã õ¿¿õäýý “Îþóíû õºãæèë-IQ“ õè÷ýýëä îðóóë.Òàíû õ¿¿õýä áàñ ÷ ãýæ ãàéãóó áàéíà, ìèíèé áàãà õ¿¿ 15 íàñíààñàà ýõëýí IQõè÷ýýëä îðæ ýä¿ãýý 3 äàõü æèëäýý ñóðàëöàæ áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä ñýòãýëãýýíèé êóðñ CORT ãýæ ÿðüæ áè÷èõ áîëëîî. Ýíý íüçóðãààð ¿ç¿¿ëæ áóé ñõåìèéí ÖÎÐÃÎ –òîé õîëáîãäîíî. Ìîíãîëûí õóâüä ýíýõ¿¿öîðãîíû äºíãºæ 20 % áóþó íýýãäýõ ¸ñòîé íèéò õýìæýýíèé òàâíû íýã íüíýýëòòýé, ¿ëäýõ 80 % íü áóþó òàâíû äºðºâ íü õààëòòàé áàéãàà þì, õàðàìñìààðõýðýã ø¿¿, ñóðàã÷ îþóòíóóääàà áàãø áèä íàð õè÷íýýí èõ ç¿éë çààäàã áèëýý,òýãñýí àòàë ýöñèéí ¿ð ä¿í íü ñàíàñàíä õ¿ðýõã¿é áàéãàà áèç äýý, ãàðö íü ãàâüäàãã¿éíó÷èð ýíä áàéãàà àæýý, îäîî ë íýã ó÷èð íü îëäîâ áîëîëòîé, îëäñîí íü ë ÿàìàé,îäîî àæèëëàõààñ ººð çàì áàéõã¿é.

Àñóóëò: ßàæ àæèëëàõ âý? Õàðèóëò: Óã íü 16 – ààñ äýýø íàñòàé á¿õ õ¿íèéã ñýòãýëãýýíèé êóðñ

CORT-ä õàìðàõ ̧ ñòîé, èéì ñóðãàëòûã òºðººñ òîäîðõîé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíäõýðýãæ¿¿ëäýã íü ãàäààäûí æèøýýíýýñ õàðàãäàíà, ãýõäýý, èðãýí òà ººðººººðèéíõºº òºëºº ýõëýýä õºäëºõ ó÷èðòàé, CORT êóðñèéí õè÷ýýëä ñóó,õàìãèéí äºò çàì ýíý, òà áóñäûã õàðààä íýìýð áàãà, õàðèí òýä òàíòàé ºðñºëäºã...,èéì àðãààð òà ÷ õºãæèíº, áóñàä ÷èíü áàñ õºãæèíº, íèéãýì ÷ õºãæèíº.

Çóðãààð ¿ç¿¿ëñýí ñõåìèéã ìàøèíòàé ç¿éðëýå, òýãâýë îäîîãèéí áàéäëààðìàíàé ìîíãîë ìàøèíû ýä àíãèóä íü ýíä òýíä ñàëàí ãýýãäñýí, ìîòîð íüîéðäîî äýãýí äîãîí àæèëëàõ áîëñîí, áàñ æîëîî÷ íü áàéõã¿é, òýãñýí àòëààòýâøèí äýýð íü áààõàí à÷àà à÷÷èõñàí áàéäàëòàé, òýð à÷ààíû èõýíõ íü õóó÷èðñàíòàâààð áàéõ áºëãºº, èéì þì ãýæ áàéõ óó?, òà ýíý ìàøèíààð èõ àæèë õèéæ÷àäàõ óó? Îäîî õî¸óëàà õàìòàð÷ äàðààõ ãóðâàí àæëûã õèéå, ¯¿íä:

1. ìàøèíàà \îþóí óõààíàà\ çàñàí ñýëáýæ ,òîñ áåíçèíèéã íü õèéæ ,àñààí øàëãàæçàìä ãàðàõàä íü áýëòãýå, óã íü ìàíàé ìîíãîë ìàøèí òèéì ÷ ìóó ýä áèø ø¿¿.

2. æîëîî÷îî \ñýòãýëãýý\ õàéæ îëú¸, òýð íºõºð ëàâòàéÿà èõýä àòàðøèíýìíýãøñýí áàéõ

3. à÷ààãàà \ìýäëýã, áîëîâñðîë\ äàõèí ñàéòàð øàëãàæ, õýðýã áàãà àòëààçàé èõ ýçýëäýã, õóó÷èð÷ ìóóäñàí áºãººä çàìä ÿëçðàí ìóóääàã ç¿éëñèéã íüÿëãàí õàÿæ, øèíýëýã ìýäýýëëýýð ñîëü¸....

Îþóí óõààí, ñýòãýõ ÷àäâàð, ìýäëýã áîëîâñðîë ãóðâûã äýñ äàðààëëààð íüçºâ õîëáîí èäýâõæ¿¿ëýõèéí ó÷èð ç¿é èéì áàéõ àæýý.


42



-IQ ãýäýã íýð òîìú¸îã ìàíàéä õýäèéíýýñ õýðýãëýæ ýõýëñýí áý?-Ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèë ìàíàéä ýíý íýð òîìú¸îã õýðýãëýæ áàéíà. Åð íü äýëõèéäàõèíä áîë îþóíû ÷àäâàð ãýäýã íü 1890-ýýä îíîîñ ÿðèãäàæ, ñóäëàãäñàí ç¿éë.XX çóóíä áàðóóíû îðíóóä IQ ãýäãèéã æèðèéí õîîë ìýò õýðýãëýäýã áîëñîí.Îþóíû õºãæëèéí äàñãàëóóäûã õèéãýýä á¿ð õýâø÷èõñýí ãýñýí ¿ã.Áàðóóíû èõ äýýä ñóðãóóëèéí ïðîôåññîðóóä ºäºðò õî¸ð öàãèéí òóðø îþóíóõààíû äàñãàëûã áàéíãà õèéæ áàéíà. ªíäºð íàñòàé õ¿í ÷ ýíý äàñãàëûã õèéäýã.Åðººñºº õýðýãëýý áîëñîí áàéíà ë äàà.- IQ ãýæ ÷óõàì þó áîëîõ, ò¿¿íèé òóõàé òîâ÷ îéëãîëò ºãºõã¿é þó?-IQ íü àíãëèàð intelligence quotient áóþó ìîíãîë÷èëáîë îþóíû èëòãýö¿¿ð, îþóíûõºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò ãýñýí ¿ã. ªºðººð õýëáýë IQ íü òóõàéí õ¿¿õäèéí îþóíóõààíûõ íü åðºíõèé õºãæèë, òºðºëõèéí ºãºãäºõ¿¿í, ãîö àâüÿàñ ÷àäâàð çýðãèéãõàðóóëäàã áàãö ¿ç¿¿ëýëò þì. Õ¿í òºðºëõòíèé 0,4 õóâü íü 140-ººñ äýýø IQ-òàéáóþó ñîä óõààíòàé ãåíèé, 0,4 õóâü íü 70-ààñ äîîø IQ-òàé áóþó îþóí óõààíûõîìñäîëòîé áàéäãèéã ýðäýìòýä òîîöîîëîí ãàðãàñàí áàéãàà þì.-Ìàíàéä ¿¿íýýñ ºìíº îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëüå ãýäýã ÷ þì óó, IQãýñýí îéëãîëò áàéãààã¿é ãýñýí ¿ã ¿¿?-Ìàíàé óëñûí ñýòãýë ñóäëàëûí ñóðàõ áè÷èãò 1960-ààä îíîîñ IQ ãýäýã îéëãîëòîðæ èðñýí. “Áàðóóíä IQ ãýæ þì áàéäàã. Õ¿íèé îþóí óõààíûã õýìæäýã.Õºðºíãºòí¿¿ä íü ºíäºð IQ-òýé áîëîîä áóñäûãàà äàðëàæ áàéäàã áîëæýý.Ñîöèàëèçìûí ¿åèéí á¿õ õ¿í àäèëõàí òºðíº. Òºðºõäºº äýýä çýðãèéí îþóí óõààíòàéáàéäàã” ãýæ áè÷ñýí áàéõ þì. Çºâõºí áè÷ýýä ë îðõèñîí. Þó ÷ õèéãýýã¿é, íýã÷ òåñò çîõèîãîîã¿é áàéãàà þì. ªíººäºð IQ ãýõëýýð çàðèì ñýòãýë ñóäëàà÷èäñ¿ðõèé ýìçýãëýäýã. Òýä çºâõºí Îðîñûí ñýòãýë ñóäëàëûí ñóðãóóëü òºãññºí,îðîñ áîëîâñðîëòîé, ñîöèàëèñò ñýòãýë ñóäëàà÷èä þì. ªíººäºð æèíõýíý øèíæëýõóõààí÷ ñýòãýë ñóäëàëûã ãàðãàæ èðýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.

ÎÍÎËÛÍ ÕÓÂÜÄ ÌÎÍÃÎËÛÍ2 ÑÀß 400 ÌßÍÃÀÍ ÕYÍ ÄÎÒÎÐ ÀÓÃÀÀÑÓÓÒÀÍ ÁÀÉÕ ÌÀÃÀÄËÀË ÌÀØ ÁÀÃÀ

Óëààíáààòàð òàéìñ 2003. 01. 07 ¹ 03 (799)

43


-Òà àëü íóòãèéí õ¿í áý?-Áè Óâñ àéìãèéí Çàâõàí ñóìûí õ¿í. 1955 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íèé 01öàãò òºðñºí áàéãàà þì. Ýýæ ìààíü Öýðýí ãýäýã õ¿í áàéñàí. Èõ öýöýíöýëìýã, íóòàãòàà óõààíòàé ãýäãýýðýý àëäàðòàé õ¿í áàéëàà. Ýýæèéã ìààíüíóòãèéíõàí Öýðýí ãýäýãã¿é Öýöýíõ¿¿ ãýäýã áàéëàà. Î¸æ óðëàõ òàë äýýðàëäàðòàé. Áè ºíººäðèéã õ¿ðòýë ýýæèéí óõààíòàé ä¿éõ òèéì õ¿íòýéòààðàëäàõã¿é ÿâàà þì äàà. Áè ýýæèéíõýý 33, ààâûíõàà 19 íàñàí äýýð òºðñºí.Èõ ºâºðìºö, õîâîð òîõèîëäîë ø¿¿.-Òà áàãàäàà òîîíä ñ¿ðõèé õ¿¿õýä áàéâ óó? Áàãà íàñíû äóðñàìæààñààõóâààëöàõã¿é þó?- Áè íýã àõ, íýã ýã÷òýé. Àõ ìààíü íàäààñ 12 íàñààð àõ. 4 ä¿ãýýð àíãèà îíöòºãññºí õ¿í ë äýý. Ýýæ ìààíü ìàë äýýð ãàðãà÷èõñàí þì. Íàìàéã ¿¿ðýýä ëÿâæ áàéäàã. Too çààæ ºãíº. Þì öýýæë¿¿ëíý. Îé òîãòîîëò ãàéã¿é áàéñàíøèã áàéãàà þì. Òàâàí íàñòàéäàà ñóðãóóëüä îðñîí. Áè áàãàäàà õýëä îðîõã¿é èõóäñàí ãýäýã. Ìàíàé íóòãèéíõàí èõ ñàéõàí õ¿¿ þì. Äààí÷ õýëã¿é þì ãýäýãáàéñàí þì ãýíý ëýý. Òýãýýä ãýíýò ë íýã ºäºð ýýæèéãýý òýìýý ñààãààäçîãñîæ áàéõàä íü -Ýýæ ãýñýí ãýäýã. Òýãýýä ýýæ ìààíü ìýýìýý çààãààä ýíýþó âý ãýõýä ìýýì ãýñýí. Èíãýýä äîëîî õîíîãèéí äîòîð äóðæèãíàòëàà ÿðüæñóðñàí ãýíý ëýý. ßìàð íýãýí ñààä ë áàéñàí øèã áàéãàà þì.10 äóãààð àíãèäàà Óëñûí ìàòåìàòèêèéí îëèìïèàäàä ò¿ð¿¿ëæ áàéñàí. ÌÓÈÑ,ØÓÒÈÑ-èéã òºãññºí. Àðâààä æèë òîî, ýäèéí çàñàã, èíæåíåðèéí ÷èãëýëýýðñóðàëöñàí. Íîì èõ óíøèæ áàéëàà. ªºðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ õàìãèéí íàéäâàðòàé,ãàíöõàí àðãà íü ñàéí íîìòîé íºõºðëºõ þì ø¿¿ äýý.-ßìàð ÷èãëýëèéí íîìîíä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë ºãäºã âý?-Ã¿í óõààíû íîì. Óðàí çîõèîëûí íîì èõ óíøäàã. Y¿íèéã õî¸ð õóâààíà.Îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëäýã ìºí áàëàéðòóóëäàã ãýæ. Îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëäýãíü äýëõèéí ñîíãîäîã çîõèîë. Áè ÷àìàéã îðæ èðýõýýñ ºìíº Ëåâ Òîëñòîéí“Äàéí áà ýíõ”-èéã /àíãëè õýë äýýð/ óíøèæ áàéëàà.“Äàéí áà ýíõ”-èéã óíøèíà ãýäýã òèéì ÷ àìàð íààäãàé áèø. Çàëóó õ¿í ¿¿íèéãóíøààä á¿ðýí îéëãîíî ãýäýã àìàðã¿é. Áè ýíý íîìûã òàâ äàõèà óíøèæ áàéíà.Åð íü òàâààñ íàéìàí æèëèéí äîòîð íýã óíø÷èõ ¸ñòîé ë äîî.-Òà ñîöèàëèçìûí ¿åèéí õ¿í. Àíãëè õýë äýýð óðàí çîõèîëûí íîì óíøèæáàéõûã áîäîõîä àíãëè õýëèéã òóí áóçãàé ñóð÷ýý. Õààíà èíãýæ ñóðàâ?-Áè îþóòàí áàéõûí ¿ã èõ òîãòîîäîã. Àíãëè ¿ã 10 ìÿíãà, 20 ìÿíãûã òîãòîîíî.

Îíîëûí õóâüä ìîíãîëûí 2 ñàÿ 400 ìÿíãàí õ¿íäîòîð àóãàà ñóóòàí áàéõ ìàãàäëàë ìàø áàãà

44



Òýãñíýý áîëèîä ãåðìàí ¿ã òîãòîîæ áàéñàí. Îé òîãòîîëòîî ñàéæðóóëæ áàéõã¿é þó.-Îíû ýöñýýð îþóíû ºíäºð ÷àäâàðòàé 10 õ¿íèéã òîäðóóëñàí. Òýäãýýðõ¿ì¿¿ñèéã ÿàæ øàëãàðóóëñàí áý? Ýñâýë òåñò àâñàí óó?-Ìîíãîë óëñûí îþóíû ÷àäâàðûí IQ òºâººñ îþóíû òºðºëõèéí ºíäºð ÷àäâàðòàé10 õ¿íä áàòëàìæ ãàðäóóëñàí. Ãîë íü á¿òýýëýýð íü ¿íýëñýí. Ýíý õ¿ì¿¿ñèéíîþóíû ÷àäâàð íü 130-ààñ äýýø áàéíà ãýäãèéã á¿òýýëýýð íü òîäðóóëñàí þì.Æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéíõ áîë 70-130-ûí õîîðîíä áàéäàã. 70-ààñ äîîø áîëîõîîðòýíýã áîëäîã áàéõã¿é þ¿.- Ãàçàð íóòãèéí îíöëîã íü õ¿íèé îþóíû ÷àäâàðò íºëººëºõ ¿¿?Æèøýý íü Óâñ àéìãèéí õ¿¿õä¿¿ä èõýâ÷ëýí TOO ôèçèêòñàéí áàéõ íü àæèãëàãääàã.

- Òèéì áàéæ áîëíî. Óâñ íóòãèéíõàí õýë ç¿éí èíòåëëåêò òàëäàà òààðóó.Õàðèí ëîãèê èíòåëëåêò ñàéòàé. Äóíäãîâüä ãýõýä õýë ç¿éí èíòåëëåêò ñàéí áàéõæèøýýòýé. Îþóí óõààíû ÷àäâàðûí 160 îð÷èì øèíæ

áàéäàã. Çàðèì ãàçðààñ äóó÷èä, òîî÷èä òºðæ áàéõàä, çàðèìààñ íü óðàíäàðõàä òºðæ áàéíà. Ìàø íàðèéí ñóäàëãàà õèéæ ¿¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýéþì. Àëü íóòãààñ ÿìàð àâüÿàñ òºðæ áàéíà âý ãýäýã äýýð i áîäîëöîõ ¸ñòîé.Îþóíû ºíäºð ÷àäâàð ãýäýã íü íýãä¿ãýýðò áîëîìæ, íºãºº òàëààñ áîäèò áàéäàë.Æèøýý íü ìàòåìàòèêèéí óëñûí îëèìïèàäàä ò¿ð¿¿ëæ áàéãàà õ¿¿õýä ìàø ºíäºð÷àäâàðòàé áàéãàà íü ìýäðýãäýæ áàéíà. Ãýâ÷ ýíý ÷àäâàð á¿òýýë áîëæ ãàðàõ óóãýäýã àñóóäàë áàéíà. Ãàðàõã¿é áàéíà ø¿¿ äýý. Ýäãýýð ÷àäâàðòàé õ¿¿õä¿¿ä íýãáîë ãàäàãøàà ãàðààä “àëãà áîëæ áàéíà”. Ýñâýë ººð ìýðãýæèë ð¿¿ îðîîä áèåýòîîñîí, ¿ð ä¿í áàãàòàé õ¿í áîëæ áàéíà. Áèä ýíý ÷àäâàðòàé õ¿íýý àøèãëàõ¸ñòîé. Ãýõäýý ìàíàéä àøèãëàõ ìåõàíèçì ÷ ñóë áàéíà äàà.-Òàíàé IQ òºâ íèéñëýëýýñ ãàäíà ººð ãàçàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæáàéíà óó?-IQ òºâ óëñ äàÿàð àæèëëàæ áàéíà. Ñàëáàðóóä ìààíü õ¿ðýýãýý èõ òýëæ áàéãàà. Òîìñ¿ëæýý àæèëëàæ áàéíà ø¿¿ äýý. Ìàíàé òºâèéí àðä äýëõèéí òîñ ñ¿ëæýý áóé.-Ñ¿ëæýýíèé áèçíåñ ãýäýã øèã òàíàéõ îþóíû ñ¿ëæýýíäõîëáîãä÷èõæýý?-Òýãýëã¿é ÿàõàâ. ßàõ aðãàã¿é îþóíû òîì ñ¿ëæýý ÿâàãäàæ áàéíà.-Àâüÿàñûí òóõàé àñóóõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é íü. Àâüÿàñ óäàìøäàã óó?-Àâüÿàñàíä óäàìøèõ øèíæ áàéíà. Ãýõäýý 60-70 õóâüòàé. Ò¿¿íèéã íýýæãàðãàæ ºãºõ ¸ñòîé þì ë äàà. Áàðóóíä áîë õ¿¿õýä îëîõîîñ õî¸ð æèëèéí

45


ºìíº ààâ, ýýæ íü áèåý ýð¿¿ëæ¿¿ëíý. Á¿õ ºâ÷íºº àíàãààíà. Ñ¿¿ëèéí íýãæèë íü ñýòãýë ñàíààãàà ìàø òàéâàí áàéëãàíà. Ìºí ñ¿¿ë÷èéí íýã capñèìôîíè ñîíñîõ æèøýýòýé. Òýãýýä õ¿¿õäèéã ãýäñýí äîòîð áàéõàä ýõòýéíü àæèëëàæ ýõýëíý. Òºðºõ õ¿¿õäýäýý ìàø èõ àíõààðàë òàâüæ áàéíà.-Áàðóóíä ÷ çîãñîõãóé ìàíàé óðä õºðø ãàíö õ¿¿õäèéã “ãåíå÷íûé”òºð¿¿ëýõ àñóóäàë äýýð îíöãîé àíõààðäàã ãýñýí?-Çÿí Çýìèí, Õó Çèíòàî, Äýí Ñÿîïèíü íàð Øàíõàé òàëûí õ¿ì¿¿ñ. Øàíõàéäèõýâ÷ëýí õÿòàäûí ýëèò ãýð á¿ë áàéäàã. Õó Çèíòàî-ãèéí ýìýã ýõ íüØàíõàéí îþóíû õºãæëèéã ýðõýìëýäýã õîëáîîíû åðºíõèéëºã÷ áàéñàíõ¿í áàéãàà þì.-Õî¸óëàà ÿðèàãàà ýðãýýä îþóíû ÷àäâàð ðóó øèëæ¿¿ëüå. 130õ¿ðòýëõ IQ-òàé õ¿í æèðèéí õ¿ì¿¿ñ ãýëýý. Ò¿¿íýýñ äýýø õýðõýíàíãèëäàã âý?-131-140 óõààëàã, 141-160 ãîö àâüÿàñòàí, 161-180 ñîä óõààíòàí, 181-200ñóóò, 201-ýýñ äýýø àóãàà ñóóòíóóä áàéäàã. Áèäíèé òîäðóóëñàí àðâàí õ¿íáîë 130-ààñ äýýø IQ-òàé õ¿ì¿¿ñ þì ø¿¿ äýý. Îíîëûí õóâüä ìîíãîëûí 2ñàÿ 400 ìÿíãàí õ¿í äîòîð àóãàà ñóóò õ¿í áàéõ ìàãàäëàë ìàø áàãà. Ñóóòõ¿í áàðàã áàéõã¿é. Ñîä óõààíòàí áàéâàë íýã ë áàéíà. Äýëõèéí ñòàòèñòèêáàéäàã. Òýäýí ñàÿ õ¿íýýñ òýäýí ñóóò, óõààíòàí òºðíº ãýæ.-Åðººñºº áàéæ áîëîõ ìàãàäëàëûã ë ÿðüäàã þì áàéíà. Òèéì ¿¿?-Òèéì ýý. Ìàíàé óëñàä ãîö àâüÿàñòàí 48 îð÷èì áàéõ ìàãàäëàëòàé. Ýíäòºðºëõèéí àâüÿàñ çààâàë ÿðèãäàíà. Æèðèéí õ¿íèéã æèðèéí áèø áîëãîíîãýæ áàéõã¿é. ßðóó íàéðãààð áîë “ãàëòàé” ãýñýí ¿ã. Çàðèì ÿðóó íàéðãèéãóíøèõàä ýðñ ìýäýãäýì “ãàëòàé” áàéõàä, çàðèì íü äóóðèàæ áè÷ñýí áàéäàãáèç äýý.- Íýã õóâèéí àâüÿàñ, åðýí åñºí õóâèéí õºäºëìºð ãýæ ÿðüäàã.Yíýõýýð á¿õ õ¿íä àâüÿàñ áàéäàã ãýæ ¿¿?-Ýíý áîë ¿íýí ë äýý. Àâüÿàñã¿é áîë õýö¿¿.-Òàíàé IQ òºâ õ¿¿õä¿¿äèéã çºâõºí ñýòãýëãýýíèé äàñãàëààð“í¿ääýã ¿¿”?-Îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ ÿíç á¿ðèéí àðãóóä áàéäàã. Ò¿¿ãýýðýýõºãæ¿¿ëíý. IQ-èéí õè÷ýýëä 60 öàã ÿâàõàä õ¿¿õýä þìàíä õàíäàõ õàíäëàãàíü îãò ººð áîëæ áàéíà ãýæ ýöýã ýõ÷¿¿ä ÿðüæ áàéíà. Ýõëýýä õ¿¿õäèéíîþóí óõààíûã íü õºãæ¿¿ëæ, äàðàà íü ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëäýã. Y¿íèé õîéíî


46



ìýäëýã îëæ àâñàíû ¿íäñýí äýýð áîëîâñðîë ýçýìøèõ þì. Áîëîâñðîëãýäýã äºðºâä¿ãýýðò îðæ áàéãàà áèç.-ªíººäºð îþóí óõààíûã ÿðèõààñ èë¿¿ áîëîâñðîë îëæ àâàõ ãýæõîøóóðäàã áîëæýý?-Ýíý çàñàãäàõ ¸ñòîé ç¿éë. Èõ, äýýä ñóðãóóëü òºãññºí õ¿ì¿¿ñèéãõºíäëºíãèéí ìàãàäëàí èòãýìæëýëä îðóóëààä, ñóðàëöàõ ÷àäâàðûí òåñò àâäàãáîëíî. Ýíý òåñòýýð çýñ íü öóõóéãààä ýõýëíý äýý.-Íîäíèí õàâàð àðàâ ÎÐ÷ÈÌ õóâèéí èõ, äýýä ñóðãóóëü íýãäýæÌîíãîëûí Íýãäñýí Äýýä Ñóðãóóëèéã áàéãóóëñàí. Ýíý àæèëºíººäºð ÿìàð øàòàíä ÿâàà âý?-Àõèö áàéíà. Ãýâ÷ õàðüöàíãóé óäààí ¿ðãýëæëýõ àæèë ø¿¿ äýý. Ýíý æèëèéíõóâüä áàãø íàð áèå áèåý îéëãîõ, íýãäýõèéí äàâóó òàëûã ÿìàð íýãõýìæýýãýýð ìýäýð÷ áàéíà. Çºâõºí íýãäýíý ãýäýã òóøààë ãàðààä íýãä÷èõã¿é.Ïðàêòèêààð õýðýãæèõ àæèë. Çàéëøã¿é íýãäýõýä õ¿ðãýñýí îíüñ ìåõàíèçìàæèëä îðîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.ßìàð ÷ ãýñýí ñóðãóóëèóä, ìºí áàãø íàð íýãäýõ íü àøèãòàé ãýäãèéãîéëãîñîí. Áèä íýãäñýí èõ ñóðãóóëü áàéãóóëàõ áîäèò õºðñ ñóóðèéãòàâüæ áàéíà.-Òîîíû ÷èãëýëèéí ñóðãóóëüä ýëñýõ íü äóðûí íýã õýëíèé ÷ þìóóáºõèéí ÷ þìóó ñóðãóóëüä îðîõîîñ àðàé ººð ç¿éë áàéäàã áàéõ. Òàíàéîþóòíóóäûí õ¿éñíèé õàðüöàà ÿìàð áàéäàã âý?-ªíººäºð Õàí-Óóë äýýä ñóðãóóëèéã õ¿ì¿¿ñ îéëãîäîã áîëñîí. Yíýõýýðñîíèðõîëòîé õ¿¿õýä ë òºëáºðºº òºëººä ñóð÷ áàéãàà. Õàðèí áèä íîìûíñàíäàà èõ íîì îðóóëæ áàéõ ¿¿ðýããýé.Íîì öººäºæ áàéíà ãýæ áàéãàà ø¿¿. ªíãºðñºí õàâàð ãó÷èí ãóðâàí õ¿¿õýäòºãññºí. Õîðèí õî¸ð íü õ¿¿. Ñàÿ ïðîãðàìì õàíãàìæèéí èíæåíåðýýð 5îõèí, 5 õ¿¿ òºãñëºº. Îþóòíû õ¿éñèéí õàðüöàà 1:1.-Õºâã¿¿ä òîîíä èë¿¿ áàéäãèéí ó÷ðûã òà ëàâ àæèãëàñàí ëáàéõ äàà?-Ñýòãýëãýý òàëäàà õºâã¿¿ä ÿàõ àðãàã¿é èë¿¿. Ýíý íü íýã òàëààð òàðõèíûõýìæýýòýé ÷ õîëáîîòîé áàéõ àà. Ã¿í óõààí, ìàòåìàòèê, “õîëûí õàðàà”-íäýðýãòýé÷¿¿ä òýðã¿¿ëäýã. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä îõèä ýðñ àõèæ áàéíà.Óëñûí ìàòåìàòèêèéí îëèìïèàä 37 óäàà áîëñîí áàéõ þì. Ýäãýýðò åðäººãàíö ë îõèí ò¿ð¿¿ëñýí áàéäàã. Íýëýýí äýýõýí ¿åä þì ø¿¿ äýý. Îëèìïèàäûí

47


áîäëîãî, òåñò ºíººäºð ìàø ÷àíãà áîëñîí. Æèíõýíý îþóíëàã áîëñîí ãýæä¿ãíýæ áîëíî.Ìàíàé ñóðãóóëèéã òºãññºí îõèä î÷ñîí ãàçðàà äàðãà áîëîõ þì. “Äàòàêîì”-ä ãýõýä ãóðâàí äàðãà áàéíà. Ýíý þó ãýñýí ¿ã âý ãýõýýð, ñàéí ñóóðü ºãºõ íü÷óõàë ãýäãèéã õýëæ áàéíà.-Òàíàéõ õýäýí õ¿¿õýäòýé âý? Õýð òîî÷èä áàéõ þì?-Ìàíàéõ äºðâºí çàëóóòàé Òîì íü IQ-èéí òºâä àæèëëàäàã. Äàðààãèéíõ íüìåíåæåð, íýã õ¿¿ Ñîëîíãîñûí ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéíà. Áàãà ìààíü äóíäñóðãóóëèéí ñóðàã÷. Ìàíàé õ¿¿õä¿¿ä èõ óíøäàã Ìàíàéõ ýðõ áèøòåëåâèçîðòîé áàéõ. Áèä áàðàãòàé òåëåâèç ¿çäýãã¿é.-ßàãààä?-Þó ¿çýõ âý äýý. Òåëåâèç ¿çýõýýð öàã àëäàíà. Ò¿¿íèé îðîíä øèðýýãýýòîéð÷ ñóóãààä Äîñòîåâñêèéí “Òýíýã” ÷ þì óó, “Äàéí áà ýíõ”-èéã õýëýëöýæñóóâàë äýýð áàéõã¿é þó. Çîõèîëä çàäëàë õèéãýýä ÿðèõ æèøýýòýé. Ìºí ã¿íóõààíûã èõ ¿çíý.Óõààíóóäààñ èë¿¿ íü ã¿í óõààí áàéíà ø¿¿ äýý. Áè õààÿàõàí Ãàëêèíû“Ñàÿòàí” íýâòð¿¿ëýã, ýñâýë ãàäààä ìýäýý ñîíñäîã äîî.-Òà IQ òºâèéã ÿàãààä áàéãóóëàõ áîëîâ?-Ìàíàé ìîíãîë õ¿¿õä¿¿ä îþóí óõààíû õºãæëººð õîöðîãäîæ áàéíà.Õèéñâýð áîëîâñðîë ðóó ç¿òãýæ, áîäîæ ñýòãýäýã õ¿í íü öººðñºí. Y¿íèéãë çàñàõ øààðäëàãòàé. IQ òºâèéã áàéãóóëñàí ãîë çîðèëãî ýíý. Áàðóóíä ýíý¿çýãäýë 1870 îíä èëýð÷ àðãà õýìæýý àâñàí áàéãàà þì. Áèä 130 æèëýýðõîöîð÷ áàéíà ø¿¿ äýý


48



Ìîíãîë îðíîî õºãæ¿¿ëüå ãýæ õ¿í á¿ð ñàíàà áîäëîî óðàëäóóëæ , àëüáàéäàã, ÷àääàã á¿õíýý øàâõàæ áàéíà. Àðä ò¿ìýí íóðóó òýíèéõã¿é øàõàìõºäºëìºðëºæ , óëñ òºð÷èä ìààíü ÷ºìãºº äóíäàðòàë ç¿òãýæ áàéíà, ãýòýëýöñèéí áîäèò ¿ð ä¿í ñàíààíä õ¿ðýõã¿é áàéõ þì. Ýíý þóíûõ áîë. Ýíý áîëìîíãîë õ¿íä ëàòåðàë ñýòãýëãýý äóòàãäñàíûõ .

Ãàäààäûíõàí òà áèäíèé òóõàéä äàðààõ ç¿éëèéã õýëäýã áàéõ þì, “ Òàìäáàéäàã ìîíãîë÷óóäûí òîãîî ìàíàà÷ã¿é áàéäàã. Ó÷èð íü òýä ººðñäºº ººðñäèéãººòàòààä óíàãà÷èõäàã õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé äóíä æèæèãõýí ÿñ õàÿ÷èõàä ë ã¿éöýý,õîîðîíäîî ºøèðõºí çîäîëäîîä íàñàà áàðäàã õàðàëìàðóóä “. Ýíý ¿íýí áîëþóíààñ ¿¿äýëòýé âý. Ýíý áîë òà áèä ËÀÒÅÐÀË ñýòãýëãýýíä ñóðàëöàæàìæààã¿éíõ

Ìîíãîë óëñ õî¸ð õºðøòýéãýý ÷, õîëûí ñàäàíòàéãàà ÷ ñàéí õàðèëöààòàéáàéõ íü åðººñºº ç¿é òîãòîë áàéìààð ñàíàãäàíà. Ãýòýë óëñ òºðèéí íàìóóäìààíü õºðø áîëîîä ñàäàíãóóäàà õàà ãóÿàð íü õóâààí àâñàí áîëîëòîé. Ýíý íüìèíèéõ, òýð íü òàíàéõ ãýæ áóëààöàëäàí áóñäûí äîîã áîëîõ þì. Èéì óëñ òºðãýæ áàéõ ¸ñã¿é äýý. Ýíý þóíûõ âý. Ýíý áîë ìîíãîëûí óëñ òºðèéí íàìóóäËÀÒÅÐÀË ñýòãýëãýýíèé õîìñäîëä ºðòñºíèéõ.

Óëñ òºðèéí íàìóóä «÷è, áè»-äýý òóëàí òýìöýëäýæ, áè çàñãèéí ýðõýíäîð÷èõâîë ýíý îðíûã ÷èíü äºðºâõºí æèëèéí äîòîð óíàñàí øàâðààñ íü ãàðãààäá¿ð öààø íü áàð, ëóó áîëãî÷èõíî ãýõ þì. Ãýòýë àðâàí õî¸ð æèë áîëîõîä áàð,ëóóíû áàðàà òàñðàâ , Ýíý þóíûõ âý. Ýíý áîë ìàíàé óëñ òºð÷èä ËÀÒÅÐÀËñýòãýëãýýíèé CORT êóðñýä õàìðàãäààã¿éíõ

Ìîíãîë÷óóä áèä îëîí çóóí æèëèéí óðò ò¿¿õòýé, á¿òýýæ ºâë¿¿ëæ èðñýíºâºã äýýäýñòýé õ¿ì¿¿ñ. Ãýòýë òýäíèé ìààíü ºâë¿¿ëñýí ýä þìñ, ýðäýì íîìõàà÷èâ, ÿàõààðàà ºâºã äýýäñèéíõýý ºãñºíèéã ººä íü òàòààä àâñàíã¿é âý.ßàëàà ãýæ òýäíèéõýý á¿òýýñíèéã á¿ðýëãýí óñòãàâ. Yð õ¿¿õýä ìààíü áàñ èéì

ÒÀÌÄ ÁÀÉÄÀÃ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÍÒÎÃÎÎ ÌÀÍÀÀ×ÃYÉ ÁÀÉÄÀÃ ÍÜ ËÀÒÅÐÀË

ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÀËÖÀÀÃYÉÍÕ . . .

Çóóíû ìýäýý 2003. 01. 18 ¹ 15 (1213)

49


áîëîõ âèé. Òýãâýë òà áèä ºíººäºð èíãýòëýý ç¿òãýõèéí õýðýã áàéíà óó.Îëîí ò¿ìýí ÿàãààä èéì õà÷èí, ¿ðýëãýí áîëäîã âý. Ýíý áîë àðä îëíûãËÀÒÅÐÀË ñýòãýëãýýíä ñóðãààã¿éíõ.

Ìîíãîë õ¿¿õýä áàãûí ñýðãýëýí öîâîî ë äîî, ãàãöõ¿¿ ýíý îíöãîé çàí íüá¿òýýõ òàëäàà áóñ á¿ðýëãýõ òàëäàà èë¿¿òýé òîäîðäîã. Ãàð õºëººðºº çààâàë íýãþìûã ýâäýæ ºøèãëºæ, ýðýã øóðãèéã õ¿ðòýë ñàëãàæ ÿëãàæ áàéäàã. Ãýòýë ÿïîíõ¿¿õýä øàë ººð. Ãóðâàí íàñòàé ìîíãîë, ÿïîí õî¸ð õ¿¿õäèéí ýöýã, òºðèéíò¿øìýë íýãýí âýýð ãàäààäàä ñàðûí òîìèëîëòîîð ÿâæýý ãýå. Ìîíãîë õ¿¿õýäòèéì, èéì òîãëîîì íàäàä àâ÷ðààðàé ãýæ ýöýãòýý çàõèíà. Áàñ õóâöàñ õóíàð , á¿ðõýòðýýä õîîë ÷ çàõèæ ìýäíý. Ýõ íü ò¿¿íèéã íü ººãø¿¿ëýí òóðõèðíà. ªºðºº áàñãàðõè, ÷óëóó õàâ÷óóëíà, èðñýíèéõ íü äàðàà áýëýã, ýýìýã áºãæíèé áººí ¿ã õýë.Ãýòýë ÿïîí õ¿¿õýä øàë ººð, “ ... ààâ òà àæëàà ë ñàéí õèéãýýðýé, ÿäðóóçàé, ýýæáèä õî¸ðò áýëýã ñýëò õàéæ, õóðàë ñåìèíàðààñàà îðãîí äýëã¿¿ð õýñ¿¿çýé, òºðèéíàæèë öàëãàðäàæ ýõ îðíû ìààíü íýð í¿¿ð õýö¿¿äíý” ãýäýã áàéõ þì. ßëãààáàéãàà áèç? Ýíý æèøýýã ÿïîí õ¿¿õäýä ËÀÒÅÐÀË ñýòãýëãýý òºëºâø¿¿ëäýãçóíû ñóðãóóëèéí íýãýí ñóðàõ áè÷ãýýñ àâëàà. ßàãààä ìîíãîë, ÿïîí õî¸ð õ¿¿õäèéíñýòãýëãýýíèé á¿òýýë÷ áàéäàë èíãýòëýý ýðñ ººð áàéíà âý. Ýíý áîë ìîíãîë õ¿¿õýäòºðºëõèéí á¿òýýë÷ áóñ àðàíøèíòàéä áóñ, ýöýã ýõ÷¿¿ä òà áèä õ¿¿õäýý áàãààñ íüçºíä íü õàÿæ, ñýòãýëãýýíèéõ íü àìüòàíëàã àðàíøèíã ºäººí òóðõèðäàã, òýäíèéãýýëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé õè÷ýýëä õàìðóóëààã¿é îðõèñíîîñ ýõ ¿¿ñâýðòýé þì.

Ãóðâàí íàñòàé ýíý õ¿¿õýä íàéìàí íàñ õ¿ð÷ ñóðãóóëüä îðîâ. Áàãø íü ýíýñóðàã÷èéã íîìõîí áàé, õºäºëæ ¿ë áîëíî, ìèíèé çààñíûã ÿã äàâòàí õýëýýðýé,òýãâýë îíö òàâèíà, Ìèíèé ¿ãíýýñ çºðºâ, òýãâýë àðãà õýìæýý àâíà õýìýýíñóðãàìæèëíà. Õè÷ýýë äýýð àëèâàà àñóóäàëä îëîí òàëààñ íü õàíäàõ, ñóðàã÷,îþóòíóóä ººðèéíõºº ñàíàà áîäëûã õýëýõ, ò¿¿íèéãýý õàìãààëàõ íü õîðèîòîé.Y¿íèé ¿ð íºëººãººð ìàíàé áàãà÷óóä æèíõýíýýñýý òîòü øóâóó áîëäîã. Õýäèé÷èíýý ñàéí òîòü áîëíîâ, äýýä áîëîâñðîëòîé áîëîõ ìàãàäëàë íü òºäèé ÷èíýýíýìýãääýã. Òºãñºëòèéí áîëîí ýëñýëòèéí øàëãàëò ¿¿íä á¿ðýí ¿éë÷èëæ áàéíà.Ìîíãîëûí áîëîâñðîë íü õ¿íèéã õ¿í áóñ øóâóó áîëãîäîã áàéíà. ßàãààä èéìãóíèãòàé áàéäàë ¿¿ñýâ. Ýíý áîë ìîíãîëûí àëü ÷ øàòíû ñóðãóóëüä îäîî áîëòîëëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé õè÷ýýë àëáàí ¸ñîîð îðäîãã¿éòýé õîëáîîòîé þì. Ýíýÿëäàìä ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé CORT êóðñûã 2001 îíîîñ Õàí-Óóë äýýäñóðãóóëüä çààæ áàéãààã òýìäýãëýå.

Ìîíãîëîîð ä¿¿ðýí ýðäýìòýí, ýíãýðýýð íü ä¿¿ðýí îäîí òýìäýã, èõ ãàâúÿà

Òàìä áàéäàã ìîíãîë÷óóäûí òîãîî ìàíàà÷ã¿éáàéäàã íü ëàòåðàë ñýòãýëãýýíä ñóðàëöààã¿éíõ . . .

50



áàéãóóëñàí áîëîëòîé þìàà ÿíç íü. Òºð, çàñàã àëü áàéäãààðàà ë äýìæèõ þì.Õàðàìñàëòàé íü õàðèó íü ãàðäàãã¿é ýý. Ñóäëààä ë áàéäàã, ñóäëààä ë áàéäàã,äóóñäàãã¿é, äóóññàí íýã íü òºðäºº òîì ãýý÷èéí õàâòàñ àòãóóë÷èõíà, áîëîî.Õýðýãã¿é òàéëàí, õýñýã öîîõîð öààñûã ¿ð ä¿í ãýõ ¿¿. Ó÷ðûã àñóóõààð,øèíæëýõ óõààíä çîðèóëñàí õºðºíãº áàãàäñàíààñ èéì áîëîâ ãýæ îíîëääîã.Ãýòýë çààâàë èõ õºðºíãº çàðæ áàéæ ë ¿ð ä¿íä õ¿ðíý ãýñýí îíîë òààðàõã¿éáàéíà. Òýãýõëýýð ýíý òàéëáàð íü ººðèéãºº õàìãààëàõ àðãà ë þì øèã. Õî¸ðòýðáóì òºãðºãèéã õºäºëãºæ ÷àäàõã¿é áàéæ 200 òýðáóìûã ýðã¿¿ëýõ þì ãýíý.¨ñòîé ãàéã¿é áàéëã¿é, þóíä òýãæ õóäàë õýëíý âý. Ò¿¿íèé îðîíä ¿íýíýýõ¿ëýýâýë çîõèíî, Ìàíàé ýðäýìòäèéã á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäîë õýìýýõàþóëò ºâ÷èí íýëýíõ¿éä íü íýðâý÷èõýýä õýö¿¿äýæ áàéíà. Ýíý ºâ÷èíä íýðâýãäñýíñóäëàà÷ íü á¿òýýäýãã¿é, á¿ðýëãýäýã áîëäîã àæãóó. Èéìä ýõëýýä ýðäýìòäèéãýýýíý ìóóõàé ºâ÷íººñ ñàëãàÿ. Ñàëãàõ àðãà íü òýäíèéã á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíäñóðãàõ, ¿¿íèé òóëä á¿õ äîêòîðóóäûã ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé CORT êóðñýäàëáàäàí ñóóëãààä òóí øóäàðãà øàëãààä, óíàñíûã íü öîìõîòãîîä. . . Ò¿¿íèéäàðàà ë òºñºë çàðëàÿ. Á¿òýýë÷ áóñ ñýòãýëãýýòýé õ¿íä àðä ò¿ìíèé õºðºíãºíººñòºñëèéí íýðýýð òºãðºã àòãóóëàõ íü ¸ðîîëã¿é ñàâàíä ñ¿¿ þ¿ëýõòýé àãààðíýãýí áóñóó.

Àëèâàà þìñ ¿çýãäýë ÿìàãò öîãö øèíæòýé, îëîí òàëòàé, áóñàäòàéãààø¿òýí áàðèëäàõóéí õýëõýý õîëáîîíä îðøèí áàéäàã. Y¿íèéã ã¿í óõààíä ó÷èðøàëòãààíû íîìëîëîîð òàéëáàðëàäàã. Þìñ ¿çýãäëèéã àëü ºíöãººñ íü ÿàæõàðàõ âý? ãýäýãò èõ ó÷èð áèé. Çºâõºí íýã ºíöãººñ íü õàð÷èõààä ò¿¿íèéãýýòóéëûí ¿íýí ìýòýýð õ¿ëýýí àâàõ íü ºðººñãºë ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýäýã áàéíà.

Ýðòíèé Ýíýòõýã îðíîî àðâààä ñîõîð àìüäðàí ñóóäàã áàéæýý. Òýä íýãºäºð öóãëàí öýö óõààíàà ñîðüæ ãýíý. Çààíûã òàë òàëààñ íü òýìòðýí ¿çæýý.Íýã íü ýíý áîë áàíç ãýâ. Òýðýýð çààíû ãóÿûã òýìòýðñýí àæãóó. Íºãººõ íüýíý áîë îëñ ãýâ, áîäâîë õîøóóã íü òýìòýðñýí áèç. Ýíý ìýòýýð õ¿í á¿ð ººðººðººð òààæýý. Óëìààð ãàíöõàí ìèíèéõ ë çºâ õýìýýí õîîðîíäîî ìàðãàëäàí,çîäîëäîæ íýð í¿¿ðýý áàðñàí ãýäýã. Áèäíèé ìîíãîë÷óóä ýíý õýäýí ñîõðîîñÿëãàãäàõ þìã¿é áàéõ øèã ... Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç, ëàòåðàë ñýòãýëãýýíä ñóðàëöààã¿éþì ÷èíü...

Ìîíãîë÷óóä òà áèäíèé àæèë ¿éëñ íýã ë ÿâö ìóóòàé áàéõ þì. Õ¿í àëäàæáîëíî. Äàíäàà îíîíî ãýæ õààíà áàéõ áèëýý. Ãîë íü àëäààãàà äàõèí äàâòàõã¿éáàéõ ë ÷óõàë, ¿¿íèé òóëä àëäààíààñàà ñàéòàð ñóðàëöàõ ó÷èðòàé. Õàðàìñàëòàé

51


íü òà áèä àëäààíààñàà ñóðàõûí îðîíä àëäñàí õ¿íèéã îëæ øèéòãýõ íºð èõàæèëòàé áîëæýý. Îíöëîã íü òýð ýòãýýä íü ººðºº áèø ÿìàãò ºðººë áóñàäáàéäàã. Áóðóóòàíã õàéãààä ë áàéíà, õàéãààä ë áàéíà, á¿ð îëäîõã¿é áîë áàéãàëü,ãàçàð, öàã àãààð ðóó ÷èõ÷èõíý. ªºðºº áîëîõîîð ÿìàð÷ àëäààã¿é, ºº ñýâã¿éöýâýðõýí õ¿ì¿¿ñ áîë÷èõíî. Õ¿ì¿¿ñ íü àëääàãã¿é þì áîë ÿàãààä àæèë íüàõèöã¿é áàéíà âý. Ýíý áîë õ¿í á¿ðèéã, èðãýí á¿ðèéã ëàòåðàë ñýòãýëãýýíäñóðãàõûí øààðäëàãà.

Ìîíãîë õ¿í óíàãàí áàãààñàà õýýð ãàäàà òºðæ ¿ðæäýã, òàëûí ñýòãýëãýýòýé.Åð íü ë õýýðèéí àìüòàí, õààøàà ÷ õàìààã¿é õàíäñàí ç¿ã ð¿¿ãýý õàòèðóóëæîäíî, Øóâóóí ñààðëûí òóóðàéíààñ ãàë ìàíàëçàíà, Ñ¿ðýíõ¿¿ãèéí öýýæíýýññàëõè ìàíàðíà... Ãýòýë öàã ýðãýëýý. Õºäººíººñ õîòðóó ÷èãëýñýí èõ í¿¿äýëýõýëëýý,... Ñ¿ðýíõ¿¿ õîò ãàçàð áàðààäàâ, èðãýíøñýí õ¿í áîëîâ. Àäóó÷èíÑ¿ðýíõ¿¿ ìàëòàé õàðèëöäàã áàéñàí áîë òýðýã÷èí Ñ¿ðýíõ¿¿ õ¿íòýé õàðèëöäàãáîëîâ. Òýðýýð õàíäñàí ç¿ã ð¿¿ãýý òàøóóðäàõ áóñ õàæóóäàõ õ¿íèéõýý àÿñûãäàãàõàä õ¿ðýâ. Õóó÷íààðàà ñýòãýæ, õºäºëæ áîëîõã¿é áîëîâ. Òàëûí ñýòãýëãýýãõîòûí ñýòãýëãýý áîëãîí ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãòàé òóëãàðàâ. Õºäººãèéí ýðìýãäîãøèí àðàíøèíãàà õîòûí ýåëäýã äºëãººí õàðüöààãààð áàÿæóóëàõààñ ººð ãàðöã¿éáîëæýý. Ìàíü ýð ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé íîì ñóãàâ÷èë÷èõñàí CORT-ûí õè÷ýýëð¿¿ õàðàéëãàæ ÿâíà… Ñ¿ðýíõ¿¿äýý áàÿð õ¿ðãýå.

Ìîíãîë óëñ äàÿàðøëàãäàæ, òà áèä îðîí äýëõèéãýýð àÿëæ, ºíäºðõºãæèëòýé îðíû èõýìñýã, ýìçýã õ¿ì¿¿ñòýé í¿¿ð òóëàí óóëçàæ, àæèë òºðºëÿðèëöàõ, òýäíèéã óðüæ àÿëóóëæ æóóë÷ëóóëàõ áîëîâ. Èéì ¿åä òà áèäíèéáóñàäòàé õàðèëöäàã ñýòãýëãýýíèé óëàìæëàëò àðãà áàðèë ãîëîãäîí ãàäóóðõàãäàæáàéíà. Ýíý íü òîëãîé äîõèõîîñ ýõëýýä ë þì þìàí äýýð òîäîðíî. Àðãà ÷ ¿ã¿éáèç. Íýã ÷èãëýëòýé, ãàíö õóâèëáàðòàé, ò¿¿íèéãýý øóóä òóëãàäàã âåðòèêàëñýòãýëãýý íü /ìîíãîë õ¿í âåðòèêàë ñýòãýäýã/ îëîí ÷èãëýëòýé, öººí áóñõóâèëáàðòàé, íºõöë¿¿äèéã øàâõäàã ëàòåðàë ñýòãýëãýýíä ãîëîãäîõ íü ç¿é þì.Y¿íýýñ ãàðàõ àðãà çàì òîäîðõîé áàéíà. Òýä áèäýíä çîõèöîõ áóñ, áèä òýäýíäçîõèöîõ ¸ñòîé, ó÷èð ãýâýë âåðòèêàë ñýòãýëãýý íü ÿâöóó áºãººä øóãàìàí áîëëàòåðàë ñýòãýëãýý íü ºðãºí áºãººä øóãàìàí áóñ áèëýý. Òîäðóóëáàë, ëàòåðàëñýòãýëãýýíèé òóõàéí íýã ë òîõèîëäîë íü âåðòèêàë ñýòãýëãýý áºëãºº.

Ýä¿ãýý öàãò ãàíö õ¿íèé õèéäýã þì, öººí õ¿íèé á¿òýýäýã ¿éë ãýæ áàðàãàëãà áîëæýý. Îëóóëàà íèéëæ îëíû õ¿÷ýýð óðàãøèëäàã áîëîâ. Ãýòýë ìàíàéõàíáîëîõîîð òóí ººð. Ýõëýýä ë õàøàà õîðîîãîî áàðèàä ººðèéãºº áóñäààñàà

Òàìä áàéäàã ìîíãîë÷óóäûí òîãîî ìàíàà÷ã¿éáàéäàã íü ëàòåðàë ñýòãýëãýýíä ñóðàëöààã¿éíõ . . .

52



òóñãààðëàí õàâõäààä àâíà. Öààøàà õàðààä ë ãàíöààðàà óì õóìã¿é ç¿òãýýäáàéäàã, ¿ð ä¿í áàãà, áèå íü òóéëäàæ ã¿éöíý. Òýãýýä ë áóñàäðóóãàà àãñàð÷ãàðíà äàà. Óã íü îëóóëàà òàë òàëààñàà õ¿÷ àðãàà íèéë¿¿ëñýí áîë àìàðõààíá¿ò÷èõ þì ø¿¿ äýý. Íýã õ¿íýýñ áàãàõàí õ¿÷ ãàðãààä ë áîë÷èõ þìàíä þóíäòýãòëýý ººðèéãºº çîâîîíî âý. Ãàíöààðàà äýëõèéã ýçýãíýíý ãýæ áîäîîã¿é áàéìààð.Ýíý íü ìýäýýæ õýðýã, æàëãà äîâ äàãàí òóñ òóñäàà àæ òºðæ, çºâõºíººðèéãºº áººöèéëæ àìèà àðãàöààæ èðñíèé ñ¿¿äýð áàéõ ë äàà. Óëñ ãýð ìààíüíàìóóäàä, íàìóóä íü á¿ëýãëýë¿¿äýä õóâààãäæýý. Á¿ëýãëýë íü äîòðîî áàñçàäàðíà ãýý÷. Çàëóó÷óóäûí òºäèéã¿é îþóòíóóäûí áàéãóóëëàãóóä èéì áîëîâ.Òýä íîì óíøèõûí îðîíä íàì÷èðõàí òàëöàæ, õýðýëäýæ ñóóäàã áîëëîî. Èíãýæ÷ õºãæèõã¿éäýý. Ñàëæ ñàðíèõ áóñ, íèéëæ íýãäýæ áàéæ õºãæèíº. Ìîíãîëõ¿íèéã ýíý ºâºðìºö àðàíøèíãààñ íü ñàëãàÿ ãýâýë õèé õîîñîí óðèàëàõ áóñáèåòýé áîäèòîé àæèë õèéõ ¸ñòîé. Óðèà ëîîçîíãîîð óëñ ãýðýý òºâõí¿¿ëýõãýæ öàã àëäàæ õºðºíãº óðñãàäàã õóó÷èíñàã ñýòãýëãýýíýýñýý ñàëìààð áàéíà.

Îäîî òýãýýä ÿàâàë äýýð áîë. ßìàð ÷ ãýñýí òà ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé õè÷ýýëäñóóãààä ¿ç. Òºðèéí îðäíîîñîî ýõëýýä Ò¯Ö ìóõëàãèéíõàí õ¿ðòýë á¿ãäýýðýýá¿òýýë÷ ñýòãýëãýý òºëºâø¿¿ëäýã CORT êóðñýä õàìðàãäúÿ. Òýãâýë áàéäàëýðõáèø äýýðäýíý. ßäàæ ë àëèâààä òóéëøðàí òóéëäàã îìãîëîí äîãøèí çàíãààõàçààðëàäàã áîëíî. Áóñäûí ñ¿¿äðèéã áóñ ãýðëèéã íü îëæ õàðàõàä ñóðàëöàíà.Õ¿í á¿ðò ãýðýë ãýãýý áàéäàã þì ø¿¿, ãàãöõ¿¿ ò¿¿íèéã íü îëæ õàðàõ ë ÷óõàë.Òà áèä áèå áèåíèéõýý ñàéí òàëûã îëæ õàðæ ÷àäâàë òýð òàëààðàà íýãäýæíèéëíý, õàãàðñàí àí öàâ àðä õîöîðíî. Ýíý ë ýöñèéí ä¿íäýý ìîíãîëûí õºãæëèéíòóëãóóð õ¿÷èí ç¿éë ìºíººñºº ìºí ãýäýãò ýðãýëçýõ þóí.

53


Îþóí óõààí áèäíèéã æîëîîäîæ áàéíà óó?, áèä îþóí óõààíûãæîëîîäîæ áàéíà óó?

Îíîëûí õóâüä îþóí óõààí áèäíèéã æîëîîäîæ áàéãàà þì. Õàðèí àìüäðàëäýýð áèä îþóí óõààíûã æîëîîäîæ áîëîõ õàíäëàãà áàéæ áîëîõ þì. Îþóíóõààí ãýäýã åðòºíöèéí ¿¿ñã¿¿ð, òîì òýíö¿¿ëýã÷ þì äàà. Òýð íü õ¿í äýýðõýëýãääýã áàéõã¿é þó. Òýãýõëýýð åðòºíöèéí ç¿é òîãòîë áîëñîí îþóí óõààíõ¿í áèäýí äýýð èëýð÷ áàéíà.

Óõààíòàé õ¿íèéã òàíèõ õàìãèéí ýõíèé àñóóëò þó áàéæ áîëîõ âý?Ãàíöõàí àñóóëòààð õ¿íèé óõààíòàéã ä¿ãíýõ õààøàà þì. Ãýõäýý íýã àñóóëò

àñóóãààä ò¿¿íèé õàðèóëòàíä ä¿ãíýëò õèéõ ÷àäâàðòàé áàéõ íü ë ÷óõàë. Õ¿íººðºº ºíäºð IQ- òàé áàéõ àëáàã¿é. Õàðèí õî¸ð ºã¿¿ëáýð ñîíñîîä õî¸ð õ¿íèéýíý íü óõààíòàé þì áàéíà ãýäãèéã ìýäýõ ÷àäâàðòàé áàéõ õýðýãòýé. IQ áîëõ¿í á¿õýíä áàéäàã, õàðèí óõààíòàé õ¿íèé ÿðèà áîë ººð ø äýý. Õ¿íèé óõààíãóðâàí ºã¿¿ëáýð äýýð ë òàíèãäàíà ãýñýí ¿ã áàéäàã.

Òàíûã ÕÓÄÑ -ûí çàõèðàë, IQ òºâèéí òýðã¿¿í ãýæ õ¿í á¿õýíìýääýã áîëñîí. Õàðèí õóâü õ¿íèé õóâüä òà ÿìàð õ¿í áý? Õóâèéíõàààìüäðàëààñ òàíèëöóóëàà÷.

Áè õóâèéí àìüäðàë ÿðèõ äóðã¿é, ÿàãààä õ¿ì¿¿ñ õóâèéí àìüäðàë ÿðèàäáàéäàã þì ãýõëýýð îþóí óõààí íü ÿðèõ þìã¿é áîë÷èõîîðîî, ñýòãýëãýý íüäîîãóóð áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ë õýí õýíòýé ñóóæ âý, ÷èõ íü ÿìàð áàéíà, õàìàð íüÿàñàí çýðãýýð ÿðüæ áè÷äýã ë áàéõã¿é þó äàà. ¿¿íèéã áèä íàð îéëãîæ áàéíà.Ìàíàé ýõíýðèéã Öîãçîëìàà ãýäýã èíæåíåð àæèëòàé ìýäýýæ ñàéí õàíü áàéæòààðàà, ìàíàéõ 4 õ¿¿òýé, õîîðîíäîî 2-3 æèëèéí çàéòàé ãàðñàí, èõ íîìûí àéëáàéãàà þì. Òîì õ¿¿ 8 —ð àíãèà òºãñººä “Õàí óóë” ÄÑ -ä îðæ òºãñººä îäîîIQ òºâèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë õèéæ áàéíà. Äàðààãèéí õ¿¿ ìºí òóñ ñóðãóóëèéãòºãñººä áèçíåñèéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéíà. Äàðàà÷èéíõ íü Õàí-Óóë äýýä

×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÎÞÓÍÛ ÈËÒÃÝÖYYÐÈÉÍÄÎÎÄ ÕÝÌÆÝÝ 204 ÃÝÄÃÈÉÃ ÌÎÍÃÎËÄ

ÀÍÕ ÓÄÀÀ ÒÎÃÒÎÎÆ ÇÀÐËÀËÀÀ

Øàð ñîíèí 2003 ¹20(371)

×èíãèñ õààíû îþóíû èëòãýö¿¿ðèéí äîîä õýìæýý204 ãýäãèéã ìîíãîëä àíõ óäàà òîãòîîæ çàðëàëàà

54



ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéãàà. Áèä õîîðîíäîî îþóí óõààí ë ÿðüäàã. Äàíäàà ë áèåáèåíèéãýý äàâñàí, äàâæ ñýòãýñýí þì õýëýëöýíý ýíý óòãààðàà æèðèéí ñîíèí,íýâòð¿¿ëýã áîë ìàíàé õýðýãöýýã õàíãàõã¿é áàéãàà ø äýý. Åð íü õ¿íèé îþóíóõààí õºãæèõ òóñàì ¿çýæ õàðäàã ç¿éë íü ººð áîëíî. Áè åð íü îþóíëàã þìûãò¿ð¿¿ëæ õàðæ ìýäýðäýã þì øèã 6aéãaa þì. ªºðººð õýëáýë õî¸ð õ¿í ÿðüæñóóõàä àðàé èë¿¿ óõààíòàé íü ìèíèé í¿äýíä ò¿ð¿¿ëæ òóñäàã.

Òà ò¿ð¿¿í õýëëýý, îþóí óõààí íü ÿðèõ þìã¿é áîë÷èõîîðîî,ñýòãýëãýý íü äîîãóóð áàéãàà ó÷ðààñ õ¿ì¿¿ñ õóâèéí àìüäðàë ñîíèðõäîããýæ. Ãýòýë ºíººäºð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 70-80% íü ÷ºëººò ñîíèíóíøèæ, õ¿ì¿¿ñèéí õóâèéí àìüäðàëûí òàëààð èë¿¿òýé ñîíèðõäîã,òýãýõëýýð áèäíèé äèéëýíõ íü òàíû õýëæ áàéãààãààð îþóí óõààí íüäîîãóóð, ñýòãýëãýýíèé ÷àäâàð ìóóòàé õ¿ì¿¿ñ áîëæ áàéíà óó?

Õ¿íèé äóíäàæ IQ=100 áàéõ ¸ñòîé. Íèéãýìä öîîõîð ìýäýý ñîíñäîã,ñîíèðõäîã õ¿ì¿¿ñ àðàé îëîí áàéíà ø äýý, ÿìàãò íèéãìèéí öººíõè íü îþóíóõààíòàé áàéíà. Æèøýý íü ïèðàìèä õýëáýðòýé ãýæ õýëæ áîëíî. Õàìãèéí ãîëíü äýýøýý ÿâæ, îþóíæèæ áàéãàà õ¿íýý ë õ¿ëýýí çºâøººð÷, ò¿¿íèéõýý ¿ãýíäîðäîã áàéõ õýðýãòýé. Íýãýíò ººðºº îëæ õàðààã¿é áàéãàà áîë õàðñàí õ¿íäýýèòãýõ ë õýðýãòýé. Òýð ÷èíü óõààíòàé õ¿í áàéíà ø¿¿ äýý. Îäîî îþóíëàã õ¿íèé¿ãèéã õ¿ëýýí àâ÷ äýìæèõ öàã íü áîëñîí. Ýíý òàë äýýð ìîíãîë÷óóä æààõàíäóòàãäààä áàéãàà. Óõààíòàé õ¿íýý õîéø íü òàòäàã, àòààðõäàã, ìóóëäàã.

Õ¿¿õäèéí IQ -ã õýäýí íàñíààñ íü òîãòîîæ õºãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé þìáý? Òà õ¿¿õä¿¿äèéíõýý IQ-èéí ò¿âøèíã òîãòîîñîí óó?

ßã îíîëûí õóâüä, áàðóóíû îðíóóä õ¿¿õäèéã îëäîõîîñ íü ºìíº IQ -ã íüõºãæ¿¿ëäýã ãýæ áàéãàà þì. 3-5 æèëèéí ºìíº IQ -ã õºãæ¿¿ëíý ãýñýí ÷èíü þóãýñýí ¿ã âý? ãýõëýýð 5 æèëèéí äàðàà õ¿¿õýäòýé áîëîõûí òóëä îäîîíîîñ ààâ,ýýæ íü îþóíæñàí, áèå íü ýð¿¿ë, óõààí íü ñàðóóë áàéõ ¸ñòîé þì áàéãàà þìáèç äýý. Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ ãýýä áàéãàà þì ø äýý. Ãýòýë îäîî ÿàæáàéíà. Õ¿¿õýä îëä÷èõëîî ãýõýä ãýäñýí äîòîð íü îþóíæóóëæ ºãºõ õýðýãòýé.Òóõàéëáàë õ¿¿õýäòýéãýý ÿðèíà, õºãæèì ñîíñãîíî, ìýäýýëëèéã çºâ õèéíý.

×èíãèñ õààíû îþóíû ÷àäâàðûí èëòãýö¿¿ð 204 ãýæ çàðëàëàà.Y¿íèéã ÿàæ òîãòîîñîí þì áý? Òà ººðèéíõºº IQ-ã òîãòîîñîí óó?Òàíûõ 130 ãýæ ñîíññîí.

×èíãèñ õààíû IQ=204 ãýæ õî¸ð æèëèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð òîãòîîëîî.Äýëõèéí îëîí ýðäýìòäèéí ñóäàëãààí äýýð ¿íäýñëýí òýäíèé àðãà÷ëàëûã õàðñàí.

55


¿¿íä õàìãèéí ºíäºð IQ -òàé õ¿ì¿¿ñèéí íýðñ, ñóóò óõààíòíóóäûí òîîíä îðæóó? îðñîí áîë õýäýä íü áàéíà ãýýä ãàðíà ø äýý, òýãýýä äýýðýýñ íü ýõëýýäõàìãèéí óõààíòàé 100 õ¿íýý ãàðãà÷èõààä ò¿¿íýýñýý òîãòîîäîã æóðàìòàé.×èíãèñèéí IQ õàìãèéí äîîä òàë íü 204 áàéíà ãýæ òîãòîîãäñîí. Õàðèí áèººðèéíõºº IQ-ã 130 ãýæ òîãòîîãîîä çàðëààä áàéñàí þì áàéõã¿é. Èéìýðõ¿¿IQ-òàé õ¿í ìîíãîëä îëîí áèé. Åð íü 10 ìÿíãà ãàðóé óõààëàã õ¿í áèé ãýæáîääîã. Ýíý íü ìàíàé 2,6 ñàÿ õ¿í äîòîð ë áàéãàà áàéõã¿é þó. Òºð çàñàãòààýäíýýñ îðóóëæ, òýäíýýð óäèðäóóëàí ÷èãë¿¿ëæ ÿâàõã¿é áîë äóðòàé õ¿í íüÓÈÕ, ÇÃ-ûí ãèø¿¿ä áîëæ áîëîõã¿é ø¿¿ äýý. Õ¿í ººðººñºº äîîø óõààíòàéõ¿íèéã õ¿ëýýæ àâäàãã¿é ë áàéõã¿é þó. Òýãýõëýýð óäèðäëàãà íü äîîäàæèë÷äààñàà èë¿¿ óõààíòàé áàéæ àìæèëòàíä õ¿ðíý. Îäîî îþóí óõààí ìóóòàéõ¿íä àìüäðàõ îðîí çàé åð íü èõ ÿâöóó áîëñîí äîî.

Òà íàìàð íàâ÷èñàà ãºâñºí ìîääûã õàðààä ºíãºð÷ áóé çóíû óëèðàëäõîðãîääîã óó? ýñâýë èðæ ÿâàà öàã ðóó òýì¿¿ëäýã ¿¿?

Èðýýä¿éãýý õàðæ ÿâíà, ºíãºðñºí ¿åòýéãýý çóóðàëääàã öàã ºíãºðñºí.ºíãºðñíººð áàõàðõàæ áîëîõã¿é. ªíººäºð åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüäò¿¿õèéí õè÷ýýë íýã öàã, èðýýä¿éí õè÷ýýë åñºí öàã îðîõ ¸ñòîé. Ãýòýë ìàíàéäò¿¿õèéí õè÷ýýë àðâààä öàã îðæ áàéíà. Áèä èðýýä¿é ð¿¿ ÿâàõ ¸ñòîé áàéòàëòîëãîé ìèíü õîéøîî õàðààä áàéíà. Ýíý íü ¿íýõýýð îð÷èí ¿åä íèéöýõã¿éàñóóäàë. Óðò ò¿¿õòýé àðä ò¿ìýí èë¿¿ õºãæèíº ãýæ áàéõã¿é ø¿¿ äýý.

Òàíû õýëýõ äóðòàé ¿ã?Øèíý þì íü õóó÷íààñàà äàâàìãàéëæ áàéõ.Ìîíãîëûí îþóíû ÷àäâàðûí àíõäóãààð îëèìïèàä áîëæ ºíãºðëºº. Òà

Óâñ íóòãèéíõ, òàíàé òºâèéí óäèðäëàãóóä èõýíõè íü ýíý íóòãèéíõ¿ì¿¿ñ. Ãýòýë ñàÿ ò¿ð¿¿ëñýí õ¿¿õýä íü Óâñûíõ áàéëàà. Íóòãààñààîþóíû ÷àäâàð ºíäºðòýé õ¿ì¿¿ñèéã òºð¿¿ëýí ãàðãàõûí òóëä òýìöýýíèéãÿìàð íýãýí áàéäëààð áóðóó ø¿¿ñýí þì áèø áèç. Åð íü òàíàé íóòãèéíõàíèõýíõè íü IQ ºíäºð õºãæñºí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã þì óó?

Îþóíæñàí õ¿ì¿¿ñ òèéì ç¿éë õèéäýãã¿é. Òýìöýýí áîë øóäàðãà áîëñîí.Îþóí óõààí, øóäàðãà áóñ ÿâäàë õî¸ð ãàë óñ øèã õàðø þì.

×èíãèñ õààíû îþóíû èëòãýö¿¿ðèéí äîîä õýìæýý204 ãýäãèéã ìîíãîëä àíõ óäàà òîãòîîæ çàðëàëàà

56



Ìîíãîë îðíû õºãæèë ñóë äîðîé áàéãààãèéí øàëòãààí íüåðººñºº õ¿íäýý, òýð òóñìàà ìîíãîë÷óóäûí ºðººñãºë ñýòãýëãýýíäë áàéíà. Óã õîöðîãäëûã ãýòëýõ õàìãèéí ñàéí ãàðö íü õ¿í á¿ð

ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé àðãà áàðèëä ñóðàëöàõ ÿâäàë. Áè ýöýñòýýèéì ä¿ãíýëòýä ë õ¿ðëýý.

ÒÎÄÐÓÓËÀÕ ÍÜ:1. .Ìîíãîë òºðèéí æîëîîã àòãàëöàæ áàéãàà óëñòºð÷èä ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèéCORT êóðñýä íýí äàðóé õàìðàãäàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ó÷èð íü, óëñ òºðèéííàìóóäûí “÷è, áè”-äýý òóëñàí òýìöýë, óëñòºð÷äèéí óðüä õîæäûí õîíçîãíîë,òóéëøðàë, òºð çàñãèéí äºðºâõºí æèëèéí íàñòàé ìóéõàð áîäëîãî óëñ îðíûõºãæëèéã òàìèðäóóëæ ã¿éöëýý. Y¿íèéã øèëæèæ áóé îðíû íýã îíöëîã ãýõ þìóó, ýñâýë á¿ð, îëîí íàìûí òîãòîëöîîíû ìºí ÷àíàð õýìýýí òàéëáàðëàõ þì.Ýíý áîë áóðóóã ºðººëººñ õàéäàã ìîíãîë ñýòãýëãýýíèé èëðýë áºãººä áóñàä óëñîðíûã õàðâàë èéì òàéëáàðûã õ¿ëýýí çºâøººðºìã¿é áàéíà.2. Àæ àõóé õºòºëæ, ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý ç¿òãýæ ÿâàà áèçíåñ ýðõëýã÷äèéãëàòåðàë: ñýòãýëãýýíèé CORT êóðñýä ºðãºí õàìðóóëìààð áàéíà. Ó÷èð íü,ºíãºðñºí öàãèéí ìýäëýãýýð áèø, øèíý ñàíàà÷èëãààð ºðñºëääºã öàã àëü õýäèéíýèðæýý. Òýä ìààíü íèéãìèéí õºãæèë àñàð õóðäàöòàé ºðíºæ áàéãàà îð÷èí ¿åäáèçíåñýý øèíýýð õàðæ ÷àääàã, ýðñäýëä óõààëãààð îðæ ÷àääàã, øèíý îð÷èíä äàñàíçîõèöîæ ÷àääàã áàéõ øààðäëàãàòàé áîëëîî. CORT õè÷ýýëä ñóóñíààð àëèâàààñóóäëûã îëîí òàëààñ íü òóíãààæ, á¿õ áîëîìæóóäûã øàâõàí, åðäèéí àðãààðáóñ, õºíäëºíãººñ íü öîî øèíýýð õàíäàæ îíîâ÷òîé øèéäëèéã îëîõ, áýðõøýýëèéãàëü áîëîõ õîõèðîë áàãàòàé äàâàí òóóëàõ àðãà çàìûã îëæ ÷àääàã áîëíî. Èéì÷àäâàðòàé áîë÷èõâîë ÿìàð ÷ áèçíåñò àìæèëò ãàðãàæ ë òààðíà.3. .Ýðäýì ìýäëýãèéí îðîéä ÿâàà ýðäýìòýí äîêòîðóóä ìààíü ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé

ÕYÍ ÁYÐÈÉÃ ËÀÒÅÐÀËÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÃÀß*

ªíººäºð 2003. 03. 04 ¹50(1788)

Òàéëáàð: “Çóóíû ìýäýý” ñîíèíä õýâëýãäñýí “Òàìä áàéäàã ìîíãîë÷óóäûíòîãîî ìàíàà÷ã¿é áàéäàã” ºã¿¿ëëèéã “ªíººäºð” ñîíèíû çàõèàëãààðäàõèí íàéðóóëæ çàñâàðëàñàí íü ýíý áîëîé.

57


CORT êóðñýä ñóóõ ¸ñòîé áîëíî. Ó÷èð íü, Ìîíãîëîîð ä¿¿ðýí ýðäýìòýí áàéãààõýð íü øèíæëýõ óõààíä áàéòóãàé óëñ îðíû õºãæèëä îðóóëàõ õóâü íýìýð ãýæ¿íýíäýý àëãà. Òºð çàñàã àëü áàéäãààðàà ë äýìæèõ þì. Õàðàìñàëòàé íü, ¿ð ä¿íãàðäàãã¿é. Ó÷ðûã íü àñóóõààð øèíæëýõ óõààíä çîðèóëñàí õºðºíãº áàãàäñàíûõãýíý. Ãýòýë çààâàë èõ õºðºíãº çàðæ áàéæ ë ¿ð ä¿íä õ¿ðíý ãýñýí îíîë òààðàëäàõã¿éáàéíà. Òýãýõýýð ýíý áîë ººðèéãºº õàìãààëæ áóé àðãà þì øèã. Èéìä ýðäýìòäýýýõëýýä á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäîë õýìýýõ ºâ÷íººñ ñàëãàÿ. Ñàëãàõ àðãà íüòîäîðõîé. CORT êóðñýä ñóóëãààä, òóí øóäàðãà øàëãàõ. (Òýä ººðñíºº õè÷ýýëäñóóæ, øàëãóóëàõã¿é ë áîëîâ óó. Àëáàäàæ òààðàõ áàéõ. Åð íü àþóëò ºâ÷íèéãàëáàäàæ ýì÷èëäýã æóðàì áèé.) Ò¿¿íèé äàðàà ë ñóäàëãààíû òºñë¿¿ä çàðëàÿ.4. Õºäººãèéí õºäºëìºð÷äèéã ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé CORT êóðñýä õàìðóóëìààðáàéíà. Ó÷èð íü, õºäººíººñ õîò ðóó ÷èãëýñýí èõ í¿¿äýë õºâºð÷ áàéíà. ÌîíãîëÓëñ äàÿàðøèæ, òà áèä îðîí äýëõèéãýýð àÿëæ, ºíäºð õºãæèëòýé îðíû èõýìñýãàòëàà ýìçýã õ¿ì¿¿ñòýé í¿¿ð òóëàí óóëçàæ, áàñ òýäíèéã óðüæ àÿëóóëàõ áîëîâ.Èéì ¿åä òà áèäíèé áóñàäòàé õàðèëöäàã ñýòãýëãýýíèé óëàìæëàëò àðãà áàðèëãîëîãäîí ãàäóóðõàãäàæ áàéíà. Ýíý íü òîëãîé äîõèõîîñ ýõëýýä ë þì þìàí äýýðòîäîðíî. Èéìýýñ òà áèä õºäººãèéí «áèëèã òàíõàé» àðàíøèíãàà õîò ìàÿãèéí«äèïëîìàò» õàðèëöààãààð áàÿæóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.5. Ýöýã ýõ÷¿¿äèéã ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé CORT õè÷ýýëä ñóóëãàìààð áàéíà. Ó÷èðíü, òýäíèé ñýòãýëãýýíèé õîöðîãäîë õ¿¿õäèéíõýý ñýòãýëãýýíèé õºãæèëä óðøèã èõòýéáîëîâ. Æèøýý íü, ãóðâàí íàñòàé ìîíãîë ÿïîí xo¸ð õ¿¿õäèéí ýöýã ãàäààäàäñàðûí òîìèëîëòîîð ÿâæýý ãýå. Ìîíãîë õ¿¿õýä òèéì èéì òîãëîîì íàäàä àâ÷ðààðàéãýæ ýöýãòýý çàõèíà. Áàñ õóâöàñ õóíàð, á¿ð õýòðýýä õîîë ÷ çàõèæ ìýäíý. Ýõ íüò¿¿íèéã ººãø¿¿ëýí òóðõèðíà. ººðºº áàñ ãàðõè, ÷óëóó õàâ÷óóëíà, èðñíèéõ íü äàðààáýëýã ñýëò, ýýìýã áºãæíèé áººí ¿ã õýë. Ãýòýë ÿïîí õ¿¿õýä øàë ººð. «...ààâ òà àæëààë ñàéí õèéãýýðýé, ýýæ áèä õî¸ðò áýëýã ñýëò õàéæ, õóðàë ñåìèíàðààñàà îðãîíäýëã¿¿ð õýñýâ¿¿çýé. Òºðèéí àæèë öàëãàðäàæ, ýõ îðíû ìààíü íýð í¿¿ð õýö¿¿äíý» ãýäýãáàéõ þì. ßëãàà áàéãàà áèç. Ýíý æèøýýã ÿïîí õ¿¿õäýä ëàòåðàë ñýòãýëãýýòºëºâø¿¿ëäýã çóíû ñóðãóóëèéí íýãýí ñóðàõ áè÷ãýýñ àâëàà. ßàãààä ìîíãîë, ÿïîíõî¸ð õ¿¿õäèéí ñýòãýëãýýíèé á¿òýýë÷ áàéäàë èíãýòëýý ººð áàéíà âý? Ýíý áîëìîíãîë õ¿¿õýä òºðºëõèéí á¿òýýë÷ áóñ àðàíøèíòàéä áèø, ýöýã ýõ÷¿¿ä òà áèä õ¿¿õäýýáàãààñ íü çºíä íü õàÿæ, ñýòãýëãýýíèéõ íü àìüòàíëèã àðàíøèíã ºäººí òóðõèðäàãò áàéíà.6. Áàãø íàðûã ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé CORT êóðñýä ñóðãàìààð áàéíà. Ó÷èðíü, õ¿¿õýä íàéìàí íàñ õ¿ð÷ ñóðãóóëüä îðìîãö áàãø íü «Íîìõîí ñóó, õºäºëæ ¿ëáîëíî, ìèíèé çààñíûã ÿã äàâòàí õýëýýðýé, òýãâýë îíö òàâèíà. Ìèíèé ¿ãíýýñ

Õ¿í á¿ðèéã ëàòåðàë ñýòãýëãýýíä ñóðãàÿ

58



çºðºâ, òýãâýë àðãà õýìæýý àâíà» õýìýýí ñóðãàìæèëäàã. Õè÷ýýë äýýð àëèâàààñóóäàëä îëîí òàëààñ íü õàíäàõ, ñóðàã÷ îþóòíóóä ººðèéíõºº ñàíàë áîäëûãõýëýõ, ò¿¿íèéãýý õàìãààëàõ íü õîðèîòîé. Y¿íèé ¿ð íºëººãººð ìàíàé áàãà÷óóäæèíõýíýýñýý òîòü øóâóó áîëäîã. Õýäèé ÷èíýý òîòü øóâóó áîëíîâ, äýýäáîëîâñðîëòîé áîëîõ ìàãàäëàë íü òºäèé ÷èíýý íýìýãääýã. Òºãñºëòèéí áîëîíýëñýëòèéí øàëãàëò ÷ ¿¿íä á¿ðýí ¿éë÷èëæ áàéíà.7. Îþóòàí ñóðàã÷èääàà ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé CORT õè÷ýýëèéã çààæýçýìø¿¿ëìýýð áàéíà. Ó÷èð íü, òýä ìýäýýëëèéí ýðèíä àìüäðàõ õóâü çîõèîëòîéõ¿ì¿¿ñ. Ìýäýýëëèéí õóéëàðñàí èõ øóóðãàí äóíä ç¿ã ÷èãýý àëäàõã¿éí òóëä òýäìààíü çîãñîî çàéã¿é áºìáºãäºõ ìýäýýëëýýñ àøèãòàéã íü ø¿¿æ àâäàã,õîðòîéãîîñ íü õîëäîæ ÷àääàã áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèéõè÷ýýë ýíý ÷àäâàðûã ë ýçýìø¿¿ëíý. Åð íü ñýòãýëãýý ãýäýã áîë òóõàéí õ¿íîð÷íîîñîî ìýäýýëýë àâààä ò¿¿íä õàðèó ¿ç¿¿ëäýã, îð÷èíòîéãîî õàðèëöäàãñóâàã þì. Ýíý ñóâàã õýä õýä áàéæ áîëíî. Íýã íü, ãýõäýý ãîéä á¿òýýë÷ íüëàòåðàë ñýòãýëãýý. CORT õè÷ýýëä ñóóñíààð ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé àðãàáàðèëóóäûã ººðèéí äàäàë ä¿é áîëãîæ àâàõ áºãººä àëèâàà íºõöºëä ëàòåðàëñýòãýëãýýíèéõýý ñóâãèéã ýõýëæ àæèëëóóëæ ÷àääàã áîëíî.8. Åðººñºº ìîíãîë÷óóä áèä á¿ãäýýðýý ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé CORT õè÷ýýëäñóóìààð áàéíà. Ó÷èð íü, ýä¿ãýý öàãò ãàíö õ¿íèé õèéäýã þì, öººí õ¿íèé á¿òýýäýã ¿éëãýæ áàðàã àëãà áîëæýý. Îëóóëàà íèéëæ, îëíû õ¿÷ýýð óðàãøèëäàã áîëîâ. Ñàëæñàðíèæ áóñ íèéëæ íýãäýæ áàéæ õºãæäºã. Ãýòýë ìîíãîë÷óóä áèä áîëîõîîð ¿¿íèéýñðýã ñýòãýýä áàéíà. ªíãºðñíºº ìóóëààä, ºíäèéñíºº áóðóóòãààä ... Ýíý íü æàëãàäîâ äàãàí òóñ òóñäàà àæ òºðæ, ººðèéãºº áººöèéëæ àìèà àðãàöààæ èðñíèé ñ¿¿äýðáàéõ ë äàà. Óëñ ãýð ìààíü íàìóóäàä, íàìóóä íü á¿ëýãëýë¿¿äýä õóâààãäæýý. Á¿ëýãëýëíü áàñ äîòðîî õóâààãäàíà ãýý÷. Çàëóó÷óóäûí òºäèéã¿é îþóòíû áàéãó¿ëëàãóóä èéìáîëîâ. Òýä íîì óíøèõûí îðîíä íàì÷èðõàí òàëöàæ õýðýëäýæ ñóóäàã áîëëîî. Èíãýæ÷ õºãæèõã¿é ë äýý. Ìîíãîë õ¿íèéã ýíý ºâºðìºö àðàíøèíãààñ íü ñàëãàÿ ãýâýë õèéõîîñîí óðèàëàõ áóñ áèåòýé áîäèòîé àæèë õèéõ ̧ ñòîé. Óðèà ëîîçîíãîîð óëñ ãýðýýòºâõí¿¿ëýõ ãýæ öàã àëäàæ õºðºíãº óðñãàäàã õóó÷èíñàã ñýòãýëãýýíýýñýý ñàëìààð áàéíà.Òºðèéí îðäíîîñ ýõëýýä ÒYÖ ìóõëàãèéíõàí õ¿ðòýë á¿ãäýýðýý á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýòºëºâø¿¿ëäýã CORT êóðñýä õàìðàãäüÿ. Òýãâýë àëèâààä òóéëøðàí òóéëäàã îìãîëîíçàíãàà õàçààðëàäàã áîëíî. Òýãâýë áóñäûí ñ¿¿äðèéã áóñ ãýðëèéã íü îëæ õàðäàã áîëíî.Òà áèä áèå áèåíèéõýý ñàéí òàëûã îëæ õàðæ ÷àäâàë òýð òàëààðàà íýãäýæ íèéëíý.Õàãàðñàí àí öàâ àðä õîöîðíî. Õàìàã Ìîíãîë ìààíü öýöýãëýí õºãæèíº.... Ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé CORT êóðñ èéì à÷ õîëáîãäîëòîé àæýý.

59


-Òàíûã IQ ãýæ äóóãàðñíààñ ýõëýýä ë ìàíàéõàí ýíý òàëààð æààõàíîéëãîëòòîé áîëîîä áàéãàà. Ãýòýë º÷íººí îëîí äàðãà ñàéä íàðãàäàãøàà ÿâæ áàéñàí. Òýä ÿàãààä òàíààñ ºìíº çíý òóõàé îëæäóóãàðààã¿é þì áîë?

-Õàðèí òèéì. ªíãºðñºí æèë áè 6 ñàðûí ñ¿¿ëýýð Ñèíãàïóðò àæëààð ÿâñàíþì. Òýíäýõèéí íîìûí ãóðâàí èõ äýëã¿¿ðò íü îðæ òàíèëöàõàä ìàíàé êîíñóë“Ìîíãîë îðîí çàõ çýýëä îðîîä 12 æèë áîëæ áàéíà. Îëîí ÷ ñàéä äàðãà èðñýí.Òèéì áàéòàë íýã ÷ õ¿í íîìûí äýëã¿¿ð¿¿äýýð îðæ èðæ áàéãààã¿é. Òà Ñèíãàïóðûííîìûí èõ äýëã¿¿ðò îðæ èðñýí õàìãèéí àíõíû ìîíãîë õ¿í” ãýæ õýëýõýäíü áè áàÿðëàñàí ø¿¿. Áàñ áàõàðõñàí. Íýãýíò íîìûí äýëã¿¿ðýýð îðäîãã¿éþì ÷èíü òýð äàðãà ñàéä ÷èíü ýíý IQ-ã ÿàæ ìýäýõ âý äýý. Áè Çàñãèéí ãàçàð,ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äòýé öóã õóðàëä ÿâæ áàéñàí. Òýä õóðàëäàà ñóóâàë ñóóãààä¿ã¿é áîë äýëã¿¿ð õýñýýä àëãà áîë÷èõäîã. Àðãàã¿é ø äýý. Ìàíàé àìüäðàë ÿäóóþì ÷èíü. Äýýð íü ýõíýð õ¿¿õýä, ä¿¿ íàð íü èéì ÷ þì àâ÷èð, òèéìèéã îëæèð ãýäýã áàéõã¿é þó. Ãýòýë áè òýãæ äýëã¿¿ð õýñäýãã¿é. Ìèíèé àõóé òýäíýýñàðàé ººð. Áàñ íàäàä èéì õàðàêòåð áàéõã¿é. Õýí íýãýí õ¿íä òèéìýðõ¿¿ þìîëîîä èðýýðýé ãýýä çàõèõàä àâ÷èðààä ë ºãäºã. Ñàéä õ¿ðòýë ìèíèé òºëºº ¿éë÷èëæõóâöàñ àâ÷èð÷ ºãäºã þì ø¿¿. Òýð õ¿ì¿¿ñ ººðèéíõºº òºëºº ã¿éæ, ººðºº ººðòºº¿éë÷èëæ áàéãàà íü áóðóó áèø ø¿¿ äýý. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í áîëíî ãýäýã ÷èíüÌîíãîëûã áîäîæ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í áîëäîãã¿é þìàà. ªºðèéãºº ë áîääîã áàéõã¿éþó. Ýíý òóõàé îíîë íîì íü ãàðààä á¿ð Íîáåëèéí øàãíàë àâ÷èõñàí þì ø äýý.Ãàãöõ¿¿ òóõàéí õ¿íèé ººðèéí ãýñýí áîäëûã íü Ìîíãîëîî ãýñýí áîäîëòîé íüõîëáîæ ºãºõ õýðýãòýé. Èéì áîäëîãî ìàíàéä äóòàãäàæ áàéíà. Òýãýýä ëñîíãîãäîõ ãýæ íýã þì ÿðèàä, ñîíãîãäñîí õîéíîî òýñ ººð þì ÿðüäàã.ªºðèéãºº áîääîãã¿é õ¿í áîë õ¿í áèø. ªºðèéãºº áîääîãã¿é õ¿íä áóó áàðèóëààäÿâóóëáàë Ìîíãîëûí òºëºº ãýýä õýíèéã ÷ áóóäàõ íü áàéíà ø äýý. Õóó÷èíêîììóíèçìûí òºëºº ààâûãàà áóóä ãýõýä áóóäàæ ë áàéñàí. Ñ.Çîðèãèéã àðä

ªªÐÈÉÃªª ÁÎÄÄÎÃÃYÉ ÕYÍ ÕYÍ ÁÈØ

Ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàë 2003 îí ¹21 (024)

ªºðèéãºº áîääîãã¿é õ¿í õ¿í áèø

60



ò¿ìíèéõýý òºëºº þì õèéäýã ãàíö ñàéí õ¿í íü áàéñàí ãýýä ë ºíãºðñºí õîéíîíü ìàãòààä áàéäàã. Yã¿é ø äýý. Òýð õ¿í òóâò ººðèéíõºº òºëºº ÿâæ áàéñàí.Ìàíàéõàí ¿õñýíèéõ íü äàðàà òýíãýðò òóëòàë íü ìàãòàæ áàéíà. Ýíý áîëìîíãîë õ¿íèé ôèëîñîôèéí ãàæèã. Äàíäàà ¿õñýí õîéíî íü ìàãòàæ áàéäàã þì.Èíãýæ áîëîõã¿é äýý.

•ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ã¿íäàëàé, ÕÇÄÕ-èéí ñàéä Íÿìäîðæ õî¸ðûíõîîðîíäûí ìàðãààí îëíû àíõààðàëä áàéãàà. Òàíûã ÷ áàñ ¿¿íèéãàíçààðàõã¿é ºíãºð÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà?

-Ýíý õî¸ð õ¿í ìîíãîë÷óóäûí àíõààðëûí òºâä áàéíà ãýäýã íü ìàíàé óëñçàõ çýýëä îðîîã¿é áàéíà, õèé õîîñîí óëñ òºðæäºã õýâýýðýý áàéíà ãýñýí ¿ã.ºìíº ÷èíü òàâàãòàé õîîë áàéõã¿é áàéõàä õî¸ð õ¿íèé òóõàé ÿðüæ ñóóäàã ÿìàðõà÷èí õ¿ì¿¿ñ âý. Õîîëîî îëæ èäýæ îðîí ãýðýý áàðü÷èõààä äàðàà íü áóñäûíòóõàé ÿðèõ õýðýãòýé. Áè Òºâ àéìãèéí Ñýðãýëýí ñóìàíä î÷èõäîî íýã ºâãºíòýéóóëçñàí þì. Òýäíèéõ õýäýí ã¿¿òýé áàéñàí ÷ óíàãàíóóäûã íü ÷îíî èä÷èõýýäãàäíààñ èðñýí õ¿íä àÿãàëààä ºãºõ àéðàãã¿é ñóóæ áàéñàí. Òýãñýí ìºðòëºº íàäààñ“Ñàääàì Õóñåéí áàðèãäñàí óó” ãýæ àñóóæ áàéãàà þì. Òýãýõýýð íü áè “Óã íüòàíû äýëõèé äàõèíû ìýäýýëýë ñîíèðõîæ áàéãàà ÷èíü çºâ þì. Ãýõäýý òýðÑàääàì Õóñåéí áàðèãäñàí ¿ã¿é íü òà áèä õî¸ðò áàðàã õàìààã¿é þì ø äýý.Ýíý áàðóóí æàëãàíä áàéãàà ÷îíûã áàðèõàä Ñàääàì íºëººëºõã¿é áèç äýýãýñýí. Óã íü áîë òýð ºâãºí Ñàääàìûã ñîíèðõîõûí îðîíä ÷îíî ÿàæ àâëàõ òóõàéáîäîæ àÿãà àéðàãòàéãàà ë ¿ëäýõ ̧ ñòîé áàéõã¿é þó. Ýíý áîäëîîñîî õýçýý ñàëíàòýð öàãò ë ìàíàé óëñ õºãæèíº. Ç¿ãýýð òýð Ã¿íäàëàé ãèø¿¿í, Íÿìäîðæ ñàéäõî¸ðûí òóõàé ÿðèõàä áèäíèé áàéæ áàéãàà öàðàé íü ýíý. Òýð íàì íü, ÓÈÕíü, ãèø¿¿í íü ÿëãààã¿é. ªºð þó õýëýõýâ.

-Áè òàíû “Àêàäåìèê áîëîâñðîëîîñ ïðàãìàòèê áîëîâñðîëûíòîãòîëöîîíä øèëæèõ òóõàé áè÷ñýí íèéòëýëèéã óíøèæ áàéñàí.Áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã ¿íäñýýð íü ººð÷ëºõ òàíû ñàíàà õýð áèåëëýýîëñîí áý. Òºð çàñãèéí õýìæýýíä äýìæèæ áàéíà óó?

-Y¿íèéã ìààíü Çàñãèéí ãàçàð çóóí õóâü äýìæèæ áàéãàà. Áèä ìîíãîëõ¿íèé îþóíû ÷àäàìæèéã àéìàã ñóìààð íü ñóäàëæ ãàðãàõ ãýæ áàéãàà. Òºñºâíü áàòëàãäààä îðîîä èðñýí. Öàã ¿å ÷ áàñ èíãýæ øààðäàæ áàéíà ø äýý.Ìàíàéõàí ÷àäâàðòàéãàà äîîø íü äàðäàã áàéñàí øèã ñàíàãääàã. ªºðèéíõººðººÿðüñàí ñóðàã÷ ìóó áîëæ òààðäàã. Áàãø íü áè èíãýæ çààãààã¿é ãýýä ë...¿¿íýýñ áîëîîä Ìîíãîëîîð íýã òîòü øèã àíãààõàéíóóä áèé áîë÷èõñîí áàéíà.

61


-Áîëîâñðîë áèçíåñ õî¸ðûã ÿàæ çºâ õîñëóóëàõ ̧ ñòîé âý. Áîëîâñðîëûãõºãæ¿¿ëýõ õºø¿¿ðýã íü áèçíåñ áîë÷èõæýý. Òà ¿¿íèéã çºâøººðºõ ¿¿?

-Áîëîâñðîë áèçíåñèéí òºëºº îðøäîãã¿é. Íºãººòýéã¿¿ð ìàíàéáèçíåñìýí¿¿äèéí îþóíû åðºíõèé ÷àäàâõè ñàéí áèø. Äýëõèéí äýâæýýíä ÷ îéðòîîã¿éáàéíà. Ýíä ãàíöõàí îþóí óõààí ë äóòàãäàæ áàéíà. Ò¿¿íýýñ íàâòãàð õàìàð,íàìõàí íóðóóòàé ãýæ ãîëîîã¿é. IQ äóòâàë á¿õ þì äóòäàã ë áàéõã¿é þó. Õ¿íäýðñäýëä îðîõ ÷àäâàð ãýæ áàéäàã. Áàãààñàà ýðñäýëä îðæ ñóðñàí õ¿¿õýä õîæèìèéì ¿åä èíãýíý òýãíý ãýäãýý ìýääýã áîëäîã. Ò¿¿íýýñ áèø ç¿ãýýð ã¿éæ ÿâæ10-ð àíãè òºãñ÷èõººä áèçíåñìýí áîëíî ãýâýë ¿ëãýð. Õàðèí áàãààñ íü íàéìààõèéæ õýí íýãíèé ºìíº àëõàõ ãýýä áàéãàà õ¿¿õäýý îëæ õàðààä, ìºðèéã íü çàëæ,òýð àâüÿàñûã íü, IQ-ã íü õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. Òýãâýë òýð õ¿¿õýä öààøààÿâíà.

-Ñ¿¿ëèéí ¿åä èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàãñäûí äèéëýíõè õóâèéãîõèäóóä ýçýëæ áàéíà. Òýä ººðñäèéíõºº áàéãàà ºíäºðëºãººñ äîîøîîõàðæ ãóäàìæèíä ëààç ºøèãëºæ ÿâàà ýñðýã õ¿éñòíýý èõýýð ãîëæ,èíãýýä ãàäààä õ¿íòýé ñóóõ íü èõýñëýý ãýæ ÿðèãäàõ áîëñîí. Ýíýòàëààð òàíû áîäëûã ñîíñìîîð áàéíà?

-Ýìýãòýé õ¿í íºìºð íººëºã õ¿ñäýã óíàãàí ÷àíàðòàé þì øèã áàéíà ëýý.ªºðºº óóë áàéõ áèø óóëûí ýíãýðò óðãàñàí ÿðãóé áàéõäàà äóðòàé. Õàðèí ýðýãòýéõ¿í óóë áàéõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã ÷ Ìîíãîëä òýð òîî íü öººðººä ìîíãîëîîð íýãäîâ òîëãîä áèé áîë÷èõæýý. Òýãýõýýð ýìýãòýé õ¿í ÷èíü óóë õàéäàã þì áàéãààáèç äýý. Õýí ñàéõàí óóë áàéõààð áàéíà ò¿¿íèéã ë ò¿øíý ø¿¿ äýý. Ýìýãòýé õ¿íãýäýã ÷èíü ýðñäýëä îðæ ãýð á¿ëýý òýæýýæ áàñ íºõºð ãýæ íýã þìààð í¿ä¿¿ëæáàéõ îäîíä òºðººã¿é ýý. Ýðýãòýéíõýý îëñîí áóÿí äýýð æàðãàõ ãýæ ë òºðñºí. Ýíýá¿ãäèéí öààíà æåíäåðèéí àñóóäàë ÿðèãääàã. Õî¸óë õàìòäàà òýãø õýìòýéÿâúÿ ãýñýí ¿ã. Ãýòýë ìàíàéõàí òýãø õýì ãýäãèéã áóðóó îéëãîîä áàéäàã. Ýðýãòýéíü õ¿íä àæëàà õèéãýýä ýìçýãòýé íü äóòóóã íü íºõººä ãàðñàí ¿ð øèìýýòýíö¿¿ õóâààõ ̧ ñòîé áàéõã¿é þó. Ò¿¿íýýñ áèø ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí òàë õóâü íüýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà ãýâýë á¿ð çîâîîñîí þì áîëíî ø äýý. Ìàíàéõíû æåíäåðèéíîéëãîëò íü õàðèí ÷ á¿ð ýìýãòýé÷¿¿äèéã çîâîîõ òàëäàà áîë÷èõæýý. Óã íü áîëæåíäåð ãýäýã ÷èíü ýð÷¿¿äýýð èë¿¿ àæèë õèéëãýýä ¿ð øèìèéã íü ýìýãòýé÷¿¿äýäºã ãýñýí ¿ã áàéõã¿é þó. ßã ¿íýíäýý ýìýãòýé÷¿¿ä ýð÷¿¿äýýñ èë¿¿ èõ àæèëõèéæ áàéíà ø äýý. Õ¿í ãàðãàõ øèã, õ¿íèéã òýýõ øèã, õ¿íýýð õ¿í õèéõ øèãòèéì àâàðãà àæèë ¿íýíäýý áàéõã¿é. ªºðèéíõºº èäñýí óóñíààñ òàñëàí õ¿¿õýääýý

ªºðèéãºº áîääîãã¿é õ¿í õ¿í áèø

62



ºã÷ áàéíà. Ãýòýë ýð÷¿¿ä òýãæ ºã÷ áàéíà óó. ªãºõã¿é ë áàéãàà ø äýý. Òºðºëõèéíèéì õ¿íä àæèë äýýð íü äàõèæ íýìæ àæèë ºãíº ãýäýã ÷èíü þó ãýñýí ¿ã âý.Ìèíèé îéëãîëòîîð ýìýãòýé÷¿¿ä æàðãàõ ¸ñòîé.

-Òýãâýë òà ýõíýðýý ÿã ººðèéíõººð íü áàéëãàæ, íýã ̧ ñîíäîî æàðãààæ÷àääàã óó?

-Ìàíàé ýõíýð æàðãàæ ë áàéãàà. Æààõàí þì õèéâýë õèé÷èõýýä, õèéõã¿éáîë õèéõã¿é. Äóðààðàà ë áàéäàã. Åð íü ýð÷¿¿äýä õýëýõýä, ýìýãòýé õ¿íèéãäóðààð íü áàéëãààä áàéõ þì áîë ººðºº ÷ ãî¸ áàéæ ýìýãòýé íü ÷ áàñ ãî¸ áàéäàãþì áèëýý. Ãýòýë õî¸óëàà öóã ãàð÷ ìîä õºðººäüå ãýýä äàãóóëààä ë ãàð÷èõàæ áàéíàø äýý. Õýðâýý èéì áàéõ þì áîë òýð æåíäåðòýý ýðýãòýé õ¿íèéã ÷ áàñ õ¿¿õýäòºð¿¿ë ãýæ îðóóëàõ õýðýãòýé. Íàéìàí õ¿¿õýäòýé áîëíî ãýâýë äºðâèéã íü áèãàðãàÿ, ºñãºå, äºðâèéã íü ÷è ãàðãà ãýæ õýëýõ õýðýãòýé.

63


-Òà õ¿ì¿¿ñò IQ-èéí òóõàé òîäîðõîé òàéëáàðëàæ ºãºº÷. Ýíý òºâèéãáàéãóóëàõ ñàíàà ÿàæ òºðºâ?-Õ¿íèé îþóíû ÷àäàâõèéã IQ-ãýýð íü ýðýìáýëäýã. Òèéìýýñ áóñàä îðíû õ¿ì¿¿ñIQ-ãýý ºñãºõ ãýæ áàéíãà õè÷ýýëëýæ, øàëãóóëæ áàéäàã. Õàðèí ìàíàéä áîëõ¿ì¿¿ñ øàð ìýäýýãýýð îþóí óõààíàà ãýìòýýæ áàéíà. Òèéìýýñ îþóí óõààíû÷àäàâõè áàãàòàé áàéíà. Æèøýý íü, ìîíãîëä èõ ñóðãóóëèéí ìàòåìàòèêèéíàíãèéã òºãññºí, èõ ñóðãóóëèéí óðäàà áàðüäàã áàãø Àìåðèêò î÷îîä IQ-ãèéíøàëãàëò ºãºõºä õºäººãèéí äýí áóóäëûí ¿éë÷ëýã÷ õèéæ áîëíî ãýñýí áàéãààþì. Òýãýõýýð ìàíàéõàí IQ-ãýýð õè÷ýýëëýæ îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëýõã¿é áîëÿâààíäàà áóñäûí áîîë áîëíî ãýñýí ¿ã.Áè ýíý òºâèéã áàéãóóëàõ ñàíààã àìüäðàëûíõàà ÿâöàä îëñîí. Àìåðèêèéí íýãäñýíóëñ áîëîí áóñàä îðîí IQ-ã 1870 îíîîñ õîéø 133 æèë õýðýãëýýä, õºãæ¿¿ëýýäèðñýí áàéíà. Y¿íèéõýý õ¿÷ýýð áàðóóíû îðíóóä õºãæñºí áàéíà. Õ¿í íü õºãæñºíó÷èð óëñ íü õóðäàöòàé õºãæñºí áàéíà. Õ¿íèéã õºãæ¿¿ëíý ãýõýýð áèå ýðõòýí,õóâöàñ õóíàðûí õóâüä áèø þì. Ýíý áîë õ¿íèé îþóí óõààí, óóðàã òàðõèéãõºãæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã.-Õ¿íèé IQ-ã õýìæýýä òîäîðõîé òîîãîîð ä¿ãíýäýã. Õàìãèéí äýýääîîä õÿçãààð íü õýä áàéäàã þì áîë. Ìºí æèðèéí õ¿íèé äóíäàæ IQõýä áàéäàã âý?-IQ-èéí ñòàíäàðò÷èëñàí òåñò áàéäàã. Òýð òåñòýýð øàëãààä ä¿ãíýäýã. Õ¿íèéõàìãèéí äýýä IQ îäîîãîîð 210 õ¿ðýýä áàéíà. Õàìãèéí ºíäºð IQ-òýé õ¿í áîëÃåðìàíû ã¿í óõààí÷, ñýòãýã÷, ÿðóó íàéðàã÷ Ã¸òå þì. Åð íü 70-ààñ äîîø IQ-òýé õ¿íèéã òºðºëõèéí óñàí òýíýã, ñýòãýõ ÷àäâàð íü àëäàãäñàí òàðõèíû ãýìòýëòýéãýíý. Õàðèí 70-100-èéí õîîðîíä áàéãàà õ¿íèéã áîéä áóþó, ýð¿¿ë áîëîâ÷ñýòãýõ ÷àäâàð óäààíòàé ãýíý. Èéì õ¿í õ¿íèé ¿ãèéã õî¸ðîîñ ãóðàâ õýë¿¿ëæáàéæ îéëãîäîã. Õàðèí 100-130-èéí õîîðîíä áàéãàà õ¿íèéã óõààëàã òàëäààýð¿¿ë õ¿í ãýíý. 130-140-èéí õîîðîíä áîë óõààíòàé õ¿í, õàðèí 140-160-èéí

ÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØYYÄÈÉÍ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃÒÎÃÒÎÎÆ ÎËÎÍÄ ÇÀÐËÀÕ ÕÝÐÝÃÒÝÉ

Õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë 2003. 06. 20 (153)

64



õîîðîíä áîë ãîö àâüÿàñòàé ãýíý. Øàðîí Ñòîóíû IQ 157 áàéãàà. Òýãýõýýðõ¿í ÿìàð íýã àâüÿàñòàé ë áîë ãîö àâüÿàñòàé ãýõã¿é áàéãàà áèç. Ýíý á¿õýíçààâàë IQ-èéí òåñòýíä îðæ áàéæ òîãòîîãäîíî. Õàðèí 160-180 áàéâàë ñîäóõààíòàí áàéíà. Øàòðûí èõ ìàñòåð Ðîáåðò Ôèøåð, Í.Êîïåðíèê íàð ñîäóõààíòíóóä áàéñàí. 180-200 áîëáîë ñóóò óõààíòàí ãýíý. Õàðèí 200-ààñ äýýøáîë àóãàà ñóóò õ¿í áîëíî.Ñàÿõàí ìàíàé òºâ ×èíãèñ õààíû IQ-ã ãóðâàí æèë ñóäàëæ ãàäààäûíáàéãóóëëàãóóäòàé õîëáîî òîãòîîæ, îëîí ç¿éëèéã àøèãëàæ áàéæ ìàòåìàòèêèéíòîîöîîãîîð ãàðãàæ èðëýý. ×èíãèñ õààíû IQ=204 íýãæ áàéñàí áàéíà. Àóãààñóóò õ¿í ìàø õîâîð áàéäàã ÷ Ìîíãîëûí öººõºí õ¿í àìààñ èéì õ¿í òºðñºí íüèõ õóâü çàÿà þì.-Ìàíàé èðãýäèèí IQ-ã òîãòîîæ áàéãàà þó? Áóñàä îðíû õóâüä ÿìàðáàéäàã þì áîë?-IQ êëóá îäîîãèéí áàéäëààð 2000 ãàðóé áàãøòàé, 20000 îð÷èì ñóðàã÷òàé,3-18 íàñ õ¿ðòýë õàìàðñàí, á¿õ àéìàã, 100 ãàðóé ñóìàíä õ¿ðñýí áàéíà. Ìàíàéäèðãýíèé IQ-ã òîãòîîõ áîäèò øààðäëàãà áàéíà. 2002 îíû 8 äóãààð ñàðûí 6-íû îðîé Àâñòðàëè óëñ îðîí äàÿàðàà èðãýäèéíõýý IQ-r òîãòîîñîí áàéíà Á¿ãäèíòåðíåòýýð áîäëîãîî áîäîîä ÿâóóë÷èõñàí. Òýãýýä ãàçðûí çóðàã äýýð õ¿ì¿¿ñèéíIQ-èéí ò¿âøèí, ÿìàð áàéãààã õàðüöóóëààä çóð÷èõñàí. Èéì ñóäàëãààã Àìåðèê,Ãåðìàí ãýýä èõýíõ îðîí õèé÷èõñýí. Òèéìýýñ Ìîíãîë õ¿íèé IQ-r òîãòîîõ íüìàø èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Õààíà IQ ñóë, õààíà äýýã¿¿ð áàéíà ãýäãèéã ìýäýýä¿¿íä òîõèðóóëæ òºðèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé. ßàãààä õ¿íèé IQ ñóëáàéíà ãýäãèéã ñóäàëæ èëð¿¿ëæ àæèëëax õýðýãòýé áàéíà.-Îþóíû ÷àäàâõè òºðºëõèéí ñàéí, ìóó ãýæ áàéäàã óó?-Õ¿íèé IQ òºðºõäºº àäèë áàéäàã. 1000 õ¿¿õýä òºðºõºä äºðâºí õ¿¿õäèéí IQòºðºëõèéí äîðîé, 4 õ¿¿õäèéí IQ òºðºëõèéí 130-ààñ äýýø áàéíà. Õàðèí¿ëäñýí 992 íü àäèëõàí áàéäàã. Ýíý áîë áîëîìæ. Áóðõàí áàãøèéí ºãñºíõèøãèéã õ¿í á¿ð ººð ººðººð àøèãëàäàã. Õ¿íèé äóíäàæ IQ=100-òàé áàéõ¸ñòîé. Õýðâýý îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëýõã¿é áîë IQ íü 70 áîëíî. Õºãæ¿¿ëýýäáàéâàë 130 õ¿ð÷ áîëíî. 130-ààñ äýýø IQ-òýé õ¿í áîë òºðºëõèéí áàéäàã.Ãàäààäûí îðíóóä èéì íàðèéí ñóäàëãààã ñàéí õèéäýã ó÷èð íºãºº òºðºëõèéíãîö àâüÿàñòàé äºðâºí õ¿¿õäýý õºãæ¿¿ëýýä ò¿¿íýýñýý èõ àøèã îëîîä ìóóäºðâºº àâààä ÿâ÷èõäàã. Áóñàä á¿õ õ¿íýý õºãæ¿¿ëýýä çóóãààñ äýýø IQ-òýéáîëãîõîä àíõààðäàã. XXI çóóíûã ìýäýýëëèéí çóóí ãýæ áàéãàà ÷ ÿã àãóóëãààðàà

65


áîë îþóí óõààíû çóóí þì.- Îþóíû óõààíû çóóíä áèä õºë íèéë¿¿ëýí àëõàõûí òóëä þó õèéõ¸ñòîé þì áîëîî?- Îäîî 2004 îíîîñ ýõëýýä ÅÁÑ-èéí òºãñºã÷äèéí ñóðàõ ÷àäâàðûã õºíäëºíãèéíìýðãýæëèéí ìàíàé IQ òºâèéí êîìèññ øàëãàõ ó÷èðòàé. Øàëãààä á¿õ òºãñºã÷äèéãîíîîãîîð íü áàéð ýçë¿¿ëýýä îíîîíäîî áàãòñàí ñóðãóóëüäàà îðíî. Ñàÿõàí ýíýòàëààð ñåìèíàð õèéãäýæ, óðèàëãà ãàðãàñàí. Èíãýæ îþóíû øàëãàëò íü ÷àäâàððóó ýðãýíý.ªíººäºð ìîíãîë óëñ 8000 õóóëü÷òàé áîëñîí áàéíà. Ãýòýë àæëûí áàéð åðäººë 800 áàéíà. Òèéìýýñ õóóëü÷äûã øàëãàðóóëàõ õóóëü ÓÈÕ-ààð áàòëàãäëàà.Îäîî ýíý õóóëèéí äàãóó 800 õóóëü÷àà IQ-ãýýð íü øàëãàæ àâíà. Èíãýõã¿éáîë õóóëü÷èéí IQ õóëãàé÷èéí IQ-ãýýñ äîð áîëîõ ãýýä áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åäõóëãàé÷ õ¿ðòýë íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áîäîæ, ñýòãýæ òºëºâëºäºã áîëæIQ íü ºñ÷ áàéíà.-Òýãýõýýð ìàíàé óëñàä õ¿í á¿õýí ë IQ-ãýý ºíäºð õºãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿éøààðäëàãà ãàð÷ èð÷ áàéãàà þì àà äàà?-Õ¿í á¿õýí íýã ÷ ºäºð àëäàõã¿é óðàãøëààä ÿâàõã¿é áîë àðààñ ÷èíü õ¿÷òýéõ¿ì¿¿ñ ãàð÷ èðýýä èäýõ õîîëûã ÷èíü áóëààãààä àâíà ãýñýí ¿ã. IQ-èéí íîìóóäûãóíø, áîäëîãûã áîä, äàðàà íü êëóáò õàìðàãäàõ õýðýãòýé. Õ¿ì¿¿ñ øèðýýíèéàðä ñóóãààä íýã øèë ïèâî óóõäàà ÷ IQ-ãýý õºãæ¿¿ëýõ ç¿éë ÿðüæ áàéõ õýðýãòýé.IQ õºãæñºíººð õ¿íèé àõóé àìüäðàë, á¿õ þì ñàéæèðíà. Òèéìýýñ õîöîð÷ ëáîëîõã¿é. Äýëõèéí òýðã¿¿íèé áàÿí Áèëë Ãåéòñ ãàíöààðàà 55 òýðáóì àìåðèêäîëëàðûí õºðºíãºòýé. Ãýòýë ìîíãîë óëñûí æèëèéí òºñºâ íýã òýðáóì òºãðºã ëáàéäàã. Òýãýõýýð îþóí óõààíû ÷àäàë ãýäýã èéì àóãàà. Îþóíû ºíäºð ÷àäâàðòàéõ¿í ÿìàð ÷ àæëûã õèéæ ÷àäíà. Þóã ÷ àìàðõàí ñóðíà.-Õ¿í IQ-ãýý íýìýãä¿¿ëýõýä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ ãýæ áàéäàã óó?-Ñàÿ “Ñýòãýõ ÷àäâàðûí óëñûí îëèìïèàä” áîëñîí. Y¿íä õèéñâýð, øóóä áºãëºäºãòåñòèéã Óëààíáààòàð, Äàðõàí Ýðäýíýòèéí õ¿¿õä¿¿ä ñàéí áºãëººä, á¿òýýë÷äààëãàâðààð õºäººíèé õ¿¿õä¿¿ä èë¿¿ áàéíà. Ýíý þóã õýëæ áàéíà ãýõýýðõîòæîîä áàéõ òóñàì ÅÁÑ-èéí ñóðãàëò õèéñâýð ÷èãë¿¿ëýõ àÿñòàé, øàëãàëòàíäáýëòãýõ çîðèëãîòîé áîëæ áàéíà. Ä¿í ë ÷óõàë ãýõýýñ íààä ìýäëýãýýðýýàìüäàð ãýõã¿é áàéíà. Õýðâýý øàëãàëòàíä ñýòãýë ç¿éí òåñò îðóóëâàë õàëóóíñýòãýë ãýäýã þìààð õºäººíèé õ¿¿õýä íýãä¿ãýýðò, çàõûí õîðîîëëûí õ¿¿õýäõî¸ðäóãààðò, õîòûí òºâèéí õ¿¿õýä ãóðàâäóãààðò îðæ áîëçîøã¿é áàéíà. Òýãýõýýð

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí îþóíû ÷àäâàðûãòîãòîîæ îëîíä çàðëàõ õýðýãòýé

66



õºäººä ë ýð¿¿ë îþóí óõààíòàé õ¿¿õýä áàéíà. Õºãæèõ ïðîöåññ ñºðºã ¿ðäàãàâàðòàé þì áàéíà. Õ¿¿õäèéã áàéãàëü, ýð¿¿ë àãààð, àìüäðàëä îéðõîí áàéëãàõõýðýãòýé. Åð íü ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí õ¿ðòýë IQ-ã òîãòîîæ îëîíä çàðëàõ¸ñòîé. Òýíöýæ áàéãààã íü íýð óñààð íü çàðëàíà. Ìîíãîë óëñûí îþóíû ÷àäâàðûíIQ òºâ áîë Ìîíãîë óëñûí á¿õ õ¿íèé îþóíû ÷àäâàðò õºíäëºíãèéí ¿íýëãýýºãºõ õóóëèàð õ¿ëýýñýí ýðõòýé áàéãóóëëàãà þì. 1916 îíä ÀÍÓ èðãýíèéõýýIQ-ã òîãòîîñîí áàéíà. Èðãýíèé IQ-ä õ¿ðýõã¿é áîë èðãýíèé ýðõýý ýäëýõã¿éãýæ õóóëü÷èëñàí áàéñàí. Ýíý èõ ¿ð ä¿íãýý ºãñºí. Èíãýæ áàéæ íèéãýì öýãöýðíý.

-Íýãýíò ë IQ õýðýãòýé ãýäýã íü îéëãîìæ-òîé áîë÷èõîîä áàéõàäá¿õ öýöýðëýã, ñóðãóóëèéã IQ-èéí ñóðãàëòòàé áîëãîæ áîëîõã¿é þy?

-Õóâü õ¿í èðãýíèé ººðñäèéíõ íü õèéõ àæèë. Ýöýã ýõ÷¿¿ä ººðñäºº áàãø,ñóðãóóëüä ñàíàë øààðäëàãà òàâèõ ¸ñòîé. Óëààíáààòàðûí ãàéã¿é íýðòýé íýãñóðãóóëü õ¿¿õä¿¿äýý IQ-ä ÿâúÿ ãýõýä íü ìàíàé ñóðãóóëü ºíäºð IQ-òýé ó÷èðøààðäëàãàã¿é ãýñýí áàéãàà þì. ßàãààä ãýõýýð IQ çààãààä èðýõýýð õóó÷èíñàãáàãøèéíõ íü õóó÷èí ìýäëýã áàãàäàõ ãýýä áàéõãóé þó. Òýãñýí ìºðòëºº òýðñóðãóóëèéí áàãø íàð ººðñäèéíõºº õ¿¿õä¿¿äèéã àâ÷ðààä ìàíàé “Õàí-Óóë”-ûíäýðãýäýõ òºâä IQ-ä ÿâóóëæ áàéãàà þì äàà. Òºâ IQ, ñàëáàð IQ-ãýýñýý ãóðàâäàõèí ¿íýòýé. Õ¿íèé ñýòãýë èéì áàéäàã þì áàéíà ø¿¿ äýý. ªºðèéíõ íüõ¿¿õýä òîëãîéãîî öýíýãëýæ áàéõàä õ¿íèé õ¿¿õýä õîöðîõ íü õàìààã¿é áàéäàãáàéõ íü. Òèéìýýñ õ¿í á¿ð ë ººðèéíõºº òºëºº, ¿ð õ¿¿õäèéíõýý òºëºº þì õèéæàæèëëàõ öàã áîëñîí áàéíà.-Õ¿¿õäèéã õýäýí íàñíààñ íü ýõëýí îþóí óõààíûã íü õºãæ¿¿ëýõ ¸ñòîéþì áîëîî?-ÀÍÓ-ä õ¿¿õäèéã ãýäñýíä îëäîõîîñ õî¸ð æèëèéí ºìíººñ IQ-ã íü õºãæ¿¿ëäýã.Õî¸ð æèëèéí äàðàà õ¿¿õäýý îëíî ãýñýí ýõíýð, íºõºð õî¸ð ýìíýëýãò î÷îîäáèå ñýòãýõ¿éãýý ýð¿¿ë áîëãîæ õî¸ð æèëèéí òóðø ãðàôèêèéí äàãóó àæèëëàäàã.Òýãýýä ãýäñýíä îëäîíãóóò íü ãàäíààñ íü ýýæòýé íü àæèëëàäàã. Ýýæèéã íüõºãæ¿¿ëýõýýð ãýäñýí äýõ õ¿¿õýä íü äàãààä õºãæäºã áàéíà. Òýãýýä ãàðàíãóóòíü òàñðàëòã¿é õºãæ¿¿ëäýã.

Åð íü èõýíõ îðîíä õ¿¿õäèéã õýâëèéä áàéõààñ íü õºãæ¿¿ëæ ýõýëäýã. Çàðèìõºãæèëòýé îðîíä ãýäñýíä íü áàéõàä õ¿¿õäèéí ãåí, ãåíîìûã óíøààä ãýìòýëòýéþì óó óñàí òýíýã, IQ äîîãóóð áàéâàë ýì÷èéí áàòàëãàà ãàðãàæ àáîðò õèéäýãáàéíà. Ãýòýë ìàíàéä õ¿í á¿ð äóðààðàà àáîðò õèéëãýäýã. Ãýòýë àáîðò îëîíõèéëãýñýýð áàéãààä íýã õ¿¿õýä ãàðãàõäàà õàìãèéí ìóó óñàí òýíýã õ¿¿õäýý àâ÷

67


¿ëäñýí áàéäàã. Ç¿ãýýð ë õ¿íèé àìèàð õýí äóðòàé íü òîãëîæ áîëîõã¿é ãýñýí¿ã, áóðõàíààñ øèéòãýë ºã÷ áàéãàà íü òýð.

-Òà ýöýã ýõ÷¿¿äýä çºâëºãºº ºãºº÷, ÿàæ õ¿¿õäèéíõýý IQ-ã õºãæ¿¿ëýõâý?-Àëü áîëîõ IQ-èéí ñóðãàëòòàé öýöýðëýã ñóðãóóëüä õ¿¿õäýý ÿâóóë. Õýâëýãäýæãàðñàí íîì, ñóðàõ áè÷ãèéã ñàéí óíø. Ãýðòýý ÿíç á¿ðèéí îþóí óõààí õºãæ¿¿ëäýãòîãëîîìóóäààð õ¿¿õäýý òîãëóóë. Áàðóóíä îþóí óõààí õºãæ¿¿ëäýã òîãëîîì íàñíàñààðàà ÿíç á¿ð ºíäºð ¿íýòýé áàéäàã. ªºðºº ÷ áàñ òàðõèà öýíýãëýõ õýðýãòýé.Òýãýõýýð àëõàì àëõìààð öºìººðºº îþóí óõààí ðóó ç¿òãýõ íü áàéíà. Á¿õõ¿íèéã îþóí óõààíààð íü ýðýìáýëýõ áîëíî. Íàéç íºõºä õ¿ðòýë IQ-ãýýðýýíèéëæ íàéçàëäàã áîëæýý. Óðüäíû òýð áàãûí íàéç, íýã àíãèéíõàí ãýæ íàéçàëäàã¿å ºíãºðñºí. 100-òàé IQ- òýé õ¿í 110-òàé IQ-òýé õ¿íòýé ÿðèà íèéëäýãã¿é.Íýã íü îþóíëàã þì ÿðèàä áàéõàä íºãººõ íü àðçàãàíààä ìàðçãàíààä áàéäàã.Òýãýõýýð IQ-ãýý õºãæ¿¿ëýõýä õ¿í á¿ð á¿õ õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà äàé÷ëàõ õýðýãòýé.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí îþóíû ÷àäâàðûãòîãòîîæ îëîíä çàðëàõ õýðýãòýé

68



Íýã. Õóóëü÷ õ¿íèé ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàð ãîéä ñàéí áàéõ ̧ ñòîé. Õóóëü÷èéí¿íäñýí çýâñýã íü îþóí óõààí áîëîé. Õàðàìñàëòàé íü ìàíàé õóóëü÷ áýëòãýäýãñóðãóóëèóä îëîí àðâàí æèëèéí òóðøèä îþóí óõààí, ñýòãýõ ÷àäâàðûã îãîîð÷,íèéãìèéí òóõàé çîõèîìîë õèéñâýð ìýäëýã, õóóëèéí ÿãøìàë çààëò, õîîñîíäèïëîì õººöºëäñºíèé óðøãààð ã¿í õÿìðàëä ºðòºæ, 1990 îíîîñ õîéø á¿ð ÷ëàâøðàâ.

Ìîíãîë Óëñûí Îþóíû ÷àäâàðûí IQ òºâººñ 2001 îíä Õóóëü÷äûí ìýðãýæèëäýýøë¿¿ëýõ òºâòýé, 2002 îíä ÓÁ õîòûí ø¿¿õòýé õàìòàð÷ 130 õóóëü÷èéíIQ-ã òîãòîîõ òàíäàëò ñóäàëãàà õèéâ. Ñóäàëãààãààð õóóëü÷äûí äóíäàæ IQ íü104 ãàð÷ýý. 104 ãýäýã íü äýýä ìýðãýæèëòýé ÿìàð ÷ õ¿íèé õóâüä ìàø äîîãóóð¿ç¿¿ëýëò þì. Õóóëü÷äûí ëîãèê, ëàòåðàë ñýòãýõ ÷àäâàð íýëýýä ñóë áàéõ áàòýä ýýäðýýòýé àñóóëòàä á¿äýð÷, îëîí õóâèëáàðò áîäëîãîä óíàñàí áàéíà.Øàëãàãäñàí 130 õóóëü÷èéí 50 íü ñýòãýõ ÷àäâàðûí õóâüä æèðèéí èðãýäèéíñòàíäàðò äóíäàæ 100-ààñ äîîãóóð áàéíà. Ýäãýýð õóóëü÷äàä äýýä ìýðãýæëèéíäèïëîì á¿¿ õýë, èðãýíèé ¿íýìëýõ ÷ “àõäàæ” áàéíà. (IQ- íü 71-ýýñ 99 -íõîîðîíä áàéâàë òýð õ¿í ìóíõàãäóó êàòåãîðèä îðäîã)

ÀÍÓ-ä õóóëü÷èéí IQ íü 130- ààñ äîîøã¿é áàéõ ¸ñòîéã õàòóó õóóëü÷ëàíìºðä¿¿ëæýý. Õóóëèéí ìýðãýæëýýð èõ, äýýä ñóðãóóëüä ýëñýã÷äèéí ñýòãýõ÷àäâàðûã õºíäëºíãèéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà (ETS-áîëîâñðîëûí òåñòèéíàëáà) íü ñòàíäàðò òåñòýýð (LSAT -õóóëü÷ ìýðãýæëýýð ñóðàõ ÷àäâàðûí òåñò)øàëãàí ýðýìáýëæ 130-ààñ äîîø IQ-òýé áîë ýëñýõ ýðõèéã íü õàñäàã àæ.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä ãýìò õýðýãòí¿¿äèéí IQ ºãñºõ õàíäëàãàòàé áàéõàä õóóëü÷äûíIQ íü áóóðàõ ÷èãëýëä îðæýý. Õóóëü÷äûí ñýòãýõ ÷àäâàð ãýìò ýòãýýäèéíõýýñäîð îðâîë õóóëü çàâõàð÷, õóëãàé÷ çàâøèæ, õóóëü÷èä òîãëîîìûí õ¿¿õýëäýéáîëîõ àþóë í¿¿ðëýíý. Ýíý áîë ýìãýíýë ìºí.

Õî¸ð: Ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëýýð òºãñºã÷äèéã ýðäýìòäýýñ á¿ðäñýí îðîí òîîíû áóñáàéãóóëëàãààð äàõèí øàëãàõ íü ýý. Y¿íèéã äýìæèíý, ãàãöõ¿¿ ýíý áàéãóóëëàãà íüõºíäëºíãèéí, õàðààò áóñ áàéõ ¸ñòîé.

ÕÓÓËÜ×ÈÉÍ YÍÄÑÝÍ ÇÝÂÑÝÃ ÍÜÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ-ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐ ÌªÍ

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äýä

69


Õóóëü÷èéã òîäðóóëàõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò íü :1. Îþóíû ÷àäàâõè, ñýòãýõ ÷àäâàð2. Ìýðãýæëèéí ìýäëýã, ìýðãýøñýí áàéõ3. ¨ñ ç¿é ãýñýí äàðààëàëòàé áàéâàë öàã ¿åèéí øèíý øààðäëàãàä íèéöíý.

Ñýòãýõ ÷àäâàð ñàéòàé, ÷àäâàðëàã õóóëü÷èéí íèéãìèéí ¿íýëãýý ñ¿¿ëèéí¿åä ýðñ ºíäºðñºæ áàéãàà íü áàðèìò þì. Òºãñ õóóëü ãýæ õýçýý ÷, õààíà ÷áàéõã¿é. Òýãýõëýýð õóóëü÷èéí ÷àäâàð ë ãîéä ÷óõàë÷ëàãäàõ áîëíî. Ìýäëýãõóó÷èðäàã, òýð òóñìàà õóóëèéí ìýäëýã á¿ð ÷ ò¿ðãýí õóó÷èðäàã. Õóóëèà öýýæýýðìýääýã, ¸ñ ç¿éí àëäàà ãàðãàäàãã¿é àòëàà ñýòãýõ ÷àäâàð ñóë, íºõöºë áàéäëûíìýäðýìæã¿é, ãýìò õýðýãòíèé àìûã äàãàñàí óíõèàã¿é õóóëü÷ îëøèðâîë áàéäàëóëàì äîðäîíî, õóóëü íü ãóóëü áîëíî. Ñ¿¿ëèéí ¿åä èéì áàéäàë èðãýíèé õýðýãäýýð îëîíòàà èëðýõ áîëîâ. Õóóëèéí öîîðõîéã îâæíîîð àøèãëàæ äàæã¿éàìüäàðäàã íèéãìèéí á¿ëã¿¿ä ¿¿ñ÷ýý.

Èéìä õ¿ñýìæëýõ íü: Òà íºõºä “Õóóëü÷äûí ñîíãîí øàëãàðóóëàõ æóðìûíòóõàé” õóóëèéã õýëýëöýõäýý ñýòãýäýã, ÷àäâàðëàã õóóëü÷ òºð¿¿ëýõ ýíý öàã¿åèéí çàõèàëãûã àíõààð÷, õóóëü íü õóóëü÷èéí îþóí óõààíààð àìèëäàã ãýäãèéãõàòóó ñàíàæ, “ñýòãýõ ÷àäâàð, îþóíû ÷àäàâõè” ãýäýã õóóëèéíõàà ãîë íî¸ííóðóóã ÿãøòàë ìºðäºæ, ýäãýýð ¿ãñèéã õóóëèíäàà àëü áîëîõ îëîí óäàà òóñãàæºãíº ¿¿.

Ñýòãýäýã õóóëü÷ ë æèíõýíý õóóëü÷ ãýãäýõ öàã ¿å èðëýý. XXI çóóí áîëñýòãýäýã, ÷àäâàðëàã õóóëü÷èéí ýðèí ìºí. Õóóëèéí ¿ã ºã¿¿ëáýð öýýæèëñíýýðõóóëü÷ áîëîõã¿é, õóóëèéã îéëãîæ, òàéëæ áàéæ õóóëü÷ áîëíî. Ñàéí õóóëüòàé,ìóó õóóëü÷òàé áàéñíààñ ìóó õóóëüòàé, ñàéí õóóëü÷òàé áàéñàí íü õàìààã¿éäýýð. Ñýëýì áàðüñàí îëîí ìóíõàã õóóëü÷äûã íîì òýâýðñýí öººí óõààëàãõóóëü÷ààð ñîëèõ öàã àéñóé... Îþóíëàã õóóëü÷ ë õóóëèéã áîëîâñðóóëäàã,òàéëáàðëàäàã, õýðýãëýæ ÷àääàã.

Õóóëü÷èéí ¿íäñýí çýâñýã íüîþóí óõààí ñýòãýõ ÷àäâàð ìºí

70



ÝÌÝÃÒÝÉ ÕYÍ ÍªÕÐªªÑªª ÄÝÝÃYYÐIQ-ÒÝÉ ÁÎË ªªÐÒ ÍÜ ÍªÌªÐ ÁÎËÎÕÎÎÐ

ÈËYY ÝÐ ËYY ØÈËÆ×ÈÕÄÝÃ

Õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë 2003. 10 ñàð ¹40(173)

-Ãýð á¿ë ñàëàëòàä IQ ÿìàð íºëººòýé áàéõ âý? Åð íü ñàëàëòûãáàãàñãàõûí òóëä õ¿ì¿¿ñèéí îþóíû òóâøèí áóþó IQ-ààð äàìæóóëæíºëººëæ áîëîõ óó?-Ìýäýýæ ãýð á¿ë ñàëàëòàä õîñóóäûí îþóíû ÷àäàâõèéí ò¿âøèí íºëººëíº.ßàãààä ãýâýë, íýã õ¿í øèã áàéæ íýãäýæ àìüäðàõ ¸ñòîé õîñóóäûí àëü íýã íüíºãººãººñºº îþóíû ÷àäâàðààð äîîãóóð áàéâàë òýäýíä ¿ë îéëãîëöîõ ç¿éë ãàð÷èðíý. Òýãýõýýð ãàíöõàí õàéð ñýòãýë áàéâàë áóñàä á¿õ þì áîë÷èõíî ãýæáîëîõã¿é. Æèøýýëáýë, ãýð á¿ëä ýä áàÿëãèéí íºëºº ãýæ áàéäàã. Ýä áàÿëàã÷èíü öàã ¿åý äàãààä ºñººä ººð÷ëºãäººä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýý ø¿¿ äýý.Y¿íèé àð òàëä ò¿¿íèéã xóðaax îþóíû ÷àäâàð ãýæ þì áàéõ ¸ñòîé. Îþóíû÷àäâàð ñàéòàé íü èë¿¿ ìºíãº îëæ õýðýãöýýãýý õàíãàíà. Òèéì ó÷ðààñ ãýðá¿ëèéí àìüäðàë, õàéð ñýòãýëèéã îþóíû ÷àäâàðààñ ñàëãàæ ¿çýõ àðãà áàéõã¿é.

-Õàìòûí àìüäðàëàà ýõëýõýýð øèéäýýä áàéãàà õîñóóäàä çîðèóëààäþó ãýæ çºâëºõ âý?

-Çàëóó õîñóóä àç æàðãàëòàé áàéõ ë ãýæ õàíèëàí ñóóæ áàéãàà ó÷ðààñýõëýýä áèå áèåý òýâ÷ýýðòýé ñóäàë. Ãàíöõàí ýìýãòýé íü ÷ áèø ýðýãòýé íü ÷áàñ á¿ñã¿éíõýý ýåðýã áîëîí ñºðºã òàë, óäàì ñóäðûã íü ñóäàë. IQ íü ÿìàðò¿âøèíä áàéíà, àëèâàà àñóóäëûã õààíààñ íü ÿàæ àâ÷ ¿çýæ áàéãàà çýðãýýñ íüýõëýýä õàð. Õýðâýý IQ-èéí õóâüä íýëýýä çºð¿¿òýé õýðíýý ãýð á¿ë áîëîîä ¿ðõ¿¿õýä ãàðãààä àìüäðàë ýõýë÷èõñýí áîë IQ-aap äýýã¿¿ð íü íºãººäºº íºëººëæºñãº. Yíýõýýð õàéðòàé áîë ºñºæ òýíö¿¿ áîëíî. Õàðèí æèíõýíý õàéð ñýòãýëã¿éñóó÷èõñàí áîë IQ-èéí õîë çºð¿¿ àìüäðàëä èõ òºâºã ó÷ðóóëíà. Ýíý íü õýð¿¿ë.¿ë îéëãîëöîë ìýòýýð èëýð÷ óëìààð ñàëàëòàä õ¿ðãýíý.

Àéë ãýð áîëíî ãýäýã áèå áèå ð¿¿ãýý õàðæ ñóóõûí íýð áèø, õàðèí õî¸óëààíýã ç¿ã ð¿¿ õàðæ ñóóõûí íýð þì ãýæ àðä ò¿ìýí ººðñäºº ñóðãàñàí áàéäàã.Ýíý ÷èíü þìûã ¿íýëýõ àäèë ¿íýëýìæòýé áîë ãýñýí ¿ã. Áàðóóíûõàí õ¿¿õäýý

71


áàãààñ íü îþóí óõààíûã íü õºãæ¿¿ëæ, ººðèéíõ íü ñýòãýëãýýíèé õýëáýðèéíäàãóó ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæààã íü îëãîäîã. Òýãýýä èéìýðõ¿¿ çàí òºëºâòýé,ñýòãýëãýýíèé èéìýðõ¿¿ õýëáýðòýé, òýäýýñ òýä îð÷èì IQ-òàé õ¿íòýé àìüäðàëààõîëáîâîë ñàéí ãýýä òîäîðõîé õýëæ ºãäºã àæýý.

-Ìàíàéä ýíý àðãûã íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæ õýð áàéíà âý?-Ìàíàéä ñýòãýë ñóäëàë ãýäýã þì áàðàã àëãà áàéíà ë äàà. Çºâëºëòèéí

ñýòãýë ñóäëàëûã äàãíààä àâ÷èõñàí. Òýð íü õóâü õ¿í òºðºõäºº êîììóíèñòòºðäºã. Õ¿í òºðñºí ë áîë á¿ãä àäèëõàí ¿çýë áîäîëòîé, çàí õàðàêòåðòàé áàéõ¸ñòîé ãýæ ¿çñýí. Ýíý ÿâöóóðëààñ áîëîîä ìàíàéä ñýòãýë ñóäëàë õºãæººã¿é.Õàðèí îäîî ë ýíý òàëààð ÿðèãäàæ, àæèë õèéãäýæ ýõëýýä áàéíà. Çºâëºãºººãºõ òºâ¿¿äòýé áîëæ áàéæ õîñóóä ÷èã áàðèìæàà àâäàã áîëîõ ¸ñòîé.-IQ-ààðàà õîë çºð¿¿òýé õ¿ì¿¿ñ áèå áèåäýý õàéð ñýòãýëòýé áîëäîã óó?-Õàéð ñýòãýëèéí ýõëýë íü äóðëàë øîõîîðõîë ãýæ áàéíà. Íºãºº õ¿íèéíõýýIQ-ã ººðèéíõòýéãýý õàðüöóóëæ ¿çýýä õàéð ¿¿ñíý ãýñýí óõàìñàðòàé ¿éë ÿâöáàéõã¿é. Àâòîìàòààð øóóä ë ãàë àñ÷èõíà. Òýð ãàë íü ººðºº ÿâñààð áàéãààäõàéð áîëæ ä¿ðýëçýíý. Ãýõäýý ìýäýýæ, íýã óäàà óóëçàæ àðâàí ¿ã ñîëèîä ë áèåáèåíèéõýý IQ-ã îéðîëöîîãîîð òàíèíà ø¿¿ äýý. Òýãýýä õýí íýã íü ººðººñ íüIQ-aap äóòóó áîë ¿ã ÿðèà çºðºõººñ ýõëýýä ãîëîãäîíî. Òýãýõýýð IQ-aap õîëçºð¿¿òýé õ¿ì¿¿ñ áèå áèåäýý õàéðòàé áîëíî ãýæ áàðàã áàéäàãã¿é.- Ãýð á¿ëä õîñóóäûí àëü íýã íü IQ-aapaa äàâóó ãýð á¿ë áàéâàë èë¿¿ñàéí ãýñýí þì áàéõ óó?

-Àìüäðàë äýýð áàéãàà áîäèò ¿íýíýýñ çóãòàõ ó÷èðã¿é áàéõ àà. Îþóí óõààíñóäàëäàã õ¿íèé õóâüä ýíý àñóóëòàä õàðèóëúÿ. Ýðýãòýé õ¿í òºðºëõººñºº èë¿¿õîë õàðäàã ó÷ðààñ îéðûí õàðàà ñóë, òóëãàìäñàí àñóóäàëä õàíäàõäàà ìóó áàéäàã.Èéì ýð õ¿í ººðººñºº àðàé äîîãóóð îþóíû ÷àäâàðòàé ýìýãòýéã øîõîîðõäîã íüñóäàëãààãààð àæèãëàãäñàí. Èõ òîãòâîðòîé ãýð á¿ëèéí äèéëýíõ íü ýðýãòýéãèéíõíü îþóí ÷àäâàð áóþó IQ-íü èë¿¿ áàéãàà ãýæ òîãòîîãäñîí.

Ýðýãòýé õ¿í òºðºëõººñºº ººðèéãºº óóë ãýæ òºñººëäºã. Áóñäûã ººðèéíõººíºìºðò õààæ áàéõ ó÷èðòàé ãýæ. Òýãýýä ººðººñºº æààõàí íàìõàí óóëûã íºìºðëºõäóðòàé. Òýð íü ãýð á¿ë äýýð èëýðíý. Õàðèí ¿¿íèé ýñðýã ýìýãòýé íü ººðººñººäîîãóóð îþóíû ÷àäâàðòàé ýðòýé ãýð á¿ë áîëñîí áîë íºìºðë¿¿ëýõ áèø, ººðººóóë íü áîë÷èõîîä áîëæ ºãäºãã¿é. Ýìýãòýé õ¿íèé ººðèéí íü òºðºëõèéí íàíäèí÷àíàð íü òýð óóëûí íºìºðò áàéõ þì ø¿¿ äýý. Èéì ãýð á¿ë òîãòâîð áàãàòàéáàéäàã.

Ýìýãòýé õ¿í íºõðººñºº äýýã¿¿ð IQ-òýé áîë ººðòíü íºìºð áîëîõîîð èë¿¿ ýð ë¿¿ øèëæ÷èõäýã

72



-Çààâàë ýõíýðýýñýý äýýã¿¿ð àëáàí òóøààë, îðëîãîòîé áèø ãýðòýýñóóãààä ýõíýðýýðýý òýæýýëãýäýã ýð õ¿í óóë íü áàéæ áîëîõ óó?- ßã ýíý àìüäðàëààñ æèíõýíý ýìýãòýé õ¿íèé ºâºðìºö íàíäèí ÷àíàð õàðàãääàã.ßàãààä ãýâýë. ñýòãýëäýý áóóëò õèéæ ýíý ìààíü íàäàä ò¿øèã áîëæ áàéãàà þìø¿¿, õàíü ìèíü þì ø¿¿, ýñâýë íýã ¿å äàæã¿é ñàéí ÿâñàí þì ø¿¿, ýñâýëåðººñºº íºõºðòýé õ¿í ãýæ õàðàãäàõ ãýñýí îëîí îëîí øàëòãààíààð òýð ýðýãòýéòýéàìüäðààä ÿâäàã. Õýðâýý òèéì ýìýãòýéä íºõðººñ íü èë¿¿ îþóí ÷àäâàðòàé ººðòíü óóë áîëîõîîð õýìæýýíèé ýðýãòýé òààðâàë íºãºº æèæèãõýí íºìºðã¿é óóëûãîðõèîä øèëæ÷èõäýã. Åð íü àæèãëàëòààñ õàðààä áàéõàä îþóí ÷àäâàðààð äóòóóõ¿íòýé õàíèëàõ íü ýìýãòýé õ¿íèéã èõ ÿäðààäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ýìýãòýéëýã,íèéãìèéã ÷èìäýã, ºâºðìºö ÷àíàð íü á¿äãýð÷èõäýã. Ýìýãòýé õ¿í ãýð á¿ëèéãíóðóóí äýýðýý ¿¿ðýõýä çîðèóëàãäààã¿é ó÷ðààñ á¿õ õàðèóöëàãà, àæëàà òýãøõóâààæ õèéíý ãýäýã æåíäåð áèø. Ãýòýë ýìýãòýé÷¿¿ä ìààíü ººðñäºº õ¿ðòýëá¿õ à÷ààãàà òýíö¿¿ õóâààõ ãýýä ç¿òãýýä áàéõ þì. Íîìîîðîî áîë ýð÷¿¿ä èë¿¿õèéãýýä ¿ð ä¿íã íü òýíö¿¿ õóâààõ ̧ ñòîé. Ýìýãòýé÷¿¿ä ÷èíü æàðãàõ ãýæ èðñýíõ¿ì¿¿ñ ãýýä õýëñýí ÷ áîëíî.-ßã îäîî ìàíàé ýð÷¿¿ä á¿ñã¿é÷¿¿äòýéãýý àäèëõàí ñóð÷ áîëîâñðîîä,àæèëëààä ÿâæ áàéãàà áîëîâ÷ îþóí ÷àäâàðààð ñóë þì óó ãýæàæèãëàãääàã. Òà ¿¿íèéã þó ãýæ ¿çýæ áàéíà âý?-Îäîî ìàíàéä 1870 îíä áóþó 133 æèëèéí ºìíº ¿åý ºíãºðººñºí áîëîâñðîëûíñèñòåìèéã õýðýãëýæ áàéíà. Ýíý íü öýýæëýõ, äóóðàéõ çýðýã á¿òýýë÷ áèøèäýâõã¿é ÷àäâàðò èë¿¿ òîõèðîîä áàéãàà þì. Ýðýãòýé õ¿í áàéãàëèàñàà ýíý÷àíàðóóäààñ èë¿¿ á¿òýýë÷ ÷àíàð ëóó èäýâõæäýã îíöëîãòîé. Õàðèí ýìýãòýéõ¿í äóóðàéõ, öýýæëýõ òàë ðóóãàà èë¿¿ èäýâõæäýã îíöëîãòîé. Áèä áîëîâñðîëûíñèñòåìèéã ñóóðèàð íü ººð÷èëæ ýðýãòýé÷¿¿äýý èäýâõæ¿¿ëýõ ç¿éëýýðáàÿæóóëàõã¿é áîë ýíý áàéäàë ººð÷ëºãäºõã¿é ø¿¿ äýý. Òýðíýýñ áèø ìàíàéýð÷¿¿ä îþóí ÷àäâàðààð ìóó áèø.

-Îõèä á¿ñã¿é÷¿¿ä ãàäààä ¿çýìæ, ìýäëýã áîëîâñðîëäîî ºäºð èðýõòóñàì àíõààðààä ýð÷¿¿ä íü õóó÷èí áàéäàëäàà ñýòãýë õàíãàëóóíáàéãàà íü ¿¿íòýé õîëáîîòîé þó?-Íèéãìèéí îëîí õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîîòîé. Íààä òàë íü ñàéí ñàéõíû

¿íýëýìæ ãàæèãòàé áàéíà. Áèåèéí õàð õ¿÷, ìîðèíû õ¿÷, áîëõè á¿ä¿¿ëýã áàéäëûãèë¿¿ ¿íýëäýã õýâýýðýý. Ìîíãîë áºõ ãýõýä ë õºëñºº óðñãààä õîîðîíäîî òóëààäçîãñ÷èõäîã õýâýýðýý. ªíººãèéí ìîíãîëûí íèéãìèéí ¿íýëýìæ íü äýëõèéí

73


¿íýëýìæýýñ õîë õîöîðñîí áàéíà. Äóóðèéí òåàòðò î÷äîã õ¿ì¿¿ñýýñ áºõèéíºðãººíä î÷äîã íü õýä äàõèí èõ áàéãàà õýâýýðýý. Áºõèéí ºðãºº Äóóðèéí òåàòðõî¸ðò áàéãàà ýð÷¿¿ëèéã õàðüöóóëààä ¿ç. Íèéãìèéí ¿íýëýìæ íü ººðºº îþóíóõààíûã ¿íýëýõ òàë äýýð õàðüöàíãóé ñóë áàéãàà ó÷ðààñ ýð÷¿¿äèéã ¿ëáýãýð,õàð õ¿÷òýé, á¿ä¿¿ëýã áàéõ ðóó ò¿ëõýýä áàéíà.

-Ãýð á¿ë áîëîõîîð øèéäýýä ìýðãýæëèéí õ¿íýýñ çºâëºãºº àâàõ ãýñýíõ¿ì¿¿ñ îëîí áàéäàã. Òàíàéõ òýäýíä òóñëàõ áîëîìæòîé þó?

-Òèéì ø¿¿. Çàëóó ãýð á¿ë¿¿ä èéì þìààð èõ äóòäàã. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ íàäààñèðæ çºâëºãºº àâäàã ë þì. Çºâëºãºº ºãººä, ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæàà ¿ç¿¿ëýõøààðäëàãàòàé áàéãàà. Îäîîõîíäîî áèäýíä áîëîâñîí õ¿÷íýýñ ýõëýýä áýëýíáîëîîã¿é ç¿éë èõ áàéíà. ßâààíäàà á¿õ ñàëáàðò õºãæººä, çºâëºãºº ºãºõ òºâ¿¿äáèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéãàà.-ªºðñäèéãºº òààðàìæòàé ãýð á¿ë áîëîõ ýñýõýý ìýäýõèéã õ¿ñýæ áàéãààõ¿ì¿¿ñò çºâëºãºº ºãºõã¿é þó? Åð íü õ¿íèéã îþóí óõààíû ÷àäâàðààðíü ýöýã ýõ áîëîõîä áýëýí ýñýõèéã íü ìýäýæ áîëîõ óó?-Ìàíàéõàí îð÷èí íºõöºëººñ áîëîîä çóðõàé, ëàì ãýýä ÿâ÷èõäàã. Áèä áîë õ¿íá¿ðèéã îþóí óõààíàà ñàéí õºãæ¿¿ë ë ãýæ õýëíý. Óõààíòàé, îþóíû ÷àäâàðàäèëõàí õ¿ì¿¿ñ þìûã íýã ÿíçààð õ¿ëýýí àâ÷, àäèëõàí áîäîæ ñýòãýæ, íýãàäèë øèéäâýð ãàðãàíà. Òýíä îéëãîëöîõã¿é ç¿éë ãàðàõã¿é. Áàò ñóóðüòàé ãýðá¿ë áîëíî. Õàìãèéí ýíãèéí æèøýý áîë ýìýãòýé íü IQ-èéí õóâüä èë¿¿ áóþóòîãòâîðã¿é ãýð á¿ëä ºññºí õ¿¿õýä íî¸í íóðóó ìóóòàé áàéäàã. Õ¿¿õäèéíõ¿ì¿¿æèëä áàñ íºëººëæ áàéãàà áèç.

Þì á¿õýí îþóí óõààíòàé õîëáîîòîé áîëîõîîð ýöýã ýõ áîëîõîä áýëýíýñýõýý ìýäýæ áîëîëã¿é ÿàõ âý. Òýíýã õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî ñóóãààä ¿ð õ¿¿õýäãàðãàõààð òýíýãèéí ãåíåòèêèéí êîä óäàìøäàã íü íîòëîãäñîí áàðèìò ãýäãèéãõýëüå.

-ßàãààä á¿õ ãýð á¿ëä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õýð¿¿ë ãàðäàã þì áý?-Îþóíû ÷àäâàðûí çºð¿¿ãýýñ øàëòãààëààä õýð¿¿ë ãàð÷ áàéíà. Îþóí ÷àäâàðààõºãæ¿¿ëæ ò¿õàéí íýã àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü îéëãîîã¿éãýýñ áîëæ áàéíà.Ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéã ñýòãýëãýýíèé àéí 30 õóâèéã ýçýëäýã ëàòåðàë ñýòãýëãýýíäñóðãàõ õýðýãòýé áàéíà. Ýíý íü øàâõàæ ñýòãýõ áóþó þìûã îëîí òàëààñ íüáîäîæ ¿çýõ àðãà.

Åð íü ãýð á¿ë ÷èíü óëñûí ¿íäýñ áîëîõîîð ñàëàëòûã áàãàñãàõûí òóëäîþóíëàã ãýð á¿ëèéã îëîí áîëãîõ õýðýããýé. Òîãòâîðòîé ãýð á¿ë á¿õýí îþóíëàã

Ýìýãòýé õ¿í íºõðººñºº äýýã¿¿ð IQ-òýé áîë ººðòíü íºìºð áîëîõîîð èë¿¿ ýð ë¿¿ øèëæ÷èõäýã

74



áàéñàí. Ýíý íü òýð àéëä îþóíû ¿íýò ç¿éëñ, õ¿íèé íàíäèí ÷àíàðóóä öîãöîëñîí,õàëóóí äóëààí óóð àìüñãàëòàé áàéõûã õýëæ áàéãàà þì. Çààâàë äýýä ìýðãýæèëýçýìøñýí áèø æèðèéí íýã ìàë÷èí àéë ÷ ãýñýí îþóíëàã áàéæ áîëíî.

-Îþóí ÷àäâàðûíõàà õýìæýýíýýñ òóõàéí õ¿íèé ìóó ÷àíàðóóä íüõàìààðäàã áîëîâ óó? Æèøýý íü, IQ-èéí èéìýðõ¿¿ ò¿âøíèé õ¿íýýñèéìýðõ¿¿ çàí ààø ãàð÷ áîëîõ þì ãýñýí ñóäàëãàà áàéãàà áàéõ ë äàà?-Óã íü áàéãàà, áàéõ ÷ ¸ñòîé. Ãýõäýý ýíý ñàëáàð ìàíàéä äºíãºæ ¿¿ñ÷ ýõëýýäáàéíà. Áàðóóíû îðíóóä ìàíàéä ñóäàëãààãàà òýð áîëãîí áýëýí äýëãýýä¿ç¿¿ëäýãã¿é. ßìàð ÷ ãýñýí òýä ýíý òàëààð èõ íàðèéí ñóäàëãàà õèéñýí áàéãààÒ¿¿íèéãýý ÷ òºðèéí áîäëîãîäîî ñàéí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà. Òýãýýä ÷ ñóäàëãààíäàõü àðä ò¿ìíèé íàðèéí íàíäèí íóóöûã áèäýíä äýëãýõã¿é ë äýý. Ìàíàéäººðñäºº ýíý òàëààð ñóäàëãàà õèéõ áîëîìæ áàéãàà, õèéõ ÷ ¸ñòîé.

-Ãýð á¿ë òîãòâîðòîé áàéõàä íºëººëäºã íýã ç¿éë íü ñåêñ ãýäýã.Òýãâýë îþóí óõààí íü ñåêñòýé ÿìàð õîëáîîòîé âý?

-Îþóí óõààíû òàëûí áàðèìæààã õýëüå. Ñåêñ ãýäýã áîë õ¿íèé àìüäðàëûíèõ àç æàðãàëòàé, àìòòàé ìº÷ þì. Y¿íèé ãî¸ ñàéõíûã àìñúÿ ãýâýë îþóíóõààíàà óëàì õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýæ ñóäëàà÷èä áàòàëñàí áàéãàà. Îþóí ÷àäâàðõýäèé ÷èíýý ñàéí õºãæñºí áàéíà, òýð õ¿íèé ñåêñýýñ àâàõ ìýäðýìæ íü òºäèé÷èíýý èë¿¿ àìòëàã áàéíà. Õàðèí îþóí ÷àäâàð íü äîîãóóð ñóë áàéõ òóñàìò¿¿íèé ñåêñýýñ àâàõ òààøààë àìüòíûõòàé òºñòýé áàéäàã ãýíý, ñîíèí áàéãààáèç!Õ¿¿õýä îëîõ ¿åä õîñóóä ÿìàð àðàíøèí ãàðãàõ íü òºðºõ õ¿¿õäýä òýð õýâýýðýýºâëºãääºã ãýæ íýã ýðäýìòýí áè÷ñýí áàéíà. Äýëõèé íèéòýýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé÷àíàðò èõ àíõààðàõ áîëëîî. Õºëäºº òààðñàí ãóòàë ºìñºõèéí òóëä íýã èòàëèýìýãòýé 250 ãóòàë ºìñºæ ¿çýæ áàéæ íýãèéã íü ñîíãîäîã áàéíà. Ãóòàë÷èí ýíýäóíäààñ ñîíãîãäîõûí òóëä ãóòàë ¿éëäâýðëýõýä èõ íàðèéí õàíäàæ áàéõàäõ¿¿õýä ¿éëäâýðëýõýä ÿàãààä õàéõðàìæã¿é ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäîë áîëãîæ áàéíàâý. Ìàíàéõíû õóâüä õ¿¿õýä ¿éëäâýðëýõ íü ñàíàìñàðã¿é ãýíýòèéí òîõèîëäëûí÷àíàðòàé áàéõ íü èõ ó÷ðààñ 1000 õ¿¿õýä òóòìûí 10 íü, çàðèì íóòàãò 40 íüòýíýã òºðæ áàéíà. Äýëõèé íèéòýä ýíý òoo 3 îð÷èì ãýæ òýìäýãëýãäñýí áàéäàã.

75


ÌÈÍÈÉ IQ-Ã ÀÐÄ ÒYÌÝÍ Ë ÒÎÃÒÎÎÍÎ

Yíýí 2003. 10. 10 ¹201

-Õ¿ì¿¿íèé îþóí óõààíûã Òà òºðºëõèéí ºãºãäºõ¿¿í õýìýýí çàðëàíòóíõàãëàäàã. Òýãâýë ¿¿ñýë õºãæëèéíõ íü ò¿¿õ ãýæ çààâàë áàéõ¸ñòîé ãýäýãòýé Òà ñàíàë íèéëýõ ¿¿?

-Íèéëíý ýý. Îþóí óõààí áîë äîð õàÿæ ë íýã ñàÿ æèëèéí ò¿¿õòýé.Ñàðìàã÷èíû áóñ áîñîî õ¿íèé ¿åýñ ýõòýé.

-Øèíæëýõ óõààíä áîë õ¿í ãàëûã îëñíîîð îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëýõýõëýëèéã òàâüñàí ãýæ ¿çýýä áàéäàã?

-ªº, ¿ã¿é, ¿ã¿é. Îþóí óõààí áîë îíîëîîðîî, îð÷ëîíãèéí õóóëü æàìààðààõ¿í äýýð èëýðñýí áàéãàà íü òýð. Òýãýõäýý ýíý èëýðñýí îþóí óõààí áîëñýòãýäýãã¿é áàéæýý. 750 ìÿíãàí æèëèéí òóðø ñýòãýäýãã¿é, çºíãººðºº ÿâæèðæ. Õàðèí 250 ìÿíãàí æèëèéí ºìíººñ ñýòãýëãýý ¿¿ñ÷ýý.

-Ñýòãýëãýýã ÷ Òà áàñ îð÷ëîíãèéí õóóëèàð ¿¿ñ÷ýý ãýõ ãýýä áàéíà óó?-Òýãýëã¿é ÿàõàâ. Äàíäàà õºãæëèéíõºº õóóëèàð ë ÿâæ áàéãàà þì. Òýãýýä

÷ îäîîãîîñ 50 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº ìýäëýã áóþó øèíæëýõ óõààí ¿¿ññýí.-Õýäèéãýýð ýíý á¿õýí îð÷ëîíãèéí áîëîîä îþóí óõààíû ººðèéíõ

íü õºãæëèéí ç¿é òîãòîë ÷ ãýëýý áèå áèåýñýý óðãàí ñàäàíññàí àõàíä¿¿ñ ë þì áàéíà. Õàðèí áîëîâñðîë õýçýý ¿¿ñ÷ âý?

-Òàâ îð÷èì ìÿíãàí æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí ãýäýã þì. Òýãýõäýý òýðòýýõ 50ìÿíãàí æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí ìýäëýãèéã ÷èíü òà íàðò çààæ áàéãàà þì. Ãýòýëìîíãîë÷óóä áèä øóóä ë áîëîâñðîëûã áàðüæ àâñàí. Ýíý íü òèéì ÷ ñàéíã¿éø¿¿.

-ßàãààä òýð âý?-Àëèâààã àðààñ íü õººâºë ã¿éöýõã¿é ø¿¿ äýý. Óðäààñ íü ë óãòàõã¿é áîë

áîëîõã¿é.-Ã¿éö÷èõâýë ÿàõ âý?-Ã¿éöýõã¿é ë äýý. Õºãæëèéí õóóëèéã ñºðæ áîëîõã¿é. Áàðóóíä áîë

áîëîâñðîëûã îäîîãèéí áèäíèé õýðýãëýýä áàéãàà ýíý óòãààð ¿íýëýõã¿é. Îãò

76



ººð. Îþóí óõààíûã íü ë ¿íýëäýã áîëñîí. Ìàíàé áîëîâñðîë áîë õèéñâýð ø¿¿äýý. Ýíý òóõàé áè íîì áè÷ñýí. Îäîî ë áèä îþóí óõààí ðóóãàà ÿâàõ ãýæ áàéíàäàà. Ýíý áîë õ¿í ººðèéãºº îëæ áàéãàà íü òýð.

-Òàíûã îéëãîæ áàéíà ë äàà. Y¿íèéã ÿðèõ íü óòãàã¿é ÷ áàéæìàãàäã¿é. Ãýõäýý Òà ×èíãèñ õààíûã õýí ãýæ áîääîã âý?

-×èíãèñ õààíûã áè õ¿í ãýæ áîääîã. Òýãýõäýý òýð æèðèéí ìîíãîë õ¿íáèø, ìàø ºíäºð îþóí óõààíòàé õ¿í. Y¿íèéã áèä çºâõºí ò¿¿õèéí áýëãýäëèéíóòãààð íü õýëýýã¿é. IQ-r íü ãàðãàñàí þì.

-Òóõàéí ¿åäýý Òà õýâëýë ìýäýýëëýýð ýíý òóõàé çàðëàæ áàéñàí ëäàà. Ãýõäýý äàõèí òîäðóóëàà÷?

-×èíãèñèéí IQ íü 204 íýãæòýé þì áèëýý. Ýíý áîë àóãàà èõ ñóóò õ¿íáàéñíû áîäèò áàòàëãàà. Èéì õ¿í òýðáóì õ¿íä íýã òîõèîääîíî.

-Ìîíãîë÷óóä òóõàéè ¿åä íýã òýðáóì õ¿ð÷ áàéñàè ãýæ ¿¿?-Yã¿é. Ìîíãîë÷óóä õýçýý ÷ ò¿¿õýíäýý òýðáóì õ¿ð÷ áàéãààã¿é. Yñðýýä ë

100 ñàÿ áèç äýý. Îäîî äýëõèé äýýð àìüäàð÷ áàéãàà íü 10 ñàÿ ø¿¿ äýý. Õàðèíäýëõèéí õ¿í íèéòäýý 80 òýðáóì õ¿ðíý. Îäîî çóðãààí òýðáóì íü ë àìüäáàéãàà áèç äýý.

-Òýãâýë îäîî ìîíãîë÷óóä äîòðîîñ ìàíàé ×èíãèñ õààí øèã õ¿íòºðñºí ¿¿?

-Òºðººã¿é áàéíà.-Òºðºõ ¿¿?-Îþóí óõààíû õºãæëèéí õè÷ýýëèéã ë ìàø ýð÷èìòýé õèéâýë òºðºõ

áîëîìæòîé. Îäîî òýãýýä ìàíàéõààñ áóñàä îðíû õ¿ì¿¿ñ á¿ãä ë îþóí óõààíààõºãæ¿¿ëýõ õè÷ýýëèéã çààæ áàéíà. Ìàíàé õîéä õºðø Îðîñò ë ãýõýä æèëèéíõíü ñóðãàëò åñºí ìÿíãàí äîëëàðûí ºðòºãòýé Ëîìîíîñîâûí ñóðãóóëü íýðòýéõààëòòàé õóâèéí äóíä ñóðãóóëü õè÷ýýëëýæ áàéíà ø¿¿ äýý.

-ßàãààä çààâàë õààëòòàé ãýæ...?-Òèéì ¿íýòýé ñóðãóóëüä íèéãìèéí äýýä õýñãèéíõýí ë õ¿¿õäýý çîðüæ

ñóðãàíà áèç äýý.-Òà õîëáîî òîãòîîõ óó?-Òîãòîîõ ãýæ áàéãàà.-Õýçýý òýð âý?-Òóí óäàõã¿é ýý. Òýãýõã¿é áîë ìàíàéõíû ñóðãàëòûí àðãà áàðèë ÿã ë

ìîðèí òýðýã øèã áàéíà. Èéì õóðäààð îð÷èí ¿åä ÿàæ õîðâîîã òóóëàõ þì áý,

77


åð íü. Òèéìýýñ Ìîñêâàãèéí Ëîìîíîñîâûí äóíä ñóðãóóëèàñ áèä áàãø óðèíà.-Åð íü äýëõèéí õýìæýýíä ×èíãèñ õààí øèã õýìæýýíèé õ¿í õýä

áàéíà äàà?-80 îð÷èì õ¿í áèé. Òýãýõäýý ýíý íü àóãàà ñóóò ãýäýã êàòåãîðò áàãòàõ þì

ø¿¿ äýý.-Ýíä ýìýãòýé õ¿í áèé þó?-Îäîîãîîð áàéõã¿é áàéíà. Òýãýõäýý àóãàà ñóóòààñ äîîãóóð áîë îëîí êàòåãîðè

áèé ø¿¿ äýý. Ñóóò ãýñýí êàòåãîðèä íü áîë ãàíö íýãõýí ýìýãòýé áèé áàéõ. Åðíü áàðàã áàéõã¿é äýý.

-Ýíý íü þóòàé õîëáîîòîé âý?-Þì þìòàé ë õîëáîîòîé. Òýãýýä ÷ îëîí òàëûí ¿íäýñëýë¿¿ä øèíýýð

ãàðñàí.-Òîäîðõîé ÿðèà÷?-Åðººñºº òàðõè øèã íàðèéí ýðõòýí áàéõã¿é þì áàéíà.-Òýãâýë îð÷èí ¿åä ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿÷èðõýãæèæ áàéãààã Òà þó ãýæ

õýëýõ âý?- Òàðõèíû ãëèàë áóþó õîëáîã÷ ýä ãýæ áàéäàã þì áàéíà. Ãëèàë íü

îð÷óóëàãäàõã¿é áàéíà ë äàà. Ãåíèòýé õîëáîîòîé ¿ã áîëîõîîð. Òýãýýä ë òýðãëèàë õîëáîã÷ áîë òàðõèíä áóé ìýäýýëëèéã õîëáîäîã ¿¿ðýãòýé. Îð÷èí ¿åèéíýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿÷èðõýãæèæ áàéãààãèéí øàëòãààí íü åðººñºº ë òàðõèíûõ íüìýäýýëýë õîëáîã÷ õ¿÷èðõýãæèæ áàéãààòàé õîëáîîòîé þì áèëýý.

-Ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÿëãàà óäàõãóé àðèëíà ãýõ ãýýä áàéíà óó?-Àðèëíà. Çàñàðíà. Ýäãýðíý.-ßã õýçýý òýð âý?-Îäîî åð íü áîëîâñðîëûí ñèñòåìä ººð÷ëºëò õèéãýýä èðýõýýð íèéãìèéí

øèëæèëòèéí ¿åòýé õîëáîîòîé èéì ¿çýãäë¿¿ä àðèëíà ë äàà.-Ýð÷¿¿ä ÿìàãò õ¿÷èðõýã õýâýýð áàéõ íü Òàíû áîäëîîð áàñ ë

îð÷ëîíãèéí æàì óó?-Òèéì ýý. åðòºíöèéí æàìûã õýí ÷ òèéì àìàðõàí ýâäýõã¿é äýý. Ýâäýõ

ãýýä áàéãàà õ¿í ººðºº ë çîâíî. Îþóí óõààíûõàà ýíãýýñ õýòýðñýí ç¿éë ð¿¿òýì¿¿ëñýí õ¿í çîâëîíãîî ººðºº ýäýëäýã íü ¿íýí ë áèç äýý. Õýí ÷ ò¿¿íèéºìíººñ çîâîõã¿é.

-Àìüäðàëä àìæèëò ãàðãàæ ÿâàà á¿ñã¿é÷¿¿äèéã òýãâýë Òà þóãýæ õýëýõ âý?

Ìèíèé IQ-ã àðä ò¿ìýí ë òîãòîîíî

78



-Òýä áîë ººðèéãºº õóðöàëæ, áàñõ¿¿ çîëèîñîëæ ÷àäàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ...-Õàðèí ÷ òýäíèéã ìàãòàí äóóëìààð þì áèø ¿¿. Òýäýíä îþóí

óõààíûõ íü ÷àäâàð ÷ òóñàëæ ë áàéãàà ø¿¿ äýý?-Ìàãòàæ, áàõàðõàæ áîëíî îî. Y¿íèéã áè ¿ã¿éñãýõã¿é. Ãýõäýý îþóí óõààíû

÷àäâàðûã õýìæäýã ë äýý. Èéì áîäèòîé õýìæ¿¿ð IQ-ä áèé.-Ñîíèðõóóëàà÷-Õ¿íèé IQ 130-ààñ äýýø áîë ñàéí. 0-70 áàéâàë óñàí òýíýã, 71-100 áàéâàë

ñóë òàëäàà, ñóëàâòàð ýð¿¿ë ãýñýí ¿ã, 100-130 áîë óõààíòàé òàëäàà ýð¿¿ë, 131-140 áîë óõààíòàé, 141-160 áîë ãîö àâúÿàñòàí, 161-180 áîë ñîä óõààíòàé, 181-200 áîë ñóóòàí, 201-ýýñ äýýø áîë àóãàà ñóóò áàéäàã.

- Èõ íàðèéí þì àà?-ªº, íàðèéí áàéëã¿é ÿàõàâ. Ýä ÷èíü òýãýýä äîòðîî çàäàðíà ãýýä áîääîî.-Òàíû IQ õýä âý?-Áè ººðèéíõèéãºº òîãòîîæ áîëîõã¿é. Àðä ò¿ìýí ë òîãòîîíî.-Ãýõäýý òà ººðºº òîãòîî¸ ãýæ áîäñîí óó?-Áîäñîí. Ìèíèéõ áîë åðäèéí ¿åäýý 130 þì øèã áàéíà ëýý. Áýëòãý÷èõâýë

130 ãàðíà, èéì ë þì.- Áè óíøñàí ë äàà. Òàíû áè÷ñýí «Ìîíãîëûí õºãæëèéã áóðõíààñ

àñóóÿ» íîìíîîñ Îðîñûí ñóóò ìàòåìàòèê÷ Ë.Ýéëåð áóðõàí áàéäàããýäãèéã ìàòåìàòèêèéí àðãààð áàòëàõ ãýæ îëîí óäàà îðîëäñîí àãààäîðîëäîõ á¿ðäýý ë «Áóðõàí áàéõã¿é» ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðýýä áàéñàíãýæ. Òýãýõýýð Òà ÷ áàñ ìàòåìàòèê÷ õ¿í áîëîõîîð èéì àñóóëòàäèíãýæ ë õàðèóëàõ áàéõ. Õàðèí ìàòåìàòèê áîë ñýòãýëãýýíèé õàðúÿàòáîëîõîîð ãàðãàëãàà íü ÿìàãò ñýòãýë ç¿ðõíèé õàðúÿàò áàéäàã áóðõíûã,áóðõíû îðîí çàéä ÿàæ õ¿ðýõ âý ãýæ íàäàä ñàíàãäààä áàéíà?

Òèéì ýý. Y¿íèéã áîë áè õ¿ëýýí çºâøººðíº. ßã ¿íýí ø¿¿. Ãýõäýý ñýòãýëç¿ðõ ãýäýã ÷èíü àâàðãà þì. Òýãýýä õàëóóí ñýòãýë ãýæ èõ ãî¸ þì áèé. Ýíý ÷áàñ îþóí óõààíòàé õîëáîîòîé ë àñóóäàë.

-Òà ÷ á¿ð ºì÷èëæ ã¿éöýõ þì àà?-Yã¿é, ÷è áîääîî. Óõààíòàé, òýíýã õî¸ð õ¿íèé ñýòãýë ç¿ðõ øàë ººð

ìýäðýõ¿éòýé áàéíà áèç äýý.-Òýãâýë õ¿íèé ñýòãýë õýäèéä ¿¿ññýí þì áý?-Õîæìîî, õîæèì. Àðàâ õîðèí ìÿíãàí æèëèéí ºìíº ë ¿¿ññýí. Ýíý áîë

ìàø ò¿âýãòýé òîì ñýäýâ. Òèéì áîëîõîîð áè ñýòãýë ç¿ðõíèé òóõàé ñýäâýýñ

79


àéäàã þì.-Àéäàã ãýíý ýý?-Òèéì ýý. Äàõèí õýëüå. Ýíý áîë ìàø òîì ñýäýâ. Ìàø òîì óõàãäàõóóí.-Áàñ ìàø òîì øèíæëýõ óõààí ø¿¿ äýý?-Òèéì ø¿¿. Ìàø õóðäàöòàé õºãæèæ áàéíà.-Øàøèí áîë ñýòãýëèéí øèíæëýõ óõààí ãýäãèéã Òà õ¿ëýýí

çºâøººðíº áèç äýý?- Yã¿é. Øèíæëýõ óõààí áèø. Øàøíûã øóóä ë øàøíààð íü îéëãî. Ãýòýë

ìàíàéõàí Äàëàé ëàìûã õ¿ðòýë áóðóó îéëãîîä áàéäàã. Àðãàã¿é ø¿¿ äýý. IQ íüõ¿ðýõã¿é þì ÷èíü.

-Ò¿¿íèéã Òà þó ãýæ îéëãîäîã âý?XIV Äàëàé ëàì Äàíçàíæàìö áîë èõ ñàéõàí ñýòãýëòýé îþóí óõààíòàí þì

áàéíà. Ãýòýë ò¿¿íèé äýðãýä Ãèòëåð áîë õàðüöóóëøã¿é ìóóõàé ñýòãýëòýé îþóíóõààíòàí ø¿¿ äýý.

-Òàíû ºðõ ãýð, õàëóóí àì á¿ëèéí «ãàë òîãîî» ðóó îðîõîîñ ºìíºõàéðûã, õàéð äóðëàëûí òóõàé îéëãîëòûã òàíü àñóóæ áàéãààã ìèíüºðøººãººðýé. Òà ýíý õî¸ð ¿ãèéã òóñ òóñàä íü ñàëãàæ îéëãîäîã óó,ýñâýë íýã ç¿éë ãýæ áîääîã óó?

-Õàéð áîë åðººñºº õ¿íèé áàñ àìüòíû îþóí óõààíû íýã èëðýë áàéõã¿é þó.-ªºð õîîðîíäîî ýâöýëäñýí ãàíöõàí ë îéëãîëò þì ãýæ ¿¿ äýý?-Íýãññýí ÷ áàéæ áîëíî. Íýãñýýã¿é ÷ áàéæ áîëíî. Õîîðîíäîî òºñòýé ÷

áàéæ áîëíî. Îãò òºñã¿é ÷ áàéæ áîëíî. Çºí áèëýã ìýäðýìæýýðýý ÷ ÿâæáîëíî. Ãýõäýý õàéð áîë äóðëàëûíõàà èëðýë íü ë áîëæ õàðàãäàíà äàà.

-Òýãâýë äóðëàëûã Òà òîäîðõîéë äîî?-Äóðëàë ãýäýã áîë îþóí óõààíä ¿å ¿å ìàø õ¿÷òýé ìàíàð÷ áàéäàã îþóí

óõààíû çºíòýé õîëáîîòîé ÷àäâàð þì. Èõ îãöîì ¿¿ñäýã. Îãòûí òºñººëºëã¿éãýýðèðäýã. Õ¿í äóðëà÷èõààä äóðëàëàà óäèðäàíà ýíý òýð ãýñýí þì áàéõã¿é. Ìèíèéõóâüä äóðëàë ¿å ¿åõýí õàðàãäàæ áàéäàã ãàë øèã ñàíàãääàã. Òýð ãàë äýýð ëõàéð ãýäýã þì íü òîãòîæ áàéâàë ¿ã¿é ìºí ãî¸ áîëíî îî äîî. Ýíýã¿é áîëæèðèéí õàéð áîëíî äîî. Òýãýýä õàéð äóðëàëóóä äîòðîî õàìãèéí ñàéí íüæèíõýíý äóðëàë áàéäàã þì áàéëã¿é.

-Õîîñîí ÷àíàðûí òóõàé Òà õýð óíøñàí áý?-Óíøñàí. Á¿ð ýíý òóõàé çîðüæ ñóäàëäàã õî¸ð ñóäëàà÷èéíõ íü íîìûã

óíøñàí.


80



-Îþóí óõààíû í¿äýíä õàðàãäàøã¿é òýð èõ ºíäºð òºâøíèéóõàãäàõóóí îéëãîëòóóä, ñóðãààë íîìëîëóóäûí äýðãýä á¿ä¿¿ëýã àõóé÷ ãýæ õýëìýýð áèäíèé ýíý àìüäðàë þóõàí ÷ þì áý äýý ãýìýýð ñàíàãäàæáàéõ þì óó?

-Ñàíàãäàëã¿é ÿàõàâ. Õîîñîí ÷àíàðûí ñóðãààëóóä áîë ̧ ñòîé ãàéõàìøèã þìáèëýý.

-Õîîñîí ÷àíàðûã òºãñ ýçýìø÷èõñýí ÷àäâàðòàé ãýãýýíòí¿¿äèéãÒà þó ãýæ áîääîã âý?

-Ýíý áîë ìàø õîâîð òîõèîëäîë. Òýãýõäýý îäîîãîîð èéì ÷àäâàðòàé õ¿ì¿¿ñàëáàí ¸ñîîð á¿ðòãýãäýýã¿é áàéãàà ø¿¿ äýý. Òèéìýýñ äîìãèéí øèíæòýé ãýæáîëíî. Àðä ò¿ìíèé ñýòãýëãýýíèé óðàí ñàíàà øèã ë ÿðèãääàã ë äàà, ÿã ¿íýíäýýáîë.

-Îþóí óõààí åð íü õýäýí ÷àäâàðòàé þì áîë?-Ñîíèí àñóóëò áàéíà. 120 ÷àäâàðòàé. Îäîîãîîð ìýäðýãäýæ áàéãàà íü ø¿¿

äýý. Ýíäýýñ 40-èéã íü òºðºëõèéí øèíæòýé ãýäýã þì. Yëäñýí 80 íü ¿¿ñìýëáîëæ òààðàõ íü ë äýý, òýãýõýýð. ªºðººð õýëáýë, õ¿í îþóí óõààíûõàà ãóðàâíûõî¸ð õóâèéã ñóðãàëòûí àðãààð á¿ðä¿¿ëæ áîëíî ãýñýí ¿ã.

-Îþóí óõààíû õàìãèéí ãîë çàð÷èì íü þó âý?-Åðººñºº õ¿íèé îþóí óõààíûã áèå ìàõáîäèîñ íü ñàëãàæ áîëîõã¿é ãýñýí

çàð÷èìòàé. Òýãýõýýð îþóí óõààíò õ¿í ººðèéãºº, áèåý õàéðëàõ õýðýãòýé áîëæòààð÷ áàéãàà áèç. Yíýõýýð ÷ îþóí óõààíû ã¿éöýòãýã÷ íü áèå ë áàéäàã ø¿¿äýý.

-Ýðõ ÷ºëºº ãýæ þó âý?-ßàõàâ äýý, ýðõ ÷ºëºº ãýäýã íü ÿã öààãóóðàà áîë îþóí óõààíû îðøèí áàéõ

õýëáýð ë áàéõã¿é þó. Òèéì ó÷ðààñ îþóí óõààí ººðºº äýýä ýðýìáèéí ýðõ÷ºëººã õ¿ñýìæèëæ îðøäîã. Íèéãìèéí àìüäðàëä îðîîä èðýõýýðýý ë óãààðòàæáàéãàà þì. Òýãýõäýý ýíý ýðõ ÷ºëºº áîë áîäèò àìüäðàë äýýð íèéãýìòýéãýýçîõèöîæ áàéõ åñòîé. Áóñäàä õîð áîëîõîîðã¿éãýýð õÿçãààðëàæ áàéõ ó÷èðòàéþì, õ¿í ýðõ ÷ºëººãºº.

-Óëñ òºðæ¿¿ëæ áàéãàà þì áèø ø¿¿. Ãýõäýý ìàíàé ºíººãèéííèéãýìä õàìãèéí èõ àäàë ÿâäàë ¿¿ñãýã÷ õ¿ì¿¿íèé ýðõ ÷ºëººíèé òóõàéîéëãîëòûã àñóó÷èõìààð ñàíàãäààä áàéíà. Òóõàéëáàë ÓÈÕ-ûí íýãýíãèø¿¿í, . . .?

-Öàã çàâòàé áîëîõîîðîî ýíý òóõàé æè÷ ÿðèëöàæ áîëîõ þì. Áèäíèé ýíýÿðèëöëàãàä èéì ñýäýâ íèéöýõã¿é áàéíà. Áèä õ¿ì¿¿íèé õàìãèéí äýýä ýðýìáý,

81


õºäºëã¿¿ð îþóí óõààíû òºëºº ë ÿðèëöàæ áàéíà ø¿¿ äýý. Òà áèä õî¸ð äýýäýðýìáèéí þì ÿðüæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

-Òà ãóíèäàã óó?-Ãóíèëã¿é ÿàõàâ. Ãóíèíà àà. Ãóíèãëàíà ãýäýã ÷èíü îþóí óõààíû èõ òîì

òàéòãàðàë þì ë äàà. Îþóí óõààí òóõàéí òîõèîëäñîí ç¿éëèéã ººðèéíõººðººõ¿ëýýæ àâ÷ ÷àäàõã¿é áîëñîí èéì ¿åä ë îþóí óõààí òàéâøèðäàã. Ãàðöààã¿éòàéâøèðäàã. Èõ ñàéõàí áîääîã.

-Òýãâýë øàíàëäàã óó?-Øàíàëàõ ÷ õààøàà þì áý äýý. Çàëóó áàéõäàà áîë øàíàëäàã ë áàéæ.

Îäîî áîë òîéðîîä ãàð÷èõäàã áîëæýý. Òýãýõýýð øàíàëàõã¿é áàéõàä çîðèóëàãäñàíñýòãýëèéí ººðèéí ãýñýí òåõíîëîãèòîé áîë÷èõîæ ãýñýí ¿ã ìºí áèç äýý.

-Ãàíöààðääàã óó?-Ãàíöààðäàíà ø¿¿. Õààÿà õààÿà ãàíöààðääàã. Òýð íü ìèíèé õýëæ áàéãàà

þìûã õ¿ì¿¿ñ íýã èõ îéëãîõã¿é áàéãàà áîëîõîîð ãàíöààðäààä áàéäàã.-Îþóí óõààí, ñýòãýë õî¸ð ÿìàð ñýæìýýð õîëáîãääîã þì áý?-Îþóí óõààíûã ñýòãýë ø¿¿õ ¸ñòîé. Òýãýõëýýð ñàéõàí ñýòãýëòýé îþóí

óõààí ìóóõàé áàéõã¿é íü ýý äýý.-Õàð ºíãººð äàâàëãààëààä áàéäàã îþóí óõààíûã Òà þó ãýæ áîääîã

âý?-¨ñòîé ìóóõàé þì äàà. Èéì õ¿íýýñ áè àëü áîëîõîîð çàéëñõèéäýã. Èõ

õýö¿¿ ñàíàãääàã. Áèäíèé ñýòãýë ç¿ðõ, îþóí óõààí ÷èíü òýäýíòýé øàòàð í¿¿õýäçîðèóëàãäààã¿é þì ø¿¿ äýý.

- Øàòàð òîãëîäîã óó?-Òîãëîäîã.-Õýð ñàéí áý?- ªºðººñºº ìóó õ¿íòýé øàòàð òîãëîæ áîëîõã¿é. Ýíý áîë îþóí óõààíû

ººðèéíõ íü õóóëü ø¿¿ äýý.-Íàéç ãýæ õýí áý?-Èõýíõäýý ë öàãèéí ñàäàà.-Á¿õýëäýý òýð ¿¿?-Yã¿é, íàäàä ÿðüæ ñóóäàã óõààíòàé öººí õýäýí íºõºä áèé. Òýäíèéãýý áè

öàãèéí ñàäàà ãýæ õýçýý ÷ áîääîãã¿éã ìèíü çààâàë áè÷ýýðýé.-Òà õýíòýé íàéçàëäàã âý ãýýä àñóó÷èõàæ áîëîõ óó, òýãâýë?-Íîìòîé ë èõ íàéçàëäàã äàà. Íîì áîë ìèíèé áàãø þì. Áàñ áè Ìîíãîëûí


82



õàìãèéí òîì õî¸ð ýðäýìòýíòýé áàãø øàâèéí áàðèëäëàãà òîãòîîñíîîðîî áàõàðõàæÿâäàã.

-«Íîì áîë õààí øèðýýíýýñ ÷ ¿íýòýé» ãýæ õýëñýí Ó.Øåêñïèðèéí¿ã Òàíä èõ îéðõîí áàéäàã þì áèç äýý?

-¨ñòîé ¿íýí. Íàäàä íîì áîë õààí øèðýýíýýñ ÷ ¿íýòýé.-Ãýõäýý Òà áîë Ìîíãîëä îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ ººðèéí ãýñýí

ñ¿ëæýýã áàðàã áàéãóóë÷èõëàà. Áîëîâñðîë ãýõ çýðýã íèéãìèéí ñàëáàðòíýëýýä øèíý÷ëýëò õèéõèéã çîðüæ áàéãàà. Ãýõäýý øèéäâýð ãàðãàõòºâøèíä î÷ú¸ ãýæ õàà íýãòýý áîäîãäîõ þì óó?

-Yã¿é. Îþóí óõààí ÿðüäàã õ¿í ÷èíü óëñ òºðä îðæ áîëîõã¿é. Óëñ òºð áîëèõ õàòóó îð÷èí ø¿¿ äýý.

-Òà áàñ Ìîíãîëä áîëîâñðîë ýçýìøñýí. Òàíû ¿åèéíõíèé èõýíõ íüãàäààäàä áîëîâñðîë ýçýìøñýí áàéäàã. Ýíý íü Òàíû ñîíãîëò áàéñàí óó?

-Òýð ¿åä íàäàä ãàäààäàä ñóðàëöàõ áîëîìæ èõ áàéñàí. Ìîíãîë Óëñàäèðñýí á¿õ õóâààðèéí íýã äýõèéã íü ñîíãîõ ýðõ íàäàä áàéñàí ø¿¿. Ó÷èð íü áè1972 îíä óëñûí ìàòåìàòèêèéí îëèìïèàäûí àâàðãà áîë÷èõñîí áàñ ÷ ãýæ òîìàìüòàí áàéëàà. Ãýõäýý áè ÌÓÈÑ-èéí ìàòåìàòèêèéí àíãèéã ñîíãîñîí. Ãåðìàí÷ þì óó, Îðîñ ÷ þì óó àëü íýãýí ãàäààäûí îðîíä î÷èæ ñóðàëöàõûã õ¿ñýýã¿é.Ýíý íü ÷ îäîî ýðãýýä áîäîõîä èõ îíîñîí ñàíàãääàã. Ìýðãýæèë îëæ àâàõûãáèø, ñýòãýäýã áîëîõûã ë çîðüæ áàéæýý, òýð ¿åä áè.

-Ìýðãýæëèéã Òà «äîîø íü» õèéñýýð áàéíà óó?- Ìýðãýæèë áîë òºäèé ë ñàéí áèø. Õóó÷èðäàã. Îþóí óõààíûã õààæ

áîîíî. Õàðèí ñýòãýëãýý áîë õºãæ¿¿ëäýã ø¿¿ äýý.-Îþóí óõààíààðàà òààøààõ ãýäýã ¿éëäýë áàéäàã?-Áàéäàã. ßã áàéäàã. ¨ñòîé áàéäàã. Îþóí óõààíààðàà òààøààæ, áàÿñàíà

ãýäýã áîë óõààíòíóóäûí õóâüä þóíààñ ÷ ýðõýì. Òèéì ó÷ðààñ áè óõààíòàéõóì¿¿ñòýé ÿðèëöàõ äóðòàé áàéäàã. Îþóíëàã áàÿñàë ãýæ áàéãààä áàéãàà þì.

-Çàðèì óõààíòíóóäûã õ¿ì¿¿ñ õýâèéí áèø õ¿í ãýæ òîäîðõîéëäîã?-Òýð áîë õóäëàà. Ìàññûí ç¿ãýýñ ë òýãæ õýëäýã. Óõààíûã íü îéëãîäîãã¿é

áàéõã¿é þó. Ìýðãýä áîë ýð¿¿ë. ̈ ñòîé ýð¿¿ë ñàðóóë îþóí óõààíòíóóä áàéäàã.-Òýäíèé îþóí óõààí òºðìºë ¿¿, òàðèìàë óó?-Ñóóðü íü òºðìºë. ªºðººð õýëáýë, óäàìøëûí ãåíåòèêèéí êîäîîðîî äàìæààä

ºãºãä÷èõäºã ºãºãäºõ¿¿í þì ë äàà.-Òà ÿìàð ãåíåòèêèéí êîäòîé õ¿í áý, èíãýõýä?

83


-Áè ýýæèéíõýý 34-òýéä íü, ýöãèéíõýý 20-òîéä òºðñºí ìîðü æèëòýé õ¿íþì áàéíà. Òýãýõäýý ìèíèé òºðñºí îí, cap, ºäºð, öàã íü ÿã îí ñîëèãäîæ,õóó÷èí íü óëèðàõ, øèíý íü èðýõ ìº÷òýé ÿã äàâõöäàã þì. Áè 1955 îíûíýãä¿ãýýð ñàðûí 01 -íèé 01 öàãã òºðæ áàéæýý.

-Ãåíåòèêèéí õóâüä ÷ Òà èõ ºâºðìºö ºãºãäºõ¿¿í þì àà?-Ìèíèé ýýæ Öýðýí ãýäýã õî¸ð õ¿¿õýäòýé ýìýãòýé áàéæýý. Íóòãèéíõàí

ìààíü ìàíàé ýýæèéã èõ óõààíòàé ýìýãòýé þì áîëîõîîð íü Öýöýíõ¿¿ ãýäýãáàéæ. Óõààíòàé ýìýãòýé÷¿¿ä ÷èíü èõýíõäýý ë íºõºðã¿é áàéäàã ø¿¿ äýý.Îäîî ÷ òèéì. Òýãýýä ÿàõàâ, òèéì íýã õóâü òîõèîë áîëæ, åðòºíöºä áè òºðæ ëäýý. Åâðîïò áîë èéì òîõèîëäëûã àëãà òàøèí õ¿ëýýæ àâ÷, ýýæýýð ìèíü áàõàðõàíàáèç äýý, õ¿ì¿¿ñ. Ãýâ÷ áèäíèé ºñ÷ òºðñºí õºäºº òèéìã¿é. Íóòàã óñààð íýãøóóãèõã¿é þó äàà. Òýãýýä ààâ ìààíü çàëóó õ¿í þì ÷èíü Óâñ àéìãèéí Çàâõàíñóìààñ í¿¿ãýýä Òºâ àéìàãò èðæ àìüäàð÷ ë äýý.

-Òàíû áàãà íàñ ÿàæ ºíãºðñºí áý?-Áè ãóðâàí íàñ õ¿ð÷ áàéæ õýëä îðñîí. Óðüä íü áîë ìàíàé íóòãèéíõàí

íàìàéã «Ñàéõàí õ¿¿ þì. Äààí÷ õýëã¿é» ãýæ õàðóóñäàã áàéñàí ãýñýí.-Ýýæ òàíü õ¿¿ãýý ¿ã õýëýõèéã ñîíñîîä àíõ èõ ë áàÿðëàñàí áàéõ äàà?- Íýã ºäºð òýìýý ñààãààä çîãñ÷ áàéæ ë äýý, ýýæ ìààíü. Ãýòýë ãýíýò áè

«Ìººì» ãýæ õýëñýí ãýäýã. Ýýæ «Þó âý?» ãýýä ãàéõàæ ë äýý. Òýãýõýä áè«Ìººì» ãýæ äàõèæ õýëýýä ýýæ «Ýýæ» ãýæ õýëýõýä íü äàâòààä «Ýýæ ìººì»ãýæ õýëñýí ãýäýã. Ýíý õî¸ð ¿ãèéã äàãàæ äàâòàæ õýëýýä ë, áè åðäºº äîëîîõîíõîíîãèéí äîòîð õýëä îðñîí ãýäýã. Òýãýýä òàâàí íàñòàéäàà ìÿíãûí äîòîðõèòîîã öýýæýýðýý òà÷èãíàòàë íü ÿìàð ÷ òºâºãã¿é íýìæ, õàñ÷ ñóð÷ýý.

- Òýãýýä àðàé ñóðãóóëüä îðñîí þì áèø áèç?- Îðñîí. Òýãýýä «õººãäñºí».-ßàãààä òýð âý?-Íàìàéã óã íü ýýæ ýã÷òýé ìààíü õàìò ñóðãóóëüä îðóóë÷èõã¿é þó. Ãýòýë

áè áàãøèéíõàà øèðýýí äýýð ãàð÷ çîãñîîä, áàãøèéíõàà àìûã áàðüæ áàéãààä«îäîî áè çààíà àà» ãýæ òîìîð÷ ë äýý.

-Òýãýýä ë õººãä÷èõºº þó?-Òýãýõýä áàãø ìààíü íàìàéã òýâðýýä, õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷ äýýð îðñîí.

«Õýòýðõèé áàãà õ¿¿õýä áàéíà. Ãýðò íü áóöààÿ» ãýæ õýëñýí.-Òýãýýä õýäèéä àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººðºãäºâ?-Õîéòîí æèë íü.


84



-Øóóä ë îíö ñóðààä ýõýëñýí ¿¿?-Òýãñýí. Òýãýõäýý áè íýãýýñ íàéìäóãààð àíãè òºãñòëºº ãýðèéí äààëãàâàð

õèéæ åðººñºº ¿çýýã¿é. Yðãýëæ ë òîãëîæ ÿâäàã õ¿¿õýä áàéëàà.-ªãºãäºõ¿¿í òàíü äýíä¿¿ áàÿí þì äàà?-Áàÿí ãýõ íü õààøàà áîë? Àçòàé ë þì äàà.-Îäîî Òà ààâòàéãàà óóëçäàã óó?-Áè ºðõ ãýðèéíõýý äîòîð ààâ ãýæ äóóäàæ ¿çýýã¿é ÷ ààâòàéãàà óóëçñàí. ßã

îäîîãîîñ òàâàí æèëèéí ºìíº ààâ ººðºº èðñýí. Íàäààñ òóñëàìæ õ¿ññýí. Áèòóñàëñàí. Îäîî ààâ ìààíü äàæã¿é, Øàäèâëàíä àìüäàð÷ áàéãàà.

- Òà ä¿¿ íàðòàé þó?- Ä¿¿ íàð áèé. Ààâûí ìààíü õ¿¿õä¿¿ä áîëîõîîð òýä áîë ìèíèé ä¿¿ íàð

þì ë äàà. Ñàÿõàí íýã ä¿¿ ìààíü ààâ áîëæýý. Áè áàÿð õ¿ðãýñýí.- Òà ººðèéíõºº èéì àìüäðàëûã þó ãýæ ä¿ãíýäýã áîë. Ä¿ãíýëò

õ¿íä ë äýý. Ãýõäýý ñîíèðõìîîð ñàíàãäààä áàéíà.-Õîðâîîä áàéãàà þì á¿õýí îéëãîæ ìýäýð÷ ÷àäàõ þì áîë ñàéõàí áàéäàã.-Øèðýýíèé òàíü íîì þó âý?-Ìèøåëü Ìîíòåíü áîë ÿðèëò áàéõã¿é. Çà òýãýýä Ëåâ Òîëñòîé áîë ñàéí.-Íîìûí ñàí òàíü íèéò õýäýí íîìòîé âý?-Õîðèí ìÿíãàí íîì ýëáýã áèé. Õàãàñûã íü áè ñóðãóóëèéíõàà íîìûí ñàíä

õàíäèâëàñàí.-Ãýð á¿ëýý òàíèëöóóëàà÷?-Áè äºðâºí õ¿¿òýé. Õàìãèéí áàãà íü ÅÁÑ-èéí åñä¿ãýýð àíãè. Áóñàä íü

áîë á¿ãä «Õàí-Óóë» äýýä ñóðãóóëèéã òºãññºí. Áàñ íýã õ¿¿ ìààíü îäîî ñóðàëöàæáàéãàà.

-Çààâàë ººðèéíõºº ñóðãóóëèéã òºãñãºäºã íü ÿìàð ó÷èðòàé þì áý?-«Õàí-Óóë» äýýä ñóðãóóëü áîë Ìîíãîëûí õºãæëèéã ÷èãë¿¿ëíý ãýäýã

óðèàòàé, óðàãøàà ç¿òãýæ áóé øèíý õàìò îëîí. Òîì õ¿¿ ìààíü îþóí óõààíûõºãæëèéã íèéãýìä ò¿ãýýõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ çîðèëãîîð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàáàéãóóëñàí.

-Òà à÷òàé þó?-À÷òàé. À÷ ìààíü ãóðâàí íàñòàé.-Ýõíýðýý òàíèëöóóëàà÷?-Ìèíèé ýõíýðèéã Ï.Öîãçîëìàà ãýäýã. Ñóðãóóëèéí ìààíü ýäèéí çàñàã àæ

àõóéí àëáûã ºðõ ãýðèéíõýý àëáàòàé äàâõàð çîõèöóóëäàã. Y¿íèé à÷ààð ë áè

85


àõóé àìüäðàëûí ÿìàð ÷ ç¿éëä ñàíàà çîâîëã¿éãýýð Ìîíãîëûíõîî õ¿í àðäàäîþóí óõààíûã ò¿ãýýõ ¿éëñýä ç¿òãýæ ÿâíà.

-Òàíûã áàñ àôîðèçì çîõèîäîã áàéõ ãýæ òºñººëººä áàéíà?-Ãóðàâ äºðºâõºí ë þì áàéãàà. Áîäîìæ äóíäààñ òºðñºí þì.-Õýëæ ºãºº÷?-Õ¿í áèäýíä áàéãàà þìíààñ õàìãèéí ¿íýòýé íü îþóí óõààí. Óã íü àìüäðàë

ãýäýã ÷èíü ñýòãýë ãýñýí ¿ã ë äýý. Îþóí óõààíààñ àíãèä àç æàðãàë ãýæ ¿ã¿éýý. ªíãºðñíèéã áàòàëãààæóóëàõààñàà èë¿¿òýé èðýýä¿éãýý öîãöëîîõ øèéäâýðãàðãàæ áàé.

-Òýãâýë óõààíò ìýðãýäèéí õýíèéõ íü õýëñýí, ÿìàð ¿ãýíä äóðòàé âý?-ªº, èõ îëîí áèé. ̈ ñòîé áîòü áîòèîðîî áèé. Á.Ïàñêàëèéí «Õ¿í íü áîäîæ

ñýòãýõèéí òóëä ë á¿òýýãäñýí þì ø¿¿», Ë .Òîëñòîéí «Óõààíòàé ¿éë á¿õýí ¸ññóðòàõóóíòàé áàéäàã», Â.Ïóáëèéí «Îëîí ò¿ìíèéã îþóí óõààí ë õºäºëãºíº»ãýõ çýðýã ¿ãñ îäîî ñýòãýëä õàìãèéí îéð ñàíàãäàæ áàéíà.

-Ìîíãîëûí íèéãìèéã ÿã îäîî þó õºäºëãºæ áàéíà âý ãýýäàñóó÷èõìààð ñàíàãäëàà?

-Åðººñºº îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëýõèéí òºëººõ òýð õ¿÷èí ë óäèðäàæ áàéíà.


86



ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÝËÕÈÉÍ ªÍÄªÐIQ-ÒÝÉ (ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÒÀÉ)

ÎÐÍÛ ÀÍÃÈËÀËÄ ÁÀÃÒÆÝÝ

ªäðèéí ñîíèí 2003. 11. 05 ¹ 265 (1454)

Óìàðä Èðëàíäûí ñýòãýë ñóäëàëûí ïðîôåññîð Ðè÷àðä Ë¿íí, Ôèíëàíäûíóëñ òºð ñóäëàëûí ïðîôåññîð Òàòó Âàíõàíåí íàð õàìòàðñàí ñóäàëãààíûõàà ¿ðä¿íã íýãòãýæ “IQ áà ¿íäýñòíèé áàÿëàã” á¿òýýëèéã 2002 îíä õýâë¿¿ëñýíáàéíà.

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààãààð äýëõèéí 185 îðíû õºãæëèéí ãîë ÷óõàë èíäèêàòîð¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã 1820 îíîîñ 1998 îí õ¿ðòýë 178 æèëýýð òîîöîîëæ ìàòåìàòèê-ñòàòèñòèêèéí àðãà õýðýãëýí ðåãðåññèéí òýãøèòãýë çîõèîæ, óëìààð ýäãýýðîðíû îþóíû èëòãýö¿¿ðèéí ñóäàëãààíóóäûã àøèãëàí óëñ îðíóóäûí îþóíû÷àäàìæèéí êîýôôèöèåíò IQ-ã ¿íýëýí ãàðãàæýý.

1. Õîí Êîíã 107 2. ªìíºä Ñîëîíãîñ 1063. ßïîí 105 4. Õîéò Ñîëîíãîñ 1045. Òàéâàí 104 6. Ñèíãàïóð 1037.Ñëîâåí 103 8. Àâñòðè 1029. Ãåðìàí 102 10. Èòàëè 10211. Íèäåðëàíä 102 12. Ëþêñåíáóðã 10213. Øâåä 101 14.Øâåéöàð 10115. Áåëüãè 100 16. Õÿòàä 10017. Øèíý Çåëàíä 100 18. Èõ Áðèòàíè 10019. Óíãàð 99 20. Ïîëüø 9921. Ìîíãîë 98 22. ÀÍÓ 9823. Äàíè 98 24. Èñëàíä 9825. Ôðàíö 98 26. Íîðâåãè 9827. Àâñòðàëè 98 28. Êàíàä 9729. ×åõ 97 30. Ýñòîíè 9731. Ôèíëÿíä 97 32. Ëàòâè 9733. Ëèòâà 97 34. Èñïàíè 97

87


35. Àðãåíòèíà 96 36. Áåëàðóñ 9637. Îðîñ 96 38. Ñëîâàê 9639. Óêðàéí 96 40. Óðóãâàé 9641. Âüåòíàì 96 42. Ìàëüò 9543. Ìîëäàâ 95 44. Ïîðòóãàë 9545. Èçðàéë 94 46. Ðóìûí 9447. Ñîëîìîíû Àðàë94 48. Àðìåí 9349. Áîëãàð 93 50. ×èëè 9351. Èðëàíä 93 52. Êàçàêñòàí 9353. Ã¿ðæ 93 54.Ìàêåäîí 9355. Áðóíåé 92 56. Êèïð 9257. Ãðåê 92 58. Ìàëàéç 9259. Êîñòà Ðèêà 91 60. Òàéëàíä 9161. Àëáàíè 90 62. Õîðâàò 9063. Ïåðó 90 64. Òóðê 9065. Êàìáîæ 90 66. Êîëóìá 8967. Ëàîñ 89 68. Ñóðèíàì 8969. Âåíåñóýë 89 70. Àçåðáàéæàí 8771. Áðàçèë 87 72. Èðàê 8773. Èîðäàí 87 74. Êèðãèçñòàí 8775. Ìåêñèê 87 76. Áàðóóí Ñàìàî 8777. Ñèðè 87 78. Òàæèêñòàí 8779. Òîíãà 87 80. Òóðêìåíèñòàí 8781. Óçáåêñòàí 87 82. Áèðì 8683. Ëèâàí 86 84. Ôèëèïïèí 8685. Áîëèâè 85 86. Êóáà 8587. Ìàðîêêî 85 88. Ïàíàì 8589. Ïàðàãâàé 85 90. Àíãîë 8491. Äîìèíèêàí 84 92. Ýëü Ñàëüâàäîð 8493. Ôèæè 84 94. Ãâèíåé 8495. Èíäîíåç 84 96. Èðàí 8497. Êèðèáàòè 84 98. Ìàðøàëûí àðàë 8499. Ìèêðîíåç 84 100. Íèêàðàãóà 84101. Øèíý Ãâèíåé 84 102. Ïóýðòî Ðèêî 84

Ìîíãîë óëñ äýëõèéí ºíäºð IQ-òýé (îþóíû÷àäàâõèòàé) îðíû àíãèëàëä áàãòæýý

88



103.Òóíèñ 84 104. Âàíóàò 84105.Þãîñëàâ 84 106. Ãîíäóðàñ 84107.Ëèâè 84 108. Àôãàíèñòàí 83109.Áåëèç 83 110. Åãèïåò 83111. Êóâåéò 83 112. Îìàí 83113. Ñàóäûí Àðàá 83 114. ÀÍ Ýìèðàò 83115. Éåìåí 83 116. Áàõðåéí 83117. Áàíãëàäåø 81 118. Ýíýòõýã 81119. Ìàâðèòàí 81 120. Ïàêèñòàí 81121. Ñåéøåëèéí àðàë 81 122. Øðè Ëàíê 81123.Ñåíò Ëþñè 81 124. Ìàëüäèâ 81125.Ýêâàäîð 80 126. Òðèíàäàä Òîáàãî 80127.Êîìîðûí àðàë 79 128. Ãâàòåìàë 79129.Ìàäàãàñêàð 79 130. Áàãàìûí àðàë 78131. Áàðáàäîñ 78 132. Áóòàí 78133.Êàáî Âåðäå 78 134. Áàëáà 78135.Êàòàð 78 136. Çàìáè 77137.Àíòèãî Áàðáóä 75 138. Äîìèíèê 75139.Ñåíò Õðèñòîôåð áà Íåâèñ 75 140. Ñåíò Âèíñåíò 75141. Ãðåíàä 75 142. Ìàâðèòàí 74143.Êîíãî 73 144. Óãàíäà 73145.Áîòñâàí 72 146. ×àä 72147.ßìàéêà 72 148. Êåíè 72149.Ëåñîòòî 72 150. Ìîçàìáèê 72151. Íàìèá 72 152. ªìíºä Àôðèê 72153.Ñâàçèëåíä 72 154. Òàíçàíè 72155. Ãàéòè 72 156. Ñóäàí 72157.Çààíû ÿñàí ýðýã 71 158. Ãàíà 71159.Ìàëàâè 71 160. Áóðóíäè 70161. Êàìåðóí 70 162. Ðóàíäà 70163.Àëæèð 69 164. Áåíèí 69165.Ìàëè 69 166. Òîãà 69167.Òºâ Àôðèêèéí ÁÍÓ 68 168. Æèáóòè 68169.Ñîìàëè 68 170. Ýðèòðè 68

89


171. Áóðêèíà Ôàñî 67 172. Íèãåð 67173.Íèãåðè 67 174. Ãàáîí 66175.Ãâèíåé 66 176. Çèìáàáâå 66177.Ãâèíåé Áèñàî 66 178. Çàèð 65179.Ñåíåãàë 65 180. Ãàìáè 65181. Ëèáåðè 65 182. Ñüåððà Ëèîí 63183.Ýòèîï 63 184. Ñàí Òîìå áà Ïðèíñèïè 59185.Ãâèíåé(Ýêâàòîð) 59

Ýäãýýð ýðäýìòýä ¿íäýñòíèé îþóíû ÷àäàâõèéí çàãâàðòàà òóõàéí îðíûãàçàðç¿éí áàéðëàë, öàã àãààðûí á¿ñ, ¿íäýñòíèé íàñ áóþó öàã õóãàöàà, áàéãàëüîð÷íû áîõèðäîë, ¿íäýñòýíä áóé óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éëñ, (¿¿íä: àðüñíû ºíãº,í¿ä áà ¿ñíèé ºíãº, í¿ä, ø¿ä, áèåèéí õýëáýð, òàðõèíû õýìæýý, óäàìøëûíºâ÷í¿¿ä, öóñíû á¿ëãèéã õàìààðóóëæýý), õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë,òºðºëò, íàñ áàðàëò, îðîí çàéí øèëæèëò, áîëîâñðîëûí òºâøèí, ýäèéí çàñãèéíºñºëò, ÿäóóðàë, óëñ òºðèéí øèíý÷ëýë ãýõ ìýò õ¿÷èí ç¿éëñèéã àíõààð÷ ¿çñýíáàéíà. Àñóóäàëä òóí áóóðüòàé õàíäæýý..... àðãàã¿é áèç, ýìçýã àñóóäàë ë äàà.

ÒàéëáàðÍýã: Ýäãýýð ïðîôåññîðóóä íü ¿íäýñòí¿¿äèéí îþóíû ÷àäàâõèéã îëîí æèë

äàãíàí ñóäàëæ áóé äýëõèéä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ýðäýìòýä áèëýý. Òýä 300òàë õóóäàñ á¿õèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé ýíýõ¿¿ äààöòàé á¿òýýëäýý 378 ýõ¿¿ñâýð, Í¯Á, Äýëõèéí Áàíêíû áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä ñóäàëãààã àøèãëàæýý.Îëîí ¿íäýñòíèé îþóíû ÷àäàâõèéí óðàëäààíä 185 îðíîîñ ìàíàé óëñ IQ=98îíîîãîîð 21-ä îðñîí áàéíà. Ýíý á¿ëýãò ÀÍÓ, Äàíè, Ôðàíö, Èñëàíä,Àâñòðàëè, Íîðâåãè óëñóóä áàãòàæ áàéíà. Ýäãýýð íü á¿ãä ºíäºð õºãæèëòýéîðíóóä áºëãºº.

¯íäýñòíèé IQ-íü 101-ýýñ äýýø áîë îþóíû òýðã¿¿ëýã÷, IQ- íü 97-îîñ100 áîë ºíäºð IQ-òýé îðíóóä ãýõ ìýòýýð àíãèëàõ ¿íäýñòýé. Èíãýâýë Ìîíãîëóëñ îäîîãîîð ºíäºð IQ-òýé îðíóóäûí àíãèëàëä áàãòàæ áàéíà.

Óã íîìûí 147-ð òàëä “Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õîëûí õàðààòàé øèíý÷ëýëõèéæ áóé Ìîíãîë óëñûí òóõàéä Õÿòàä, Õîéò Ñîëîíãîñ, Âüåòíàìààñ èë¿¿õóðäòàé õºãæèæ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò îëîõ áîëîìæ áèé. . . .” ãýñýí áàéíà.“IQ and the wealth of nations. Richard Lunn and Tatu Vanhanen 2002.PRAEGER. Westport, Connecticut London”


90



¯¿íèéã ¿çýýä áè âýýð “Òýãýõ ¸ñòîé, Ìîíãîë õ¿í óãèéí ñýðãýëýí ë äýý,ÿìàðòàà ë äýëõèéã äîíñîëãîæ áàéâ ãýæ, ìàíàé çàëóóñûã ãàäààäûíõàí òîëãîéñàéòàé ãýæ ¿íýëäýã íü äàâõàð áàòëàãäàâ, 21-ð çóóí áîë îþóí óõààíû ýðèí,ýíý ÷èíü îþóíû ºíäºð IQ-òýé óëñûí õóâüä õàðüöàíãóé äàâóó òàë íü óëàìòîäðîíî ãýñýí ¿ã, ìîíãîë÷óóä áèäíèéã ìýäýýëëèéí øèíý ýðèí èâýýæ áàéíà,îäîî îþóí óõààíûã ýðõýìëýí äýýäëýõ õºäºëãººíèéã ºðí¿¿ëæ á¿õ àðä ò¿ìíèéãõàìàðñàí áîäèò àæèë ¿éëñ áîëãîîä îéðûí 10 æèëèéí äîòîð ¿íäýñòíèéõýýIQ-ã ÿäàæ 3 íýãæýýð ºñãºæ îþóíû òýðã¿¿ëýã÷ îðîí áîëîõ çîðèëò òàâüöãààÿ,èéì ñàéõàí áîëîìæ áýëýí áàéíà, ó÷èð íü ìîíãîë õ¿íä IQ-í óíàãàí äàâóó òàëáèé, ìîíãîëä îþóíû ñýðãýí ìàíäàë èðëýý äýý” õýìýýí áîäîæ èõýä áàÿðëàâ.

Áàÿðëàõã¿é áàéõûí ÷ àðãàã¿é. Ìîíãîë÷óóä áèä îþóíû ÷àäâàðûí äýëõèéíóðàëäààíä òóí äýýã¿¿ð äàâõèñàí áàéíà ø¿¿ äýý . . . ªíäºð IQ-òýé ÌîíãîëÓëñûí èðãýí òàíä áàÿð õ¿ðãýå.

Õî¸ð. ÀÍÓ-ûí ¿íäýñòíèé IQ=98 áàéãàà íü çîõèîã÷äûí íîòîëæ áóéãààðòóñ óëñûí õàð àðüñòíóóäûí IQ=85, Èñïàíè ãàðàëòíóóäûí IQ=92, öàãààíàðüñòàíû IQ=100 áºãººä ìàòåìàòèêèéí æèãíýñýí äóíäàæ íü 98 ãýíý. ̄ ¿íèéãòîãòîîõäîî 1914 îíîîñ õîéøõè îëîí óäààãèéí IQ òåñòèéí ä¿íã äàâõàðàøèãëàæýý. Çàðèìûã íü öîéëäîí äóðäâàë, 1933 îíû 1000 õ¿¿õýä ,1949 îíû1215 õ¿¿õýä, 1947 îíû 13-18 íàñòíûã õàìàðñàí òóñãàé ñóäàëãàà, 1972 îíû64000 õ¿í, 1978 îíû 10000 õ¿í, 1996 îíû 18-ààñ 70 íàñòàíã õàìàðñàí èõñóäàëãàà ãýõ ìýò, òýð ÷ á¿¿ õýë 300000 öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí IQ-èéíò¿âøèíã õàðãàëçæýý.

Ãóðàâ. Ìîíãîë Óëñûí Îþóíû ÷àäâàðûí-IQ òºâººñ ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëäèðãýäèéí IQ-ã òîãòîîõ òàëààð áàéíãà ñóäàëãàà õèéæ áàéíà. Çºâõºí ºíãºðñºí õè÷ýýëèéíæèëä ãýõýä ë 18000 îð÷èì õ¿¿õýä IQ-èéí ò¿âøèíãýý 3 óäàà òîãòîîëãîæ “Îþóíûõºãæèë-IQ” õè÷ýýëä õàìðàãäñàí áîëíî. Áàñ òóñãàé ñóäàëãàà ÷ ÿâóóëñàí. 2001 îíä1198 ñóðàã÷, 790 íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã øàëãàõàä õ¿¿õäèéí äóíäàæ IQ=101,1 íàñàíäõ¿ðýã÷äèéí IQ=101,4 åðºíõèé äóíäàæ IQ=101,2 áàéâ.

Äºðºâ. Äóðäàí áóé íîìûí íýð íü ÷ ã¿í óòãà àãóóëãàòàé. Òîäðóóëáààññóóò ýäèéí çàñàã÷ Àäàì Ñìèòèéí ñîíãîäîã á¿òýýë íü “¯íäýñòíèé áàÿëàã”íýðòýé. Ýíý á¿òýýë íü “æàì ¸ñíû ýðõ ÷ºëºº”-ã òóíõàãëàñíûõàà à÷ààð àæ¿éëäâýðèéí ýðèíèé ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí îíîëûí ýõ ñóóðü áîëñîí áèëýý.Òýãâýë ìýäýýëýë-îþóíû ýðèíä æàì ¸ñíû ýðõ ÷ºëººíä òóëãóóðëàñàí îþóíûõºãæèë íü ¿íäýñòíèé áàÿëàã áºãººä îþóí óõààí íü òóõàéí îðíû èðýýä¿éí

91


õºãæëèéí ýõ áóëàã áîëîõ ó÷èðòàé. Èéìä åâðîïûí õî¸ð ïðîôåññîð ìààíü îëîíæèëèéí ñóäàëãààíûõàà ¿ð ä¿íã “IQ áà ¯íäýñòíèé áàÿëàã” õýìýýí íýðëýæýý.Ýíä IQ áà ¯íäýñòèé áàÿëàã ãýñýí äàðààëàëòàé áàéíà. Ó÷èð íü “îþóí óõààí”òýðã¿¿ëýã÷ áºãººä ò¿¿íèéã ø¿òñýí óëñ ¿íäýñòíèé áàÿëàã íýìýãäýíý, áàñ îþóíóõààí íü ººðºº ¿íäýñòíèé õàìãèéí ¿íýò áàÿëàã áèëýý.

Õ¿í á¿ð àäèëã¿é, õ¿ëýã áîëãîí æîðîîã¿é ãýæ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ñóðãàñàí.Òýãýõëýýð õ¿í á¿ð àäèëã¿é þì ÷èíü õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýã áîëîõ ¿íäýñòýíáîëãîí àäèëã¿é áàéõ íü îéëãîìæòîé áèëýý, ¿¿íèéã ýðäýìòýä íîòîëæ áàéíà.

Îþóí ìýäýýëëèéí øèíý ýðèíä ¿íäýñòí¿¿ä îþóí óõààíààðàà óðàëäàæ,îþóí òàðõè áóëààöàëäàõ õ¿÷òýé ºðñºëäººíä îðîâ. IQ ºíäºðòýé ¿ð õ¿¿õýäòýéáîëîõ ãýæ ýöýã ýõ÷¿¿ä ñàíààøèðíà, IQ ºíäºðòýé ñóðàëöàã÷ îëîõ ãýæ ñóðãóóëèóä¿çýëöýíý, IQ ºíäºðòýé àæèëòàí àâàõ ãýæ êîìïàíèóä àðöàëäàíà, IQ ºíäºðòýéèðãýäòýé áîëîõ ãýæ çàñãèéí ãàçðóóä òýìöýëäýíý, IQ-ãýý ºñãºõ ãýæ õ¿í á¿ðòýì¿¿ëíý.


92



Íýã. Yíäýñòíèé îþóíû ÷àäàâõèä ãàçàðç¿éí á¿ñ, öàã àãààðûí íºõöºëíºëººëäºã òóõàé:

Õ¿íèé îþóí óõààí íü áàéãàëèàñ ýõ ¿¿ñãýâýðòýé þì. (Ýíä õèéìýë îþóíóõààíûã îðõèâ) Õ¿í áýýð 24 öàã òàñðàëòã¿é îþóíàà õºâ÷ëºí àæèëëàæ ÷àäàõã¿é,õîíîãò äóíäæààð íàéìàí öàã îð÷èì óíòàæ, òàðõèíû ¿éë àæèëëàãààãñààðìàãæóóëàí àìðààõ ¸ñòîé. Òàðõèíû ýð÷èìòýé àæèëëàõ îð÷íû òåìïåðàòóðãýæ áèé, òýð íü õ¿íèé áèåèéí òåìïåðàòóðààñ 2-3 äàõèí äîð áàéõ ó÷èðòàé,ººðººð õýëáýë, 12-18°Ñ áîëîé. Ýíýõ¿¿ äóëààí íü çîõèîìîë áóñ, áàéãàëèéíõààðààáàéâàë òàðõèíä èë¿¿ çîõèìæòîé þì. 16°Ñ-ýýñ áàãà çýðýã ñýð¿¿âòýð áàéõäàà÷ ãýìã¿é. Òàðõèíû àìðàõ îð÷íû òåìïåðàòóð ¿¿íýýñ íýëýýä áàãà áóþó ñýð¿¿í(áèåä ìýäýãäýõ¿éöýýð) áàéõ ó÷èðòàé, ãýõäýý áàñ ë áàéãàëèéíõ áàéâàë íýíñàéí. Îþóí òàðõèíû àæèëëàõ èéì ýðñ òýñ îð÷èí, òîäðóóëáààñ ºäºð íü èõõàëóóí áóñ, øºíº íü ñýð¿¿âòýð áàéäàã òèéì áàéãàëèéí íºõöºë ýíý äýëõèéäýýð õààíà áàéíà âý ãýâýë ñýð¿¿í á¿ñ þì. Õàëóóí îðíû õ¿ì¿¿ñèéã áîäâîëñýð¿¿í á¿ñèéíõíèé îþóíû äóíäàæ èëòãýö¿¿ð ºíäºð áàéäàã íü “Öàã àãààðûíáîëîí áàéãàëèéí íºõöºë õ¿íèé îþóíû ÷àäâàðò íºëººëäºã ãýäãýýð òàéë-áàðëàãäàíà õýìýýí áèä ¿çýæ áàéíà.. .”IQ and the wealth of nations. RichardLunn and Tatu Vanhanen 2002. PRAE-GER.Westport, Connecticut London”165-166 äóãààð òàëä

Ìèíèé áèå äýëõèéí ýêâàòîð äýýð õýä õîíîæ áèëýý. Ãàäàà ºäºð íü 35°Ñ,øºíº íü 30°Ñ, õàðèí òàñàëãàà ìààíü ñýð¿¿ö¿¿ëýã÷ ñýíñòýé áàéâ. Àãààð íüíýã ë õà÷èí, çîõèîìîë, õèéìýë, öýýæèíä íààëäàöã¿é, îþóí òàðõèíû àæèëëàõ÷àäâàð ¿íýõýýð ë ñóë áîë÷èõäîã þì áèëýý... Ìîíãîë õ¿íèé áèå çóíû öàãò íýãë íîçîîðîìòãîé áîë÷èõäîã, ààãèì õàëóóí ºäºð àæèë äýýðýý íîì óíøèõ, òýðòóñàì TOO áîäîõ ÷ àìàðã¿é äýý. . . Ãîâèéíõîí àæëàà ºãëºº, îðîéí ñýð¿¿íä ëàìæóóëäàã, ìîíãîë÷óóä íàìàð, ºâºë, õàâðûí ãóðâàí óëèðàëä ë èë¿¿ ýð÷èìòýéñóóæ àæèëëàäàã. Ýíý á¿õíèé öààíà áàéãàëü, öàã àãààðûí ìàø õ¿÷òýé, óëñóóðüòàé íºëºº áàéãàà õýðýã.

ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÀÐÀÀÄÝËÕÈÉÄ ÒÝÐÃYYËÝÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉ

ªäðèéí ñîíèí 2003. 12. 09 ¹293 (1482)

93


Ìîíãîë óëñ äýëõèéí õîéò õàãàñûí ñýð¿¿í á¿ñýä áàéðëàäàã íü ìîíãîëõ¿íèè îþóíû ÷àäàâõè ºíäºð áàéõ áàéãàëèéí ÑÓÓÐÜ íºõöºë þì. Òàðèàíîãîî óðãóóëàõ, òàâàí õîøóó ìàëàà àäãóóëàõàä æèëèéí äºðâºí óëèðàëòàéìàíàé îðíû öàã àãààðûí ýðñ òýñ áàéäàë áàãàã¿é õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã íüýðãýëçýýã¿é. Ãýòýë ýíý íü îþóí òàðõèíû ýð÷èìòýé àæèëëàõàä õàðèí ÷ äýìòóñ áîëäîã áàéíà. ªäºð øºíèéí öàã àãààðûí ýðñ òýñ ÿëãàà íü òºìñ óðãàõàäñºðºã íºëººëäºã áîë òîëãîé àæèëëàõàä ýåðýã íºëººëäºã àæýý. Õ¿í áýýð óã íüòºìñ óðãóóëæ áóñ, òîëãîéãîî àæèëëóóëæ àìüäðàõ ¸ñòîé ë äîî.

XXI çóóí áîë îþóí òàðõèíû ýðèí. Ýíý ýðèíä ¿íäñýí õºðºíãº, ¿éëäâýðèéíòîì áàéð, èäýø õîîë, ýð÷èì õ¿÷èéã ø¿òýõã¿é, ø¿òëýãèéí ýíý ìàÿã XXçóóíòàéãàà õàìò àðä õîöîðñîí. Îäîî XXI çóóíä îþóí òàðõèéã ø¿òíý, îí÷ìýäëýãèéã ø¿òíý. Òýãýõëýýð ìîíãîë÷óóä áèä òººð÷ òººð÷ ýöýñò íü òºðëººîëîâ áîëîëòîé, áèäíèéã ýõ íóòãèéí ìààíü òýíãýð íü, áàéãàëü íü èâýýæ áàéíà.Áèä õàëàãëàæ ñóóõ áèø, õàíõàëçàæ ñóóõ öàã èðëýý.

Õî¸ð. Ç¿¿í õîéò Àçèéí á¿ñ íóòàã äýëõèéä îþóíû ÷àäàâõèàðààòýðã¿¿ëæ áàéãàà òóõàé:

Äýëõèéä îþóíû ÷àäàâõèàðàà òýðã¿¿ëæ áóé çóðãààí îðíûã æàãñààâàë:

Ýäãýýð îðíóóä ç¿¿í õîéò áà ç¿¿í ºìíºä àçèéí á¿ñ íóòàãò õàìààðäàã áèëýý,Õîíêîíã, Òàéâàíü, Ñèíãàïóðûí ¿íäñýí õ¿í àì íü õÿòàä áºãººä òýð òóñìàà ç¿¿í õîéòÕÿòàäààñ ãàðàëòàé õ¿ì¿¿ñ ýäãýýð óëñ ðóó í¿¿í øèëæèõ íü ýëáýã òîõèîëääîã áàéíà.

Íýãäñýí ä¿ãíýëò: Ç¿¿í õîéò Àçèéíõàí îþóíû ÷àäàâõèàðàà äýëõèéäòýðã¿¿ëæ áàéíà.

Ãóðàâ. Æ¿¿ä¿¿ä óõààíòàé íü óõààíòàé, ãýõäýý...Åâðåé÷¿¿äèéã óõààíòàé ãýäýã íü ¿íýí áîëîëòîé. Ó÷èð íü Ðè÷àðä Ë¿íí,

Òàòó Âàíõàíåí çýðýã ìýðãýæëèéí ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä äàðààõü áàðèìòäóðäàãäæýý. Åâðåéã äºðºâ õóâààíà. Y¿íä: Àíãëè, Àìåðèê, Åâðîï, Àçèéíõ


Ýçýëñýí áàéðíû äóãààð Óëñûí íýð IQ

1 Õîíêîíã 107

2 ÁÍÑÓ 106

3 ßïîí 105

4 Õîéä Ñîëîíãîñ 104

5 Òàéâàíü 104

6 Ñèíãàïóð 103

94



ãýõ áºãººä õàìãèéí óõààíòàé íü Àíãëè-Àìåðèêèéí æ¿¿ä¿¿ä ãýíý. Òýäíèé IQíü 110-115 íýãæ, õàðèí Åâðîïûí æ¿¿ä¿¿ä 100-105 îð÷èì IQ-òýé, Àçèéíõ íü88 íýãæ IQ-òýé àæ.

Òîäîòãîë: Ýä¿ãýý ¿íäýñòýí ãýäýã íýð òîìü¸îã òîäîðõîé õèë õÿçãààðûíäîòîð •óëñ ¿íäýñòýí”-èé õ¿ðýýíä îéëãîõ áîëîâ. Òóõàéëáàë, Àìåðèê ¿íäýñòýíãýõýä ÀÍÓ-ûí îðøèí ñóóã÷èä ë ò¿¿íä õàìààðíà, òýä òóí îëîí ÿçãóóð¿íäýñòíýýñ á¿ðäýíý. (òóõàéí õ¿íèé ãàðàë, ÿçãóóð ãýâýë ººð) Y¿í÷ëýí æ¿¿äãýäãèéã Èçðàèëü óëñààð òºëººë¿¿ëýí îéëãîíî. Ìîíãîë ÷ ÿëãààã¿é, Ìîíãîëóëñûí õ¿ðýýíä ë ÿðèãäàíà, òýð íü ÷ çºâ. Èíãýõëýýð Èçðàèëü óëñûí õóâüäáàðóóíû æ¿¿ä íü 100 íýãæ IQ-òàé, Àçèéíõ íü 88 íýãæ IQ-òàé, æèãíýñýíäóíäàæ íü 94. Ýíý áîë ìîíãîë ¿íäýñòíèé IQ-aac äºðâºí íýãæ äîîãóóð òîî.

Äºðºâ. Áàðóóí Åâðîïûíõîí c¿ðõèé íü ñ¿ðõèé, ãýõäýý ëÄýëõèéí 185 óëñ ¿íäýñòýíã îþóíû ÷àäâàðûí êîýôôèöèåíòýýð íü áàéð ýçë¿¿ëýõýä

7-20 äàõü áàéðò áàðóóí Åâðîïûí 12 îðîí (16-ä Õÿòàä, 17-ä Øèíý Çåëàíä)îðæýý. Ýäãýýð îðîí 99-ººñ 102 íýãæ ¿íäýñòíèé IQ-òàé áºëãºº. Åð íü áàðóóíÅâðîï÷óóäûí îþóíû äóíäàæ èëòãýö¿¿ðèéã 100 ãýæ ¿çäýã áàéíà. Òýäíèé äóíäáàðóóí Ãåðìàíûíõàí 103 íýãæýýð ò¿ð¿¿ëäýã áºãººä ãàãöõ¿¿ ç¿¿í ãåðìàí÷óóä 95íýãæ IQ-òàé ó÷ðààñ óëñûí ä¿íã ãàðãàõàä äîîø òàòàãäàæ (ýíýõ¿¿ òîîöîîã ãàðãàõ¿åä Áàðóóí Ãåðìàí íü 59,5 ñàÿ, ç¿¿í òàë íü 16,6 ñàÿ õ¿íòýé áàéñàí) ÕÁÍÃÓ-ûí¿íäýñòíèé IQ íü 102 íýãæ áîëæýý. Áàðóóí Åâðîïûí õ¿í àì íü íýëýíõ¿éäýýõºãøðºëä àâòñàí. Îþóíëàã äýýä õýñýã íü ÀÍÓ-ðóó øèëæäýã, áàñ óëñòºðèéí áîäëîãîíü àðä÷èëñàí ¿íýò ç¿éëñýýñ, ýäèéí çàñàã íü ÷ºëººò çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíîîñò¿äãýëçýõ õàíäëàãàòàé áàéãàà çýðãýýñ ¿¿äýí òóñ áóñ íóòãèéí îþóíû ÷àäàâõè öààøèäíýìýãäýõ áîëîëöîî áàãàñ÷, õàðèí ÷ áóóðàõ õàíäëàãàä àâòñàí áàéíà.

Òàâ. Õî¸ð õºðøèéí îþóíû ÷àäàâõèéí òóõàé:ÎÕÓ-ûí îþóíû èëòãýö¿¿ð íü 96 íýãæ àæãóó. “Àõ” íàð ìààíü “ä¿¿”

áèäíýýñ îþóíû ÷àäàìæààðàà õî¸ð íýãæ äóòóó àæãóó. “Àõ íü ÿìàãò èë¿¿óõààíòàé áàéäàã” ãýñýí îíîë áàéõã¿é àæýý. “Àõûí ñóðãààë àëò” õýìýýõäýýìîíãîë õ¿í ëàòåðàë ñýòãýæ äàâõàð óòãààð îéëãîäîã, ¿¿íä ñàéí àõààñ áîëñóðíà, äóòóó àõûã áîë òîéðíî, “ºìíº óðãàñàí ÷èõíýýñ õîæóó óðãàñàí ýâýð” ÷ãýæ ÿðèëöäàã. Îðîñ õ¿íèé IQ-r òîãòîîõäîî Ìîñêâà õàâèéí õ¿ì¿¿ñòòóëãóóðëàñàí áàéõ áºãººä òýä îðîñ ¿íäýñòíèéõýý íýëýýä äýýä, îþóíëàã òºëººëºëíü þì. Èíãýõýýð ÎÕÓ-ûí IQ õàðèí ÷ äýýã¿¿ð òîãòîîãäñîí áàéæ ìýäíý,ÿìàð ÷ ãýñýí 96-ààñ èõ áèø.

ÁÍÕÀÓ-ûí IQ=100. Y¿íèéã áèä îíöãîé àíõààðàõ ̧ ñòîé. XXI çóóíä Õÿòàä

95


õ¿÷èðõýãæèí õºãæèõ íü ìýäýãäýæ áàéíà. ßìàðòàé ÷ ìàíàé òîîëëûí ºìíºõ Vçóóíààñ ìàíàé òîîëëûí XV çóóí õ¿ðòýëõ 2000 æèë Õÿòàäûíõ áàéæýý. Ýíý ¿åäøèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí õºãæëººðºº Õÿòàä îðîí äýëõèéä ãàðöààã¿é òýðã¿¿ëæáàéñàí, öººí áàðèìò ò¿øâýë: Õÿòàäûí àñòðîíîì÷èä Þïèòåðèéí ñàðóóäûã 365îíä íýýñýí áàéõàä åâðîï÷óóä, 1609 îíä Ãåðìàíû àñòðîíîìè÷ Ñàéìîí Ìýðèóñ,1610 îíä Ãàëèëåé íýýñíýýð ìýäýõ áîëæçý. Õýâëýëèéí áîëîí öààñíû òåõíîëîãèéã1440-ººä îíû ¿åä Ãåðìàíä Ãóòåíáåðã àíõ íýýñýí ãýæ áèäýíä îéëãóóëñàí. ÒýãâýëÕÿòàäàä 105 îíä Öàé Ëóí ãýã÷ ýíýõ¿¿ òåõíîëîãèéã õýðýãëýæ áàéæ. Ìàòåìàòèêòãýõýä ë Õÿòàä, Âàâèëîíä ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ 3000 îíä ñàìïèí õýðýãëýæ áàéñàíáîë Åâðîïîä ìàíàé ýðèíèé 950 îíû ¿åä íýâòýð÷ýý. Õîîðîíäîõ çàé íü 4000 æèëáîëæ áàéãàà áèç. Åâðîï÷óóä äàÿàð÷ëàëûí íºëººãººð åâðîöåíòðèçìýýñýý òàòãàëçàæáàéíà, õàðèí ìîíãîë÷óóä áèä ¿¿íèéã ìýäðýõã¿é áàéõ øèã. (Åâðîöåíòðèçì- àëèâààþìñ ¿ýýãäëèéí òºâ íü, ýõ íü Åâðîï ãýäýã íîìëîë áºãººä ¿¿íèéãýý ¿ë çºâøººðºã÷èéãõàòóó øèð¿¿íýýð ãýñãýýí øèéòãýäýã, XX çóóíä èõýä äýëãýð÷, Ìîíãîëä õ¿÷òýéõàëäâàðëàñàí, øèíæëýõ óõààí÷ áóñ áóðàíãóé ¿çýë)

Çóðãàà. Áèäýíä ÿìàð áîëîìæ áàéíà âý? ªºðñäèéãºº ç¿éðëýâýýñ:Ìîíãîë óëñ ç¿¿í õîéä Àçèéí á¿ñ íóòàãã õàðúÿàëàãääàã áºãººä ýíý á¿ñ íóòàãò

àìüäðàí ñóóäàã óóãóóë õ¿ì¿¿ñ íü äýëõèéä IQ-ãýýðýý òýðã¿¿ëæ áàéíà. ÝíäýýñÌîíãîë óëñ äýëõèéä îþóíû ÷àäàâõèàðàà òýðã¿¿ëýõ áîëîìæòîé ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðíà.Õàðèí òýðã¿¿ëæ áàéíà, òýðã¿¿ëýã÷ íü áàéõ ̧ ñòîé àòàë áèäíèéã äîîø íü îðóóëëàà.áèä çàðãàëäàíà ãýõ ìýò ä¿ãíýëò ãàðàõã¿é. Ç¿¿í õîéò Àýèéí á¿ñ íóòàãòàà õàìãèéíáàãà IQ-òàé íü Ìîíãîë óëñ áîëæýý. (Ìîíãîë ¿íäýñòíèé IQ=98) Ýíä ë ãîë ó÷èãáàéíà, áèä ºãºãäñºí áîëîìæèéã äóòóó àøèãëàñàí áîëîëòîé, ¿ëãýðëýâýýñ ààâ ýýæèéíáóÿíààð, àãààð óñíû à÷ààð òºðºëõèéí öîâîîëîã òºðñºí ã¿éëãýý õàð óõààíòàé, òýãñýíàòëàà ò¿¿íèéãýý äóòóó àøèãëàäàã, àìü àìüæèðãàà íü òààðóó, àéðàã ïèâî ýðã¿¿ëñýí,àéë õóíàðààð õýññýí øèã öàã íºõöººæ áàéäàã çàðèì áîð áààç, á¿ä¿¿ëýãä¿¿ õ¿íòààðäàã. Áèä ¿íäýñòíèéõýý õóâüä òèéìýðõ¿¿ ë íýãýí þì øèã. Ìîíãîë õ¿í ñî¸ëèðãýíøëýýðýý äýëõèéí òýðã¿¿íèé òºâøíýýñ íýëýýä õîöðîãäæýý. Ãýõäýý ë ìèíèéáîäëîîð õýë ñî¸ë ìýòèéã ñóð÷ áîëíî, ñóð÷ ÷ áàéíà. Õàðèí óíàãàí äàâóó òàëûã íüñóð÷ áîëîõã¿é, òýðýýð áàéãàëèéí õèøèã, òýðýýð ºâëºãäºíº,...

Õýíýãã¿é, ãóäèãã¿é ýíý ìîíãîë õ¿í ººðèéíõºº îþóíû òºðºëõèéí äàâóóòàëûã íýã ë ºäºð ìýäðýíý äýý. Òýãýýä õºäëºíº, õºäëºõººðºº ¸ñòîé ¿ç¿¿ëæºãºõ áèç, ìîíãîë õ¿íèé îþóíû òºðºëõèéí äàâóó òàëûã ñî¸ë èðãýíøëèéíýëåìåíò¿¿äýýð áàÿæóóëáàë äýëõèéä öàõèóð õàãàëàõ íü ãàðöààã¿é. Òýãýõáîëòóãàé, òýð åðººë áàò îðøèã ýý õýìýýå.


96



ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍËÈÃ ÕYÌYYÑ

Ãàíçàì 2003. 12. 08 ¹ 50 (3569)

- IQ áóþó îþóíû èëòãýö¿¿ðýýñ ÿðèàãàà ýõëýõ ¿¿?-Îþóíû èëòãýö¿¿ð ãýäýã öîî øèíý ç¿éë áèø. Ìîíãîë÷óóäûí äóíä àëü

ýðò áàéñàí îéëãîëò. Ìàíàéõàí îþóíû öàðàà ãýæ ÿðüäàã òýð ë þì. Áóääûíã¿í óõààíä îþóíû öàðààã îëîí ýðýìáýýð ýðýìáýëæ áàéñàí. Õàðèí XIXçóóíû ¿åýñ áàðóóí Åâðîïò ¿¿íèéã øèíæèëæ, òîîãîîð èëýðõèéëýõ àðãûã ñýòãýëñóäëàà÷èä îëñîí.

Èíãýýä 1905 îíû ¿åä Ôðàíöûí ýðäýìòýí À.Áèíå õ¿íèé îþóíû ÷àäàâõèéãèëýðõèéëäýã òåñò çîõèîñîí þì áèëýý. Òåñòûí òîîí îíîîãîîð IQ-r òîãòîîæ,ýíý íü óëàì íàðèéâ÷ëàãäñààð ºäãºº äýëõèéí æèøèã òîãòñîí.

Îëîí óäààãèéí íàðèéí òóðøèëòààð çîõèîãäñîí «ã¿éõ» óõààí øààðäñàíòýäãýýð òåñò¿¿äýýð õ¿íèé îþóíû ¿ç¿¿ëýëò íü äóíäæààð ÿã ë ãàðäàã þì äàà.

•Ìýäëýã áîëîâñðîë, îþóíû ÷àäâàðûí õîîðîíäûí ÿëãààíû òàëààðÿðèíà óó?-Õ¿í ñàÿ æèëèéí ò¿¿õòýé. ªºðººð õýëáýë îþóí óõààí äîð õàÿõàä ñàÿ æèë

«íàñëàæýý» ãýñýí ¿ã. Ò¿¿íýýñ 750 îð÷èì ìÿíãàí æèëèéí äàðàà îþóí óõààíòõ¿í ñýòãýäýã áîëñîí ãýäýã. Òýãýõýýð îþóí óõààí ñýòãýõ¿é õî¸ð ÷èíü ººð ç¿éëáàéãàà áèç äýý. Ò¿¿íèé äàðàà ºäãººãººñ 50 ìÿíãàí æèëèéí ºìíº áóþó îþóíóõààíò õ¿íýýñ õîéø 950 ìÿíãàí æèëèéí äàðàà ìýäëýã ¿¿ññýí ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Õàðèí áîëîâñðîë òàâõàí ìÿíãàí æèëèéí ò¿¿õòýé, á¿ð õîéíî ãàðñàí ç¿éë.Èíãýýä ¿çýõýä îþóí óõààí àíõäàã÷, ñýòãýëãýý õî¸ðäîã÷ äàðàà íü ìýäëýã, ýöýñòíü áîëîâñðîë îðæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóä óðäàõûã íü áèø, àðä òàëûã íü ýðõýìä¿ç÷èõñýí õ¿ì¿¿ñ ø¿¿ äýý. Òèéìýýñ ºíººäºð Ìîíãîëûí áîëîâñðîë îþóí óõààíààñààõºíäèéð÷èõñºí, îþóíëàã áóñ, õîîñîí óëáàãàð-¿ëáýãýð áîëîîä áàéãàà þì. ªíäºãººðÿðèõ þì áîë äîòîðõ øàð, öàãààí íü ãîîæ÷èõñîí, õîîñîí õàëüñ ãýñýí ¿ã.

Îþóí óõààí õ¿íèé äîòîð áàéäàã, õàðèí áîëîâñðîë ãàäíà íü áàéäàã ç¿éë.Ãýõäýý áîëîâñðîëûã îþóí óõààíààñ ñàëãàæ áîëîõã¿é. Áîëîâñðîëã¿é áîë îþóí

97


óõààíòàé áàéñàí ÷ áîë÷èõîîð ìýò îéëãîõ íü ÿâöóó ¿çýë. Èõ îþóí óõààíûãáîëîâñðîë ìýäëýãýýð òýòãýõ ¸ñòîé.

Íºãºº òàëààð îþóí óõààíòàé õ¿íèéã áîëîâñðîëîîð äýìæñýýð áàéãààäóõààíòàé áîëãî÷èõíî ãýâýë õóäëàà. Õ¿íä òàðõèíû õýì õýìæýý ãýæ áèé. Òýðõýìæýýãýýðýý ë ñýòãýíý. Õè÷íýýí äîêòîð, àêàäåìè÷ áîëãîîä ÷ òýð ÿâàõã¿é.Îäîî õàð, ñ¿¿ëèéí ¿åä õè÷íýýí îëîí áàêàëàâð, ìàãèñòð ãàð÷ áàéíà. Ãýòýëîþóí óõààí íü íýìýãäýõã¿é ë áàéíà. Èíãýæ õýòýðõèé òóéëøèð÷ áîëîõã¿é ýý.Õîîðîíäîî ýä ÷èíü õîëáîîòîé. Ãýâ÷ îþóí óõààí àíõäàã÷. 185 îðíûã îþóíû÷àäâàðààð íü æàãñààñàí îëîí óëñûí ñóäàëãàà ãàðñàí. Ýíý ñóäàëãààíû ýõíèéõýäýä Àçè, õàìãèéí ñ¿¿ëä Àôðèêèéí îðíóóä îðñîí áàéñàí.

- Òýãýõýýð ãàçàð ç¿éí áàéðøèë áóñ íóòàã IQ-ä íºëººëäºã áàéõ íü ýý.-Íºëººëíº ºº. Îþóí óõààí ÷èíü ººðºº áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í. Çàðèì

íóòãèéí ìîðüä õóðäàí áàéäàã øèã çàðèì á¿ñ íóòãèéí ¿íäýñòýí ìàø óõààíòàéáàéäàã. Áàðóóíûõàí ¿¿íèéã ìàø ñàéí ñóäàëñàí.

•Îþóí óõààí çààâàë IQ êëóáò õºãæèõ ¸ñòîé áèø áàéõ. ªºðººðõºãæ¿¿ëýõ àðãà áèé þó?-Îþóí óõààíûã èíãýæ, òýãæ õºãæ¿¿ëíý ãýæ ÿã òàã çààõ õýö¿¿. Õàðèí

óðàëäàõ, ºðñºëäºõ íºõöºëä ë õºãæäºã íü ¿íýí þì. Òýãýõã¿é áîë òýãñèíãýñõèéãýýä ë çàëõóóðààä îðõèíî. Îþóí óõààíûã àæèëëóóëäàã ãîë àðãà íüîþóíû ºðñºëäººí. Ýíý ºðñºëäººíèéã õààíà õèéõ âý ãýõýýð îëóóëàà, õ¿ì¿¿ñäóíä ë õèéíý. ªºðººð, ãýðòýý ñóó÷èõààä ë îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëíý ãýâýëáîëõè àðãà. ßàõàâ, íîì òîâõèìîë õýðýãëýæ áîëíî ë äîî. Òºäèé ë õîë ÿâàõã¿é.Òýð õ¿íä ºðñºëäºõ õ¿í áàéíà óó, áàéõã¿é. Èéìýýñ êëóáóóäýýð ë õºãæ¿¿ëáýëäýýð þì.

-Êëóáóóä àëü õýð ò¿âøèíä àæèëëàæ áàéíà âý?-Îäîîãîîð óëñûí õýìæýýíä 3000 ãàðóé áàãøòàé, ìºí òºäèé õýìæýýíèé

êëóá àæèëëàæ áàéíà.Ýäãýýðò õîðèí ìÿíãà ãàðóé õ¿¿õýä õè÷ýýëëýäýã. Æèëýýñ æèëä àðàâ àðâàí

ìÿíãààð íýìýãäýæ áàéíà ø¿¿ äýý. Òýä æèëä ãóðâàí óäàà IQ -ãýý òîãòîîëãîäîã.Íèéãýì òýð ÷èãýýðýý îþóíæèæ áàéãàà íü îëçóóðõóóøòàé ø¿¿.

• Òýãâýë òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà ìîíãîë÷óóäûí îþóíû õºãæëèéí¿ç¿¿ëýëò àëü õýð ò¿âøèíä õ¿ðñýí áàéõ áîë? Õºðñ ñóóðü íü òàâèãäààäáàéãàà ýíý àæëûí ¿ð ä¿í íü õýäýí æèëèéí äàðàà ãàðàõ âý?

-Y¿íèé ¿ð ä¿í àðâàí æèëèéí äàðàà òîä õàðàãäàíà. Ó÷èð íü ýíý õ¿¿õä¿¿ä

Ìîíãîë÷óóä îþóíëàã õ¿ì¿¿ñ

98



øàë ººðººð ñýòãýäýã øèíý ¿åèéíõýí áîëíî.Îäîî áèäíèé ¿åèéíõýí ÿàæ áàéíà? Îþóíààñàà õºíäèé, øóãàìàí ñýòãýëãýýòýé

áîë÷èõîîä áàéãàà ø¿¿ äýý. Ýíý õ¿¿õä¿¿ä àëèâààã îëîí òàëààñ íü ºðãºí õ¿ðýýòýéñýòãýäýã, îþóí óõààí íü íèëýýä õºãæñºí èðãýä áîëæ òºëºâøèíº.×óõàì ýíý ¿åýñ Ìîíãîëä îþóíû ÷àäâàð æèíõýíý ýð÷ õ¿÷ýý àâíà äàà. Èéìýýñîäîîíîîñ õ¿í á¿ð öàã àëäàëã¿é îþóíàà õºãæ¿¿ëæ ýõëýõã¿é ë þì áîë 5-10æèëèéí äàðàà àæëûí áàéðàí äýýðýý òîãòîíî ãýñýí îéëãîëò áàðàã áàéõã¿éáîëíî. Ó÷èð íü òýð ¿åä õ¿íèéã îþóíûõ íü ÷àäâàðààð ë øàëãàíà. Ýíý æèë ëãýõýä õóóëü÷äèéã îþóíû ÷àäàâõèàð íü äàõèí øàëãàðóóëàõ áîë÷èõîîä áàéíà.

Íàéìàí ìÿíãà ãàðóé õóóëü÷äààñ 800-ã íü øàëãàðóóëàõ õýðýãòýé áîë÷èõîæ.Îþóí óõààíààð íü ë øàëãàíà.

Ìàíàé õóóëü÷äûí IQ=103 ãàðààä áàéãàà íü õóëãàé÷èéí îþóíû ÷àäâàðààñäîð îð÷èõ ãýýä áàéãàà þì, ¿¿íèéã çàñóóøòàé . . .???

-Îþóíû ÷àäâàðààð íü íýã ¸ñíû çèíäàà òîãòîîæ áàéíà ãýñýí ¿ã ¿¿?-Òèéì. Èíãýõýýñ ÷ ººð àðãàã¿é, õîîñîí äèïëîì õººöºëäºæ, îþóí óõààíûõàà

õºãæëèéã îðõèãäóóëäàã õîðòîé ¿ð äàãàâðûã õàëìààð áàéíà.-Ýíý íü õ¿íèé íýð òºðä õàëäñàí õýðýã áîëîõã¿é þó?-Òýãýõýýð çàõ çýýëèéí ãîë ºðñºëäººí íü îþóí óõààí. Õóâèéí ÷ áàé,

òºðèéí ÷ áàé áàéãóóëëàãóóä ºðñºëäºõèéí òóëä ìàø îþóíëàã õ¿íòýé áàéæòààðíà. Èíãýõ ÷ ¸ñòîé. Ýíä ÿìàð ÷ ñºðºã íºëºº áàéõã¿é.

-Îþóí óõààíààð íü øàëãàðóóëæ àæèëä àâäàã áîëñîíîîð òàíèëòàë, íàéç íºõºä, ñàäàí òºðëèéí õîëáîîã ÷óõàë÷èëäàã ñºðºã ¿çýãäëèéãàðèëãàæ ÷àäàõ óó?

-×àäíà. Òýãýõ ÷ ¸ñòîé. Îëîí êîìïàíè õóâèéí ñóðãóóëèóä äàìïóóðëàà ëãýíý. Ýöñèéí ýöýñò îþóíû ñîíãîëò õèéæ ÷àäààã¿é, íàéç íºõºä, ñàäàí òºðºë,íýã íàìûíõíàà ýðõýìä ¿çñýíýýñ ë èéì áîëñîí õýðýã.

•Îþóíû ÷àäâàðûí õóâüä ìîíãîë õ¿íèé îíöëîã þó âý?-Ìîíãîë÷óóä òºðºëõèéí ºíäºð àâúÿàñòàé óëñ. Õî¸ð òîì ã¿ðíèé äóíä

õàâ÷èãäàæ, îëîí çóóí æèë äàðëàãäñàí, àëü ºíãºòýé ººäòýéãýý àëäñàí ÷ ãýëýýáèä ºäãºº ìîíãîëîîðîî ¿ëäýæ ÷àäñàí ø¿¿ äýý. Ýíý ÷èíü áèäíèé äàâóó òàë.Öýíýãëýäýãã¿é ë áîëîõîîñ áèø Ìîíãîë õ¿í ìàø îþóíëàã. Õàðèí ñýòãýëãýýòàëäàà ñóë ø¿¿. Y¿íä íèéãýì íºëººëñºí. Ñýòãýëãýý ãýäýã ÷èíü õ¿íòýé öóãòºðºõã¿é ø¿¿ äýý. Äàðàà íü ë ñóðàëöäàã ç¿éë. ×èíãèñ õààíû IQ=204 ãýæòîãòîîãäñîí. Ýíý íü Ìîíãîë íóòàã îþóí óõààíû ºëãèé ãýäãèéã õàðóóëæ

99


áàéãàà íýã íîòîëãîî.-Ìîíãîëûí õàìãèéí ºíäºð IQ-òýé õ¿ì¿¿ñ õýí õýí áý?-Îäîî ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä óõààíòàé áóþó 130-140-èéí õîîðîíä

IQ-òàé õ¿ì¿¿ñèéã á¿òýýëýýð íü øàëãàðóóëæ áàéãàà. ªíãºðñºí æèë Ìîíãîëóëñûí òºðºëõèéí îþóíû ÷àäâàðòàé àðâàí õ¿íèéã òîäðóóëñàí. Òóõàéëáàë îíîëûíôèçèêèéí Íàìñðàé àêàäåìè÷, àíõíû åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàò, Åðºíõèé ñàéäàñàí Ä.Áÿìáàñ¿ðýí, ñýòã¿¿ë÷ ×.Ýðäýíý ãýõ çýðãýýð íýðëýõ áàéíà.

-Òºìºð çàìä ãîë òºëºâ èíæåíåð¿¿ä àæèëëàäàã. Òèéìýýñ òýä IQºíäºðòýé áàéõ. IQ-ãýý öààø íü õºãæ¿¿ëüå ãýâýë ÿàõ ¸ñòîé âý?

-Òºìºð çàìûí ñèñòåì áîë òîãòâîðòîé. ªíãºðñºí æèë áèä ñýòãýõ ÷àäâàðûíóëñûí îëèìïèàäûã Ýðäýíýò õîòîä çîõèîõîä òºìºð çàìûí óäèðäëàãà âàãîíãàðãàæ ¿éë÷èëýí, áèäíèéã äýìæèæ áàéñàí. Y¿íä òàëàðõàõààñ ººð àðãàã¿é.Òýãýõýýð òºìºð çàìûí óäèðäëàãà ºíººäºð îþóíû õºãæëèéã äýìæèæ áàéíàãýæ îéëãîæ áîëíî. Îäîî õàðèí öààø íü á¿õ øàòíûõàà îþóíû ÷àäâàðûãõºãæ¿¿ëýõ òàëààð ýð÷èìòýé àæèëëàõ õýðýãòýé. Èéìèéí òóëä îþóíû ÷àäâàðûíIQ òºâòýé õàìòðàí àæèëëàíà ãýâýë áèä òóñëàõàä áýëýí, èæ á¿ðýí õºòºëáºðáèé. Áàñ íýã ç¿éëèéã ÷óõàë÷ëàí õýëýõýä Òºìºð çàìûí òàâäóãààð öýöýðëýãèéíáàãø íàð îäîî ìàíàé ñóðãàëòàä ñóóæ áàéãàà.

-Îþóíààðàà òýðã¿¿ëýã÷ îðîí áîëæ, îþóí óõààíûã áàÿëãàà áîëãîõûíòóëä ÿìàð õºø¿¿ðýã õýðýãòýé âý?

-Ìàíàé íèéãýì ÷èíü ºíãºðñºí ¿å¿ääýý îþóí óõààíààñàà õºíäèéð÷èõñºí,ò¿¿íèéã ¿íýëäýãã¿é áàéæ. Y¿íýýñýý ë ìàø ò¿ðãýí ñàëìààð áàéíà. Ìîíãîëõ¿í èõ ìýäðýìæòýé þì. Ãóðàâõàí æèëèéí õóãàöààíä îþóíàà õºãæ¿¿ëýõ àæèëèéì ýð÷òýé ÿâàãäàæ áàéíà. Îäîî áàðàã õ¿í á¿ð ë îþóí óõààí ãýæ ÿðüäàãáîëæ. Ýíý íü áàãà ¿íäýñíèé ìýäðýìòãèé ÷àíàð ø¿¿ äýý. Ýíý òàë äýýðÇàñãèéí ãàçàð ÷ äîðâèòîé àæèë çîõèîñîí. «Ìîíãîë õ¿íèé îþóíû ÷àäàâõè»õýìýýõ ÿàì äóíäûí çºâëºãººí, ñåìèíàðûã ØÓÁß, ÝÌß õàìòðàí çîõèîíáàéãóóëëàà. Ìîíãîë õ¿íèé îþóíû ÷àäâàðûã ñóäëàõ óëñûí òºñºë çàðëàæ,çàðäëûã íü ãàðãàæ ºãëºº. Îäîî ñóäëàæ áàéíà. Àéìàã ñóìààð íü ãàðãàíà.Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò îþóíû õºãæëèéíõè÷ýýëèéã îðóóëàõ øèéäâýð ãàðãàìààð áàéíà. Òºðèéí ç¿ãýýñ á¿ðýí íýýëòòýéáîëëîî. Õàðèí îäîî àðä ò¿ìýí ë àõèæ äºõìººð áàéíà. Õóó÷íààñàà õóðäàíñàëààñàé ãýæ áîäîõ þì.

-Çà, IQ èéì áàéæ. Õàðèí ëàòåðàë ñýòãýëãýýã òà òîäðóóëàà÷?

Ìîíãîë÷óóä îþóíëàã õ¿ì¿¿ñ

100



-Ëàòåðàë ñýòãýëãýý ãýäýã ÷èíü òàë òàëààñ íü þìûã øàâõàæ ñýòãýíý ãýñýí¿ã. Ìîíãîë õ¿í àëèâàà þìàíä ãàíöõàí òàëààñ íü ºðººñãºë õàíäààä ñóð÷èõñàí.Òóõàéëáàë ìàíàé íàì ÿëáàë ìèíèé àìüäðàë ñàéæèðíà ãýäýã. ßàëàà ãýæ. Íýãíàì ÿëàõ íü òýð õ¿íèé àìüäðàë ñàéæðàõ, ¿ã¿éä áàðàã íºëººã¿é. ªºðºº ëàìüäðàëàà ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé ø¿¿ äýý. Òýãýõýýð àìüäðàë ñàéæèðíà ãýäãèéãäàí ãàíö íàì ìýòèéí õºíäëºíãèéí õ¿÷èí ç¿éëä äààòãààä áàéæ áîëîõã¿é.Îëîí òàëààñ áîäîõ õýðýããýé. Þìûã îëîí õóâèëáàðààð õàðæ, á¿òýýë÷ýýð,øàâõàæ ñýòãýõ íü ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé ìºí ÷àíàð ãýæ îéëãîæ áîëíî.

101


YÍÄÝÑÒÍÈÉÕÝÝ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃIQ ÒÅÑÒÝÝÐ ØÀËÃÀÆÝÝ

Çàñãèéí ãàçðûí ìýäýý 2004. 02. 11 ¹35 (1545)(IQ òºâèéí àæèëòàí Á.Áàÿðòàé õàìòàð÷)

Àâñòðàëè óëñàä 2002 îíû íàéìäóãààð ñàðûí 6-íû øºíº îðîí äàÿàð ¿íäýñíèéIQ òåñòèéã “Nine” õàðèëöàà õîëáîîíû àãåíòëàã õàðèóöàí ÿâóóëæýý.

Òåñòèéã õ¿í á¿õýí áºãëºõ áîëîìæèéã õàíãàæ ºãñºí áºãººä õ¿ì¿¿ñ îþóíóõààíû èëòãýö¿¿ðèéí òºâøèíãºº òîãòîîõ á¿ðýí áîëîìæòîé áàéæýý. YíäýñíèéIQ òåñòýä èíòåðíýòýýð 43 ìÿíãà, ãàð óòàñ àøèãëàí 20 ìÿíãà ãàðóé, íèéò 63ìÿíãàí õ¿í á¿ðòã¿¿ëæ îðîëöæýý.

Nine àãåíòëàã íü ¿íäýñíèé IQ òåñòèéí ä¿íã äàðààõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òóñòóñ òàíèëöóóëñàí áàéíàY¿íä:Ãàçàðç¿éí áàéðøèëÀëü ãàðààð áè÷äýãÒàìõè òàòäàã, òàòäàãã¿éÀðõè õýðýãëýäýã ýñýõÍ¿äíèé øèë ç¿¿äýã ýñýõYñíèé ºíãºÍ¿äíèé ºíãºMax èääýã, èääýãã¿éÁèåèéí ºíäºðÕ¿éñÍàñíû àíãèëàë

102



Ýíäýýñ òà á¿õýíä 100 õ¿í òóòìûí äóíäàæ IQ-ãýýð òîîöîæ ãàçàðç¿éíáàéðëàëààð ¿íýëãýý ºãñºíèéã õàðóóëàâ.

Tyc óëñûí ç¿¿í óðä áîëîí äàëàé ýðãýýð áóé õîòóóäàä îþóí óõààí òºâëºðñºííü çóðãààñ õàðàãäàæ áàéíà. Õîòóóäûí IQ íü ÿíç á¿ð àæýý.

Áèåèéí ºíäºð(ñì) 141-160 161-180 181-200 200 äýýø

IQ125

120

115

110

105

100

Ýíýõ¿¿ òåñòýä íàñíû àíãèëàë, áèåèéí ºíäºð ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòýýð IQ îíîîããàðãàæ ãðàôèêààð õàðóóëñíûã ¿ç¿¿ëýâ.

103


Áèåèéí ºíäºð õýâèéí áàéõ íü îþóíû ÷àäàâõèä ýåðýã íºëººëäºã áàéíà.Õàðèí õýò ºíäºð þì óó íàìõàí õ¿ì¿¿ñèéí îþóíû ÷àäâàð òºäèéëºí ñàéí

áèø áàéäàã íü áàòëàãäæýý. Íàñíû õóâüä õ¿íèé îþóí óõààí áàéíãà ºñºõ ç¿éòîãòîëòîé áàéãàà íü íýëýýä ñîíèðõîëòîé þì. Åð íü ºòëºõ, çºíºõ ãýäýã îéëãîëòóñòàæ áàéõ áîëîëòîé. Îþóí óõààíàà áàéíãà äàñãàëæóóëáàë ºòëºõººñ ñýðãèéëæáîëîõ àæýý.

Ìºí õ¿éñ, øèë ç¿¿äýã ýñýõ, ÿìàð òºðëèéí ñîãòóóðóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿íõýðýãëýäýã ýñýõ çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöîæ IQ-îíîîã ãàðãàñíûã äîîðõàðóóëàâ.• Ýðýãòýé÷¿¿ä - 112• Ýìýãòýé÷¿¿ä -108• Í¿äíèé øèë õýðýãëýäýã - 112• Í¿äíèé øèë õýðýãëýäýãã¿é - 109• Øàð àéðàã õýðýãëýäýã - 114• Äàðñ - 114• Îãò õýðýãëýäýãã¿é – 108Òåñòýä àìæèëòòàé õàðèóëñàí õ¿ì¿¿ñèéã àæèë ìýðãýæëýýð æàãñààâàë:Òåñòèéã

Áàãø íàðûí-71%Òàéç äýëãýöèéí àëäàðòàíóóäûí-65%Îþóòíóóäûí -64%

Íàñ 16-25 26-40 181-200 41-60

IQ125

120

115

110

105

100

Yíäýñòíèéõýý îþóíû÷àäâàðûã IQ òåñòýýð øàëãàæýý

104



Áàðèëãà÷èäûí - 62%íü òóñ òóñ çºâ õàðèóëñàí áàéíà.

Ýöýñò íü äóðäàõàä ýíý òåñòýä Æîí Àòêèíñ õýìýýõ ïðîãðàììèñò çàëóó151 îíîî àâ÷ òýðã¿¿ëæýý.

Y¿íòýé àäèëààð Ãåðìàíû “BBC” òåëåâèç, Íèäåðëàíäûí “Eyework”àãåíòëàã, Èõ Áðèòàíè, Ôðàíö, Èñïàíè, Øèíý Çåëàíä çýðýã óëñûí õàðèëöààõîëáîîíû áàéãóóëëàãóóä ¿íäýñíèé IQ òåñò¿¿äèéã 2000-2003 îíû õîîðîíäçîõèîí áàéãóóëæ ÿâóóëñàí áàéíà.

Ýíý òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë àâàõûã õ¿ñâýë www.ninemsn.com ñàéòààðçî÷ëîîðîé.

105


ÌÎÍÃÎË ÕYÍÄ ÎÞÓÍËÀÃÑÏÎÐÒ Ë ÈËYY ÎÉÐ

ªäðèéí ñîíèí 2004. 02. 19 ¹044, 045, (1546, 1547)

Ìàíàé ñóìî÷èä ßïîíä ãÿëàëçñàí ñàéõàí àìæèëò ãàðãàëàà, áàÿðëàõã¿é áàéõûíàðãàã¿é... Ãýòýë ìàíàé õºë áºìáºã÷èä îíû ºìíºõºí Ìàëüäèâò î÷îîä 12:0-ðõîæèãäñîí áºëãºº. ßàãààä ñïîðòûí çàðèìä íü ãÿëàëçòàë ò¿ð¿¿ëæ, çàðèìä íüñàëàì õîæèãäîâ? ¯¿íèé àðä áîäèò õ¿÷èí ç¿éë áàéãàà áèø áèç….?

Ìèíèé òàíèë íýãýí ýðäýìòýí íàäàä äîîðõè ò¿¿õèéã ÿðüñàí þì. ÝðäýìòýíèéãÝ ãýå, òýðýýð íýã ä¿¿òýé áàéæýý. Ý ãóàé áàãàäàà óðàëäààíû ìîðü óíàõ õîîáèéòîé,ä¿¿òýéãýý óðàëäàõ ìîðü áóëààöàëäàíà, áàñ ñàâàà ìîä óíàæ óðàëäààä õîöðîõîîðîîä¿¿ãýý øèéòãýæ óéëóóëäàã áàéâ ãýíý. Ýíý áîë 1940- ººä îíû ¿å ø¿¿. Íýã ºäºðýöýã íü Ý-ã äóóäààä (òýð ¿åä Ý 9 íàñòàé áàéæ) “Õ¿¿ ìèíü, ÷è þóíä ä¿¿òýéãýýóðàëäàõ ìîðü, óíàõ ñàâàà áóëààöàëäàíàâ, õýðýãã¿é áóñóó, ÷è òîëãîé òîìòîé õ¿¿õýäø¿¿, ÿìàðòàà ë õ¿ì¿¿ñ ÷àìàéã àðàã òîëãîéò ãýõýâ, èéì çàíòãàð òîëãîéòîé õ¿íìîðü óíàäàãã¿é, íîì óíàäàã þì… ÷è áîë íîì ýðäìèéí ë õ¿í, õýðýâçýý ñïîðòîîðõè÷ýýëëýå ãýâýë ñóð, øàòàð ìýòèéí îþóí óõààí èë¿¿òýé øààðääàã òºðºëä íü áèåýáýëòãý, õàðèí ä¿¿ ÷èíü øîîâîí òîëãîéòîé, õºë óðòòàé õ¿¿õýä, ò¿¿íä íîì çîõèõã¿é,ìîðü ñàâàà çîõèíî, ÿâààíäàà ÿâãàíààð õóðäàëäàã áîëæ ÷ ìýäíý, æààõàí íîöîëäîæ÷ ìàãàä. ×àì øèã çàíòãàð òîëãîéòîé, áîãèíî õºëòýé õ¿¿õýä ìîðèíîîñ óíàõ, õºëäýãýýíä ñºõðºõ, áýðòýõ íü ýëáýã, õºëººðºº ãàçàð õîðîîõ íü áàãà, ãýòýë æèæèãòîëãîéòîä èéì ç¿éë öººí òîõèîíî. ×è çàÿàãäñàí äàâóó òàëàà àøèãëàæ ýðäýì íîìõºº, ýíý ìóó ä¿¿ ÷èíü íàìàéã äàãàã, èéì õ¿í íîì ñóðàõã¿é ýý, ààâ íü õî¸ð õ¿¿ãýýìýäíý” ãýæýý. Ý ãóàé òýð öàãààñ õîéø ìîðèíîîñ õîëäîæ, ÿâãàíààð õóðäàëäàãòîãëîîìîî îðõèæ ,íîìðóó îéðòñîîð ýä¿ãýý ìàíàé íýðòýé òîì ýðäýìòýí áîëñîíáèëýý. Ä¿¿ íü ìàëàà õººöºëäñººð, ìîðü óÿæ, ñóìûí íààäàìäàà çîäîãëîñîîð, ¿å¿å õºëººðºº òàâàðãàäàã óðàëäààíä îðîëöñîîð íóòàãòàà íàñûã áàðñàí àæãóó…

Àëèâàà óëñ ¿íäýñòýí, ï¿¿ñ, ºðõ ãýð, õóâü õ¿í ººðèéí ãýñýí äàâóó òàëààõýäèé ÷èíýýí ýðò ìýäýð÷, ÿìàð õýìæýýíä àøèãëàæ ÷àäíàâ, òýð õýðýýð õºãæëèéí

106



ýð÷ íü íýìýãääýã.. Ýíý áîë ç¿é òîãòîë. Ýäèéí çàñãèéí óõààíä õàðüöàíãóéäàâóó òàëûí îíîë ãýäýã íýðýýð Ä.Ðèêàðäîãèéí ¿åýñ íýëýýä ¿íäýñëýãäæýý.Ä.Ðèêàðäîãèéí îíîë ãýã÷èéã îãòîîñ ñîíñîîã¿é õºäººãèéí æèðèéí ìîíãîëìàë÷èí, ýðäýìòýí Ý – í ýöýã òýð ãóàé” õî¸ð õ¿¿ä íü ººð ººðèéí ãýñýíõàðüöàíãóé äàâóó òàëóóä ãýæ áàéíà, ò¿¿íèéã íü àøèãëàõ íü èðýýä¿éòýé”..ãýäãèéã çºí ñîâèíãîîðîî ìýäýð÷ áàéæýý äýý, áîäîõíîî íü … ýöýã á¿ð èéìáàéâàë ìºí ÷ ÷óõàë äàà,.. äààí÷…?

Ý ãóàéí äàâóó òàë áîë òºðºëõèéí îþóíû ºíäºð ÷àäàâõè áóþó IQ-í äàæã¿éñàéí ¿ç¿¿ëýëò þì, áàñ Ý-ãèéí ä¿¿ä ÷ ãýñýí õàðüöàíãóé äàâóó òàë áàéíà, òýð íüõóðäàí ìîðü óíàõàä èë¿¿òýé òîõèðñîí ñàâëàõ íü áàãà øîîâîí òîëãîé, ñàëõèç¿ñýõ¿éö çóóâàí í¿¿ð, áîãèíî öýýæ , óðò õºë…Ýíä áè âýýð òýð íü ñàéí, ýíý íüìóó ãýæ ä¿ãíýýã¿é, ãàãöõ¿¿ áîäèò áàéäëûã ç¿ãýýð ë òîéìëîæ áàéíà, îéëãîõ áèç.

Ý ãóàé ýðäýì õººõèéí îðîíä ìîðü ìàë õººöºëäñºí áîë ÿàõ áàéñàí ãýý÷….,äàæã¿é ìàë÷èí, ìàãàäã¿é, õºäºëìºðèéí áààòàð ÷ áîëñîí áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é,ýñâýë ìîðü, òýìýýíýýñýý óíàæ ãýìòýæ áýðòýýä ýðýìäýã áîëñîí áàéæ ÷ ìàãàä,…ãàíö òàãø íýðìýëä ñýòãýë íü õººðººä óíààãàà íýã òàøóóðä÷èõíà, ñàâàëãààèõòýé òîì òîëãîé áèåý ÷èðýýä ãàçàðò îé÷íî… õýòð¿¿ëýã ãýâýë òà ººðººòîëãîé äýýðýý 3 ëèòð óñòàé ñàâ õ¿ë÷èõýýä ìîðèíûõîî õàð õóðäààð íü ¿ñýðãýýä¿çýýðýé… ÿàõ áîë…? Ãàðöààã¿é ë îé÷íî äîî… Ý ãóàéí ä¿¿ã ýðäýì íîìûíìºðä îðóóëñàí áîë ÿàõ áàéñàí ãýý÷, ìàãàäã¿é, ýðäýìã¿é ýðäýìòýí áîëñîíáàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é, ýñâýë…õýðýýñ õýòýðñýí à÷àà ¿¿ðýõ ãýæ òàðõèà òàìëàñààðýöýñò íü ñýòãýöèéí ãàæèãòàé áîëæ ýìíýëãýýð íàñàà áàðäàã õóâü òàâèëàíòàéýâëýðñýí áàéæ ÷ ìàãàä. Õóâü õ¿íèé òóõàéä èéì áàéäàã áîë ¿íäýñòíèéòóõàéä ÿìàð áîë?, ëàâòàéÿà áóñàäòàé õàðüöóóëàõàä òîä ÿëãàðàõ åðºíõèé øèíæ,õàðüöàíãóé äàâóó òàë ãýæ ¿íäýñòýí á¿ðò áàéæ òààðíà.

Ìîíãîë ¿íäýñòíèé õàðüöàíãóé äàâóó òàë íü: “Îþóíû òºðºëõèéí ºíäºð÷àäâàð” áîëîõ íü ìýäýãäýæ áàéíà. Äóíä çýðãèéí íóðóó, áàõèì áèå, çàíòãàðäóóòîëãîé, áîãèíîâòîð õºë,. àõàðäóó ãàð… ä¿ãíýâýýñ,… Ìîíãîë÷óóäàä åðºíõèéäººIQ ºíäºðòýé ¿íäýñòíèé øèíæ òîä àæèãëàãäàæ áàéíà, ¿¿íèéã äýëõèéí îþóíóõààíû òàëûí á¿òýýë¿¿äýä ÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü, áèäººðñäºº ¿¿íèéãýý òºäèé ë îëæ óõààðàõã¿é áàéõ øèã, ººðèéãºº îëîîã¿é ¿íäýñòýíºðººëòýé ºðñºëäºíº ãýæ þó áàéõàâ, æèøýý õýëüå.

Ìîíãîë÷óóä ñàãñ, ãàð, õºë áºìáºã, ã¿éëò, öàíûí ñïîðòîîð äýëõèéí îëèìïîäáàéòóãàé òèâäýý, á¿ñäýý åðººñºº ãàâèõã¿é áàéíà. Ìîíãîë õ¿íèé òàãäãàðäóó

107


öóë áèå äýýø ¿ñðýõýä òºäèé ë çîðèóëàãäààã¿é áîëîëòîé, õàðóóäûí äýðãýäáèäíèé ¿ñýðäýã, ñàìáàðààñ îéñîí ñàãñíû áºìáºãèéã òýäýíòýé áóëààöàëäàíàãýæ åð íü þó áàéõàâ, ýíý áîë áàðàõã¿é äàâàà …Ìîíãîë õ¿íèé áîãèíî õóðóóòàéáàõèì ãàðò ñàãñíû áºìáºã òîãòîõ ìàãàäëàë áàãà þì, ãýòýë Ìàéêë Æîðäàíûãàð áîë ñàãñíû áºìáºãíèé õóâüä ñîðîíçîí ë ãýñýí ¿ã. Ýíý ÿëäàìä ÀÍÓ-ûíñàãñàí áºìáºãèéí øèãøýýä “õàð”-óóä òîãëîäîã áºãººä òýäíèé äóíäàæ IQ-íü85 íýãæ, õàðèí öàãààí àðüñòíóóäûíõ 100 íýãæ áàéäãèéã ñîíîðäóóëúÿ.

Çàíòãàðäóó (áèåòýé íü õàðüöóóëàõàä) òîëãîéòîé, áîíäãîðä¿¿ áèåòýé ìîíãîëõ¿í õóðäëàí äýãäýõýä òºäèé ë çîðèóëàãäààã¿é áîëîëòîé, ã¿éëýý ãýõýä õóðä íüèõ áèø áàéõ, ó÷èð íü òîì òîëãîé íü æèí õ¿íä, ñàëõèíû ýñýðã¿¿öýë èõ, ãàíõàõñàâëàõ íü äàëàéöòàé, èéì ¿åä á¿äýð÷ îé÷èõ íü ýëáýã, õóäàë ãýâýë òà ººðººòîëãîé äýýðýý òîì ãýý÷èéí ò¿ìïýí áàðü÷èõààä ã¿éãýýä ¿ç,…Òýãýýä ÷ àëöãàðäóó,áàñ ìàéãà ãýý÷, áîãèíî õºëººð ãàçàð õîðîîõ íü áàãà áèç, õàðóóäûí õî¸ð àëõàõçàéã áèä ãóðàâ àëõàæ òààðíà.

Ñïîðòûã îþóíëàã áà îþóíëàã áóñ ãýæ õî¸ð õóâààíà. Ìîíãîë õ¿íä îþóíëàãñïîðò îéð, õàðèí îþóíëàã áóñ íü õîëîâòîð áîëîëòîé. Òà àìüäðàëûã ñàéíàæèãëà äàà …Îþóíëàã íü øàòàð, ñóìî, áàéò ñóð ãýõ ìýò áîë îþóíëàã áóñ íüã¿éëò ¿ñðýëò îðîëöäîã áèåèéí õàð õ¿÷, áÿðààð ààãëàäàã, ººðººð õýëáýë àìüòàíëàãòàëäàà èë¿¿ îéð òýäãýýð òºðë¿¿ä þì. Áîä ë äîî ã¿éíý, õóðäàëíà ë ãýíý, õ¿íâýýð Êåíãóðóãààñ õóðäàí ãýæ ¿¿?, áàðèëäàíà, íîöîëäîíî ë ãýíý, õ¿í áýýðáàð àðñëàíã äèéëýõ ãýæ ¿¿?, ãýòýë ýäãýýð àìüòàä øàòàð òîãëîæ, íóì, ñóðõàðâàæ ÷àäàõ óó?. Ýíý äàøðàìä áºõèéí òóõàé õýäýí ¿ã õýëüå.

Ìîíãîë áºõ áîë óã íü îþóíëàã òàëäàà èë¿¿òýé õàìààðàõ ñïîðòûí òºðºëþì. Óðàí ìýõèéã óðàëäóóëàí õ¿÷èéã ¿çüå ãýäýã áèç äýý…Íààäàì÷èä õàðáÿðààð ààãëàñàí, ìýõ àðãà áàãàòàé áîëõè áºõèéã óÿà áºõ, óíõèàã¿é ìàõ, óõààííü óëàíäàà îðñîí ãîäèë, îëíûãîî áàÿñóóëàõûí îðîíä ººðèéãºº áîäñîí çîëèããýõ çýðãýýð ø¿¿ìæèëäýã áèëýý. ªìíºõ ¿åèéí àâàðãà, àðñëàíãóóäûí áèå õààíü îäîîãèéíõíîîñ øàë ººð õàðàãääàã, òýä îäîîãèéí ìàíàé áîäèáèëüäèíãèéíòàìèð÷èä ìýò áóë÷èí øºðìºñ íü çàíãèðñàí, èë¿¿ ñóë ìàõã¿é, ¸ñòîé ë óðàíìýõèéã óðàëäóóëàí ò¿ìýí îëíîî áàÿñãàäàã õ¿ì¿¿ñ áàéæýý, ãýòýë ñ¿¿ëèéí ¿åäýíý áàéäàë áàðàã àëãà áîëîâ, õààÿà ë ãàíö õî¸ð áºõ èéì áàéíà. ̄ ¿íèé õàðãàéãààðìîíãîë áºõèéí äîòîîä àãóóëãà ÿäóóð÷, ÿëçàð÷, íýð òºð õººõ, ìºíãº îëîõáèçíåñ áîëîí õóâèðëàà.¯¿íèé õàðãàéãààð íèéãìèéí îþóíëàã õýñýã, ñýõýýòí¿¿äìîíãîë áºõººñ äàéæèæ, ñóìî ìýò îþóíëàã ñïîðòðóó õîøóóðàõ áîëîâ. Åð íü

Ìîíãîë õ¿íä îþóíëàã ñïîðò ë èë¿¿ îéð

108



ìîíãîë áºõ áîë óãààñàà îëîí çóóí óðàí ìýõòýé, ñóìîòîé ç¿éðëýõèéí àðãàã¿é“ãàíãàí” ñïîðò þì áèëýý, õàðàìñàëòàé íü ìîíãîë áºõèéã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãîàëäàãäàí, ýðèí öàãèéíõàà äóóäëàãà, ýðýëò, øààðäëàãààñ òàñðàí õîöðîâ .

Ìîíãîë áºõèéã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãîä íîöòîé àëäàà áàéíà, òýð íü ìîíãîëáºõèéã îþóí óõààíààñ õîëäóóëñàíä îðøèíî. Îþóí óõààíààñ õºíäèéðñºí ÿìàð÷ ¿éë ÿâö óðóóäàõ òàâèëàíòàéã, òèéì öàã ¿å èðñýíèéã áºõ÷¿¿ä, áºõ ñóäëàà÷èä,áºõ ñîíèðõîã÷, õºãæººí äýìæèã÷èä á¿ãäýýðýý óõààðàõ õýðýãòýé. Ýíý ÿíçààðààáàéâàë ìîíãîë áºõèéí èðýýä¿é ìóõàðäìàë õýâýýðýý áàéõ áîëíî.

IQ ºíäºðòýé õ¿í àëèâàà àæèë ¿éëèéã õèéõäýý àðûã íü, ýöñèéí ¿ð äàãàâðûãíü çààâàë õàðäàã, àëèâààä óõààí æîëîîã¿é, óì óì õóìã¿é ç¿òãýíý ãýæ áàðàãáàéõã¿é, ìîíãîë÷óóä èéì õýò óëàéðäàã õ¿íèéã “õ¿í” ãýäýãã¿é , “óëàéðñàíáóõ” ãýäýã, òýãýõëýýð “ñàãñàí áºìáºãò õàðóóäòàé ºðñºëäºæ õàìààã¿é ºíäºð¿ñýðâýë áóóõäàà íóðóó óóöàà ãýìòýýæ ìýäíý, òýìöýýíä íýã ò¿ð¿¿ëæ óëñààìàíäóóëàõ ÷ ãàéãóó õýâòýíý, íàñààðàà ãýìòýë àâáàë áè ë õîõèðíî, ãîë íü òèâ,ãàçàð ¿çýõ…” ãýäýã áîäîë ìîíãîë õ¿íèé òîëãîéä áàéæ ë áàéõ, ýíý íü ÷ çºâ,ýíý åðòºíöºä ò¿ìýí æàðãàëàí áèé, îëèìïîä ò¿ð¿¿ëýõ, îëíûã áàÿñóóëàõ, îäîíòýìäýã ç¿¿õ, îðîí ãàçàð ¿çýõ,… ãýõäýý ë ò¿¿íèé äîòðîîñ ÷óõàì æàðãàëàí íüýð¿¿ë ýíõèéí íýã ë æàðãàëàí áèëýý… Ä. Íàöàãäîðæ ÿã ë îíîæ õýëñýí äýý,IQ ºíäºðòýé õ¿í, áàñ IQ ºíäºðòýé ¿íäýñòýí ãýäýã öààíàà ë ººð áîëîõûãýíäýýñ áè àæèãëàìóé.

Ìàíàé õºë áºìáºã÷èä Ìàëüäèâèéí ºíãºò àðüñòàíä 12:0 õîæèãäëîî, àðãàã¿éýý, òýä ÷èíü òºðºëõèéí òîëãîé æèæèã, õºë óðò, õóðäëàí ¿ñðýõ õîîáèéòîé,äýýä áóñ, äîîä ýðõòíèé àæèëä èë¿¿ çîõèöñîí õ¿ì¿¿ñ, (Ìîíãîë÷óóä IQ-í¿ç¿¿ëýëòýýðýý äýëõèéí 185 îðíîîñ 98 îíîîãîîð 21-ä îðñîí áîë Ìàëäèâ÷óóä81 îíîîãîîð 124-ò îðæýý.) Øóíãèíàí èðæ áóé õ¿íä ãýý÷èéí õºë áºìáºãèéãòîëãîéãîîðîî ìºðãºäºã, íýã áîäëûí ìàíãàð ÷ ãýìýýð íºãºº áîäëûí ýðã¿¿ºâ÷èíòýé áîëîõ ãýñýí õ¿íèé ¿éëäýë ÷ ãýìýýð ñîíèí àðãà-òåõíîëîãè áèé,àæèãëàæýý ñóóõàä, ýíý àðãûã ìàíàé õºë áºìáºã÷èä áàðàã õýðýãëýäýãã¿é,õýðýãëýâ÷ ãîëäóó ìºðººðºº ìºðãºäºã þì áèëýý. Òýãýõëýýð ìàíàé áàãÌàëüäèâ÷óóäàä õîæèãäîõ íü ìýäýýæ õýðýã, òîãëîîìä õîæèõûí òºëºº òàðõèòîëãîéãîî çîëèîñëîäîã íü áèä áèø, áèä áîë ººð õ¿ì¿¿ñ, áèäíèé IQ òýäíèéIQ-ýýñ äàðóé 17 íýãæ èë¿¿ áºëãºº. ªíäºð IQ-òýé íü òîëãîéãîî õºãæ¿¿ëüå,áàãà IQ-òýé íü áèå áÿëäðàà õºãæ¿¿ëüå, ýíý áîë õýí õýíä íü ºëçèéòýé áºãººäíýã ¸ñíû äàÿàð÷ëàëûí ¿åä áèé áîëîõ ¿íäýñòí¿¿äèéí òºðºëæèëò, äàãíàëò þì.

109


Çàðèì íºõºä Ìàëüäèâ÷óóäààñ äààãàà íýõíý, õàðèóãàà àâíà ãýõ àÿñòàéìýäýãäýë õýëæ áàéíà ëýý, ýíý òóõàéä áè âýýð äàðààõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëíý.ßâààíäàà õºë ãàð íü óðò, áèå áóë÷èí íü òîì, òîëãîé òàðõè íü æèæãýâòýð,IQ-í õè÷ýýëýýñ äàéæäàã, õîãîí ìýäýýëýëä àâòàìõàé, õîëûí áîäîë áàãàòàéõ¿¿õä¿¿ä îëøèðîõîîð òýäíýýñýý ò¿¿æ øèãøýýä ãàéã¿é áàã á¿ðä¿¿ëæÌàëüäèâèéíõíààñ äààãàà íýõüå, òýð áîëòîë ò¿ð õ¿ëýýçíýâýë ÿìàð áîë? ãýõäýýõºðºíãèéã íü ãàäààäûíõàí ºã÷ áàéãàà áîë ººð õýðýã, àâàõ íü çºâ, ãàçàð îðîí¿çýõã¿é þó, õàðèí ººðºº ãàðãàæ áàéãàà áîë ººð õýðýã, õºðºíãº õ¿÷ õàéðàíáàéíà…

Ìîíãîë ¿íäýñòýí áîë òºðºëõèéí îþóíû ºíäºð ÷àäàâõèòàé ¿íäýñòýí þì.Ýíý áîë áèäíèé õàðüöàíãóé äàâóó òàë. Òýãýõëýýð áèäíèé ìîíãîë÷óóä ºíãºòàðüñòàíóóäòàé õºë, áºãñººðºº òýìöýëäñýíýýñ öàãààí àðüñòàíóóäòàé òîëãîéòàðõèàðàà ºðñºëäâºë èë¿¿òýé îíîõ áóñ óó? Îé øóãóéä ¿ñðýí ä¿¿ëýí àæòºðñººð áèåèéí äîîä õýñýã íü èë¿¿òýé õºãæñºí ºíãºò àðüñòíóóä (òýä), õýýðòàëä , ìîðü óíàæ, äóó äóóëæ, õîðâîîãèéí àëàã ýðýýíèéã õî¸ðõîí ÷àâõäñàíäýýð óÿíãàëóóëàí áÿñàëãàñààð áèåèéíõ íü îðîéí äýýä õýñýã õºãæèíã¿é áîëæã¿éöñýí ìîíãîë÷óóäòàé (áèäýíòýé) òîëãîéãîîðîé (IQ-ðýý) ºðñºëäºå ãýýã¿éáàéõàä áèä òýäýíòýé , õºë áºìáºãººð, õºë áºãñººðºº òýìöýëäýõ ãýýä áàéäàãíü õýð çîõèìæòîé âý?

Çîðèóëàãäààã¿é ¿éëèéí òºëºº áèå îþóíàà çîëüæ, áóñäûí äîîã áîëîõ íüçàéëøã¿é òóëãàðñàí ç¿éë ãýæ ¿¿? ¯¿íèé îðîíä çîðèóëàãäñàí ¿éëäýý õ¿÷îþóíàà ñîðüæ áóñäûã àëìàéðóóëàí áàÿñãàõ íü äýýð áóñóó..

Ìîíãîë õ¿íä îþóíëàã ñïîðò ë èë¿¿ îéð

110



ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÕÀßÀÍÄ ÈÐËÝÝ

ªäðèéí ñîíèí 2004. 09. 21 ¹234 (1736)

-Îþóí óõààí ãýäýã íü íýã îéëãîëò óó, ýñâýë ººð ººð îéëãîëò óó?-Yãíýýñ íü õàðàõàä ë õî¸ð ººð ¿ã áàéãàà áèç äýý. Õîñîëæ áàéæ íýã óòãà

ãàðãàíà. Òýð íü îþóí óõààí. Ãýõäýý åð íü óã ¿íäñýýðýý áîë õî¸ð ººð îéëãîëòø¿¿. Õîîðîíäîî ìàø íàðèéí ÿëãààòàé, áàñ ìàø ã¿íçãèé õîëáîîòîé. Æèøýýíü, òýð ãóàé èõ îþóíëàã õ¿í ø¿¿, ýñâýë òýð ãóàé èõ óõààëàã õ¿í ø¿¿ ãýõýäÿëãààòàé óòãà òîäîðíî. Îþóíëàã øèéäâýð, óõààëàã øèéäâýð ãýõýä áàñ ë ÿëãààòàéøèéäâýð¿¿ä þì. Ýíý àñóóäëààð ã¿íçãèé áºãººä òîäîðõîé ìýäëýãòýé áîëú¸ãýâýë òàðõè ñóäëàëûí óõààíûõàíòàé óóëçàõ õýðýãòýé. Ìèíèé õóâüä ãýâýë àëñíü òàíàé ñîíèíä íýã ýññý ìàÿãèéí ìàòåðèàë áè÷èæ ºãíº.

-Òà òýð ìàòåðèàëàà ººð ñîíèíä ºãºõã¿é ãýæ àìëàëàà ø¿¿?-Àìàëúÿ, àìàëúÿ. Òàíàé ñîíèí ë Ìîíãîëäîî àíõ óäàà Îþóí óõààí, IQ,

Îþóíû õºãæèë ãýæ äóóãàðñàí. Ìýäðýìæ ñàéòàé, ýðèí öàãèéíõàà äóóäëàãàäçîõèöîæ, ÷ºëººòýé ñýòãýæ áàéãàà ÷èíü ñàéí õýðýã. Òîì ñîíèí ãýäýã òîì ëáàéõ ó÷èðòàé, ¿¿íèéãýý ìàðòàâ.

-”ªäðèéí ñîíèí” ÿàãààä ýíý àñóóäëààð áóñäààñàà ò¿ð¿¿ëæäóóãàðñàí ãýæ òà áîäîæ áàéíà âý?, Ó÷èð íü þóíäàà áàéãàà áîë?

-”ªäðèéí ñîíèí”-û çàõèàëàã÷, óíøèã÷èä ÷èíü îþóíëàã õ¿ì¿¿ñ áàéõã¿éþó. Òà íàð ñóëáàãàð, ¿ëáýãýð, äîëèãîíîñîí, äàëäàãíàñàí, öàã ¿åäýý óóññàí,íàâñàéñàí, íàâòàéñàí, öîîðõîéòîé, íîîðõîéòîé þì áè÷âýë óíøèã÷èä ÷èíüóóðëàõ áàéëã¿é. Òà íºõºä óíøèã÷äûíõàà ýíý øààðäëàãûã áàéíãà ñàíàæ áàéõõýðýãòýé. Èòãýë àëäàâ àà? ...

-Îþóíû õºãæèë-IQ õè÷ýýëèéí ¿ð ä¿í ÿìàðõóó áàéõ þì?-ªíãºðñºí õè÷ýýëèéí æèëä ë ãýõýä 3000 ãàðóé áàãø, 26000 îð÷èì ñóðàã÷

áàãà÷óóä îþóíàà òóñãàé õºòºëáºðèéí äàãóó õºãæ¿¿ëñýí. Ýíý àæëûí ¿ð ä¿íãèéíòàëààð ýöýã, ýõ, áàãø, ñóðàã÷äààñ ººðñäººñ íü àñóóõ íü çºâ. Òýä ¿íýíèéãøóóä õýë÷èõäýã õ¿ì¿¿ñ ø¿¿.

111


-Îþóíû õºãæëèéí õè÷ýýëèéã òºð, çàñãààñ õýðõýí äýìæèæ áàéãàà áîë?-ªíãºðñºí äºðâºí æèëä àæèëëàñàí Çàñãèéí ãàçàð á¿õèé ë øàòàíäàà îþóíû

õºãæëèéã äýìæñýí ãýæ õýëæ áîëíî. ÁÑØÓß-ààñ Ñýòãýõ ÷àäâàðûí îëèìïèàäûãÓëñûí òºðºëæñºí îëèìïèàä áîëãîñîí, Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáàíûóäèðäëàãóóä îþóíû õºãæèë ë ãîéä ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áîëîìæèò á¿õ àðãààðäýìæèõýý èëýðõèéëñýí, áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòààð “Îþóíû õºãæèë-IQ” õè÷ýçëèéã ÅÁÑ-èóä ¿íäñýí õè÷ýýëýý áîëãîæ ñóðãóóëèéíõàà õºòºëáºð-õóâààðüòàà îðóóëàõ áîëîëöîîòîé áîëñîí ãýçä áàãàã¿é àõèö äýâøèë ãàðëàà.Çºâõºí ýíý õè÷ýýëèéí æèëä ãýõýä ë îäîîãèéí áàéäëààð õýä õýäýí ÅÁÑ,öýöýðëýã áàéãóóëëàãààðàà Îþóíû õºãæëèéã ýðõýìëýã÷ õàìò îëîí áîëîõ õ¿ñýëòýýèð¿¿ëæ, áàòëàìæàà àâ÷, õè÷ýýëýý ýõýëæ áàéíà.

-Ìàíàé òºðèéí òîì÷óóä ýíý òàëààð ÿìàðõóó ìýäðýìæòýé ÿâäàãáîë? Òàíä ìýäýãäýâ ¿¿?

-Îäîîãèéí ÓÈÕ-ûí äàðãà Í.Ýíõáàÿð ºíãºðñºí îíä Åðºíõèé ñàéäûíºðººíäºº íàìàéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõäàà “Îþóí óõààíûã ø¿òýõ íü áèäíèéìîíãîë÷óóäûí õºãæèõ õàìãèéí äºò çàì áàéõ” ãýæ îíöëîí òýìäýãëýæ áàéñàí.Òýðýçð “Îþóíàà õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýýãýýð á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíä øàìäàíñóðàëöúÿ” ãýæ àðä ò¿ìýíäýý õàíäàæ óðèàëñàí íýãýí. Îäîîãèéí Åðºíõèéñàéä Ö.Ýëáýãäîðæ ÀÍÓ-ààñ èðìýãöýý ìèíèé ºðººíä ººðºº èðæ, “Õàðâàðäàäîþóí óõààí ãýæ ÿðüæ áàéíà, òà íàð ýíä áàñ ÿðüæ ýõýëñýí ÷èíü ñàéí õýðýã ...”ãýýä ìàíàé IQ òºâººñ õýâë¿¿ëñýí á¿õ íîìûã õóäàëäàí àâñàí ø¿¿, ëàâ ë100000 òºãðºã õîë äàâñàí áàéõ, áàñ ñ¿¿ëèéí 3 æèëä ìèíèé áè÷èæ õýâë¿¿ëñýíá¿õ ºã¿¿ëýë, íèéòëýëèéã õóóëáàðëàí àâñàí,... åð íü îþóíëàã õ¿ì¿¿ñ èõ ººðáàéäàã þì ø¿¿, ãóðàâõàí ¿ãýí äýýð ë õýë àìàà îëîëöîíî, îéëãîëöîõîä èõàìàð.

-Ìàíàé áîëîâñðîëûí ºíººãèéí áàéäàë òàíä õýð òààëàãäàæ áàéíà âý?-Áè ýíý òàëààð îëîí óäàà áè÷ñýí, îäîî ººð õ¿íèé ¿ã ñîíñâîë äýýð.-Õýíèé ¿ã... ãýæ?-Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè ýíý õè÷ýýëèéí æèëèéí íýýëòýä çîðèóëæ õýëñýí

¿ãýíäýý “Ìýäýýëýë îþóíû áàãòààìæ ñàéòàé, ÷àíàðòàé, ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé,á¿òýýë÷ áîëîâñðîëûã ñîíãîí ýçýìøèõ îð÷èí öàãèéí øààðäëàãàä áîëîâñðîëûíóæãèð÷ òîãòñîí, ¿åý ºíãºðººñºí àðãà áàðèë ÷ºäºð òóøàà áîëñîîð áàéãààã ýðõáèø óõààðàõ öàã èðëýý... “Íîìëîõ”, “Öýýæëýõ” áîëîâñðîë õîðüäóãààð çóóíûõàìò óëèðàí ¿ëäæýý...” ãýæ îíöëîí äóðäñàí áàéíà ëýý.

Áîëîâñðîëûí õóâüñãàë õàÿàíä èðëýý

112



-”Ýõ îðîí-Àðä÷èëàë” ýâñëýýñ ìîíãîëûí õ¿¿õýä á¿ðò 10000 òºãðºãºãíº ãýæ àìëàñàí. Òà ýíý òàëààð ÿìàð áîäîëòîé áàéíà âý?

-Õýðýâçýý ýíý èõ ìºíãèéã ºã÷ ÷àäâàë ñàéí ë áàéíà. Õàðèí ºãºõäºº òîäîðõîéçîðèóëàëò çààâàë îíîõ áàéõ. Æèøýý íü õ¿¿õäèéíõýý îþóíû õºãæèëä çîðèóëíà÷ ãýõ þì óó, ýñ òýãâýë ýöýã ýõ õî¸ð íü õ¿¿õäýýðýý äàìæóóëàí àÿ òààâààðàààìüäðàõ àðãà õýðýãñýë áîëãî÷èõâîë ýöýñòýý àæèë õèéõ õ¿í îëäîõã¿éä õ¿ð÷ ÷ìýäíý, ñóë ìºíãºíèé ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãýæ áèé ø¿¿ !!!

-”Îþóíû õºãæèë-IQ”-ã îëîí ò¿ìýíä ýöýã ýõ, ñóðàã÷ áàãà÷óóäàäòîâ÷ëîí õ¿ðãýõ ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàë áàéâàë ýâòýéõýí áîëîâóó ãýæ áîäîõ þì?

-”Îþóíû õºãæèë-IQ” õè÷ýýëèéí ñóóðü áàðèìòëàë, XXI çóóíû áîëîâñðîëûí÷èã õàíäëàãûã õàðóóëñàí òîìîîõîí ¿ç¿¿ëýí-ìàòåðèàëûã IQ òºâººñ áýëòãýñýí.Îäîîãîîð ýðýëò çàõèàëãà èõòýé áàéãàà, àéìàã, õîòûí ÅÁÑ, öýöýðëýã¿¿äçàõèàëãàà ºã÷ áàéíà, ò¿ð¿¿÷ íü õóäàëäàæ àâ÷ ñóðãóóëèà ÷èìýãëýæ ýõýëñýí,ñóðãóóëèóäààñ íèéñëýëèéí 14, 16, 18, 20, 28, 45, 46, 51, 78, 84, “Èðýýä¿é”öîãöîëáîð, “Àðâèñ”, “Ñýòãýìæ”, “Îð÷ëîí”, “Ãóðâàí òàìèð” çýðýã ñóðãóóëèóä,öýöýðëýã¿¿äýýñ 15,113,122,141, 147,161 ãýõ ìýò, àéìãóóäààñ Ãîâü-Àëòàé,Áàÿíõîíãîð, Õîâä, Äîðíîãîâü, Áóëãàí, Õºâñãºë, Çàâõàí, Ãîâüñ¿ìáýð, Äîðíîä,Õýíòèé, Îðõîí àéìãèéí ñóðãóóëèóä çàõèàëãàà ºãººä áàéíà.

-Îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëýõ àæëààñ ò¿ð ò¿äãýëçâýë ÿàõ áîë?-Òà îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëýõýýñ íýã ºäºð òàòãàëçâàë õ¿í ãýäýã ýðõýì íýð

òàíààñ ìÿíãàí ºäðººð õîëäîíî. Áàñ àæèëã¿é áîëîõ ìàãàäëàë ýðñ íýìýãäýíý.-Àæèëã¿é áîëíî ãýäýã ÷èíü þó ãýñýí ¿ã âý? Àæèëä îþóí óõààí

òèéì èõ õàìààòàé ãýæ ¿¿?-Õî¸óëàà îíîë ÿðèëã¿é, àìüäðàë ÿðüÿ. Ìàíàé óëñàä õóóëü÷äûã ñîíãîí

øàëãàðóóëàõ õóóëü õýðýãæèæ ýõýëñýí. Àíõíû äàâàà íü ñýòãýõ ÷àäâàðûíøàëãàëò. Õóóëü òîãòîîìæ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ýðäýì øèíæèëãýý, ñóðãàëò,ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû ¿íäýñíèé òºâººñ ýðõëýí õýâë¿¿ëñýí “Õóóëü÷äûíñîðèëãûí õóðààìæ”-ä Ñýòãýõ ÷àäâàðûí òåñò îðæýý. Òýãýõýýð òà õóóëü÷èéíÿìàð ÷ ãî¸, á¿ð äîêòîðûí ÷ äèïëîìòîé áàéëàà ãýýä ýíýõ¿¿ Ñýòãýõ ÷àäâàðûíòåñòýä á¿äýðâýë ºíãºðëºº ãýñýí ¿ã. Ýíý äàâààã 10-ààñ 1 íü ë äàâæ, 9 íüóíàäàã äýëõèéí æèøèã áèé, Ìîíãîëä 100-ààñ 1 íü ë äàâàõ áàéõ. Òýãæ áàéæõóóëü÷äûí ýíý çàìáàðààã¿é áàéäàë öýãöýðíý. Èéì òºðëèéí õºíäëºíãèéíìàãàäëàõ øàëãàëò áàãø, ýì÷ íàðò, òºðèéí àæèëòíóóäàä õ¿ðíý. Çàìáàðààã¿é

113


îëîí ñóðãóóëü, ó÷èðã¿é îëîí ìýðãýæèëòýí, á¿ãäýýðýý øàõàì äîêòîð, á¿ãäýýðýýäàðãà áîëîõ õýíýýòýé, áàñ áèå áèåíäýý ààðõàí ààðöàãëàõûã íü ÿàíà. ÅÁÑ-èéíòºãñºã÷èä á¿ãäýýðýý øàõàì À ¿íýëãýýòýé áîëñîí ãýñýí. Ýíý á¿ãäèéã öýãöëýõöàã èðëýý.

-Òà óíøèã÷äàäàà õàíäàæ þóã çºâëºõñºí áîë?-Îþóí-ìýäýýëëèéí ýðèíä áîëîâñðîëûí ¿¿ðýã óëàì èõýñ÷ áàñ àãóóëãà íü

ººð÷ëºãäºæ áàéíà, èíãýõëýýð õóó÷íààðàà áàéæ ÿàãààä ÷ òààðàõã¿é. Çàëóóñìààíü ¿¿íèéã ìýäðýýä, õºäëººä, õàðààä, õ¿ëýýãýýä áàéõ øèã. Òýãýõýýðáîëîâñðîëûí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èäòà áèä ýðõ áèø íýãèéã áîäîæ, õî¸ðûã õèéõ ¸ñòîé. Îäîî äýýøýý áóñäûí àìõàðæ àæèë õèéäýã öàã áèø. Áîëîâñðîëûí õóâüñãàë ¿¿ä òîãøèæ áàéíà. Ýíýõóâüñãàëûã õ¿ëýýí àâàõààñ ººð ãàðö áàéõã¿é ãýäãèéã óõààð÷, ìîíãîëûíáîëîâñðîëûã îþóíæóóëàõûí òºëºº õàìòðàí ç¿òãýå ãýæ óðèàëæ áàéíà.

Áîëîâñðîëûí õóâüñãàë õàÿàíä èðëýý

114



ßËËÀÄÀÃ ÕÓÓËÜ×ÄÛÃ ÑÝÒÃÝÄÝÃÕÓÓËÜ×ÄÀÀÐ ÑÎËÚ¨

ªíººäºð 2004. 09. 23 ¹ 223 (2267)

Ìàíàé îðíû òóõàéä õóóëü÷èä, ø¿¿ã÷äèéí IQ, ñýòãýõ ÷àäâàðûí ò¿âøèíãòîãòîîí ìºðä¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëñîí ìýò ...

ÀÍÓ-ä õóóëü÷èéí IQ-í äîîä çààã íü 130 íýãæ áàéõ áºãººä ¿¿íèéã á¿õøàòàíäàà ìàø õàòóó ìºðääºã áàéíà. Õàðèí Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëòîéõóóëü÷äûí IQ íü 103 îð÷èì àæãóó. Ýíý áîë æèðèéí ã¿éõ õàð óõààíòàé,áîëîâñðîëã¿é õ¿íèé IQ-ýýñ èõýýõýí äîîãóóð òîî ø¿¿. Àíõààðòóãàé...

Ìàíàé õóóëèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýë çºâ ãîëäðèëäîî îðëîî. Àæëûí xaòyyõ¿ò¿¿ã ¿¿ð÷, øàõàëò äàðàìòûã òýñâýðëýí ç¿òãýñýí õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàõûí ÿëäàìäöààøèä àíõààðàõ ÷óõàë ç¿éë áàéãààã õàòóóõàí, õàëóóõàí õýëüå ãýæ áîäîâ.

Õ¿ì¿¿ñ ìàíàé õóóëü÷äûí IQ íü õóëãàé÷, ãýìò õýðýãòíèé IQ-ýýñ äîðîðæýý õýìýýí ÿðüæ áàéíà, ¿íýõýýð ÷ Ìîíãîëûí õóóëü÷äûí îþóíëàã ÷àíàð,ñýòãýõ ÷àäâàð ýíý öàã ¿åèéí øààðäëàãààñ èëò òàñðàí õàÿãäñàí íü óëàì á¿ðòîäðîí ìýäýãäýõ áîëîâ. Y¿íä õóóëü÷äûã áýëòãýäýã ìàíàé ñóðãàëòûí õýâ ìàÿã,àðãà ç¿é, çààæ áóé õè÷ýýëèéíõ íü, áàñ ñóðàõ áè÷ãèéíõ íü äîðîé ò¿âøèí,áàãø íàðûíõ íü ñýòãýëãýýíèé õîöðîãäîë, ìºí ºìíºõ ¿åýñ ã¿í áàò óëàìæèëñàíõàð òîëáî, ìýíãýí¿¿ä íºëººëæ áàéíà... Õàð òîëáî. ìýíãý íü þóíû ºìíºñîöèàëèñò õóóëü íü àãóóëãààðàà ÿëëàäàã õóóëü áàéñíààñ ¿¿ñýëòýé þì.

Y¿íèé óðøãààð õóóëèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýë ýñýðã¿¿öýë, áýðõøýýëòýéòóëãàð÷, íèéãìèéí çàõèàëãààñ õîöîð÷, îëîí ò¿ìíèé äóíä ”õóóëü÷ õ¿í ë òýíýãä¿¿áàéäàã, òýä ë áîëõè òîëõè àðãà õýðýãëýäýã, ò¿¿íèéã íü àøèãëàí õóóëü÷äûãÿàæ ÷ ãóòààí äîðîìæèëæ áîëíî” ãýõ ìàÿãèéí õîðòîé ñàíààðõàë ãàçàð àâ÷áàéíà. Y¿íä õóóëü÷èä, õ¿í á¿ð õàòóó ä¿ãíýëò õèéâýë çîõèíî.

Õóóëü÷ ãýæ åð íü õýí áý? ßìàð õ¿íèéã õóóëü÷ ãýäýã âý? Y¿íä õóóëü÷ãýäýã áàêàëàâð, ìàãèñòð, äîêòîðûí äèïëîì ÷óõàë áèø. Õóóëü÷äûã öààñàíxaâòcaap áàòàëãààæóóëäàã öàã ¿å àëü õýäèéíýý àðä õîöîðñîí. Èéì ó÷ðààñÓÈÕ-ààð ºíãºðñºí îíä «Õóóëü÷äûã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ» õóóëü áàòëàãäñàíáèëýý. Îäîî ýíý õóóëü õýðýãæèõ øàòàíäàà õýë ¿ã èõòýé áàéíà Õýë ¿ã ãàðñààð

115


áàéãàà íü õóóëèíäàà áóñ, õóóëü÷èääàà áàéíà. Y¿íèé öààä óã íü õóóëü÷ ãýäýãíýð òîìü¸îã õóó÷íààðàà îéëãîñîí õýâýýðýý áàéãààä ë îðøèíî. Áàðèìò õýëüå.Õ¿íèé àìü á¿ðýëãýñýí íîöòîé õýðýã ãàð÷ýý ... Ýçýí xoëáîãäîã÷ íü òîãòîîãäîõã¿éóäëàà. Áàðèìò, ãýð÷ áàéñààð àòàë ãýìò ýòãýýä îëäîõã¿é áàéíà. Y¿íèé óðøãààðîëîí ìºðäºí áàéöààã÷ àæëààñàà õàëàãäàâ. Àæëàà ìóó ìýääýã, õýðãèéí ãàçàðòáóðóó õàçãàé ¿çëýã õèéñýí, óíõèàã¿é íºõðèéã àæèëã¿é áîëãîõ íü çºâ þì,õóóëü æóðàì èéì áºëãºº. Õóóëü÷ òýð ãóàé õóóëü÷ áèø, àæèëã¿é õ¿í áîëëîî.Îäîî àñóóëò òàâüÿ. Äýýä áîëîâñðîëòîé, õóóëèéí ìýðãýæèëòýé, õàøèðòóðøëàãàòàé ãýãääýã àòëàà àæèëã¿é áîëñîí òýð ãóàéã õóóëü÷ ãýõ ¿¿? Ýñâýëõóóëü÷èéã õóóëü÷èéí àæëààñ íü õóñóóë÷èõààä ÿë çàâøèí îëíû äóíäèíýýìñýãëýæ, áàñ èéì õýðýãò ìýðãýæèæ ÿâàà ãýìò ýòãýýäèéã õóóëü÷ ãýõ ¿¿?Òýð ãýìò ýòãýýä òóøààë äýâøèí ýíý õýðãèéí ìºðäºí áàéöààã÷ áîë÷èõñîíÿâàõûã ÷ ¿ã¿éñãýõã¿é...

Õóóëü àøèãëàí õóóëü÷äààð òîãëîäîã, õóóëü÷äûã áºìáºã áîëãîí àøèãëàæçóãààöäàã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ áóé áîëîõ íü ýý. Ýíä ýäãýýð á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ íü õóóëü÷óó?, ýñâýë ýäãýýð áºìáºãºí õóóëü÷ íü õóóëü÷ óó? Æèøýý:

Áºõ÷¿¿ä ìààíü õî¸ð òàëöàæ ìàðãàõäàà õóóëü÷äààð áºìáºã õèéæ, áàìáàéáîëãîí òýäíèéã óëàíäàà ãèøãýí òîõóóðõàæ, ººð ººðñäèéíõºº õ¿ññýí øèéäâýðèéããàðãóóëäàã áîëëîî. Õóóëü ãýäýã íü õýí õ¿íèé õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ýä õîãøèë.õóóëü÷ ãýäýã íü òýðõ¿¿ ýä õîãøëûã îëæ öóãëóóëäàã, òýãýýä áèåý ¿íýëäýãáóñàðìàã ýòãýýä áîëæ òààðëàà. Áºõ÷¿¿äèéí IQ, ñýòãýõ ÷àäâàð íü õóóëü÷äûíõààñèë¿¿ áîëîõûã ýíäýýñ õàðæ áîëíî, áàñ õóóëèéã õóóëü÷èä ë ººðñäºº çàâõðóóëæáàéãààã ìýäýæ áîëíî, áàñ ìàíàé õóóëü÷äûí ìýðãýæëèéí ̧ ñ ç¿é ÿìàðõóó äîîäò¿âøèíäýý îðñíûã àæèãëàæ áîëíî.

Ìýðãýæëýý õàéðëàäàãã¿é õ¿í õ¿íèéã õàéðëàõ áîëîâ óó?Äóðäàæ áóé ãýìò õýðãèéí òóõàéä õýðãèéí ¿éëäýã÷èéã îëîõ, òîãòîîõ íü

õàìãèéí ÷óõàë. Õýðýâçýý õýðýãòýí òîãòîîãäâîë ò¿¿íä îíîîõ ÿë øèéòãýë íüòîäîðõîé, òèéì õýðýãò òèéì øèéòãýë îíîãäóóëíà ãýýä õóóëèíä áè÷÷èõñýíáàéãàà þì ÷èíü, ÿäàõ þó áàéõàâ, ýíý àæëûã êîìïüþòåð ã¿éöýòãýæ ÷àäíà, ýíýàæëûã áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí õýí ÷ õèéæ ÷àäíà. Õýðýã ¿éëäýã÷èéã õàðñàí,òýð ÷ á¿¿ õýë ººðºº íîöîëäñîí, õýëñýí ¿ãèéã íü òîãòîî÷èõñîí ãýð÷ áýëýíáàéñààð àòàë óã õýðýã èëðýõã¿é áàéíà. ßìàð õýðãèéí òóõàé ÿðüæ áàéãààãóíèøã÷ òà ãàäàðëàâ óó? Îíîëûí õóâüä òýð ãýð÷ýýñ åðäºº ë íýã àñóóëòàíäòîäîðõîé õàðèóëò àâàõàä ë ãýð÷èéí õýí áîëîõ íü òîäðîõ ó÷èðòàé. Ãàãöõ¿¿

ßëëàäàã õóóëü÷äûã ñýòãýäýã õóóëü÷äààð ñîëü¸

116



àñóóëòàà ë îëîõ ̧ ñòîé. Ýíý áîë ñýòãýäýã õóóëü÷èéí õèéõ àæèë. Áèäýíä ñýòãýäýãõóóëü÷ ¿ã¿éëýãäýýä áàéíà. Ãýòýë õóóëü÷èéí äèïëîìòîé õ¿í îëîí áàéíà, òýäáîë ñýòãýäýã áóñ, ÿëëàäàã õóóëü÷èä þì. Ýä¿ãýý öàã äîð ÿëëàäàã õóóëü÷èéãõóóëü÷ ãýõýý áîëüñîí, òýäíèéã êîìïüþòåðýýð îðëóóëæ áàéãàà, ÿëûí õýìõýìæýýã àëäàõã¿é îíîîäîã ïðîãðàìì õàíãàìæ áýëýýõýí áóé. Ýä¿ãýý öàã äîðñýòãýäýã õóóëü÷èéã ë õóóëü÷ ãýäýã áîëñîí ø¿¿. Ìýäò¿ãýé.

Ãýòýë õóóëèéí ñóðãóóëèóä õóó÷èí øèíý áààõàí õóóëèéã õàãàñ äóòóóöýýæëýõ÷ýýí àÿäñàí àíãààõàéíóóäûã áººíäºæ áàéíà. Ýäãýýð àíãààõàéíóóä íüñýòãýäýãã¿é, áîääîãã¿é, ãýõäýý áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áºëãºº. 1970-ààä îíäõóóëèéí ñóðãóóëüä äýýä òîîíû õè÷ýýë îðóóëàõ ãýýä ÷àäààã¿é äýý. Áàãø îþóòàíõî¸ð õàìòðààä ë ýñýðã¿¿ö÷èõñýí ... Òýð äýýð ¿åä ë ñýòãýäýãã¿é îþóòàí ë ñàéíõóóëü÷ áîëäîã ãýñýí áàëàé çóðøèë òîãòñîí áàéæ. Y¿íèé óðøèã îäîî ãàð÷áàéíà. Ìàíàé íýðòýé õóóëü÷ ýíý òàëààð þó ãýæ õýëýâ? «Åð íü 1990 îíîîñºìíºõ ¿åä òîîíû õè÷ýýëä ñàéí, òîëãîéòîé õ¿¿õä¿¿ä õóóëèéí ñóðãóóëüä ÿâäàãã¿é,ãîë òºëºâ òîîíîîñ çóãòñàí íü õóóëèéí ñóðãóóëüä õóâààðèëàãääàã áàéñàí ó÷èðòýð ¿åä áýëòãýãäñýí îëîíõ õóóëü÷èä ìààíü ñýòãýõ ÷àäâàð áóþó îäîîãèéíõýëëýãýýð IQ-í õóâüä ãîëîãäîõ áîëæýý» ãýñýí áàéõ àæ (ªäðèéí ñîíèí.2004.07.29. ¹187).

Õóóëèéí ñóðãóóëèóäàä îþóíëàã ÷àíàð ãîéä èõýýð äóòàãäàæ áàéõ øèã,òèéì ñóë îð÷íîîñ ñóë ë ìýðãýæèëòýí ãàðíà, òèéì õ¿ì¿¿ñ îþóí ñýòãýõ¿éøààðäñàí àæèë, ìàðãààí ìýòãýëöýýíýýñ çóãòàõ àòëàà áîõèð ìóóõàé õýð¿¿ëóðóóëä äóðòàé áàéäàã. Òýä õîîñîí çàð ñóðòàë÷èëãàà, õèéñâýð õºíãºí àìüäðàëûãø¿òýõ áºëãºº. Òýä àâèëãà, õýýë õàõóóëüä ãîéä ìýäðýìòãèé íèéãìèéí îíöãîéá¿ëýã ìºí.

Ýðõ ç¿éí äýýä áîëîâñðîë îëãîäîã ñóðãóóëèóäûí ýëñýëòèéí øàëãàëòûíàãóóëãûã ººð÷èëæ, çàõ çýýëèéí æàì ãîëäðèëä íü îðóóëìààð ñàíàãäàíà.Ýëñýã÷äèéí õîîñîí öýýæëýõ ÷àäâàðûã áóñ, îþóíû ñýòãýõ ÷àäâàðûã íü èë¿¿àíõààðìààð áàéíà, ýíý ÷èíü äýëõèéí æèøèã, èíãýæ ÷àäâàë ÿäàæ ë õóóëü÷äûíõ¿éñíèé ãàæ õàðüöàà çàñðàõñàí. Õóóëü÷äûã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ àæèë ýõýëñýííü ñàéí õýðýã. Øàëãàëòûí ìàòåðèàëûã íü ¿çýõýä. èõýâ÷ëýí õóóëèéí ÿã òàãìýäëýã, ¿ã ¿ñãèéí áàéðëàë õººöºëäñºí, åðºíõèéäºº ÿëëàäàã õóóëü÷äûã ò¿ëõ¿¿äýìæèõ ÷èãëýëòýé áàéõ þì. Èíãýæ oròîîñ áîëîõã¿é. Y¿íèéã ÿàðàëòàé çàñàõ¸ñòîé, èë¿¿ ñýòãýäýã íü õîõèð÷, äóòóó ñýòãýäýã íü çàâøèæ áàéæ òààðàõã¿é ýý.

Õàðèí õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâººñ ñàÿõàí áýëòãýñýí «Õóóëü÷äûí ñîðèëãûí

117


õóðààìæ»-ä Õóóëü÷äûí ñýòãýõ ÷àäâàðûã øàëãàõ ÒÅÑÒ-èéã á¿òýí á¿ëýã áîëãîíîðóóëñàí íü ñàéøààëòàé. ÀÍÓ-ä õóóëü÷äûí ñýòãýõ ÷àäâàðûã 3 öàã 25 ìèíóò¿ðãýëæèëäýã LSÀÒ (ìîíãîëîîð, õóóëü÷äûí ñýòãýõ ÷àäâàðûí òåñò) õýìýýõìàø ñîíèðõîëòîé òåñòýýð õºíäëºíãèéí, ìýðãýæëèéí, áèåý äààñàí, õàðààò áóñáàéãóóëëàãààð øàëãóóëäàã áàéõ þì. Èíãýæ áàéæ øóäàðãà òîäðóóëàëò áîëäîãàæýý.

LSAT øàëãàëò íü õóóëü÷ õ¿íèé çàéëøã¿é ýçýìøâýë, çîõèõ îþóíû ñóóðü÷àäâàðóóäûã (ëîãèê áîëîí àíàëèòèê øàëòãààí, ¿íäýñëýë äýâø¿¿ëýõ ÷àäâàð,ýýäðýýòýé ñýäâèéã îéëãîõ, òýðõ¿¿ ñýäâèéí äîòîîä çºð÷ëèéã íü ãÿðõàé ìýäýð÷ãîãöîîã àñóóëò òàâüæ ºðñºëäºã÷ºº ñºõð¿¿ëýõ ãýõ ìýò) øàëãàäàã þì.

LSAT øàëãàëòàíä á¿äýðâýýñ òýð õ¿íèéã õóóëü÷ áàéõàä îþóíû ÷àäâàð íüäóòíà ãýæ ¿çäýã áàéíà. Òèéì ñóë, ñóëáàãàð õ¿íä õóóëèéí ñýëýì áàðèóëâàëìîä ÷óëóóã ÷ ãîëîõã¿é, õàìààã¿é àëü òààðàëäñàíàà öàâ÷èæ, õàøãè÷èæ, îðèëîíàÿã¿é áîë ººðèéãºº ÷ öàâ÷èõ àþóëòàé. Y¿íèé óðøãààð ñýëýì õóãàð÷ ÷ ìýäíý.Òýãâýë èðãýäèéí òîëãîéä «õóóëü ãóðâàí õîíîãèéí íàñòàé» ãýñýí îéëãîëòá¿ðýëäýíý, õóóëü íü ãóóëü áîëíî ãýæ èõýä ñýðýìæèëäýã áàéõ þì. Ýíäýýñõóóëèéã ãóóëü áîëãîã÷èä íü àðä ò¿ìýí áèø, õóóëü÷èä ººðñäºº áàéõ ìàãàäëàëõàðàãäàíà. Áè ãàéã¿é ãýñýí òàâàí õóóëü÷èä äàðààõ ëîãèê øàëòãààíû òåñòèéãáîäîõûã ñàíàë áîëãîñîí áºãººä õî¸ð ìèíóòûí äîòîð çºâ õàðèóã îëîõ ó÷èðòàéþì. Ìàíàé òàâàí õóóëü÷ áîäîõ íü á¿¿ õýë, òåñòýý îéëãîõã¿é áàéñààð õóãàöààäóóñàæ áèëýý. Ýíýõ¿¿ òåñò “Õóóëü÷äûí ñîðèëãûí õóðààìæ”-ûí 617 äàõüõóóäñàíä áàéõ áºãººä ñîíèðõóóëáàë: Ãýðëýõýýñýý ºìíº õàìò àìüäàð÷ áàéñàíõîñóóäûí ñàëàëòûí ò¿âøèí íü ãýðëýõèéí ºìíº õàìò àìüäàð÷ áàéãààã¿é õîñóóäûíñàëàëòûí ò¿âøíýýñ õî¸ð äàõèí ºíäºð áàéíà. Èéíõ¿¿ ãýðëýõèéí ºìíº õàìòàìüäðàõ íü õîñóóäûí öààøèä ñàëàõã¿é áàéõ áîëîìæèä ñºðãººð íºëººëæ áóéãáàòàëæ áàéíà. Ýíý òóõàé äàðààõ òàâàí õóâèëáàðûí àëü íü áóñäààñàà èë¿¿íàðèéâ÷ëàëòàé, á¿ðýí ä¿¿ðýí õàðèóëò áîëîõ âýç?

À/ Õî¸ð íºõöºë áàéäëûí õîîðîíäûí õàìààðëûí ñóóðü äýýð êàóçàëüøàëòãààíû ä¿ãíýëò õèéñýí

Â/ Çºâõºí ñàëñàí õîñóóäûí áàòàëãààí äýýð áàðàã á¿õ õîñóóäûãõàâòãàéðóóëñàí

Ñ/ Àìæèëòòàé ãýðëýñýí õîñóóäûã ¿ë õàéõàðñàíD/ Xàcax çàìààð íèéòëýã ñîäîí øèíæèéã òóñãààðëàæ, ýíý øèíæ íü

ñóäàëãààíû ä¿íòýé øàëòãààíààð õîëáîãäñîí

ßëëàäàã õóóëü÷äûã ñýòãýäýã õóóëü÷äààð ñîëü¸

118



Å/ Òºëººëºõ ÷àäâàðã¿é çàãâàð äýýð íèéòëýã ä¿ãíýëò õèéñýí.Õóóëü÷, ø¿¿ã÷äèéã ñîíãîí òîäðóóëàõ àæèëä ìîíãîë õ¿íèé îþóíû ÷àäàâõè,

ñýòãýëãýýíèé ÷àäâàðóóäûí àñóóäëààð ìýðãýæèæ áóé ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûãõºíäëºíãººñ íü îðîëöóóëàõã¿éãýýð, á¿õíèéã ººðºº õèéæ, á¿õ õàðèóöëàãûã ººðºº¿¿ðýõ íü õîöðîãäñîí àðãà áàðèë ìºí. Õºíäëºíãèéí øóäàðãà ¿íýëãýýàøèãëàõã¿éãýýð, ººðñäºº ººðñäèéãºº òîäðóóëàõàä áóëõàé ãàðöààã¿é îðæ òààðíà,õ¿í ë þì ÷èíü, ó÷èð÷ áàéñàí óëààí í¿¿ð, äàõèí ó÷ðàõ õ¿íèé í¿¿ð áàéæ ëòààðíà. Òýð òóñìàà õóóëü÷èä ¿¿íèéã á¿ð ÷ ñàéí ìýäíý, èíãýýä ë õóóëèà õóóëü÷èäººðñäºº çàâõðóóëàõ. ýõëýë òàâèãäàíà, òàâèãäàæ ÷ áàéíà. Èéì áàéõàä ¿ã õýëÿàëàà ãýæ áàãàñàõ áèëýý. Ìàíàé õóóëü÷èä, ø¿¿ã÷èä, àæèë õàðèóöñàí íºõä¿¿äõºíäëºíãèéí øóäàðãà ¿íýëãýýíýýñ àéí öýðâýõ õýðýãã¿é ìýò. Õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý÷èíü çàõ çýýëèéí ººðèéíõ íü õýðýãëýäýã ¿íäñýí àðãà, èë¿¿ øóäàðãà áàéäàãó÷ðààñ ë õ¿ì¿¿ñ èéì ìåõàíèçìèéã îëñîí õýðýã, «YÍÝÍ»-ýýñ áóëòàõ áèø,«YÍÝÍ»-ð¿¿ îéðòú¸, «ØÓÄÀÐÃÀ»-ààñ äºëºõ áèø, «ØÓÄÀÐÃÀ-ðóó äºõüå,àæèë òºðëºº öýãöýëüå ãýâýë óõðàõ áèø, óðàãøëàõ ó÷èðòàé.

Õóóëü÷, ø¿¿ã÷äèéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõàä õóóëèéí ìýäëýã ÷ ÷óõàë, õóóëüõýðýãëýõ ÷àäâàð ÷ ÷óõàë, á¿ð ÷óõàë íü òýäíèé ñýòãýõ åðºíõèé ÷àäâàð. Èéìäõóóëü÷, ø¿¿ã÷äèéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõäàà òýäíèé IQ, ñýòãýõ ÷àäâàðûã íüèë¿¿òýé àíõààð÷ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òóñëàëöàà, îðîëöîîã õºíäëºíãººñíü îíîâ÷òîé çºâ àøèãëàìààð áàéíà. Õóóëü÷äûí ñîðèëãûí õóðààìæèéí îðøèëä«...Õóóëü÷äûã ñîíãîí øàëãàðóóëäàã ãàäààä îðíóóäûí ïðàêòèêèéã àæèãëàõàäòýäãýýð îðîíä þóíû ºìíº õóóëü÷äûí ñýòãýõ åðºíõèé ÷àäâàðûã èë¿¿ ÷óõàë÷èëäàãáàéíà. Èíãýõäýý õºíäëºíãèéí, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí õÿíàëòàíä ¿íäýñëýäýãàæ. Ýíý íü õºãæèíã¿é çàõ çýýëèéí ç¿é òîãòîë áîëîõîîð ìàíàé îðíû ïðàêòèêòíýâòðýõ íü çàéëøã¿é ãýæýý. Ýíý áîë äýâøèë îéðòñîíû äîõèî, îäîî óõàð÷,ä¿ëýãíýæ, ãàöàæ îãòîîñ áîëîõã¿é, ýð÷òýé óðàãøëàõ ̧ ñòîé. Áèäýíä õ¿í ÿëëàäàã“àíãààõàé” õóóëü÷èä õýðýãã¿é ýý, áèäýíä áóñäûí òîãëîîì áîëäîã áºìáºãºíõóóëü÷èä õýðýãã¿é ýý, áèäýíä õóóëèéã àìèëóóëäàã, õóóëèéí öîîðõîéã áóñäàäàøèãëóóëäàãã¿é, òîäðóóëáààñ õóóëèéã îíîæ õýðýãëýõ ºíäºð ÷àäâàðòàé ñýòãýäýãõóóëü÷èä ë õýðýãòýé. ßëëàäàã õó¿ëü÷èéã Ñýòãýäýã õóóëü÷ààð ñîëèõ öàã áîëñîíáóñ óó...? Ýöýñò íü, áè âýýð ýíý óäààä ÷àäâàðëàã öººí õóóëü÷, ãàéã¿é õýäýíáàãøèéí õºäºëìºðèéã îð òàñ ¿ã¿éñãýæ áàéãàà þì áèø ø¿¿ ãýäãýý õýëüå.Ãàãöõ¿¿ òà íàðûã ìààíü ¿åðèéí áîõèð óñ õàìàí àâ÷ øàâàðò õóòãàíáóëèíãàðòóóëàõ âèé ãýäãýýñ ñýðãèéëæ ¿¿íèéã áè÷èâýé...

119


ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÒªÐªËÕÈÉÍ ÓÕÀÀËÀÃÃÝÄÃÈÉÃ ÄÝËÕÈÉ ÄÀÕÈÍ ÕYËÝÝÍ

ÇªÂØªªÐÄªÃ

81-ð ñóâàã 2003. ¹ 11.12 (389-390)

Òàíàéõààñ Ìîíãîëûí õàìãèéí ºíäºð IQ-òýé õ¿ì¿¿ñèéãøàëãàðóóëñàí. Ýíý àæèë îäîî ¿ðãýëæèëæ áàéãàà þó?

Ìîíãîëûí òºðºëõèéí ºíäºð îþóíû ÷àäàìæòàé õ¿ì¿¿ñèéã òîäðóóëñàí.Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã á¿òýýëýýð íü øàëãàðóóëñàí. Õ¿í òºðºõäºº ÿíç á¿ðèéíîþóíû ÷àäàâõèòàé òºðäºã áàéíà. Ìÿíãàí õ¿íèé IQ íü 130-ààñ äýýø áàéäàã,¿ëäñýí íü 70-130-ûí õîîðîíä áàéäàã. Õ¿ì¿¿ñèéã áàãààñ íü IQ òåñòýýð øàëãààäãàðãàõ àðãà áèé. Õàìãèéí ãîë íü IQ ºíäºðòýé õ¿í á¿òýýë÷ áàéäàã. Áè IQºíäºðòýé õ¿í ãýýä þó ÷ õèéõã¿é áîë òýð õ¿í õºãæèõã¿é. Èéìä õ¿í òºðºëõòºíèéòºëºº, ìîíãîëûíõîî òºëºº þì õèéñýí áàéõàä òýð á¿òýýëýýñ íü õ¿íèé ÷àäàâõèèëò õàðàãääàã áºãººä õ¿í ººðèéí ÷àäâàðûã ãàðãàæ ÷àäñàí áîëíî. Æèøýý íüÏ.Î÷èðáàò, Ë.Ò¿äýâ, Õ.Íàìñðàé ãýõ ìýòèéí àðâàí õ¿íèéã òîäðóóëæ ãàðãàñàí.

Ìàíàé óëñûí àíõíû Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàò íèëýýä IQ ºíäºðòýéõ¿íä òîîöîãäîæ áàéñàí?

Ï.Î÷èðáàò ãóàé òºðºëõèéí ºíäºð îþóíû ÷àäàâõèòàé ãýäãèéã òîäðóóëàõäààÌîíãîë óëñ çàõ çýýë ð¿¿ øèëæèõ òîðãîí ¿åä òºðèéã ìàø ñàéí óäèðäñàí. Ýíýíü îäîîãèéí òºð óäèðäàõààñ èë¿¿ õ¿íä áàéñàí. Ýíý ìàø õ¿íä ¿åä íýã ÷ õ¿íèéõàìðààñ öóñ ãàðãàëã¿éãýýð òºðèéã óäèðäàíà ãýäýã òýð õ¿íèé òºðºëõèéí óõààí.Ýíý íü òóõàéí õ¿íèéã óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû òàëààð ä¿ãíýæ ãàðãàñàíõýðýã. Ìºí Ï.Î÷èðáàòûã äýëõèéí 2000 øèëäýã îþóíëàã õ¿ì¿¿ñèéí æàãñààëòàäáè÷ñýí áàéäàã. Ýíý íîìîíä Ìîíãîëîîñ ãàíöõàí Ï.Î÷èðáàò ãóàéí òóõàéòýìäýãëýæ áè÷ñýí áàéñàí íü ýíý õ¿íèé õýð îþóíû ÷àäàâõèòàéã õàðóóëæáàéãàà õýðýã þì.

Íýã ¿åý áîäâîë ìàíàéõàí IQ-èéí òàëààð íèëýýä ºíäºð ìýäëýãòýéáîëæýý. Y¿íèéã òàíû ãàâüÿà ç¿òãýë ãýõýä õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë íèéëýõáàéõ. Ýíý òàëààð òà þó ãýæ õýëýõ âý?

ªíãºðñºí çóóí æèë áàðóóíû ºíäºð õºãæñºí òóðøëàãà áîë îþóí óõààíûãø¿òñýíä áàéãàà þì. ªíººäºð äýëõèéí îþóí óõààíûã öóãëóóëàõ ãýæ Àìåðèê÷óóä

120



îðîëäîæ áàéíà. Ýíý óòãààðàà ÀÍÓ äýëõèéí îþóí óõààíòíóóäûã öóãëóóëæõºãæèõ ãýæ áàéãàà ø¿¿ äýý. Ò¿¿í øèã Ìîíãîë õ¿íèé îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëýõþì áîë õààíààñ ÷ õîîëîî îëæ èäýõ ÷àäàëòàéãààð ¿ë áàðàì Ìîíãîë îðíîîäýýä çýðãýýð õºãæ¿¿ëæ ÷àäíà. Ìîíãîë õ¿í óíàãàí àâüÿàñ áèëýãòýé. Ýðñ òýñóóð àìüñãàëòàé Òºâ Àçèéí ×èíãèñèéí óäìûí Ìîíãîë÷óóä áîë òºðºëõèéíîþóí óõààíëàã. ×èíãèñ áîë îþóí óõààíààðàà òºð áàðüæ, ººðòºº îþóí óõààíòàéõ¿ì¿¿ñèéã öóãëóóëæ áàéñàí. Ñàðòóóëóóäûã õ¿ðòýë 12-ð çóóíä á¿ñëýýä àâ÷èõñàíáàéñàí ø¿¿ äýý. Òýäíèé ¿ð ñàä áîëæ õî¸ð åðºíõèéëºã÷ ìààíü õî¸óëàà ñàðòóóëãàðàëòàé áèëýý.

Õºäºº îðîí íóòàãò IQ-èéí òàëààð ÿìàð áîäëîãî ÿâàãäàæ áàéãààâý?

160 ãàðóé ñóìûí ñóðãóóëèóäàä ìàíàé îþóíû õºãæëèéí êëóáóóä àæèëëàæáàéãàà. Ýíý æèë áèä Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä Ñýòãýõ ×àäâàðûí Óëñûíàíõäóãààð èõ óðàëäààí õèéõ ãýæ áàéíà. Y¿íèéã àðä ò¿ìýí, òºð çàñàã ìààíüäýìæèæ îþóí óõààíû ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéíà.

Ìàíàéõàí ýíý ÷èãýýðýý IQ-ã õºãæ¿¿ëæ õ¿í àðäàà îþóíóõààíæóóëàõûí òºëºº ÿã þóã àíõààðâàë èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ãýæ òà¿çäýã âý?

Õàìãèéí ýõëýýä ìîíãîë õ¿íèéã îþóíëàã ýð¿¿ë òºð¿¿ëýõ ÿâäàë ìàø ÷óõàëáàéãàà. ªºðººð õýëáýë öóñ õîëèëäîõã¿é áàéõ. Ìºí àðõè òàìõèíû õîðäëîãîã¿éõ¿¿õýä òýýæ òºð¿¿ëýõ ÿâäàë. Äàðàà íü òºðñºí ýð¿¿ë õ¿íèéã îþóí óõààíààð íüõºãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö ÷óõàë. Åð íü îþóí óõààí õààíà èõ áàéíà, òýíä õºãæèëáàéäàã. Îþóí óõààíã¿é ãàçàð áóóðàëò, ñºíºëò ÿâàãääàã.

Òà IQ-èéí òàëààð ìàíàé ñîíèíîîð äàìæóóëàí õ¿¿õýä çàëóóñòþó ãýæ çºâëºìººð áàéíà?

Áèä òºðºëõèéí îþóí óõààíëàã õ¿ì¿¿ñ. Y¿íèéã äýëõèé íèéò ÷ õ¿ëýýíçºâøººðäºã. Îþóí óõààí áîë ãàçàð á¿õýíä ãàð÷ áàéäàã þì áèø. Æèøýý íüçàðèì ãàçðûí õ¿ëýã õóðäàí, çàðèì ãàçðûí ýìýãòýé÷¿¿ä öàðàéëàã áàéäàã. Á¿õãàçðûí õ¿ëýã õóðäàí áèø, ò¿¿í øèã Òºâ Àçèéí ýíý õýñýã äýýð îþóí óõààíûøèíý òýñðýëò áàéãàà þì. Îþóí óõààí áîë áèå õ¿íýýð äàìæèí ãàðäàã. Îþóíóõààí 24 öàã àæèëëàæ ÷àääàãã¿é. 12 öàã àìàð÷, 12 öàã àæèëëàæ áàéäàã.Àæèëëàæ áàéãàà ¿åäýý õàðüöàíãóé äóëààí 18-20 õýì. Øºíº àìàð÷ áàéõäààõàñàõ òàëäàà áîë ñàéí áàéäàã. Øºíº íü õàñàõ, ºäºð íü íýìýõ õýìòýé áàéíàãýäýã ìààíü õîéä ºðãºðºã. Òýãýõýýð ìàíàé îðíû ýíý ýðñ òýñ óóð àìüñãàë

121


ãýäýã òààëàìæã¿é ç¿éë áèø. Ýíäýýñ îþóí óõààíû øèíý ò¿ðëýã òºðæ áóöàëæãàðàõ äàâóó òàëòàé. Òèéì ó÷ðààñ ìàíàé ýöýã ýõ÷¿¿äýä õàíäàæ õýëýõýäõ¿¿õä¿¿äýý, çàëóó÷óóääàà îþóí óõààíàà òºëºâø¿¿ëýí, õºãæ¿¿ëýõ íü ç¿é ̧ ñíûõýðýã þì. Áèä á¿ãä îþóí óõààíæâàë ìàíàé óëñ îðîí õºãæèí äýâøèõ íüçàéëøã¿é ø¿¿ äýý.

Ìîíãîë÷óóä òºðºëõèéí óõààëàã ãýäãèéãäýëõèé äàõèí õ¿ëýýí çºâøººðäºã

122



Ñ¿¿ëèéí ¿åä IQ ãýæ èõ ÿðèõ áîëëîî. Y¿íèéã çàðèì õ¿í îéëãîõîä áýðõç¿éë õýìýýí òîäîðõîéëäîã. Òà ¿¿íèéã ýíãèéíýýð òàéëáàðëàíà óó?

IQ áîë îþóíû ÷àíñàà þì. Òîäîðõîé àðãààð õ¿íèé îþóí óõààíû ÷àíñààãòîîí õýëáýðýýð òîãòîîäîã þì. Øàòàð÷èí Ã.Êàñïàðîâ òèéì ÷àíñààòàé, èéìºíäºð ÷àíñààòàé áºõ ãýýä ë ÿðüäàã ø¿¿ äýý. Èéì ë ýíãèéí ç¿éë.

IQ ÿìàð õýðýãòýé þì áý?Òà ººðèéãºº õýð ÷àäâàðòàé îþóí óõààíòàé õ¿í áý ãýäãýý ìýäýõèéã õ¿ñýõ íü

ëàâòàé. Y¿íä IQ õýðýã áîëíî.Óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõýä ìýäëýã, áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ õýðýãòýé

ãýäýã. Ìàíàéä äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿í îëîí áàéíà. Ãýòýë òýäýíäóëñàà õºãæ¿¿ëýõ íü áàéòóãàé õèéõ àæèë îëäîõã¿é áàéíà. Ýíý ÿìàðó÷èðòàé þì áîë?

Îþóíû ÷àäâàð õ¿íä áîëîìæ áàéäëààð çàÿàäàã. Ýíý áîëîìæèéã õºãæ¿¿ëýõ,ýñ õºãæ¿¿ëýõ íü òóõàéí õ¿íèé ìýäëýã, áîëîâñðîëîîñ èõýä õàìààðíà. Ìýäëýãáàãà áîë ÿàæ ÷ ìýðèéãýä õîë ÿâàõã¿é. Îþóíû äàæã¿é ÷àäâàðòàé àòëàà áîëîâñðîëíèìãýí, ¿¿íýýñýý áîëîîä õ¿í, ìàëûí òîîñîíä äàðàãäàí àìüäàð÷ ÿâàà ýãýëáîð÷óóä îëîí áàéãàà. Y¿íèéã õýí õ¿íã¿é õàðæ, ìýäýð÷ áàéãàà áîëîõîîðáîëîâñðîëûí àðààñ õîøóóðñàí þì. Ìýäëýã áîëîâñðîëûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é ëäýý. Ãýõäýý àëèâàà ç¿éëèéã õýò òóéëøðóóëàõààð óòãàà àëääàã. Èéì ë ÿâäàëáîëñîí.

Íýã ë îéëãîæ ºãºãõã¿é þì. Õ¿í á¿ð ºíäºð áîëîâñðîëòîé áàéõ ìóóç¿éë ãýæ ¿¿. Òýãâýë õî¸ð, ãóðâàí äýýä ñóðãóóëü òºãññºí õ¿ì¿¿ñöàãàà äýìèé ¿ðñýí áîëæ òààðàõ íü ýý?

Îþóí óõààí áîëîâñðîë, ñýòãýëãýý ãóðâûã õàìòàä íü õºãæ¿¿ëáýë èë¿¿ ¿ðä¿íä õ¿ðäýã. Áèä áîëîâñðîëä ãîëëîí àíõààð÷ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõèéã ìàðòñàí.Ýíý áîë òîì àëäàà. Áèäíèé äóíä äàæã¿é áîëîâñðîëòîé ìºðòëºº ñýòãýëãýýìóóòàé õ¿í îëîí áàéíà. Äîðæ ìýäëýã áîëîâñðîë ñàéòàé çàëóó ø¿¿, þó ÷

ÌÝÄËÝÃÒÝÉ ÌªÐÒËªª ÑÝÒÃÝÄÝÃÃYÉÕYÌYYÑÝÝÐ ÌÎÍÃÎË ÄYYÐ×ÝÝ

Çóóíû ìýäýý 2004.10.21 1249(1759)

123


àñóóñàí õýëýýä ë ºãäºã. Òîëãîé ÷ ãàâàë ø¿¿. Äààí÷ õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëòáàéõã¿é, áàéíãà ë àðõè óóõ þì õýìýýí õàëàãëàäàã. Ìºí ÿàæ ÷ ¿ãëýýä õ¿ì¿¿ñàæëàà ñàéí õèéõã¿é þì, õ¿íèé òºëºº áóñ ººðèéíõºº òºëºº àìüäàð÷ áàéãàà áèçäýý ãýñýí ÿðèà àëõàì òóòàìä ñîíñîãääîã áèëýý. Ýíý ÷èíü ºíºº ñýòãýëãýýãõºãæ¿¿ëýëã¿é îðõèñíû óðøèã þì ø¿¿ äýý.

Ìîíãîë õ¿íèéã îëîí òàëûí ìýäëýãòýé, òýãñýí àòëàà ò¿¿íèéãýýõýðýãëýõ ÷àäâàðààð ñóë ãýæ ãàäààäûíõàí ø¿¿ìæèëäýã. Òýãýõýýð ýíýíü ñýòãýëãýýòýé õîëáîîòîé áàéõ íü ýý?

ßã çºâ. Îþóí óõààí ñýòãýëãýý õî¸ðûã îðõè÷èõîîä ãàíö áîëîâñðîëûã, òýðòóñìàà õèéñâýðä¿¿ õýëáýðèéã íü òóéëøðóóëàí ø¿ò÷èõýýð èéì áîëñîí õýðýã.Èéì óëñûí èðãýä èõ ÿðüæ, áàãà õèéäýã, èõ ¿éì¿¿ëæ, áàãà á¿òýýäýã ãàæàðàíøèíòàé áîëäãèéã õ¿í ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààí àëü õýäèéíýý íîòîë÷èõñîí.Y¿íèé óðøãààð òóõàéí óëñ äýëõèéí õºãæëººñ õîöðîí ãýýãääýã ãýäýã íü ãàøóóíáîëîâ÷ ¿íýí òîäîðõîéëîëò.

Íýãýíò ñýòãýëãýýíèé òóõàé ºã¿¿ëæ áàéãàà þì ÷èíü õ¿íèé òàðõèíäøóóä áóóæ îéëãîãäîõîîð ÿðèëöúÿ. Òà äýýðõ òàéëáàðàà ÿìàð íýãþìààð ç¿éðëýí òàéëáàðëàæ áîëîõ óó?

Áîëîëã¿é ÿàõàâ.Çà òýãâýë õºãæèë äýâøèë áîë õóðä ãýäýã óòãààð íü ìîíãîë òàðõèéã

ìàøèíòàé ç¿éðëýå, áîëîõ óó?Áîëæ áàéíà.Áèäíèé òàðõè áóþó ìîíãîë ìàøèí ìààíü ÿàæ àæèëëàæ áàéíà âý?Ìàíàé ìîíãîë ìàøèíû ýä àíãèóä íü ýíä òýíä ñàëàí ãýýãäñýí, ìîòîð íü

îéðäîî äýãýí äîãîí àæèëëàõ áîëñîí. Áàñ æîëîî÷ (ñýòãýëãýý) áàéõã¿é. Òýãñýíàòëàà òýâøèí äýýð íü áààõàí à÷àà à÷÷èõñàí. À÷ààíû èõýíõ íü õóó÷èí òàâààð(ìýäýýëýë) áàéíà. Òà èéì ìàøèíààð àæèë õèéæ ÷àäàõ óó. ßàõàâ, ºíººìàðãààøèéã ºíãºðººñºí áàéäëààð îéð çóóð ÿâæ áîëîõ þì. Õàðèí õºãæëèéíòóõàé ñàíàñíû ãàðç.

ªºðñäèéãºº èéì áîëãî÷èõñîí ãýäãèéã áîäîîã¿é þì áàéíà ø¿¿. Á¿õíèéãìýääýã ãýýä ë öýýæýý äýëäýæ ÿâäàã õ¿í ìîíãîëä îëîí áàéãàà äàà?

Ñýòãýëýýð óíàæ áîëîõã¿é. ßìàð ÷ õ¿íä íºõöºëä ãàðö áàéäàã þì.ßàæ ìîíãîë òàðõèéã õºãæëèéí òºëºº àæèëëàäàã áîëãîõ âý?Îäîî ýíä ë ìîíãîë÷óóóä õàìòàð÷ àæèëëàõ õýðýãòýé. «Á¿ãäýýðýý õýëýëöâýë

áóðóóã¿é, á¿ëýýí óñààð óãààâàë õèðã¿é» ãýäýã ¿ãèéí ãîë ñàíàà ýíä ë ãàðíà.

Ìýäëýãòýé ìºðòëºº ñýòãýäýãã¿éõ¿ì¿¿ñýýð ìîíãîë ä¿¿ð÷ýý

124



Þóíû ºìíº ìàøèíàà çàñ÷ ñýëáýæ òîñ, áåíçèí õèéæ çàìä ãàðàõàä áýëòãýå.Ìàíàé ìîíãîë ìàøèí òèéì ÷ ìóó áèø ø¿¿. Äàðàà íü æîëîî÷îî (ñýòãýëãýý)õàéæ îëú¸. Ýíý íºõºð èõýä ýìíýãøñýí áàéãàà. Òýãýýä à÷ààãàà (ìýäëýã,áîëîâñðîë) äàõèí ñàéòàð øàëãàæ, õýðýã áàãà àòëàà çàé èõ ýçýëäýã, õóó÷èð÷ìóóäñàí à÷ààãàà (ìýäýýëýë) øèíýýð ñîëü¸. Èíãýñýí áàéõàä ìîíãîë ìàøèíõîë ÿâíà ø¿¿.

Õ¿í îþóíû ÷àíñààíäàà òààðñàí àæèë õèéõ ¸ñòîé ãýæ ÿïîí÷óóäÿðüäàã þì áèëýý. Íàäàä áîë íýã ë áèåëýìã¿é ñàíàãäààä áàéõ þì?

Õ¿í îþóíû ÷àíñàà, ÷àäâàðàà õýð ãýäãèéã òîãòîîõ íü ººðò íü òºäèéã¿é óëñîðíû õºãæèëä òóñòàé. Áàðóóíû ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä èðãýäèéíõýý IQ-ãòîãòîîæ òóñãàé æàãñààëò ãàðãàñàí áàéäàã. 111 îíîîíû ÷àíñààòàé õ¿í èéìàæèë õèéõ áîëîìæòîé ãýýä ë. Óã íü áèä ¿¿íèéã öàã àëäàëã¿é õýðýãæ¿¿ëýõøààðäëàãà áàéíà. Ìàíàéä õ¿í õèéõ ¸ñòîé àæëàà õèéäýãã¿é. Çàðèì íü àæëàà÷ ìýäýõã¿é, çàðèìä íü àæèë íü õºíãºäººä ë. Ýíý á¿õýí óëñûí õºãæèëä òýýãáîëîîä áàéãàà þì.

Ìàíàéõàí ìóíäàã áîëîâñðîëòîé áîëæýý. Õàðèí ýíý áîëîâñðîëàìüäðàëä òóñ áîëæ ÷àäàæ áàéíà óó?

Ìàíàéä çºâõºí ìýäëýã ºãäºã áîëîâñðîë áàéíà. Ãýòýë ìýäëýãèéã ÷àäâàðààðáàÿæóóëàõ ¸ñòîé áàéäàã. Õ¿¿õäèéã ººðººð íü áîäóóëæ, ñýòã¿¿ëýõ àðãà èëòäóòàãääàã. Àìåðèêò ººðºº ñýòãýæ áàéãàà õ¿¿õäèéã èõ ¿íýëäýã áîëæýý.

Òýãâýë õ¿¿õäèéã ººðºº ñýòãýäýã áîëãî¸ ë äîî. Õè÷ýýëèéíõºòºëáºðèéã íü ººð÷ëººä, àìàðõàí õèé÷èõ àæèë þì áèø ¿¿?

Òèéì àìàð àæèë áèø. Áàãø íàð ¿¿íä ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëýõ þì. Ãýòýë òýäõ¿¿õäèéã õýí ÷ øààðäàõã¿éãýýð ñýòãýäýã áîëîõûã ¿íýí ñýòãýëýýñýý õ¿ñýõã¿é áàéíà.Îäîî äóíä ñóðãóóëüä ãàíö õàðèóòàé áîäëîãî ë áîääîã. Y¿íèéã íü íýã ñàéíõ¿¿õýä ñàìáàðò ãàð÷ èðýýä ë áîääîã. Áóñäàäàà ñýòãýõ áîëîìæ ºãºõã¿é áàéíà. Óãíü îëîí õàðèóòàé áîäëîãî áîäóóëáàë á¿ãäýä òóñòàé. Õ¿¿õä¿¿ä çàëõóóðàëã¿éñýòãýíý ø¿¿ äýý. Ýíý ÷èíü ë æèíõýíý áîäèò ìýäëýã áîëíî. Àìüäðàë ººðºº áàÿí.Ãýòýë ãàíö õàðèó ãàðãàäàã õ¿í ÿàæ ñàéí ñýòãýæ àìüäðàõ þì áý. Áèä õ¿¿õä¿¿ääýýèéì áîëîâñðîë îëãî÷èõîîä ñàéí õ¿í áîë ãýæ çàãíàõ ýðõã¿é.

Õ¿í 16 íàñ õ¿ðòëýý îþóí óõààí íü ýð÷èìòýé õºãæäºã, ¿¿íýýñõîéø áóóðäàã ãýñýí. Òýãâýë ìýäëýã, áîëîâñðîë, ñýòãýëãýý ãóðâûíÿëãààã äºíãºæ ñàÿ ìýäýðñýí õ¿í ÿàõ âý. Îþóí óõààíàà õºãæ¿¿ëýõíàéäâàðã¿é áîëæ áàéíà ãýñýí ¿ã ¿¿?

125


Ýíý îéëãîëò õóó÷èðñàí. Àâñòðàëè, Àâñòðè, Ãåðìàíä õèéñýí ñóäàëãààãààðººð ä¿í ãàðñàí. Òýãýõýýð òà ñàíàà çîâîëòã¿é. Õ¿íèé îþóí óõààí òàñðàëòã¿éõºãæäºã, á¿ð 40-50 íàñàíä íü ÷àäâàð íü óëàì íýìýãääýã íü áàòëàãäñàí.

Õ¿¿õäèéí òàðõèéã áàãààñ íü õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýæ çàðèìýðäýìòýí ÿðüäàã. Ãýòýë çàðèì íü õýò à÷ààëàë ºã÷ áîëîõã¿é ãýýä ë¿ã¿éñãýäýã. Áàãàäàà íîì èõ óíøèæ õè÷ýýëýý ºäºð øºíºã¿é äàâòñàíõ¿¿õäèéí ¿ñ íü çóëãàð÷ óíàõ òºäèéã¿é èõ ñîíèí ñýòãýëãýýòýé áîëñîíáàéäàã ë äàà. Òýãýõýýð ýöýã, ýõ÷¿¿ä õàøèðëààä áàéõ þì. ßã àëü íüçºâ þì áý?

Áàãààñ íü ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëæ òàðõèíû áàãòààìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãòýé.Y¿íèéã øèíæëýõ óõààí á¿ðýí íîòîëñîí. Õàðèí õýò èõ à÷ààëàë ºã÷ áîëîõã¿é.Çºâ, ñîíèðõîëòîé àðãààð õ¿¿õäèéí ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé þì.

Øèíæëýõ óõààí íîòîëñîí þì áîë õ¿¿õäýý «ãàìíààä» áàéõøààðäëàãàã¿é þì áàéíà. Òýãâýë õ¿¿õäýý ÿàæ ñóðãàõ ¸ñòîé âý?

Ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàð øààðäñàí òîãëîîìîîð íààäóóë. Áè íýã, õî¸ð íàñòàéõ¿¿õäèéã ÿðüæ áàéíà. Õ¿¿õäýý áàãà ãýæ áèòãèé ãîë. Çàðèì òîõèîëäîëä òàíààñèë¿¿ ñýòãýäýã þì. Õ¿¿õýä òîãëîîìîî ýâäýëäýã ÷ þì óó, ýñâýë ººð ãàçàðàâàà÷ààä òàâüäàã. Y¿íèéã õîðèãëîõ õýðýãã¿é. Õ¿¿õýä ñýòãýæ áàéãàà þì ø¿¿äýý. Çà òýãýýä ñóðãóóëüä îðëîî. Õ¿¿õäýä áàãà çýðýã ìýäëýã ºãíº. Òýãýýä ¿¿íäýýð íü ñýòã¿¿ëæ ñóðãàõ ¸ñòîé. Ãýòýë áèä äºðºâä¿ãýýð àíãè õ¿ðòýë íüñîíèðõîëòîé, ñîíèðõîëã¿é îëîí õè÷ýýë çààäàã, òàðõèíä ìýäëýã áîëæ ¿ëääýãíü ìàø áàãà. Áàðóóíû îðíû õ¿¿õýä áàãà ìýäëýãòýé ÷ õà÷èí ãî¸ ñýòãýæ áàéíà.

ßàâàë õ¿¿õýä ñàéí ñýòãýæ ñóðäàã þì áý? Ýñâýë òºðºëõèéí ñàéíñýòãýäýã õ¿¿õýä ãýæ áàéäàã þì óó?

Ìîíãîë÷óóäàä ýíý îãò õàìààã¿é ç¿éë. ßàãààä ãýâýë áèäíèé òàðõè ¿íýõýýðàãóó. Èéìä ìîíãîë õ¿¿õäèéã ñàéí ñýòãýæ ñóðãàõàä áýðõøýýë ãàðàõ ¸ñã¿é þì.Ãàãöõ¿¿ ìîíãîë õ¿¿õäèéí ñýòãýõ¿éä òîõèðñîí ñóðãàëòûí àðãà íýâòð¿¿ëìýýðáàéíà.

Õ¿ì¿¿ñ òýãìýýð áàéíà, èíãýìýýð áàéíà ãýýä ë ñàéõàí ÿðüäàã. Òàòîäîðõîé, õýðýãæèæ áîëîõ àðãà íýðëýæ ÷àäàõ óó?

Åð íü äýëõèéí áîëîâñðîëûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ áóé ãîë àðãà áîë íîìäáàéãàà ìýäýýëëèéã áóöààæ áàãøèä õýëæ ºãºõã¿é áàéõ. Íîìä áàéãàà òýðìýäýýëëèéã õ¿¿õäèéí òàðõèíä õ¿÷ýýð öàâóóäàæ òîãòîîõ õýðýãã¿é. Ìîíãîë÷óóäöàâóóäàæ òîãòîîõ ýíý àðãûí ñîíãîäîã æèøýýíä îðäîã. Áàãø íýã þì çààäàã,


126



ò¿¿íèéãýý ¿ã ¿ñýãã¿é öýýæë¿¿ëæ ÿðèóëäàã. Òýãýýä ä¿ãíýäýã. Ñàéí öýýæèëñýííü îíö àâäàã. Õàðèí ¿¿íèéã ýñðýã òàëààñ íü áîäñîí õ¿¿õäýä ìóó ä¿í òàâüäàãø¿¿ äýý. ¨ñòîé ë áè çààñàí, òýð öýýæèëñýí áîëîîä ë ºíãºð÷ áàéíà. Yíýíäýýáèä áàéãàëèàñ çàÿàñàí ñàéí òàðõèòàé òóëäàà ë èéì ãàæóóäëûã áàãà áîëîâ÷ äààæÀçèéí ç¿ðõýíä àìüäàðñààð áàéíà. Áîäèò áàéäàë äýýð ºíäºð áîëîâñðîë, ìýäëýãòýéìºðòëºº ñýòãýäýãã¿é õ¿ì¿¿ñýýð Ìîíãîë ä¿¿ð÷ýý. Ñýòãýõã¿é áîë õºãæèõã¿éãýæ ¿ã áèé. Îþóí óõààíûã íü ñýðãýýõã¿é ìýäýýëýë ºã÷ çàëõóó áàéäàë áèéáîëãîîä áàéíà. Ãýòýë øàòðûã õ¿ì¿¿ñ çàëõóóðàëã¿é òîãëîîä ë áàéäàã áèç äýý.Èðýýä¿éí àìüäðàëäàà á¿ðýí àøèãëàõ ìýäýýëýë ºãºõ òèéì õè÷ýýë îðóóëúÿ.

Áèä ãàäíû îëîëò, äýâøëèéã øóóä õóóëáàðëàõ íü çºâ ¿¿? Ýíýàñóóäàë èõ ìàðãààíòàé áàéäàã þì ë äàà?

Ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýõ¿éí õºãæëèéí çàìûã çºâ òàâèàä ºãºõºä ë áîëíî. Òýðòýé,òýðã¿é ìîíãîë ñýòãýõ¿é òóõàéí îëîëòûã øóóä õóóëáàðëàõã¿é. Ìîíãîë÷ëîõãýæ ¿ã áèé. Ýíý ÷èíü æèíõýíý á¿òýýë÷ ìîíãîë ñýòãýëãýý. Ìàíàéõàí ìèêðîàâòîáóñíû ìîòîðûã ôóðãîí ìàøèíä òàâüæ áàéíà. Õóðä ãýæ ÿíçòàé. Y¿íèéãõàðñàí ñîëîíãîñ÷óóä àíãàéæ áàéíà ø¿¿ äýý. Ýä¿ãýý åâðåé, ìîíãîë õ¿íèéîþóíû ÷àäâàð àãóó ãýäãèéã íýðòýé ýðäýìòýä õ¿ëýýí çºâøººð÷èõºæ.

Åâðåé, ìîíãîë÷óóäàä òºñòýé òàë áèé þó?Yéëäâýðëýëä òóí äóðã¿é. ªºðººð õýëáýë õàð àæèë õèéõ ¿íýí ãîëîîñîî

äóðã¿é ãýñýí ¿ã. Ãåíä íü øèíãýýñòýé ó÷èð ¿¿íèéã ººð÷èëæ ÷àäàõã¿é. Õàðèíõ¿íèé ¿éëäâýðëýñýí ç¿éë äýýð òîãëîõ äóðòàé. Õóó÷íààð ïàíç÷èíû ñýòãýëãýýòýéàäèë þì. Èíãýæ ñýòãýäýã íýã õ¿í áàéõ ÿìàð ÷ àøèãã¿é. Õàðèí á¿ãä èéìñýòãýëãýýòýé áîëáîë óëñ õîæíî.

Óó÷ëààðàé, òà áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýã ñóðòàë÷ëààä áàéãàà þì áèø¿¿, ãýòýë áèä ¿¿íèé ýñðýã îëîí æèë òýìöýæ áàéãàà. ªºðñäºº á¿õþìàà ¿éëäâýðëýæ ñóðúÿ ãýýä ë. Ãýòýë òà ¿¿íèéã ¿ã¿éñãýæ áàéíà?

Àëèâàà ç¿éë õî¸ð òàëòàé. Ãàãöõ¿¿ ñºðºã òàëàà äàâóó òàë áîëãîæ ÷àääàã áàéõõýðýãòýé. Y¿íä ìîíãîë òàðõè òóñ áîëíî. Åð íü ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ òàðõèíûõààà÷ààð ë ò¿¿õèéí õóóäàñíààñ àð÷èãäàëã¿é àìüäàð÷ èðñýí.

Òà áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýíèé òàëààð õàðèóëñàíã¿é?Áèä áóñäààñ èë¿¿ ñýòãýõ ÷àäâàðòàé òàðõèòàé áàéæ õàð àæèë õèéõ õýðýã

áàéíà óó. ªºðñäèéãºº çîâîîëã¿é ìºíãº îëîõ îëîí àðãà áàéíà. Æèøýý íü, õî¸ðèõ õºðøèéíõºº ¿íèéí çºð¿¿í äýýð òîãëîæ ÷àäâàë ìºí ÷ èõ ìºíãº îëíî. Ýíýàìàðã¿é íü ìýäýýæ. Ãýòýë ¿¿íèéã õèéæ ÷àäàõ àãóó òàðõè õýíä áàéíà âý,

127


áèäýíä. ßã ë Æîðæ Ñîðîñ øèã. Òýð øèðõýã ç¿¿ ÷ ¿éëäâýðëýäýãã¿é. Õàðèíìºíãºíèé õàíø äýýð òîãëîîä ë èõ ìºíãºòýé áîëñîí íýãýí. Àæèë÷äûíõ íü îëîíõíü åâðåé íàð. Àãóó òàðõèéã àøèãëàæ ÷àäàæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóä õýçýý ÷ õÿòàäóóäøèã ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýýä àìüäðàõã¿é. ßàãààä ãýâýë, ãåíä íü øèíãýñýí îíöãîéç¿éë ¿¿íèéã õ¿ñýõã¿é áàéíà. Æèøýý àâúÿ.. Ìàë÷èí õ¿í ñàéí áýë÷ýýð õàéæÿâäàã. Õààíà ìàëàà áýë÷ýýâýë ñàéí áîë, äàðàà íü õààíà áýë÷ýýõ âý ãýýä òàðõèààæèëëóóëæ ñýòãýæ áàéíà. Òýãæ ÿâààä ñàéõàí íîãîîòîé ãàçàð îëíî. Äàðàà íüººð ãàçàð õàéãààä ë í¿¿÷èõíý. Áýëýí þì õàéæ áóéí íîòîëãîî ø¿¿ äýý. Ãýòýëºíººãèéí ø¿¿ìæèëæ áàéãààãààð òýð ìàë÷èí ÿàõ ¸ñòîé þì áý. 100 ìåòðèéíöààõíà ñàéõàí ºâñòýé ãàçàð áàéõàä áè áýëýí þì õýðýãëýõã¿é ãýýä ë õÿòàäóóäøèã ºâñ òàðèàä ñóóõ áîëæ áàéíà óó. Ìîíãîë÷óóä õýçýý ÷ èíãýäýãã¿é ë áàéõã¿éþó. Áàéãàëü áèäýíä áîëîìæ îëãîæ áàéíà, òýð õýðýýð òàðõè îíöãîé àæèëëàæáàéíà. Òýãýõýýð áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýã àðàé ººðººð òîäîðõîéëîõ öàã áîëæ.

Äàÿàðøèë áèäýíä àøèãòàé þó. Çàðèì õ¿í äàÿàðøèë æèæèã óëñàäÿìàð ÷ àøèãã¿é. Áóñäàä óóñààä àëãà áîëíî ãýäýã. Ýíý òàëààð òà þóõýëýõ âý?

Ñºðºã òàëûã íü äàâóó òàë áîëãîõîä ë áèäýíä àñóóäàë ãàðàõã¿é. Èíãýõ÷àäâàð ìîíãîë÷óóäàä áàéíà. Ãàãöõ¿¿ ººðñäºäºº èòãýõ õýðýãòýé. Áè ÷àäíà,á¿òýýíý ãýæ. Äàÿàðøëûí à÷ààð á¿õ þì òýð äóíäàà ýäèéí çàñàã íýýëòòýéáîëæ áàéíà. Óëñ õîîðîíäûí ¿íèéí çºð¿¿í äýýð àæèëëàõ áîëîìæ íýýãäëýý.Yíý õàíø, áèðæ, ÷àíàðûí çºð¿¿ ãýýä îëîí áîëîìæ áàéíà. Åð íü áèäàíçààðäàãã¿é áîëîõîîñ á¿õ ç¿éëä çºð¿¿ ãàðäàã. Y¿íä ë ìîíãîë ñýòãýëãýýãàøèãëàÿ.

Òàíûõààð áîë áèä áèåý çîâîîëã¿é àìüäðààä áàéæ áîëîõ íü ýý?Òýãýëã¿é ÿàõàâ. Áèä ã¿éöýòãýõ õàð àæëûã íü áèø, õàðèí õýðõýí õèéõ àðãûã

íü çààæ ºãººä ñóóõ ¸ñòîé þì. Ýíý áîë ýöýã ºâãºäèéí ìèíü áèäýíä ¿ëäýýñýí¿íýò ýðäýíý áîëîõ ìîíãîë òàðõèíû äàâóó òàë.

Ìîíãîë÷óóä ÿàæ ñàéí òàðõèòàé áîëñîí þì áý?Òºâ Àçèéí á¿ñ íóòàã áîë áèäíèé îþóí óõààíûã òýæýýã÷ þì. Áèä æèëèéí

äºðâºí óëèðàëòàé, àìüäðàõàä õýö¿¿ þì ãýæ ÿðüäàã. ¿íýí õýðýãòýý ýíý ÷èíüáèäíèé äàâóó òàë. Áàéãàèéí ýðñ òýñ óóð àìüñãàë áèäíèé òàðõèéã õºãæ¿¿ëæáàéíà. Çóí õàëóóí ë ãýäýã. Õî¸ð, ãóðâàí ñàð äàðààëààä 30 õýì õàëóóí áîëäîãã¿éáèç äýý. Õàëóóí ÷ áèø, õ¿éòýí ÷ áèø òèéì ñàéõàí íàëãàð ºäºð îëîí áèé. Ýíý÷èíü òàðõèíû ýêî îð÷èíä ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Òºâ Àçèä õ¿í ¿¿ññýí. Òýãýõýýð


128



á¿õ þìíû ýõ ñóóðü íü (èñòî÷íèê) áèäýíä áàéíà ãýæ îéëãîõîä õèëñäýõã¿é.Àãààðò òýð, øîðîîíä ÷ òýð áàéíà ø¿¿ äýý. Îþóíû ãåíåòèê êîäûí ýõëýëòàâèãäñàí íóòàãò áèä àìüäàð÷ áàéãàà þì ø¿¿.

Àëèâàà óëñûí õºãæèëä õ¿í àìûí òîî íºëºº ¿ç¿¿ëäýã ãýõ þì. Óãíü îëîí õ¿íòýé áîëîõ òóñàì ìàíàéõíû õýëäãýýð õîîëíû ñàâ íýìýãäýõþì áèø ¿¿. Ýíý ÿìàð ó÷èðòàé þì áîë?

Ìîíãîë÷óóä øèã èéì ñàéí òàðõèòàé àðä ò¿ìýí õ¿í àìàà ºñãºõ õýðýãòýéãáàðóóíû ýðäýìòýä íîòîëäîã. Ãàäààäàä àìüäàð÷ áàéãàà ìîíãîë÷óóä óäàõã¿éáóöàæ èðíý. ßàãààä ãýâýë, ãåíä íü áóé îíöãîé ÷àíàð íóòàãò íü äóóäàæ áàéíà.Îëîíõè íü þì ñóðààä Ìîíãîëäîî áóöàæ èðýõèéã õ¿ñäýã þì áèëýý. Íýã ëºäºð õàëóóí àì á¿ëýýðýý öóãëàð÷ þó ÷àääàãàà ¿ç¿¿ëæ ºãºõ âèé.

Õýäýí õ¿íòýé áîëáîë Ìîíãîë óëñ ýð÷èìòýé õºãæèõ çàì òàâèãäàõ âý?Äîð õàÿæ àðâàí ñàÿ õ¿íòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. Y¿íèéã äàãààä çàõ çýýë ÷

íýìýãäýíý, ìàø ñàéí ñýòãýëãýýòýé õ¿í ÷ òºðíº.Òýãâýë ÷ ñàéõàí ë áàéíà. ßã õýçýý èéì öàã èðýõ áîë?Òóí óäàõã¿é. Ìîíãîë õ¿íèé äàõèí äàâòàãäàøã¿é ãåíèéí îíöëîã ýíý õóãàöààã

íààøëóóëæ ÷àäíà. XIII çóóíä ìîíãîë õ¿íèé òýð îíöãîé ãåíèéã áàéãàëü äýëõèé,ñàíñàð îãòîðãóé èâýýñýí. Ýíý íü ìîíãîë÷óóä äýëõèéä íî¸ëîõ áîëîìæèéãòàâüæ ºãñºí þì. Îäîî ýíý áàéäàë äàâòàãäàõ ñàéõàí áîëîìæ ãàðààä áàéíà.

ªº òèéì ¿¿, ñîíñîõîä èõ òààòàé áàéíà. ßìàð áîëîìæ þì áý?Áèä àøèãëàæ ÷àäàõ áîëîâ óó?

Äàÿàðøèë áèäýíä èéì áîëîìæ îëãîæ áàéíà. Ýíý ÷èíü ÿìàð ÷ ºðøººëã¿éæèíõýíý ºðñºëäººí. Îäîî óíàãàí äàâóó òàëòàé õ¿í ë èéì áàéäàëä àìàðõàíäàñàí çîõèöîæ àìüäàðíà. Èíòåðíåò áèäíèéã äýëõèéòýé õîëáî÷èõîæ áàéíà.Ìýäýýëýë àâàõ, àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðýí íýýãäñýí. Ìàø îëîí ìýäýýëýë àâíàãýñýí ¿ã. Ò¿¿íýýñ ººðò àøèãòàéã íü ñîíãîæ àøèãëàõ ÷àäâàð áèäíèé õàëààñàíäáàéãàà. Îäîî áèäýíä íýã ç¿éë äóòàæ áàéíà.

Þó þì áý?Áèäíèéã ÷èãë¿¿ëýýä ºãºõ ñàéí óäèðäëàãà, ñàéí çàñàãëàë õýðýãòýé áàéíà.

Òîäðóóëáàë, òºðºº îþóíæóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ìîíãîë÷óóä óõààíòàé ó÷èðõýíèéã äàãàõàà ìýääýã. Îäîî ë òºð, çàñãèéí óäèðäëàãà ìààíü çºâ ÷èãë¿¿ëýýäºãâºë õºãæèõ ñàéõàí áîëîìæ ãàðààä èðëýý. Ýíý áîëîìæèéã àëäâàë áèä ñýðãýíìàíäàõàà äàõèàä ë îëîí çóóí æèë õ¿ëýýõ áîëíî. Ýíý áîë áîäèò ¿íýí.

129


×èíãèñ õààíû ¿ð óäìûí òàëààð õýä õýäýí ñîíèðõîëòîé ìàòåðèàëáàðóóíû õýâëýë¿¿äýä íèéòëýãäæýý.Òóõàéëáàë, Sunday Star Timesñýòã¿¿ëèéí 2004 îíû 6 ñàðûí 20-íû äóãààð, Kitchener-Waterloo Recordñýòã¿¿ëèéí 2004 îíû 8 ñàðûí 9-íèé äóãààðûí 631 ¿ãòýé íèéòëýë, NewYork Times ñýòã¿¿ëèéí 2004 îíû 6 ñàðûí 13-íû 1172 ¿ãòýé íèéòëýëõýâëýãäæýý. Òýäãýýðèéí çàðèìààñ óíøèã÷ òàíä òîâ÷ëîí ñîíèðõóóëúÿ.

Îêñôîðäûí èõ ñóðãóóëèéí ãîëëîõ ãåíåòèê÷ Áðàéàí Ñàéêñûí “Adam`sCurse “ íîìîíä “Ìîíãîëûí ýçýí õààí ×èíãèñ 40 æèëèéí òóðø Àçè òèâäàÿàð ìàø îëîí ýìýãòýé÷¿¿äòýé õîëáîîòîé áàéñíû íºëººãººð ºíººäºð ò¿¿íèéY ýð õðîìîñîìûã äýëõèé äýýð äîð õàÿæ 16 ñàÿ õ¿í òýýæ ÿâíà. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñçºâõºí Àçè òèâä òºäèéã¿é äýëõèéí îëîí îðîíä áàéõ áîëîìæòîé. Ýíýõ¿¿ Yõðîìîñîì íü ýöãýýñ õ¿¿ä óëàìæëàãääàã áºãººä Àçè òèâèéí ÿíç á¿ðèéí 16ãàçàð îðíîîñ ñóäëàà÷èä ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ÄÍÊ-èéí çàãâàðûí øèíæèëãýýõèéæ, õ¿í àìûí 8 õóâü íü èéì Y õðîìîñîìòîé áàéãààã èëð¿¿ëëýý. ×èíãèñáîëîí ò¿¿íèé öýðã¿¿ä íü çàìäàà òààðñàí ýìýãòýé÷¿¿äòýé ñåêñèéí ºðãºí õîëáîîòîãòîîäîã áàéæ. “ õýìýýí áè÷æýý.

Ãåíåòèê÷ Áðàéàí Ñàéêåñ “×èíãèñ õààí áîë õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õèéíõàìãèéí àìæèëòòàé, Àëüôà ýð õ¿í þì” õýìýýí ä¿ãíýëò õèéæýý ( Ãðåêöàãààí òîëãîéí ýõíèé ýíýõ¿¿ ¿ñãýýð àíãëè õýë äýýð íýã ä¿ãýýð çýðãèéí ãýñýíóòãûã äàâõàð èëýðõèéëäýã.). ×èíãèñèéí ãåí íü ñóïåð -Y òºðºëä õàìààðíàõýìýýí òýð ¿çýæ áàéíà.

Çàðèì ¿íäýñòýí ÿñòíóóä ººðñäèéãºº ×èíãèñèéí øóóä óãñàà ãýæ ¿çäýãáºãººä Àôãàíèñòàí, Ïàêèñòàíû õèë îð÷èì íóòàãëàäàã Õàçàðà ¿íäýñòí¿¿äèíãýæ òîîöäîã. ̄ íýõýýð ÷ ýíý ¿íäýñòíèé õ¿í àìûí áàðàãöààëáàë ãóðàâíû íýãíü èéì õðîìîñîìòîé áàéäàã àæ. Õàðèí ×èíãèñèéí øóóä óãñàà Ìîíãîë÷óóäûíõóâüä áàéäàë ÿìàð áàéíà âý?

×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÑÅÊÑÈÉÍ ×ÀÄÂÀÐÁÀ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÁÈÄÍÈÉ ÈÐÝÝÄYÉ

Çóóíû ìýäýý 2004.11.16 1271(1781)Çèíäàà 2004. XI ñàð 137(93)

130



ªíººäºð Ìîíãîë÷óóä áàðàã îâîãã¿é áàéãàà. Ãýâ÷ Çàñãèéí Ãàçàð íü èðãýäýýøèíý íýðòýé áîëîõûã àëáàäñàí õóóëü ãàðãàæýý. Ìîíãîë÷óóä ×èíãèñ íýðýíääóðòàé áºãººä Óëààíáààòàðò ãýõýä ×èíãèñòýé èæèë íýðòýé õ¿í 500 ãàðóéáèé àæ. Áàñ ìàø îëîí õ¿ì¿¿ñ ×èíãèñèéí îâãèéí Áîðæèãèíûã îâîã áîëãîæàâààä áàéíà. “ õýìýýí áè÷æýý.

Ñàéêåñ ¿¿íèé ºìíº õýâë¿¿ëñýí íîìîíäîî “Äýëõèéí õ¿ì¿¿ñ Òºâ Àçèéíãàðàëòàé 7 ýìýãòýéãýýñ àíõ ¿¿ñ÷ýý” ãýæ áàñ ä¿ãíýñýí þì. ×èíãèñ õààí àëáàí¸ñíû 4 õ¿¿òýé áºãººä òýä íü ýöãèéíõýý áîäëîãûã óëàìæèëæ ýçýíò óëñààºðãºæ¿¿ëýõèéã ÷àðìàéæ áàéæýý. Ò¿¿íèé õî¸ð à÷ õ¿¿ íü Ìîíãîëûí íóòãèéãÓíãàð, Ïîëüø õ¿ðòýë òýëæ, Õÿòàäûí ýçýí õààíû ãýð á¿ëèéã ¿íäýñëýõýäõ¿ðòýë îðîëöñîí þì. ªäãºº Àçè òèâèéí èðãýäòýé Êàíàä, Àìåðèê, Àíãëè,Àâñòðàëè÷óóä ãýõ ìýò îëîí îðíû õ¿ì¿¿ñ ãýð á¿ë áîëîõûã îíöãîéëîí ñîíèðõäîãáîëæýý. Ìàãàäã¿é 100 æèëèéí äàðàà, 2104 îíä õ¿í àìûí äîòîð ñóïåð-Yõðîìîñîìòîé ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéí æèí óëàì ÷ èõñýõ áèç. Ò¿¿í÷ëýíõ¿ì¿¿ñò ÄÍÊ-èéí øèíæèëãýý õèéæ, ãåíèéí ñàíä á¿ðòãýõ ¿éë àæèëëàãààãõóóëü ýðõ ç¿é, áîëîâñðîë, ãåíåàëîãè çýðýã îëîí ñàëáàðò çºâøººð÷ ÷ìàãàä.Ìàãàäã¿é, Óëààíáààòàðò èéì Y õðîìîñîìòîé ýð÷¿¿äèéí 7 õîíîãèéíáàÿð ÷ çîõèîõ áàéõ...

Èíãýæ ñóäëàõàä àñàð îëîí ãèø¿¿äòýé, ãýð á¿ëèéí, óðàã óäìûí òîì õîëáîîãàð÷ èðæ ÷ áîëíî. Íýã áýðõøýýëòýé òàë íü ãýâýë ×èíãèñ õààíû áàéëäààí÷,õ¿÷èðõèéëýã÷ çàí àðàíøèí õ¿ì¿¿ñèéí ãåíýýð äàìæèí óäàìøèõ ÿâäàë þì.Õàìààòàí ãýð á¿ë¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà çàðèì ¿åä õ¿íäðýí, çºð÷èë ¿¿ñ÷,Ìîíãîëûí öàãäàà íàðûí àæèë èõñýæ ÷ áîëîõ. ×èíãèñèéí îëîí óãñààòíóóäûíõýí íü Õÿòàäûí ýçýí õààíû ñóóäëûã ºâëºõ, õýí íü Åâðîï, Àçèéí õîîðîíäûíÒîðãîíû çàìûã ýçýìøèõ òàëààð çºðºëäºæ ÷ ìýäíý... ãýæ ºã¿¿ëæýý.

×èíãèñ õààíû óäàì óãñààíû 16 ñàÿ ýðýãòýé õ¿¿õýä áèé áºãººä òýä íàðºíººäºð àìüä, ×èíãèñèéí õðîìîñîìûã òýýæ ÿâàà õýìýýí ãåíåòèê÷ áàòàëæáàéíà. Òýðáýýð öààø íü áè÷èõäýý “×èíãèñèéã 65-òàé íàñ áàðàõ ¿åä ýçýíòóëñ íü ªìíºä Õÿòàäûí òýíãèñýýñ Ïåðñèéí áóëàí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ áàéâ.Ò¿¿íèé õóóëü ¸ñíû 4 õ¿¿, 2 à÷ íü ìºí ë ñåêñ àæèëëàãàà õèéæ áàéëàà.Õóáèëàé õààí íü ªìíºä Õÿòàäûã õÿíàëòàíäàà àâ÷ Õÿòàä õààäûí Þàíüóðãèéã áèé áîëãîæýý. “ õýìýýí äóðäñàí áàéíà.

ªíººäºð ãåíåòèê÷èä, ñóäëàà÷ íàð ×èíãèñ õààíû ñåêñ èäýâõæèëèéíäàâòàìæ áà õºâã¿¿ä òºðºëòèéí õîîðîíäûí õîëáîî õàìààðëûã ñóäàëæ, ÿàãààä

131


õºâã¿¿ä îëîí òºðñíèé øàëòãààíûã õàéæ áàéíà. Ãýðëýëòèéí ýõíèé æèëä ãýðëýñýíõîñóóä ñåêñèéã èë¿¿ èõýýð õèéäýã áàéòàë îõèäîîñîî õºâã¿¿ä îëîí òºðñºí íüñîíèí. Çàðèì ñóäëàà÷èä “Áîãèíî õóãàöààíä ñåêñèéã îëîí óäàà ¿éëäñýíýýðýðýãòýé õ¿íèé öóñàí äàõü òåñòîñòåðîíû ò¿âøèí íýìýãäýæ, Y õðîìîñîìäàâàìãàéëàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëäýã” ãýæ ¿çýæ áàéíà.

1980-ààä îíä Ñàéêñ áîëîí Îêñôîðäûí õàìòðàí àæèëëàã÷ Ðîáåðò Õåäæåñíàð ýðòíèé ÷óëóóæñàí ÿñíààñ õ¿íèé ÄÍÊ-ã ãàðãàæ àâàõ àðãûã íýýñýí þì.Ýíý íü áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû àðãóóäûã àðõåîëîãèéí ìàòåðèàëóóä äýýðõýðýãëýí óäàìøëûí òóõàé ñóäëàõ áîëîìæ îëãîäîã. Òýð ¿åýñ ýõëýí Ñàéêñõ¿íèé ãåíåòèêèéí ò¿¿õèéã ñóäëàõ àæèëëàãààíäàà óã àðãûã àøèãëàæ ýõýëæýý.

...1000 æèëèéí äàðàà ãýõýä ×èíãèñèéí Y õðîìîñîì íü àìüä õàäãàëàãäàí¿ëäýæ ÷àäñàíààð ¿ë áàðàì îëøèð÷ ÷àäñàí áàéíà. Ãåíåòèê÷èä ýâîëþöèéíõºãæëèéí äèàãðàììûã ñóäëàõ ÿâöàä Y õðîìîñîì îëîí óäàà äàâòàãäàí òààð÷áàéæýý.

ªíººäºð çàðèì ñóäëàà÷èä Y õðîìîñîì èðýýä¿éä óñòàæ àëãà áîëíî ãýæ¿çäýã áàéíà. Òýä “ýíý õðîìîñîì íü áóñàä õðîìîñîìûí àäèëààð áóñàäòàéãààíýãäýæ ÷àääàãã¿é. Ýíý õðîìîñîì íýã ýðýãòýéãýýñ íºãºº ýðýãòýéä äàìæäàã ÷ãåíåòèêèéí õóâèðãàëò õèéõ çàìààð ìóòàöèéí (ìóòàöè ãýäýã íü àìüä ýñ¿¿äèéíäîòîð ÿâàãääàã ººð÷ëºëò¿¿ä þì.)¿éë ÿâöûã ººð÷ëºí çàñàæ ÷àäàõã¿é. Ò¿¿íýýñãàäíà Y õðîìîñîì áîë áóñàä õðîìîñîìòîé õàðüöóóëàõàä ìóòàöèéí ºíäºðçýðýãëýëòýé áºãººä ýðýãòýé õ¿íèé germ øóãàìûí ýñ¿¿ä áîëîí òýäãýýðèéíÄÍÊ íü ýð ¿ðèéí øèíãýíèé ãàðãàëòûã õýâèéí áàéëãàõûí òóëä ìàø õóðäàíõóâààãäàæ áàéäàã. ÄÍÊ õóâààãäàõ ¿åä ìóòàöèéí èõýíõ àæèëëàãàà ÿâàãäàíà.Èéì áîëîõîîð Y õðîìîñîì íü òîãòâîðòîé áèø” õýìýýí ä¿ãíýæ áàéíà.

Ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òîîöîæ ¿çñýíýýð 125 ìÿíãàí æèë áóþó îéðîëöîîãîîðõ¿íèé 5000 ¿åèéí äîòîð ýðýãòýé õ¿íèé ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ äóíäàæ ÷àäâàðîäîîãèéíõîîñ íýã õóâèàð èë¿¿ áàéñàí àæ. Õàðèí Y õðîìîñîìòîé ìóòàöèÿâàãäàõàä ýðýãòýé õ¿íèé ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ ÷àäâàð áóóðäàã íü òîäîðõîé áîëñîíáàéíà.

Ñàÿõàí ßïîíû ñóäëàà÷èä ýðýã÷èí õóëãàíû îðîëöîîã¿éãýýð, õî¸ð ºíäºãíèéíýãäëýýñ õóëãàíà ãàðãàæ àâëàà. Ïàðòíîãåíåòèêèéí àðãààð ñ¿¿í òýæýýëòíèéãõóóëáàðëàõààñ õàìãààëäàã hitherto á¿õèé ãåíåòèêèéí óë ìºð ãýæ íýðëýãääýãñèñòåìèéã ººð÷ëºõ áîëîìæòîéã ýíý òóðøèëò õàðóóëæ áàéíà. Èðýýä¿éä õ¿ì¿¿ñ÷ áàñ õî¸ð ºíäºãíèé íýãäëýýñ òºðºõ áîëîìæòîé. Ãýõäýý ýñèéí õóóëáàð õèéõ

×èíãèñ õààíû ñåêñèéí ÷àäâàð áàìîíãîë÷óóä áèäíèé èðýýä¿é

132



çàìààð áèø. Òºð¿¿ëýã÷ íü õî¸óëàà ýìýãòýé áàéñàí ÷ òýäãýýðèéí ãåíèéã ÿíçá¿ðèéí õýëáýðýýð íýãòãýí îãò ººð øèíý õ¿íèéã áèé áîëãîõ áîëîìæ áèé.Ýðýãòýé õ¿íòýé àìüäàðäàãã¿é, èæèë õ¿éñòýí ýìýãòýé÷¿¿ä ÷ èéì çàìààðäóíäààñàà òºðºõ õ¿¿õäèéí áèîëîãèéí òºð¿¿ëýã÷èä áîëîõ áîëîìæòîé þì áàéíà.”õýìýýí óã íèéòëýëä áè÷æýý.

×èíãèñèéã ñóäëàà÷ Jack Weatherford-ûí ä¿ãíýñíýýð “×èíãèñ õààíáàéëäàõäàà “Äàéí ãýäýã áîë òýìöýýí áèø þì. Õî¸ð õ¿íèé õîîðîíäûí àìüºðññºí òóëààí. Ä¿ðìýýð òîãëîäîã õ¿íä ÿëàëò èðýõã¿é. Ä¿ðìýý ººðºº çîõèîæò¿¿íèéãýý ºðñºëäºã÷äºº òóëãàí õ¿ëýýëãýæ òîãëîæ ÷àäâàë ÿëàëò èðäýã.” ãýæñóðãàäàã áàéæ. Ãýòýë Èðàêò ÿâóóëñàí äàéíûã íýã õýñýã íü äýìæèæ, íºãººõýñýã íü ýñýðã¿¿öýí, õóâààãäìàë áàéäàëòàé áàéãàà Àìåðèê ºíººäºð ÎñàìàÁèí Ëàäåí áîëîí ò¿¿íèé àëàí õÿäàã÷èäòàé òýìöýõäýý õóó÷èí ä¿ðìýýð òîãëîñîîðáàéíà. Òèéìýýñ ÷ äèéëýõã¿é, äèéëäñýýð áàéíà... ãýõ çýðãýýð ýäãýýð íèéòëýëäºã¿¿ëñýí àæýý.

Ìîíãîëûí Èðýýä¿é Ñóäëàëûí íèéãýìëýãèéí àæëûí õ¿ðýýíä ýäãýýðíèéòëýëèéã àíõààðàëäàà àâ÷,íèéòëýëä ºã¿¿ëñýí áàðèìòóóä íü ìîíãîë õ¿íèé,ìîíãîë óëñûí èðýýä¿éòýé õýðõýí õîëáîãäîõ òàëààðõè ñóäëàà÷äûí ñàíàëûãñîíñîõ çîðèëãîîð äàðààõ àñóóäëûã òà íºõäèéí àíõààðàëä äºõ¿¿ëæ áàéíà.1. Áðàéàí Ñàéêåñ, Ðîáåðò Õåäæåñ íàð áîë ìýðãýæëèéí ãåíåòèê÷- ñóäëàà÷èä

þì, Òýä ýðäýìòíèé ¸ñ ç¿éã ë áàðèìòàëäàã õ¿ì¿¿ñ,òýä íàð ñóäàëãààíû¿ð ä¿íãýý õýí íýãíèé òààøààëä íèéö¿¿ëýõ, ýñâýë àëü íýãýí õîöðîãäñîí¿çýë ñóðòëààð áàãëàí õ¿ëæ, ººðºº ººðèéãºº åã¿¿òãýäýã “ýðäýìòýä” áèøþì.Ýäãýýð íýðò ãàðâàë ç¿é÷- ñóäëàà÷äûí àæèëä ìàíàé ýðäýìòýäõ¿íäýòãýëòýé õàíäàíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

2. Äýëõèéí õ¿ì¿¿ñ Òºâ Àçèàñ ãàðàëòàé 7 ýìýãòýéãýýñ ¿¿ñýëòýé ãýäãèéãìºøãºâºë ÿìàð ä¿ãíýëòýíä õ¿ðýõ áîë? Ìîíãîë÷óóä òºâ Àçèä íýí ýðòíýýññóóðüøñàí óíàãàí, óóãóóë õ¿ì¿¿ñ ¿¿, ýñâýë ýíý íóòàãò óóë ã¿âýýã äàâàíí¿¿æ èðñýí ñóóãóóë õ¿ì¿¿ñ ¿¿? Ìàíàé ýðäýìòýä ìîíãîë÷óóäûí ãàðàë¿¿ñëèéã ñóäëàí òîäðóóëàõäàà ãîëäóó ò¿¿õýí òàëààñ íü, ò¿¿õèéí ÿíçá¿ðèéí ñóðâàëæ áè÷ãèéã àøèãëàñààð ºäãºº õ¿ðëýý.Ñóðâàëæ áè÷ãèéã õ¿íë áè÷íý,òýð õ¿íä òóõàéí öàã ¿å íü íºëººëæ òààðíà,. èíãýýä ìîíãîë÷óóäûíãàðàë ¿¿ñëèéí òàëààð îëîí ÿíç ñóðâàëæ áè÷èã çîõèîãäñîí áèç, çîõèîãäñîíþì ÷èíü çîõèîë ë áàéæ òààðíà. Òýãýõëýýð,ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷ã¿¿äèéãæèíõýíý øèíæëýõ óõààíû ñóóðü ºãºãäºõ¿¿í-ìàòåðèàëóóäààð òóõàéëáàë,

133


ãàðâàë ç¿éí ñóäàëãààãààð áàÿæóóëàí àðâèæóóëáààñ ¯ÍÝÍ-ä îéðòîõìàãàäëàë ýðñ íýìýãäýíý, èíãýæ áàéæ ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëä øèíæëýõóõààí÷ õàíäëàãà íýâòýð÷, òà áèä îëîí ̄ ÍÝÍ-ýýñ íýã ̄ ÍÝÍ-ð¿¿ õàçàéõó÷èðòàé.

3. Õðîìîñîì äîòîð îðãàíèçìûí óäàìøèí ºâëºãäºõ øèíæ ÷àíàðûã òýýã÷ÄÍÕ(äåçðèáîíóêëåéíû õ¿÷èë )àãóóëàãääàã. Èíãýõëýýð ×èíãèñèéí ñóïåðY õðîìîñîì ãýäýã íü Òýì¿¿æèíãýýñ àëü ºìíº áàéæ, ìàãàäã¿é ×èíãèñèéí¿åä èäýâõæèæ, ìóòàöèä îðæ, øèíý ºâºðìºö ÷àíàðòàé áîëñîí, òýãýýäÄÍÕ äîòîð íü áàòæèí ñóóðüøèæ ,óëìààð õîé÷ ¿åä íü óäàìøèæ áóéòèéì îíöãîé øèíæ á¿õèé õðîìîñîì áàéõ. Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíäÒýì¿¿æèíãèéí óãøèë Áºðòý ÷èíóàñ ýõýëäýã. Öààøëààä Ëó Àëòàíòîâ÷-ä ºã¿¿ëñíýýð “...¿íýí õóäëûã ÿëãàí çàñàãëàã÷, ñàéí ààøò, ºíãº ñàéò ÌàõàÑàìàäè õààí“-ä õ¿ðäýã. ßìàð ÷ áàéñàí óäàì ñàéò. Ò¿¿íýýñ ÷èíàãøäóðàíäâàë, òýðòýý àëñàä Ñ¯ÌÝÐ-èéí ñî¸ë èðãýíøèë ñ¿¿ìýëçýíý,...¿¿íèéã õººâºë ìºí ÷ èõ þì áàéãààäàà, ...òýð èõ þìàíä ñýòãýæ ë õ¿ðíý....Ýíýáîë ñýòãýäýã, áÿñàëãàäàã ò¿¿õ÷èéí õèéõ àæèë. Ñýòãýã÷ Ïüåð äå Øàðäåí“...õ¿í ãîâèîñ ¿¿äýëòýé..” ãýñýí áîë Àéâîð Ìîíòàãüþ “...Ìîíãîëûíò¿¿õýí íóòàã íü ¿íäýñòí¿¿äèéí ýõ õýâëèé...”ãýæýý. ×.Ýðäýíý “...åâðîïûíñî¸ë íü á¿õýëäýý Ãðåêýýñ óãøèëòàé..” ãýæ 10-ààä æèëèéí ºìíº áè÷èæáàéâ, ñýòãýí áÿñàëãàñààð, óõàí óóäàëñààð ñàÿõàí “..ªâºã ìîíãîë ìåòàôèçèêáà ýðòíèé ãðåêèéí øèíæëýõ óõààí íýã óãøèëòàé áàéæ ìàãàä ñîíèíñýæì¿¿ä áàéõ áºãººä öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ ¸ñòîé. Æèøýý íü,çºíáèëèã,çîõèðëûí óõààíààñ ýõëýýä ìàë àæ àõóé, íóì àãñàõóé,í¿¿õ ñóóõûíýðäýì õ¿ðòýë ñàëàà ñàëáàðóóäûã èâýýí õàðèóöñàí ãðåê-ðîìûí íýí àëäàðòÀïîëëî áóðõàí óãòàà Áºðòý ×èíóà-ààñ óãøèëòàé ãýõ ÿçãóóð äîìîãòîéáºãººä ¿íýõýýð Çåóñ-Õàñûí ¿ð çºâõºí Ìîíãîë Àëòàé, Õàíãàéí óóëõàäíû ñèéëáýð äóðñãàëóóäàä ¿é îëíîîð öîãöëîí õàäãàëàãäæýý...” õýìýýõä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí áàéõ àæ. Ò¿¿õýí Ìîíãîë íóòàã áîë èõ çàìûí ýõýí,èõàÿíû ºëãèé, ñî¸ë èðãýíøëèéí õýâëèé áàéõ ìàãàäëàë ýíäýýñ õàðàãäàíà,ÿìàð ÷ àòóãàé, ººðèéí ¿íäýñ óãñààãàà äóòóó ¿íýëýõ íü õýòð¿¿ëýõýýñäîëîîí äîð ãýäãèéã òýìäýãëýå, ÿëàíãóÿà, ºíººãèéí ìîíãîë÷óóäûí õóâüäòóí ÷óõàë,...áºõèéæ, áºãòèéæ, õîöîð÷, õîõèð÷ ÿâñíààñ ãýäèéæ, ãèéæ,ñýòãýæ, ñýðãýæ ÿâöãààÿ.


134



4. ×èíãèñ, ò¿¿íèé óäìûíõàí ÿëàí äèéëýõèéí èä õàâûã àìñàæ òîëãîé ãýäãýðÿâñààí, ãýõäýý õ¿÷èíä àâòñàí áóñàä àðä îëíûã òýãòëýý õýðöãèéãýýð ÿðãàëàíõîðîîæ áàéãààã¿é ãýäãèéã Îêñôîðäûí ãåíåòèê÷ íîòîëæ áàéõ øèã, õàðèí÷ ìàíàéõàí òýäýíòýé àõ ä¿¿ãèéí ã¿í áàò õîëáîî òîãòîîæ, ýçýíò ã¿ðíèéõýýöààøäûí îí óäààí æèë îðøèí òîãòíîõ ñóóðü ¿íäñèéã òàâüöãààñàí íüáàðèìò þì. Òýä àìãàëàí òàéâíûã õ¿ñíý, ìàíàéõàí çàñàãëàëàà óäààíõàäãàëàõûã õ¿ñíý, õî¸ð òàëûí ñîíèðõîë èíãýæ íèéëíý. Ìýäýýæ õýðýã,òýäãýýð àðä ò¿ìýí íóðóóëàã òóðóóëàã îõèä, öàðàéëàã ºíãºëºã á¿ñã¿é÷¿¿ä,îþóíëàã óõààëàã õ¿¿õí¿¿äýýñýý ýõëýýä àëü ë ºíãºòýé ººäòýéãýý øèëæñîð÷ëîí ×èíãèñèéí áààòðóóäàä áýëýãëýí ºã÷ àÿ òàë çàñàæ, áàñ ¿íäýñóãñààãàà ñàéæðóóëàõ äàëä áîäëîîð õóä óðàã áîëöãîîæ áàéæýý. Ýíý áîëõ¿íèé ë ¸ñ, õ¿ðãýí ñàéò õ¿éòýíä äàæðàõã¿é ãýäýã áóñóó, áààòàð çîðèãòõ¿ðãýíòýé áîëäîãã¿é þìàà ãýõýä ãàëûí çýýòýé õîöîðâîë õî¸ð õºãøèíõîæèõ áóñ óó? ×àäàë ìóóò íóòãèéí çàëóóã õ¿ðãýí ãýæ öàðàé÷èëæ áàéõûíîðîíä ÷àäàë ñàéò ìîíãîë ýðèéí õºëä ñóóõ íü ºëçèéòýé, ºãººæòýé áàéæòààðàà, ...òýãýýä ÷ íóòãèéí ýð÷¿¿ä íü ìàíàéõàíä ÿëàãäàõààðàà èéø òèéøýýóì õóìã¿é çóãòàí çàéëàà áàéëã¿é. Èéì çàìààð ñóïåð Y õðîìîñîì òàðõæýý,èíãýæ íýãýí òºðëèéí ãåíèéí ñîíãîí øàëãàðóóëàëò ÿâàãäæýý.

5. Ìîíãîë õ¿íèé òàðõè õýìæýýãýýðýý äýëõèéä òýðã¿¿ëæ áàéãààòàé ýíýõ¿¿Y õðîìîñîì õîëáîîòîé þó? Ìîíãîë õ¿íèé òàðõè äóíäæààð 1382 ãðàìì,ìîíãîë åâðîïûí õîëüöòîé Ëåíèí ìýò íü 1340 ãðàìì, öýâýð åâðîï öóñíûõàí1330 ãðàìì, õàëóóí îðíûõîí 1280 ãðàìì òàðõèòàé ãýíý.Òàðõèíûõýìæýý,îþóíû ÷àäàìæèéí õîîðîíä êîððåëÿö õàìààðàë áàéäàã íü èëýðõèé,õàðèí òîäîðõîé òîõèîëäîëä èéì áèø, òîäîðõîé ãàíö íýã òîõèîëäëûãåðºíõèéòýé õóòãàæ, ¿çýë ñóðòàëæóóëàí çàâõðóóëæ, ñýòãýë ç¿é áîëîíóäàìøèë (ãàðâàë) ç¿éí óõààíûã óëñ òºðæ¿¿ëýõ õàíäëàãààñ àíãèæðàÿ.

6. ×èíãèñèéí ñóïåð Y õðîìîñîì íü ãàãöõ¿¿ ýð òàëàà ë äàãàæ ºâëºãääºã àæ,ýíý íü ìàíàé ìîíãîë îâãèéí óëàìæëàëòàé òîõèð÷ áàéõ øèã, öàãààí ÿñòàí-òàéæ ãýäýã íü Y õðîìîñîìûí ºâëºãäºõ ÷àíàðòàé õýðõýí õîëáîãäîõ áîë?

7. Ìîíãîë Óëñûí Îþóíû ÷àäâàðûí IQ òºâººñ ñàíàà÷èëñàí “Îþóíû õºãæèë-IQ” õè÷ýýë, ýíý ÷èãëýëýýð ºðí¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà æèðèéí ìîíãîëõ¿íèé ñýòãýëä äîòíîñîí íèéöýæ, ýð÷ýý àâ÷ óëñ îðíûã íýëýíõ¿éä íüõàìàðëàà, ßÀÃÀÀÄ ÈÍÃÝÂ?, øèíèéã ýñýðã¿¿öäýã, õºãæëèéã ÷àðãóóäàí÷àíãààäàã õýìýýãäñýí ýíý àðä ò¿ìýí ÿàõààðàà èíãýæ îãöîì èäýâõæèâ?

135


20-ð çóóíûã äóóñòàë õ¿í òºðºëõòºí ¿íäñýíäýý ìàõáîä áîëîí ýð÷ìèéãø¿òýæ, ò¿¿íèé òºëºº á¿õèé ë õ¿÷ íººöºº øàâõàæ áàéëàà. Ãýòýë ìîíãîëõ¿í óãààñàà ìàõáîä, ýð÷ìèéí òºëºº òýãòëýý ø¿ëýíãýòýí ç¿òãýæ áàéñàíã¿éýý, áàÿí íýã çóäàíä, áààòàð íýã ñóìàíä, ýäýýð áèåý ÷èìýõýýð ýðäìýýðáèåý ÷èì ãýõ çýðãýýð õýëýëöýõ áºëãºº. 21-ð çóóíä õºãæëèéí òóõàé îéëãîëòã¿íçãèéð÷, õ¿í òºðºëõòºíèé ñýòãýëãýý ìàõáîä-ýð÷ìèéí öààíà áàéãààîþóí óõààí –ðóó ÷èãëýõ áîëîâ, Ýíýõ¿¿ îþóí óõààíûã ýðõýìëýí äýýäýëæ,îþóíû áàÿëàã –èéã ýäèéí áàÿëàã-ààñ èë¿¿ä ¿çäýã íü ìîíãîë õ¿íèéñóóðü ºãºãäºõ¿¿í àæýý. Èéíõ¿¿ ýðèí ¿åèéí äóóäëàãà,ìîíãîë õ¿íèé óíàãàí÷àíàðòàé íèéöýæ áàéõ ìýò.

8. Ãåðìàíû òàðõè ñóäëàà÷ Î.Ôîãòñ “ ...õýðâýý áàéãàëü öàã óóðûí íîöòîéººð÷ëºëò ãàðàõã¿é áîë ìîíãîë÷óóä 21-ð çóóíä îþóí óõààíû ÷àäàìæààðààäýëõèéä òýðã¿¿ëíý “ ãýæ ºíãºðñºí çóóíû äóíäóóð áè÷èæ áàéæ. Òýãâýë,õàãàñ çóóí æèëèéí äàðàà áóþó 2002 îíû áàéäëààð, Óìàðä Èðëàíäûíñýòãýë ñóäëàëûí ïðîôåññîð Ðè÷àðä Ëóíí, Ôèíëÿíäûí óëñ òºð ñóäëàëûíïðîôåññîð Òàòó Âàíõàíåí íàðûí ñóäàëãààãààð Ìîíãîë óëñ äýëõèéí ºíäºðIQ -òàé îðíû àíãèëàëä áàãòñàí òºäèéã¿é Ìîíãîë÷óóä îþóíû ÷àäàâõèàðààäýëõèéä òýðã¿¿ëýõ áîëîìæòîé íü íîòëîãäëîî..( RICHARD LYNNand TATU VANHANEN. IQ and the wealth of nations. Praeger.Westport Connecticut London. 2002 ) .Ýíý á¿õýíòýé Îêñôîðäûíãàðâàë ç¿é÷äèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã õîëáîæ ìîíãîë óíøèã÷ òà äîòîðõ¿íòýéãýý ÿðèëöàíà óó.

9. 21-ð çóóí áîë Àçèéí çóóí. Àçèä áèäíèé ìîíãîë÷óóä îþóíû ÷àäàìæààðààÿàãààä ÷ áóñäààñàà äîîãóóð îðîõã¿é íü èëýðõèé, ó÷èð ãýâýë, õÿòàä õ¿í“...õàé, 1 ìîíãîë 3 õÿòàäòàé òýíöýíý, ãýõäýý 3 ìîíãîë íèéëýõýýðýý 3õÿòàäàä ÿëàãäàíà...” ãýõ, èéì ñàíààã ÿïîí, ñîëîíãîñ÷óóä ÷ áàñ õýëýõ.Òýãýõëýýð, ìîíãîë÷óóä òà áèä òîëãîé ãýäãýð, õàðö äýýã¿¿ð áàéæ, àÿýâýý õè÷ýýâýýñ òýíãýðèéí öàã ººðºº ìîðèëîí èðýõ íèãóóðòàé áèø áèç?Ìîíãîë÷óóäûí òýíãýðèéã ø¿òýõ ¿çëèéí óã ñóðâàëæ íü äîìîã áÿñàëãàëûíãýõýýñýý èë¿¿òýé ýíýõ¿¿ ñóïåð ¯ õðîìîñîìòîé õîëáîîòîé áàéæ ìýäíý.¯íýõýýð ÷ ñóïåð ¯ õðîìîñîì áîë àðãàã¿é ë òýíãýðèéí áýëýã- áàéãàëûíõèøèã ìºí, ìºíõ òýíãýðèéí õ¿÷èí äîð-èõ ñóó çàëèéí èâýýë äîð ãýõ íüãàðâàë ç¿éí óõààíû ¿íäýñòýé áàéæ áîëîõ óó?

10. Õ¿íèé õºãæëèéí èðýýä¿é ìàø ñîíèðõîëòîé áîëæ áàéíà, òóõàéëáàë, õ¿íèéã


136



õóâèëàõ, õî¸ð ýìýãòýéãýýñ õ¿í áóé áîëãîõ, íàíî òåõíîëîãèîð õ¿íèé íàñûãóðòàñãàõ, õ¿íèéã ¿éëäâýðëýõ ãýõ ìýò. ¯¿íýýñ ¿¿äýí ñ¿¿ëèéí ¿åä ýíýìýò àæèëáàðóóäûí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áàãàñãàõ, õ¿íèé óíàãàí äàâóóòàëûã õàäãàëàí ìºíõæ¿¿ëýõ, ýäãýýð ñàëáàðûã çºâ ¸ñ ñóðòàõóóíòàéãààðõ¿íèé ººðèéíõ íü òºëºº õºãæ¿¿ëýõýä ýðäýìòýä àíõààðëàà õàíäóóëàõ áîëîâ.Èéì ýãçýãòýé ¿åä ìîíãîë õ¿íä õàäãàëàãäàæ áóé õ¿íèé óäàìøëûí îíöãîéäàâóó òàëóóäûí ¿íý öýíý íýìýãäýõ òºäèéã¿é õ¿í-õóâèëàë áîëîí õ¿í-¿éëäâýðëýëä ýõ ìàòåðèàë áîëîõûã ÷ ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. ̄ ¿íýýñ áèä öýðâýõáóñ õàðèí ÷ äàâóó òàëàà òîâîéëãîí çîðèãòîé îðîëöâîë îíîõ áèø áèç?Ìàíàé ñóäëàà÷èä àéäàñ õ¿éäýñíýýñýý ñàëæ, öàã ¿åý ìýäýð÷, àðàé äºìºãõºíõºäºëæ çîðèãëîìîîð ñàíàãäàíà, àëèéí áîëãîí ¿çýë ñóðòëààð ººðèéãººáàãëàí õ¿ëýõ þì?, õýíýýñ, þóíààñ àéæ áýìáýãíýí õóë÷èãíàõ þì?,...ºðººòºë÷èõñºí,... îäîî áóñäààñ, òýð òóñìàà ººðñäººñºº äîîãóóð îþóíû÷àäàâõèòàé õ¿ì¿¿ñýýñ ýìýýæ, òýäíèé àìûã õàðæ áàéæ äóóãàðàõ áîäèòøààðäëàãà áàéõã¿é ýý.

11. Ìîíãîë ýð õ¿í “Áè ÷àìààñ ÿàâ÷ äóòóó áèø, áè ×èíãèñèéí óäìûíõ,ìèíèé äîòóóð ×èíãèñèéí öóñ óðñàæ áàéíà” õýìýýí öýýæýý áàëáàõ íüîëîíòàà. ¯¿íèé àðä ÿìàð íýãýí ãåíýýð ºâëºãäñºí îíöãîé ÷àíàð áàéãààáèø áèç?, èíãýæ öýýæýý áàëáàõ íü ¿íäýñòýí á¿ðò áàéõ åðºíõèé øèíæ¿¿?, ýñâýë ìîíãîë õ¿íä ë áàéíà óó, ìîíãîë õ¿íä òèéì íýã áóñäààñ äàâóó,ýðìýã øèíæ ººðò íü ìýäðýãäýýä áàéãàà áèø áèç ? ”Ìîíãîëûí õ¿í àìûíãåíèéí ñàí“ á¿òýýëèéí òýðã¿¿í áîòü “ Óäàìøëûí ïîëèìîðô õýëáýðøèëáà ãåíèéí äàâòàìæóóä“ íýðýýð õýâëýãäëýý, Àçè òèâèéí ìîíãîë òºðõòí¿¿äáîëîí Àìåðèêèéí èíäèàí÷óóäûí ãåíèéí ñàí íü ºíººãèéí ìîíãîë÷óóäûíºâºã ãåíèéí ñàíãààñ ýíý ìîíãîë íóòàãò ¿¿ññýí áîëîõ íü òîãòîîãäëîî,öààøëààä ìîíãîë÷óóä ¿íäñýíäýý õî¸ð ýýæýýñ ¿¿ñýëòýé áàéæ áîëîõûãìàíàé ìýðãýæëèéí ãåíåòèê÷èäèéí ñóäàëãàà õàðóóëàâ. Àìåðèêèéíèíäèàí÷óóäûí îþóíû ÷àäàâõè òóõàéí á¿ñ íóòàãòàà õàìãèéí ºíäºð áîëîõíü áàòëàãäñàí áàéíà. Ýíý á¿õíèé àðä þó áàéíà âý?

12. XXI çóóí áîë Îþóí óõààíû ýðèí áºãººä ýíý öàã áîëâîîñ Ìîíãîë÷óóäûíñýðãýí ìàíäëûí ¿å ãýæ ¿íäýñíèé ñóäëàà÷èä ä¿ãíýæ áàéíà. Ýíý íü æèðèéííýã òààâàð óó? ýñ áºãººñ æèðèéí áóñ çºí ñîâèí óó?

Àðä ò¿ìýí áîë õ¿¿õýä ë ãýñýí ¿ã, óõààðóóëàõ, óäèðäàõàä àðãà õýðýãòýéãýæ ìýðãýä ñóðãàæýý, ìàíàé ¿åèéí îþóíëàã õ¿ì¿¿ñ (õóó÷íààð áîë ñýõýýòí¿¿ä)

137


ìîíãîëûí ¿íäýñíèé óõàìñðûã ñýðãýýõ, áýõæ¿¿ëýõ òàë äýýð õîëûí õàðààòàé,óõààëàã ÷èã áàðèìæààòàé áàéæ ãýìýý íü äàÿàðøëûí øóóðãàíä áèä õàìòäàààæðàõã¿é õýìýýí áîäîõ þì.

Ýöýñò íü ýíýõ¿¿ ìàòåðèàëûã áýëòãýõýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí Ìîíãîë óëñäàõü ÀÍÓ-ûí Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû àæèëòàí, Àäóó÷èí Áîðæãèí ÁàÿðáàòûíÎ÷èðáàò, Õàí –Óóë äýýä ñóðãóóëèéí áàãø Õ.Ýíõáàò íàðò òàëàðõëààèëýðõèéëüå.


138



ÃÀÐ×ÈÃÃÀÐ×ÈÃÃÀÐ×ÈÃÃÀÐ×ÈÃÃÀÐ×ÈÃ

ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍÛ ×ÈÃËYYËÝÃ×ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍÛ ×ÈÃËYYËÝÃ×ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍÛ ×ÈÃËYYËÝÃ×ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍÛ ×ÈÃËYYËÝÃ×ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍÛ ×ÈÃËYYËÝÃ× ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 33333

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÄÝÝ!ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÄÝÝ!ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÄÝÝ!ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÄÝÝ!ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÄÝÝ! ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................77777

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃÎÞÓÍÆÓÓËÀÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀËÄÎÞÓÍÆÓÓËÀÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀËÄÎÞÓÍÆÓÓËÀÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀËÄÎÞÓÍÆÓÓËÀÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀËÄÎÞÓÍÆÓÓËÀÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀËÄ ....................................................................................................................................................................................................................... 1010101010

ÁYÒÝÝË× ÁÓÑ, ÕÈÉÑÂÝÐ ÀÊÀÄÅÌÈÊÁYÒÝÝË× ÁÓÑ, ÕÈÉÑÂÝÐ ÀÊÀÄÅÌÈÊÁYÒÝÝË× ÁÓÑ, ÕÈÉÑÂÝÐ ÀÊÀÄÅÌÈÊÁYÒÝÝË× ÁÓÑ, ÕÈÉÑÂÝÐ ÀÊÀÄÅÌÈÊÁYÒÝÝË× ÁÓÑ, ÕÈÉÑÂÝÐ ÀÊÀÄÅÌÈÊÁÎËÎÂÑÐÎËÎÎÑ ÁYÒÝÝË× ÁªÃªªÄÁÎËÎÂÑÐÎËÎÎÑ ÁYÒÝÝË× ÁªÃªªÄÁÎËÎÂÑÐÎËÎÎÑ ÁYÒÝÝË× ÁªÃªªÄÁÎËÎÂÑÐÎËÎÎÑ ÁYÒÝÝË× ÁªÃªªÄÁÎËÎÂÑÐÎËÎÎÑ ÁYÒÝÝË× ÁªÃªªÄÎÞÓÍËÀÃ ×ÀÄÂÀÐÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÐÓÓÎÞÓÍËÀÃ ×ÀÄÂÀÐÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÐÓÓÎÞÓÍËÀÃ ×ÀÄÂÀÐÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÐÓÓÎÞÓÍËÀÃ ×ÀÄÂÀÐÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÐÓÓÎÞÓÍËÀÃ ×ÀÄÂÀÐÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÐÓÓ .......................................................................................................................................................................... 1818181818

ÁYÒÝÝË× ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÈÉ ÕÎÌÑÄÎËÁYÒÝÝË× ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÈÉ ÕÎÌÑÄÎËÁYÒÝÝË× ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÈÉ ÕÎÌÑÄÎËÁYÒÝÝË× ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÈÉ ÕÎÌÑÄÎËÁYÒÝÝË× ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÈÉ ÕÎÌÑÄÎË ................................................................................................................................................................................................................................. 2828282828

ÃÀÄÍÛÕÀÍ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÃÃÀÄÍÛÕÀÍ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÃÃÀÄÍÛÕÀÍ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÃÃÀÄÍÛÕÀÍ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÃÃÀÄÍÛÕÀÍ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÃÀÌÜÒÀÍËÀÃ ÑÝÒÃÝÕYÉÒÝÉÀÌÜÒÀÍËÀÃ ÑÝÒÃÝÕYÉÒÝÉÀÌÜÒÀÍËÀÃ ÑÝÒÃÝÕYÉÒÝÉÀÌÜÒÀÍËÀÃ ÑÝÒÃÝÕYÉÒÝÉÀÌÜÒÀÍËÀÃ ÑÝÒÃÝÕYÉÒÝÉÃÝÆ ÄYÃÍÝÄÝÃÃÝÆ ÄYÃÍÝÄÝÃÃÝÆ ÄYÃÍÝÄÝÃÃÝÆ ÄYÃÍÝÄÝÃÃÝÆ ÄYÃÍÝÄÝÃ ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 3333333333

ÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ, ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ, ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ, ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ, ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ, ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐÁÀ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍÁÀ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍÁÀ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍÁÀ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍÁÀ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍÕÎËÁÎÎÍÛ ÒÓÕÀÉÕÎËÁÎÎÍÛ ÒÓÕÀÉÕÎËÁÎÎÍÛ ÒÓÕÀÉÕÎËÁÎÎÍÛ ÒÓÕÀÉÕÎËÁÎÎÍÛ ÒÓÕÀÉ ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 3737373737

ÎÍÎËÛÍ ÕÓÂÜÄ ÌÎÍÃÎËÛÍÎÍÎËÛÍ ÕÓÂÜÄ ÌÎÍÃÎËÛÍÎÍÎËÛÍ ÕÓÂÜÄ ÌÎÍÃÎËÛÍÎÍÎËÛÍ ÕÓÂÜÄ ÌÎÍÃÎËÛÍÎÍÎËÛÍ ÕÓÂÜÄ ÌÎÍÃÎËÛÍ2 ÑÀß 400 ÌßÍÃÀÍ ÕYÍ ÄÎÒÎÐ2 ÑÀß 400 ÌßÍÃÀÍ ÕYÍ ÄÎÒÎÐ2 ÑÀß 400 ÌßÍÃÀÍ ÕYÍ ÄÎÒÎÐ2 ÑÀß 400 ÌßÍÃÀÍ ÕYÍ ÄÎÒÎÐ2 ÑÀß 400 ÌßÍÃÀÍ ÕYÍ ÄÎÒÎÐÀÓÃÀÀ ÑÓÓÒÀÍ ÁÀÉÕ ÌÀÃÀÄËÀË ÌÀØ ÁÀÃÀÀÓÃÀÀ ÑÓÓÒÀÍ ÁÀÉÕ ÌÀÃÀÄËÀË ÌÀØ ÁÀÃÀÀÓÃÀÀ ÑÓÓÒÀÍ ÁÀÉÕ ÌÀÃÀÄËÀË ÌÀØ ÁÀÃÀÀÓÃÀÀ ÑÓÓÒÀÍ ÁÀÉÕ ÌÀÃÀÄËÀË ÌÀØ ÁÀÃÀÀÓÃÀÀ ÑÓÓÒÀÍ ÁÀÉÕ ÌÀÃÀÄËÀË ÌÀØ ÁÀÃÀ ................................................................................................................... 4242424242

ÒÀÌÄ ÁÀÉÄÀÃ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÍÒÀÌÄ ÁÀÉÄÀÃ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÍÒÀÌÄ ÁÀÉÄÀÃ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÍÒÀÌÄ ÁÀÉÄÀÃ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÍÒÀÌÄ ÁÀÉÄÀÃ ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÍÒÎÃÎÎ ÌÀÍÀÀ×ÃYÉ ÁÀÉÄÀÃ ÍÜÒÎÃÎÎ ÌÀÍÀÀ×ÃYÉ ÁÀÉÄÀÃ ÍÜÒÎÃÎÎ ÌÀÍÀÀ×ÃYÉ ÁÀÉÄÀÃ ÍÜÒÎÃÎÎ ÌÀÍÀÀ×ÃYÉ ÁÀÉÄÀÃ ÍÜÒÎÃÎÎ ÌÀÍÀÀ×ÃYÉ ÁÀÉÄÀÃ ÍÜËÀÒÅÐÀË ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÀËÖÀÀÃYÉÍÕ . . .ËÀÒÅÐÀË ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÀËÖÀÀÃYÉÍÕ . . .ËÀÒÅÐÀË ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÀËÖÀÀÃYÉÍÕ . . .ËÀÒÅÐÀË ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÀËÖÀÀÃYÉÍÕ . . .ËÀÒÅÐÀË ÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÀËÖÀÀÃYÉÍÕ . . . .................................................................................................... 4848484848

×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÎÞÓÍÛ ÈËÒÃÝÖYYÐÈÉÍ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÎÞÓÍÛ ÈËÒÃÝÖYYÐÈÉÍ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÎÞÓÍÛ ÈËÒÃÝÖYYÐÈÉÍ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÎÞÓÍÛ ÈËÒÃÝÖYYÐÈÉÍ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÎÞÓÍÛ ÈËÒÃÝÖYYÐÈÉÍÄÎÎÄ ÕÝÌÆÝÝ 204 ÃÝÄÃÈÉÃÄÎÎÄ ÕÝÌÆÝÝ 204 ÃÝÄÃÈÉÃÄÎÎÄ ÕÝÌÆÝÝ 204 ÃÝÄÃÈÉÃÄÎÎÄ ÕÝÌÆÝÝ 204 ÃÝÄÃÈÉÃÄÎÎÄ ÕÝÌÆÝÝ 204 ÃÝÄÃÈÉÃÌÎÍÃÎËÄ ÀÍÕ ÓÄÀÀ ÒÎÃÒÎÎÆ ÇÀÐËÀËÀÀÌÎÍÃÎËÄ ÀÍÕ ÓÄÀÀ ÒÎÃÒÎÎÆ ÇÀÐËÀËÀÀÌÎÍÃÎËÄ ÀÍÕ ÓÄÀÀ ÒÎÃÒÎÎÆ ÇÀÐËÀËÀÀÌÎÍÃÎËÄ ÀÍÕ ÓÄÀÀ ÒÎÃÒÎÎÆ ÇÀÐËÀËÀÀÌÎÍÃÎËÄ ÀÍÕ ÓÄÀÀ ÒÎÃÒÎÎÆ ÇÀÐËÀËÀÀ ....................................................................................................................................... 5353535353

ÕYÍ ÁYÐÈÉÃ ËÀÒÅÐÀËÕYÍ ÁYÐÈÉÃ ËÀÒÅÐÀËÕYÍ ÁYÐÈÉÃ ËÀÒÅÐÀËÕYÍ ÁYÐÈÉÃ ËÀÒÅÐÀËÕYÍ ÁYÐÈÉÃ ËÀÒÅÐÀËÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÃÀßÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÃÀßÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÃÀßÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÃÀßÑÝÒÃÝËÃÝÝÍÄ ÑÓÐÃÀß ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 5656565656

ªªÐÈÉÃªª ÁÎÄÄÎÃÃYÉªªÐÈÉÃªª ÁÎÄÄÎÃÃYÉªªÐÈÉÃªª ÁÎÄÄÎÃÃYÉªªÐÈÉÃªª ÁÎÄÄÎÃÃYÉªªÐÈÉÃªª ÁÎÄÄÎÃÃYÉÕYÍ ÕYÍ ÁÈØÕYÍ ÕYÍ ÁÈØÕYÍ ÕYÍ ÁÈØÕYÍ ÕYÍ ÁÈØÕYÍ ÕYÍ ÁÈØ .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 5959595959

139


ÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØYYÄÈÉÍ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØYYÄÈÉÍ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØYYÄÈÉÍ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØYYÄÈÉÍ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØYYÄÈÉÍ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃÒÎÃÒÎÎÆ ÎËÎÍÄ ÇÀÐËÀÕ ÕÝÐÝÃÒÝÉÒÎÃÒÎÎÆ ÎËÎÍÄ ÇÀÐËÀÕ ÕÝÐÝÃÒÝÉÒÎÃÒÎÎÆ ÎËÎÍÄ ÇÀÐËÀÕ ÕÝÐÝÃÒÝÉÒÎÃÒÎÎÆ ÎËÎÍÄ ÇÀÐËÀÕ ÕÝÐÝÃÒÝÉÒÎÃÒÎÎÆ ÎËÎÍÄ ÇÀÐËÀÕ ÕÝÐÝÃÒÝÉ .............................................................................................................................................................................................. 6363636363

ÕÓÓËÜ×ÈÉÍ YÍÄÑÝÍ ÇÝÂÑÝÃ ÍÜÕÓÓËÜ×ÈÉÍ YÍÄÑÝÍ ÇÝÂÑÝÃ ÍÜÕÓÓËÜ×ÈÉÍ YÍÄÑÝÍ ÇÝÂÑÝÃ ÍÜÕÓÓËÜ×ÈÉÍ YÍÄÑÝÍ ÇÝÂÑÝÃ ÍÜÕÓÓËÜ×ÈÉÍ YÍÄÑÝÍ ÇÝÂÑÝÃ ÍÜÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐ ÌªÍÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐ ÌªÍÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐ ÌªÍÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐ ÌªÍÎÞÓÍ ÓÕÀÀÍ ÑÝÒÃÝÕ ×ÀÄÂÀÐ ÌªÍ ................................................................................................................................................................................................... 6868686868

ÝÌÝÃÒÝÉ ÕYÍ ÍªÕÐªªÑªª ÄÝÝÃYYÐÝÌÝÃÒÝÉ ÕYÍ ÍªÕÐªªÑªª ÄÝÝÃYYÐÝÌÝÃÒÝÉ ÕYÍ ÍªÕÐªªÑªª ÄÝÝÃYYÐÝÌÝÃÒÝÉ ÕYÍ ÍªÕÐªªÑªª ÄÝÝÃYYÐÝÌÝÃÒÝÉ ÕYÍ ÍªÕÐªªÑªª ÄÝÝÃYYÐIQ-ÒÝÉ ÁÎË ªªÐÒ ÍÜ ÍªÌªÐIQ-ÒÝÉ ÁÎË ªªÐÒ ÍÜ ÍªÌªÐIQ-ÒÝÉ ÁÎË ªªÐÒ ÍÜ ÍªÌªÐIQ-ÒÝÉ ÁÎË ªªÐÒ ÍÜ ÍªÌªÐIQ-ÒÝÉ ÁÎË ªªÐÒ ÍÜ ÍªÌªÐÁÎËÎÕÎÎÐ ÈËYY ÝÐ ËYY ØÈËÆ×ÈÕÄÝÃÁÎËÎÕÎÎÐ ÈËYY ÝÐ ËYY ØÈËÆ×ÈÕÄÝÃÁÎËÎÕÎÎÐ ÈËYY ÝÐ ËYY ØÈËÆ×ÈÕÄÝÃÁÎËÎÕÎÎÐ ÈËYY ÝÐ ËYY ØÈËÆ×ÈÕÄÝÃÁÎËÎÕÎÎÐ ÈËYY ÝÐ ËYY ØÈËÆ×ÈÕÄÝÃ ...................................................................................................................................................... 7070707070

ÌÈÍÈÉ IQ-Ã ÀÐÄ ÒYÌÝÍ Ë ÒÎÃÒÎÎÍÎÌÈÍÈÉ IQ-Ã ÀÐÄ ÒYÌÝÍ Ë ÒÎÃÒÎÎÍÎÌÈÍÈÉ IQ-Ã ÀÐÄ ÒYÌÝÍ Ë ÒÎÃÒÎÎÍÎÌÈÍÈÉ IQ-Ã ÀÐÄ ÒYÌÝÍ Ë ÒÎÃÒÎÎÍÎÌÈÍÈÉ IQ-Ã ÀÐÄ ÒYÌÝÍ Ë ÒÎÃÒÎÎÍÎ ........................................................................................................................................................................................................ 7575757575

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÝËÕÈÉÍ ªÍÄªÐÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÝËÕÈÉÍ ªÍÄªÐÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÝËÕÈÉÍ ªÍÄªÐÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÝËÕÈÉÍ ªÍÄªÐÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÝËÕÈÉÍ ªÍÄªÐIQ-ÒÝÉ (ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÒÀÉ)IQ-ÒÝÉ (ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÒÀÉ)IQ-ÒÝÉ (ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÒÀÉ)IQ-ÒÝÉ (ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÒÀÉ)IQ-ÒÝÉ (ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÒÀÉ)ÎÐÍÛ ÀÍÃÈËÀËÄ ÁÀÃÒÆÝÝÎÐÍÛ ÀÍÃÈËÀËÄ ÁÀÃÒÆÝÝÎÐÍÛ ÀÍÃÈËÀËÄ ÁÀÃÒÆÝÝÎÐÍÛ ÀÍÃÈËÀËÄ ÁÀÃÒÆÝÝÎÐÍÛ ÀÍÃÈËÀËÄ ÁÀÃÒÆÝÝ ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 8686868686

ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÀÐÀÀÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÀÐÀÀÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÀÐÀÀÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÀÐÀÀÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÀÂÕÈÀÐÀÀÄÝËÕÈÉÄ ÒÝÐÃYYËÝÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉÄÝËÕÈÉÄ ÒÝÐÃYYËÝÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉÄÝËÕÈÉÄ ÒÝÐÃYYËÝÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉÄÝËÕÈÉÄ ÒÝÐÃYYËÝÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉÄÝËÕÈÉÄ ÒÝÐÃYYËÝÕ ÁÎËÎÌÆÒÎÉ ................................................................................................................................................................................................... 9292929292

ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍËÈÃ ÕYÌYYÑÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍËÈÃ ÕYÌYYÑÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍËÈÃ ÕYÌYYÑÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍËÈÃ ÕYÌYYÑÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÎÞÓÍËÈÃ ÕYÌYYÑ .......................................................................................................................................................................................................................................................... 9696969696

YÍÄÝÑÒÍÈÉÕÝÝ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃYÍÄÝÑÒÍÈÉÕÝÝ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃYÍÄÝÑÒÍÈÉÕÝÝ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃYÍÄÝÑÒÍÈÉÕÝÝ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃYÍÄÝÑÒÍÈÉÕÝÝ ÎÞÓÍÛ ×ÀÄÂÀÐÛÃIQ ÒÅÑÒÝÝÐ ØÀËÃÀÆÝÝIQ ÒÅÑÒÝÝÐ ØÀËÃÀÆÝÝIQ ÒÅÑÒÝÝÐ ØÀËÃÀÆÝÝIQ ÒÅÑÒÝÝÐ ØÀËÃÀÆÝÝIQ ÒÅÑÒÝÝÐ ØÀËÃÀÆÝÝ ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 101101101101101

ÌÎÍÃÎË ÕYÍÄ ÎÞÓÍËÀÃÌÎÍÃÎË ÕYÍÄ ÎÞÓÍËÀÃÌÎÍÃÎË ÕYÍÄ ÎÞÓÍËÀÃÌÎÍÃÎË ÕYÍÄ ÎÞÓÍËÀÃÌÎÍÃÎË ÕYÍÄ ÎÞÓÍËÀÃÑÏÎÐÒ Ë ÈËYY ÎÉÐÑÏÎÐÒ Ë ÈËYY ÎÉÐÑÏÎÐÒ Ë ÈËYY ÎÉÐÑÏÎÐÒ Ë ÈËYY ÎÉÐÑÏÎÐÒ Ë ÈËYY ÎÉÐ ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 105105105105105

ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÕÀßÀÍÄ ÈÐËÝÝÕÀßÀÍÄ ÈÐËÝÝÕÀßÀÍÄ ÈÐËÝÝÕÀßÀÍÄ ÈÐËÝÝÕÀßÀÍÄ ÈÐËÝÝ ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 110110110110110

ßËËÀÄÀÃ ÕÓÓËÜ×ÄÛÃ ÑÝÒÃÝÄÝÃßËËÀÄÀÃ ÕÓÓËÜ×ÄÛÃ ÑÝÒÃÝÄÝÃßËËÀÄÀÃ ÕÓÓËÜ×ÄÛÃ ÑÝÒÃÝÄÝÃßËËÀÄÀÃ ÕÓÓËÜ×ÄÛÃ ÑÝÒÃÝÄÝÃßËËÀÄÀÃ ÕÓÓËÜ×ÄÛÃ ÑÝÒÃÝÄÝÃÕÓÓËÜ×ÄÀÀÐ ÑÎËÚ¨ÕÓÓËÜ×ÄÀÀÐ ÑÎËÚ¨ÕÓÓËÜ×ÄÀÀÐ ÑÎËÚ¨ÕÓÓËÜ×ÄÀÀÐ ÑÎËÚ¨ÕÓÓËÜ×ÄÀÀÐ ÑÎËÚ¨ ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 114114114114114

ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÒªÐªËÕÈÉÍ ÓÕÀÀËÀÃÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÒªÐªËÕÈÉÍ ÓÕÀÀËÀÃÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÒªÐªËÕÈÉÍ ÓÕÀÀËÀÃÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÒªÐªËÕÈÉÍ ÓÕÀÀËÀÃÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÒªÐªËÕÈÉÍ ÓÕÀÀËÀÃÃÝÄÃÈÉÃ ÄÝËÕÈÉ ÄÀÕÈÍ ÕYËÝÝÍ ÇªÂØªªÐÄªÃÃÝÄÃÈÉÃ ÄÝËÕÈÉ ÄÀÕÈÍ ÕYËÝÝÍ ÇªÂØªªÐÄªÃÃÝÄÃÈÉÃ ÄÝËÕÈÉ ÄÀÕÈÍ ÕYËÝÝÍ ÇªÂØªªÐÄªÃÃÝÄÃÈÉÃ ÄÝËÕÈÉ ÄÀÕÈÍ ÕYËÝÝÍ ÇªÂØªªÐÄªÃÃÝÄÃÈÉÃ ÄÝËÕÈÉ ÄÀÕÈÍ ÕYËÝÝÍ ÇªÂØªªÐÄªÃ .................................................. 119119119119119

ÌÝÄËÝÃÒÝÉ ÌªÐÒËªª ÑÝÒÃÝÄÝÃÃYÉÌÝÄËÝÃÒÝÉ ÌªÐÒËªª ÑÝÒÃÝÄÝÃÃYÉÌÝÄËÝÃÒÝÉ ÌªÐÒËªª ÑÝÒÃÝÄÝÃÃYÉÌÝÄËÝÃÒÝÉ ÌªÐÒËªª ÑÝÒÃÝÄÝÃÃYÉÌÝÄËÝÃÒÝÉ ÌªÐÒËªª ÑÝÒÃÝÄÝÃÃYÉÕYÌYYÑÝÝÐ ÌÎÍÃÎË ÄYYÐ×ÝÝÕYÌYYÑÝÝÐ ÌÎÍÃÎË ÄYYÐ×ÝÝÕYÌYYÑÝÝÐ ÌÎÍÃÎË ÄYYÐ×ÝÝÕYÌYYÑÝÝÐ ÌÎÍÃÎË ÄYYÐ×ÝÝÕYÌYYÑÝÝÐ ÌÎÍÃÎË ÄYYÐ×ÝÝ ........................................................................................................................................................................................................................................... 122122122122122

×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÑÅÊÑÈÉÍ ×ÀÄÂÀÐ ÁÀ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÑÅÊÑÈÉÍ ×ÀÄÂÀÐ ÁÀ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÑÅÊÑÈÉÍ ×ÀÄÂÀÐ ÁÀ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÑÅÊÑÈÉÍ ×ÀÄÂÀÐ ÁÀ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍÛ ÑÅÊÑÈÉÍ ×ÀÄÂÀÐ ÁÀÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÁÈÄÍÈÉ ÈÐÝÝÄYÉÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÁÈÄÍÈÉ ÈÐÝÝÄYÉÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÁÈÄÍÈÉ ÈÐÝÝÄYÉÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÁÈÄÍÈÉ ÈÐÝÝÄYÉÌÎÍÃÎË×ÓÓÄ ÁÈÄÍÈÉ ÈÐÝÝÄYÉ............................................................................................................................................................................................................. 129129129129129

Education

монголчууд оюуны чадвараараа дэлхийд тэргүүлдэг