1

Япон Улсын Васеда их сургуулийн Еврази судлалын хүрээлэн, 2012.12.15

ХХ ЗУУНЫ ЭХЭН ҮЕИЙН МОНГОЛЧУУДААС ТҮҮХЭНДЭЭ ХАНДАЖ ИРСЭН БАЙДАЛ

1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íû ºäºð Ìîíãîë÷óóä Ìàíæ ã¿ðíýýñ ñàëæ, áèå äààí òóñãààð

òîãòíîñíîî äýëõèé äàõèíä àëáàí ¸ñîîð çàðëàæ, Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë Óëñûí ýçýí

õààíààð ºðãºìæèëñºí áèëýý.

1911 онд Монголчууд Манж Чин гүрнээс салж, тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан явдал бол

монголчуудын түүхэнд шинэ эрин үеийг нээсэн юм. VIII Богд Жавзандамба хутагтыг хаанд өргөмжилсөн нь

Монгол туурга тусгаар улс болсоны шинж тэмдэг болсон төдийгүй олон монголчуудын итгэл бишрэлийн

илэрхийлэл болсон юм. Богд Жавзандамба хутагтыг Монгол Улсын эзэн хааны сэнтийд өргөмжлөөд,

улсын цолыг Монгол, оны нэрийг Олнаа өргөгдсөн, Их Хүрээг Нийслэл Хүрээ хэмээн нэрийдэж, ХХ зууны

эхээр Ази тивд Монгол улс сэргэн мандсаны шинэ түүх эхэлжээ.1

Энэ үед монголчууд, тухайлбал төр улсаа сэргээн байгуулахдаа, байгуулсан төрийн зүгээс өөрийн

үндэсний түүх, уламжлалаа хэрхэн мэдэж ойлгож ирсэн хийгээд түүхэндээ хэрхэн хандаж байсан талаар

энд товч өгүүлэх юм.

1911 îíä үндэсний хувьсгалын үр дүнд Манж гүрний эрхшээлээс гарч, Монголчууд тусгаар тогтнол, төр улсаа сэргээн байгуулсан билээ. Манжид дагаар орсноос хойшхи монголчуудын түүхэнд үндэстэнийг сэрээсэн хамгийн том үйл явдал энэ байлаа.

1911 îíы 12 äуãаар сарыí 29-íы өдөр Хүрээний төв ордонд Богд Жавзандамба хутагтыг Монгол Улсын эзэн хаанаар өргөмжилсөн Òºðèéí èõ ¸ñëîëûí ¿éë àæèëëàãàà: Ýíý ¿éë ÿâäëûí òàëààð óã ¸ñëîëûí àæèëëàãààíä îðîëöîã÷èéí áàéð ñóóðèíààñ áè÷èæ ¿ëäýýñýí, ìàø ñîíèðõîëòîé á¿òýýë áîë Ã.Íàâààííàìæèë àâãàéí ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë2 áîëîé. Òýðýýð áè÷èõäýý: “Ìºíººõºí ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí åñºí áîëæ èðýâ. ̺íõ¿¿ ºã뺺 ÷óóëãàíû äàðãûí æàñààíû ò¿øìýë, áè÷ýý÷ íàðûí õàìò çàëàí Äàøäîíäîâ, Àíâààí3 íàð ìàëãàé, õ¿ðýì áîëîí Èõ Õ¿ðýýíèé òºâèéí øàð îðäîíû òýíä î÷èæ, ìîðèíîîñ áóóãààä èõ õààëãàíû ºìíº õ¿ðýõýä îëîí õ¿í õóðàëäàæ, ¿íýõýýð í¿ä àëäàì èõ áàéâ. Îòãî æèíñ õ¿ðýì ýðýýí äýýëòýé íî¸ä, ò¿øìýä, õóòàãò õóâèëãààä, ëàì íàð æàãñàí õ¿ëýýæ áàéíà... Áîãä, Öàãààí äàðûí õàìò èõ ¸ñëîëîîð ÿâæ èðýõýä òýäãýýð õóðàëäàãñàä ñºãäºí, íàì ã¿ì. Áîãä õàòíû õàìò, øàð ºíãºòýé àëòàí òóã á¿õèé äºðâºí äóãóéòàé ãî¸ îðîñ òýðãýíä ñóóæ, õèà ëàì íàéìàí õ¿í òýðãèéã äàìíàí õºòºëæ ÿâíà. ªìíº íü äîíèð, ñîéâîí, áàðàà áîëîã÷ çýðýã òîì ëàì íàð æàãñàí ÿâàõ áà óëààí õóéòàé ñýëýì ç¿¿ñýí õî¸ð ãóðâàí õàð íî¸í çàì óäèðäàíà. Îëîí øàäàð öýðýã çàìûí õî¸ð òàëààð áóó çýâñýãòýé, ¸ñëîëûí õóâöàñòàé æàãñàí ÿâíà. Áîãä, õàòíû õàìò øàð îðäíû äóíä õààëãààð ÿâæ, îðä ãýðòýý îðìîãö òýäãýýð íî¸ä, ëàì íàð öºìººð äàãàëäàæ îðîîä øàäàð èõýýõýí íî¸ä, ëàì íàð íü á¿ãä îðä ãýðò îðæ î÷ñîí áàéíà. Áóñàä íî¸ä íü òºðèéí îðäíû ºìíº çîãñîæ õ¿ëýýíý.. Îðäíû ãàäààä ¿¿ä, 1 О.Батсайхан Монголын сүүлчийн эзэн хаан Богд Жавзандамба хутагт: амьдрал ба домог,

нэмж баяжуулсан хоѐр дахь хэвлэл, УБ.,2011 он. 2 Ã.Íàâààííàìæèë ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã¿¿ëýë, ÓÁ., 1956: Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð 3 Ã.Íàâààííàìæèë ãóàé ººðèé㺺 èéíõ¿¿ íýðëýñýí áóé.

2

óëààí øºðãèéí äîòîð áà ãàäíà ìºí ñàéíûã öýíãýëäýõýä äóðòàé õýìýýõ àëòàí ¿ñãèéí èëýðõèéëýë á¿õèé íîãîîí âààðòàé þàíüïàéí õîéä òàëààð ¿é îëîí ýíãèéí ëàì, õàð àðä öóãëàðàí ¿éìýõ íü ¿íýõýýð øèíý íýýñýí øîðãîîëæèéí ¿¿ð ìýò”4 õýìýýæýý. Òýðáýýð öààø ºã¿¿ëð¿¿í: “¯äèéí ¿å áîëîõîä îðäíû ç¿¿í òàñàëãààíä áèé Áîãäûí òóãäàì ãýäýã ãýðèéí ¿¿äíýýñ ýõëýí òºðèéí îðäíû õîéìîð áàéãàà äºðâºí àðñëàíû ä¿ðñèéã ñèéëæ ò¿ø¿¿ëñýí ýëäýâ àëòàí õýýò õààíû ¸ñëîëûí ºíäºð òàâöàí á¿õèé îëîí äàâõàð ìàãíàã îëáîã ò¿øëýã õ¿ðòýë áà ìºí Î÷èðäàðà ãýäýã ãýð äóãàíä çàìíàæ îрууëаõ, õ¿í ÿâæ áаãтаõ íарèéõаí áаíçаí øаëтаé, øар тîрãî äýâссýí çаì “ãарäаí”-ûã áýëòãýâ. Áîãä, ýõ äàãèíà õî¸ð õàð ¿íýã ãýäýã ¿íýò ¿ñòýé ìàëãàéä î÷èð æèíñ õàäàæ, ýðýýí äýýë, áóëãàí öîîõîð õ¿ðýì ºìñºæ, ÿâãàíààð øàäàð íî¸ä, ñîéâîí, äîíèð íàðûã äàãàëäóóëàí õîéíîî øàð òîðãîí áà àëòàí ñàà ëóó õýýò ø¿õýð õî¸ð òîãîñíû ºäºí ø¿õýð íýã, èéì ãóðâàí ø¿õðèéã áàðèóëæ, ºìíº íü äîíèð áà óëààí õóéò ñýëýì ç¿¿ñýí õàð íî¸í õî¸ð õ¿í óäèðäàí, ìºíººõºí áýëòãýñýí øàð òîðãîí çàì äýýã¿¿ð àëãóóðõíààð àëõóóëàí ÿâàõàä íü øàäàð íî¸ä äºðâºí õ¿í Áîãä, ýõ äàãèíûí õî¸ð òàëààñ íü ò¿øèæ õ¿íäýòãýí ÿâíà. Áîãä, ýõ äàãèíûí õàìò Î÷èðäàðà ãýäýã äóãàíä îðîîä õîéø ÿâæ òºðèéí îðäîíä îðæ î÷èâ. Òºðèéí îðäîíä áàðààëõàí îðîõ ýðõ á¿õèé èõýýõýí õóòàãò õóâèëãààä, õàí, âàí, áýýë áýýñ ã¿í çàñàã òàéæ íàð öºì äàãàëäàí îðöãîîâ. ...òºðèéí îðäíîîñ õóó÷èí õ¿ðýýíèé ìîíãîë ñàéä áàéñàí áýéñ Ïóíöàãöýðýí ãàðòàà íýëýýä òîì áè÷èã áàðüæ èðýýä õèøèã òàðààõ çàðëèã áóóâ ãýæ ºíäºð äóóãààð õýëíý. Áýýñ Ïóíöàãöýðýí òýðõ¿¿ õèøèã òàðààõ çàðëèãèéã óíøèæ ë áàéâ. ¯ã íü åð òîäîðõîé ñîíñäîõã¿é, ÷èíýýãýýðýý ÷èõ òàâüæ ñîíñâîë: Áîãäûã Ìîíãîë Óëñûí íàðàí ãýðýëò ò¿ìýí íàñò Áîãä ýçýí, Öàãààí äàðûã óëñûí ýõ ãýæ ºðãºìæèëæ, îíû öîëûã Îëíîî ºðãºãäñºí ãýæ íýðèéäýæ, Èõ Õ¿ðýýã óëñûí òºâ Íèéñëýë Õ¿ðýý áîëãîí Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëæ, äýëãýð èõ ¸ñëîëûã ÿâóóëàâ5 õýìýýæýý. Áîãä õààíû ìîíãîë áè÷ãèéí áàãø Õóðö Ìàãñàðæàâ áè÷èõäýý: “Ìîíãîëûí òºðèéí îðä, Äîòîîä, Ãàäààä, Öýðýã, Ñàí, Ø¿¿õ òàâàí ÿàìíû áàéãóóëàëòûã óðüäààð çàñàöãààí áýëòãýõýä òºâ ãýð¿¿äèéã öºì ìîíãîë ãýð ¿éëäýí áàéãóóëààä Ìîíãîëûí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí 11 ä¿ãýýð ñàðûí øèíèéí 9 áºãººä Åâðîïûí 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 16 (29–Î.Á)-íû ºäºð Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò ëàìûã Ìîíãîë Óëñûí õààíä ºðãºìæëºõ ÿâäëûã ãóéí àéëòãàæ ìºí ºäðèéí 11 öàãò ýðäýíèéí øèðýýíä çàëæ ñóóëãààä áàñõ¿¿ øàâü îõèí ýðäýíý ñýöýí Öàãààí Äàðà Äîíäîãäóëàìûã óëñûí ýõýä ºðãºìæëºí õàìòààð ¸ñëîõ ó÷èð õààíû ýðäýíý, õàñûí òàìãà, àëòàí ¿ñýãò ºðãºìæëºë áà Ìîíãîëûí ãàçðààñ ãàðñàí ¸ñíû þì åñºí öàãààí áèëãèéí6 öàãààí òýìýý, ìºíãºí áóéë, áóëãàí ìóëöàãò íèæãýýä öàãààí ìîðü, áóëãàí ìóëöàãò íàéìààä õàäàã ñýëòèéã áýëýãëýí ºðãºõ人 òºðèéí îðäîíîî õóðàëäñàí õ¿í á¿ãäýýð õè÷ýýíã¿éëýí Áîãä õààí, Óëñûí ýõýä òóñ òóñ ãóðâàíòàà ñºãäºæ, åñºíòºº òîëãîé äîõèæ”7 ìºðãºñºí õýìýýæýý. Эçýí ×èíãèñèéã Иõ Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààíààð өргөмжилөхөд Монгол гэр –төрийн ордон байсан нь эргэлзээгүй хэрэг байх, Плано Карпинигийн бичснээр бол зааны ясаар хийж, алт болон эрдэнэсээр чимсэн хаан суудал байсан тухай тэмдэглэсэн буй. “Ìîíãîë Óëсыí аâтîíîìè õýìýýõ ººртºº ýçýрõýí çасаõ ýрõт çасãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäаë ÷уõаì áаéäаë, ÷уõаë у÷рыã тýìäýãëýсýí тîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ т¿¿õ áè÷èãт”

4 Ã.Íàâààííàìæèë ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã¿¿ëýë, ÓÁ., 1956: Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð 5 Ã.Íàâààííàìæèë ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã¿¿ëýë, ÓÁ., 1956: Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð, 182-185 äàõü òàë 6 Íýãýí öàãààí åñºí öàãààí áèëãèéí ¿íý 280 ëàíòàé òýíöýæ áàéæýý.- ¯ÒÀ. Ô.À3, ä.1, õ.í.369, õ.5 7 Í.Ìàãñàðæàâ Ìîíãîë Óëñûí øèíý ò¿¿õ, ÓÁ., 1994, 12 äàõü òàë

3

ýíý òàëààð ºã¿¿ëýõäýý “Õàëõûí òàâàí àéìãèéí õààä, ÷óóëãàíû äàðãà, æàíæèí, îëîí çàñàã íî¸ä, õóòàãò õóâèëãààä, øàíçîäâà, äà ëàì íàð ÿçãóóðòàí òóøààëòàí òàéæ ò¿øìýä á¿ðíýý Èõ Õ¿ðýýíä õóðàëäàí õ¿ð÷ èðýýä, á¿ãäýýð íèéëæ çºâëºëäºí õýëýëöýæ, Åâðîïûí íýãýí ìÿíãà åñºí çóóí àðâàí íýãä¿ãýýð îí, Äàé÷èí ãýäýã Ìàíæ óëñûí Õýâò ¸ñíû ãóðàâäóãààð îí, Ìîíãîëûí àðâàí òàâäóãààð Ðàáæóíãèéí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí åñíèé ºäºð, Ìîíãîë Óëñûí òóëãóð òºðèéã íýýí, òóñãàé óëñ áàéãóóëæ, á¿õíèé áàãø Áîãä Æàâçàíäàìáà ëàìòíûã Óëñûí ýçýí õààíä ºðãºìæëºí, Ýðäýíèéí èõ ñóóðèíä ñóóëãàæ, øàøèí òºðèéí á¿ðýí ýðõèéã õîñëîí áàðèóëæ, óëñûí íýðèéã Ìîíãîë, îíû öîëûã Îëíîî ºðãºãäñºí ãýæ íýðèéäýæ, Èõ Õ¿ðýýã óëñûí òºâ íèéñëýë áîëãîí, äîòîîä, ãàäààä, öýðýã, ñàí, ø¿¿õ òàâàí ÿàìûã áàéãóóëæ, çàñãèéí õýðãèéã õóâààí øèéòã¿¿ëýâ”8 õýìýýæýý. Ìàíæè÷ Ë.Äýíäýâ àâãàé ýíý òàëààð ºã¿¿ëýõäýý: “ìºíõ¿¿ ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîë ººðòºº òîãòíîõ óëñ áîëæ, Áîãäûã Ìîíãîë Óëñûí õààíä ºðãºìæëºí ýðäýíèéí ñóóðèíàà ñóóëãàõ ºäºð öàãèéã òîãòîîæ, Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí åðºíõèé êîíñóëä àëáàíààð ìýäýãäæýý”9 õýìýýí òýìäýãëýæýý. Õ.Ïýðëýýãèéí òýìäýãëýæ àâñàí äóðñàìæèä “Ìîíãîë Óëñûí ýçýí øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ íàðàí ãýðýëò õààí” ºðãºìæëºõ òóíõàã áè÷ãèéã Õàëõûí Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí áàðóóí ºâäºã äýýðýý ñºãäºí ñîíñãîõîä òºðèéí ¸ñëîëä îðîëöîãñîä öºì áàðóóí ºâäºã äýýðýý ñºãäºí ìºðãºñºí áàéíà. Òóëãàð òºð áàéãóóëñàí õýðýãò îíö õ¿÷èí ç¿òãýãñýä áà íèéòýä õèøèã òàðààõ çàðëèãèéã Äà ëàì Öýðýí÷èìýä óíøñàí õýìýýí áè÷æýý10. ̺í Áîãäîä õóíäàãà ºðãºõºä ×èí âàí Õàíääîðæ, ã¿í Íàìñðàé, òàìãà ºðãºõºä äà ã¿í ×àãäàðæàâ, ºðãºìæëºëä Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýí, Áóðõàíä õàìáà íîìóí õàí Ïóíöàã, äýä õàìáà Ñîäíîìäàðæàà, íîì äîð Ìàíçóøèð õóòàãò Öýðýíäîðæ, Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð, ñóâàðãàíä íî¸í íîìóí õàí Æèãìýääîðæ, Ýðäýíý õàìáà Ëóâñàíöýðýíäàãâàäîãìè, äîëîîí ýðäýíèéã Øàíçîäáà Áàäàìäîðæ, ìýðãýí õàìáà Äýìáýðýëäàø, Ò¿ìýí îíû õàíãàã÷èéã äà æ¿í âàí Ãîìáîñ¿ðýí, ìýðãýí âàí Àíàíä Î÷èð, åðººë àéëòãàõàä Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð ã¿éöýòãýñýí òóõàé àðõèâûí ýõ ñóðâàëæèä òýìäýãëýæýý. Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààíä ºðãºìæèëæ, çóó÷ ò¿øìýëýýñ àéëòãàñàí åðººë “Óâà ñàéí àìãàëàí áîëòóãàé. Ìîíãîëûí õàí, âàí, áýéë áýéñ, ã¿í çàñàã, õàìáà, öîðæ, õóòàãò õóâèëãààä, ëàì íàðààñ äàðààëàí øàð, õàð îëîí íèéòýýð ãóðâàí ¿¿äíèé ÷èí áèøðýëýýð õè÷ýýíã¿éëýí ìºðãºæ º÷èí àéëòãàõ íü: Áèäíèé îëîí ìîíãîë øàâü áîîë÷óóä öºì ýðòíèé åðººë áàðèëäëàãûí õ¿÷ýýð ýä¿ãýý öàãèéí áýðõýä äàíøèëã¿é ãàéõàìøèãò Î÷èðäàðà Áîãä ëàì õèéãýýä Ýõ äàãèíà þóãàà îéð äàãàëäàí òîéð÷ ç¿éë ç¿éëèéí æîëîîäîí ñóðãàõ ñî¸ëûã õ¿ëýýí õ¿ðòýæ ñ¿ñëýí ø¿òñýýð õàðø äàéñíû ýòãýýäýýñ àíãèæèðñàí, ¿¿í äîð á¿ãäýýð òýñãýëã¿é áàÿðëàí íýãýí ñýòãýëýýð çºâëººä ºëçèé ó÷ðàë á¿ðäñýí ýíý ñàéí ºäðèéã ñîíãîí òîõèîëäóóëæ ìàíàé Ìîíãîë óëñûí ýðòíèé èõ ×èíãèñ õààíû ¿ðèéí ¿ð Ò¿øýýò õàíû õºâã¿¿äýýñ äàðààëàí øèíæ òýìäýã îíö òîäîðõîéãîîð õóâèëæ ãóðâàí öàãèéã èëýðõèéãýýð çààñààð º÷íººí çóóí æèëä Îëíîî ºðãºãäñºí øàøíûã ìàíäóóëàõ, àìüòíûã æàðãóóëàã÷ àâðàë èòãýë õàìãèéã àéëäàã÷ îðîéí

8 Ìîíãîë Óëñûí àâòîíîìè õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõò çàñãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë ÷óõàì áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ ò¿¿õ áè÷èã ÓÁ., 1992, 9 äýõ òàë 9 Ë.Äýíäýâ Ìîíãîë Óëñûí òîâ÷ ò¿¿õ, Ìîíãîë áè÷ãýýñ õºðâ¿¿ëæ, îðøèë áè÷èæ, òàéëáàð, íýðñèéí õýëõýý õèéñýí Ñ.×óëóóí, ÓÁ., 2006, 88 äàõü òàë 10 Ã.Äàøíÿì íàð Ïýðëýýãèéí Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ, óòãà ñî¸ëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ õî¸ð á¿òýýë, ÓÁ., 2001, 30-31 äýõ òàë

4

÷àíäìàíü ýðäýíý àðãà áèëãèéã õîñîëæ òààëàí çîõèîñîí Î÷èðäàðà ãýòýëãýã÷ Áîãä ãýãýýíòíýý Ìîíãîë Óëñûí ýçýí øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ íàðàí ãýðýëò ò¿ìýí íàñò Áîãä õààíä ºðãºìæëºí” áóé õýìýýí àíõ óäàà ×èíãèñ õààíû íýð ãàð÷ áóé. Үүний дараа Улсын эзэн хаанаар өргөмжлөгдсөн Áîãä ãýãýýíòýí õèøèã òàðààõ çàðëèã áóóëãàñàí áèëýý. Óã çàðëèãààð “Òóëãóð òºð áàéãóóëàõ òóõàéí õýðýãò îíö õ¿÷èí ç¿òãýæ ÿâñàí” õýìýýí Ìîíãîë Óëñûí Зàñãèéí ãàçðûí àíõíû ñàéäààð өргөмжлөгдсөн таван хүний дөрөв нь Эзэн Чингисээс улбаатай алтан ургийн хүмүүс байв. Үүнд: Ò¿øýýò õàí àéìãèéí çàñàã õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæ, Ñýöýí õàí àéìãèéí Çàñàã õîøóóíû áýéñ Ãîìáîñ¿ðýí, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí çàñàã óëñûí ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ, ̺í àéìãèéí ã¿íãèéí çýðãý çàñàã òýðã¿¿í çýðãý òàéæ Íàìñðàé íàð áàãòñàí áөгөөд бусад хишиг хүртэгдсийн дийлэнхийг Эзэн Чингисийн угсааны хан ван гүнгүүд эзэлж байлаа. Тэдгээр дотор Ò¿øýýò õàí Äàøíÿì, Ñýöýí õàí Íàâààííýðýí, Çàñàãò õàí Ñîäíîìðàâäàí, Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýí íàð òýðãүүлэн оржээ11.

Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë Óëñûí Õààí øèðýýíä ºðãºìæëºõºä ò¿¿íä ºðãºí áàðüñàí ç¿éëñèéí òàëààð òîäðóóëàõ íü

Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ òºðèéí àëèâàà ¸ñëîë ¿éëäýõäýý åñºí öàãààí èõ áýëãèéã ºãäºã óëàìæëàëòàé áàéñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ óëàìæëàëûã 1911 îíä ýíýòõýã ò¿âäèéí òºðèéí áýëãýäëèéí ç¿éëñòýé õîñëóóëàí õýðýãëýñýí àæýý. Эõ ñóðâàëæóóä Áîãäûã Õààíä ºðãºìæ뺺ä õààí ýðäýíý, åñºí öàãààíû áèëýã ºãñºí õýìýýí áè÷æýý. ªºðººð õýëáýë Áîãäûã õààíä ºðãºìæëºõ人 ýíýòõýã ò¿âäèéí óëàìæëàë, ýðòíèé ìîíãîëûí òºðèéí óëàìæëàëûã õîñëóóëñàí áàéíà õýìýýí ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Áèäýíä ìýäýãäýæ áàéãààãààð, Ìàãñàð õóðö Áîãä õààíä “õààíû ýðäýíý, õàñûí òàìãà, àëòàí ¿ñýãò ºðãºìæëºë áà Ìîíãîëûí ãàçðààñ ãàðñàí ¸ñíû þì åñºí öàãààí áèëãèéí öàãààí òýìýý, ìºíãºí áóéë, áóëãàí ìóëöàãò íèæãýýä öàãààí ìîðü, áóëãàí ìóëöàãò íàéìààä õàäàã ñýëòèéã áýëýãëýí”12 ºðãºñºí õýìýýí òýìäýãëýæýý. Õààí òºðèéí äîëîîí ýðäýíý Õààí ýðäýíý áóþó õàí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèéí òîîíä õ¿ðä, ÷àíäìàíü, õàòàí, ò¿øìýë, çààí, ìîðü, æàíæèí (áààòàð) îðäîã àæýý. Ýäãýýð äîëîîí ýðäýíèéã Ýíýòõýãèéí îðîíä Çàãàðâàðäûí õààíû ýäýëæ áàéñàí ýðäýíèéí ç¿éë õýìýýí òàéëáàðëàñàí áóé. Òýðõ¿¿ äîëîîí ýðäýíèéí òóñ á¿ðèéí òàéëáàðûã ñîíèðõâîîñ, 1.“Õ¿ðä ýðäýíý” íü àëòàí ýðäýíýý𠺺𺺠á¿òñýí àðèóí íîìûí ýãшãèéã äóóðñãàí ýðãýäýã õîðîë àæýý. Ýíý íü òºð óëñ, àéë ãýð, õ¿ì¿¿ñ íîìûí ãýðëýýð ãèéã¿¿ëýãäýí, þóíä ÷ äèéëäýøã¿é áàò áàéõûã áýëãýäñýí áàéíà. Ìîíãîë ãýðèéí òîîíî õîðîë õýëáýðèéí ä¿ðñòýé áàéäàã áèëýý. Õàðèí Áîãäûã Ìîíãîë Óëñûí õààíä ºðãºìæëºõ人 ýíýõ¿¿ õ¿ðä ýðäýíèéã Áîãä õààíû äýýëíèé ãàäóóð ºìñäºã õ¿ðýìíèé óðä ýíãýð õýñýãò äóãàðèã õýëáýðèéí õîðîëûã ¿éëäýæ õàäàæ ºãñºí áàéíà. Ýíý áîë õààíû äîëîîíû ýðäýíèéí íýãèéã ¿éëäñýí õýðýã õýìýýí îéëãîæ áîëîõîîð àæýý. 1911 îíä Áîãäûã Óëñûí ýçýí õààíààð ºðãºìæëºõºä ò¿¿íèé õ¿ðýìíèé àð, ºâºð, áàðóóí, ç¿¿í ìºðºíä ô¿ñ òýìäýã õàäñàí áàéíà. Õ¿ðýìíèé ýíãýðèéí ô¿ñ íü àëòàí õîðîë ºðòýé,

11 ¯íäýñíèé òºâ àðõèâ Ô.À3, ä.1, õ.í.2, 16 äàõü òàë 12 Í.Ìàãñàðæàâ Ìîíãîë Óëñûí øèíý ò¿¿õ, ÓÁ., 1994, 33 äàõü òàë

5

ýðãýí òîéðîí ýðäýíèéí ä¿ðñýýð (õààí áóãóéâ÷, õàòàí ñ¿éõ, çîîñîí õýý, çààí ñî¸î, çàãàñàí íóðóó, ¿íýðòýí ø¿ð, óóë óñíû ä¿ðñýýð) õ¿ðýýëñýí äóãàðèã õýëáýðòýé áàéíà. Àðûí ô¿ñ íü òàâàí òàõèë áóþó äîä í-à (òîëü, ¿íýðòýí õ¿æ, õºãæèì, àìüòàí, õàäàã) áîëîí ãà÷èë á¿õèé äóãàðèã õ¿ðýýíä ãóóòàé ñî¸ìáîòîé áàéíà. Ñî¸ìáîíû äýýä òàëûí ãàëûí äºë íü õºõ, íàð íü øàð, ñàð íü óëààí, ò¿¿íèé äîîäîõ ãóðâàëæèí íü õºõ, ãîíçãîé äºðâºëæèí íü øàð, äóíäàõ çºðñºí çàãàñûí áàðóóí òàë íü öàãààí, ç¿¿í ãàð òàë íü óëààí, ò¿¿íèé äîòîðõ õºíäëºí íü íîãîîí, ãóðâàëæèí íü öàãààí, õàæóó áîñîî øóëóóí íü õàð ºíãºòýé õèéãäñýí áàéäàã. Ýíý íü ýðòíèé Ýíýòõýãèéí øèäýò àðâàí ¿ñãèéí ÷óóëãàí áîëñîí Íàíæ¿âàíäàí õýìýýí õóðààíãóé íîìíîîñ ¿¿ñýëòýé áîëîõûã õàðóóëæ13 áàéãàà òóõàé Ä.Öîãçîëñ¿ðýí ººðèéí íîìîíäîî áè÷æýý. Ýíýõ¿¿ õîðîëûã õààíû õ¿ðýìíèé ýíãýðò õàäñàí íü Áîãä õààíûã ýðòíèé Ýíýòõýãèéí Ìàõàñàìàäè õààíû àäèë Îëíîî ºðãºãäñºí õààíû õóâèëãààí õýìýýñíèé ó÷èð Çàãâàðäè õààíû ñ¿ëäëýí òàõèæ áàéñàí õîðîëûã èéíõ¿¿ ýíãýðèéí ô¿ñ áîëãîæýý. Óã õ¿ðýìíèé àð òàëä Ñî¸ìáûã ¿éëäýí õàäñàí áàéíà. Ýíý íü Áîãä õààí áîë Àíõäóãààð Áîãä ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí õóâèëãààí õýìýýí ¿çñýíèé ó÷èð òèéíõ¿¿ Çàíàáàçàðûí çîõèîñîí áèëýãäëèéí íîì ñî¸ìáîíû ä¿ðèéã èéíõ¿¿ àâ÷ õýðýãëýæýý. Ýíý áîë ñî¸ìáî ìîíãîëûí òºðèéí áýëãýäýë áîëñîíû èëýðõèéëýë þì. Õààíû õ¿ðýìíèé áàðóóí ìºðºíä çýíäìýíý, ºëçèé, õàñ çýðãýýð õºâººëñºí õ¿ðýýíä äóãàðèã àëòàí íàðàí äýâñãýð äýýð ñî¸ìáî ¿ñãýýð íàð õýìýýí ¿ãèéã ñàíñêðèò õýëýýð ñóðü-ÿà ãýñýí õî¸ð ¿ñýã áîëãîí àëòàí ñààãààð ¿éëäæýý. Ç¿¿í ìºðºíä äýýðõòýé èæèë äýâñãýð äýýð ñàð õýìýýõ ¿ãèéã ñàíñêðèò õýëýýð ñî¸ìáîîð ÷àí-äàðà ãýñýí õî¸ð ¿ñýã áîëãîí àëòàí ñààãààð áè÷æýý.14 Ñî¸ìáî ¿ñýã íü óãòàà ýðòíèé Ýíýòõýãèéí íàãàð ëàíç ¿ñãýýñ ýõ àâñàí àðãà áèëýã áóþó íàð ñàðûã áèëýãäñýí äóóíû õºð㺠áîëîõûã èëýðõèéëñýí15 àæýý. Ýíýõ¿¿ ô¿ñ òýìäýã íü Ìàíæèéí ¿åä õýðýãëýæ áàéñàí òàâàí õóìñò ëóóíû ä¿ðñ á¿õèé ô¿ñèéã õàëæ, òóñãààð òîãòíîñîí õààíû õóâüä õýðýãëýæ áóé øèíý òýìäýã áîëñîí áàéíà. Õàðèí ô¿ñýíä ýðòíèé ýíýòõýãèéí õèéãýýä áóðõàíû øàøèíû óëàìæëàëààñ èë¿¿òýé òóñãàãäñàíûã àíõààðàõ íü ç¿é áóé çà. 2.×àíäìàíü ýðäýíý íü ãàäààä èõ äàëàéãààñ çàëæ àâ÷èðñàí ãàéõàìøèãò èä øèäòýé õ¿í á¿ãäèéí õ¿ñëèéã õàíãàäàã íîðîâ ýðäýíèéã õýëäýã àæýý. Ýíý ýðäýíý ãóðàâ áóþó òàâàí ä¿ðñýýñ á¿òäýã áàéíà. Ãóðâàí çóóâàí äóãóéã íü ÷àíäìàíü õýìýýäýã áîë òàâûã íü çýíäìýíý, íîðîâ õýìýýäýã áàéíà. Ãóðâàí ä¿ðñ íü áèå, õýë, ñýòãýë ãóðâûí õ¿ñëèéã õàíãàõ, òàâàí ä¿ðñ íü òýãø òàâàí õ¿ñýë áóþó òàâàí ìýäðýõ¿éí áàÿñãàëàí (õàðàõ, àìòëàõ, ¿íýðòýõ, ñîíñîõ, õ¿ðòýõèéí öýíãýë)-èéã õàíãàíà õýìýýñýí óòãàòàé àæýý. ×óõàìäàà Ìîíãîë÷óóäûí õ¿ñëýí áîëñîí òóñãààð òîãòíîë, ýðõ ÷ºëººã ºíº ¿¿ðä áàòæèí ýíõæèõèéã áýëãýäýí Áîãä õààíû òºðèéí òàìãûã ÷àíäìàíü áàðèóëòàé õèéñýí áàéíà. Ìîíãîë Óëñ òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëîõûí íýãýí òîì èëýðõèéëýë áîë Óëñûí ýçýí õààíòàé áîëñîí õýðýã áºãººä èéìýýñ Óëñûí ýçýí õààíû á¿õèé ë ¿éë õºäëºë, çàí çàíøèë, ºìñãºë òýðã¿¿òýíä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë ºã÷, òîäîðõîé àãóóëãàòàé áàéõààð áýëäñýí íü õàðàãäàíà. 13 Ä.Öîãçîëñ¿ðýí Ìîíãîë Óëñûí íî¸ä, ÿçãóóðòíû çýðýã äýâ- òºðèéí ÿìáàíû õóâöàñ (1911-1919), ÓÁ., 2003, 22-23 äàõü òàë 14 Ä.Öîãçîëñ¿ðýí Ìîíãîë Óëñûí íî¸ä, ÿçãóóðòíû çýðýã äýâ- òºðèéí ÿìáàíû õóâöàñ (1911-1919), ÓÁ., 2003, 23-24 äýõ òàë 15 Ä.Öîãçîëñ¿ðýí Ìîíãîë Óëñûí íî¸ä, ÿçãóóðòíû çýðýã äýâ- òºðèéí ÿìáàíû õóâöàñ (1911-1919), ÓÁ., 2003, 24 äýõ òàë

6

ÁÎÃÄ ÕÀÀÍÛ ÒÀÌÃÀ Áîãä õààíä Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷, íàðàí ãýðýëò ò¿ìýí íàñò õàñ ýðäýíý òàìãà–1, ìºí㺠òàìãà–1 áàéñíààñ ãàäíà Áîãä ëàìûí õóâüä õýðýãëýäýã Ëàìûí àëòàí òàìãà–1 áàéæýý. Ýäãýýð òàìãûã õýðõýí õýðýãëýæ áàéõ òàëààð Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èãò õóóëü÷ëàí çààñàí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéí ãó÷äóãààð äýâòýðò çààõäàà: “Íýãýí ç¿éë. Øàøèí òºðèéã õîñëîí ìàíäóóëàã÷ Íàðàí ãýðýëò ò¿ìýí íàñò Áîãä õààíû õàñ ýðäýíý òàìãà 1, ìºíãºí ýðäýíý òàìãà 1. ¯¿íèéã àëèâàà òàðõààõ çàðëèã, õýëòð¿¿ëýõ çàðëèã, óõóóëàõ, ñóðãàõ, ºðãºìæëºë, æóóõ øàð òîðãîíû áè÷èãò äàðæ õýðýãëýíý”16 õýìýýñýí áîë óäààõ ç¿éëä “Æàâçàíäàìáà ëàìûí àëòàí òàìãà”-íû òóõàé çààëò îðñîí áàéíà. Óã ç¿éëä “Íýãýí ç¿éë. Øàøíûã ìàíäóóëàã÷ àìüòíûã æàðãóóëàã÷ àâðàë èòãýë, õàìãèéã àéëòãàã÷ îðîéí ÷àíäìàíü Î÷èðäàðà Æàâçàíäàìáà ëàìûí àëòàí òàìãà íýãèéã öóòãàí ºðãºæ, õè÷ýýíã¿éëýí áîëãîîìæèëæ ýðõýìëýí õàäãàëóóë. Õààí ýçýíä àéëòãàõ áè÷èã áà ëàì íàðò îëãóóëàõ ãàøîã øàð òîðãîíû áè÷èãò äàðæ õýðýãëýãò¿í”17 õýìýýí çààæýý. Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààí Áîãä Æàâçàíäàìáûí öàãààí õàø òàìãà, ìºí㺠òàìãà, Ýõ äàãèíûí òàìãà íü ýä¿ãýý Ìîíãîë Óëñûí Ýðäýíñèéí ñàíä õàäãàëàãäàæ áàéíà. Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷, Íàðàí ãýðýëò Áîãä õààíû òàìãà õýìýýõ ¿ñýã á¿õèé 1911 îíä Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààíààð Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã ºðãºìæ뺺ä õèéñýí öàãààí õàø òàìãà, ìºí ìºíãºí òàìãà áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Ýõ äàãèíûí òàìãà íü Ìîíãîë Óëñ òóñãààð òîãòíîñîí á¿ðýí ýðõò óëñ õèéãýýä ººðèéí ýçýí õààíòàé áîëîõûã èëòãýí õàðóóëñàí àãóóëãà, øèíæ ÷àíàðòàé áîëíî. Áîãä õààíû ìºíãºí òàìãàíû äýýä òàëä áîëîí äºðâºí òàëä íü “Òýíãýð ýíõ, ò¿âøèí äýëõèé, òºð ìàø áàò, øàøèí ìàø òóíãàëàã” õýìýýí ìîíãîë ¿ñãýýð óòãà òºãºëäºð, àãóóëãà ã¿í áè÷ñýí íü Ìîíãîëûí òºðèéã ºíº ìºíõºä áàò îðøèæ, ìîíãîë÷óóäûí ø¿òýæ èðñýí øàøèí íü òóíãàëàã áàéõûã áýëãýäñíýýñ ãàäíà äýëõèé äàõèíààðàà ýíõ ò¿âøèí îðøèæ áàéõûí åðººë îðøèõóéã áýëãýäñýí ÷àíàðòàé áîëñîí õýìýýí ¿ç¿¿øòýé. Äýýðõ ¿ã¿¿äèéã áè÷èõäýý òàìãàíû òîëãîéã ýõ õýìýýí ¿çâýýñ ýõ îðøèí áóé òàëä “òýíãýð” õýìýýí áè÷èæ, òàìãàíû äýýä òàëä “ýíõ” õýìýýí áè÷ýýä çýíäìýíý áàðèóëíû íºãºº òàëä “ò¿âøèí” õýìýýí áè÷èæ, òàìãàíû ýõíèé ýñðýã òàëä “äýëõèé” õýìýýæ, òàìãàíû ç¿¿í òàëä “øàøèí ìàø òóíãàëàã”, áàðóóí òàëä íü “òºð ìàø áàò” õýìýýí áè÷ñýí áàéíà. ̺í òàìãàíû äýýä òàëûã óã òàìãûã ¿éëäñýí õóãàöààã áè÷èõäýý “Öàãààã÷èí ãàõàé æèëä á¿ãäýýð ºðãºìæëºí ºðãºâ” õýìýýñíýýñ ¿çâýë ýíýõ¿¿ òàìãàíû ýçýí áîëîõ Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë óëñûí ýçýí õààíààð 1911 îíä ºðãºñíèéã áàñ èéíõ¿¿ èëýðõèéëñýí áàéíà. Ýäãýýð á¿ãä ººð ººðèéí àãóóëãàòàé áºãººä 1915 îíä Áîãä õààíä ºðãºñºí Ëàìûí àëòàí òàìãàíä ýäãýýð ¿ãñ öºì àäèë áóé áèëýý.

Ýíýõ¿¿ òàìãàíû áàðèóëä õààí òºðèéí äîëîî ýðäýíèé íýã áîëîõ çýíäìýíý áàéõ áºãººä ò¿¿ãýýðýý ìîíãîë÷óóäûí þó ñàíàñàí åñºí õ¿ñýë áèåëæ, ìîíãîë ¿íäýñòíýýðýý òóñãààð òîãòíîí îðøèæ, ýíõ òóíõ àæ òºðºõ õ¿ñýë íü áèåëýõèéã áýëãýäñýí àìîé. 1911 онд монголчууд Манжаас тусгаар тогтноод төр улсаа сэргээн тунхаглан зарлан

тунхагласаны дараа Богд Жавзандамба хутагтыг Монгол Улсын эзэн хааны эрдэнийн

ширээнээ суулгаад, эртний Монголын хаад хас боу-бай хэмээх хаш тамгатай байсаныг дагаж,

цагаан хашаар тамга хийж, Богд эзэн хаанаа өргөсөн тухай дээр нэгэнтээ дурьдсан билээ.

16 Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã, Ìîíãîëîîñ êèðèëë áè÷èãò áóóëãàñàí Î.Áàòñàéõàí, Ç.Ëîíæèä, ×.Õàæèäñ¿ðýí, ÓÁ., 1995, 126 äàõü òàë 17 Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã, Ìîíãîëîîñ êèðèëë áè÷èãò áóóëãàñàí Î.Áàòñàéõàí, Ç.Ëîíæèä, ×.Õàæèäñ¿ðýí, ÓÁ., 1995, 126 äàõü òàë

7

3.Õ¿íèé ¸ñîíä ýìýãòýé õ¿í áîë ýõíýð òºäèéã¿é ýõ õ¿í õ¿í òºðºëõòºíèé íýãýí áàò ò¿øèã, òóëãóóð õàíü íü áàéäàã òóë òºð óëñ, àéë ãýðò ¿çýñãýëýí òºãñ, ñàðóóë óõààí á¿ðäñýí ýðäýì ã¿éöñýí, æóðàìò á¿ñã¿é íýí ÷óõàë áàéäàã. Ó÷èð èéìýýñ ¿éëèéí ìóó ãýìèéã òýâ÷ñýí, ¿ðãýëæèä àìãàëàíãààð öýíã¿¿ëýã÷, ¿íýí àðèóí õàòàíã õàí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèéí íýãýí áîëãîñîí àæýý. Ýë òàëààð Õóðö Ìàãñàðæàâ áè÷èõäýý: “Ìîíãîëûí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí 11 ä¿ãýýð ñàðûí øèíèéí 9 áºãººä Åâðîïûí 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 16 (29. –Î.Á)-íû ºäºð Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò ëàìûã Ìîíãîë Óëñûí õààíä ºðãºìæëºõ ÿâäëûã ãóéí àéëòãàæ ìºí ºäðèéí 11 öàãò ýðäýíèéí øèðýýíä çàëæ ñóóëãààä áàñõ¿¿ øàâü îõèí ýðäýí ñýöýí Öàãààí Äàðà Äîíäîãäóëàìûã óëñûí ýõýä”18 ºðãºìæèëñýí õýìýýæýý. Èéíõ¿¿ Ýõ äàãèíà Äîíäîãäóëàì íü õàí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèéí íýãíèé øèíæèéã àãóóëñàí áàéíà. 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íä Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýí ìàíäóóëààä Áîãäûí õàòàí Äîíäîãäóëàìûã Эõ äàãèíà õýìýýí ºðãºìæëºí, óëìààð “øàøèí òºðèéã õîñëîí ºðí¿¿ëýã÷ Эõ äàãèíû òàìãà” ãýñýí áè÷èãòýé òàìãà áàðüæ áàéæýý. Ãåðìàí óëñààñ Õÿòàäûí Áýýæèíä ñóóæ áàéñàí Ýë÷èíãèéí ãàçàðò äýä êîíñóëààð 1920 èîä îíû ¿åä àæèëëàæ áàéñàí Õåðìàí Ãèïïýðè÷ 1922 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íýýñ 8 äóãààð ñàðûí 8-íû õîîðîíä Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéõäàà Áîãä õààí áîëîí ýõ äàãèíà íàð ëóãàà óóëçàæ áàéñàí áàéíà. Èéìýýñ òýðáýýð Ýõ Äàãèíà Äîíäîãäóëàìûí òàëààð õîæèì “Óðàí óõààíòàé, àðãà çàëüòàé, çîðèãòîé ýíý ýìýãòýé íàñ áàðñíààñ õîéø Áîãä õààíû îðäíû ýð÷ õ¿÷ èõýýõýí ñóëàðñàí áàéíà”19 õýìýýí áè÷ñíèéã Ãåðìàíû ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Óòà ظíå ººðèéí á¿òýýëäýý îðóóëñàí áàéäàã. È.ß.Êîðîñòîâåö “Ýõ äàãèíà èë¿¿ ÷ºëººòýé, ýåëäýã çàíòàé áàéæ ÿðèëöàõ ¿åýð èíýýìñýãëýí øèðýý ð¿¿ ìèíü äºõºæ èðæ áàéëàà”20 ãýýä “Ýõ äàãèíà [ìàø óõààíòàé], áàñ Áîãä ººðºº õàðàà ìóóòàéí óëìààñ ñóë äîðîé áîëîîä áàéñàí ó÷èð õàòàí íü ò¿¿íä ¿ëýìæ íºëººòýé áàéñàí ãýäýã”

õýìýýí òýìäýãëýæ, Ýõ äàãèíà 1923 îíä íàñ áàðñíààñ õîéø Áîãä õààíä çºâëºã÷ äóòñàí21 õýìýýñýí ñàíààã áè÷ñýí íü Ýõ äàãèíû òàëààðõ äýýðõ ñàíàëòàé àãààð íýãýí áîëæýý. Ýõ äàãèíà 1923 îíû 6 äóãààð ñàðûí 27-íû өдөр òààëàë òºãñ÷ýý. 4.Õàìàã îëîí àìüòíûã ýðõøýýñýí õàòóó öààçààð áóñäûã ¿ë àéëãàã÷, õàòãàëäàõûí ñýòãýëýýð õýðýã á¿ãäèéã õàçãàé áóðóó øèéòãýõèéã îãîîò òýâ÷ñýí, õàíèëñàí íºõºäòýé㺺 ¿ðãýëæèä ýâ ýåèéã õè÷ýýí çºâøèã÷, õàà ÿâàâ÷ îëîí á¿ãäýýð õ¿íäëýõ õàðèëòã¿é çîðèãò ò¿øìýë ýðäýíý íü õàí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèéí íýãýí àæýý. 5.Öàñò óóëûí ºí㺠ë¿ãýý òýìöýëäñýí Öàãààí ºí㺠íü ãÿëáàëçàæ òîäîðñîí Öààíà öààíààñ õàðøëàã÷èéã áóöààõ Öààø ýðãýæ áóñäûã õîðëîõã¿é Öàã ìº÷èéí äîòîð çàìáà òèâèéã ýðãýí èðýõ

18 Í.Ìàãñàðæàâ Ìîíãîë Óëñûí øèíý ò¿¿õ, ÓÁ., 1994, 11 äýõ òàë 19 Óòà ظíå ÕÕ çóóíû 20 èîä îíû ýõýýð Ìîíãîëä àëáàí õýðãýýð î÷ñîí Ãåðìàí äèïëîìàò÷ íàðûí çàðèì òýìäýãëýëýýñ Ìîíãîë÷ ýðäýìòíèé îëîí óëñûí 8 äóãààð èõ õóðàë äýýð òàâüñàí èëòãýë 2002, Óëààíáààòàð 20 Èâàí ßêîâëåâè÷ Êîðîñòîâåö ÌÎÍÃÎËÄ ªÍêЯ¯ËÑÝÍ ÅÑªÍ ÑÀÐ ( Ìîíãîë äàõü Îðîñûí Á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷èéí ºäðèéí òýìäýãëýë) 1912 îíû 8-ð ñàðààñ 1913 îíû 5-ð ñàð Ýìõòãýã÷ Îîõíîéí Áàòñàéõàí ( Ìîíãîë óëñ), Õÿíàí áîëîâñðóóëñàí: Îîõíîéí Áàòñàéõàí ( Ìîíãîë óëñ), Îëüãà Áàêè÷ (Êàíàä óëñ), Íàêàìè Òàöóî (ßïîí óëñ), ÓÁ., 2010 îí 21 È.ß.Êîðîñòîâåö Îò ×èíãèñ õàíà Äî Ñîâåòñêîé ðåñïóáëèêè, Îòâåòñòâåííûé ðåäàêòîð Î.Áàòñàéõàí, Ðåäàêòîðû Áàçàðîâ Á.Â., Ãàíæóðîâ Â.Ö, ÓÁ., 2004, ñ.166

8

Öàíãàõ ºëñºõèéí ç¿äðýë á¿õíèéã òýâ÷ñýí Öîãçîëñîí îëîí ýðäýíèéí à÷ààòàé Öàãëàøã¿é ýðäýì òºãñ çààí ýðäýíý òºðèéí íýãýí ýðäýíý. 1911 îíä Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààíààð ºðãºìæ뺺ä ò¿¿íä çîðèóëàí á¿òýýñýí õàí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèéí íýã íü çààí áàéëàà. Áîãäûã æààõàí áàéõàä íü ò¿¿íä çîðèóëæ á¿òýýñýí ýñýõ, ýñâýë äàðàà íü á¿òýýñýí àëèí áîëîõûã òîäðóóëæ ýñ ÷àäñàí áîëîâ÷ ÿìàð ÷ ãýñýí ò¿¿íä çîðèóëñàí “íóðóóí äýýðýý çýíäìýíý ýðäýíý ¿¿ðñýí çààíû ÿñààð ñèéëæ õèéñýí òîãëîîìîí çààí”22 áàéæýý. Ýíýõ¿¿ òîãëîîìîí çààí ýä¿ãýý Áîãä õààíû îðäîí ìóçåéä õàäãàëàãäàæ áàéíà. Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò àìüòàíä äóðòàé íýãýí áàéñàí áîëîëòîé, ò¿¿íä ëàâ õî¸ð ÷ àìüä çààí áàéñàí ãýäýã. Õààí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèé íýãèéã áîäèòîîð á¿òýýõýýð øèéäñýí Áîãäûí òààëàëààð 1912 îíû ñ¿¿ë÷ 1913 îíû ýõýýð Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààä õýðãèéí ñàéä Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä Îðîñ óëñàä õèéñýí àíõíû àëáàí ¸ñíû àéë÷ëàëûí ¿åýð “áàãà øèã áîð çààíûã 22 000 öºëõººâºð (ðóá) õóäàëäàí àâ÷, 1913 îíû õàâðààñ ºâëèéí äóíä ñàð õ¿ðòýë çààíûã âàãîíä à÷óóëàõ, õºëººð íü ÿâóóëàõ çýðãýýð íàéìàí ñàð ãàðóé àÿëóóëñààð Õèàãò õîòíîî”23 àâ÷ èðñýí áàéíà. 1924 îíä Áîãä õààí òààëàë áîëñîíû äàðàà çààíûã õàðàõ õ¿í õîìñäîæ, 1926 îíû ¿åä çààí íàñ áàðñàí àæýý. 6.Òýãø ñàéõàí ãîîëèã ºíäºð áèåòýé òýíõýë ÷àäàë, ºí㺠áÿëä òºãññºí Òýðýãíýýñ 纺ëºí ¿ëýìæ àÿòàé ÿâäëààð Òýì¿¿ëæ òàòàæ àëõëàí æîðîîëñîîð òýð ãýõèéí çàâñàð åðòºíö á¿ãäèéã ýðãýõ Òýíãýð õ¿í á¿ãäèéí ñýòãýëä çîõèñòîé Òýíöýøã¿é ýðäýì òºãñ ìîðèí ýðäýíý 7.Áàäìààðàã òýðã¿¿òýé ç¿éë á¿ðèéí ºðòºãòýé Áàðàãäàøã¿é ýðäýíèéí ñàíã áàðüñàí Áàÿñãàëàíãààð àìüòàí á¿ãäèéã òýòãýñýí Áàÿëàã ºðãºí, äîðâè ÷èìýý á¿ðäñýí Áàøèðëàæ èõýñ îëíûã õóóðàõã¿é Áàðäàãíàæ äîîðä àìüòíûã äàðëàõã¿é Áààòàðëàæ îëîí á¿ãäèéã á¿ðä¿¿ëýõã¿é Áàëãàä ìýò îðîí ãýðèéã ýçëýã÷ Áàõäàì ÷àäàë òºãñ æàíæèí ýðäýíý Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààí Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûí ºìñºæ ç¿¿æ áàéñàí äýýë, õ¿ðýì, òèòýì çýðýãò òóñãààð óëñûí òºðèéí òýðã¿¿íèé øèíæ, õàí òºðèéí ýðäýíèé øèíæ¿¿äèéã ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð îðóóëàõûã õè÷ýýñýí íü áóé.

Àëòàí î÷èðò õàð ¿íýãýí òèòýì, àëòàí øàõóóðãàòàé ñóâäàí ýðõè, 136 áóëãàíû àðüñûã çîîëæ äîòîðëîñîí ëóó õýýòýé àëòàí ñàà á¿õèé õîðãîé äýýë, 600 ãàðóé áóëãàíû ãîäûã ç¿éæ õèéñýí ýðýýí õ¿ðìèéã Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààíààð ºðãºìæëºãäºõ人 áóþó 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íû ºäºð ºìñºæ áàéæýý.

Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ Íàðàí ãýðýëò Áîãä ýçýí õààíû çàðëèã 22 ¯íäýñíèé òºâ àðõèâ Ô.388, ä.2, õ.í.49, õ.82 23 ¯íäýñíèé òºâ àðõèâ Ô.388, ä.2, õ.í.33, õ.84

9

“Áè òýíãýðèéí öàãèéã äàãàæ òºð øàøèíûã õîñëîí áàðüæ, Ìîíãîë óëñûã æîëîîäîí òîãòîîõóé äîð ¿íýíýýð òóñ õèéæ ÷àäàã÷äûã õýòýðõèéåý ýðõýìëýõ áºãººä ýí òýðã¿¿í ºðãºìæèëẺñ çîõèõ Æàâçàíäàìáà ëàì áîëáîîñ ýðòíèé Ìèí óëñûí öàã Èõ Þàíü óëñûí òàéöó õààíû ¿å, Õàëõûí Î÷èðáàò Ò¿øýýò ñàéí õàí Ãîìáîäîðæûí ãýðò õóâèëãààí ãàð÷, áóðõàíû øàøèíûã äýëãýð¿¿ëýí õàìàã àìüòàíûã ãèéã¿¿ëæ, Õàëõûí îëîí ìîíãîë÷óóäûã òýðã¿¿ëýí àâ÷, ìàíæ ìîíãîëûã íàéðàëäóóëàí ãàâüÿà áàéãóóëñàí ó÷èðò óìàð ç¿ãèéí àìüòàíû èòãýë íîìûí Áîãä õýìýýí àëòàí òàìãà, àëòàí íàâ÷èò ºðãºìæëºëèéí çýðýã ç¿éë á¿ðèéí ¸ñëîëûí þì øàãíàãäàæ, Ìàíæ ýçýí ëóãàà íýãýí ñóóðèí äîð ñóóõ çýðãýýð ìàø ºðãºìæëºãäñºí àíõ òºðëèéí ªíäºð Áîãäîîñ ýõëýí òºðºë òóòàì áýëãý áèëýã ë¿ãýý òºãºëäºð ñóäàð òàðèíèéí øàøèíûã ìàíäóóëæ, àìüòàíûã æàðãóóëñàí òóñ ýðäýì çàðëèãèéí à÷ õÿçààëø ¿ã¿é áóé. Ýä¿ãýý íàéìäóãààð òºðëèéí Æèâçàíäàìáà ëàì ÷ ìàãàä ãàð÷ äýýä áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýñíýýñ çóðãààí áàðìèäûã òóóëãàæ, õî¸ð çýðãèéí îíüñûã áîëîâñðóóëñàí ãàéõàìøèãò çîõèîëûã èëòýä áîëãîæ, ýðòíèé çàëàðñàí äýýäñèéí ýøè ¿ç¿¿ëñýí ¸ñîîð øàð øàøèíûã õèð ¿ã¿é äýëãýð¿¿ëæ öºâ¿¿í öàãèéí àìüòàíû ýëäýâ ç¿éë çîâëîí õèéãýýä ãàäààä äîòîîäûí öýðýã õÿìðàë áóóðàë á¿õíèé õàðàíõóéã àðèëãàæ, õàìàã Ìîíãîë îâîãòîíûã ñàéí äîð óäèðäàí òºãñ çîíû èä äýëãýðñýí ìýò àìãàëàí æàðãàëàíãèéí öîãèéã ýäë¿¿ëýí ÷àäñàíû òóëä ¿å ¿åèéí õýðýãëýñýí îëîí ç¿éë ÿíáà øàøèíûã ìàíäóóëàõ àìüòàíûã æàðãóóëàã÷ öîëûí äýýð àâðàë èòãýë õàìãèéã àéëäàã÷ îðîéí ÷àíäìàíü Î÷èð äàðà õýìýýí íýìýæ ºðãºìæ뺺ä àëòàí òàìãà, àëòàí íàâ÷èò ºðãºæëºëèéã îëãóóëàí Èõ Þàíü óëñûí õóó÷èí ¸ñûã äàãàæ, àëèâàà ÿàìëàõ òºðèéí õýðýã øèéòãýõ ãàçàð õààí áè àõëàõ áîëîâ÷ Æàâçàíäàìáà ëàì ÷àìàéã øàøèíû ýçýí îõü ìàíëàé õýìýýí ºðãºìæëºõ áºãººä ýíãèéí ºäºð íîìûí õóðëûí ãàçðàà àõëóóëæ ñ¿ñëýõ õýøãèéã òàõèæ áàäðóóëáàé. Ëàì ÷è äîòíî í¿¿ðòýé õýøãèéã õ¿ëýýñíèé òóëä óëñ òºð øàð øàøèíûã ºíº áàò îðøóóëàõûí õóòàãèéã áàðüæ òºð øàøèí äîð ÷óõàë õîëáîãäñîí àéëäâààñ çîõèõ õýðýã òîõèîëäâîîñ àëòàí òàìãûã äàðæ øóóä àéëäàæ ÿâàõûã ¿¿ðä äàãàæ øèéòãýãò¿í. Ëàì ÷èíèé òºãñ õóâüò øàâü íàð ÷ äýýä òºðºëõòºí äîð ø¿òýæ çîõèëäîõ áîëñîí îðîí äîð îðøñîí ººð ººðèéí ñàéí åðººë ýðòíèé áóÿí, äºðâºí èõ õ¿ðäýí ë¿ãýý òºãññºí òóë õàðüÿàò îëîí øàâü íàðûã äýýäèéí íîì äîð ñîíñîõ, ñàíàõ, áÿñàëãàõ ãóðâûí ¿¿äíýýñ ýøè îíîëûí ýðäìèéã äýýðýýñ äýýøèä àðâèòãàí äýëãýð¿¿ëýõèéí ÿâäàë äîð øàìäàí õè÷ýýëãýæ, õàìàã àìüòàíûã õàðøëàõ øàëòãààí ¿ã¿é. Ñàíñàð íèðâàíû ñàéí ÷óóëãàí ºâñºáýí á¿òýõ ñàéí ¿éëñèéã öàã ¿ðãýëæèä çîõèîòóãàé. Îëíîî ªðãºãäñºíèé òàâäóãààð îí Õàâðûí ñ¿¿ë ñàðûí àðâàí íýãýí”24

1915 îíä Áîãä õààíû àëòàí òàìãà, àëòàí íàâ÷èò ºðãºìæëºëèéã óðëàæ ¿éëäýã÷äèéã Áîãäûí çàðëèãààð õºõ¿¿ëýí øàãíàñàí áàéíà.

Îëíîî ºðãºãäñºíèé òóõàéä 1911 îíä Ìîíãîë óëñàà òóíõàãëàæ, Áîãäûã Ìîíãîë Óëñûí íàðàí ãýðýëò ò¿ìýí íàñò õààí ýçýí ºðãºìæèëñºí òóõàéä Æàìñðàíãèéí Öýâýýí Ïîëüø ãàðàëòàé ýðäýìòýí, Îðîñûí Ñàíãèéí ÿàì, Òºâ áîëîí Äîðíîä Àçè ñóäëàëûí Õîðîîíû òºëººëºã÷ººð Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñàí Êîòâè÷ (1872-1944)-ä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: Îäîî á¿õèé ë ñîíèí Îëíîî ºðãºãäñºíèé òýðã¿¿í îí õýìýýí áè÷èæ áàéãàà òóõàé äóðäààä “ýíý áîë Эíýòõýãèéí Ìàõàñàìàäè (Makhasamdi)-ãààñ ¿¿ñýëòýé þì. Íàðàí ãýðýëò (Radiant as the Sun) õýìýýõ íü õààíû öîë áºãººä ìºí ë Ýíýòõýãýýñ óëàìæëàëòàé áîëîõ òóõàé òýìäýãëýñýí áàéíà.

24 О.Батсайхан Монголын сүүлчийн эзэн хаан Богд Жавзандамба хутагт: амьдрал ба

домог, нэмж баяжуулсан хоѐр дахь хэвлэл, УБ.,2011 он, 202 дахь тал

10

Ìàõàñàìäè íü Ýíýòõýãèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ äîìîãò õààí àæýý. Áóðõàíû øàøèíû íºëººíä îðñîí Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ áè÷ëýãò Ìàõàñàìäè íü Ìîíãîë÷óóäûí ºâºã õýìýýí ¿çýæ, Öàãààí Ñýöýíèé 1662 îíä òóóðâèñàí Ýðäýíèé òîâ÷èä Ìîíãîëûí õààäûí ãàðàë ¿¿ñëèéã Ò¿âä, Ýíýòõýãèéí õààäóóäûí ãàðàë ¿¿ñýëòýé õîëáîæ òàéëáàðëàñàí25 õýìýýí ýðäýìòýí Êðóãåð áè÷ñýí áàéíà. Äýýð ºã¿¿ëñýí çàõèäàëäàà ýðäýìòýí Öýâýýí àâãàé 1911 îíû Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàæ, ýçýí õààíàà ºðãºìæëºõºä, òóõàéëáàë Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí èëýðõèéëýë áîëñîí Áîãä ýçýí õààíä ×èíãèñ õààíààñ óëàìæèëñàí ç¿éë áàéõã¿é òóõàé òýìäýãëýñýí íü ¿íýõýýð ñîíèí áàéãàà þì. Ýðäýìòýí Æàìñðàíãèéí Öýâýýí àâãàé Ìîíãîëä èðýýä òóí óäààã¿é áàéõäàà Â.Êîòâè÷èä 1912 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 22-íä çàõèäàë26 áè÷èæ, Ìîíãîëûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, öýðýã àðìè ãýýä ë òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäëûã íèëýýä òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí áàéíà. Òýðõ¿¿ çàõèäàëä ºã¿¿ëýõäýý: “Îäîî á¿õèé ë öààñíóóä (Ìîíãîëûí òºðèéí áè÷èã áàðèìòûã õýëæ áóé –Î.Á) “Îëíîî ºðãºãäñºíèé òýðã¿¿í îí”… òýäýí ñàðûí òýäíèé ºäºð ãýæ áè÷èæ áàéíà. Ýíý áîë Ýíýòõýãèéí Ìàõàñàìàäè õààí, Íàðàí ãýðýëò õýìýýõ íü ìºí ë Ýíýòõýãèéí äîìîãò ãàðäàã õààíû íýð þì. Íýãýí ç¿éë ìèíèé ãàéõàëûã òºð¿¿ëýâ, þó âý õýìýýâýýñ ×èíãèñèéí ¿åèéí óëàìæëàë àëãà áàéñàí ÿâäàë” õýìýýí îíöëîí òýìäýãëýæýý.27 Öýâýýí àâãàéí óóëãà àëäàí ãàéõøðóóëñàí Ìîíãîëûí òºðèéí áàéäàëûã ýðãýö¿¿ëýí ñàéòàð ¿ç¿¿øòýé ñàíàãäñàíàà îíöëîí òýìäýãëýæ áàéíà. ¯íäýñíèé ¿çýëò íýâò øèíãýñýí, ýðäýì ÷àäëààðàà òóõàéí ¿åä äýýã¿¿ðò îðæ áàéñàí ýíý áóðèàä õºâã¿¿íèé í¿äýíä òóñàæ, òîëãîéä áóóñàí Ìîíãîëûí ä¿ð òºðõ õèéãýýä ò¿¿íèé äîòðîî õ¿ññýí ×èíãèñèéí ¿åèéí Ìîíãîëûí óëàìæëàëûí òàëààð ìàø àíõààðàí ñóäëóóøòàé áîëîõûã ýíä òýìäýãëýæ áàéíà. Ýõëýýä Öýâýýí àâãàéí çàõèäàëäàà áè÷ñýí ç¿éëñèéã äýñ äàðààëàí àíõààðàëòàé ¿çýöãýýå. Öýâýýí Æàìñðàí àâãàé Ìîíãîëä èðýõèéí ºìíºõºí áóþó 1910 îíä ªâºð Ìîíãîëûí Îðäîñò áóé Ýçýí õîðîîíä î÷ñîí áàéæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì ýíý òóõàéä Öýâýýí àâãàé Õàíääîðæèä õýëæ, Îðäîñò áóé ×èíãèñèéí Õàð ñ¿ëä, ò¿¿íèé îíãîíû òóõàé äóóëãàõàä Õàíä âàí, “òèéì ¿¿” õýìýýí óóëãà àëäàí “áèä òàíû çºâëºñíººð ýíý ñ¿ëä, îíãîíûã Ìîíãîëûã íýãòãýõýä àøèãëàõ áîëíî” ãýæ õýëæ áàéñàí àæýý. Ìàãàäã¿é ¿¿íýýñ óëáààëæ, 1913 îíä Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð ªâºð Ìîíãîë ðóó öýðýã èëãýýõäýý Îðäîñò áóé ×èíãèñèéí îíãîíûã ºì㺺ëºë人 àâàõûã õ¿ññýí áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é þì28. Õàðèí Áîãä õààí 1911 îíä Ìîíãîë Óëñûí õààí ýçíèé øèðýýíä ñóóõäàà ººðèéí óëñûã áàéãóóëàõ, ñàíàà àãóóëæ áàéñàí áàéõûã ¿ã¿éñãýæ áîëìîîðã¿é ñàíàãäàíà. Äýýð ºã¿¿ëñýí Ýíýòõýãèéí Ìàõàñàìàäè (Makhasamdi)-ãààñ ¿¿ñýëòýé óëàìæëàëûã Áîãä õààí áýýð íèëýýä ò¿ëõ¿¿ àøèãëàõûã îðîëäñîí íü ÿìàð ÷ ãýñýí áîäèòîé àæýý. Áîãä õààí áýýð ¿¿íèéãýý ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã çîðèõäîî Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí äýýä àëáàíä ëàì õ¿ì¿¿ñèéã èë¿¿òýé ¿çýæ, òàâüæ áàéñàí áîëîâ óó. Ýíä áè Äà Ëàì Öýðýí÷èìýäèéã Ìîíãîë Óëñûí Äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð òàâüæ, óëìààð ýíýõ¿¿ Äîòîîä ÿàìíû ñàéä íü áóñäûãàà àõàëæ áàéñàíûã õýëæ áóé þì. Ìýäýýæèéí õýðýã Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ¿íäýñíèé õºäºë㺺íèéã ñàíàà÷ëàã÷ íü ÿàõ àðãàã¿é Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò ìºí áèëýý. Ò¿¿íä

25 Krueger, J.R. The Bejewelled Summary of the Origin of Khans- A History of Eastern Mongols to 1662, by Sagang Sechen (part 1), Indiana University Press: Bloomington, Ind.,1967, p.41. 26 Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã, Ñóäëàí õýâë¿¿ëñýí àêàä.Á.Øèðýíäýâ, ýðõýëñýí àêàä.Ø.Íàöàãäîðæ, ÓÁ., 1972, 137 äàõü òàë 27 Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã, Ñóäëàí õýâë¿¿ëñýí àêàä.Á.Øèðýíäýâ, ýðõýëñýí àêàä.Ø.Íàöàãäîðæ, ÓÁ., 1972, 136 äàõü òàë 28 Uradyn E.Bulag Nationalism and Hybridity in Mongolia, Oxford University Press, 1998, p.221.

11

øàäàðëàæ, ¿íäýñíèé õºäºë㺺íèéã òóóøòàé äýìæèã÷ íàð áîë Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, Ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ×èí âàí Õàíääîðæ, Õàéñàí ã¿í òýðã¿¿òýé õ¿ì¿¿ñ áèëýý. ×óõàìäàà 1910 ààä îíû ¿åä Áîãäîä õàìãèéí îéð áàéñàí íü Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýí, Ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ õýìýýí ýõ ñóðâàëæèä òýìäýãëýñýí áóé. Õàðèí íî¸äûí íóóö çºâºëãººíººñ Îðîñîîñ òóñëàìæ ýðýõýýð ÿâñàí ×èí âàí Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ã¿í Õàéñàí íàðûí ç¿òãýëèéã Áîãä Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààíààð ñóóãààä áóóëãàñàí çàðëèãòàà õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ¿íýëñýí õýìýýí ¿çýõ íü çºâ áîëîâ óó. Óëñàà òóíõàãëààä Ìîíãîëûí òºðèéã ýìõëýí áàéãóóëàõàä Áîãä õààíä õàìãèéí îéð áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí òîîíä Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ã¿í Õàéñàí, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàðûã ýõ ñóðâàëæóóä èõýíõäýý íýðëýñýí áóé. Õàðèí íü õýí íü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöëèéã ¿éë õýðýã áîëãîõîä ñàíàë ñàíàà÷èëãà, ¿¿ðýã, ðîëüòàé áàéñàíûã ¿çâýýñ, Áîãäûí ç¿ãýýñ èë¿¿ ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ áàéñàíûã òºâºãã¿é õàðæ áîëíî. Ýíä áè Áîãä ººðèéí òºëººíººñ 1898, 1900 îíóóäàä Îðîñûí ýçýíò óëñûí íèéñëýë Ñàíêò Ïåòåðáóðã õîòðóó íóóöààð Áàäàìäîðæ, Öýðýí Îñîð íàðûã èëãýýæ, Ìîíãîëûí òàëààðõ Îðîñûí áàéð ñóóðèéã òàíäàæ áàéñàí ÿâäàë õèéãýýä Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò Îðîñûí Ìîíãîë äàõü Êîíñóëûí õîîðîíäûí íàéðñàã õàðèëöàà çýðãèéã ¿íäýñëýí èéíõ¿¿ áè÷èæ áóé áèëýý. Á¿ð 1895 îíä Îðîñûí Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí êîíñóë ß.Øèøìàðåâûí áè÷ñýí “Î÷åðêè òîðãîâûõ è ïîãðàíè÷íûõ ñíîøåíèé ñ Ìîíãîëèåé â ïåðèîä 1861–1886 ãã è ñîâðåìåííîå ïîëîæåíèå ñòðàíû” òàéëàíä: Ìîíãîë äàõü øàðûí øàøèíû òýðã¿¿í Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöëèéí öºì íü áîëæ ÷àäàõ õ¿í29 õýìýýí Îðîñóóä ä¿ãíýñýí íü òîõèîëäëûí õýðýã áóñ áîëîâ óó. ͺ㺺 òàëààð Ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷äûí ýñðýã áèå äààí òóóøòàé òýìöýæ èðñýí áàéäëûã ¿çâýýñ Áîãä õààíä Ìîíãîëûí áóñàä íî¸äîîñ èë¿¿ ýðõ ÷ºëºº, ýðõ ìýäýë áàéñàí íü èëò áèëýý. Ìàíæèéí õààí, ýðõ áàðèã÷èä ÷ ìîíãîëûí íî¸äûã ÿìàãò Áýýæèíãýýñ óÿàòàé áàéëãàæ, ººðèéí õàðàà õÿíàëòàí äîð áàðüæ áàéñàí íü òîäîðõîé áàéäàã. ¯¿íä Ìîíãîëûí íî¸äîä Áýýæèíãýýñ æèë á¿ð òîäîðõîé õýìæýýíèé ï¿íë¿¿ îëãîæ áàéñàíûã òýìäýãëýõýýñ ãàäíà ýë óðàìøóóëëàà áàãàñãàñàíä 1910 îíä íî¸äóóä äóðã¿éöëýý èëýðõèéëñýí áàéäàã. 1911 îíä Ìîíãîë òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàñíû äàðààõ ¿åèéí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä “Иõ Ìîíãîëûí òºð” ãýñýí ¿ãñ òààðàëääàã íü ×èíãèñèéí àëòàí óðãèéí íî¸ä, òàéæ íàðûí íºëººãººð îðñîí ýñâýë òýäíèéã òàòàõûí òóëä Áîãäûí õýðýãëýæ áàéñàí íýð òîìü¸î ÷ áàéæ áîëîõ òàëòàé. ¯¿íèé ÷ óëìààñ Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èãò: “îëîí àéìãèéí òàéæèéí äîòîð ×èíãèñ õààíû õºâã¿¿ä à÷ íàðààñ ¿ðæñýíèéã íü òºðëèéí òàéæ áîëãî”30 ãýñýí çààëò îðñîí áàéæ áîëîõ òàëòàé. Äýýðõ øàëòãààíû óëìààñ Áîãä õààí Ìîíãîëûí òºðèéí óëàìæëàëûã àâ÷ áóé ãýäãýý õàðóóëàõ çîðèëãîîð ×èíãèñ õààí áà ò¿¿íèé óãñàà çàëãàìæëàã÷äûí ìàëãàéã äóóðèàëãàí õààíû ìàëãàéäàà “î÷èð” õàäñàí31 õýìýýí Îðîñûí ýðäýìòýí Ïîïîâ áè÷æýý. Áîãä ãýãýýíèéã óëñûí ýçýí õààíààð òóíõàãëàõäàà ÿìàð íýðòýé óëñûí ýçýí õààí áîëîâ ãýäýã ÷óõàë àñóóäàë áîëíî. 1990 ýýä îíû ºìíºõ Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí á¿òýýë¿¿äýä èõýâ÷ëýí

29 Î÷åðêè òîðãîâûõ è ïîãðàíè÷íûõ ñíîøåíèé ñ Ìîíãîëèåé â ïåðèîä 1861 – 1886 ãã è ñîâðåìåííîå ïîëîæåíèå ñòðàíû. – Ãîñóäàðñòâåííûé àðõèâ ×èòèíñêîé îáëàñòè Ô.1 îá, îï. 1, ä.3292 ë. 1 30 Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã., Ìîíãîë áè÷ãýýñ êèðèëë ¿ñýã áóóëãàæ, õýâë¿¿ëñýí Î.Áàòñàéõàí, Ç.Ëîíæèä, ÓÁ., 1994, 28 äàõü òàë 31 È.È.Ïîïîâ Îò íåáåñíîé èìïåðèè ê Ñåðåäèííîé èìïåðèè, Ì., 1912, ñ.267

12

Áîãä õààíò Ìîíãîë Óëñ ãýõ áóþó Àâòîíîìèò Ìîíãîë ãýñýí íýðýýð áè÷èæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, ýðäýìòýí Ø.Ñàíäàã “Áîãä õààíò Ìîíãîë Óëñ”32 ãýæ íýðëýæ, ò¿¿õ÷ Ë.Æàìñðàí “Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ”33 õýìýýí áè÷æýý. Òýðáýýð “Ìîíãîëûí òºð, çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í íü ëàì íàð áàéõ áîëñíîîñ õààíàà øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí ãýæ öîëëîñîí. Èéíõ¿¿ óëñ òîãòñîíûã á¿õ ìîíãîë÷óóäûí õ¿ñýë çîðèãîîð áèé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéñàí ó÷ðààñ óëñàà “Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ” ãýýä õààíàà “øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ íàðàí ãýðýëò áîãä õààí” ãýõ áîëñîí þì”34 õýìýýí áè÷æýý. Ò¿¿õýí áàðèìò ¿çâýýñ, Ìîíãîë óëñûí ýçýí õààíä Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã ºðãºìæèëñíèé ìàðãààø áóþó 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäºð Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðààñ Ìàíæèéí òºðèéí ãóðâàí ÿàìàíä ÿâóóëñàí öàõèëãààí óòñàíä ºã¿¿ëýõäýý: “á¿ãäýýð Áîãäûã ºðãºìæëºí ýçýí áîëãîæ, óëñûí öîëûã Ìîíãîë õýìýýí ¿å óëàìæëàí, óìàð ç¿ãèéí îðîí ãàçðûã óóë ýçýí íü õóðààí àâ÷ á¿ðýí áîëãîí áàòëàâ” ãýæýý. Эíý áîë àðõèâûí õºäºëøã¿é áàðèìò áèëýý. Ýíýõ¿¿ áàðèìòûã ¿íäýñëýí íýðò ò¿¿õ÷, ýðäýìòýí Ø.Íàöàãäîðæ “Ìàíæèéí ýðõøýýëä áàéñàí ¿åèéí Õàëõûí õóðààíãóé ò¿¿õ” íîìîíäîî 1911 îíä Ìîíãîë òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàæ “óëñûí íýðèéã Ìîíãîë, îíû öîëûã Îëíîî ºðãºãäñºí ãýæ íýðèéäýõ áà Иõ Õ¿ðýýã Óëñûí íèéñëýë áîëãîõîîð òóñ òóñ òîãòæýý”35 õýìýýí 1963 îíä òýìäýãëýæ áàéæýý.

Улсын цол Монгол хэмээн хоѐрдмол утгагүйгээр тэмдэглэжээ. Энэ бол нийт монгол овогтонд хамаатай нэр, угсаа гаралын хувьд хийгээд түүхийн хувьд нэг юм гэдгийг харуулсан үндэс болох учиртай гэж үзсэн хэрэг.

Хэдийгээр хааны цол яригдаж буй үед Олноо өргөгдсөн Монгол Улсын Наран гэрэлт түмэн наст Богд эзэн Жавзандамба хутагт хаан хэмээн нэрлэж бичдэг ч энэ нь эзэн хааны цолонд хамаатай юм.

Ар, Монгол, Гадаад монгол, Олноо өргөгдсөн Монгол, Автономит Монгол, Богд хаант Монгол гээд олон зүйлийн нэрийг өгсөн байдаг ч архивын эх сурвалжид

УЛСЫН ЦОЛ МОНГОЛ ХЭМЭЭН ТОДООС ТОД ТЭМДЭГЛЭСНЭЭС ГАДНА

УЛСЫН ТҮҮХИЙН НЭРЭНД ЗАРЛИГААР ТОГТООСОН МОНГОЛ УЛСЫН ШАСТИР \1918-1919\, хэмээн Монгол гэсэн нэрийг оруулсан байна. Эл шастирт

Манай халхын олон олон монголчуудын Чин улсын Энх амгалангийн 27 дугаар он дагаар орсноос нааш өөртөө улс болсоны Олноо өргөгдсөний тэргүүн оноос 9 дүгээр он арван нэгэн сарын шинийн есөн хүртэл аливаа дэвшсэн, буурсан зэрэг олон зүйлийг шастирт оруулан бичиж шинэтгэн зохиожээ.36

ХУУЛИЙН НЭРЭНД

ЗАРЛИГААР ТОГТООСОН МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ ЗҮЙЛИЙН БИЧИГ ХЭМЭЭН БИЧСЭН НЬ ЭХ ТҮҮХЭЭС УЛБААТАЙ, УЛАМЖЛАЛТАЙ БИЛЭЭ. \1913-1918\

32 Ø.Ñàíäàã Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ãàäààä õàðèëöàà, Òýðã¿¿í äýâòýð, ÓÁ., 1971, 262,271,279 äýõ òàë 33 Ë.Æàìñðàí Ìîíãîëûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí, ÓÁ., 1992, 67-68 äàõü òàë 34 Ë.Æàìñðàí Ìîíãîëûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí, ÓÁ., 1992, 67-68 äàõü òàë 35 Ø.Íàöàãäîðæ Ìàíæèéí ýðõøýýëä áàéñàí ¿åèéí Õàëõûí õóðààíãóé ò¿¿õ, ÓÁ., 1963, 268 äàõü òàë 36 Монгол Улсын шастир, Дэд боть, УБ., 1997, 85 дахь тал

13

“Зàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã” 65 äýâòýðèéã Ìîíãîë

Óëñûí õààí Æàâçàíäàìáûí çàðëèãààð òºð, øàøíû ç¿òãýëòýí ýðäýì ìýäëýã òºãñ óõààíò ìýðãýä óðüä óðüäûí õóóëü öààçàä òóëãóóðëàí 1913 îíû ñ¿¿ë÷ýýñ 1918 îíû ýõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä áîëîâñðóóëæ, Óëñûí äîîä, äýýä õóðëààð íÿãòëóóëæ ø¿¿ëãýñíèé äàðàà çîõèõ çàñâàð, ººð÷ëºëò, íýìýëò ¿éëäýæ, Óëñûí ýçýí õààíààð áàòëóóëñàí áàéíà. Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéã àíõ 65 äýâòðýýð áîëîâñðóóëæ, íèëýýäèéã íü õîðãîëæèí áàðààð õýâëýñýí áà íýã õýñýã íü ãàð áè÷ìýëýýðýý õàäãàëàãäñààð ýä¿ãýý õ¿ð÷ýý. Ýíýõ¿¿ 65 äýâòýðèéí 58 äýâòýð íü ýä¿ãýý Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé òºâ àðõèâ, Үíäýñíèé òөâ íîìûí ñàíä õàäãàëàãäàæ áàéíà. Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã íü äîòîîä, ãàäààäûíõàíû ñîíèðõëûã èõýýð òàòàæ áàéñàí íü òóõàéí ¿åèéí ò¿¿õ áè÷ëýãýýñ òîä õàðàãäàíà. Òóõàéëáàë, ßïîíû Ìèöóé Áóññàí ï¿¿ñèéí òºëººëºã÷ Îîøèìà Êè¸øà 1917 -1920 îíû õîîðîíä Ìîíãîëä õýä õýäýí óäàà èðýõäýý ýíýõ¿¿ 65 äýâòýð Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéã àâ÷, óëìààð ÿïîí õýëíýý õºðâ¿¿ëýí “Õ¿ðýýíä î÷ñîí òóõàé èëòãýëäýý” õàâñàðãàæýý. ßïîíû ìîíãîë õýëòýé Îîøèìà ñàí òýäãýýð 65 äýâòýð Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéã Ìîíãîëîîñ àâ÷, ßïîíä èðñýí íü ëàâ òîäîðõîé ìýäýãäýæ áóé áèëýý. Èíãýõäýý ÿìàð ÷ ãýñýí 65 äýâòýð á¿ãäèéã àâ÷èðñàí íü ìýäýãäýæ áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ ÿìàð ÷ ãýñýí Ìîíãîë÷óóä Õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéí 65 äýâòðèéã á¿òíýýð íü çîõèîñîí íü ëàâòàéã íîòîëæ áóé áèëýý. Ãýõäýý õàðèí á¿ãäèéã õýâë¿¿ëæ ÷àäñàí ýñýõèéã òîäðóóëæ ÷àäààã¿é áîëîâ÷ ßïîíû ï¿¿ñèéí òºëººíèé ò¿øìýë Îîøèìà óã Õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéí æèíõýíý ãàð áè÷ìýë ýõèéã àâ÷èðñàí ãýõ áàòàëãàà ¿ã¿é áèëýý. Îîøèìà áýýð Ìîíãîëîîñ àâ÷èðñàí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã 65 äýâòýð á¿ãäèéã ÿïîí õýëíýý 1922 îí ãýõýä õºðâ¿¿ëæ ÷àäñàí áàéäàã. Òèéìýýñ ýíýõ¿¿ ÿïîí õýë äýýð áóé 65 äýâòýð óã ýõèéã áèä ÿìàð ÷ áàéñàí îäîî áàéãàà á¿ðýí ýõ áîëãîí îäîîõîíäîî áàðüæ áóé.

Òýðõүү õóóëü çîõèîõ êîìèññ ÿìàð ÿìàð õóóëü õàðààã ãîë áîëãîí áàðèìòàëñàí òóõàé

өãүүëýõäýý “ýíõ öàãèéí îëîí óëñûí ñàéí õóóëèéã ìºðäºí øèéòãýæ ¿¿ðä õîöðîîâîîñ çîõèõûí òóëä” óðüä ýðäýìòíèé íîìëîñîí Äàé÷èí óëñûí á¿ãä õóóëü çýðýã îëîí õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãèéã îð÷óóëæ ¿çñýí õýìýýæýý. ¯¿íä: Äàé÷èí óëñûí á¿ãä õóóëü áè÷èã íýãýí çóóí äýâòýð, Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã 180 äýâòýð áàñõ¿¿ öýðãèéí ÿàìíààñ øèëæ¿¿ëýí èðñýí öýðãèéí æóðãàíû õýðãèéí õóóëü ÿë õýëýëöýõ õóóëü á¿ãä 69 äýâòýð, Ø¿¿õ ÿàìíààñ øèëæ¿¿ëýí èðñýí Ø¿¿õ öààçíû áè÷èã 47 äýâòýð, ýíý á¿ãä ãóðâàí çóóí æàðàí çóðãààí äýâòýð öºì ìàíæ ¿ñãèéã ìîíãîëîîð îð÷óóëæ íèéë¿¿ëñýí áàéíà. 360 äýâòýð õóóëü áîëîí õóóëü õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûã ìîíãîë÷èëñîí ãýýä áîäîõîä áàãàãүй ажил өрнүүлсэн нь ойлгомжтой болов уу. Энэхүү Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын Хууль зүйлийн бичиг бол Монгол Үндэстэн тусгаар улс болон оршиж буйг илтгэн харуулсан олон зүйл заалттайн дээр өмнөх үеийн хуулиудаас дэвшилттэй болсон боловуу гэж боддог. Ìîíãîë төрийн гал голомт- БАРÓÓН ӨРГӨӨ

Баруун өргөө нь Түшээт ханы дээд өвөг Абтай сайн хаан (1554-1558)-ы гэр өргөө билээ.

Монгол төрийн гал голомт өргөө нь Монгол гүрний нийслэл Хархорум, Эрдэнэзуу хийдэд

байгаад 1639 онд анхдугаар Богд өндөр гэгээний Өргөө өнөөгийн Нийслэлийн суурийг

Ширээт цагаан нуурт тавьсны дараа гал голомт Өргөөг Эрдэнэ зуу хийдийн соѐмбот

суварган хэрэмнээс нүүлгэн, өндөр Богдын Өргөө шар бүсийн ордны баруун урд талд

буюу их талд хүндэтгэн байрлуулснаас хойш “Баруун өргөө” хэмээх болжээ. Баруун талыг

эрхэмлэх ѐс нь хамгийн хүндтэй айлын гэр нь баруун урд талдаа байрладаг эртний

14

уламжлалтай ажээ. Баруун Өргөөг уламжлал ѐсоор шашин төрийн төв орд буюу Богдын

шар ордны баруун этгээдэд байрлуулдаг байжээ. Баруун Өргөөний гал голомт нь тулгын

гурван чулуутай байжээ.

Баруун өргөө буюу гал голомт Өргөө нь эртний Монголын төрийн гал голомтоо хүндэлдэг

ѐс заншил хүндэтгэлийг залгамжлан авч, Монгол төрийн галыг бадраан, зулыг асааж

бидний үед уламжлуулсан ажээ. Оросын нэрт эрдэмтэн А.М.Позднеев 1877, 1892 онд

Баруун Өргөөнд хоѐр удаа орж үзэж байснаа бичсэн байна.37

Түүний бичснээр Баруун

Өргөөг Автай сайн хааны өргөө гэдэг байжээ. Баруун өргөөний гадна дотно байдал, эд

хэрэглэл нь номын сүм хэмээгдэх боловч лам нарын эд зүйл цөөн, гуравхан бурхантай, нэг

ч лам суудаггүй, ерийн нэгэн том Монгол эсгий гэр байсан ажээ.

Энэхүү монгол гэрт Чингисийн удмын Автай сайн хаан сууж байсан хэмээн олон түмэн их

хүндэлдэг байжээ. Автайн ач өндөр гэгээн Занабазар тэр Автай сайн хааны гэр өргөөг

Эрдэнэзуугаас Богд Жавзандамба хутагтын өргөөний дэргэд аваачснаар Эрдэнэзууд

зөвхөн буурь нь үлджээ. Баруун Өргөөг Өндөр гэгээн шашны сүмийн ѐсоор шүншиглэх

ѐслол хийж, хурал ном хурах болж, тэр цагаас үйл ажиллагаа нь төр шашны шинжтэй

Хүрээний хамт нүүж, суурьшиж байжээ.

Хүрээн дэх баруун өргөөг Автай сайн ханы сүм гэнэ. Гадна талаас нь харахад Автай сайн

ханы Монгол гэр нь таван хэлтэй өрхтэй хүнийг цочоомоор гайхам том гэр байв.

Энгийн монгол гэр түүний хажууд яг л хүүхдийн тоглоом шиг харагдана. Автай сайн

ханы монгол гэрт гурван зуугаад хүн уужуу багтах ажээ. 1877 онд би дотор нь орж,

тойрон явж үзэхэд бараг л хөндий мэт их зайтай асар том гэр байв. Тэнд хуран цуглуулсан

эртний дурсгалт эд зүйл төдий л олон биш боловч тухайн үедээ Монголын түүхийн

дурсгалт эд өлгийн зүйлийн музей шиг харагдаж байв.

Тухайлбал, хойд хананд нь байх бурханы хөргийн дэргэдэх нэг их суудал нь Манай улсын

(Оросын Эзэнт гүрнийг хэлж буй) эртний их түшлэгт суудалтай их л адилхан мэт байв.

Хүмүүсийн яриагаар бол тэр нь Автай сайн ханы суудал юм байна. Түүний хоѐр хажууд

нь эртний баатар эрс, Автай сайн ханы түшмэлийнх шуумал хөргийг тавьжээ. Хөргийн

өндөр нь 2 метр хагас хэртэй. Дүр догшин, харц ширүүн ажээ. Хөрөгт хуяг дуулга

өмсгөж, дээд хэсгийг хүрлээр цутгаж, шижир алтаар бүржээ. Тэрхүү баатар жанжны

хөргийг монголчууд бишрэн дээдэлж, Өргөө гэрт орсон хүн бүхэн түүнээс хүч чадал

олохыг хүсч мөрөн дээр нь магнайгаа тулгаж, мөргөн адис авдаг гэнэ. Өргөө гэрийн хананд нум, сум, бамбай, сэлэм зүүжээ. Баруун Өргөөнд 20 лам тогтмол

уншлага уншина. Тэд хүрээний аль ч аймагт хамаардаггүй байв.

Хамгийн их хүндэтгэл бүхий Чингис хааны удам Автай сайн ханы өвөг удам нь

болох их эрх мэдэл бүхий Түшээт хааныхан Баруун Өргөөний хурал ном, ѐслол

хүндэтгэлийг эрхлэн гэрийн мод бүрээс хэрэгслийг шинэчлэх, засч сэлбэх, зоог

шүүсний бүх зардлыг гаргадаг байжээ.

Битүүний үдэш Түшээт ханыхаас Баруун Өргөөнд ширээ засч идээ шүүс тавин будаалга

хийхдээ төмөр зуух хэрэглэдэггүй эртний заншлаар гурван чулуу тулсан тулганд гал асаан

ѐслол хүндэтгэл үйлдэнэ. Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө наран ургах цагт Өргөөний

гол дахь гурван чулуу тулсан тулганд Түшээт ханы алтан ургийн нэгэн тайж хатны

37 Позднеев А.М. Монголия и монголы, Результаты поездки в Монголию, исполненной в

1892-1893 гг. Т.1-2, СпБ, типография Императорской АН, 1896 г., Позднеев А.

Ургинские хутухты, Исторический очерк их прошлого и современного быта, СпБ., 1879

г.

15

хамт ирж, хэт цахиж гал асаан “Хаан аавын цахиж асаасан, хатан ээжийн үлээж

хөгжөөсөн гал голомт” гэж хэлэхэд хатан нь галаа бадрааж, хуран цугласан хаад ноѐд,

төрийн сайд, түшмэд золголт хийж, шинэлэх ѐсны баяр эхэлдэг байжээ хэмээн Позднеев

тэмдэглэсэн буй.

Баруун Өргөөний төр шашны шинжтэй нэг ѐслол бол Түвдээс тодруулан залж ирдэг

байсан Жавзандамба хутагтыг эхлээн Баруун Өргөөнд оруулж, төрийн ѐслол үйлдүүлэн,

тангараг өргүүлж, мөргүүлсний дараа ширээнд өргөмжилдөг байжээ. Тухайлбал, 1874 онд

VIII Богд Агваанлувсанчойжиннямданзанваанчигбалсамбууг Төвдөөс залж ирэхэд нь

Түшээт хан Насантогтох Богдын шар ордны баруун урд талд байрлаж байсан Баруун

өргөөнд хүлээн авч төрийн ѐслол үйлдэж тангараг өргүүлсний дараа ширээнд нь

өргөмжилж байжээ.

Гал голомт өргөөний зул хүжийг асааж, галыг нь бадраах, хурал ном хурах үүрэгтэй алтан

ургийн дөрвөн тойн лам тус өргөөнд жасаалан суудаг байжээ.38

Баруун өргөөний төрийн ѐслол хүндэтгэл ХХ зууны хориод он хүртэл үргэлжилж байгаад

таслагдан хаагджээ.

Баруун Өргөө нь Хуучин Богдын шар ордны баруун урд тал одоогийн Сүхбаатар

дүүргийн зургаадугаар хорооны нутаг Хүүхдийн урлан бүтээх төвийн хашаан дотор

баруун урд өнцөг хавьд байгаад 1930-аад оны улс төрийн хэлмэгдлийн үед устгагдан

хэлмэгдэж, орон буйр нь 1950 –иад оны эцсийн хот тохижилтын ажлын үед газрын

хөрснөөс арчигдсан түүхтэй39

хэмээн профессор С.Ичинноров гуай бичжээ.

Жил бүрийн Цагаан сарын шинийг нэгний өглөө Түшээт ханы төлөөний хүн ирж, “хаан

эцгийн цахиж асаасан гал, хатан эхийн үлээж хөгжөөсөн голомт” хэмээн хэлж хэт

цахиураар гал асаадаг байсан нь Эзэн Чингисийн гал голомтыг тасралтгүй авч явааг

илэрхийлсэн утгатай байв.

1911 онд Монголын тусгаар тогтнол, төр улс дахин сэргэж, Богд Жавзандамба хутагтыг

Монгол Улсын эзэн хааны эрдэнийн суудалд залсан билээ. Үүнээс хойш Богд хаан, эх

дагинын хамт жил бүрийн Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө Баруун өргөөнд ирж, гал

асаадаг болсон байна. Энэ бол эзэн Чингисийн төрийн залгамж, уламжлалыг хадгалж

буй илэрхийлсэн хэрэг юм.

Улмаар Богдын Засгийн газрын гишүүд, сайд,түшмэд цөм Цэргийн яамны дэд

сайд,бэйс Насанравжих, Гадаад яамны дэс түшмэл Сөстэй нарын санал болгож,

Дотоод яамны сайд Да лам Цэрэнчимэд Богд хаантанд айлтгаснаар Нийслэл

Хүрээний Баруун өргөөний Улаан сахиусны өмнө тангараг өргөсөн байна.40

Хожим 1920 оны 1 дүгээр сард Хүрээний нууц бүлгэмийн гишүүд болох С.Данзан,

М.Дугаржав, Д.Догсом, Ө.Дэндэв, Д.Сүхбаатар нар мөн л Нийслэл Хүрээний Баруун

Өргөөний улаан сахиусны өмнө тангараг өргөж байжээ.

38 С.Ичинноров Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар, УБ., 2009 он, 48 дахь тал 39 С.Ичинноров Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар, УБ., 2009 он, 49 дэх тал 40 Г.Дашням Монгол Улсын тусгаар тогтнол ба Нийслэл Хүрээний Баруун өргөө, Манай

Монгол сэтгүүл, 2001, дугаар 01-02, х.28

16

Иéíõүү 1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалы дараа монголчууд өөрийн үндэсний түүхэндээ анхаарал хандуулж, түүх, хуулиа зохиож байсаныг харж болно. Түүнээс гадна эл үеийн түүхийн эх сурвалжийн шинжтэй зохиолууд бол Магсар хурцын Монгол Улсын шинэ түүх, \1927\ 1911 îíû Ìîíãîëûí òóñãààp òîãòíîëûí àñóóäàë íü îëîí ¿åèéí ýpäýìòýí ñóäëàà÷ íàpûí àíõààpëûã ç¿é ¸ñîîp òàòàæ, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíä íü ºpòñººp èpæýý. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë îpîí Ìàíæààñ ñàëæ, òóñãààp òîãòíîëîî îëæ àâàõ ¿éë õýpýãò áèåýp îpîëöñîí Ìàãñàpæàâ (Îëíîî Ìàãñàp õópö õýìýýí àëäàpøñàí, Áîãä õààíû íîìûí áàãø) -ûí 1927 îíä áè÷ñýí “Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ” íîì ¿éë õýpãèéã ÿìàp íýãýí õýòp¿¿ëýãã¿é áîäèòîé ä¿pñëýí õàpóóëñàí òîìîîõîí á¿òýýë áîëíî.41 Манжич Дэндэвийн Монголын түүх \1934\ Ìàíæè÷ Ë.Äýíäýâèéí áè÷ñýí «Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ» íîìîíä Ë.Äýíäýâ 1911 îíä Ìîíãîë òóñãààð òîãòíîñîí ÿâäëûã «ìàíæààñ õàãàöàæ ººðèéí ¿íäýñ ÿçãóóðûã õàìãààëàí îëîí óëñûí äóíä òóñãààð ÷àíàðòàé óëñûí çàñãèéã ÿâóóëñàí ãàéõàìøèã ò¿¿õòýé èõ õýðãèéã á¿òýýñýí»42 õýìýýí ä¿ãíýæ, ýíý ¿åèéí ÷óõàë ¿éë ÿâäëóóäûã á¿òýýëäýý òîä òîìðóóí òóñãàæýý. Ìàãñàp õópö, Ë.Äýíäýâ íàðûí ýäãýýð á¿òýýë Ìîíãîëûí ýíý ¿åèéí ò¿¿õèéí ÷óõàë ñópâàëæ òóë äàpàà äàpàà÷èéí ñóäëàà÷ íàpûí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ÷óõàë õýpýãëýãäõ¿¿í áîëñîí þì. Ìөн бас А.Амарын Монголын түүхийг нэрлэж болох юм. Бас нэгэн бүтээл болох - 1911 îíû Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àñóóäëûã íèëýýä òîäîðõîé áàðèìòòàéãààð ä¿ðñýëñýí «Ìîíãîë óëñûí àâòîíîìè õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõò çàñãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë ÷óõàì áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ ò¿¿õ áè÷èãò»43 1911 îíä Ìîíãîë Óëñ òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàí çàðëàæ, Áîãä ãýãýýíèé Óëñûí ýçýí õààíààð өðãөìæèëñөí òóõàé өãүүëýõèéí çýðýãöýý Óëèàñòàé, Õîâäûã Ìàíæèéí ýðõ ìýäýëòíүүäýýñ ÷өëөөëñөí òóõàé áîëîí Өâөð Ìîíãîëûã ÷өëөөëөõ òàâàí çàìûí áàéëäààí, Áàâóóæàâûí òýìöýë çýðýã үéë ÿâäëóóäûã ìàø òîäîðõîé õàðóóëñàí þì. Эíýõүү áàðèìò áè÷ãèéã Ø.Íàöàãäîðæ ãóàé 1960 îíä õýâëýõäýý үçýë ñóðòëûí óëìààñ çàðèì çүйлсийг чухал бус хэмээн хасаж хэвлэсэн байдаг. Харин өчүүхэн судлаач Î.Áàòñàéõàí ìèíèé áèå õýâëýãäýýãүé үëäñýí õýñãèéã íөõөí îðóóëæ, áүòíýýð íü үндэсний хувьсгалын 80 жилийн ойд зориулан 1992 îíä íèéòëүүëñýí þì. Òýðõүү орхигдсон хэсэг дотор эзэн Чингисийн нэр байдаг юм:

Эðòíèé цàã äîð Их Юàí хýìýýх Мîíãîë óëñûí äýýä ýçýí Тàéчóó Бîãä Чèíãèñ хààí

Тýìүæèíèé ãàéхàìшèãòàé ñүð áóÿí, ãàâüÿà ýðäýì áүх áѳìáѳðцѳã åðòөíц äàхèí

äîð òóãýýìýë áàäàðч ýäүãýýх Аçè, Еâðîïûí çýðýã òàâàí òèâèéí ãàçàð îðîí хүí

41 Í.Ìàãñàpæàâ Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ, ÓÁ.,1994.,99 äýõ òàë 42Ë.Äýíäýâ Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ, ÓÁ., 1934 îí, 6 äàõü òàë

43 «Ìîíãîë óëñûí àâòîíîìè õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõò çàñãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë ÷óõàì

áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ ò¿¿õ áè÷èãò» Î.Áàòñàéõàí ýìõòãýæ

õýâë¿¿ëñýí ÓÁ., 1992 îí, 24-25 äàõü òàë

17

àðäûí èх òѳëѳâèéã äàãóóëàí àâч åðѳíхèéëýí çàхèðч ÿâñàí áà òүүíèé äàðààхü

àðâàí òàâäóãààð үåèéí хààí Тîãîîí Тѳìѳðèéí áèå äýëхèé äàхèíû îëîí óëñûã

åðѳíхèéëѳí çàхèðàх èх òѳðèéí ýðх ñóóðèéã Мèí хýìýýх Õÿòàä óëñûí хààí Ю Õý

Õóà Цçþ Дàéìèí Фóí Лýó äîð áóëààãäàí àëäààä ѳìíѳò хÿòàäûí îðíîîñ çóãàòàí

ãàðч ÿçãóóðûí хóóчèí íóòàã Мîíãîë ãàçàð äîð хүðч èðýýä Õýðëýí ìѳðíèé îéð

Бàðñ íýðò хîòûã áàéãóóëæ хàðüÿàò Мîíãîë îëîí àéìãèéã çàхèðàí ñóóâàé.

Үүíýýñ хîéч óå òóòàì äîð ýðäýì ñүð хүчèí чàäàë óëìààð áóóðч óëèðàí ìóóäñààð

ýцýñ äîð Мîíãîë îëîí àéìàã óäàà äàðààãààð ñàëæ ñàðíèí ãàçàð ãàçàð òàðхàæ

ѳìíѳò Õÿòàä, Мàíæ, хîéò Оðîñûí çýðýã ãàäààä óëñûí хàðüÿàò àéìàã ìóæ àëáàò

áîîë áîëæ хóâààãäàí çàхèðàãäàæ хîёð çóóí èëóó æèë áîëáîé. Эíýõүү óчèð ÿâäëûã

áóðíýý òóñ òóñ òîäîðхîéëîí òýìäýãëýñýí òóñãàé òүүх шàшäèð áèчãóóä áóé

òóë óóí äîð äàâхàðëàí óë áèчèâ. Гàãцхóó îäîî...

Дээр дурьдсан зүйлүүдэд Эзэн Чингисийн үеийн уламжлал бага боловч орсон болохыг харж болохоос гадна энэтхэг түвдийн уламжлал давамгайлж байсан нь тодорхой буй.

Өндөр гэгээн Занабазар Жавзандамба ламын анхан төрлийн нэр Лодойшиндонамдаг. Энэтхэгийн Дориндагийн газарт Шигмуни бурханы шавь 500 бодисадын дотроо явсан хэмээн түүх нь эхэлдэг бөгөөд Арванзургадугаар төрлийн нэр Жибзунлувсандамбийжанцан Халхын газраа эцэг Очирбат түшээт хан Гомбодоржийн гэрт эх хатан Ханджамцаас мэндэлжээ. Өндөр гэгээн Занабазар буюу бидний нэрлэж ирснээр Анхдугаар Богд юм.

Энэ үеэс хойшхи Монголын түүх Бурханы шашинтай салшгүй холбоотой болж, Монголчуудын бичигдсэн түүх бурханы шашины нөлөөн дор орсон буй. Лувсанданзан Алтан товчийг аваад үзээд үзсэн ч мөн бусад Монголын түүхийн ном ийм маягаар бичигдсэн юм.

Монголчууд бүхэлдээ XVII-ХХ зууны эхэн үе болоход бурханы шашинтай болсон бөгөөд энэ тухай гадны хүний бичсэн нь ХХ зууны эхэн үеийн Монголыг Эзэн Чингис нь харсан бол танихааргүй шахам болтлоо өөрчлөгдөж, нөгөө омог бардам, зориг зүрхтэй, эр бяртай монголчууд номхон хүлцэнгүй болж хувирсан хэмээн тэмдэглэсэн буй.

Гэвч өвөө эмээ нар, аав ээж үүд үр хүүхэддээ Эзэн Чингисийн тухай үлгэр, домог ярьж, үндэсний омог бардам явсан гайхамшигтай түүхийн үнэн мөнийг амнаас аманд, үеэс үед өвлүүлж байсан юм. Нутаг нутгийн уул овооны тахилга, ѐс заншил, уламжлал тэргүүтэн Эзэн Чингисийн үеэс улбаатай түүхийн мэдлэгийг хадгалж, өвлүүлэхэд оршиж байлаа.

Ìîíãîëä ººðèéí àìüäðàëûí 50 øàõàì æèëèéã ºíãºð¿¿ëñýí Îðîñûí íýðò äèïëîìàò÷ ßêîâ Øèøìàðåâ á¿ð 1885 îíä ìîíãîë÷óóäûí òàëààð áè÷èõäýý: “Ìîíãîë÷óóä ººðèéíõýý ò¿¿õèéã ñàíàæ áóé áºãººä òýä òóñãààð òîãòíîí îðøèõûí òºëºº õÿòàäóóäòàé õèéæ èðñýí çóóíû òýìöëýý ìàðòààã¿é áèëýý. Ìîíãîë÷óóä ººðñäèé㺺 äàðëóóëæ áàéõûã õàðàõàä ¿íýõýýð äóðã¿é áàéãàà. Äýýð íü Ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷äûí ìîíãîë÷óóäûã ¿ë îéøîîñîí áàéäàë, õÿòàä ò¿øìýë, õóäàëäàà÷äûí äàðàíãóéëàë ìîíãîë÷óóäûã òýñýõ àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ðãýæ, òýäíèé õ¿ñýë òýì¿¿ëëèéã îðãèëóóëæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóäûí õýçýý íýãýíò öàãò ººðñäèéíõ íü òýäýíä ºãñºí õÿòàä (äàðëàãäñàí, ÿëàãäñàí àðä ò¿ìýíä îëãîñîí

18

äàðëàãäàã÷, ÿëàãäàã÷ õýìýýõ íýðèéã ýõ ñóðâàëæèä èéíõ¿¿ òàéëáàðëàæýý) õýìýýõ íýðíèé ó÷èðûã ñàéòàð óõààð÷ áóé.

Ìîíãîë÷óóäûí ºíãºðñºí õèéãýýä èðýýä¿é öàãèéí òóõàé, ãàçàð ñàéã¿é, óóë õàäàíä õ¿ðòýë

áè÷èãäñýí òºðºë á¿ðèéí áè÷ýýñíèé òóõàé çýðýã îëîí äîìîã áèé”44 õýìýýí òýìäýãëýñýí

áóé.

Дүгнэлт болгох нь

1911 оны үндэсний хувьсгалын оргил үе болох Богд Жавзандамба хутагтыг Монгол Улсын эзэн хаанаар

өргөмжлөх, төр улс, тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглах төрийн ёслолын байдлыг үзвэл чухамдаа бол

Эзэн Чингисийн үеэс улбаатай Монгол төрийн уламжлал гэхээсээ илүү Энэтхэг, түвдийн нөлөө бүхий

бурханы шашны уламжлал давамгайлсаныг төвөггүй харж болно. Хэзээ нэгэнц цагт омог бардам, дайнч

монголчуудыг номхтгосон бурханы шашин ХХ зууны эхэн болоход монголчуудыг үндэсний тусгаар

тогтнолын төлөө тэмцэлд нэгтгэх нэгэн чухал нөлөө үзүүлэх хүчин зүйл болсоныг илтгэх төдийгүй үүний

илрэл нь халх монголын бурханы шашны тэргүүн Сэргээн тунхагласан Монгол Улсын төрийн тэргүүн,

эзэн хаанаар өргөмжлөгдсөн явдал хэмээн үзэж байна.

Гэвч үндэс язгуур, уламжлал, газар нутаг эл бүхэн эртний монголчуудаас эхтэй нь гарцаагүй тул монгол

уламжлал 1911 оны төрийн их ёслолд тодорхой эзэлж байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй байх. Харин төр

улс, тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласаны дараа монголчууд өөрийн үндэсний түүх, уламжлалд илүү

анхаарах болжээ хэмээн үзэж байна. Энд бид дээр дурьдсан Монголын түүх, уламжлалын талаар

бүтээж байсан түүх, шастир, хууль зэргийг оруулж буйгаас гадна Ордост буй Чингисийн онгоны талаарх

зүйлсийг ч мөн оруулсан болно.

44 Ãîñóäàðñòâåííûé àðõèâ ×èòèíñêîé îáëàñòè Ô.1 îá, îï. 1, ä.3292 ë. 21