ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀË

1206

ÍîðîâûÍ ÀëòÀÍõóßÿã

Ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë ÝõÝëëÝÝ .. .

Óëààíáààòàð õîò 2012 îí

ÍÈÉÒËÝË

2

DDC321'8A-484

Ýõèéã áýëòãýñýí: Ò.Àíõáàÿð Õàâòàñíû äèçàéíûã: Ò.Àíõáàÿð Õàâòàñíû çóðãèéã: IC creative division Öààñíû õýìæýý: 60õ84 1/16 Õýâëýëèéí õóóäàñ: 24 x.x

Çîõèîã÷èéí ýðõ © "Àðä÷èëñàí çàñàãëàë 1206" Óëààíáààòàð õîò. 2012 îí

ISBN 978-99962-60-64-3

Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõ õóóëèéí äàãóó õàìãààëàãäñàí áîëíî. Á¿òýýëèéã á¿òíýýð áóþó õýñýã÷ëýí õóâèëàõ, íèéòëýõ, ýëåêòðîí ñèñòåìä îðóóëàõ áîëîí áóñàä ÿìàð íýã õýëáýðýýð îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀË 1206

3

ªìíªÕ ¯ã 7

Àðä×èëñÀí íÀìûí ÝðÕÝì Çîðèëãî 9

Ò¯ëÝÝ ÕÀãÀëÀÕÀÀñ ÝÕÝëñÝíìªíÕèÉí Õªäªë㯯ð 18

×ªëªªÒ ÕÓäÀëäÀÀ ìÀíäÒÓãÀÉ! 39

ÇÀÕ ÇÝÝëèÉí ãÀÉÕÀìØèã: ¯íÝ 55

ìªí㪠Áîë ÖÀÀñ ÁèØ 73

ÒÀÒÂÀðûí ÒîãÒîëÖîî ÁÀ ÒªðèÉí ÕÝìƯ¯ð 89

ñîíãÓÓëèÉí ÒÀëÀÀðÕ ÕÝäÝí ¯ã 103

ÁÀßëãèÉí äÝÝä ÁÀßëÀã “ÀëÒíÀÀñ è믯 ¯íÝÒÝÉ” Õî¨ð ÇÓÓí ìîíãîë ¯ðñèÉí ìèíü Àìü íÀñ 116

Àðä×èëñÀí ÇÀñãèÉí Ýðèí ¯å 121

Ãàð×ÈÃ

ÍÈÉÒËÝË

ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ

4

ßÐÈËÖËÀÃÀ

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

Õîîñîí îðèëñíîîð ìªí㪠ÁèÉ Áîëäîã Áîë ÕÀìÀÀ ÀëãÀ 137

2004.12.22 Àðäûí ýðõ

ñÀÉä Õ¯í ñÀëÁÀðûí í¯äÝÝð ÀñÓÓäëûã ÕÀðäÀã ÁÀÉÆ ÒÀÀðÀÕã¯É. 150

2005.01.05 ªäðèéí ñîíèí

ìßíãÀíû ñîðèëûí ñÀíãÀÀñ ìªí㪠ÀÂíÀ ãÝäÝãÒ ÝðãÝëÇÝÕ ÕÝðÝãã¯É 158

2005.05.13 ªíººäºð ñîíèí

Àðä Ò¯ìÝí ÁÀßÆèÆ ë ÁÀÉÂÀë Áè ìÓÓ ÕÝ믯ëüå, ßÀäÀã Þì 167

2008.09.04 ªäðèéí ñîíèí

ÀìëÀñÀí ìªí㪠îëãîãäîíî, ÝíÝ ÀÆëûã ÝÕ믯ëÝÕ ãÝÆ ÇÀñãèÉí ãÀÇÀð ÁÀÉãÓÓëÀãäñÀí 173

2008.12.08 ªäðèéí ñîíèí

ÕÀìÒÀðñÀí ÇÀñÀã ÁÀÉãÓÓëÀãäñÀí íü äîëäÓãÀÀð ñÀðûí 1-íèÉ ¯Éë ßÂäëûã ìªëèÉëãªÕ, ãÓÉÂÓÓëÀÕ, ÁÀñ ÕÀÀÖÀÉëÀÕ ØÀëÒãÀÀí ÁîëîÕ ¨ñã¯É 188

2011.03.21 ªíººäºð ñîíèí

5

ìîíãîë Óëñûí ÝäèÉí ÇÀñãèÉí ªíäªð ªñªëÒªªñ äîðÆ, äÓëìÀÀãèÉí ãÝðÒ ÞÓ íÀÀëäÀ ãÝäÝã íü ÕÀìãèÉí ×ÓÕÀë 222

2011.10.27 ªíººäºð ñîíèí

Áè ÁÀãèÉí Òîãëîã× Õ¯í 235

2011.11.18 ªäðèéí ñîíèí

ÕÀìÒÀðñÀí ÇÀñãèÉí ãÀÇðÀÀñ ãÀðÀÕ íü ÒèÉì ÝìãÝíÝëÒÝÉ ÕÝðÝã ÁèØ 249

2011.11.29 Ñýð¿¿ëýã ñîíèí

ìîíãîë Óëñ Àðä×èëñÀí åðªíÕèÉëªã×ÒÝÉ ÁîëîÕ ¨ñÒîÉ 264

2009.04.03 Àðä÷èëñàí íàìûí IV èõ õóðàë

Àðä×èëñÀí ìîíãîë Óëñûí èðãÝí ÒÀíÀÀ 285

2009.12.10 Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí 20 æèëèéí îéí áàÿðûí õóðàë

Àðä×èëñÀí ñîíãÓÓëèÉí äÓÓäëÀãÀ 298

2010.12.06 Îëîí íàì îðîëöñîí àíõíû ÷ºëººò ñîíãóóëèéí 20 æèëèéí îéí ¸ñëîëûí àðãà õýìæýý

Óëñ ÒªðèÉí ÒÀëÖëÀÀñ èðãÝä ÁÀßÆèÕã¯É, Óëñ îðîí ÕîÆèÕã¯É 307

2010.12.10 Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí 20 æèëèéí îéí áàÿðûí õààëòûí õóðàë

ÈËÒÃÝË

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

6

Ò¯¯Õ ÁèäíÝÝð ÁÀÕÀðÕÀÕ ÖÀã ÓäÀÕã¯É èðíÝ 317

2010.04.17 ÀÍ-ûí ¯ÇÕ-íû 31 ä¿ãýýð õóðàë

Àðä×èëñÀí ÕÓÂüñãÀëûí Õî¨ð äÀÕü äÀÂÀëãÀÀ ÝäèÉí ÇÀñãèÉí ÕÓÂüñãÀë ÝÕÝëëÝÝ 330

2010.11.19 ÀÍ-ûí ¯ÇÕ-íû 32 ä¿ãýýð õóðàë

ÝðÕ ×ªëªªíèÉ ÕÀðÓÓë 349

2011.12.06 Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí 22 æèëèéí îéí áàÿðûí õóðàë

ìîíãîë Õ¯í ìîíãîëäîî ñÀÉÕÀí ÀìüäÀðÖãÀÀß 358

2011.12.09 "Ìîíãîë õ¿í 2020" Óëààíáààòàð õýëýëö¿¿ëýã

Àðä×èëñÀí íÀì Ò¯¯ÕÝí ¯¯ðãÝÝ ã¯ÉÖÝÒãÝëÝÝ 376

2012.01.11 ÀÍ-ûí ¯ÇÕ-íû 35 äóãààð õóðàë

7

ªìíªÕ ¯ã

ìîíãîëûí àðä÷èëàëûí ãàéõàìøèãò çàìíàëûí ýõëýë íü ìàíäàí áàäðàõûí áýëãýäýë - ãàë þì. Òýð ãàë 22 æèëèéí ºìíº áîäëîãûí õàðàíõóéã ãèéã¿¿ëæ, áóðàíãóéí õýðìèéã íóðààæ, ýðõ ÷ºëºº õýìýýõ þóãààð ÷ ñîëüøã¿é æàðãàëûí îðãèë ººä öîãíîí ä¿ðýëçýõ èë÷èò áàìáàð áîëñîí áèëýý. Áèäíèé æóðìûí íºõºä òýð îðãèë ººä òýì¿¿ëýõäýý áàÿðûí ãýðýë, ãóíèãèéí ñ¿¿äðèéã õýäýíòýý äàéðñàí ÷ èë÷èò áàìáàðàà èòãýëòýé àòãàñààð öàã õóãàöààã ºðòººëºí ºíººã õ¿ðëýý. Àðä÷èëëûí òºëºº õýìýýõ áèäíèé õàëóóí ñýòãýë, èðì¿¿í èòãýëýýð æèã¿¿ðëýñýí óã áàìáàð õýçýý ÷ óíòðàõã¿é ìºíõèéí ãàë áîëîí ä¿ðýëçýõ ó÷èðòàé. Ýíý áàìáàð ýíõ àìãàëàí, ýâ íýãäýë, øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëººò íèéãìèéí äóëààí èë÷ýýð ìîíãîë àéë á¿ðò àç æàðãàëûí ãàëûã ò¿ãýýæ áàéäàã þì. Ýíý ãàë ìîíãîë òºð òºð øèã îðøèæ, ìîíãîë õ¿í õ¿í øèã àìüäðàõûí ãýðýëò ëóóæèí áîëæ, îëîí íàìûí òîãòîëöîî, ¿íäñýí õóóëèéí çºâ çàñàãëàë, ñîíãîõ ñîíãîãäîõ ýðõèéã ìîíãîë ò¿ìíèé ãàðò àòãóóëæ, ìîíãîë òºðèéí áîäëîãî áîëæýý. ãýâ÷ ýõë¿¿ëñýí èõ ¿éë õýðãèéí äóòóóã íºõºæ, äóíäóóðûã ä¿¿ðãýæ, õýòèéí èðýýä¿éí òºëºº õèéõ ¸ñòîé îëîí àæèë áèäíèé ºìíº áàéíà. Áèä ºíãºðñºí 22 æèëèéí òóðø òºð, íèéãìèéí áîëîâñðîíãóé á¿òöèéã áèé áîëãîõûí òóëä õ¿÷ ç¿òãýë, öàã çàâàà çîðèóëàí ç¿òãýæýý. Òýãâýë îäîî ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàëûã öîãöëîîæ, ìîíãîë ò¿ìíýý äýëõèéí ýíä õ¿ðãýõ èõ ¿éëñèéí ãàðààí äýýð èðýýä áàéíà.

8

ñàðóóë óõààíò ìîíãîë ò¿ìýí ìèíü ñàéõàí ìîíãîë îðîíäîî ñýòãýë òýí¿¿í àìüäðàõûí ýõ ¿íäýñ áîëîõ ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàëûí ò¿¿÷ýý áîëãîæ, ýíýõ¿¿ íîìîî óíøèã÷ òàíä ºðãºí áàðüæ áàéíà. “Àðä÷èëñàí çàñàãëàë 1206” íü ìîíãîë ìºðººäºë áîäèò áèåëýë áîëæ, ìîíãîë óëñûí õºãæèë äýëõèéí ÷èõíýý äóóðñàõ òýð áàÿðò ìº÷ ð¿¿ ºðòººëºõ õºòº÷ áîëíî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. Ýíý íîìä ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò èðãýäýä õýðõýí íºëººëºõ, ìîíãîë õ¿íèé àìüäðàëûí ò¿âøíèéã äýëõèéí ýíä ÿàæ õ¿ðãýõ òàëàà𠺺ðèéí ¿çýæ õàðñàí, ñóäàëæ øèíæèëñýí, ýðãýö¿¿ëæ áîäñîí ç¿éëýý èëýí äàëàíã¿é áè÷ëýý. ìîíãîë õ¿í á¿ð ìîíãîëäîî ñàéõàí àìüäàð÷, õóâü çàÿàíûõàà æèíõýíý ýçýí íü áàéõ òýð îëîí áîëîìæèéí òóõàéä ººðèéí ¿çýë áîäëîî óíøèã÷ òàíòàé õóâààëöàõûã çîðüñîí ìèíü ýíý. ñóì ìýò ýð÷òýé áýðõøýýë øóóðãà àäèë õ¿÷òýé ñºðñºí ÷ èðì¿¿í ñýòãýë, èòãýëèéí áàìáàðàà ÷àíãà àòãàñààð óðàãøèëíà àà, Àðä÷èëëûíõàí.

9

Àðä×èëñÀí íÀìûí ÝðÕÝì Çîðèëãî

ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ àøãèéã äýýäëýí, õóâü õ¿í, ºðõ ãýðèéí õºãæëèéã ýðõýìëýæ, áàÿëàãèéã á¿òýýã÷, ÷èíýýëýã, ýðõ ÷ºëººò èðãýäèéí õàðèóöëàãàòàé íèéãìèéã òºëºâø¿¿ëýõ.

íÀìûí ÒÓëãÓÓð ¯íÝÒ Ç¯Éëñ

• Õ¿íèé æàì ¸ñíû, çàÿàãäìàë ýðõ• Ýðõ ÷ºëººíèé áàòàëãàà áîëîõ õóâèéí ºì÷• Õóâü õ¿íèé ýðõ àøèã, õàðèóöëàãûí

óõàìñàð• Õóâü õ¿íèé àâúÿàñ ÷àäâàð, õ¿ñýë

òýì¿¿ëýë• ªðõ ãýðèéí ÷èíýýëýã îðøèõóé• Òºðèéí õÿçãààðëàãäìàë îðîëöîî• Òºðèéí íýýëòòýé, èðãýäýä õÿíàãäàõ

òîãòîëöîî• èðãýíèé, íýýëòòýé íèéãýì• ×ºëººò ºðñºë人í á¿õèé çàõ çýýë• Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë

íÀìûí ÝðìÝëÇÝÕ Ç¯Éë

íýã. Àðä÷èëàë áà õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº

1.1 Õóâü õ¿íèé çàÿàãäìàë ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ¿çýë ñàíààíä òóëãóóðëàñàí àðä÷èëëûí õºãæëèéí áýõæèëò íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ÿçãóóð ýðõ àøèãò íèéöíý.

1.2 Õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº, òýãø áîëîìæ ãàãöõ¿¿ àðä÷èëñàí íèéãýìä ë áèåëëýý

ÍÈÉÒËÝË

10

îëíî. Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ ýðõ ç¿éò òºð, òýãø ýðõýä ñóóðèëñàí ÷ºëººò ñîíãóóëü, òºðä òàâèõ õÿíàëò, èðãýíèé ýðõ àøèãò òóëãóóðëàñàí íèéãìèéí òîãòîëöîîã òºãºëäºðæ¿¿ëíý.

1.3 Òºðèéí ¿íäñýí ¿¿ðýã íü õóâü õ¿íèé íýð òºð, ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóâèéí ºì÷èéã õàìãààëàõ, ò¿¿íä ó÷ðàõ àëèâàà ñààä, áýðõøýýëèéã òàñëàí çîãñîîõ, àðèëãàõàä ÷èãëýíý. Õóâü õ¿í, ºðõ ãýð, õ¿ì¿¿íèé õàìòëàã íü òºðèéí îðîëöîîã¿éãýýð áèå äààí øèéäâýð ãàðãàõ, ººðòºº ýçýí áàéõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

1.4 èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ, ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðèà ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, øààðäëàãà òàâèõ çýðýã ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëíà.

1.5 Ǻâøèëöºõ, õ¿ëýýöòýé õàíäàõ, õàðèëöàí áóóëò õèéõ íü àðä÷èëñàí íèéãìèéí îðøèí òîãòíîõ çàð÷èì ìºí. Ýäãýýð çàð÷èì íü ººðèéí òóëãóóð ¿íýëýìæ, ¿íýò ç¿éëñýýñ óõðàõ, õóóëü ¸ñîíä õàðøëàõ ¿éëäëèéí ¿íäýñëýãýý áîëîõ ¸ñã¿é.

1.6 Ø¿òýí áèøðýõ ýðõ íü õ¿íèé èòãýë ¿íýìøëèéí íýãýí õýëáýð ìºí. Àëèâàà öººíõ àøèã ñîíèðõîë, õ¿ñýë òýì¿¿ëëýý èëýðõèéëýí õàìãààëàõ ýðõòýé áà ýíý íü àðä÷èëëûí ñàëøã¿é õýñýã ãýæ ¿çíý.

1.7 ìýäýýëëèéí íýýëòòýé áàéäàë íü èðãýíèéã ýðõ ìýäýëòýé áîëãîõ ¿íäñýí íºõöºë ìºí òóë ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæ, òýíöâýðòýé áàéäëûã õàíãàõ çàìààð õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ÷ºëººòýé ñîíãîëò õèéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èëíà.

11

1.8 Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã òºðèéí íºëººë뺺ñ àíãèä áàéõ á¿õèé ë íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, ñýòã¿¿ë ç¿éí çàð÷èì, ¸ñ ç¿é, õàðèóöëàãàòàé õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã ÷óõàë÷èëíà.

Õî¸ð. Ýðõ ç¿éò ¸ñ áà õÿçãààðëàãäìàë çàñàã

2.1 Ýðõ ç¿éò ¸ñ íü àëèâàà ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð øóäàðãà ¸ñûã õàäãàëàí áàòàëãààæóóëàõ, õóâü õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, èðãýíèé áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõ ñóóðü ìºí.

2.2 Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü äýýäëýõ çàð÷èìä çàõèðóóëæ, èðãýíèé ýðõýýð õÿçãààðëàãäñàí çàñàãëàë áèé áîëãîíî.

2.3 Ýðõ ìýäýëòíèéã õàìãààëäàã ø¿¿õýýñ èðãýíýý õàìãààëäàã ø¿¿õèéí òîãòîëöîî ðóó øèëæèæ, òºð èðãýíäýý ¿éë÷ëýõ, èðãýí òºðºº õÿíàõàä õóóëü èðãýíä òóñàëäàã áàéõ íü ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí öºì áàéíà.

2.4 èðãýäèéí õ¿ñýë çîðèãèéã èëýðõèéëýõ ÷èã ¿¿ðýãòýé ïàðëàìåíòûí ÷àäàìæèéã á¿ðýí íýýõ¿éö õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëíý. Õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààã èë òîä, íýýëòòýé, èðãýäèéí îðîëöîîíä òóëãóóðëàäàã áîëãîõ íü áèäíèé çîðèëãî áàéíà.

2.5 Óëñ òºðººñ àíãèä, õàðààò áóñ, íýýëòòýé, øóäàðãà ø¿¿õ íü õóóëèéí ºìíº èðãýí á¿ð òýãø ýðõòýé áàéõ áàòàëãàà áîëíî. Õóóëèéã ÷àíä ñàõèõ íü àëáàí òóøààëòíû äóð çîðãûí ¿éëäëèéã õÿçãààðëàõ ãîë çàð÷èì ãýæ ¿çíý.

2.6 Òºðèéí àëáûã óëñ òºðººñ àíãèä áàéëãàõ

ÍÈÉÒËÝË

12

íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëã¿é òºðèéí àëáàíû òîãòîëöîîã áèé áîëãîíî.

2.7 èðãýíèé õóâèéí íóóöûã ÷àíäëàí õàìãààëàõ, òºðèéí íóóöûã ãàãöõ¿¿ ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí õ¿ðýýãýýð õÿçãààðëàõûã îíöëîí ÷óõàë÷èëíà.

ãóðàâ. Õóâèéí ºì÷ áà áàÿëàã á¿òýýõ îð÷èí

3.1 Õóâü õ¿í, ºðõ ãýðèéí ÷èíýýëýã áàéäàë, îþóí ñàíààíû áàÿëàã íü ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí ¿íäýñ ñóóðü ìºí. Ýíý íü ìîíãîëûí òºðèéí áîäëîãûí àãóóëãûã ÷èãë¿¿ëýã÷ áàéíà.

3.2 Õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººò áàéäëûí ñàëøã¿é õîñ òóëãóóð íü óëñ òºðèéí àðä÷èëàë, õóâèéí ºì÷ ìºí. ׺뺺ò, ºðñºë人íò çàõ çýýë íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ¿íäñýí áàòàëãàà áîëíî.

3.3 ׺뺺ò àðèëæàà íü áàÿëàã á¿òýýõ ãîë õºø¿¿ðýã ìºí áºãººä ýíý íü ãàãöõ¿¿ øóäàðãà ºðñºëäººíººð õàíãàãäàíà. Øóäàðãà ºðñºë人í íü çàõ çýýë äýõ ìîíîïîëü, òºðèéí ïðîòåêöèîíèçìûã /ÿëãàâàðëàñàí îðîëöîîã/ ¿ë òýâ÷èíý.

3.4 Àâèëãà íü áàÿëàã á¿òýýõ ÷àðìàéëòûí ¿íäñèéã ýâäýæ, íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíûã äîðîéòóóëàí ýð¿¿ãèéí ñýòãýëãýýã ººãø¿¿ëäýã òóë àâèëãûã áèé áîëãîäîã àëèâàà òîãòîëöîîã ¿ã¿é õèéíý.

3.5 Àæèë îëãîã÷, àæèëëàã÷äûí õàìòûí àøèã ñîíèðõëûí õàðèëöààíä òºðèéí äàðàìò, øàõàëòûã àðèëãàõ íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ãîë íºõöºë ìºí. Õóâü õ¿í, áèçíåñèéíõýí òºðèéí áàéãóóëëàãûí

13

÷èãë¿¿ëýëòã¿éãýýð øèéäâýðýý áèå äààí ãàðãàõ á¿ðýí ýðõòýé.

3.6 Ýäèéí çàñãèéí äýâøèë, õýðýãëýýã õàíãàõ áîäëîãî íü áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàëò, íºõºí ñýðãýýëò, áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòòýé çàéëøã¿é õîñëîíî. Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíä ó÷ðóóëñàí õîð õºíººëèéí õýìæýýãýýð íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã òîãòîëöîîã áèé áîëãîíî.

3.7 Òàòâàðûí òîãòîëöîî, õýìæýý íü áàÿëàã á¿òýýõ, õóâü õ¿í, ºðõ ãýðèéí àìüäðàõ ÷àäâàðò ñààä áîëîõ áóñ äýìæèõýä ÷èãëýãäýíý.

3.8 Òºñºâ çîõèîõ òîãòîëöîîã ººð÷èëæ, òºñâèéí õýëýëö¿¿ëýã èðãýäýä íýýëòòýé, èë òîä ÿâàãäàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëíý.

3.9 Òºñâèéã ¿ðýëãýí çàðöóóëäàã òºðèéí òîãòîëöîîã õóìüæ, òºñâèéí á¿ðä¿¿ëýëò, çàðöóóëàëòûã òàòâàð òºëºã÷äèéí õÿíàëòàíä îðóóëæ, íèéòýä èë áàéëãàíà.

äºðºâ. Õóâü õ¿í áà õ¿ì¿¿íèé õàìòëàã

4.1 Õóâü õ¿í ººðèéí óõàìñàð, ¸ñ ç¿éí ¿íýëýìæýýðýý íýð òºðòýé àìüäðàõ ýðõòýé. Õóâü õ¿íèé ýðõ íü ýðõ ÷ºëººò áóñàä õóâü õ¿íèé ýðõýýð õÿçãààðëàãäàíà.

4.2 ªðõ ãýð íü íèéãìèéí àíõäàã÷ íýãæ, ñ¿ëä õèéìîðü íü ìºí. Õ¿¿õýä çàëóóñò áèå äààñàí àìüäðàëä ñóðàëöàõ ÷àäâàð, èòãýë ¿íýìøèëòýé õóâü õ¿í áîëîí òºëºâøèõ óëàìæëàëò îð÷èí áîëîõ ºðõ ãýðèéã íèéãìèéí èíñòèòóöèéí

ÍÈÉÒËÝË

14

õýìæýýíä äýìæèõ áîäëîãî áàðèìòëàíà.4.3 Òºð íü íèéãìèéí áàÿëàãèéã òýãøèòãýí

õóâààðèëàõ áóñ, õóâü õ¿íèé ñàíàà÷ëàãà, àìæèëò, õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã óðàìøóóëàí õ¿í á¿ðèéã áîëîìæîî àøèãëàõ òýãø íºõö뺺ð õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

4.4 Õóâü õ¿íèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ òºðëèéí áîäëîãî, ¿éëäëèéã ¿ë òýâ÷èíý.

4.5 íèéãìèéí õºãæëèéí òóëãóóð íü ãýãýýðñýí, áîëîâñðîëòîé, îþóíëàã õóâü õ¿ì¿¿ñ ìºí. ¯íäýñíèé óëàìæëàë, ¸ñ çàíøèëä ñóóðèëñàí ñî¸ë, õ¿í òºðëºõòíèé íèéòëýã ¿íýëýìæ, íèéãìèéí øóäàðãà òîãòîëöîî, æåíäåðèéí çºâ õàíäëàãûã õàìãààëàõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëíý.

4.6 Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîí íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéíõíèéã äýìæèõ èðãýíèé ýíýðýíã¿é óõàìñàð, ýðìýëçëèéã íèéãýìä òºëºâø¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èëíà. Ýäãýýð á¿ëãèéí èäýâõòýé àìüäðàõ ÷àäâàð, àðãà óõààí, àëèâàà ñàíàà÷ëàãûã òºðèéí ç¿ãýýñ á¿õ òàëààð äýìæèíý.

4.7 ìîíãîëûí íèéãìèéã àíãèëàí õóâààõ, íèéãìèéí äîòîîä õºäºë㺺íøèëòèéã õÿçãààðëàõ, õóâü õ¿íèé õºãæèë äýâøèëä ñààä ó÷ðóóëàõûã õîðèãëîíî.

4.8 íàìóóäûí ºðñºë人íèéã ÿâöóóðóóëàí òóéëøðóóëæ, èðãýäýý òàëöóóëäàã óëñ òºðèéí îð÷íûã ýðñ ººð÷èëíº.

4.9 Òºðèéí çàõèðãààíû íºëººíä îðñîí èðãýäèéí Õóðëûí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áîäèò èíñòèòóöè áîëãîõ óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë õèéæ, ýðõ

15

ìýäëèéí òºâëºðëèéã ñààðóóëíà. Òàâ. ìîíãîë óëñ áà ãàäààä åðòºíö

5.1 ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãî íü äýëõèé åðòºíöèéí äàÿàðøëûí ¿éë ÿâöûã îéëãîí, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðò òóëãóóðëàí áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëæ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, õºãæëèéí òààòàé îð÷èíã õàíãàõàä ÷èãëýãäýíý.

5.2 äýëõèéí àðä÷èëñàí ÷ºëººò íèéãýìëýãèéí á¿ðýí ýðõò ãèø¿¿íèé õóâüä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òºëºâøèë, àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûí ñîðèëò, áýðõøýýëèéã õàìòäàà äàâàí òóóëàõ, õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí äýâøèëä õóâü íýìðýý îðóóëàõ íü ìîíãîë÷óóä áèäíèé ¿¿ðýã ãýæ ¿çíý.

ÍÈÉÒËÝË

16

17

ÍÈÉÒËÝË

Á¯ËÝÃíÝãä¯ãÝÝð

ÍÈÉÒËÝË

18

Í.Àëòàíõóÿã

Ò¯ËÝÝ ÕÀÃÀËÀÕÀÀÑ ÝÕÝËÑÝÍ ÌªÍÕÈÉÍ ÕªÄªËï¯Ð

¯éëäâýðæèëò ãýäýã àëèâàà óëñûí õóâüä ÿðèõã¿é, õèéõã¿é, õºãæ¿¿ëýõã¿é áàéæ áîëîõã¿é ñàëáàð. íýã ¿ãýýð õýëáýë ¿éëäâýð áîë ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð þì. Ó÷èð íü õ¿íèé àìüäàð÷ èðñýí á¿õèé ë öàã õóãàöààíä ¿éëäâýðæèëò õýìýýõ ç¿éë îðøèí òîãòíîæ

Õàìãèéí äàðóóõàí õ¿ñýë õèéãýýä òºðèéí

áîäëîãî

19

èðñýí, íýã ¿ãýýð õýëáýë õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õ áîë ¿éëäâýðæèëòèéí ò¿¿õ áàéñàí ãýõýä õèëñäýõã¿é.

Ýíý æèë ìîíãîëûíõîî 21 àéìàã á¿ðò î÷èæ, æèæèã äóíä 145 ¿éëäâýðòýé òàíèëöàí, àìæèëòûã íü õàðæ, ãàöààã íü ÿðèëöàæ áàéõàä ýíý ñàëáàð ìàíàé îðîíä äàðóé õºãæèí õºëºº îëîõ øààðäëàãàòàé áàéãààã óëàì á¿ð ìýäðýõ þì.

Óëñ òºðèéí àìüäðàëä ºäºð á¿ð íàäòàé òóëãàðäàã õýëýëö¿¿ëýã, õóðàë, ÿðèëöëàãà, õýð¿¿ë, ìàãòààë, ø¿¿ìæëýë, äîðîìæëîë çýðýã õàð öàãààí ºí㺠õýò õóðö õîëèëäñîí îð÷íîîñ õîëäîí æèðèéí èðãýí, àæ àõóé ýðõýëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿðèëöàõàä èõ ë îëîí ç¿éëèéã òýäíýýñ ñóðàõ áîëîìæòîé àæ. èðãýí á¿ð “òºðèéí áîäëîãî” ãýæ çàðëààä áàéãàà ç¿éëèéã ñîíñîõîîñ èë¿¿òýéãýýð áîäèò àìüäðàë äýýð ÿìàð èõ ººð÷ëºëòèéã õ¿ëýýæ áàéãààã ìýäýðñýí. ¯¿íèéã àíõ 2002 îíä “Àðä ò¿ìíýý ñîíñú¸” õýìýýõ Àí-ûí àÿíûã ÿâóóëæ áàéõäàà ýãýë ìîíãîë ºðõ ãýð á¿ë þó õ¿ñýæ áàéíà âý? ãýäãèéã îëîí àñóóëãûí ä¿íä îéëãîñîí þì.

Òýä ìîíãîë îðîí äýëõèéä áàéõã¿é àðìèòàé, õàìãèéí ºíäºð áàðèëãàòàé, õàìãèéí òîì õºøººòýé, ñàíñàðò ºäºð áîëãîí õ¿íýý íèñãýýä áàéõûã õ¿ñäýã ãýæ ¿¿.

¯ã¿é ýý, õàðèí ÷ ýñðýãýýðýý ìàø ýíãèéí ç¿éëèéã ë õ¿ñäýã. Ç¿ãýýð ë õ¿í á¿ð äóëààõàí îðîí ñóóöòàé, àâäàã öàëèí íü àìüäðàëä íü õ¿ðýëöýýòýé, ñàéí ìàøèíòàé, ¿ð õ¿¿õýä

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

20

íü ñàéí áîëîâñðîë ýçýìøèõèéã ë õ¿ñäýã. Òýãýýä õàìãèéí ÷óõàë íü ãýð á¿ëýýðýý ýð¿¿ë ñàðóóë áàéõûã.

ãýâ÷ èéì äàðóóõàí ç¿éë õ¿ñýýä áàéãààã íü ìýäñýýð áàéæ ¿¿íä òîõèðñîí ÿìàð øèíý÷ëýë, “òºðèéí ÿìàð áîäëîãî” õýðýãòýé âý ãýæ îëîí õ¿í, òýð äóíäàà óëñ òºð÷èä áèä ººðñ人ñºº àñóóäàãã¿é àæýý. Àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã äýëõèéí õýìæýýíèé äóíäàæ òºâøèíä õ¿ðãýõ áîëîìæ áîë ÷ºëººò õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýí äýìæèæ, íýí äàðóé ¿éëäâýðæèõ àëõàì þì.

ãýòýë áàñ õàâðûã àëãàñààä çóí áîëîõ þì øèã õýò òîì àìëàëò ºã÷ øóóä ë äýëõèéä áàéõã¿é ¿éëäâýðëýë áàéãóóëàõûã àìëààä, òýð íü ìàðãààø àðä ò¿ìíèéã áàÿí áîëãîíî ãýâýë ¿íýíäýý ¿ëãýð áèçýý.

Õàðèí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õàìãèéí ÷óõàë ãàðö áîë õ¿í. Òîì æèæèã, àøèãòàé àøèãã¿é ãýæ öýöýðõýõýýñ óðüäààð ìîíãîë õ¿íä ººðò íü áàÿæèõ áîëîìæèéã, òýð òóñìàà ººðò íü ¿éëäâýðëýõ áîëîìæèéã íýí òýðã¿¿íä îëãîõ õýðýãòýé þì.

ë.Ò¿äýâ ãóàéí “Õîðâîîòîé òàíèëöñàí ò¿¿õ” ãýäýã øèã Àëòàíõóÿãèéí õóâüä áàñ ë ¿éëäâýðòýé òàíèëöñàí ò¿¿õ ãýæ áàéñàí.

Òýð òóñìàà ¿éëäâýðëýë ãýã÷ ç¿éëèéã ìèíèé íýãýí ¿åèéíõýí àñàð èõ ìýäýæ, ìýäýð÷ ò¿¿íòýé òàíèëöàí ºññºí áàéäàã. íàìàéã õ¿¿õýä áàéõàä ìàíàé ãýð á¿ë íîðîâûíõîí ãýæ íàéìàí õ¿¿õýäòýé áóæèãíàñàí àéë

Ìîíãîë õ¿íä áàÿæèõ áîëîìæ

îëãî¸. Ãýõäýý ÿàæ?

21

áàéëàà. Ààâ ýýæ õî¸ð ìèíü áîñãîñîí òîîíîò ãýðòýý àñààñàí ãàëàà ººäºº áàäðààæ, áèäíèéã õ¿íèé çýðýãòýé, á¿õèé ë ç¿éëýýð äóòààëã¿é ºñãºõ人 ìîíãîëûí ìÿíãà ìÿíãàí ýöýã ýõ÷¿¿ä øèã ìºí ÷ èõ õºäºëìºðëºäºã áàéñàí äàà. íàäàä ¿éëäâýðëýë ãýã÷ ç¿éëèéí ñòàíäàðò, àæëûí á¿òýýìæ, ò¿¿íèé õàðèóöëàãà ÿìàð áàéäãèéã õàìãèéí èõýýð ìýäð¿¿ëñýí õ¿í áîë ýýæ ìèíü þì. ìàíàé ýýæ õ¿¿õä¿¿ääýý øààðäëàãà èõ ºíäºðòýé áºãººä ººðºº áîë äºðâºí öàãèéí ýðãýëòýíä íýã ÷ çîãñäîãã¿é ¿ðãýëæ õºäºëæ áàéäàã ìºí ÷ àæèëñàã õ¿í áàéñàí.

Ýýæ ìààíü ¸ñòîé ë íàéìàí õ¿¿õäýý óäèðäñàí ìàíàé ãýðèéí àæëûí óäèðäàã÷, ¿éëäâýðëýëèéí åðºíõèé çîõèöóóëàã÷ áàéñàí þì. Òýð ¿åèéí àìüäðàëûí íèéòëýã ºí㺠òºðõ ºíºº öàãèéíõòàé ÿàæ õàðüöóóëàõ áèëýý. îäîîíû ¿éëäâýðëýëä øèëæñýí þì á¿õýí òýð ¿åä áèäýíä áàéñàíã¿é. Ýýæèä óãààëãûí ìàøèí, ààâä àâòî ìàøèí, ä¿¿ áèäýíä êîìïüþòåð, ãýðò õîîë õèéõ ïëèòêà, òîîñ ñîðîã÷ ãýýä îëîí ç¿éë áàéñàíã¿é. ãýâ÷ ºíººäðèéí õ¿¿õä¿¿äýä áàãà çýðýã õîâîðäîæ áàéãàà îëîí ñàéõàí ç¿éë áàéñàí þì. Õ¿¿õýä á¿ð ãýðòýý õºäºëìºðèéí õóâààðèà îéëãîæ, õàíààð òîéðóóëñàí ìîíãîë ãýðòýý ýìõ öýãöòýé, öýâýð öýìöãýð, ýâòýé íàéðòàé, áèå áèåäýý õàéð õàëàìæòàé, îðîé áîëîõîä õàìòàð÷ õèéñýí õîîëûã àÿãà àÿãàíäàà àìòàðõàí èäýæ, èíýýëäýæ áàéñàí ýíãèéí áîëîâ÷ ýíã¿¿í ñàéõàí öàã ¿å¿ä áàñ áàéñàí þì.

Àðâàéí ãóðèë, ºâëèéí èäýø,

çóíû áîðöíîîñ ýõýëñýí

ãýð á¿ëèéí ¿éëäâýðëýë

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

22

Òýð ë öàã ¿åä ¿éëäâýðëýë ãýäãèéã ¸ñòîé ë õèéäýã áàéëàà. Àðâàéí òàðèàã õóóð÷ òýýðýìäýí ãýðòýý ãóðèëûí ¿éëäâýð àæèëëóóëäàã áàéëàà. Õóâöñàà õóäàëäàæ àâàõûã íü õóäàëäàæ àâ÷, î¸õûã íü ãýðýýðýý ýýæ ìèíü î¸äîã áàéâ. ñàíäàë øèðýý ãýýä ãýðèéí òàâèëãûã ààâ ìààíü õèéíý. ãýðýýðýý áèä ºâëèéí èäýø, çóíû áîðö, áîîðöîã õàéðàõ, ò¿ëýýãýý áýëòãýõ ãýýä îëîí òºðëèéí ¿éäâýðëýë ÿâóóëäàã áàéæýý.Ǻâõºí ò¿ëýý áýëòãýõ ë ãýõýä àñàð íàðèéí äàìæëàãàòàé. Ýõëýýä òîì òîì ìîäîî èëæèãýí /õºðººäºõ ìîäîî òàâüäàã òóëãóóð òºìºð/ äýýðýý òàâèíà. Õºðººãºº áàðèàä ä¿¿ áèä õî¸ð, õî¸ð òàëä íü ãàð÷ õºðººäíº. Áàãà ýìýãòýé ä¿¿ äýýð íü ñóóíà. ªâºë áîë ÷ èõ ë ÿãã¿é àæèë. Òýõäýý ìàíàé ãýð á¿ë íàìàðòàà áàãòàæ ò¿ëýýãýý õºðººä÷èõäºã òóë ºâºë ìîä õºðººäºõ øààðäëàãà ãàðäàãã¿é. Õºðººäºõ òîîëîíä ìîäíû ¿ðòýñ óíàäàã òóë óã ¿ðòñèéã òîñîæ àâàõ øóóäàéã äîîð íü òàâèíà. ̄ ðòñèéã òîñîæ àâàõ íü õî¸ð à÷ õîëáîãäîëòîé.

1. Àðèóí öýâðèéí õóâüä õàøààíä õîã òàðèõã¿é

2. Ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãòàé, ó÷èð íü ¿ðòñýý ãàëäàà õèéæ ò¿ëýýíäýý íýìýðëýíý.

èíãýýä õºðººäñºí ìîäîî õàãàëæ áàíçëààä, áàíçàëñíàà á¿ãäèéã íü õàøààãàà äàãóóëàí ºðíº. ªðºõ人 õýìæýý çàé îãò àëäàõã¿é, õàðàõàä öýâýðõýí ºðæ, ýõíýýñ íü àâ÷ õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîéãîîð áàéðëóóëíà. Ýíý áîë áèäíèé ¿åèéí õ¿¿õýä íàñíû

23

íèéòëýã àìüäðàëûí ºíãº. ìàíàéõàí öàñ îðâîë ºã뺺 ýðò á¿ãä ãàð÷ õàøààíû öàñàà á¿ãäèéã íü öýâýðëýäýã, ºäºð á¿ð õè÷ýýëýýñ èðýýä óñàà àâñàíû äàðàà ãýð, õàøààãàà öýâýðëýæ áàéãààä õè÷ýýëýý õèéäýã. ìàø ºíäºð õºäºëìºðèéí õóâààðüòàé ò¿¿íèéã ýýæ ìààíü àñàð ñàéí øàëãàæ, Àæèë õèéâýë àì òîñäîíî ãýæ ñóðãààëûí ¿ãýý õýëäýã áàéæ. Ýðãýýä áîäîõîä àñàð èõ àæëûã ààâ ýýæ õî¸ð ìèíü áèäíèé òºëºº ¸ñòîé ë àìæóóëäàã áàéæýý.

ìèíèé õóâüä ¿éëäâýð ãýã÷ ç¿éëòýé àíõ äîëäóãààð àíãè òºãñºõ çóíàà òîîñãîíû ¿éëäâýðò àæèëëàõ ¿åäýý òàíèëöñàí þì. Ýíý ë ¿éëäâýðò ãàðààð òîîñãî öîõèæ, à÷èæ áóóëãàõ àæèë õèéæ áàéõ ¿åä ¿éëäâýðèéí íàðèéí öàã áîëîí õºäºëìºðèéí õóâààðü çýðýã ººð îëîí ÷óõàë ç¿éë¿¿äèéã îéëãîæ óõààðñàí. äàðàà çóí íü àíãèéí õî¸ð íàéçòàéãàà õàìò äàâñíû ¿éëäâýðò àæèëëàæ áèëýý. Õàðèí ýíý óäààãèéí àæèë ìààíü ºìíºõ òîîñãîíû ¿éëäâýðèéã áîäâîë àðàé õ¿íä áàéñàí áºãººä íóóðíààñ äàâñ 纺æ ãàðãàäàã áàéñàí þì. ñ¿¿ëä îþóòàí áîëñîí õîéíî áàðèëãà äýýð àæèëëàæ áàðèëãûí ñóóðü õèéõ àæëûã íýëýýí ñàéí ñóðñàíäàà. èíãýæ àíõ áè 15 íàñíààñàà ýõëýí ¿éëäâýð ãýäýã ÷óõàë ñàëáàðòàé òàíèëöàæ áèëýý.

¯éëäâýðæèëòèéí òàëààð õýëæ áóé õàìãèéí ÷óõàë òîìú¸ëîë áîë õ¿í õýäèéä õàìãèéí èõ õºäºëìºðëºäºã âý? åðººñºº ë ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õäèéíõýý òºëºº áîë õîðîì ÷ çîãñîõã¿é, áèåý õàéðëàëã¿é õºäºëìºðëºäºã. Õàòóó

¯éëäâýðòýé òàíèëöñàí ò¿¿õ õèéãýýä òîîñãî,

äàâñ...

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

24

øèð¿¿í þó ÷ òýð õºäºëìºðò àÿíäàà óÿð÷ èäýãääýã. Ýíý áîë Àðä÷èëñàí ñèñòåìèéí õºäºëìºðèéí õàìãèéí ÷óõàë ôèëîñîôè þì. ¯éëäâýðëýë ãýäýã èðãýí á¿ð ¿éëäâýðëýõ òóñàì òóõàéí îðîí óëàì èõýýð õºãæäºã. èðãýí á¿õýí ¿éëäâýðëýõèéí òóëä óëñ õýòýðõèé òîì í¿ñýð òºëºâëºãºº ãàðãààä, ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ¿éëäâýðëýë øóóä ýõýëâýë çàõ çýýëèéí ñîðèëòòîé í¿¿ð òóëãàðààã¿é ººðºº ºñºí äýâæèæ , àëäàæ îíîîã¿é èéì õýëáýðèéí ¿éëäâýðëýë õýö¿¿ èðýýä¿éòýé òóëãàðäàã.

Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç øóóä òàòâàð òºëºã÷ àðä èðãýäèéí ìºí㺺ð áîññîí ¿éëäâýð ýöýñòýý óíàëòàíä ÿàæ îðäîãèéí æèøýýã 1990 îíû äàðààõ ìàíàé òîìîîõîí ¿éëäâýð¿¿ä õàðóóëñàí áèëýý. íýã èõ òîì áàðèëãà õýäýí õàãàðõàé öîíõòîé ë ¿ëäñýí. Òýãñýí õýðíýý îðîñò õè÷íýýí ñàÿ ðóáëèéí èõ ºðòýé ¿ëäýýëýý äýý. Ýíý áîë áàðèìò.

Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë ìîíãîëä îãòîîñ õýðýãã¿é,õàðèí ò¿¿íèé îðîíä íýã ìºñºí òîì ¿éëäâýð áàðèâàë ýäèéí çàñàãò òóñòàé. Ýñâýë åðººñ ¿éëäâýðëýë ãýäýã ìîíãîëä áèø õ¿í àì îëíîîð ñóóðüøñàí ñîëîíãîñ, Õÿòàä ãýýä àæèëëàõ õ¿÷ èõòýé ãàçàð ë õºãæäºã ç¿éë ãýýä ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, èíòåðíýòýý𠺺ðñäèéí ñàíàëûã ñîëèëöîõ ãýõýýñýý èë¿¿ áóñäàä òóëãàæ áàéãàà õ¿í îëîí áàéíà. Þó þóíä ÷ õ¿ðýëã¿é òàíûõ áóðóó, ìèíèéõ ë çºâ ãýæ óëàéðàëã¿é àñóóäëàà àëü áîëîõ ¿íäñýýð íü õàðàõûã õè÷ýýå.

Òýãâýë ¿éëäâýðëýë ãýäãèéí ìºí ÷àíàð þóíä

áàéíà âý?

25

Áè ìÓèñ-ä áèîôèçèê ãýäýã õè÷ýýëèéã 10 ãàðóé æèë çààæ, óã ñóäàëãààãàà àìüäðàë äýýð òóðøèí ¿çýõ õ¿ñýëäýý õºòëºãäºí ×àöàðãàíû áèçíåñò õºë òàâüæ, ò¿¿íèéõýý ¿ð øèìèéã õ¿ðòýæ ÿâàà áîëîõîîð æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë ãýã÷ ç¿éëèéã îíîëûí ãýõýýñýý èë¿¿ ïðàêòèê òàëààñ íü ìýäýõ þì.

¯éëäâýðëýë ãýäýã àñàð õýö¿¿ àæèë. ªºðèéí òàðüæ áàéãàà ÷àöàðãàíàà õ¿í ÿã ë ¿ð õ¿¿õýä øèãýý õàéðëàæ, øèð¿¿í ñàëõè, õ¿éòýí áîðîî, õàëóóí íàðíààñ õàìãààëæ óðãàöàà õóðààæ, áàÿðàà òýìäýãëýõèéí æàðãàëûã ýíý õýö¿¿ ñàëáàðò ¿éëâýðëýëýý ýðõýëæ, õºëñºº äóñëóóëæ, ñýòãýëýý ÷èëýýæ, öàã, õºäºëìºð, õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãýý çàðöóóëæ áàéñàí õ¿í ë æèíõýíý ã¿íýýñ íü îéëãîíî.

ãýòýë õ¿íä íü öààíààñ íü òààðóóëñàí þì øèã Çàñãèéí ãàçàð äýýð æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí àñóóäàë ìèíèé ýðõëýõ àæëûí õ¿ðýýíä áàãòàõ áîëñîí þì. Õ¿íä äóðòàé ç¿éëýý õèéõ íü íýã òàëäàà àæèë õèéõ óðàì çîðèã, íºãºº òàëäàà ººðèé㺺 õýò ÿäðààñàí çîâëîí áîëäîã ýä þì áèëýý. Òèéìýýñ ýíý óäàà æèæèã òîì ãýæ ÿëãàëã¿é ¿éëäâýðëýë ãýã÷ ñýäâèéã àæèë÷èí, õºäºëìºð÷ õ¿í ãýäýã ñàéõàí ¿ãòýé àäèë ñîíñîãääîãèéã õýëæ, ¿çãýý õóðöëàí ººðèéí ñàíàëûã ñîëèëöú¸.

¯éëäâýðëýëèéí ò¿¿õ ãýäýã áîë óãòàà õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õ þì. ×óëóóí çýâñýã áîë õ¿í òºðºëõòíèé ¿éëäâýðëýëèéí õàìãèéí ñîíãîäîã, ìºí àíõäàã÷ õýëáýð áèëýý. ×óëóó áàéãàëü äýýð áàéäàã. Ò¿¿íèéã ººðòºº àøèãòàé ç¿éë áîëãîæ õóâèðãàõ íü ¿éëäâýðèéí ¿íäñýí òîäîðõîéëîëò.

Òîì õèéãýýä æèæèã äóíä

¿éëäâýð, õàìòûí àìæèëò

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

26

Õàðèí ¿éäâýðèéí ¿ñðýíã¿é õºãæèë áîë ÿàõ àðãàã¿é Àðä÷èëñàí íèéãýì, ÷ºëººò ýäèéí çàñàãòàé øóóä õîëáîãäíî. XIX çóóí áîë ¿éäâýðëýëèéí õºãæëèéí îðãèë ¿å áàéñàí . Ýäãýýð îí æèë¿¿äýä åâðîï òèâ ãýðëèéí õóðäàà𠺺ð÷ëºãäºæ, Àíãëè, Ôðàíö, ãåðìàí çýðýã îðíóóä åâðîïûã áàéëäàí äàãóóëæ, óëìààð ýíý íü á¿õ äýëõèéã õàìðàõ áîëñîí þì.

Ýäãýýð óëñóóäàä õ¿í á¿ð æèæèã äóíä ¿éëäâýðò õ¿÷ýý ñîðèõûã ýðìýëçýæ, àìæèëò îëñîí æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä õîîðîíäîî íýãäýí ¿íäýñíèé õýìæýýíèé òîì ¿éëäâýð áîëæ õºãæñºí. ìýäýýæ áàéãàëèàñ çàÿàñàí áàÿëàã ãýäýã áîë ÿìàð ÷ îðíû õóâüä äàâóó òàë. Óã áàÿëãèéã çºâ àøèãëàæ, ¿éëäâýðýý ýõíýýñ íü çàõ çýýëèéí çºâ ãîëäèðëîîð áàéãóóëàõ íü õàìãèéí ÷óõàë. ãýâ÷ ãàíö òîì ¿éëäâýð áàéëàà ãýýä áóñàä æèæèã ¿éëäâýð¿¿äòýé õàìòàð÷ àæèëëàõã¿éãýýð õýçýý ÷ àìæèëòàíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é.

Òóõàéëáàë óóë óóðõàéí ¿éëäâýðò àæèëëàõ àæèë÷äûí õýðýãëýý ãýäýã çàõ çýýëèéí á¿õèé ë òºðëèéí ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõèàëàã÷ áàéäàã. ¯éëäâýðèéí àæèë÷äûí õîîë õ¿íñ, ãîî ñàéõàí, àðèóí öýâýð, õóâèéí áîëîí àæëûí õóâöàñíû õýðýãëýý ãýýä àñàð îëîí ç¿éëèéã æèæèã äóíä ¿éëäâýðýýñ õàíãàäàã.

èéì ë ó÷ðààñ ìàíàé îðîíä æèæèã äóíä ¿éëäâýð òýðã¿¿í ýýëæèíä ìàø ñàéí õºë äýýðýý çîãñîæ õºãæèõ õýðýãòýé. Óóë óóðõàéí áàÿëàãààñ õóâü õ¿ðòýå ãýâýë óóë óóðõàéí

27

ñàëáàðò õýðýãòýé àñàð îëîí ç¿éëñèéí íýãèéã ë òà ¿éëäâýðëýõ õýðýãòýé. Õàðèí óóë óóðõàéí òîì êîìïàíè òàíû ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àâ÷, òàíä õºðºí㺠îðóóëíà ãýñýí ¿ã.

îþóòîëãîéí á¿òýýí áàéãóóëàëò ýõýëñíýýð çºâõºí ªìíºãîâü àéìãèéí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä 3 òýðáóì ãàðóé òºãðºãèéí öýâýð óñ, àæëûí õóâöàñ, õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ãýõ çýðãèéã íèéë¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëñîí. ªíººäºð áèä îëîí òîì ¿éëäâýðèéí îëîí òºðëèéí õýðýãöýýã õàíãàõ áîëîìæèéã ¿íäýñíèé á¿õèé ë æèæèã äóíä ¿éëäâýðòýý íýýí îëãîæ /õàðàìñàëòàé íü ãàíö òîì Ýðäýíýò ¿éëäâýð ýíý òàëààð òóí õàíãàëòã¿é àæèëëàäàã/ ýíý á¿õýíä øààðäëàãàòàé çîõèöóóëàëòûã õèéõ õýðýãòýé. ìºí àñàð îëîí ç¿éë äýýð òºð îðîëöîîãîî õÿçãààðëàæ, çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìä äààòãàí ÷ºëººëæ ºãºõ õýðýãòýé.Àðõàíãàéí ààðóóë, Áóëãàíû àéðàã, äàðüãàíãûí õóðä, Óâñûí ÷àöàðãàíà...

åð íü àëèâàà ¿éëäâýð òîì æèæèãýýñýý ¿ë øàòãààëààä ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéíà ãýäýã óòãààðàà àñàð îëîí äàâóó òàëûã òóõàéí óëñ îðîíä àâ÷èðäàã.

1. Ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæèë. Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí õî¸ð äàõü äàâàëãàà ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë ãýæ ìàíàé íàìûí ÿðèàä áàéãààãèéí õàìãèéí ¿íäñýí ñóóðü, ÷óõàë íü ¿éëäâýðëýë þì. Ó÷èð íü ¿éëäâýðã¿é ýäèéí çàñàã ò¿ëø øàòàõóóíã¿é ìàøèíòàé àäèë.

2. Áàõàðõàë, ñî¸ë, íýð õ¿íä. Õàìãèéí ãîë íü

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

28

á¿òýýñýí áàÿëàã á¿ðýý õàéðëàõ, ò¿¿íèé ¿íý öýíý, èðýýä¿éä ºãºõ ¿ð ºãººæèéã íü ìàãòàí äóóëàõ ñî¸ë þì. ¯íäýñòýí á¿õíèé õàìãèéí áàõàðõäàã ç¿éë áîë ¿éëäâýðëýë þì. Àðõàíãàéí ààðóóë, Áóëãàíû àéðàã, äàðüãàíãûí õóðä, Óâñûí ÷àöàðãàíà, Õîâäûí øèéãóà ãýýä íóòàã á¿õýí ººðñäèéí ¿éëäâýðýýðýý áàõàðõäàã. Àëèâàà áèçíåñ ýðõëýã÷èéí õàìãèéí ãîë õ¿ñýë áîë õóâüäàà ¿éëäâýðòýé áîëîõ. Õàðèí àëèâàà ¿éëäâýðèéí õ¿ñýë áîë ¿íäýñòýíýý áàéëäàí äàãóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ. Àëèâàà óëñûí õ¿ñýë íü ¿íäýñòýí äàìíàñàí ¿éëäâýð ýðõëýõ ÿâäàë áèëýý. ßã ë Mc Don-ald, ×èëèéí çýñèéí ¿éëäâýð, Coca Cola, Toyota, Samsung, Õÿòàäûí ãàíãèéí ¿éëäâýðëýë øèã. Ýíý áîë ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ¿íýò ç¿éë ìºí.

3. Øèíæëýõ óõààíû õºãæèë. Ó÷èð íü øèíæëýõ óõààí ãýäýã áîë òîâ÷ òîäîðõîéëîëòîîðîî åðººñºº ë àìüäðàõ øèíý àðãà õýëáýð íýýæ áàéãàà ¿éë ÿâöûã õýëäýã. Àëèâàà îðíû øèíæëýõ óõààí, àìüäðàõ àðãà íü òóõàéí òºðëèéí ¿éëäâýðëýëèéã äàãíàí õºãæäºã áàéíà. ìîíãîëä óóë óóðõàéí, õºäºº àæ àõóé, ÷àöàðãàíû ¿éëäâýðëýë õºãæâºë ýäãýýð ñàëáàðûã äàãíàñàí øèíæëýõ óõààíû îëîí îëîëòóóä ãàð÷ èðæ ÷àöàðãàíûã àøèãëàí óíäàà, ãîî ñàéõàíû á¿òýýãäýõ¿¿í, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ãýýä îëîí ç¿éëñ óðãàí ãàðíà.

29

èíãýýä òîî÷îîä áàéâàë õàðèëöàà õîëáîî, óðëàã óðàí ñàéõàí, ¸ñ ñóðòàõóóí, õóóëü ç¿éò ¸ñ, óëñ òºðèéí äýâøèë, õàìãèéí ãîë íü ýäèéí çàñãèéí ¿ñðýíã¿é õºãæèë ãýýä äàâóó òàë íü õýòýðõèé îëîí þì äàà. Òýãýýä îäîî ººðèéí îðíîî ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëýõã¿éãýýð òºñººëººä ìîíãîëä ¿éëäâýð õýðýãã¿é, òýð äóíäàà æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë õýðýãã¿é ãýæ õýëýõ õ¿í öººðºõ áàéõ. ìýäýýæ ºíººäºð àñóóäëûã õàðàõàä áóñàä îðíóóäàä ¿éëäâýðëýë õýò ºíäºð ò¿âøèíä õºãæñºí áîëîõîîð ìîíãîë ýíý òàë äýýð èõ ë õîë õàðàãäàæ ìàãàäã¿é. ãýâ÷ áîëîâñðîë ºíäºðòýé ãàäààä õ¿í áèäíýýñ òàñàð÷èõëàà ãýýä áèä õóâüäàà áîëîâñðîë áîë ìîíãîë õ¿íä òîõèðîõã¿é õàðèí ò¿¿íèé îðîíä äèïëîìûã íü ¿éëäâýðëýýä òàðààÿ ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é ø¿¿ äýý. Ò¿¿íòýé èæèë ìàíàé îðîí ¿éëäâýðëýë òààðóó áàéãàà ÷ ìàíàé îðíû èðãýäèéí ººðñ人 äîòîîääîî ¿éëäâýðëýñýí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãëýõ ñîíèðõîë õýí õ¿íã¿é ë áàéíà.

äýëõèéí îëîí îðíû õóâüä ¿éëäâýðëýë ãýäýã ç¿éë àíõ ÿâàãäàæ áàéõäàà òèéì àìàðõàí áàéñàíã¿é. Á¿ð ìàíàéõààñ äîð íºõöºëòýé áàéñàí. ãýâ÷ ¿éëäâýðëýë õºãæèõèéí ¿ð ä¿íä õîîñíîîñ ýõëýæ áàéñàí øèãýý õîîñîí äóóñàæ áàéñàíã¿é. Õàðèí ÷ áîëîâñðîíã¿é áîëæ, ¿éëäâýðëýõ òóñìàà õ¿íä õýðýãëýõýä ýâòýéõýí, áàéãàëüä ýýëòýé îëîí ç¿éëñèéã á¿òýýæ, ýêî ¿éëäâýðëýë óëàì õºãæèæ, óëñ îðîí á¿ð ººðñäèéí ÷àäàõ ç¿éëýý àëü áîëîõ ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëæ, òîìîîõîí ¿éëäâýð¿¿ä íü äýëõèéä ºðñºëäºæ, æèæèã

Õ¿ññýí ¿éëäâýðýý

ÿâóóëàõ ýðõ ÷ºëºº áóþó

óðóóëûí áóäàãíû

îíèãîî

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

30

¿éëäâýð íü äîòîîäûí ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õàíãàæ áàéíà.

ªíººäºð ýíý 21-ð çóóí äºíãºæ ýõýëæ áàéãàà 10 æèëèéí õóãàöààíä êîìïüþòåð õýðõýí ñàéæèð÷ øèíýýð ¿éëäâýðëýãäýæ, õýäýí ãàð óòàñ òåõíîëîãèéí ÿìàð ò¿âøèíä äýâøèæ, õýðõýí ñàéæðóóëñíûã õýëýõýä õ¿íèé ãàðûí 10 õóðóó áàãàäàõ áèç.

ßïîí àâòî ìàøèí, ýëåêòðîí áàðàà, ÀíÓ-ûí òåõíîëîãèéí äýâøèë, Apple áðýíä, ñîëîíãîñûí Samsung, LG ãýýä çàõààñ íü íýðëýâýë òîî÷îîä áàðøã¿é îëîí ¿éëäâýðëýë öàã ìèíóò á¿ðýýð õóðäàöòàé õºãæèí õèìè, ôèçèê, íàíî ãýýä øèíæëýõ óõààíû îëîëòóóäûã ãàéõàìøèãòàé àøèãëàí ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëæ áàéíà.

äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä øèã ìàíàé ìîíãîë îðîí èíãýæ ¿éëäâýðæèëò ÿâóóëàõ á¿ðýí áîëîìæ áàéíà. Ýíý áîëîìæ óóë óóðõàé, õî¸ð òîëãîé ãýõýýñýý èë¿¿ õóâèéí ºì÷èéã äýýäýëñýí, õ¿ññýí ¿éëäâýðëýëýý ÿâóóëæ áîëîõ ýðõ ÷ºëººã õýí á¿õýíä îëãîñîí ìàíàé ºíººäðèéí íèéãýì þì.

1990 îíû ýõýí ¿åýð áèäíèé õýäýí íàéç íºõºä øèíýýð áîñãîõ ãýæ áóé íèéãìèéíõýý ¿íý öýíý, ãàéõàìøèãòàé îëîëòóóäûã õîîðîíäîî ÿðèëöàæ, ÷àäëûíõàà õýðýýð ìýäýýëýë öóãëóóëäàã èõ ÷ ñàéõàí ¿å áàéæ. Òýð ¿åä áèä êàïèòàëèñò, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûí òàëààð ñàíàë ñîëèëöîõ íü õàìãèéí ñîíèðõîëòîé ñýäâ¿¿äèéí íýã áàéæ óã ñýäâèéã õºíäºõ á¿ðò ¿çýë áàðèìòëàë

31

ìààíü Àðä÷èëñàí ñèñòåìòýé óëàì á¿ð áàòæèí õîëáîãäîæ áèëýý.

Àäàì ñìèò 1776 îíä ¯íäýñíèé áàÿëàã íîìîî áè÷èõäýý "Êàïèòàëèñò ¿éëäâýðëýë áîë àøèã îëîõîä çîðèëãî íü ÷èãëýãääýã" ãýæýý.

Õàðèí Êàðë ìàðêñ "ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýë áîë õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí" ãýæýý. Õýëáýðèéí õóâüä õàðàõàä ãåðìàí ýð ìàðêñûí õýëñýí ¿ã èë¿¿ òóñòàé ìýò. ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð èë¿¿ õàðãèñ, ¿ð ä¿í íü èë¿¿ ñºðºã áàéñàí áèëýý.¯¿íèé òîä ãýð÷¿¿ä ºíººäºð ìîíãîëîîð ä¿¿ðýí áàéãàà. ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýë áèäýíä ÿìàð ñîíãîëò ºãäºã áàéëàà äàà. Ýñðýãýýðýý øóóä ë òóøààäàã áàéñàí. ìîíãîë õýäýí ýìýãòýéòýé áèëýý ãýæ òîî ãàðãàíà. Ààí íýã ñàÿ. Çà òýãâýë èðýõ æèëèéí ìîíãîë îðíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí óðóóëûí áóäãèéí õýðýãöýý óëààí ºí㺺ð 500 ìÿíãûã, áîð ºí㺺ð 500 ìÿíãàí óðóóëûí áóäàã õèé ãýæ òóøààë áóóëãàäàã áàéñàí.Ýíä ÿìàð ÷ çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà áàéõã¿é, õýðýãëýã÷ áóþó àðä ò¿ìýí þó õ¿ñýæ áàéãààã õýí ÷ ìýäýõèéã õ¿ñýõã¿é áàéëàà. Õ¿íèé äîòîîä õ¿ñýë ìýäðýìæ, çàãâàðàà ìýäðýõ, ìîîä õººæ õóâöàñ ºìñºõ, ÿìàð àìòòàíä äóðòàé íü ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëä ÿìàð ÷ õàìàà áàéñàíã¿é.

Ç¿ãýýð ë ìîíãîë îðîí 400 ìÿíãàí õ¿¿õýäòýé ààí òýãâýë 400 ìÿíãàí øèðõýã èæèëõýí óñíû õàð õóâöàñ ¿éëäâýðëýå ãýäýã ë áàéñàí þì. Õýðýâ èíãýýä ÿðèóëáàë õóó÷èí

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

32

ñîöèàëèñò ¿éëäâýðèéí òàëààð ìàíàé íàìûí îëîí ÷ õ¿í èõ ÷ ñîíèðõîëòîé æèøýý äóðäàíà äàà.

Õàðèí àðä÷èëñàí ñèñòåì äýõ ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ¿åä ¿éëäâýðëýëèéí á¿õ ñóäàëãàà àøèã îëîõîä çîðèóëàãäàíà. Õóâü õ¿í ìîíãîë õ¿í á¿ð àøèã îëíî ãýäýã ìàø ñàéõàí õýðýã. Ýíý ¿éëäâýðèéí íèéãýìä õ¿¿õäèéí óñíû ãóòàë ¿éëäâýðëýõ ãýæ áàéãàà áîë ýìýãòýé õ¿¿õýä ÿìàð ºíãºíä äóðòàé âý? Ýðýãòýé õ¿¿õýä ÿìàð ºíãºíä äóðòàé âý? ßàæ òýäýíä òààëàãäàõûí òóëä õºíãºí, õºëä ýâòýéõýí õèéõ âý? ãýæ çàõ çýýëèéí ñóäàëãààíä á¿õ ¿éëäâýðëýã÷èä òîëãîéãîî àæèëëóóëäàã. Ó÷èð íü õóâü õ¿í ººðòºº àøèã îëæ áàéãàà ó÷èð á¿õ ç¿éë ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ òà õààí ãýñýí áàéð ñóóðüíààñ õàíääàã. ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëä ¿éëäâýðèéí ýçýí õóâüäàà àøèã îëîõã¿é ó÷èð õýíèéãýý ÷ áîäîõ áèëýý äýý.

¯éëäâýðæèëòèéí ¿íäñýí ñóóðü áîëñîí æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ºíãºðñºí æèë¿¿äýä Çàñãèéí ãàçðûí ò¿âøèíä íèëýýä àæëûã õèéñýí. ÓèÕ-ûí 2011 îíû 30-ð òîãòîîëîîð Æä¯-èéã äýìæèõýä çîðèóëæ 150 òýðáóì òºãðºãíèé áîíäûã ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàõààð áîëñîí. Æä¯-èéã äýìæèõ çýýëèéí õ¿¿ 5 õóâèàð áóóð÷, æèëèéí 7 õóâèéí õ¿¿òýé áîëñîí áîë õóãàöàà íü õî¸ð æèëýýð óðòàñ÷ 5 æèëèéí õóãàöààòàé áîëñîí áàéíà. ìºí çýýëäýã÷ ýõíèé íýã æèë ¿íäñýí çýýë òºëºõã¿é çºâõºí õ¿¿ãýý òºëíº. 2011 îíû Óëñûí òºñºâò ñóìäàä Æä¯-

Çàâõàíû Ýðäýíýáàò, Ñýëýíãèéí

Áàòáàÿð íàðààð áàõàðõàõûí

ó÷èð

33

èéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð á¿õ ñóìäàä íèéò 24 òýðáóì òºãðºãèéí æèëèéí 3% õ¿ðòýë õ¿¿òýéãýýð çýýë îëãîõîîð øèéäâýðëýñýí. Æä¯-èéã äýìæèõýä çîðèóëæ íèéò 85,3 òýðáóì òºãðºã Çàñãèéí ãàçðààñ çàðöóóëààä áàéãàà áºãººä 2009-ººñ 2011 îíû 8 ñàðûí 4-íèé áàéäëààð íèéò 3587 èðãýí àæ àõóéí íýãæ çýýë àâ÷, 1254 ¿éëäâýð øèíýýð àøèãëàëòàä îðæ, 2520 ¿éëäâýð ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºòãºæ, 14000 ãàðóé àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëñîí áàéíà.

Ýäãýýð àæëàà öààñàí äýýð áóóëãà÷èõñàí õèé õîîñîí ëîîçîí áîëãîõã¿é ãýñýíäýý àðààñ íü ñàíàà òàâüæ “ìîíãîë Õ¿í 2020” õºòºëáºðèéã çîõèîí áàéãóóëàõ õ¿ðýýíä 21 àéìãààð ÿâæ ººðèéí áèåýð òàíèëöëàà. ¯íýõýýð áàõäàìààð ñàéõàí õºäºëìºðëºæ æèæèã äóíä ¿éëäâýðýý õºë äýýð áàò áîñãîæ áàéãàà îëîí àðâàí èðãýäòýé óóëçëàà. Çàâõàíû Óëèàñòàéí Ýðäýíýáàò ãýõ çàëóó ààâûãàà äàãàæ ìàøèí òåõíèê çàñàõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áºãººä ãóðâàí æèëèéí ºìíº ìàøèíû äóãóé çàñâàðûí ãàçàð àæèëëóóëæ ýõýëñýí áîë ºíººäºð õàæóóäàà äýëã¿¿ðòýé, èæ á¿ðýí àâòîìàøèí çàñâàðûí òºâòýé áîëæ ÷àäñàí òóõàé ÿðüæ áàéñàí. Ò¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é àéìãèéíõàà ìñ¯Ò-ººñ õ¿¿õä¿¿ä àâ÷èð÷ òýäýíä äàäëàãà õèéëãýõ áîëîìæ îëãîäîã òàëààð íàäòàé õóó÷èëñàí þì. Ýðäýíýáàòûã çàñâàðûí ãàçðûíõàà áàãàæ õýðýãñýëèéã ñàéæðóóëàí àâòîìàòæóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéíõýý ¿ð á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÿìàð ÷ óóë óóðõàéí õèøãýýñ èë¿¿òýéãýýð Æä¯-èéí

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

34

ñàíãààñ àâñàí çýýë íü õàìãèéí èõ ò¿øèã áîëæ äýý ãýäãèéã ò¿¿íòýé ÿðèëöàõ áîãèíîõîí õóãàöààíä áè îëæ õàðñàí.

1980-ààä îíîîñ õîéø ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áóé ñýëýíãý àéìãèéí ìàíäàë ñóìûí èðãýí Áàòáàÿð ãóàé ººðèéí àæ àõóé ¿éëäâýðëýëýýð äàìæóóëàí ñóäàëãààíû èõ òîì á¿òýýë àìæèëòòàé òóóðâèæ áàéãàà õ¿í. ßàãààä áè èíãýæ áàéíà ãýõýýð òýðáýýð 10 ààä æèëèéí õóãàöààíä çºâõºí 3 ãà òàëáàéä ë òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðüæ áàéãàà áºãººä áóñàä õ¿ì¿¿ñòýý õàðüöóóëàõàä òàðèàëàíãèéí òàëáàéãàà ÿàæ òîìñãîõ âý ãýæ òîëãîéãîî ãàøèëãàõ áóñ íýã ãà ãàçðààñ õóðààæ áóé óðãàöûí õýìæýýãýý õýðõýí èõýñãýõ òàëààð ¿ðãýëæ òîëãîéãîî àæèëëóóëäàã òàëààð õýëæ áàéñàí. îëîí æèëèéí õóãàöààíä Áàòáàÿðûí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýý íýìýãäýýã¿é ÷ ò¿¿íèé õóðààæ àâñàí óðãàöûí õýìæýý òîíí òîííîîð ºññºí. Ò¿¿íèéã ýíý àæëàà àìæóóëàõàä Æä¯-èéí çýýëýýð õèéñýí õºðºí㺠îðóóëàëò àâñàí òîíîã òºõººðºìæ, áàãà îâðûí òðàêòîð çýðýã íü õàìãèéí èõ äýì áîëñîí òóõàé íàäàä èëýí äàëàíã¿é ºã¿¿ëæ áàéñàí. Çàðèì òîõèîëäîëä ¿éëäâýðëýñýí á¿ðýýãäýõ¿¿í õè÷íýýí ñàéí ãàðñàí ÷ áîðëóóëàõàä áýðõøýýëòýé ó÷èð÷ áàéñàí òàëààð ÿðüæ áàéñàí. Òóõàéëáàë ãîâü-Àëòàé àéìãèéí õºõ òàðèàíû îëîí ñàéõàí ýð¿¿ë á¿òýýãäýõ¿¿í ãàçàð õîë, òýýâýðëýëòèéí àñóóäëààñ áîëîîä Óëààíáààòàðò èðýõäýý èõ ë çàðäàë ãàðäàã þì áàéíà ëýý.

35

ãýâ÷ õ¿í çîãñîëòã¿é õºäºëìºðëºæ áàéñàí öàãò ýöýñòýý õºë äýýðýý áîñäîã õîéíî. Ýíý ìýò÷èëýí ìîíãîë îðíûõîî 21 àéìãèéí 145 ãàðóé æèæèã äóíä ¿éëäâýð, ¿éëäâýðëýã÷èäòýé óóëçàæ, ñàíàëûã ñîíñîæ áàéõàä ìîíãîë óëñàä ¿éëäâýðæèëò õºãæèõºä àñàð èõ íººö, áîëîìæ, èðãýäèéí èäýâõè ñàíàà÷ëàãà áàéãààã àíçààðñàí. ¯éëäâýðëýë áèäíèé ºìíº ãàéõàìøèãòàé áîëîìæóóäûã íýýíý.

Æä¯-èéã äýìæèí õºãæ¿¿ëñíýýð ýäèéí çàñãèéí ºðãºí óòãààðàà ¿ð ºãººæòýé, à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 3-í ¿íäñýí ç¿éë àæèãëàãäñàí. íºãºº òàëààð Æä¯-èéã äýìæèõ áîäëîãûí õýðýãæèëò, ¿ð ä¿í íü ýäãýýð àñóóäëààð èëðýí ãàð÷ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýõíèé àñóóäàë íü îðîí íóòàãò Æä¯ øèíýýð áîëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºòãºñíººð òóõàéí ãàçàð øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîæ áàéãàà ÿâäàë. Æèøýý íü Çàâõàí àéìãèéíõàí õèàì, õèàìàí á¿òýýãäýõ¿¿íýý Óëààíáààòàð õîòîîñ 纺õºº áîëüñîí. “ìºíõºä ìàíäàã” ãýõ àæ àõóé íýãæ Æä¯-èéí çýýëä õàìðàãäààä Çàâõàí àéìàãò õèàì ¿éëäâýðëýäýã áîëñíîîð Çàâõàí÷óóä ººðèéí íóòãèéí èäýýãýý õóäàëäàí àâàõ áîëîìæòîé áîëñîí. ªìíºãîâü àéìàãò âàêóóì öîíõ ãàäíààñ àâàõàà áîëüæ àéìàãòàà ¿éëäâýðëýæ ýõýëñýí, Õîâä àéìàãò ÁãÝì êîìïàíè àðèóí öýâðèéí öààñíû ¿éëäâýð àøèãëàëòàíä îðóóëñàí ãýõ ìýò îëîí æèøýýã áèä ýíä äóðäàæ áîëíî.

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

36

äàðààãèéí íýã àñóóäàë áîë òóõàéí ÷èãëýëèéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áóé àæ àõóé íýãæèéí òîî íýìýãäýæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðºë ç¿éë îëøèðñíîîð çàõ çýýëä òîäîðõîé õýìæýýíèé ºðñºë人í áèé áîëæ áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý áóóð÷ áàéãàà ÿâäàë. Àðõàíãàé àéìãèéí ã¿íæèéí äàâàà ãýõ òîîñãîíû ¿éëäâýð Æä¯ äýìæèõ ñàíãààñ 250 ñàÿ òºãðºãèéí çýýë àâ÷ îðîí íóòàãòàà ¿éë àæèëëàãààãàà ýõë¿¿ëñíýýð ºìíº íü 300 ãàðóé òºãðºãèéí ¿íýòýé áàéñàí òîîñãî îäîî 170 òºãðºãººð àâàõ áîëîìæòîé áîëñîí áàéíà. Àðõàíãàéä òîîñãîíû íèéò æèëèéí õýðýãöýý 4 ñàÿ øèðõýã òîîñãî áºãººä ã¿íæèéí äàâàà òîîñãîíû ¿éëäâýðèéí æèëèéí íèéò õ¿÷èí ÷àäàë 8 ñàÿ øèðõýã áîëîõ òóõàé ¿éëäâýðèéí íàðàíöýöýã çàõèðàë õýëæ áàéñàí. îäîî Àðõàíãàé÷óóä òîîñãîî Óëààíáààòàðààñ 纺æ, òýýâðèéí çàðäàë øèíãýñýí ºíäºð ¿íýýð õóäàëäàí àâäàã áàéñàí öàã äóóñ÷ àéìàãòàà ¿éëäâýðëýñýí, ÷àíàðòàé òîîñãî õî¸ð äàõèí áàãà ¿íýýð õóäàëäàí àâàõ öàã èðñýí áàéíà. èíãýñíýýð îðîí ñóóöíû ¿íý ÷ áóóðàõ áîëîìæ á¿ðäýæ áàéãàà þì. ìèíèé áîäëîîð ýíý áîë àéìàã îðîí íóòàãò Æä¯ äýâøèí õºãæèæ áàéãàà õàìãèéí òîì èëðýë ìºí áîäèò ¿ð ä¿í.

ñ¿¿ëèéí àñóóäàë áîë ìîíãîë÷óóä áèäýíä òóëãàìäàæ áàéãàà, ìºí õàìãèéí èõýýð ÿðüæ áè÷èæ áàéäàã àæëûí áàéðíû òóõàé àñóóäàë. ãýõäýý Æä¯-èéã äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ íü ýíý àñóóäëûã øèéäýõ ãàéõàìøèãòàé áîëîìæ, ãàðö ìºí. ßàãààä ãýâýë áè ¿¿íèéã îëîí çóóí Æä¯-èéí àæèë îëãîã÷, àæèëòàíóóäòàé óóëçàæ ÿðèëöàæ áàéõäàà ìýäýðñýí.

37

Àæëûí áàéð áèé áîëãîæ áàéãàà õàìãèéí ýíãèéí æèøýý ë ãýõýä 3 î¸äëûí ìàøèíòàé ¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã áàéñàí ¿éëäâýð Æä¯-èéí çýýëä õàìðàãäàí õî¸ð ìàøèí íýìæ àâñíààð 2 àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëæ áàéõ æèøýýòýé. íýã õî¸ð ãýæ ÷àìëàõ áóñ, ýíý ìýò÷èëýí óëñûí õýìæýýíä Æä¯-èéã äýìæèõ áîäëîãî õýðýãæñýíýýð íèéò 14000 ãàðóé àæëûí áàéð áèé áîëñîí ãýñýí òîîöîî áàéíà.

Æä¯-èéã äýìæèõ áîäëîãûí ¿ð ä¿í íü çºâõºí øèíýýð ¿éëäâýðëýë ýõë¿¿ëæ áóé èðãýäýýñ ãàäíà ºìíº íü ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áàéñàí èðãýä, àæ àõóéí íýãæèä èõýýõýí íýìýð áîëæ áàéíà. Òîíîã òºõººðºì溺 øèíý÷ëýõ, àâòîìàòæóóëàõ, ¿éëäâýðèéí ¿ð àøèãòàé áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã ¿éëäâýðýý ºðãºæ¿¿ëýõ, ºðãºòãºõ ¿éë àæèëëàãààã Æä¯-èéí çýýëä ò¿øèãëýí õèéæ áàéíà.

Ýöýñò íü õýëýõýä áè íèéòëýëèéíõýý ýõýíä õºíäºæ áàéñàí÷ëàí ìîíãîë õ¿íèé, ìîíãîë àéë ãýð á¿ðèéí õ¿ñýýä òýì¿¿ëýýä áàéãàà òýð ç¿éë ìàø ýíãèéí. ãýð á¿ëýýðýý ýð¿¿ë ñàðóóë, ¿ð õ¿¿õä¿¿ä íü ñàéí áîëîâñðîëòîé, áîëîìæèéí ñàéõàí àæèëòàé, îëæ áàéãàà îðëîãî íü àìüäðàëä õ¿ðýëöýýòýé áàéõ òèéì ë ýíãèéí àñóóäàë. ãýõäýý ýíãèéí àòëàà àìüäðàë äýýð àäàðìààòàé áàéäàã ýíý àñóóäëûã øèéäýõýä òºðèéí îðîëöîî çàéëøã¿é ÷óõàë. Òºðèéí îðîëöîî ãýõýýð ìºðººäºë á¿õíèéã áèåë¿¿ëäýã áýðäèéí òóõàé àñóóäàë åðººñºº áèøýý. Õàðèí ýíãèéí äàðóóõàí ìºðººä뺺 áèåë¿¿ëýõ

Òºãñãºë áîëãîõ íü

Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

38

òýð íºõöºëèéã ë òºðººñ äýìæèæ ºãºõ òóõàé àñóóäàë þì. Òèéì ó÷ðààñ ìîíãîë õ¿í á¿ð ¿éëäâýðëýã÷ áàéõ, ººðèéíõºº òºëºº õºäºëìºðëºäºã áàéõ òýð áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ íü ìîíãîë õ¿í äýëõèéí ýíòýé àæ òºðºõ õºðñ ñóóðü, ãîë òóëãóóðûí íýã íü áàéõ áîëíî.

39

Í. Àëòàíõóÿã

ת˪ªÒ ÕóÄÀËÄÀÀ ÌÀÍÄÒóÃÀÉ!

“...¿éëäâýðëýõ íü áèø õóäàëäàõ íü õýö¿¿ áàéäàã. Íàéäâàðòàé áîðëóóëàõ í¿õ ñ¿âýý îëáîë õàíãàëòòàé õýìæýýíèé áàðàà òàâààðûã ¿éëäâýðëýæ áîëîõäîî ë áîëíî.”

Æ.Á.Ñýé, Óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû øèíæèëãýý

Íýã ñàÿ õ¿í, íýã ñàÿ áîð îéìñ Ìàë÷èí, íîãîî÷èí õî¸ðûí íàéìàà Õàð òàìõè õóóëü áóñ áàðàà ªì÷ã¿é ýðõ ÷ºëºº ãýæ áàéäàãã¿é Óéìðàà íîãîîíòîé, Ãàõàé ÷èðñýí ìèíèé àìüäðàë Ò¯Ö-ýýñ hypermarket õ¿ðòýë

ÍÈÉÒËÝË

40

Õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëàõ òàëààð Çàñãèéí ãàçàð 10-ä æèëèéí ºìíººñ ÿðüñàí ÷ îëèãòîé õºäºëæ ºãººã¿é áàéñàí àñóóäàë Òýðã¿¿í øàäàð ñàéäûí ýðõëýõ àæëûí õ¿ðýýíä áàãòàæ ìèíèé øèðýýí äýýð õ¿ð÷ èðñýí þì. Çàõ çýýëèéí íèéãìèéí ãîë óðñãàë çàíãèëàà áîëîõ õóäàëäààíû ñàëáàð ò¿¿õýí òàëààñàà ÷, çàõ çýýëèéí áîäèò õàðèëöàà òàëààñàà ÷ ìàíàé îðíû õóâüä íýí ÷óõàë. Ýçýí ×èíãèñ õààí íàéìàí çóóíû òýðòýý îð÷èí ¿åèéí ìýäýýëëýýð çýâñýãëýñýí, òåõíèê òåõíîëîãèòîé òàíèëöñàí ãýõ 21-ð çóóíû òºð çàñãààñ õàìààã¿é èë¿¿ õàðæ, õîë÷îîð ñýòãýæ áàéñàí íü ãàéõàìøèãòàé. ¨ñòîé ë ìÿíãàíû õ¿í, õààäûí õààí áàéñíûã íü ò¿¿íèé ÿëàëòààð òºãññºí äàéí òóëààíààñ èë¿¿òýé ýäèéí çàñàã òàëààñàà õàðñàí ¿éëäë¿¿ä íü òîäðóóëæ ºãäºã. ¯¿íèé ãàíöõàí ýíãèéí æèøýý ãýõýä õýäõýí æèëèéí ºìíº åâðîïûí õîëáîî ¿¿ä õààëãàà íýýæ, õóäàëäààíû á¿õèé ë íºõö뺺 纺ëëºí, õºãøèí òèâýý çàëóóæóóëæ áàéíà. ãýòýë Ýçýí áîãä ×èíãèñ õààí èõ òîðãîíû çàì äýýð ñóóõäàà ººðèéí ýçýìøëèéí íóòãààð ºðíººñ äîðíî, äîðíîîñ ºðíº, ºìíºäººñ óìàðä ãýýä àëü ÷ ç¿ãò õóäàëäàà íàéìàà õèéõýä ÿìàð íýãýí ñààä áîëîëã¿é, õàðèí ÷ õàìãààëàëòàíä àâ÷, ïàéç òàðààæ, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñîëèëöîîíû õóðäûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãûã õýðýãëýæ áàéñíûã ò¿¿õ ºã¿¿ëäýã.

ªíººäºð ÷ ãýñýí ÷ºëººò õóäàëäààíû òîãòîëöîîíä õóðä, ýðãýëò ãýäýã ç¿éë óñ àãààð ìýò ÷óõàë áîëæ äîëîî õîíîã á¿ð Bloomberg ñóâãààð à÷àà ýðãýëòèéí õóðäààð ñèíãàïóð,

41

Õîíêîíã, ìàëàéç, ñîëîíãîñ ãýýä äýëõèéí îðíóóä ÿìàðõóó ò¿âøèíòýé ÿâæ áóéã çàðëàí, ãîë à÷ õîëáîãäîëîî áîëãîæ áàéíà. 800 æèëèéí ºìíº äàÿàð÷ëàë õýìýýõ ç¿éëèéí ¿ðèéã öàöàæ, áºãëºð÷ ºâ÷èëñºí åâðîï, òàðæ áóòàðñàí îðîñ, äîòîîä õÿìðàëäàà ñóëüäñàí Õÿòàä ã¿ðíèéã äàìíàñàí ÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñèéã áàéãóóëæ áàéñàí ×èíãèñ õààí ýíý àìæèëòààðàà äýëõèéí õºãæëèéí ºìíº ò¿¿õýí ãàâüÿàòàé.

èíãýæ ÿâàõäàà õóäàëäàà, ò¿¿íèé áàñ íýãýí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë õàðèëöàà õîëáîî çýðãèéã äýâøèëòýò áàéäëààð øèéäýí, ýíý ñàëáàðòàà íýýëò¿¿äèéã õèéæ òýðã¿¿í ýãíýýä ÿâæ áàéëàà. Õàðèí ºíººäðèéí õóâüä ìîíãîë îðîí ÷ºëººò õóäàëäààíû ñàëáàðò 150-ð áàéðàíä ÿâæ áàéíà. äýýð æèøýý òàòñàí ñèíãàïóð ýõíèé áàéðàíä æàãñàæ áóé. èíãýæ äýëõèéí õóäàëäààíû õºãæ뺺ñ àñàð õîéãóóð ¿ç¿¿ëýëòòýé ÿâæ áàéãàà íºõöºëä ýíý ñàëáàðûã ñàéæðóóëæ, äýëõèéí æèøèãò õ¿ðãýõýä ׺뺺ò õóäàëäààíû á¿ñèéã áàéãóóëàõ íü øààðäëàãàòàé þìàà. ãýâ÷ öàã àëäàí àëãóóðëàâàë ¿¿íýýñ äîð áàéäàëä øèëæèõ ó÷èð Çàñãèéí ãàçðààñ ºíãºðñºí õýäýí æèëä ÷ºëººò õóäàëäààíû àñóóäëûã õýä õýäýí ÷èãëýëýýð õºíä뺺.

Òèéìýýñ ÷ºëººò õóäàëäàà ãýæ ÷óõàì þó áîëîõûã ýë ñàëáàðûã òýñ ººð õî¸ð íèéãìèéí äóíä ¿çýæ õàðñàí, ýíý àñóóäëûí íýã õýñãèéã õàðèóöàí Çàñãèéí ãàçàðò àæèëëàæ áàéãàà, ìºí íýëýýäã¿é ñîíèðõîæ, îëîí îðîé ñóóæ,

׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!

ÍÈÉÒËÝË

42

îðîéòîæ õàðüñàí õ¿íèé õóâüä àëü áîëîõ ýíãèéíýý𠺺ðèéí ¿çýë áîäîë, ñàíàëàà õýëýõèéã õ¿ññýí þì. îäîî ýðãýýä áîäîõîä ìèíèé áàãà íàñ õóäàëäààíû ãàéõàìøèã ãýã÷ ç¿éëèéã äààí÷ õîìñõîí ìýäýð÷ äýý. Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç. íýãýí õýâèéí óéòãàðòàé áàðààòàé, íýã ë ¿íýòýé, õàìãèéí ãîë íü ò¿¿íèéãýý ãàéõàìøèãò õºãæèë ãýæ ýíä¿¿ðäýã áàéñàí, äóíäàæ äýëã¿¿ðò íü 10-20 òºðëèéí àìòòàí ºðººñòýé òèéì ë ¿å áàéñàí. ¯íýíäýý ò¿¿íèéãýý ìóóõàé ÷ ãýæ ìýääýãã¿é, ñàéõàí ë ãýæ áîääîã áàéñàí. ßìàð ºíººäðèéíõ øèã õàðüöóóëàõ áîëîìæ áàéñàí ÷ áèø. Àìåðèê, ßïîí ãýõýýð õàð óñûã õ¿ðòýë äýëã¿¿ðòýý çàðäàã ãàçàð ãýýä æèãøäýã íèéòëýã ñýòãýëãýýíèé ¿å ø¿¿ äýý.

Õàðèí ºíººäðèéí õ¿¿õä¿¿äèéã õàðàõàä èõ ë ººð áîëæ. Óëààíáààòàðò áàðèãäñàí ñóïåðìàðêåòûí àëèíä íü ÷ îðñîí 35 ìÿíãà ãàðóé òºðëèéí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ÷àíàð, ¿íý, ¿çýìæ ãýýä õ¿ññýí ñîíãîëòîî õèéõ ºðãºí áîëîìæ ¿¿ñ÷ýý.

ßìàð ãàéõàìøèãòàé áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí õóäàëäààíû íèéãýìä àìüäàð÷ áàéãààãàà áèäíèé ¿ð õ¿¿õýä, ýíý çàëóó ¿å ìààíü îéëãîõ ÷ ñºõººã¿é ë ã¿éäýã áàéõ. Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç, öàã õóãàöàà óðñàõûí õýðýýð óëñ îðîí õºãæèæ áàéíà.

Ýíý á¿õíýýñ íýãýí àñóóëò ãàð÷ èðíý. Õóäàëäàà ãýã÷ ýíýõ¿¿ ãàéõàìøèãò ç¿éëèéã õóó÷èí íèéãýì ñîöèàëèçìûí ¿åä ÿàãààä òýãòëýý áîîæ, äàìûí íàéìàà õýìýýí àäàëæ, õ¿í á¿ð çààâàë èæèëõýí áàéõ

43

¸ñòîé ãýæ ñóðòàëääàã áàéâ àà? Õî¸ð ñàÿ èðãýíäýý çîðèóëàí íýã ñàÿ õàð, íýã ñàÿ áîð îéìñ ¿éëäâýðëýäýã áàéñàí íü ºíººäðèéí õ¿¿õä¿¿äèéí õóâüä ¸ñòîé ë ¿ëãýð ìýò ñîíñîãäîõ áàéõ.

åð íü õ¿í õîîðîíäîî, àëáàí áàéãóóëëàãà õîîðîíäîî, óëñ îðîí õîîðîíäîî ÿàãààä õóäàëäàà õèéäýã âý ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàõ ãýæ îðîëäú¸. Õàðèóëò íü ýíãèéí. Õ¿íèé õýðýãöýý ººðºº õÿçãààðã¿é. ìýäýýæ ìºðººäëèéí õýðýãöýýíä õÿçãààð ¿ã¿é ÷, áîäèò àìüäðàë äýýð õ¿íä áàéãàà á¿õ ç¿éë õàíãàëòòàé áóñ. Õè÷íýýí áàÿí áàéñàí ÷ õóâü õ¿íèé õýðýãöýý õÿçãààðã¿é. ãýðòýý ö¿íõ ä¿¿ðýí ìºíãºòýé áàéñàí ÷ ò¿¿íèéãýý èäýæ áîëîõã¿é ó÷èð íºãºº ë äóòóó õýðýãöýýãýý õàíãàõààð äýëã¿¿ð ãàðíà ø¿¿ äýý. ìàë÷èí õ¿í õ¿ðòýë ãóðèë, áóäàà, õ¿íñíèé íîãîî õýðýãòýé òóë ººðò áàéãàà õàìãèéí áîäèò áàÿëàã áîëîõ ìàõàà àâààä òºâ ãàçàð î÷èæ õóäàëäàà õèéíý. ãýõäýý õóäàëäààíû ñàëáàð ýíãèéí ìºðò뺺 àëòàí çàð÷èìòàé. Óã çàð÷ìûã çºð÷âºë ̧ ñòîé íýðò ÿðóó íàéðàã÷ ð.×îéíîìûí õýëäãýýð Óðãàæ áóé ìîäíû ¿íäñèéã õºðººäºõòýé àäèë, Óðàìòàé ñàéõàí îíãîöíû õºäºëã¿¿ð óíòðàõòàé èæèë ãýäýã øèã õýö¿¿õýí ¿ð ä¿í ãàðíà. Ýíý çàð÷èì íü íîãîî àâ÷ áóé ìàë÷èí, ìàõ õóäàëäàí àâ÷ áóé íîãîî÷èí õî¸ðûí íàéìàà àìüäðàëûí çàéëøã¿é õýðýãöýýí äýýð ¿íäýñëýæ, õàìãèéí ãîë íü ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ÿâàãäàõ ¸ñòîé.

׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!

ÍÈÉÒËÝË

44

Óëñ îðîí, Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí áàðàà òàâààð, ¿éëäâýðèéí òîíîã òºõººðºìæ, ñóðãàëòûí êîìïüþòåð ñîëèëöîõ ÷ ãýñýí õàìãèéí ãîë íü çàéëøã¿é õýðýãöýýíä òóëãóóðëàõ ó÷èðòàé. Õýðýâ òóõàéí ç¿éë çàéëøã¿é áèø ë áàéâàë óã õèéñýí õóäàëäàà ýöýñòýý ¿ð ä¿íã¿é áîëîõ íü õýíä ÷ îéëãîìæòîé áèçýý. ìºí õóâü õ¿í, êîìïàíèóä õèë äàìíàæ íàéìàà ýðõëýõäýý ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õóäàëäàà õèéõã¿é áîë ¿¿íèéã õýí õóäàëäàà ãýõýâ äýý. ¨ñòîé ë õî¸ð õ¿¿õýä òîãëîîìîî ñîëèõ äóðã¿é áàéõàä, õî¸ð ààâ õ¿÷ýýð ñîëèóëæ áàéãààòàé ÿëãààã¿é.

׺뺺ò õóäàëäààíû á¿ñèéã õºãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäîæ Çàìûí-¯¿ä, Àëòàíáóëàãò ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëä àæèë äàâã¿é ÿâæ áàéãàà. Òýð äóíäàà Àëòàíáóëàãèéí ÷ºëººò á¿ñ 2012 îíä áàãòàæ àæèëëàãààãàà ýõëýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà. ׺뺺ò õóäàëäààíû á¿ñ ãýäýã ìààíü õàìãèéí ãîë íü òàòâàð, ãààëèéí õºíãºëºëòòýé á¿ñ ãýñýí ¿ã ø¿¿ äýý. Òèéìýýñ ìýäýýæ òàòâàðàà ÷ áàãàñãàíà, ãààëèéí õºíãºëºëòòýé øóóðõàé ¿éë÷èëãýýã ÷ áóé áîëãîíî. ãýâ÷ õàìãèéí ñîíèðõîë òàòàæ áàéãàà ç¿éë íü óã àñóóäàëä õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñ ìààíü õýð çýðýã ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð îðîëöîõ âý ãýäýã ñîíèí àñóóäàë. Òàéëáàð íü ÷ ýíãèéí. ìýäýýæ îëîí óëñòàé õóäàëäàà õèéíý ë ãýæ óã á¿ñèéã áèé áîëãîæ áàéãàà. Õÿòàä, îðîñ, ñîëîíãîñ, ßïîí, Êàíàä, ÀíÓ ãýýä îëîí îðîíòîé òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí óóë óóðõàéí êîìïàíèóä á¿ðýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ, öààøëààä, ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà á¿òãýýäýõ¿¿í,

45

òåõíèê òåõíîëîãè, ìàøèí ìåõàíèçì ãýýä îëîí ç¿éëèéã ñîëèëöîõûã çîðüæ áàéãàà áèëýý. ãàäíû êîìïàíèóäûí õóâüä õýðýâ ìàíàé ãààëèéí õºíãºëºëòòýé á¿ñ ãàäíû îðíûã áîäâîë õýò ºðººñãºë, áàðèãäìàë áàéâàë ç¿ãýýð ë ìàíàéõûã àëãàñààä, àøèã àâ÷ðàõ ººð îðîíòîé õèé÷èõíý. Òýð äóíäàà á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ òàë äýýð áîë ¿¿íèéãýý õèéõ øèã àìàðõàí þì áàéõã¿é. ìîíãîëä áàéãàà áàÿëãèéã çààâàë àâàõ øààðäëàãàòàé ãýâýë öººí òîîíû, ñîíãîëò áàéõã¿é õýäõýí êîìïàíèòàé áèä õ¿÷ýýð ë íàéìàà õèéõ áîëíî. ̄ éë÷ë¿¿ëýã÷ öººí áàéíà ãýäýã õóäàëäààíû áèçíåñ òýð õýðýýðýý ñîíãîëò ìóó, äàâ÷óó íºõöºëä ÿâàãäàíà ãýñýí ¿ã.

Òèéìýýñ ÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñèéã áèé áîëãîõûí òóëä ìèíèé õóâüä ãàíãàí ãî¸ øèëýí áàðèëãà, ÷ºëººò á¿ñ ãýñýí ãî¸ íýð áàéñíààð á¿õ ç¿éë áîëíî ãýæ îãò áîäîõã¿é áàéíà. Õàðèí ñèíãàïóð ÿàãààä íýãò îðîîä áàéíà ìàíàéõ ÿàãààä 150-ä îðîîä áàéãàà ¿íäñýí øàëòãààíûã ñóäëàõ ¸ñòîé.

1. ìýäýýæ õàìãèéí ãîë ¿íäñýí àñóóäàë ãààëèéí õ¿íä ñóðòàëã¿é áàéäàë. ìàíàé óëñûí õèëýýð õóäàëäàà õèéõ ãýñýí õýíèé ÷ ãýñýí ñýòãýë ñàíààíû õóâüä ÿìàð íýãýí äàðàìòã¿é, áàðààã íü øàëãàæ áàéíà ãýæ õ¿íèéã òàìëàñàí õóó÷èí ñîöèàëèñò ëàãåðûí á¿òýë ìóóòàé õ¿íä ñóðòàëòàé, àæëûã ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä, ãîë íü õóðäòàé õèéõ ¸ñòîé.

׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!

ÍÈÉÒËÝË

46

2. Õ¿íä ñóðòàë, õ¿íäðýëòýé ¿éë÷èëãýý ãàíöõàí õóâü õ¿íýýñ ãàðäàãã¿é áóðóó òîãòîëöîîíîîñ ãàðäàã. Æíü : ñèíãàïóð óëñàä õóäàëäàà õèéõýä äóíäæààð äºð⺺ñ äîîø áè÷èã áàðèìòûã áºãë¿¿ëýõèéã øààðääàã. ªíººäºð óã áè÷èã áàðèìòûã á¿ð ÷ öººëæ àëü áîëîõ öàõèì ìýäýýëëèéã èë¿¿ íýâòð¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéíà. èíãýñíýýð õóäàëäàà÷äàä òýýðã¿é òîãòîëöîîíû øèéäýë þì. Õàðèí ìàíàéä äºðºâ áèø, á¿ð äîëîî ÷ áèø ò¿¿íýýñ äýýø öààñ áºãë¿¿ëäýã. èíãýýä áàéâàë ÿìàð þìíûõ íü ÷ºëººò õóäàëäàà áàéõ áèëýý. äýëã¿¿ðèéí ýçýí àøèã èõ îëü¸ ãýâýë ¿íýòýé íýã áàðààíä ø¿òýõýýñýý èë¿¿ îëîí áàðààã àðàé áàãà ¿íýýð, ò¿ðãýí øóóðõàé ýðãýëòòýé áàéëãàâàë ¿ð ä¿í ñàéí ãàðäàã. ãýð õîðîîëëûí íàéìàí íýðèéí áàðààíû äýëã¿¿ðò ¿éë÷èëäýã çàð÷èìòàé ÿã ë àäèëõàí ç¿éë ø¿¿ äýý.

3. ìºí ó÷ðàà îëîîã¿é îëîí õ¿íèé öýýæýý äýëäýæ àéëãàäàã ç¿éëèéí íýã íü õýðýâ øàëãàëò ñàéí áàéõã¿é áîë õàð òàìõè, õóóëü áóñ ç¿éë îðæ èðâýë ÿàõ âý? ãýæ àñóóäàã. Õàìãèéí èíýýäòýé íü íàéìàí òºðëèéí áè÷èã áàðèìò ÿìàð øàëãàëò þìóó. Õ¿í òýð áè÷èã áàðèìòûã áºãëºõ人 òèéìýý íàäàä õàð òàìõè, õóóëü áóñ áàðàà áàéãàà ãýæ íýã äýýð íü áè÷èõ ¿¿. Òà ÷èíü ÿìàð õàðüöàà ìóóòàé, õ¿íä ¿éë÷èëæ ÷àääàãã¿é, ãàð õàðñàí áàéöààã÷ âý? Áè á¿ð çàëõ÷èõëàà, åðººñºº òàíàé óëñàä õýäýí òýñðýõ áºìáºã îðóóëàõ ãýæ áàéñàí þì, áîëü¸ ãýõ ¿¿. ìýäýýæ ¿ã¿é ø¿¿ äýý. Øàëãàëò ñàéí áàéíà ãýäýã

47

ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ îëîõ íàéäâàðòàé àðãà õýðýãñýëòýé áàéíà ãýñýí áîëîõîîñ áèø õ¿íä ñóðòàë, áè÷èã áàðèìòòàé îãò õàìààã¿é þì.

4. ªíººäºð ìàíàé îðîíä ÷ºëººò õóäàëäààíû õºãæèë óäààøðààä áàéãààãèéí õàìãèéí òîì ãàöàà áîë òýýâýðëýëòèéí àñóóäàë. Òýð äóíäàà ìàíàé óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû ãîë öýã áîëñîí Çàì-¯¿ä ãýäýã ãàçàð õ¿íä ñóðòàë, õ¿íä òýýðòýé áóðóó ìåõàíèçì õî¸ð íü õýò äýíäñýí ãàçàð áèëýý.

Ýíý á¿õ àñóóäëûí ãîãöîî õî¸ð ç¿éë áàéíà. íýã íü ÿàëò ÷ ¿ã¿é ºíººäðèéí ìàíàé ýðõ ç¿éí îð÷èí, òýð äóíäàà íèéòèéí ýðõ ç¿é, ãààëü, õóäàëäààíû çîõèöóóëàëò, ãîë ãîë õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí õîöðîãäæýý. ìýäýýæ áè ¿¿íä õýí íýãíèéã áóðóóòãàõã¿é. Ç¿ãýýð ë õýðýãòýé áîëîîä õèéñýí á¿òýýãäýõ¿¿í ìààíü öàãèéí àÿñààð ë õóó÷èðñàí õýðýã. ¯¿íèéã ñàéí òàéëáàðëàõã¿é áîë àæèëä áèø, õîâîíä äóðòàé õýí íýã íü õýò ñåíñààöëàæ, õýâëýëèéí áàãà õóðàë õèéãýýä, ýäãýýð õóóëèéã áè ñàéõàí áîëãîíî ãýæ îðèëæ ìýäýõ þì.

ìºí äàðààãèéí àëõàì áîë ýðõ ç¿éí îð÷íîî ñàéæðóóëàõûí çýðýãöýý òºð çàñãèéí îðîëöîî, ýðõ õýìæýýã àëü áîëîõ õàðèóöëàãàòàé, çºâ õóóëèàð òîäîðõîé çààæ õÿçãààðëàõ ÿâäàë. Õàðèí õóäàëäààíû òàëóóäûã, òýð òóñìàà õóâèéí õýâøëèéã èë¿¿ ÷ºëººëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ áîëîìæîîð õàíãàõ õýðýãòýé þì.

׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!

ÍÈÉÒËÝË

48

ìýäýýæ õóäàëäààíû ò¿¿õýíä óëñ îðíóóä òîäîðõîé òîõèîëäëóóäàä íýãíýý áîîæ õàâ÷èõ ¿å áàéñàí. ¯¿íèé òîäõîí æèøýýã õýäõýí æèëèéí ºìíº îðîñûí åâðîïò ºã÷ áàéñàí áàéãàëèéí õèéí àñóóäàë áýëõýíýý ãýð÷èëíý.

èíãýýä îëîí òàëààñ õàðâàë õóäàëäààíû ñàëáàðûã õàìãèéí èõ áîîæ, õÿõäàã õ¿ì¿¿ñ òºðä áàéäàã. Ò¿¿íýýñ áèø õóâèàðàà áèçíåñ õèéæ áàéãàà õ¿í þó ë áîëëîî ãýæ íýãíýý òýãòëýý äàðàìòëààä áàéõàâ äýý. íàéìàà ë þì õîéíî àøèã õàðæ áàéãàà. Àøèã õàðæ ë áàéãàà áîë íèéãýìä õàìãèéí ñàéí áîðëîãäîõ áàðààã íºãºº òàëààñàà îëæ õàðíà. èíãýýä îëæ õàðñàí áîë õàìãèéí õóðäàí àðãààð àâàõûã õè÷ýýíý. Ò¿¿íýýñ áèø þó ãýýä ë óëñûíõàà õèë äýýð çîãñîîä òà ýíý áè÷èã áàðèìòûã áºã뺺ä, òýä õîíîã õ¿ëýýãýýä, ìèíèé ºðººíä îðæ èðæ äîëèãîíîîä, áîëæ ºãâºë õýäýí òºãðºã øèðýýí äîîãóóð õèéãýýðýé ãýæ õýëýõýâ äýý. ìºí ÷ºëººò õóäàëäààíû ñàëáàðò ãàð÷ áóé áàñ íýã òîì õîöðîãäîë áîë ñýòãýëãýýíèé õîöðîãäîë. ¯¿íòýé óÿëäàæ áè ººðò òîõèîëäñîí íýãýí ò¿¿õèé㠺㿿ëüå. 1988 îíä áè ìÓèñ-ûí Ôèçèê ìàòåìàòèêèéí ôàêóëüò-ä áàãøèëæ áàéõäàà òýð ¿åèéí ñîöèàëèñò ãåðìàíû Õóìáîëüòäûí èõ ñóðãóóëü íýã ñàð äàäëàãà õèéõýýð ÿâñàí þì. íýãýíò ãàäààäàä î÷ñîí õ¿í ÷èíü õºãæèëòýé îðîíä î÷ñîí äóòìàã îðíû èðãýí õ¿íèé æèøãýýð ìîíãîëä õîâîð òýíä ýëáýã ýä áàðààíààñ àð ãýð, àõ ä¿¿äýý àâàõ íü ìýäýýæ. Òèéìýýñ áè ãåðìàíààñ òýð ¿åä ìîîäîíä èõ îðîîä áàéñàí

49

õàìãèéí ñàéí ÷àíàðûí ñàëìàíäð ãóòëûã õàìààòàíóóäûíõàà òîîãîîð àâ÷ áèëýý. ãýâ÷ õàìãèéí èíýýäòýé íü ìàíàé ìîíãîëûí õèë äýýð ìèíèé ãóòëûã îðóóëàõã¿é áàéñàí áºãººä øàëòãààíûã íü ãààëèéí áàéöààã÷ õýëýõäýý ÷è íýã õ¿í áàéæ õè÷íýýí ãóòàë àâ÷ èðäýã þì áý? ãýæ õýëæ áèëýý. Ýíý áîë ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí æèæèã îíèãîî, òîì ýìãýíýë þì. ãýâ÷ õàðàìñàëòàé íü ìàíàé òºðèéí àëáà óã ñýòãýëãýýíýýñýý ºäèé áîëòîë ñàëàëã¿é õèë ãààëü íýâòýð÷ ÿâàà õ¿íä ÿìàð íýãýí òºâºã ÷èðýãäýë çîõèîìëîîð áóé áîëãîæ öààøèëáàë àâèëãàë õýýë õàõóóëü àâ÷ áàéãàà íü ýìãýíýëòýé þì.

Ýíý áîë õàìãèéí ÷óõàë àñóóëò. ׺뺺ò õóäàëäàà, òýð äóíäàà ÷ºëººò á¿ñ áèé áîëãîñíîîð áèä þó õîæèõ þì áý? Àðä÷èëñàí íèéãìèéí àâ÷èðñàí õàìãèéí ¿íýòýé, õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë áîë õóâèéí ºì÷ áèëýý. åð人 ë ºì÷. ªì÷ã¿é õ¿í õýðõýí ýðõ ÷ºëººãºº ýäëýõ áèëýý. Õàëààñàíäàà ìºíãºòýé áàéæ, äýëã¿¿ðýýñ òàëõ àâ÷ ãýìýýíý õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ ýðõýý ýäëýíý áèç äýý. Òèéìýýñ õ¿í, óëñ îðîí ºì÷òýé, áàÿëàãòàé áàéãààä ò¿¿íèéãýý õóäàëäààíû ñîëèëöîîíä îðóóëíà ãýäýã ºì÷ºº çàõèðàí çàðöóóëæ áàéãàà íýã õýëáýð áºãººä ¿¿ãýýðýý óã ºì÷ ìèíèé, ìàíàé ãýð á¿ëèéí, ìîíãîë óëñûíõ ãýæ õýëæ áàéãàà õàìãèéí ãàéõàìøèãòàé ¿çýë ñàíàà þì. åð íü ÷ òýãýýä áèä ººðñäèéí áàéãàà áàÿëãàà ººðñ人 çàõèðàí çàðöóóëàõûí òóëä ÀíÓ, Õÿòàä, ãåðìàíààñ àñóóãààä áàéâàë õýí ýíý áàÿëãèéã ìàíàé ºì÷ ãýõ âý? ¯¿íèé õàìãèéí

Õóäàëäààíû ñàëáàðûã

õºãæ¿¿ëñíýýð ÿìàð ¿ð ä¿íä

õ¿ðýõ âý?

׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!

ÍÈÉÒËÝË

50

÷óõàë èëðýõ õýëáýð áîë ÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñýýð á¿òýýãäýõ¿¿í îðóóëæ, ãàðãàæ áàéãàà ìîíãîë êîìïàíè, ãàõàé îðóóëæ èðæ áàéãàà ìîíãîë ýìýãòýé ãýýä á¿ãä ººðñäèéí ºì÷ëºõ ýðõýý áàòàòãàæ áàéãàà þì. ìºí íºãºº òàëààð áèä ÷ áàñ ãàäíû îëîí êîìïàíè, õóâü õ¿í ìàíàé óëñòàé õóäàëäàà õèéâýë ÿã ë òýäíèé ººðñäèéí ºì÷ëºõ ýðõèéã íü õ¿íäýòãýæ, ÿìàð íýãýí äàðàìòã¿é íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, áóñäûí ýðõèéã õ¿íäýëæ áàéæ ýíý ñàëáàðûã õºë äýýð íü áîñãîæ ÷àäíà.

׺뺺ò õóäàëäàà ãýäýã áîë çàõ çýýëèéí ñèñòåìèéí àìèí ñ¿íñ, áàðàà õèëýýð îðæ ãàð÷ áàéíà ãýäýã õ¿íèé ç¿ðõ öîõèëæ, áèåýðýý öóñ øàõàí ã¿éëãýæ áàéãààãààñ ÿìàð ÷ ÿëãààã¿é. Ýíý ïðîöåññ àðä÷èëñàí íèéãìèéí áàòæèí áýõæèõ ãîë ¿íäýñ þì.

Õàðèí ºìíºõ íèéãýì ñîöèàëèçìä õóäàëäàà àðèëæàà, ñîíãîëò ãýæ ç¿éë îãò áàéñàíã¿é. Àñàð îëîí ìàë, ò¿¿íèé ò¿¿õèé ýä á¿òýýãäõ¿¿íèéã ìààíü ñññð-ä õàðèëöàí àøèãòàé õóäàëäàà ãýæ õýëýõýä õýö¿¿õýí çàð÷ìààð ë øèëæ¿¿ëäýã áàéëàà. ãýòýë õóâèéí ºì÷ áóé áîëîîä èðýõýýð 45 ñàÿ òîëãîé ìàë ìîíãîëäîî áàãòàõã¿é áýë÷èæ áàéíà. ìýäýýæ óã ìàëûã äýëõèéí çàõ çýýëä ãàðãàõ àìàðõàí. ¯¿ãýýðýý òºð çàñàã ¿¿íèéã àìàðõàí õèéíý ãýæ õýëæ áàéãàà þì áèø, äýýð áè÷ñýí ÷ºëººò õóäàëäààíû ãàéõàìøèãààð ìîíãîëûí óõààëàã àðä èðãýä ººðñ人 õèéíý. Õàðèí òºð çàñàã ÷ºëººò

51

õóäàëäààíû íºõöºë áàéäëàà õóóëü ýðõ ç¿é, ÷ºëººò á¿ñèéí õóâüä àëü áîëîõ äýìæèæ ºãºõ øààðäëàãàòàé þì.

ìºí òóõàéí ¿åä ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéã öýðãèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàäàã áàéñàí. Ýíý áîë íýã ë òºðëèéí õóäàëäàà. ãýâ÷ ÿìàð ÷ òºëáºð òºëäºãã¿é áàéæ. ãýòýë ºíººäºð îëîí óëñûí öýðãèéí, ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ õàðèóä íü öàëèí õºëñºº àâñíû à÷ààð äýëõèéã äîíñîëãîæ áàéñàí íàéìàí çóóíû ò¿¿õòýé ìîíãîëûí àðìè îëîí óëñûí ò¿âøèíä íýðýý ãàðãàæ, õàìãèéí ãîë íü àõëàã÷, îôèöåðóóäûíõ íü àìüäðàë ÿàæ ñàéæèð÷ áàéíà. Õóäàëäàà ãýäýã ÿìàð÷ õýëáýðýýð õèéãäñýí, àëü àëü òàëäàà àøèãòàé áàéæ áîëäîãèéí áàòàëãàà ýíý þì.

ìîíãîë Óëñ çàõ çýýëèéí çàð÷èìä àñàð õóðäàí äàñàí çîõèöîæ áóé îðíû òîîíä ç¿é ¸ñîîð îðæ áàéãàà ÷ äýëõèéí õýìæýýíä õóäàëäàà õèéõýä ìàíàé íàéìàà÷èä õºðºí㺠ñàíõ¿¿, ìýäýýëýë, õàìãèéí ãîë íü íàéìààíû ¸ñ ñóðòàõóóí á¿ðýí òºëºâøèæ àìæààã¿é ë áàéíà. ãýâ÷ õóâü õ¿í, áèçíåñìýíèé õóâüä çàñðàõ øèã àìàðõàí þì áàéõã¿é. Ó÷èð íü õóâü õ¿íä îðëîãî îðîîä èðâýë íàéìààãàà, õóäàëäààãàà õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä õàðèóöëàãàòàé áàéæ, áóñäûã õ¿íäýëæ, ñî¸ëòîé áàéæ, õýë ç¿éãýý ÷ õóðäàí îëäîã. ßã ë ãàõàé ¿¿ðäýã áàéñàí õýäýí íàéìàà÷èí õýäõýí ºäðèéí äîòîð íàéìààíû õÿòàä õýë ñóð÷èõäàã áàéñàíòàé àäèë þì.

Òýãâýë òºð çàñàã

ºíººäºð þó õèéõ âý?

׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!

ÍÈÉÒËÝË

52

Õàðèí õàìãèéí òîì àñóóäàë áîë òºð çàñãèéí õ¿íä ñóðòàë, õºø¿¿í õîéðãî áàéäàë þì. ìºí òºðèéí áàéãóóëëàãà, áèçíåñèéíõýí àëü àëü òàëäàà çºâ îéëãîëöîæ, õ¿ëýýæ àâàõ íü ç¿éòýé. Ò¿¿íýýñ áèø íýã òàëààñ àâèëãàë áàðèàä, íºãºº òàëààñ àâèëãàë íýõýýä áàéäàã àëäààã ãàðãàõã¿é áàéõ íü ÷óõàë þì. ¯¿íèé òóëä õ¿íä ñóðòàë, ¿éë÷èëãýýíèé óäààøðàë, ìýäýýëëèéí äóòìàã áàéäëûã çºâ øèéäýõ íü ÷ºëººò õóäàëäàà õºãæèõ õàìãèéí îíîâ÷òîé ãàðö áèëýý. åð íü ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò áàéäëûã ýðõ ç¿éãýýð õàìãààëàõàä ÷èãëýãäýõ ¸ñòîé þì. ìàãàäã¿é ¿¿íèéã ìýääýã þì øèã îëîí õ¿í ººðñäèéí ñàíàëàà õàà ãàçàð, õýëæ áîëîõ þì, õýëýõ íü ÷ çºâ. ãýâ÷ õýëýõ ¿ãýý òóñ áîëîõóéö áîäèò ñàíàë áîëãîæ áàéõ íü ÷óõàë þì.

Ýöýñò íü íýã ë ç¿éë õýëýõýä í.Àëòàíõóÿã ìèíèé áèå ¿ðãýëæ óëñ òºð÷ áàéñàíã¿é. ìÓèñ-í áàãø áàéæ, ýðäìèéí òàíõèìä õè÷ýýë çààæ áàéñàí òýð ë ¿åäýý øèíý÷ëýë ýõë¿¿ëñýí ýíý öàãèéí îëîí àðâàí ãàéõàìøèãò õ¿ì¿¿ñ, òóõàéí ¿åèéí õàòàí çîðèãòîé çàëóóñòàé õàìò àðä÷èëñàí íèéãìèéã á¿òýýõèéã çîðüñîí. èíãýæ óëñ òºðä õºë òàâüñàí ÷ 1992 îíä Àðä÷èëëûíõàí ñàëàì ÿëàãäàæ áè ãýäýã õ¿í ãàäààä ïàñïîðò àâ÷, ãàíçàãûí íàéìààíä õºë òàâüñàí þì. èíãýýä ÷ºëººò õóäàëäààíû ýë÷ áîëæ óðàãøàà Ýðýýí, Áýýæèí, õîéøîî Óëààí-¯¿ä, Ýðõ¿¿, Êûçûë ãýýä ãàõàé ¿¿ð÷ äýíæèéí ìÿíãûí çàõ äýýð ãåðìàíä òºãññºí ïðîãðàììèñò, îðîñò òºãññºí ÕÀÀ-í ìåõàíèêæóóëàã÷ ä¿¿ íàðòàéãàà çîãññîí îí æèë¿¿ä áàéñàí. ãààëèéí áàéöààã÷èéí í¿äèéã õàðóóëäàæ, äàðñàí áàðààãàà âàãîíû

53

ñóóäàë äîîð ÷èõýæ, áýëýí ãîéìîíãîîð õîîë õèéæ, îëîí õàëààñòàé óéìðàà íîãîîí ºìñººä ÿâñàí ¿å áàéñàí. Òèéìýýñ ÷ºëººò õóäàëäàà áîë ìèíèé ìýääýã ãýõýýñýý èë¿¿ ìýäýð÷ áàéñàí ñàëáàð þì. Ýíý ñàëáàðò áè îëîí óäàà õ¿÷ýý ñîðüæ áàéëàà. ßìàð ñàéíäàà ë íàìûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéõäàà õºäºº àæëààð ÿâàõ áîëáîë ¿ðãýëæ íîìûí õóäàëäààíû áèçíåñ ýðõýëäýã áàéâ. Àëü ÷ öàã ¿åä íàì óëñ òºðèéí àæèë ãýäýã õºäºº îðîí íóòãààð ìàø èõ ÿâàõûã øààðääàã. Àðä÷èëàë äºíãºæ ýõëýýä áàéñàí 1990 îíû ýõýí ¿åä õºäºº îðîí íóòãààð ÿâàõàä ìîíãîë ñóäëàëûí íîì, ìîíãîëûí ãàçðûí çóðàã ñóìäûí íîìûí äýëã¿¿ðò áàéäàã áàéñàí. Ò¿¿íèéã òýð îëîí æèë òýíä õýí ÷ õàðñàíã¿é, õýí ÷ ñîíèðõñîíã¿é. Ó÷èð íü õºäºº îðîí íóòàãò õýí ÷ ñîíèðõîõã¿é áàðààã çààâàë òàðñàí áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çñýí êîìèíèóñò ñóðòàë õ¿÷ýýð òàðààäàã áàéâ. Õàðèí ìîíãîëûí òóõàé òóõàéí íîìíû õýðýãöýý Óëààíáààòàð õîòîä àìüäàð÷ áàéãàà ãàäààä îþóòíóóäàä èõ áàéäàã áàéâ. Òèéìýýñ áè óã íîì, ãàçðûí çóðãèéã õºäºº ÿâàõäàà öóãëóóëààä õîòîä àâ÷èð÷ çàðäàã áàéñàí áèëýý.

Ýðãýýä áîäîõîä ãàõàé ¿¿ðñýí, îðîí íóòàã Óëààíáààòàðûí õîîðîíä àøèã ãàðàõ áàðàà 纺ñºí òýð öàã ¿å õýö¿¿ áîëîâ÷ íàìàéã, ìèíèé ¿åèéí îëîí õ¿íèé àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ, ºä㺺 òýð õ¿íä ãàõàé ¿¿ð÷ ÿâñàí çàìààð õóäàëäààíû ñàëáàð ºäèé äàéòàé õºãæèí 1990-ýýä îíä òîõèðîëöîîíû äýëã¿¿ð Ò¯Ö-ð ä¿¿ð÷, äàðààõàí íü íàéìàí íýðèéí äýëã¿¿ð, CityShop-í øàð äýëã¿¿ðýýð

׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!

ÍÈÉÒËÝË

54

ä¿¿ð÷, ºíººäºð Supermarket, HyperMar-ket ãýýä îëîí àðâàí èõ äýëã¿¿ð íýýãäýõ ñóóðü òàâèãäñàí. Òèéìýýñ ººðºº çàìûã íü òóóëñàí áîëîõîîð, ò¿¿íèé çîâëîíã íü ¿¿ð÷, à÷èéã íü ìýäýð÷ áàéñàí áîëîõîîð ׺뺺ò õóäàëäààíû ñàëáàð ìàíäòóãàé ãýæ õýëìýýð áàéíà.

55

Í.Àëòàíõóÿã

ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÃÀÉÕÀÌØÈÃ: ¯ÍÝÁèäíèé àìüäðàëä õàìãèéí èõ ÿðèãäàæ, õ¿í á¿ðèéí ñîíèðõëûã ¿ðãýëæ òàòäàã ç¿éë áîë “¿íý”. äýëã¿¿ðò îðîõîä ºäèé òºäèé ¿íý ºë㺺ñòýé õàðàãäàæ, íèéòèéí òýýâýð, ìàøèíû øàòàõóóí, ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í ãýýä ÿìàð íýã ç¿éëèéã àâàõàä ýõëýýä ¿íèéã ñóäàëäàã íü õ¿íèé àìüäðàëûí õýâøèë.

èõýíõ òîõèîëäîëä ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà òàâààðûí ¿íý èðãýäèéí àìüæèðãààíû

ÍÈÉÒËÝË

56

äóíäàæ ò¿âøíýýñ äàâæ, òýð ¿íèéã áóóëãàõ ¿¿ðýã òºðä íîîãääîã. ãýâ÷ òºð þìíû ¿íýä õºíäëºí㺺ñ øóóä îðîëöîõ íü ºíãºö òàëààñ õýðýãòýé ìýò áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð ãàë óíòðààõ òºäèé ë àðãà þì. ¯íýíäýý áèä òºðèéí îðîëöîõ, îðîëöîõã¿é ç¿éëèéã ÿëãàæ, ÷àäàõ ÷àäàõã¿é ç¿éëèéã çààãëàõ òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòîä õ¿ðýõ öàã íü áîëæýý. ¯ã¿é áîë òºð þì á¿õýíä õîøóó ä¿ðæ, þì á¿õíèé ó÷ðûã îëîõ ãýæ ç¿òãýñíýýð àæëûí ¿ð ä¿í òààðóó áîëæ, ò¿¿íèéã äàãàëäàæ, àðä èðãýäèéí òºðä èòãýõ èòãýë ñóëàðíà. Õóäàë ÿðüñàí õ¿í ò¿¿íèéãýý ¿íýìø¿¿ëýõ ãýæ á¿ð èõ õóäàë ÿðüäàã øèã òºð áîäèò ñóäàëãààã¿é õîîñîí àìëàëòûí “õ¿¿äèé” áîëîõ àþóëòàé. Áè ýíýõ¿¿ íèéòëýëýýðýý òºðèéí îðîëöîõ ¸ñã¿é ç¿éëèéí æàãñààëòûí õàìãèéí ýõýíä þìíû ¿íý îðíî ãýäãèéã òîäîðõîé áàðèìòòàéãààð ºã¿¿ëýõ áîëíî. ìàíàé îðîíä îëîí þìíû ¿íèéã òîãòîîõîä òºð îðîëöäîã.

¯íèéã òîãòîîíî, ¿íýòýé õîëáîîòîé õàðèëöààã çºâ çîõèöóóëíà ãýäýã õî¸ð ººð îéëãîëò. Òºð çàñàã áàðàà òàâààðûí ¿íèéã õÿíàæ, õóóëü áóñ àøèã ñîíèðõëîîð þìíû ¿íý çîõèîìëîîð ºñºæ áàéíà óó ãýäãèéã øàëãàõ õýðýãòýé. Æ íü: Õýí íýã õ¿í áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ¿íèéã ºñãºõèéí òóëä àäèë òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õèëýýð íýâòðýõ áîëîìæèä ñààä ó÷ðóóëàõ, õèë ãààëèéí àëáàí õààã÷äàä àâèëãà ºãºõ çýðýã õóóëü áóñ àëõàì õèéæ áîëíî. Óðüä íü ìàíàé óëñàä èéì òîõèîëäîë ýëñýí ÷èõýð, ìàëûí ýì òýæýýë, áýëäìýë çýðýã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í äýýð ãàð÷ áàéâ. èéì áóñàðìàã ¿éëäýëä ìîíãîëûí òºð íýí äàðóé àðãà õýìæýý àâ÷,

57

õàìãèéí ãîë íü óã àñóóäàë ãàðãàõã¿é áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí óðüä÷èëñàí àðãà õýìæýý àâ÷, çºâ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé þì. Õàðèí þìíû ¿íèéã òîãòîîíî ãýäýã ººð îéëãîëò. Ýíý áîë òºðèéí îðîëöîæ õèéãýýä áàéõ àæèë áèø. îëîí óëñ òºð÷ ýíý áàéð ñóóðèéí ìààíü ýñðýã áàéãààãàà èëýðõèéëäýã. Òýãýõýýð îäîî á¿ãäýýðýý “¯íèéã õýí òîãòîîõ ¸ñòîé âý?” ãýñýí àñóóëòûí õàðèóã ýðüå. ìºí þìíû ¿íèéã òºð çàñàã òîãòîîñíîîð íèéãýìä ÿìàð ãàæèã òîãòîëöîî ¿¿ñãýæ áàéãààã æèøýýãýýð òàéëáàðëàÿ. ¯íèéã õî¸ð õ¿÷èí ç¿éë òîãòîîäîã. 1. Çàõ çýýë2. Òºð Çàõ çýýëèéí çàð÷ìààð ¿íý òîãòîõ

ìåõàíèçìûã Àäàì ñìèò 1776 îíä áè÷ñýí “¯íäýñíèé áàÿëàã” á¿òýýëäýý “äàëä ãàð” ãýæ òîäîðõîéëæýý. Ýíý ÷ ýíãèéí áºãººä îéëãîìæòîé òîäîðõîéëîëò. ãýõäýý áè ýíä ÿìàð íýãýí îíîë, õýí íýãýí ýðäýìòíèé ¿çýë áàðèìòëàë ÿðèõã¿é. ßã ýñðýãýýð íü àìüäðàë, òýð äóíäàà ººðèéí àìüäðàëàà ë ÿðüÿ. Áè ÷àöàðãàíû áèçíåñ ýðõëýýä íýëýýí õýäýí æèë ºíãºð뺺. Àëò óõàæ, ñïèðò øàãëàëã¿é ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ, ãàçðûí øèìò õºðñ äýýð òàðüæ óðãóóëäàã áîëîõîîð ÷àöàðãàíûõàà ¿íèéã áè ººðºº òîãòîîäîã. Ýíý ÷ ç¿é ¸ñíû õýðýã. Óã ¿íýý òîãòîîõäîî ãàçðûí õºðñºº õàãàëæ áýëýí áîëãîñîí, ÷àöàðãàíû ìîäíû ñóóëãàöàà õóäàëäàæ àâñàí, òýýâýðëýæ òàëáàé äýýðýý ñóóëãàñàí, ìºí á¿òýí õàâàð, çóíû òóðø àõ ä¿¿, ¿ð õ¿¿õýä, àæèë÷èäòàéãàà óñàëæ, çýðëýãèéã íü

Çàõ çýýë ¿íý òîãòîîíî ãýæ

þó âý?

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

58

çóëãààæ àð÷èëæ òîðäñîí, ýöýñò íü íàìàð õóðààæ àâñàí, áîëîâñðóóëñàí çýðýã á¿õ çàðäëàà òîîöîîëæ, äýýð íü îëîõ àøãàà òîîöîîëæ, ¿íýý òîãòîîäîã.

ìèíèé òîãòîîñîí ÷àöàðãàíû ¿íý 1 êã íü 3000 òºãðºã ãýæ áîäú¸. Áè ýíý ¿íýýð ÷àöàðãàíà çàðäàã äýëã¿¿ð¿¿äýä Ẻíäºæ çàðíà. äýëã¿¿ðèéí ýçýí îëîõ àøãàà íýìæ, 1 êã-èéã 3300 òºãðºãººð òîîöîæ, çàðàõ ¿íýý òîãòîîíî. ãýâ÷ ýíýõ¿¿ 3300 òºãðºã áîë çàõ çýýëèéí ýöñèéí ¿íý áèø þì. Ó÷èð íü õýðýãëýã÷ ººð äýëã¿¿ðýýñ àäèëõàí ÷àöàðãàíûã 3200 òºãðºãººð àâààä áàéâàë ÿàõ âý? Àëü õÿìäûã àâàõ íü õýðýãëýã÷èéí ýðõèéí àñóóäàë. ªºð ãàçàð 100 òºãðºãººð õÿìäõàí áàéíà, òàíàé äýëã¿¿ðýýñ àâ÷ ÷àäàõã¿é ãýäãýý äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷èä õýëíý. Õàðèí äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷ íàäàä ÷àöàðãàíû ¿íýý áóóëãà ãýæ õýëíý. íýãýíò õºëñºº ãàðãàæ, õºäºëìºðëºæ áàéæ òàðüñàí ÷àöàðãàíàà õîã áîëãîõã¿éí òóëä áè ¿íýý áóóëãàæ ë òààðíà. èíãýýä äýëã¿¿ðò ÷àöàðãàíàà íèéë¿¿ëýõ ¿íý áîë 2900 òºãðºã. Õàðèí äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷èéí çàðàõ ¿íý íü ººðèéí àøãèéí 300 òºãðºãºº íýìýýä 3200 òºãðºã. èíãýæ íàäòàé àäèë ÷àöàðãàíà òàðüñàí ¿éëäâýðëýã÷èä, òýäíýýñ ÷àöàðãàíà áººíººð õóäàëäàæ àâñàí äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷, õýäýí ìÿíãàí õóäàëäàí àâàã÷èä íèéëæ, ÷àöàðãàíû äóíäàæ ¿íèéã 3200 òºãðºãººð òîãòîîäîã.

Ýíý õ¿ì¿¿ñ íýã ºðººíä ñóóæ õîîðîíäîî òîõèðîëöîëã¿é çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä òóëãóóðëàæ, õýí õýíýý õàðàõã¿é äàëä

59

õýëöýëýýð äýýðõ ¿íèéã òîãòîîñîí òóë “çàõ çýýëèéí äàëä ãàðûí çîõèöóóëàëò” ãýæ Àäàì ñìèòèéí õýëñýí òîäîðõîéëîëò ÷ í¿äýý îëñîí íýðøèë þì.

Áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í ¿íýòýé áàéíà, àðä ò¿ìýí ÿäóó áàéíà ãýñýí øàëòãààíààð òºð þìíû ¿íèéã áóóðóóëäàã. Ýíý íü ºíãºöõºí õàðàõàä ñàéí þì øèã. ãýâ÷ ó÷ðûã íü ëàâøðóóëáàë òèéì ÷ ñàéí àðãà áèø. Áè ººðèéíõºº àìüäðàëä õàìãèéí îéð íýãýí æèøýýã äóðäúÿ. պ人 ãàäàà ÿâàõ ¿åä äóëààõàí ãýæ îëîí æèë ºìñºæ áàéãàà íýõèé äýýë íàäàä áàéäàã þì. Óã äýýëèéã õýäýí æèëèéí ºìíº 280000 òºãðºãººð àâ÷ áàéñàí áºãººä ýíý ¿íèéã õýðõýí òîãòîîñîí òóõàé áàãöàà òîîöîî õèéæ ¿çüå. íýõèé äýýë ¿éëäâýðýýñ ãàðàõäàà õýä õýäýí øàò äàìæäàã íü òîäîðõîé. ìàë÷èí ãóðâàí õîíèíû íýõèéã òóñ á¿ðèéã íü 10000 òºãðºã, íèéò 30000 òºãðºãººð áîðëóóëæýý. Õóäàëäàí àâñàí çàõûí ÷åíæ ººðèéí íýìýãäýë àøãèéã íýìæ, íýã á¿ðèéã íü 25000 òºãðºã, íèéò 75000 òºãðºãººð ¿éëäâýðò çàðíà. Õàðèí ¿éëäâýð ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëæ, ýñãýæ, áóäãàíä îðóóëæ, òîã, òåõíèêèéí ýëýãäýë, öàã õóãàöàà, î¸äîë÷èí, õàðóóë, öýâýðëýã÷ ãýýä á¿õ àæèë÷íû çàðäëàà íýìæ 250000 òºãðºãººð äýëã¿¿ðò çàðäàã. Õàðèí äýëã¿¿ð óã ¿íý äýýð òýýâýðëýëò, ëàíãóóíû ò¿ðýýñ, öàã õóãàöàà, ººðèéí àøèã çýðýã íýìýãäýë ºðòèéã íýìæ 280000 ìÿíãàí òºãðºãººð íàäàä çàðæýý. Ýíý áîë õàìãèéí øóäàðãààð ¿íý òîãòîîõ çàð÷èì. ãýòýë òºð óã äàðõàíû íýõèé äýýëèéã ¿íýý áóóëãàæ, 200000 òºãðºãººð çàð ãýæ õýëýõ íü øóäàðãà ãýæ ¿¿. Ýíý õ¿÷ õýðýãëýñýí

Òºð ¿íèéã òîãòîîíî ãýæ

þó âý?

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

60

øèéäâýðèéí öààíà ÷óõàì õýí õîõèðîõ âý? ìàë÷èí, ÷åíæ, ¿éëäâýðëýã÷, äýëã¿¿ðèéí ýçíèé àëü íýã íü ¿¿?

Æèøýý àâñàí ç¿éë ìààíü äàðõàíû íýõèé äýýë áîëîõîîñ óã àñóóäàë áóñàä á¿õ òºðëèéí áàðààíä àäèë õàìààòíà. èíãýæ ¿íý áóóðñàí òîõèîëäîëä ¿éëâýðëýã÷ äàõèàä áàðàà ¿éëäâýðëýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðíý, õàðèí òóõàéí áàðààã, õÿìäõàí áàéãàà äýýð íü õ¿í á¿ð õóäàëäàæ àâàõûã õè÷ýýõ òóë ìàø õóðäàí äóóñäàã. ìýäýýæ öººõºí ¿ëäñýí ãàíö íýã íü öàã õóãàöàà ºíãºðºõ òóñàì ¿íýòýé áîëíî. Ýíý ¿åä ¿íèéã íü õ¿÷ýýð áóóëãàñàí òºð óã ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëæ õýçýý ÷ ÷àäàõã¿é áºãººä çàõ çýýë õÿìðàëä îðæ, á¿õ íèéòýýðýý õîõèðîõ áîëäîã.

Õýðýâ óëñ îðíîî áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé õîìñäîëã¿é, õ¿í á¿ð ýëáýã äýëáýã ñàéõàí àìüäðààñàé ãýæ õ¿ñâýë çàõ çýýëèéí àëòàí çàð÷èì áîëñîí ¿íý ãýäýã ç¿éë ð¿¿ õýçýý ÷ õàëäàæ áîëîõã¿é. Áàðóóíû îðíóóä áàÿí ÷èíýýëýã, ÿìàð íýãýí õîìñäîë áàéõã¿é, äýëã¿¿ð õîðøîî, àéëûí ãýðèéí õºðãºã÷èíä áàéõ ¸ñòîé á¿õ ç¿éë áàéäàã. ¯¿íèé õàìãèéí ÷óõàë íóóö áèø íóóö áîë òóõàéí óëñûí òºð çàñàã íü àëèâàà áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ãýäýã ç¿éëä õºíäëºí㺺ñ îðîëöäîãã¿éòýé õîëáîîòîé.

Õàðèí ìàíàéä á¿ð ýñðýãýýð íü àæèëëàõ òîõèîëäîë íèëýýä ãàðäàã. 2 æèëèéí ºìíºõºí H1N1 ãýäýã àéìøèãòàé õàíèàäíû òàõàë ìåêñèêýýñ ýõëýí ÀíÓ, ßïîíîîð äàìæààä äýëõèé äàÿàð òàðõàæ, ìàíàé

61

îðîíä õýä õýäýí õ¿íèé àëòàí àìü õîõèðñîí áèëýý. H1N1 õàíèàäíû âàêöèíûã ìàíàé óëñ ãàäààä ðóó çàõèàëñàí ÷ õóãàöààíäàà èðýõã¿é áàéëàà. Ýíý ÷ îéëãîìæòîé. ßìàð ÷ îðîí ýõëýýä èðãýäýý âàêöèíöóóëæ, óðü÷èëàí ñýðãèéëýýä èë¿¿ ãàðñàí õýñãèéã õóäàëäàõ íü ìýäýýæ. èíãýýä áèäýíä òýð ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çàì íü ààðö, ñàðìèñ, ÷àöàðãàíà, àíüñ çýðýã óëàìæëàëò ýíãèéí àðãóóä áîëñîí. 7 õîíîã õ¿ðýõã¿é õóãàöààíä äýýðõ íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýý 5-7 äàõèí ºññºí. Àéë á¿ð åðäèéí ¿åèéíõýýñ õýä äàõèí èë¿¿ãýýð ñàðìèñûã õýðýãëýõ áîëñîí. Õýí ÷ ýð¿¿ë ýíõ áàéõûã õ¿ñíý, õè÷ýýíý. Õàðèí ¿¿íèé ¿ð ä¿íä Áºìáºãºð õóäàëäààíû òºâ äýýð ñàðìèñíû ¿íý íýã øèðõýã íü 500 òºãðºã áîëæ ºññºí ñàíàãäàæ áàéíà.

ßã ýíý ¿åä íèëýýä õýäýí Óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿í íàä ðóó óòàñäàæ, ýíý àþóëòàé íºõöºë áàéäàëä ìîíãîëûí òºð çàñàã ç¿ãýýð áàéæ áîëîõã¿é. Òèéìýýñ Çàñãèéí ãàçàð ñàðìèñíû ¿íèéã áóóëãàõ õýðýãòýé áàéíà ãýæ õýëæ áèëýý. Õàðèí ìèíèé áîäîë ýñðýã áàéñàí þì. Ó÷èð íü òºð çàñàã ñàðìèñ òàðüäàãã¿é. Õàðèí õÿìðàëûã äàâàõ õàìãèéí ãîë ãàðö áîë ¯íÝ ãýã÷ ãàéõàìøèãò ìåõàíèçì áàéñàí þì.

ñàðìèñíû ¿íý çàõ çýýë äýýð ºñíº ãýäýã õîâîð áîëñîí áàéíà ë ãýñýí ¿ã. íýãýíò òºð çàñàã ñààðàë îðäîí äîòîð ñàðìèñ òàðüäàã¿é òóë íèéë¿¿ëýëò ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é. Õàðèí ÷ óã îðäíû á¿õ àæèë÷èä àæèë òàðààä ë Áºìáºãºð ë¿¿ ÿâöààñàí íü ìýäýýæ. ñàðìèñ èíãýæ ¿íýòýé áîëæ

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

62

áàéãààã íàéìàà÷èä, áèçíåñ ýðõëýã÷èä îëæ õàðíà. íýãýíò ¿íýòýé ç¿éë èë¿¿ àøèã àâ÷ðàõ áîëîõîîð á¿ãä ë ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý ñàðìèñíû ýðýëä ãàðíà. Õîéøîî îðîñ ðóó, óðàãøàà Õÿòàä ðóó ìàø îëîí íàéìàà÷èä òóõàéí ¿åä ñàðìèñ îðóóëæ èðýõýýð ÿâñàí áàéäàã. Õ¿í á¿ð õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àâ÷èð÷, õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ¿íýòýé çàðæ èë¿¿ àøèã îëîõûã õè÷ýýíý. Öàã õóãàöàà àëäâàë ñàðìèñíû ¿íý áóóð÷èõíà. Ýíý áîë òºð çàñãààñ îãò õàìààðàõã¿é ¿éë ÿâäàë. ªºðººð õýëáýë, ñàðìèñíû õîìñäëûã áàéõã¿é áîëãîõ õàìãèéí õóðäàí, õàìãèéí øóäàðãà, õàìãèéí îíîâ÷òîé àðãà áîë òºð çàñàã ñàðìèñíû ¿íý ð¿¿ ãàðàà ä¿ðýõã¿é áàéõ ÿâäàë þì. Õýðýâ òºðººñ ñàðìèñíû ¿íèéã õàòóó áàðüæ, óðüäûí àäèë 100 òºãðºãººð çàð ãýñýí áîë ýõëýýä Ẻíäºæ àâñàí õýäýí ìÿíãàí õ¿íèé ãàð äýýð î÷èõ áºãººä ìàø áîãèíî õóãàöààíä ëàíãóóíóóä õîîñðîõ áîëíî. ãýòýë òýð ýõýëæ àâñàí õ¿ì¿¿ñ àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä ñàðìèñàà íººöëºõ áºãººä àðä íü ìºí㺠÷ áàéãààä, àëò ÷ áàéãààä ñàðìèñã¿é ¿ëäñýí õ¿íèé õýä íü ýíý õîðâîîã îðõèõ íü òààøã¿é. Òèéìýýñ ¿íý ãýäýã õîâîð äóòìàã áàðààíû ¿ëäñýí áàãà íººöèéã àëü áîëîõ áàãà áàãààð îëîí õ¿íä òàðààæ ÷àäàõ ç¿é ¸ñíû çºâ ìåõàíèçì þì. åð íü áîäîîä ¿çýõýä àëèâàà 8-í íýðèéí äýëã¿¿ð àæèëëóóëæ áóé õóäàëäàã÷, ìàõ çàðæ áóé ìàë÷èí, íîãîî çàðæ áàéãàà òàðèàëàí÷, ¿éëâýðëýë ýðõýëæ áóé ¿éëäâýðëýã÷, õóäàëäààíû áèçíåñ ýðõýëæ áóé õóäàëäàã÷èéí õýí ÷ ãýýä õóäëàà ÿðüæ, õóëãàé õèéãýýã¿é.

63

Òýä ººðñ人 ë ººðñäèéíõºº õºäºëìºðèéã ¿íýëæ, õýðýãëýã÷èä òýð ¿íýýð íü ñàéí äóðààðàà ñîíãîí àâäàã. èë¿¿ èõ áàðàà çàðàõ òóñàì ýðãýëò ñàéæèð÷, äàõèí áîðëóóëàëò õóðäàí áîëîõ ó÷èð àëü áîëîõ áóñäààñàà õÿìä çàðàõ ãýäýã íü çàõ çýýëèéí õóóëü. èíãýæ ñàéí áàðààíä çàõ çýýëèéí çàð÷ìûí äàãóó îíîâ÷òîé ¿íý òîãòîîñíîîð áèçíåñ íü àìæèëòòàé ÿâæ, àøèã îëæ, ¿éëäâýð íü òîìîðñîí îëîí ñàéõàí áèçíåñìýí¿¿ä ìàíàé óëñàä áàéäàã áèëýý.

åð íü ¿íý ÿàãààä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã âý? ãýäýã ººðºº ýíãèéí áîëîâ÷ ÷óõàë àñóóëò. ßìàð ç¿éë áóñäààñàà èë¿¿ ¿íýòýé âý? Õîâîð ç¿éë áóñäààñàà ¿íýòýé áàéäàã. ßàãààä áåíç ìàøèí ¿íýòýé áàéäàã âý? Ó÷èð íü áåíç ìàøèíûã õèéõýä ìàø èõ çàðäàë ãàðäàã òóë óã ìàøèí òàêñèíä ÿâäàã ñîëîíãîñ ìàøèí øèã ýëáýã áèø. Òèéì ó÷ðààñ ë ¿íýòýé. ãýòýë õººðºãíèé òîëãîéí ÷èíýý àëìàç ýðäýíèéí ÷óëóó ÿìàð ÷ ¿éëäâýð õºëñ õ¿÷ýýð äàìæààã¿é áàéæ õýä õýäýí áåíç ìàøèí àâàõ ¿íý öýíýòýé. Ó÷èð íü àëìàç ýðäýíèéí ÷óëóó èõ õîâîð. ªìíº “ìºí㺔 õýìýýõ íèéòëýëäýý áè÷ñýí÷ëýí ìºí㺠õýò èõ áîëáîë áàñ ë ¿íýã¿éòäýã. ìàíàéä øîðîî õàà ñàéã¿é áàéõ ó÷èð òýýâýðëýëòèéí çàðäëûã ýñ òîîöâîë õààíààñ ÷ ¿íýã¿é îëäîíî. Õàðèí äàí ýëñýí äýýð áàéãàà ñàóäûí Àðàáàä äàëàé äýýð õîò áîñãîõ ãýæ øîðîîã ÿìàð ¿íýòýé àâ÷ áàéíà äàà. Õýðýâ í1N1 âèðóñíû òàðõàëò õ¿÷òýé áîëæ, âàêöèí òýð õýìæýýíäýý õîâîðäâîë ÿìàð ÷ ýöýã ýõ õ¿¿õýääýý óã âàêöèíûã îëæ òàðèóëàõûí òóëä ººðò áàéãàà þóãàà ÷ õàéðëàõã¿é.

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

64

Çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé, ìàø öººõºí òîõèîëäîëä òºð ¿íèéã Òàòâàðûí áîëîí Òàòâàðûí áóñ ãýñýí õî¸ð òºðëèéí àðãà õýðýãñëýýð çîõèöóóëäàã. 1. Òàòâàðûí ãýäýã íü òºðººñ àæ àõóé íýãæ

áàéãóóëëàãàä îíîãäóóëæ áóé òºðºë á¿ðèéí òàòâàðûí õýìæýýã èõýñãýõ áîëîí áàãàñãàõ çàìààð çàõ çýýëèéí ¿íý òîãòîîõ ïðîöåññò îðîëöäîã. ãýõäýý ¿¿íä àíõààðàõ ÷óõàë õýäýí øàëòãààí áèé. Óã òàòâàðûí çîõèöóóëàëò íü õóâü õ¿íä ÷èãëýæ áîëîõã¿é. ìºí óðò õóãàöààíä ¿ðãýëæèëæ áàñ áîëîõã¿é. ãàãöõ¿¿ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä çàõ çýýëèéí ñèñòåìèéí óðñãàëûã áàéõ ¸ñòîé ò¿âøèíä íü õ¿ðãýõýä òóñëàõ ¿éëäýë áîëîõ þìàà.

2. Òàòâàðûí áóñ àðãà íü òºð ººðò áàéãàà òºñ⺺ñ äýýðõòýé èæèë îíöãîé øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä òîäîðõîé àæ àõóé íýãæèä òàòààñ õýëáýðèéí áóþó ìºíãºí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ. ãýõäýý óã óðàìøóóëëûã ÿâóóëàõäàà òºð òóõàéí áàéãóóëëàãàòàé çààâàë çýýëèéí õàðüöàà ¿¿ñãýõ øààðäëàãàòàé. Ó÷èð íü òºðä áàéãàà ìºí㺠íü òàòâàð òºëºã÷äèéí ìºí㺠òóë óãààñ çàðöóóëàãäàõ øààðäëàãàòàé ç¿éëä íü çàðöóóëàõûí òóëä òóñëàìæ ºãñºí áàéãóóëëàãààñàà ýðã¿¿ëýí àâàõ þì. Õýðýâ òºð ýðã¿¿ëýí àâàõã¿é áîë òàòâàð òºëºã÷äèéí ìºíãèéí äýýðýìäñýí õýðýã áîëíî.

Òºð ¿íèéã çîõèöóóëàõ

ñèñòåì

65

ìºí ýíý àðãûí áàñ íýãýí õýëáýð íü Çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí îðëîãîîð íººö á¿ðä¿¿ëýõ àðãà þì. Ýíý íü äîòîîääîî ¿éëäâýðëýäýãã¿é á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâü ìàø ÷óõàë áàéäàã. Òóõàéëáàë ìîíãîë óëñ æèë á¿ðèéí òºñâèéí îðëîãîîñ øàòàõóóíû íººöèéã óëñûí õýìæýýíä çààâàë á¿ðä¿¿ëæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Õýðýâ îëîí óëñûí áîëîí äàâàãäàøã¿é õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëèéí óëìààñ øàòàõóóíû õîìñäîë áèé áîëáîë ýðñäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, çàõ çýýëä õîìñäîë áèé áîëæ, òóõàé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý õýò ºíäºð áîëîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëíý.

Þì ¿íýã¿é áàéõ òóõàé ãîë íîìëîë ñîöèàëèñò ñèñòåìä áàéäàã. Áèäíèéã õ¿¿õýä áàéõàä áàãø ìààíü “èðýýä¿éä áèä êîììóíèçìä õ¿ðíý. Òýð ¿åä á¿õ ç¿éë ¿íýã¿é áîëíî. Òà íàð äýëã¿¿ð îðîõîîð áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í á¿ð ëàíãóóí äýýðýý ¿íýã¿é òàðààãäàæ, õ¿í á¿ð õýðýãöýýíèéõýý õýðýýð àâàõ áîëíî” ãýäýã áàéæ áèëýý. Òýð ¿åä áè äîòðîî õýðýâ äýëã¿¿ðò îðâîë àëü áîëîõ àõèóõàíûã àâíà äàà ãýæ áîääîãñîí. Ýðãýýä áîäîõîîð ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ç¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ñèñòåì öýöýðëýãèéí õ¿¿õäýä ÿëàãäàæ áàéãàà þì. ¯íýã¿é þìûã õ¿í á¿ð àõèóõàí àâàõûã õè÷ýýíý, àõèóõàí àâàõ òóñàì õÿçãààðëàãäìàë íººö äóóñàõ íü ìýäýýæ.

ìîíãîëä ¿¿íòýé õîëáîîòîé àñóóäàë ìºí ÷ èõ áàéíà. Õàìãèéí ýíãèéí æèøýý ãàçàð òàðèàëàí. ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûã ñàéæðóóëàõ òàëààð ºíãºðñºí æèë¿¿äýä ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ îëîí ñàéí

Òýãâýë þì ¿íýã¿é

áîëîîä èðâýë ÿàäàã

âý?

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

66

àæëûã õèéæ, õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí. ¯¿íèéã õýí ÷ ¿ã¿éñãýõã¿é. ¯¿íýýñ ÷ èë¿¿ áàéëãàõûã ìîíãîë õ¿í á¿ð õ¿ñíý. Òèéìýýñ çàñãèéí ãàçðûã óëàì èë¿¿ ñàéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ ãàðãààñàé ãýæ õ¿ñýõ íü ìýäýýæ. Õàðèí áèäíèé äàðààãèéí àâàõ ¸ñòîé õàìãèéí ÷óõàë àëõàì áîë àðä÷èëñàí òîãòîëöîî, çàõ çýýëèéí ñèñòåìèéí øèëäýã ìåõàíèçìûí õóóëèàð óëààí áóóäàéí ¿íèéã ÷ºëººëºõ ÿâäàë þì.

Õýðýâ áèä òàðèàëàí÷äàà óëààí áóóäàéí ¿íèéã íü ÷ºëººëººä ºãâºë òýä ººðèéí õ¿ññýí ¿íýýð áóóäàéãàà çàðíà. ñàéíäàà õýäýí ãóðèëûí ¿éëäâýð ë óðüä íü àâäàã áàéñàí ¿íýýñýý èë¿¿ ¿íýòýé óëààí áóóäàéã íýã æèë àâíà. ªºðñ人 õºëñ õ¿÷ýý ãàðãàí áàéæ òàðèàëñàí òàðèàãàà ººðñäèéí õ¿ññýí ¿íýýð çàðàõ íü òýäíèé õóâüä ̄ íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ. Òýãýýä òàðèàëàí÷èä íýã æèë àøèã èõ îëëîî ãýýä òýð áèçíåññýý îðõèæ ººð ñàëáàðò îðíî ãýæ áàéõã¿é. Õýäýí àðâàí æèë õèéñýí áèçíåñýý óëàì ñàéæðóóëàõ ãýæ çîðèõ íü ìýäýýæ. ªºðñäèéí óëààí áóóäàéãàà çàðæ áîðëóóëñàí àøãààðàà äàðàà æèëèéí òàðèàëàíäàà èë¿¿ èõ õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ, óëàì á¿ð áèçíåññýý ºðãºæ¿¿ëíý.

äàðàà æèë íü îëîí òàðèàëàí÷ á¿ð èë¿¿ óðãàö àâáàë èõ áàéãàà óðãàöûã áàãà ¿íýýð çàð ãýæ òºð àëáàäàõã¿éãýýð àÿíäàà ¿íý íü òîäîðõîé ò¿âøèíä áóóæ òààðíà. Óðàìøñàí òàðèàëàí÷ æèë èðýõ òóñàì èë¿¿ èõ óðãàö òàðüæ, àðâèí àøèã îëîõûã õ¿ñíý. èíãýñíýýð óëààí áóóäàéí õàíãàëòòàé íèéë¿¿ëýëò áèé áîëíî. èíãýæ áèä ººðñäèéí õýðýãöýýã áîãèíî

67

õóãàöààíä õàíãàæ, öààøëààä ãàäààäàä ýêñïîðòëîõ áîëîìæèéã áèé áîëãîíî.

èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ¿íý ÷ºëººëºãäºæ, ãàäàãøàà áàðàà ýêñïîðòîëáîë áèäíèé á¿òýýí áàéãóóëàõ ãýýä áàéãàà ÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñýýð äàí ãàíö óóë óóðõàéí áàÿëàã, ãàçàð øîðîî ìààíü áèø õàðèí ¿ðæèë øèìò õºðñºí人 òàðèàëñàí óðãàö ìààíü áîðëîãäîõ áîëíî. Õàðèí ÿã èéì ë ¿åä ìîíãîëûí òºð çàñàã õ¿÷òýé àæèëëàæ, ýêñïîðòûí á¿õ áàðààã òàòâàðã¿é ãàäàãøàà õóäàëäàõ áîëîìæèéã íýýæ, òàðèàëàí÷äûíõàà àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, ìîíãîë áèçíåñìýí¿¿äýý äýìæèõýä àíõààðàõ õýðýãòýé áèëýý. Áàéãàëûí áàÿëàã ò¿¿õèéãýýðýý ãàðãàõààñ ººð îéëãîëò þì.

Õóâü õ¿í á¿òýýñýí áàÿëãèéíõàà ¿íèéã òîãòîîíî ãýäýã ººðòºº èë¿¿ àøèã àâíà ãýñýí îéëãîëò áèëýý. ªºðòºº èë¿¿ àøèã àâíà ãýäýã àðä÷èëñàí òîãòîëöîî, çàõ çýýëèéí íèéãìèéí íýãýí ÷óõàë õºäºëãºã÷ õ¿÷ áîëñîí õóâèéí ºì÷èéã õàìãààëàõ ìåõàíèçì þì.

ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàãäñàí “Ýäèéí çàñàã ýíãèéíýýð” õýìýýõ íîìîîñ ãàçàð òàðèàëàíòàé õîëáîîòîé ñîíèðõîëòîé áàðèìò óíøñàí þì. Õóó÷èí ÇÕÓ-ä á¿õ ãàçàð òàðèàëàí óëñûí ºì÷ ó÷èð òàðèà íîãîîã óëñ òàðèàëæ, ¿íèéã íü óëñ òîãòîîäîã áàéæýý. Òèéìýýñ àéë á¿ðä õóâèéí ãàçàð ãýæ áàéõã¿é õàìòðàë, íýãäëèéí ãàçàðò òàðèà òàðèàëæ óëñàä òóøààäàã áàéâ. Õàðèí óëñààñ íýã àéë íýã àêð ãàçàð ýçýìøèæ, òýíä òàðüñàí òàðèàã õóâüäàà õýðýãëýõèéã çºâøººðäºã

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

68

áàéæýý. Ýíý 2 õóâü íü íèéò ÇÕÓ-ûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéí åð人 2% þì. ¯ëäñýí 98% íü óëñûíõ áàéâ. Õà÷èðõàëòàé íü ýíý 2%-ë òàðèàëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ÇÕÓ-ûí õºäºº àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ä¿íãèéí 25% íü áîëæ áàéæýý.

ìºí ºíãºðñºí æèë ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººðºº äýëõèéä õî¸ðò îðæ, ßïîíûã àðäàà îðõèí, ÀíÓ-ûí àðä òóëæ èðñýí ºìíºä õºðø ìààíü 1978 îíä õóâèéí ºì÷èéí ãàéõàìøèãò íºëººã îëæ õàðñàí òóõàé óã íîìä áè÷æýý. Õÿòàäûí Àíõóé ìóæèéí ñèàîãàíã õýìýýõ æèæèã òîñãîíä óëñàä òóøààõ ¸ñòîé öàãààí áóäààíûõàà íîðìûã áèåë¿¿ëáýë ¿ëäñýí õóâèéã íü õóâüäàà àâàõ ýõëýë áèé áîëæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ºì÷ õóâü÷ëàëûí ýñðýã ñîöèàëèñò àëõìààñàà óõàð÷, õóâèéí ºì÷èéã äýìæèæ ýõýëñýí áàéíà. ªíººäºð ìàíàé îðîíä ¿íèéã ÷ºëººëººã¿éãýýñ áîëîîä òîã, óñ, íèéòèéí òýýâýð ãýýä àìèí ÷óõàë ñàëáàðóóä õ¿íä áàéäàëä îðîîä áàéíà. ßàãààä ºäèé áîëòîë Óëààíáààòàðò íýã ÷ öàõèëãààí ñòàíö øèíýýð áàðèãäàõã¿é áàéíà âý? Óã íü ýíý ñàëáàð àñàð àøèãòàé ñàëáàð. ªíººäºð õ¿í, àéë, àëáàí ãàçàðò òîã õýðýãëýõã¿é íýã ÷ õîðîì àëãà. Áàéíãûí õýðýãëýã÷ ä¿¿ðýí èéì ñàëáàðò õ¿÷ ñîðèõ õóâèéí õýâøèë äààí÷ àëãà. ¯íýíäýý òºð ¿íèéã íü òîãòîîãîîä ºã÷èõñºí, ÷ºëººò õºãæëèéã íü áîîìèëñîí õÿìäõàí áîðëîãääîã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé áèçíåñèéã ýðõëýõèéã õýí õ¿ñýõ áèëýý.

ãýòýë 1950 îíû ¿åä àãààðûí áîõèðäîë íü ºíººäðèéí Óëààíáààòàðààñ ÷ äîð, á¿ð ãàìøãèéí õýìæýýíä áàéñàí Àíãëè

69

öàõèëãààíû ¿íèéã ÷ºëººëñíººð óòààíû àñóóäëàà àñàð õóðäàí øèéäâýðëýñýí áàéäàã. Òóõàé ¿åèéí öàõèëãààí ñòàíö íü ìàíàé ºíººäðèéí 3, 4-ð öàõèëãààí ñòàíö øèã óëñûí õýìæýýíèé õýäýí òîì ñòàíö áàéæýý. Òýä ë àãààðàà áîõèðäóóëæ, óòààãàà ¿éëäâýðëýæ áîäèò áóñ ¿íýòýé òîã çàðæ áàéâ. ãýòýë ¿íèéã ÷ºëººëñíººð îëîí àðâàí æèæèã îâðûí öàõèëãààí ñòàíöóóä àñàð õóðäàí õóãàöààíä ¿¿ä õààëãàà íýýâ. íýã æèæèã öàõèëãààí ñòàíö åð人 ë õýäýí îðîí ñóóö, íýã òîì ýìíýëãèéí òîãíû àñóóäëûã øèéäíý. Òýýâýðëýëòèéí çàðäàë ºíäºð òóë õóâèéí, æèæèã îâðûí öàõèëãààí ñòàíöóóä óòàà èõ ãàðãàäàã, îâîð õýìæýý èõòýé ò¿¿õèé í¿¿ðñíýýñ òàòãàëçàæ áàéãàëèéí õèé, ºíäºð èë÷ëýã á¿õèé ò¿ëø õýðýãëýõ øèíý òåõíîëîãèéã ãàðãàæ èðýâ. Öàõèëãààíû êîìïàíèóä èõñýõ òóñàì òºð õ¿÷ýýð áàðüæ áàéñàí ¿íý õýäõýí æèëèéí äîòîð õóðäàí áóóæ ýõýëæýý.

èíãýæ öàõèëãààíû ¿íèéã ÷ºëººëñíèé à÷ààð êîìïàíèóäûí ºðñºë人í óëàì øèð¿¿ñ÷, ºíººäºð äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä àòîì õýìýýõ ãàéõàìøèãò ò¿ëøèéã õýðýãëýæ áàéíà. Õîéä ìºñºí äàëàéãààð àÿëäàã í¿ñýð òîì óñàí îíãîö íýã æèëèéí òóðø 1 øèðõýã ÷¿äýíçíèé õàéðöãèéí õýìæýýòýé àòîì õýðýãëýäýã ãýõýýð ìàíàé Óëààíáààòàð õîò õýäõýí êã àòîìààð á¿òýí ºâëèéã óòààã¿é, ºíòýé äàâàõ áèëýý. Ýíý á¿õ ãàéõàìøãèéí ò¿ëõ¿¿ð íü òºð çàñàã òîãíû ¿íýý ÷ºëººëñºíä ë áàéãàà þì. Õýí íýã íü öàõèëãààí ñòàíö áàðèíà ãýâýë õóäëàà òýð ÷èíü òèéì àìàð þì áèø ãýæ öýöýðõýæ

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

70

ìýäýõ þì. ìèíèé õóâüä ÿã ýñðýãýýð íü ìàíàéõàí öàõèëãààí ñòàíö áàðüæ ÷àäíà ãýæ õýëíý. Õýðýâ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íèéã ÷ºëººëáºë ýõíèé õýñýã õóãàöààíä ë òîãíû ¿íý ºñºæ õýö¿¿ áàéõ áîëíî. ãýâ÷ òóí óäàõã¿é ìîíãîë áèçíåñìåí çàëóóãèéí óäèðäñàí ìîíãîë àæèë÷èäòàé ìîíãîë óëñûí êîìïàíè “Áèä öàõèëãààí ñòàíö áàðèíà” ãýæ õýëýõ áèëýý.

ìºí óñíû ¿íèéã íýí äàðóé ÷ºëººëºõ õýðýãòýé áàéãàà þì. Õýðýâ áèä ºíººäðèéíõ øèã áàãà ¿íýýð óñàà õóäàëäàæ, ¿íýã¿é øàõàì óñûã îðîí ñóóö, áàéãóóëëàãà, íèéòèéí áîëîí äîòóóð áàéð ãàìã¿é õýðýãëýýä áàéâàë Òóóë ãîë ìààíü øèðãýýä äóóñàõàä ãàéõàõ þìã¿é áèëýý. Óñàà õàéðëàæ ãàìíàõ àñóóäàëä äýëõèé íèéò àíõààð÷ áàéíà. ãýòýë ìàíàéõàí ÿàæ áàéíà äàà. Ýíä õ¿ì¿¿ñèéã áóðóóòãàõ ÷ õýðýãã¿é. Óãààñàà ¿íýã¿é þìûã õýí ÷ õàéðëàäàãã¿é. ìÓèñ-èéí îþóòíóóäòàé óóëçàëò õèéæ áàéõàä õºäºº îðîí íóòãààñ äîòóóð áàéðàíä àìüäàðäàã íýãýí îþóòàí íîéë, óãààëòóóðûí óñ 24 öàã çîãñîëòã¿é óðñàæ áàéäàã òóõàé ø¿¿ìæëýí õýëñýí þì. Öîðãî íü ýâäýð÷èõñýí ãýíý. åð人 ë õî¸ð ãóðâàí ìÿíãàí òºãðºãèéí ¿íýòýé öîðãî ýâäýðñýí øàëòãààð õýäýí ìÿíãàí òîíí Òóóë ãîëûí óñ õýìæýýã¿é óðñàæ áàéíà. ªºð õýäýí áàéð, õýäýí àëáàí ãàçàð èéì áàéäàëòàé áàéãàà áîë? ìàíàé îðîí õàìãèéí õÿìä ¿íýýð óñàà àâäàã ãýäãèéã õýí á¿õýí ìàðòàæ áîëîõã¿é.

71

¯íý øèíæëýõ óõààí÷ çºâ õºãæëèéã àâ÷èðäàã. íèéòëýëèéí ýõýíä ¿íý õýðõýí á¿òäýã òóõàé ººðèéí ýðõýëäýã ÷àöàðãàíû áèçíåñýýð æèøýýëýí äóðäñàí áèëýý. Òýãâýë ¿íý ãýã÷ ìåõàíèçì ¿éëäâýð, áèçíåñ ýðõëýã÷äýä õºãæèõ áîëîìæèéã îëãîäîã. ¯¿íèé òàéëáàð ìàø ýíãèéí. ìèíèé õóâüä ÷àöàðãàíûõàà ¿íýä ººðèéí õ¿÷ õºäºëìºð, öàã õóãàöàà, ãàðãàñàí çàðäàë, îëîõ àøèã çýðãýý òîîöîæ, õàìãèéí áîëîìæèò íºõöºëººð íýã êã-èéã 3000 òºãðºãèéí ¿íýýð òîãòîîñîí áèëýý. Áóñàä ÷àöàðãàíà òàðèàëàã÷èä ÷ íàäòàé àäèë íýã êã ÷àöàðãàíûã 3000 òºãðºã ãýæ òîîöñîí áàéæýý. ãýòýë ÿàãààä íýã õýñýã ÷àöàðãàíà òàðèàëàã÷èä á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ¿íèéã 2900 êã òºãðºãººð òîãòîîñîí íü ìèíèé àíõààðëûã òàòàõ íü ìýäýýæ. Òèéìýýñ áè ÷óõàì þóí äýýð àëäàæ òîîöñîíîî ñóäëàõ õýðýãòýé áîëíî. Øóóä ë ýíý õ¿í þìàà õÿìäõàí çàðààä ëóéâàð õèéæ áàéíà, ¿¿íèéã áîëèóë ãýýä òºðä ãîìäîëëîæ áîëîõã¿é. ñóäàëñíû ¿ð ä¿íä õàðèóã ÷ îëëîî. íýã êã ÷àöàðãàíàà 2900 òºãðºãººð çàðñàí òàðèàëàí÷èä èë¿¿ õóðäàí õóãàöààíä àæëûí áàãà çàðäëààð ÷àöàðãàíàà õóðààñàí àæýý. Òýä ìîäíîîñ ÷àöàðãàíàà ò¿¿æ, öîõèæ àâàëã¿é õàðèí ìº÷èð ìº÷ðººð íü òàéð÷ àâ÷ýý. ìàø ýíãèéí àðãààð õýäõýí õîðìûí äîòîð öàã, çàðäàë õýìíýñýí áàéíà. ×àöàðãàíû ìîäíû ìº÷èð äàðààãèéí òàðèàëàí áîëîõîä òºëæèæ ã¿éöýõ áºãººä æèë á¿ð èéì àðãààð ÷àöàðãàíà õóðààõ íü èõ õýìæýýíèé ¿ðã¿é çàðäëûã õýìíýíý. Ýíäýýñ àâààä ¿çâýë “¿íý” ãýäýã ººðºº ãàéõàìøèãòàé ìýäýýëëèéí õýðýãñýë áîëäîã àæýý.

¯íèéã ÷ºëººëºõ íü øèíý

ñàíàà÷èëãà, õºãæèë

äýâøëèéã àâ÷èðäàã.

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

72

Ýöñèéí ä¿íäýý “¿íý” ãýäýã ç¿éëèéí ºãñºí ìýäýýëëèéí ¿ðýýð ìàø îëîí ÷àöàðãàíà òàðèàëàí÷ óã øèíýëýã àðãûã õýðýãëýæ ýõëýõ áºãººä ýöñèéí ä¿íäýý á¿ãä çàðäàë õýìíýæ, îëñîí àøãààðàà äàðàà æèë èë¿¿ èõ ÷àöàðãàíà òàðèàëíà. èíãýæ òàðèàëñàí ÷àöàðãàíà õýìæýý íü óëàì èõñýæ, õýðýãëýã÷äýä èë¿¿ õÿìäààð î÷èõ áèëýý. ×àöàðãàíàà èë¿¿ õóðäàí õóðäàí áîðëóóëàõ ãýñýí ººð íýã òàðèàëàí÷ äàðàà æèë áàñ ÿìàð ÷ øèíýëýã àðãà õýðýãëýõèéã õýí ÷ òààøã¿é þì. îíîâ÷òîé øèíýëýã àðãà õýðýãëýâýë òýð àãøèíä áóñàä ÷àöàðãàíà òàðèàëàí÷äàä õîõèðîëòîé ìýò áîëîâ÷ ýöñèéí ä¿íäýý á¿ãäýä íü òóñòàé þì. Òèéìýýñ öàã çóóðûí õÿìðàëûí íºëººíä àâòàæ, òîëãîé ºâòãºëã¿é áóñäûí øèíýëýã îíîâ÷òîé àëõìààñ ñóðàëöàæ, óðàëäàæ ñýòãýõ áîëîìæèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü õàìãèéí ÷óõàë. ×óõàìäàà èéì áîëîìæèéã îëãîæ áàéäàã òºðººñ õàðààò áóñ çàõ çýýëèéí ¿íý ãýã÷ ººðºº ãàéõàìøèã áèëýý.

73

Í.Àëòàíõóÿã

̪Íê ÁÎË ÖÀÀÑ ÁÈØ ìîíãîë÷óóä áîë àìüäðàëûí óõààíòàé àðä ò¿ìýí. ìîíãîë õ¿í ãýõýýð çàëõóó õîéðãî, öàã áàðüäàããã¿é, èòãýë äààäàãã¿é ãýýä ººëººä ýõýëäýã òîäîðõîéëîëò áîë öººíõèéí ãàæãèéã îëîíõîä íÿëçààñàí õýòð¿¿ëýë. Þìíû ãîëûã ýíãèéí ¿ãýýð îíîæ õýëäýã, àëèâàà ç¿éëèéã îëîí òàëààñ íü ýðãýö¿¿ëæ ÷àääàã, àñóóäàëä íóðóóòàé õ¿ëýýöòýé õàíääàã, îíîõã¿é îíîë ÿðüæ öýöýðõýæ ñóóãàà óëñ òºð÷èéí ñàíààã îíîñîí ãàíö ¿ãýýð ¸ãººäººä õýë÷èõäýã öºëõ óõààíòàé õ¿í áèäíèé ìîíãîë÷óóäûí äóíä öººíã¿é.

ÍÈÉÒËÝË

74

ãóäìààð àëõàæ áóé íýãýí “ìºí㺠÷ ºíººäºð öààñ áîëæ äýý” ãýæ õýëýõèéã òà áèøã¿é ñîíññîí áàéõ. ìàãàäã¿é òà ººðºº ÷ ýíý ¿ãèéã õýëæ áàéñàí áàéõ. Çàðèìäàà õºäºº îðîí íóòãààð ÿâæ, íàñòàí áóóðëóóäòàé õóó÷ õººð÷ ñóóõàä “ìºí㺠ìºí㺠øèã áàéõàä”, “ìºí㺠÷àíãà áàéõàä” ãýæ ÿðèõ íü îëîíòîî. ¯íýõýýð “ìºí㺔 ãýäýã ñýäâèéã ÿðèõã¿éãýýð ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë, øèíý÷ëýëèéí òóõàé õýëýëöýõ áîëîìæã¿é þì.

Àëèâàà óëñûí ýäèéí çàñàã, õºãæèë äýâøëèéí áîäèò õýìæ¿¿ð íü ìºíãºí äýâñãýðò áîëäîã. Õàìãèéí ýíãèéí æèøýý ÿðèõàä Àìåðèê õ¿í 100 äîëëàðòàé äýëã¿¿ðò îðîîä íýã äîëîî õîíîã õýðýãëýõ õ¿íñíèéõýý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã öóãëóóëààä ãàðäàã. ãýòýë ìàíàéä 100 òºãðºãòýé äýëã¿¿ðò îðâîë 2 øèðõýã áîõü àâààä ë ãàðíà. Ýíý ýíãèéí õàðüöóóëàëòûí öààíà á¿õýë á¿òýí ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéí ñóëðàë, ãàæóóäàë, õîöðîãäîë õàðàãäàíà.

Àëèâàà óëñ îðîí ýäèéí çàñãàà õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ººðèéí ìºíãºí òýìäýãòèéã ¿íý öýíòýé áàéëãàõ ÿâäëûã ýðõýìä ¿çäýã. Òýãýõýýð ìîíãîë÷óóä áèä ÷ õàìãèéí èõýýð àíõààðàõ ¸ñòîé ç¿éë áîë ìîíãîë òºãðºãºº ¿íý öýíýòýé áàéëãàõ ÿâäàë þì. ªíãºðñºí æèë çàðèì ýäèéí çàñàã÷èä ìîíãîë òºãðºãèéí ýðèí ¿å èðëýý, òºãðºã äýëõèéí øèëäýã âàëþò áîëëîî ãýæ èõ ë áàðäàì ñ¿ðæèí ìýäýýëæ áàéëàà. ìýäýýæ ýíý ñàéõàí õýðýã. ãýòýë ºíäºð õàíøòàé ìºíãºòýé áîëîîä ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõ ñóóðü ìåõàíèçì ñóë, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë áàéõ ¸ñòîé ñòàíäàðò

75

̺í㺠áîë öààñ áèø

ò¿âøèíäýý õ¿ðýõã¿é áîë ýöýñòýý íèëýýä òîì ýðñäýëòýé ó÷ðàõ àþóëòàé. Òýãâýë ìàíàéä òèéì ñòàíäàðò ò¿âøíèéã õàíãàñàí, ýð¿¿ë ñàðóóë ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò äààí÷ àëãà.

ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèë çàñãèéí ãàçàðò àæèëëàæ áàéõàä, ò¿¿íýýñ ºìíº ñàíãèéí ñàéäààð ÷ àæèëëàæ áàéõàä õóâü õ¿íèéõýý õóâüä õàìãèéí èõ áîäîæ òýìöýæ, ñàíàà çîâíèæ ÿâñàí ç¿éë áîë èíôëÿö. èðãýí á¿ð óëñ îðîíä íü èíôëÿö áàãà, ìºí㺠íü ìºí㺠øèã áàéõûã õ¿ñäýã. ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð áèäíèé ýíý õ¿ñýë ýñðýãýýðýý ÿâààä áàéíà. Ýíý òàëààð ñàíàà îíîîãîî èëýðõèéëæ, ººðñäèéí äóó õîîëîéã íèéãýìä õ¿ðãýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ öººíã¿é áàéäàã. Òýãýõýýð ÷óõàì ÿàãààä óã àñóóäàë èéì òîì áýðõøýýë áîëñîí, áîëîîä áàéãàà, ýíý ýìãýãèéã èðýýä¿éä ÿàæ àíàãààõ òàëààð íóõàöòàé áîäîõ íü ÷óõàë þì.

Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã áèå ìàõáîäòîé õàðüöóóëáàë õóâèéí ºì÷ íü ç¿ðõ, ýä áàÿëàã íü öóñ þì. Õàðèí óã öóñûã ýðãýëä¿¿ëýõ çàì áîëæ áàéãàà ñóäàñ íü ìºí㺠áàéäàã. ªíººäðèéí áèäíèé õàìãèéí òîì ýíä¿¿ðýë áîë ñóäàñ áîëñîí ìºí㺺 öóñ áîëñîí ýä áàÿëàãòàéãàà õîëüæ õóòãàäàã àëäàà. ¯íýõýýð áèä çîõèñòîé ñòàíäàðòûã áàðüÿ ãýâýë ýíý ýíä¿¿ðëýýñýý ñàëæ, ìºíãèéã åð人 ë ñîëèëöîîíû õýðýãñýë áîëîõ öààñ ãýäãèéã óõàìñàðëàõ ÿâäàë þì. Õàðèí æèíõýíý áàÿëàã áîë çàõ çýýëèéí ýðãýëòýíä õºâºð÷ áàéãàà ýä ìàòåðèàë, ¿éë÷èëãýý þì.

äàõèí õýëýõýä ìºí㺠áîë áàÿëàã áèø. ãýâ÷ ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, äàâóó òàë ¿íýõýýð èõ.

ÍÈÉÒËÝË

76

Áàðàà òàâààð, ýä õºðºíãº, àæèë õºäºëìºð, ¿éë÷èëãýýã øóóä ìºí㺺ð îðëóóëíà ãýäýã íü õ¿í òºðºëõòºíèé íýýæ îëñîí ÷óõàë îëîëòûí íýã þì. ìºí㺺ð àñàð èõ áýðõøýýëèéã õÿëáàð çîõèöóóëæ ÷àäàæ áàéíà. ìºí㺠áàéõã¿éñýí áîë öàëèíãàà àâëàà ãýýä ºäºð á¿ð ë õîíèíû íýã ãóÿ, ýñâýë õýäýí êã áóäàà, ¿ã¿é áîë ãóòàë òýâðýýä ãàð÷ áàéíà ãýæ áîäâîë ÿìàð èíýýäòýé áàéõ âý.

ìºíãèéã öààñàí äýâñãýðò õýëáýðýýð õýðýãëýõ áîëñíîîð àâ÷ ÿâàõàä àâñààðõàí, õóðèìòëàë ¿¿ñãýõýä äàâóó òàëûã áèé áîëãîñîí áèëýý. Ò¿¿íèé áàñ íýã îíöãîé äàâóó òàë íü ñîëèëöîî þì. Àéëä ìàøèí áàéëàà ãýæ áîäú¸. Àéë ë áîëñîí õîéíî ãóðèë õýðýãòýé áîëëîî. ìàøèíàà øóóä ãóðèëààð ñîëüæ áîëîõ íü ìýäýýæ. èíãýõèéí òóëä ìàøèíàà õóâààõ õýðýãòýé. Øóóäàé ãóðèë àâàõ ãýæ áàéíà ãýýä ìàøèíàà õºðººãººð õóâààëòàé áèø. èéì ¿åä ìàøèíûã õóâààõ õàìãèéí îíöãîé õýðýãñýë áîë ìºí㺠þì. ìºí㺺ð ìàøèíûã õýä ÷ õóâààæ, áàñ íèéë¿¿ëæ áîëíî. èéì õýðýãñëèéã ÿìàð ÷ õóãàöààíä, þóãààð ÷ ñîëüæ áîëíî.ìºíãºíèé ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ áàñ íýãýí ÷óõàë ÷àäâàð áîë õàäãàëàìæ þì. äàðàà æèë èäíý ãýæ õýäýí ìºõººëäºñ, áÿëóó, æèìñ, ãóðèë áóäàà àâààä çîîðèíä õýð óäààí õàäãàëàõ áèëýý. ãàçàð, áàéøèí, ìàøèí ãýýä òîìîîõîí õºðºí㺠÷ ÿëãààã¿é. Òèéìýýñ õ¿í á¿ðò ìºí㺠ãýã÷ ç¿éëèéã õàäãàëàõ íü èë¿¿ õÿëáàð. ñ¿¿ëèéí ¿åä êàðòûí ñèñòåì íýâòýðñíýýð ºäºð òóòìûí ã¿éëãýýíä áýëýí ìºíãºíèé ¿¿ðýã áàãàñ÷, ìºí㺠ãýã÷ ç¿éë ÿíç

77

á¿ðèéí õýëáýðòýé áîëæ õóâèðñààð áàéíà. ìºí㺠ãýäýã ººðºº èéì ë ãàéõàìøèãòàé ýä. ãýâ÷ ìºíãºíèé äàâóó òàëûã îíöãîéëæ äóðäààä ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã á¿ðýí îéëãîíî ãýâýë õóäàë. Òèéìýýñ ìºí㺠ãýæ ÷óõàì ÿìàð óõàãäàõóóíûã õýëäýã òóõàéä òîâ÷õîí ºã¿¿ëüå. åðººñ þìíû óòãà ó÷ðûã á¿ðýí òàéëúÿ ë ãýæ áàéãàà áîë ýíãèéí áîëîâ÷ ¿íýí ò¿¿õèéã íü çààâàë ñºõºõ ̧ ñòîé. èíãýæ àëèâàà àñóóäëûã ýõíýýñ íü á¿ðýí ã¿éöýä ñóäàëæ øèéäýë ãàðãàõ íü øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò àðâàí òàâàí æèë àæèëëàæ áàéñàí òýð ë ¿åýñ áèé áîëñîí òºëºâøèë áèëýý.

ìºí㺠ãýäýã ñýäýâ ýíãèéí áîëîâ÷ àñàð ã¿í, óéòãàðòàé áîëîâ÷ ìàø ñîíèðõîëòîé ñýäýâ. Õ¿í òºðºëõòºí àíõ ìºíãèéã òàìõèàð îðëóóëæ ýõýëñýí ò¿¿õòýé. ªºðººð õýëáýë, áàðàà òàâààðàà ñîëèëöîõûí òóëä òàìõè ò¿¿íèé ¿íý öýíèéí èëýðõèéëýë áîëæ áàéñàí ãýñýí ¿ã. Óãòàà íýã õîíü 10 êã òàìõè, íýã àÿãà 500 ãð òàìõè ãýõ ìýò. ãýâ÷ òàìõè íü àìàðõàí ìóóäàõ, îâîð õýìæýý õýò èõ, õóóðàì÷ààð õèéõýä õÿëáàð çýðýã ýðñäýëòýé òóë ìºíãº, àëò ãýõ ìýò áàéãàëèéí õîâîð ìåòàëûã õýðýãëýýíä îðóóëæýý. Ò¿¿õèéí ÿâöàä ýíý ïðîöåññ óëàì õºãæèæ, òýäãýýð õîâîð ìåòàëûã õýëáýðæ¿¿ëñýí çîîñîí ìºí㺠ãàðãàñàí áàéíà. ãýâ÷ íýã òàëààñ àëò ìºí㺠íü îâîð õýìæýý èõòýé, íºãºº òàëààñ óëñûí ÿçãóóðòàí á¿ð äóð çîðãîîðîî ººðñäèéí ä¿ðñ á¿õèé ìºíãºí òýìäýãò ãàðãàæ, ìºíãºíèé ¿íý öýíèéã àëäàãäóóëæ ýõýëæýý. Ýíý áýðõøýýëèéã ãýòëýõèéí òóëä íýãäñýí íýã õýðýãëýýòýé öààñàí ìºíãèéã

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

78

õýðýãëýýíä îðóóëàõ ìýðãýí ñàíààã õ¿í òºðºëõòºí íýýæýý. Àíõ ¿¿íèéã ñîíñîõîä õýí ÷ èòãýìã¿é, èíýýäýìòýé áàéñàí áàéõ. Õàà ÷ õýâòýæ áàéäàã íýã ìóó öààñûã ìºí㺠ãýæ ¿çýõ çîðèã õýíä òºðºõ áèëýý. ãýòýë ºíººã õ¿ðòýë ¿ã¿éñãýãäýýã¿é, áàñ ¿åèéí ¿åä ¿ã¿éñãýãäýøã¿é ýíý ãàéõàëòàé ñàíààã áîäèò ¿éë õýðýã áîëãîñîí óëñ ¿íäýñòíèé òýðã¿¿íä áèäíèé ìîíãîë áè÷èãääýã íü áàõàðõóóøòàé ÿâäàë þì. Ç¿¿í áîëîí òºâ Àçèéã ýðõøýýñýí èõ Þàíü ã¿ðíèé ¿åä öààñàí ìºíãèéã õýðýãëýæ áàéñàí òóõàé ò¿¿õèéí íýí òîäîðõîé òýìäýãëýë ºíºº áèäýíä óëàìæèëæýý.

Öààñàí ìºí㺠îëîí æèëèéí òóðø ÿíç á¿ðèéí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéâ. Öààñûã èë¿¿ áàòàëãààòàé áîëãîõûí òóëä íýã öààñàí äýâñãýðò õýäýí ãðàìì ìºíãº, õýäýí ãðàìì àëòíû õýìæýýòýé áàéõ òàëààð ìàðãàëäàæ ýõëýâ. ªºðººð õýëáýë, öààñàí ìºíãºíèé ¿íýëýìæèéí áàòàëãààã áàãà áàéíà ãýæ ýìýýñýí õýðýã. Ýíý áîë öààñàí ìºíãºíèé áàòàëãààíä ýðãýëçýæ òýýíýãýëçýæ áàéõ öàãèéí ãýíýí ¿çýãäýë þì. Áèäíèé ñàéí ìýäýõ “Àöàã ø¿äíèé çºðºº” ãýäýã óðàí ñàéõíû êèíîíä áàíêíààñ ìºí㺠àâàõààð èðñýí ºâãºí öààñàí ìºí㺠áèø çîîñîí ìºí㺠àâüÿ ãýæ çºð¿¿äýëæ áàéãàà òóõàé ãàðäàã ø¿¿ äýý.

Õ¿ì¿¿ñ öààñàí ìºíãºíèé ¿íýëýìæèä èòãýæ, ººðñäèéí ìºíãèéã õàäãàëóóëàõûí òóëä áàíêèíä òîäîðõîé øààðäëàãà òàâüñàí áàéäàã. Ýíý íü õàäãàëóóëàõààð ºãñºí

79

ìºíãºíèé õýìæýýíä àëòíû íººöòýé áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ñàíàë áàéâ. ¯ã¿é áîë öààñàí ìºí㺠õóóëü áóñ, ç¿ãýýð ÿìàð ÷ ¿íý öýíýã¿é ãýæ çàðëà õýìýýí øààðäàâ. Áàñ àðèëæààíû áàíêíû õ¿¿íèé àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òºâ áàíêûã áèé áîëãîõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéâ. èíãýýä òºâ áàíêèéã áàéãóóëæ, áàíê íü àëòíû íººöòýé áîëñíîîð á¿õ íèéòýýð öààñàí ìºíãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, óëñ îðîí á¿ð õýðýãëýýíèéõýý ìºíãºí äýâñãýðòèéã ¿éëäâýðëýæ ýõýëæýý. ãýâ÷ ÿðóó íàéðàã÷ ð.×îéíîìûí ø¿ëýãëýñýí÷ëýí “èõ îëîëòûã äàãàæ èõ àëäàà ãàðäàã”-èéí àäèë “ìºí㺔 ãýäýã ç¿éë öàã ÿìàãò ýðñäýë äàãóóëñààð áàéâ. “ìºí㺔 áîë õîîë øèã ç¿éë þì. Õîîëûã õýòð¿¿ëáýë õîð, òààðóóëáàë òàí áîëäîã. ìºí㺠÷ ãýñýí çîõèñò õýìæýýíýýñ õýòýðâýë èíôëÿö, áàãàñâàë õîìñäîë ãýäýã õî¸ð òàëò áýðõøýýëèéã äàãóóëäàã. Òèéìýýñ ìºíãºíä áàéõ ¸ñòîé áàéð, áàðèõ ¸ñòîé õýìæýý ãýæ áèé.

Àéë ãýð áîëãîí ìºíãºòýé áàéõ òóñàì, õ¿í á¿ð ìºíãºæèõèéí õýðýýð èë¿¿ áàòàëãààòàé àìüäðàë áèé áîëäîã. íýã àéë ãýð, õóâü õ¿íèé ìºíãºíä õýìæýý õÿçãààð ãýäýã îéëãîëò áàéõã¿é, õàðèí íèéò óëñ îðíû ìºí㺠áîë ò¿¿íòýé àäèëã¿é, áàéõ ¸ñòîé õýìæýý áèé.

ìºíãèéã ¿éëäâýðëýõ øèã àìàðõàí þì áàéõã¿é. Õîðèí ìÿíãàí òºãðºã áîë ãðàìì õ¿ðýõã¿é öààñ. ãýòýë óãààñ áàÿëàã áèø ñîëèëöîî, õàäãàëàìæèéí õýðýãñëèéã çîõèñò õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëæ íèéë¿¿ëáýë õýäýí

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

80

ñàÿ òºãðºãíèé öàëèí àâààä á¿õ öàëèíãààðàà 2 øèðõýã òàëõ àâäàã Àôðèêèéí Çèìáàáè øèã áîëîõ ìàãàäëàëòàé. Ýíý áîë ìºíãºíèé õàíøíû óíàëò áóþó èíôëÿö ãýäýã îéëãîëò.

ßã ¿¿í øèã çîâëîíä óíàõ íü áèäíèé õàìãèéí òîì áýðõøýýë, èéì ýðñäýëýýñ ñýðýìæëýõ íü áèäíèé õàìãèéí ÷óõàë çîðèëò þì. Ýíäýýñ ºíººäºð “ìîíãîë òºãðºã” ¿íý öýíýòýé áàéíà óó ãýäýã ýýäðýý ýðãýëçýýòýé àñóóëò óðãàí ãàðíà.

Çàëóó õ¿íèéã äýìæèæ, ¿ãèéã íü àíõààð÷ ñîíñîí, ñàíàà áîäëîî èëýí äàëàíã¿é ÿðèëöàõ ñàéõàí. ãàäàãøàà ñóðãóóëüä ÿâæ èðñýí çàëóó÷óóä ýíãèéí áîëîâ÷ ìàø ñîíèðõîëòîé ÷óõàë ç¿éëèéã ÿðüäàã. Òýäíèé ÿðèàí äóíäààñ ìèíèé õàìãèéí èõ ñîíñîæ áàéñàí àñóóäëûí íýã íü “ìîíãîë ìºíãºí äýâñãýðò”. ãàäíû îðîíä î÷ñîí çàëóó÷óóä ìààíü ýõ îðíîî ýäèéí çàñãèéí ºíäºð õºãæèëòýé ñàéõàí îðîí ãýæ èõ ë ìàãòàæ, ñàéí ñàéõíûã íü äºâèéëãºí ÿðüäàã áîëîëòîé. Ýíý áîë ìîíãîë öóñòàé, ìîíãîëäîî ýëýãòýé õ¿í á¿õýíä ë ó÷èðäàã ç¿éë. ñàéí ñàéõíààðàà áàõàðõñàí çàëóóñûí ÿðèàã ñîíññîí ãàäíûõàí õàìãèéí ò¿ð¿¿íä íýã ë àñóóëò òàâüäàã ãýõ. Òýð íü “ìîíãîë ìºíãºí òýìäýãò õýäýí Àìåðèê äîëëàðòàé òýíöäýã þì áý?”. Ýíý ìàø õýö¿¿ àñóóëò. Õóäëàà çàëáàë, íºãºº íºõºð òýð äîð íü ãàð óòñàà ãàðãààä õýäõýí òîâ÷ äàðààä ë èíòåðíåòýýñ õàð÷èõ ó÷èð íýã äîëëàð 1200 îð÷èì òºãðºãòýé òýíöäýã ãýæ ÿàõ àðãàã¿é ¿íýíèéã õýëäýã ãýíý.

81

Çàëóó÷óóäûí õýëæ áóé ýíý ¿ã ìîíãîë òºãðºãò òààðóóõàí ä¿í òàâüæ áàéãààãèéí òîä èëðýë þì. Á¿ð òîäðóóëáàë, ìîíãîë òºãðºãèéí õàíø óíàñàí áàéíà ãýñýí ¿ã. Òýãâýë ìºíãºíèé õàíø óíàíà ãýäýã þó ãýñýí ¿ã âý? Ýíý áîë ìàø ýíãèéí áºãººä ñóóðü àñóóëò. Õàíø áóóðíà ãýäýã ¿íýã¿éäíý ãýñýí ¿ã. ¯íýã¿éäíý ãýäýã áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñ õýòýðõèé èõ áàéíà ë ãýñýí ¿ã.

îëîí áîë ¿íý áàãàòàé, öººí áîë ¿íý èõòýé áàéäàã íü á¿õèé ë ç¿éëèéí æèøèã. 1 êã øîðîîã õààíààñ ÷, õýí ÷ ¿íýã¿é îëæ ÷àäàõ áîë 1 êã àëò õýçýý ÷ ¿íýã¿é îëäîõã¿é. ìºí㺠òîãòâîðã¿é áàéâàë ¿íý öýíý íü ìóóäàæ, ñºðºã ¿ð íºëºº íü èõ áîëäîã. Òîãòâîðã¿é õàíøòàé ìºíãèéã õ¿ì¿¿ñ õýðõýí çýýëæ, ÿàæ õóäàëäàà õèéõ áèëýý. ¯íý öýíý íü òîãòâîðã¿é, áàéí áàéí óíàëòàíä îðäîã “òºãðºã” ãýäýã ìºíãºí òýìäýãòýýð çýýë îëãîæ, õóäàëäàà õèéõ ñîíèðõîë àÿíäàà áóóíà ø¿¿ äýý.

Áèäíèé “ìºí㺔 ãýýä áàéãàà ç¿éë ìàø ýíãèéí, ç¿ãýýð ë ìºíãºí òýìäýãò áóþó òºãðºãèéí íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý áîëîí áèäíèé ºäºð òóòàì õýðýãëýäýã õóãàöààã¿é õàäãàëàìæûí õýìæýýíýýñ õàìààðäàã. Ýíýõ¿¿ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò æèëýýñ æèëä ºñºæ áàéäàã áîëîâ÷ áàéõ ̧ ñòîé õýìæýýíýýñ õýòýðâýë àþóë äàãóóëäàã ñóë òàëòàé. ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã ãàäààä îðíóóäûí æèøýýòýé õàðüöóóëàí õàðàõ õýðýãòýé. Ýíý òóõàéä íýã èõ ìàðãàõààðã¿é áàðèìò áîë äýëõèéí áàíêíû ñóäàëãàà þì. 1990-2000 îíóóäàä

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

82

ÀíÓ-ûí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí æèëèéí ºñºëòèéí õóâü 1.8 áàéõàä ìºíãºíèéõ íü õàíø 2.4 õóâèàð áóóð÷ýý. Õàðèí “Õàëòàð öàðàéò” êèíîãîîðîî áèäíèé òàíèë áîëñîí Âåíåñóýëü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýý õýò õóðäòàé áóþó 38.8 õóâèàð ºñ㺺ä ìºíãºíèé õàíøíû óíàëò íü 44.0 õóâü áîëæýý. Õàðèí ðóìûí 63 õóâèàð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýý ºñãºõºä ìºíãºíèé õàíø íü æèëä 111% áîëîí áóóð÷ áàéæýý.

ãàäààäûí îðíóóäàä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò ºíäºð õýìæýýíä áàéñíààð õàíø íü èõýýð óíàñàí ñºðºã ¿çýãäýë ãàðñàí øèã èéì òîõèîëäîë ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéã ÷ ñóëðóóëàõ íü äàìæèãã¿é.

ìºíãºíèé õàíø òîãòâîðã¿é áàéõ íü îëîí àþóëûã àðààñàà äàãóóëäàã òóõàé äýýð äóðäñàí. ¯¿íèéã òîäîòãîæ, ýíãèéí õýäýí æèøýý äóðäúÿ. 1. ìºíãºíèé õàíø óíàõàä óëñ îðíûã òýòãýæ, àðä èðãýäèéã àæëûí áàéðòàé áîëãîäîã óðò õóãàöààíû òºëºâëºãººòýé õàìãèéí ÷óõàë áèçíåñ¿¿ä õààëãàà áàðüæ ýõýëäýã. Áèçíåñ ýðõëýã÷èä áèçíåñýý ºðãºæ¿¿ëæ, áàðàà ¿éë÷èëãýýãýý óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ áóñ ýñðýãýýð íü ìºíãºíèé õàíø õýçýý óíàõ áîë, ìèíèé áèçíåñ ÿìàð ýðñäýëä îðîõ áîë ãýäýãò ñàíàà çîâíèæ, àëòàí öàãàà ¿ðäýã. 2. ìºíãºíèé õàíø óíàëòûí äàðààãèéí õîõèðîã÷ áîë ¿éëäâýðèéí ñàëáàð. Ýíý ñàëáàð óðò õóãàöààíä õºë äýýðýý áîñäîã õ¿íä ñàëáàð. ¯éëäâýð àæèëëóóëñàí õ¿í ºíººäºð ¿éëäâýðëýëýý íýýãýýä ìàðãààø àøèã îëíî ãýæ áàéäàãã¿é. Á¿òýýãäýõ¿¿íýý

83

áîëîâñðóóëæ, çàõ çýýëä áàéðøóóëæ, îëíû õ¿ðòýýë áîëãîõûí òóëä áàãàã¿é õóãàöààíû ñààä áýðõøýýëèéã äàâäàã. èíãýõèéí òóëä óðüä÷èëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò èõ õýìæýýãýýð õýðýãòýé áîëäîã. ãýòýë ìºíãºíèé õàíø óíàñíààð ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí áèçíåñ ýðõëýã÷èä óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé òºëºâëºãºº ãàðãàæ ÷àäàõã¿é, ýöýñò íü ¿éëäâýðýý ºðãºæ¿¿ëýõ áèø õàðèí ÷ ýñðýãýýð íü öîìõîòãîë õèéñíýýð îëîí ãýð á¿ë àæëûí áàéðàà àëäàæ, àìüäðàëûí áàòàëãààã¿é áîëíî. 3. äàðààãèéí òîì áýðõøýýë áîë áàíêíû õ¿¿íèé òóõàé àñóóäàë þì. Àðä÷èëñàí îðîíä õóâü õ¿í ìºíãºòýé áîëîõ õî¸ð ¿íäñýí àðãà áàéäàã. íýã íü öàëèí àâàõ, íºãºº íü áàíêíààñ çýýë àâàõ. Õ¿í á¿ðèéí ñàðûí öàëèí íü ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé áîëîõ áîëîìæèéã îëãîæ ÷àäàõã¿é, òèéì áîëîëöîî õàà ÷ áàéõã¿é. Õàðèí òîãòìîë àæèëòàé áîë áàíêíû çýýëýýð áàéð àâ÷ áîëíî. Áàíê íü áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áîëîõîîð çýýëñýí ìºí㺺 õ¿¿íèé õàìò áóöààæ àâíà. èíãýæ àæèëëàæ áàéæ áàíê àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã íü ç¿éí õýðýã.

ãýòýë ºíººäºð ìàíàé óëñàä áàíêíû õ¿¿ ÿìàð áàéíà âý? ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìîíãîëä àðèëæààíû áàíêíààñ çýýëýýð áàéð àâàõàä áàíêíû ñàðûí õ¿¿ 1.3%-1.5% áàéëàà. äýëõèéí äóíäàæòàé õàðüöóóëàõàä õýò ºíäºð òîî. Áàðóóíû îðíóóäàä àðèëæààíû áàíêíààñ èðãýä íü îðîí ñóóöíû çýýë àâàõàä ñàðä äóíäæààð 0.5%-ààñ äîîø áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã àæ. èíãýæ 0.5%-ààñ äîîø õ¿¿òýé çýýëýýð áàéð àâ÷ ýðãýæ òºëºõ íü ñàð á¿ð

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

84

öàëèíãààñàà çýýëýý òºëººä ¿ëäñýí ìºí㺺ð íü àìüäðàëàà çàëãóóëàõ áîäèò áîëîìæèéã èðãýäýä îëãîäîã áàéíà. ãýòýë ìàíàéä ÿàãààä çýýëèéí õ¿¿ èéì ºíäºð áàéíà âý?

Ýíý àñóóäàëä îëîí óëñ òºð÷ àðèëæààíû áàíêûã áóðóóòãàæ áàéõûã ìºí ÷ èõ ñîíññîí äîî. èíãýæ ºíäºð õóâüòàé çýýë îëãîæ áàéãààãààðàà ìàíàé àðèëæààíû áàíêóóä áàÿæààä ºíäºð õºãæèëòýé îðíû áàíêóóä øèã òîìîðìîîð. ãýòýë ¿íýí õýðýãòýý àðèëæààíû áàíêóóäûí íèéòëýã ºí㺠òºðõ á¿¿äãýð ë áàéíà. Òýãâýë àðèëæààíû áàíêóóäûí çýýëèéí õ¿¿ ºíäºð áàéãààãèéí ó÷èð çàíãèëààã Òºâ áàíê áóþó ìîíãîë áàíê òàéëàõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü ìîíãîë áàíê õàòóó áîäëîãî ÿâóóëàõààð õ¿¿ãèéí ò¿âøèíã õýò ºíäºðò òàâèãääàã. Òºâ áàíê äóíäæààð 10% äýýð òàâèëàà ãýæ áîäú¸. èéì òîõèîëäîëä àðèëæààíû áàíê àìüäðàõûí òóëä ìýäýýæ ìîíãîë áàíêíû òîãòîîñîí 10%-èéí õ¿¿ äýýð àøãèéí 3%-àà íýìýýä 13%-èéí õ¿¿òýé çýýë îëãîæ òààðíà.

èéíõ¿¿ ºíãºö õàðàõàä á¿õ áóðóó ìîíãîë áàíêèíä îíîãäîæ, àðèëæààíû áàíê ãýìã¿é áîëæ áàéíà. ãýâ÷ àñóóäëûí ó÷ðûã íàðèéí õººâºë ìîíãîë áàíê ÷ àðãàã¿éäýý õ¿¿ãèéí ò¿âøíèéã èíãýæ õàòóó áàðüäàã. Ó÷èð íü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò èõýññýíýýñ ìºíãºíèé õàíø óíàæ, ¿íýã¿éäýëä îðîõîîñ ñýðãèéëæ, ìºíãèéã òýð á¿ð áàíêíààñ àìàð àâ÷ ÷àäàõã¿é àðãà õýðýãëýæ, õ¿¿íèé ò¿âøíèéã ºíäºð áàéëãàäàã. ªºðººð õýëáýë, èéì àðãààð áàãà õ¿¿òýé ìºí㺠íèéãýìä òàðõàæ, àéë á¿ð õýäýí ñàÿ òºãðºã ãýðòýý õàäãàëæ,

85

óã ìºí㺠íü ¿íýã¿éäýæ, íýã òàëõûã õýäýí ñàÿ òºãðºãººð àâäàã õÿìðàëä îðîõîîñ ñýðãèéëñýí õýðýã.

èíãýõýýð õ¿¿ ºíäºð áàéãàà, èðãýä çýýë ìóó àâ÷ áàéãààãèéí ãîë çàíãèëàà áîë õýí íýã õ¿íä áóñ, ÿìàð íýã áàéãóóëëàãàä áèø ºíººäðèéí ñèñòåìä áàéãàà þì. Õýðýâ ìºí㺠áàéõ ¸ñòîé çºâ ò¿âøèíäýý áàéâàë Òºâ áàíê 2%-èéí õ¿¿íèé áîäëîãî áàðüæ áîëíî. Ýíý õî¸ð õóâü äýýð àðèëæààíû áàíê àøãèéí 3%-èéí õ¿¿ãýý íýìýõýä îðîí ñóóöíû çýýë 5% õ¿¿òýé ãàðàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

èéì çºâ àëõàì õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áîë àðä èðãýä ìààíü óëñ îðíûõîî ýäèéí çàñàãò èòãýæ ÷àäàõã¿é áîëîõ ýðñäýëòýé. Òèéìýýñ ìºíãºíèé òîãòâîðòîé áàéäàë íü ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë õèéõ ìàø ÷óõàë àëõàì þì. Øóóäõàí õýëýõýä, ìºíãèéã õýò íèéë¿¿ëæ õàíøèéã óíàãàõ íü áèä ¿ð õîé÷äîî óñ õîëüñîí ñ¿¿, ãóðèë çóóðñàí ààðóóë ºã÷ áàéãààòàé èæèë þì.

Áººí çîâëîí áýðõøýýë äóðäààä ýöýñò íü áóñäàä áóðóó òîõîîä àñóóäëàà îðõèíî ãýäýã îëèãòîé çàí áèø. Òèéìýýñ ìºíãºíèé õàíø óíàëòààñ ñýðãèéëäýã ÿìàð àðãà àðãà áàéäàã, ýíý õ¿íäðýëèéã ãýòëýõ ÿìàð ãàðö áàéãàà òàëààð ÿðèëöúÿ.

Õàìãèéí ÷óõàë àëõàì áîë ìºíãºíèé õýò íèéë¿¿ëýëòèéã õîðèãëîñîí õóóëü ýðõ ç¿éí çºâ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë. ãýõäýý òýðõ¿¿ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé

Òýãâýë ãàðàõ ãàðö þó

áàéíà âý?

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

86

áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíòàé õîëáîæ, áóóõ ýçýíòýé áóöàõ õàÿãòàé áîëãîõ ¸ñòîé. ¯¿íä õàìãèéí èõ ¿¿ðýã îðîëöîîòîé áàéãóóëëàãà áîë Òºâ áàíê þì. Òèéìýýñ óã àñóóäëûí õàðèóöëàãûã ìîíãîë áàíêíû óäèðäëàãàòàé çºâëºëòýé øóóä õîëáîæ ºãºõ õýðýãòýé. Ò¿¿íä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò, ò¿¿íèé ºñºëòèéã áàãà õýìæýýíä áàðüæ áàéõûã òîäîðõîé çààæ, çààñàí õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëñýí òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ øóóä îãöðîõ òàëààð õóóëü÷èëáàë çîõèíî. ¯¿íä õî¸ð äàâóó òàë áèé. Ýíý íü íýã òàëààñ òºð çàñãèéã, íºãºº òàëààñ ìîíãîë áàíêûã õÿíàõ ìåõàíèçì á¿ðäýíý. Òºâ áàíêíû òóõàé õóóëèéí 5-ð á¿ëãèéí 26-ð ç¿éëä “ìîíãîë áàíêíû åðºíõèéëºã÷èéã ÓèÕ-ûí äàðãà ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð ÓèÕ òîìèëíî” ãýæ çààñàí áàéäàã. Óãòàà ìîíãîë áàíêíû óäèðäëàãà óëñ òºðèéí òîìèëãîîãîîð ãàð÷ èðäýã. Õóóëüä çààñíû äàãóó óã áàéãóóëëàãà õàðààò áóñ áàéõ ¸ñòîé.

Õýðýâ ýðõ áàðüæ áóé óëñ òºðèéí õ¿÷íèé ç¿ãýýñ öàëèí íýìæ, àðä ò¿ìýíä àìëàñíàà áèåë¿¿ëæ ìºí㺠òàðààõ çîðèëãîîð ìîíãîë òºãðºãèéã çîõèñò õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëýí íèéë¿¿ëâýë ÿàõ âý? èéì òîõèîëäîëä ºíººäðèéí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íîîð Òºâ áàíê á¿ðýí õàðààò áóñ áàéæ ÷àäàõ óó?

èéìýðõ¿¿ àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä ìºíãºíèé ¿éëäâýðëýëòèéã çààñàí õýìæýýíýýñ äàâóóëáàë Òºâ áàíêíû óäèðäëàãà îãöðîõ ìåõàíèçìûã ñóóëãà÷èõâàë àñóóäàë ººðººð øèéäýãäýíý. èíãýæ àæèë çºâ ÿâáàë á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë, áîäèò

87

îðëîãî íýìýãäýýã¿é ìºðòºº öàëèí íýìñýí, ìºí㺠òàðààñàí áîëæ ºíãºö õóóðäàã, óãòàà öàëèíãèéí õèéñâýð íýìýãäëèéã äàãàñàí áàðààíû ¿íèéí ºñºëòèéã áèé áîëãîäîã “ãàæ õºãæèë”-ººñ àíãèæðàõ áîëîìæòîé.

äàðààãèéí ÷óõàë àëõàì áîë ãàäààäûí ¿íý öýíòýé, òîãòâîðòîé ìºíãºí äýâñãýðòèéí õàíøòàé ¿íäýñíèé ìºíãºí äýâñãýðòýý õîëáîõ ÿâäàë þì. ãàãöõ¿¿ ýäèéí çàñàã íü çºâ õºãæñºí, ìºíãºí äýâñãýðò íü òîãòâîðòîé îðíûã ë îëîõ õýðýãòýé. ¯¿íèé ãîë äàâóó òàë íü ìýäýýëëèéã èðãýäýä èë òîä áîëãîæ, õÿíàëòûã òýäíèé ãàðò íü ºã÷ áàéãàà õýðýã. Õýðýâ ìºíãºí äýâñãýðòýý óÿñàí ãàäààä îðíû ìºíãºíèé õàíøíààñ ìàíàé óëñûí ìºíãºíèé õàíø çºðººä ýõýëáýë áèä çîõèñò õýìæýýíýýñ èë¿¿ òàðààæýý ãýñýí ¿ã. èéì ýíãèéí ìýäýýëëýýð èðãýä ìààíü ìîíãîë òºãðºãòºº èë òîä õÿíàëò òàâüæ áîëíî.íàìàéã áàãàä ýýæ ìààíü “Áóðóó èäñýí õîîë Áàãàëçóóð äýýð òýýãëýíý” ãýæ ¿ðãýëæ õýëäýãñýí. ¯¿íòýé èæèë áèä ìºí㺠ãýäýã õîîëîî áóðóó èäâýë áèäíèé áàãàëçóóð äýýð òýýãëýõ áóë õàð ÷óëóó áîëîõ àþóëòàé.

Ýíý á¿õíèé ýöýñò ìèíèé õýëýõ ãýýä áàéãàà ãîë ç¿éë áîë àëèâàà ýìãýã ãàæãèéã óëòàé ñóäàëæ áàéæ, àíàãààõ àðãàà îëîõ íü ÷óõàë þì. Àðèëæààíû áàíê, îëîí óëñûí çàõ çýýë, ãàäíû êîìïàíèóä ãýýä ë ÿìàð íýãýí áóðóóòàé ýçíèéã ýðæ õàéãààä ýõýëäýã íü áèäíèé ãýì áèø çàí. ¯íýíäýý àñóóäëûí ó÷èã íü ãàäàà áèø äîòîð, áóñäàä áèø áèäýíä áàéíà. Áèä ë ºðõ ãýðýý òîðäîæ, ãàæèã òîãòîëöîîãîî ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé óë ¿íäýñòýé çàñàæ

̺í㺠áîë öààñ áèø

ÍÈÉÒËÝË

88

çàëðóóëàõã¿é áîë ÿâàõ ÷èã íü áóðóóòàæ, î÷èõ ãàçàð ìààíü á¿äãýðíý.

Áóðóó ñèñòåì äýýð õàìòàðñàí, õàðøñàí ÿìàð çàñàã áàéëàà ÷ áóðóó ë àæèëëàíà. Áýëýí ìºí㺠àìëàñàí áîë óã ìºí㺺 òàðààõûí òóëä Òºâ áàíêðóó óòàñ öîõèîä ë áààõàí ìºí㺠¿éëäâýðëýýä òàðàà÷èõíà. ¯¿íèéõýý à÷ààð àðä ò¿ìíèé àìûã õýä õîíîãòîî òàãëàíà. Õàðèí áà÷ íü õýäõýí ñàðûí äàðàà èíôëÿö ãýäýã ãàìøèã í¿¿ðëýæ, þìíû ¿íý ºñ÷ ìîíãîë òºãðºã ¿íýã¿éäíý.

èéìýýñ òºð çàñãèéí áóðóó õÿíàëò òîãòîîõ áîëîìæã¿éãýýð àñóóäëûã çîõèöóóëæ, îíîâ÷òîé õóóëèéã áàòàëæ, Òºâ áàíê ãàðöààã¿é çºâ àæèëëàõ ýð¿¿ë òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ íü õàìãèéí ÷óõàë ãàðö þì. ¯¿íýýñ ¿¿äýæ, óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿ä, óëñ òºð÷èä, á¿õ óëñ òºðèéí íàì, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, àðä ò¿ìýí íèéòýýð íýãäýí íèéëæ, íýã íü íºãººãºº ÷è÷ëýõã¿éãýýð èë òîä õýëýëöýæ, çºâ çàìûã îëæ, ýìãýã ñîãîãã¿é ýðõ ç¿éí îð÷íûã áèé áîëãîõ íü íýí òýðã¿¿íèé òóëãàìäñàí àñóóäàë ãýæ áîäîæ áàéíà.

èíãýæ áèä õýð¿¿ëä áèø õýëöýëä òóëãóóðëàæ, ìýäýìõèéðýëä áóñ ìýäëýãò ñóóðèëæ, çîðèõ çàìàà çºâ îëæ, çîð÷èõ ÷èãýý ìàäàãã¿é òîäîðõîéëáîë ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë ýð÷èìòýé ºðíºíº. Òýð ñàéõàí öàãò ìîíãîë íýã òºãðºã íýæãýýä ìÿíãàí àìåðèê äîëëàðòàé òýíöýõ áàÿðò ìýäýýã ñîíñîõ áîëòóãàé ãýñýí áýëãýò åðººëººð ýíýõ¿¿ íèéòëýëýý ºíäºðëºå.

89

Í.Àëòàíõóÿã

ÒÀÒÂÀÐûÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ ÁÀ ÒªÐÈÉÍ ÕÝÌƯ¯Ð

“Òîðãóóëü ãýäýã íü áóðóó ç¿éë õèéñíèé òºëºº àâäàã òàòâàð áàéäàã áîë òàòâàð íü çºâ ç¿éë

õèéñíèé òºëºº îíîîæ áóé òîðãóóëü àæ.”

ñàíãèéí ñàéä áàéñàí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä ìàíàé îðíû ìºíãºíèé ýðãýëò èõ õýìæýýãýýð ºñ÷ýý. Òýð ¿åä áàéãàà õýäýí òºãðºãºº õýìíýõ ãýæ òàðõèà ãàøèëãàäàã áàéñàí áîë ºíººäºð ýñðýãýýð íü áàãòàæ ÿäàõ èõ ìºí㺺 çºâ õóâààðèëàõ “æàðãàëòàé” çîâëîíã àìñàæ

ÍÈÉÒËÝË

90

ñóóíà. Ýíý áîë áàñ íýã òºðëèéí ãàæèã ë äàà.

2011 íû ýõíèé õàãàñ ãýõýä äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í ºìíºõ îíîîñ 14,3% ºñºæ, õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ìýäýýëëýýð äíÁ-èé õýìæýý 4,762.5 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷, 2010 îíûõîîñ 29,1 õóâèàð íýìýãäëýý. Ò¿¿õèéí ÿìàð ÷ öàã ¿å äýõ äíÁ-èé àëèâàà ºñºëò äèéëýíõäýý àæ ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëòººñ ¿¿äýëòýé áàéäàã. Á¿òýí æèë óëñ îðíû äîòîîäîä áèé áîëñîí óã õºðºíãºíèé õýñãýýñ ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí çàðäàë áóþó óëñûí òºñºâ á¿ðääýã.

Ýíý óäàà ìèíèé áèå óëñûí òºñâèéí àìèí ñóäàñ áîëñîí òýðõ¿¿ òàòâàðûí òàëàà𠺺ðèéí ñàíàëàà óíøèã÷ òàíòàé õóâààëöàõûã çîðèëîî. Àëèâàà òºð àðä ò¿ìíèéõýý õºëñ õ¿÷ýýð áèé áîëñîí õºðºíãèéã õýðýãòýé ãàçàðò, îíîâ÷òîé öàãò, çîõèñòîé õýìæýýãýýð çàðöóóëàõã¿é áîë õ¿íä ñóðòëûã ººãø¿¿ëýã÷, ýðõ ÷ºëººã áîîìèëîã÷ ãýì ñîãîãòîé òºðèéí àïïàðàò òîãòîõ ýõ ¿íäýñ áîëäîã. èéì ë ìóóãèéí ¿ëãýð æèøýý ¿éëäëýýð ºíººãèéí åâðîïûí õÿìðàëûã áèé áîëãîõîä “¿íýòýé õóâü íýìýð” îðóóëñàí ãðåêèéí æèøãèéã äàâòàõã¿éí òóëä çàéëøã¿é õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé òàòâàðûí òîãòîëöîîíû òàëààð õýäýí ¿ã õýëüå.

Òàòâàð ãýäýã íü ìàø ºðãºí óòãà àãóóëãà á¿õèé îéëãîëò þì. Òàòâàðûí òàëààð ýåðýã, ñºðºã òîäîðõîéëîëòóóä áèé. Òóõàéëáàë, “Òºð áóé äîð òàòâàð áóé, òàòâàð áóé äîð òºð áóé”, “Òºð íèéãìèéí îðøèõûí ¿íäýñ áîë

Òàòâàð ãýæ þó âý?

91

òàòâàð”,“Òàòâàð áîë ò¿¿íèéã àâ÷ áóé õ¿ì¿¿ñò ë àøãàà ºãäºã ººäã¿é òîãòîëöîî”, “Òàòâàð áàéãàà öàãò õóâèéí õýâøèë, íèéãìèéí áàÿëãèéí òîî íýìýõ òýìäýã ð¿¿ ÿâäàãã¿é” ãýõ ìýò.ßâöóó óòãààð òàòâàð ãýäýã áîë àëèâàà òºð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõûí òóëä èðãýä, áîëîí àæ àõóé íýãæýýñ àâ÷ áóé ìºíãºí õóðèìòëàë þì. Òóñãààð òîãòíîñîí àëèâàà óëñûí òºð íü ø¿¿õ, öàãäàà, öýðýã àðìè, ýìíýëýã, ñóðãóóëü, çàì ã¿¿ð, øîðîí ãýýä çàéëøã¿é áàéõ ¸ñòîé îëîí á¿òöýý ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. èíãýýä íýãýíò ñàíõ¿¿æèëò õýðýãòýé áîëîõîîð ìºí㺠áîñãîõ àñóóäàë òóëãàðíà. ¯¿íèé òóëä òîîòîé õýäýí àðãà çàì áàéäàã.

1. Õàìãèéí õÿëáàð, ýíãèéí, ìóéõàð àðãà áîë ìºí㺠¿éëäâýðëýõ. Õýäýí òîíí ìºíãºí äýâñãýðòèéã Àíãëèä çàõèàëààä ¿éëäâýðëýæ áîëíî. ãýâ÷ èíãýñíýýð ìºíãºíèé õàíø õýðõýí óíàæ, ÿìàð ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýäýã òàëààð ºìíºõ íèéòëýëä òîäîðõîé áè÷ñýí.

2. äàðààãèéí àëõàì áîë çýýë. ãýâ÷ ãàäààä, äîòîîäûí àëèâàà çýýë áîë ºð ë áàéäàã. ªðèéã õýçýý íýã öàãò ýðã¿¿ëýí òºëºõ ¸ñòîé.

3. Õ¿í òºðºëõòºí ºíººã õ¿ðòýë íýýæ îëñîí òºðèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õàìãèéí øàëãàðìàë àðãà áîë òàòâàð. íýãýíò õóóëü÷ëààä çàà÷èõñàí áîëîõîîð èðãýä, àæ àõóé íýãæ áàéãóóëàãààñ øóóä ë íýõýýä àâ÷èõíà.

íýãýíò àâñàí òàòâàðûã íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº ãàðöààã¿é çàðöóóëàõ øààðäëàãàòàé òýð ë ç¿éëä àøèãëàõ

Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

92

¸ñòîé. ãýòýë òàòâàðûí ¿ðýëãýí çàðäàë õýòýðõèé ºñºæ, ò¿¿íèé òîäîðõîé õóâèéã àëáàí òóøààëòíóóäûí õýðýãëýý, ýëäýâ òîìèëîëò, òýäíèé òàâ òóõûã õàíãàñàí áàéøèí áàðèëãûí øèíý÷ëýëòýä çàðöóóëàõ áîëñîíä èðãýä èõýýõýí äóðã¿éöäýã íü áîäèò ¿íýí. “ìîíãîë õ¿í - 2020” õºòºëáºðèéã õýëýëö¿¿ëæ, 21 àéìãààð ÿâæ áàéõàä ¿ðýëãýí áàéäàë, õàìààòàí ñàäàí, õàìñàë á¿ëãýýðýý àðä èðãýä, àæ àõóéí íýãæèéí òàòâàðûí ìºí㺺ð áèé áîëñîí àéìàã, ñóìûí òºñâèéã ¿ðã¿é çàðöóóëæ áàéãàà òàëààð áàãàã¿é ø¿¿ìæèëæ, óã àñóóäàëä àíõààðàë õàíäóóëæ, øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé áîëñíûã îíöîëæ áàéëàà. ìºí òºâ çàñãèéí ãàçàð ÷ ãýñýí ýíý ãàæãèéí ¿ðèéã òàðüæ íèéñëýë õîò, îëîí ÿàìä, ò¿¿íèé àãåíòëàã òýäãýýðèéí ¿ðã¿é çàðäàë äýíäýæ áàéãàà íü îëîí àðâàí æèøýýíýýñ õàðàãääàã. Òýð äóíäàà ÿàì, àãåíòëàã îëîí àðâàí í¿ñýð áàéøèí áàðüæ, çàðëàãàà íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà íü áóðóó þì.

èíãýýä áîäõîîð õàà ãàçàðò òºñºâ, òàòâàðûí õóðèìòëàë áóþó ÷óõàìäàà àðä ò¿ìíèé çîâæ îëñîí ìºíãèéã ¿ðã¿é çàðöóóëíà ãýäýã ãýì áèø çàí áîëñîí áàéíà. èðãýä íü õºõºº ºâëèéí õ¿éòýí, õºð öàñíû õàéðóóä ò¿ëýõ ò¿ëýýã¿é áýýð÷ ñóóõàä çàñàã äàðãà, èðãýäèéí õóðëûí òºëººëºã÷èä íü õàëóó ä¿¿ãæ, äóëààí òººíºñºí ºðººíä àÿ òóõòàé àìàð÷ òóõàëñàí øèã àìüäàð÷ áàéõ íü õýâøñýí ¿çýãäýë áîëæýý.

èðãýäýýñ òàòâàð òàòààä ë áàéäàã, ìºí㺠õóðààãààä ë áàéäàã. ãýòýë àðä èðãýäèéí àõóé àìüäðàëûã ººä íü òàòàõàä çîðèóëàõààð

93

õóóëü÷èëñàí òàòâàðûí ìºí㺠îðîõ ¸ñã¿é ñàâàíä îðæ, óðñàõ ¸ñã¿é ãîëäðèëîîð óðñààä áàéãàà ó÷èð ýìíýëýã, ñóðãóóëü ãýýä ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ºí㺠òºðõ á¿¿äãýð, ¿éë÷èëãýý õàíãàìæ òààðóó áàéíà. Ýíý áîë äýýðýýñ õóâààðèëäàã òºñºâ äîîðîî õýðõýí çàìõàð÷ çàâñàðäàæ áàéäãèéí òîä æèøýý.

Òºð ò¿øèëöýæ, òýð äóíäàà ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëä àæèëëàæ èðñýí ñ¿¿ëèéí õýäýí æèë òóëãàð÷ áàéãàà õàìãèéí ãîë áýðõøýýë áîë òºðººñ èðãýäýä îëãîæ áóé ìºíãºíèé óðñãàë òàòâàðûí ìºí㺠àäèë ¿ðýëãýí çàðäàë áîëñîîð áàéãàà ÿâäàë þì. ¯¿íèéã äàðóé çàñàõã¿é áîë ºíãºðñºí õóãàöààíä áèé áîëñîí ýíãèéí òîäîðõîé, èë òîä áîëãîõ çîðèëãîòîé íèéãìèéí á¿òýö ìààíü ýðãýýä óíàëòàä îðîõ àþóëä îéðòîîä áàéíà.

Òºðèéã íèéãìèéí ÿäóó, íýí ÿäóó äàâõàðãûí àìüäðàëûã òýòãýõèéí òóëä ìºí㺠òàðààäàã ãýæ îëîí õ¿í îéëãîäîã. îëîíõ öººíõã¿é, äýýð äîîðã¿é òºð çàñàã, òºðèéí àëáàí õààã÷èä ¿¿íä èòãýýä ýõýëñýí. ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð ýíýõ¿¿ òºðèéí õýò õàëàìæèéí áîäëîãî àðààñàà îëîí àëäààã äàãóóëæ áàéíà. 1. Òºð õýí íýãíèéã òýòãýõèéí òóëä àæèë

õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà èðãýäýýñ òàòâàð àâàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. ¯¿íèéã Ôðàíöûí íýðò ýäèéí çàñàã÷ Áàñòèà “õóóëü÷èëñàí òîíóóë” ãýæ òîäîðõîéëæýý.

2. Òºðººñ èðãýäýä òàðààñàí ìºíãº, äàãàëäñàí çàðäàëòàéãàà èë¿¿ çàðäàë áîëæ, íèéãýìä øóäàðãà áóñ õóâààðèëàëò

Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

94

ãàçàð àâàõ ýõ ¿¿äýë áîëäîã. Æ íü: Òºð 10000 òºãðºã èðãýäýä òàðààëàà ãýõýä ò¿¿íèéã òàòâàð õýëáýðýýð öóãëóóëàõ, òàðààõ, îëîí òºðëèéí áàíêòàé ãýðýý õèéõ, òóõàéí áàíê òýð à÷ààëëûã äàâàõûí òóëä íýìýëò çàðäàë ãàðãàõ ãýýä 10000 òºãðºãòýé㺺 îéðîëöîî õýìæýýíèé çàðäàë ãàðäàã.

3. Ýíý á¿õíýýñ ¿¿äýí ãàðàõ îíöãîé ñºðºã òàë áîë íîáåëèéí øàãíàëò Õàåêèéí çîõèîëûí ¿ð ¿íäýñ ìîíãîëä ñî¸îëæ “Áîîë÷ëîãäîõ àþóëòàé” í¿¿ð òóëãàðíà. Ýíý áîë àæèëã¿é, ÿäóó àìüäðàëòàé èðãýäýä “èíãýýä àæèëëàõã¿é, ÿäóó áàéãààä áàéâàë òºð çàñàã òýæýýãýýä áàéõ þì áàéíà” ãýñýí íèéãìèéí áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýý ãàçàð àâàõ ÿâäàë áîëíî.

Òèéìýýñ òàòâàðûí òîãòîëöîî íü îíîâ÷òîé òîäîðõîé, çàðöóóëàëò íü èë òîä áàéõ ÿâäàë áîë ýð¿¿ë íèéãìèéí õàìãèéí ÷óõàë øààðäëàãà þì. ãýòýë áîäèò áàéäàë äýýð èðãýäèéí ìýääýã öàëèíãèéí ñóóòãàë òàòâàðààñ ãàäíà òýäíèé ìýäýõã¿é òàòààñûã ºäºð òóòàì ë àâ÷ áàéäàã. ¯ë õºäëºõ õºðºíãèéí òàòâàð, õóäàëäààíû òàòâàð, îíöãîé àëáàí òàòâàð, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí äààòãàë íýðòýé ¿ð ºãººæ íü òîäîðõîéã¿é ñîöèàëèñò ìàÿãèéí òàòààñ ãýýä æàãñààãààä áàéâàë òîéìã¿é èõ.

Õàìãèéí íîöòîé ç¿éë áîë óóë óóðõàéí áàÿëãààñ áàñ òàòâàð àâäàã. ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð ãàçàð, ò¿¿íèé áàÿëàã áîë àðä ò¿ìíèé ºì÷. íýãýíò áèäíèé äàãàæ ìºðäºõ ¸ñòîé õàìãèéí äýýä õóóëèíä

95

èíãýæ çààñàí áîë òýðõ¿¿ óóë óóðõàéí áàÿëãààñ îëñîí á¿õ îðëîãî àðä ò¿ìíèé ºì÷ áîëîõ ¸ñòîé. ãýòýë òºð àðä ò¿ìíèé ºì÷èéã ººðòºº àâíà ãýäýã áàñ ë òàòâàð þì.

Ýíäýýñ íýã àñóóëò ãàð÷ èðíý. Òºðä ìºí㺠áàéäàã óó? Õàðèóëò íü îéëãîìæòîé. Òºð ìºíãºã¿é. Á¿ð þó ÷ áàéõã¿é. ìîíãîë òºðèéí õàìàã õºðºí㺠ìîíãîë õ¿í á¿ðèéí õ¿÷ õºäºëìºðººð áîñäîã. Òýãâýë ýíý á¿õ õºðºíãº, òàòâàð õààøàà óðñààä, þóíä çàðöóóëààä àëãà áîëäîã þì áý?

ìýäýýæ óëñûí òºñ⺺ñ çàéëøã¿é çàðöóóëàõ øààðäëàãàòàé öýðýã öàãäàà, ýìíýëýã ñóðãóóëü, çàì áàðèëãà ãýýä öººíã¿é ç¿éë áèé. Õàðàìñàëòàé íü ýäãýýð çàðöóóëàëòûí ìåõàíèçì íü ìóó, çàâñàð áóäëèàí îðîõ íü èõ. Òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóäûí ãàäààä òîìèëîëò, ìàøèí óíàà, õàðóóë õàìãààëàëò, òºð çàñãèéí ºíäºð ãàíãàí áàðèëãà ãýõ ìýò òàòâàðûí ìºíãºíèé çîíõèëîõ õýñãèéã ¿ðýí òàðàí õèéæ áàéãàà ç¿éëèéã äóðäâàë óðò æàãñààëò ãàðíà. ãýòýë òýð õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà òàòâàð òºëºã÷ æèðèéí èðãýäýä íîîãäîõ õóâü, ýäëýõ ýðõ áàðàã ¿ã¿é.

Áè õýí íýãíèéã ãîî÷èëæ, õèéñýí á¿òýýñíèéã ¿ã¿éñãýõ ãýñýíã¿é. ãàãöõ¿¿ ìîíãîë îðîíä ìààíü ñýâýëçýæ ýõýëñýí õºãæèë äýâøëèéí ñàëõèéã çºâ ºäººæ, ýð÷èìòýé õºãæëèéí äàðäàí çàìä îðóóëàõàä òàòâàðûí ìºíãºíèé ýðãýëò àðä ò¿ìýíä íýýëòòýé, èë òîä òîãòîëöîîòîé áàéæ, ò¿¿íä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëòûã õ¿÷òýé òîãòîîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäàë íýí ÷óõàë áèëýý. Ýíý ë

Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

96

îéëãîëòîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ìèíèé áèå ñàíãèéí ñàéäààð àæèëëàæ áàéõäàà òºðèéí çàðäàë àðä èðãýäýä èë áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿çëýý áîäèò àæèë áîëãîõ ¿¿äíýýñ ìÓèñ-èéí äóãóé çààëàíä õóâèéí õýâøëèéõíèéã öóãëóóæ òàòâàðûí ìºíãºíèé òàéëàí òàâüñàí áèëýý.

åðººñ ýíý äýëõèéí ýðõ ÷ºëººò ýð¿¿ë íèéãýì, ýëäýâ àâèëãàã¿é çºâ òîãòîëöîîíû èëýðõèéëýë áîëñîí óëñ îðíû èðãýä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òàòâàðûã ÷óõàë÷èëæ, õÿíàëò òàâüäàã. ãýòýë ìàíàéä èéì îéëãîëò áàéäàãã¿é. Õàðèí ÷ ýñðýãýýð äàðãûí öàëèí õýä áàéõ íü õàìààã¿é òàíñàã àìüäðàõ, õóâèàðàà ÿìàð íýãýí áèçíåñ ýðõëýýã¿é áàéñàí ÷ ýëáýã áàÿí àæ òºðºõ, òºðèéí àëáàí òóøààëòàí òºñâèéí ìºí㺺ð áåíçèíýý þ¿ëæ óëñûí ìàøèí óíààä àíä ÿâàõ çýðãèéã ýíãèéí ë áàéõ ¸ñòîé ¿çýãäýë ìýò óõààðäàã áóðóó ãàæèã ºä㺺 íýãýíò õýâøæýý. èéì õóó÷èðñàí ñýòãýëãýýíýýñýý ìîíãîë îðîí òàòãàëçàõ õýðýãòýé.

ãýòýë õóó÷èðñàí ýíý ë ºâ÷èí íü áèäíèé äóíä òýð òóñìàà ìîíãîëûí òºð çàñãèéí äóíä óëàì áýõæýýä áàéãàà íü õàðàìñàëòàé. ßìàð ñàéíäàà ë èðãýäèéí òàòâàðûí ìºí㺠õýðõýí ÿàæ çàðöóóëàãäàæ áàéãààä ñàíàà òàâèõûí îðîíä òýð ìºí㺺ð íü áààõàí òýìäýã, ìåäàëü çàõèàëæ ¿éëäâýðëýýä äàðãà íàðò òàðààæ, ýíãýðò íü ç¿¿æ ºãäºã çàâõàðñàí, äîëèãíîñîí ñèñòåì áè áîëñîí íü õàðàìñàëòàé.

ìºí äýýðýýñ íü ìîíãîëûí àðä èðãýä ìààíü

97

õÿíàëòûí òóõàé, õýðõýí õÿíàëò òàâèõ òóõàé õàðèóöëàãàòàéãààð áîäîõ öàã áîëñîí. Ýíý áîë òèéì ÷ õýö¿¿ ç¿éë áèø. ªºðòºº õàìãèéí îéð áàéãàà àëáàí òóøààëòíûã õÿíàíà ãýñýí ¿ã. Òàíàé áàã, õîðîîíû çàñàã äàðãà, èðãýäèéí õóðëûí òºëººëºã÷, òàíàé òîéðãîîñ ñîíãîãäñîí ÓèÕ-ûí ãèø¿¿ä óëñûí òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã õýðõýí õóâààðèëæ, þóíä çàðöóóëæ áàéãààã øóóä õÿíàõ õýðýãòýé. Æ íü: ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãýýñ ñîíãîãäñîí íîðîâûí Àëòàíõóÿã ãýæ õ¿í ÓèÕ-ûí ãèø¿¿íèéõýý õóâüä ÿìàð îíîâ÷òîé õºðºí㺠îðóóëàëò õèéãäñýí, ìºí㺠÷óõàì þó þóíä çàðöóóëàãäñàí çýðýãýý òàéëàí òîîöîîã òîäîðõîé ãàðãàõ, òàíèëöóóëàõ øààðäëàãûã òàâèõ ¸ñòîé. èíãýæ øàò øàòàíä õÿíàëòûí çºâ ìåõàíèçì á¿ðäñýíýýð òºñâèéí ìºíãèéã çîðèóëàëòûí áóñààð õóóëü çºð÷èí çàðöóóëñàí îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, îíîâ÷ã¿é õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí òºðèéí ò¿øýýäèéí ìºíãºíèé õóâààðèëàëòûã çîãñîîæ, òºñºâ çàðöóóëàõ, ò¿¿íä îðîëöîõ ýðõèéã íü õÿçãààðëàâàë çîõèíî. ìºí ø¿¿õ öàãäààãèéí áàéãóóëàãà ýíý òàë äýýð èðãýäòýé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ, çºð÷ëèéã òîãòîîæ, õàðèóöëàãà òîîöîõ çàìààð õàòóó õÿíàëòûã òîãòîîõ õýðýãòýé.

Òàòâàðûí òîãòîëöîî îíîâ÷ã¿é, çàðöóóëàëò íü á¿ðõýã áàéñààð àòàë ìàíàé îðîí “Òàòâàð òºëºã÷äèéí áàÿð” ãýæ òýìäýãëýäýã íü ãàéõàëòàé. ãàäààä îðîíä “Tea Party” áóþó òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäñºíèé áàÿðûã ºðãºí òýìäýãëýäýã. Òºð àæèë õºäºëìºð ýðõýëæ, àìüäðàëàà çàëãóóëæ áàéãàà àðä èðãýäýýñ òàòâàð òàòàæ àâ÷èõààä “×è íàäàä ìºí㺺

Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

98

ºãñºí, áè ÷àìààñ ìºí㺠òàòñàíû áàÿð” ãýæ òóñãàé òýìäýãëýëò ºäºð áèé áîëãîæ, áàÿðëàæ öýíãýæ äààæèãíàäàã. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é òàòâàðûí á¿ðäýë, çàðöóóëàëòûã òàéëàãíàõã¿é ìºðòºº “øèëäýã òàòâàð òºëºã÷” áóþó óãòàà “òºðä õàìãèéí èõ äýýðýìä¿¿ëñýí õ¿í”-èéã øàëãàðóóëæ, øàãíàæ äàìøèãëàíà. Õàðèí íºãºº øàãíóóëàã÷ ìààíü òàòâàð òºëñºí人 áàÿðëààä áàéíà óó, øàãíàë àâñàíäàà áàÿðëààä áàéíà óó ãýäýã ë ñîíèðõîëòîé àñóóëò áºãººä õàðèóëò íü á¿ð ÷ ñîíèðõîëòîé áàéõ áèç ýý. Õýäýí ñàðûí ºìíº ÀíÓ-ûí áàÿ÷óóä “íàìàéã òàòâàðä” íýðòýé õºäºëãººí ºðí¿¿ëñýí òóõàé ñîíèðõîëòîé ìýäýý èíòåðíåòýýñ óíøèæ áèëýý. Òýä ººðñ人 õàíãàëòòàé èõ õýìæýýíèé ìºíãºòýé áîëñîí áºãººä íèéãìèéíõýý ñàéí ñàéõíû òºëºº, ¿ð õ¿¿õäýý ýíõ òóíõ àæ òºðºõ ýð¿¿ë íèéãìèéí òºëºº òºðººñ “íàìàéã òàòâàðä. íàäààñ òàòâàð àâ” ãýæ ãóéæýý. Õýðýâ áèä ýäèéí çàñãàà çºâ ãîëäèðîëä îðóóëæ, áèçíåñ ýðõëýã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ ÷àäàõ õóóëü ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäâàë íèéãìèéí õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàñàí îëîí êîìïàíè, àæ àõóéí íýãæ “íàìàéã òàòâàðä” ãýæ íýãýí äóóãààð õýëýõ íü ìýäýýæ. íýãýíò òºðä ñàéí äóðààð, çîõèñò õýìæýýíýýñ èë¿¿ òàòâàðäóóëñàí õ¿ì¿¿ñ òýð ìºí㺺 àøèãòàé ç¿éëä çºâ çàðöóóëæ áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò òàâèõ íü íýí òîäîðõîé þì.

ìîíãîë÷óóä òºðèéí 100% îðîëöîîòîé ñîöèàëèñò ñèñòåìèéã ¿çýæ òóóëñàí àðä ò¿ìýí. Òºðººñ á¿ãäèéã øèéääýã, àëõàì

99

á¿ðèéã òºëºâëºäºã áàéñàí òýð öàã ¿å ñàÿõàí. íýãýíò òàòâàðûí òóõàé õºíäºæ áàéãàà öàãò íèéãìèéí àìüäðàë äàõü òºðèéí îðîëöîî ãýñýí ñýäýâ çàéëøã¿é ãàð÷ èðíý.

Òºðèéí îðîëöîîã ºñãºæ, õóó÷èí íèéãìèéí õàíà õýðìèéã äàõèí ñýðãýýõã¿é áàéõ íü áèäíèé íýí òýðã¿¿íèé ¿¿ðýã. Ó÷èð íü òàòâàðûí ãàæèã òîãòîëöîîíä äºðººëñºí òºðèéí äàíõàð àïïàðàò ýðõ ÷ºëººò íèéãìèéí çàõ ñýæ¿¿ðýýñ øèìæ ýõýëäýã òóë ò¿¿íýýñ ñýðýìæëýõ ¸ñòîé.

II äàéíû äàðàà äýëõèéí óëñ îðíóóä õºãæëèéí õî¸ð ººð çàãâàð áóþó ¿çýë ñóðòëûí ýñðýã òýñðýã òóéëä õóâààãäàæ, êàïèòàëèñò ñèñòåìèéã ÀíÓ, Áàðóóí ãåðìàí, Àíãëè, ßïîí òýðã¿¿ëæ, êîììóíèñò äýãëýìèéã Ǻâëºë Õîëáîîò óëñ ìàíëàéëæ, Õÿòàä, Õîéä ñîëîíãîñ, Ç¿¿í åâðîï, Êóáà çýðýã ëàòèí Àìåðèêèéí çàðèì îðîí äàãàëäàõ áîëñîí. ãýâ÷ öàã õóãàöààíû ýðãýëòýä òºð á¿õíèéã óäèðääàã õóàðàíãèéí ñîöèàëèçì íóðàí óíàñàí áèëýý. Õàðàìñàëòàé íü ºä㺺 îëñîí àìæèëòààñàà óõàð÷ áàéãàà îðîí áàñ áàéñààð áàéíà. Òýäãýýð îðîí àðä÷èëëûí æèøèã øóãàìààñ õàçàéæ, ç¿é áóñ êàïèòàëèçìä îðñíû óðøãààð òºðèéí îðîëöîî õýò äàíõàéæ, á¿õ ç¿éëä òºðèéí õàðàà õÿíàëòûã õàòóó òîãòîîñíîîð ýðãýýä ñîöèàëèçìûí õ¿éòýí òºìºð õààëãûã òàòàõ áîëëîî. èéì îðîí Êàçàõñòàí, èðàí, Âåíåñóýë ãýýä ¿ðãýëæèëíý.

Òºðèéí îðîëöîî ÷óõàì õààíà áàéæ, þóã çîõèöóóëàõ ¸ñòîé âý? ìàë÷èä ìàëàà

Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

100

òºðòýé òºðã¿é ìàëëàíà. äýýð ¿åä ìàë ìàëëàõàà ìàðêñèçìààð çààëãàõã¿é ãýäýã ¿ã ÷ ¿íýí. Õóäàëäàã÷ äýëã¿¿ðýý òºðòýé òºðã¿é àæèëëóóëíà. Áàãø õè÷ýýëýý òºðòýé òºðã¿é çààíà. ãýòýë ýíý á¿õíèéã òºðèéí àëáàíû í¿ñýð á¿òöýýð çàëæ ÷èãë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ýñýõýä ýðãýëçýæ áàéñàí òîõèîëäîë îëîí.

Àíõ պ人 àæ àõóé, ¿éëäâýðèéí ñàéäààð àæèëëàæ, òºðèéí àæëûí ãàðààãàà ýõýëñýí ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýë ìèíèé õàìãèéí äóðã¿éöýæ, ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã ç¿éë áîë òºðèéí í¿ñýð á¿òýö. Õ¿í èõòýé, àñàð ºíäºð çàðëàãàòàé, íýýëòòýé íýðòýé õààëòòàé ñèñòåì. Òèéìýýñ áèä òºðèéã ÿàõ àðãàã¿é öîìõîí áºãººä øóóðõàé ÷àäâàðëàã áîëãîõ õýðýãòýé. Öîìõîí áàéëãàõ õàìãèéí ýõíèé àëõàì áîë òºðèéí àëáàíû ¿éë àæèëëàãààã íýýëòòýé èë òîä áîëãîæ, óëìààð òîäîðõîé øàëãóóðûí äàãóó èë¿¿ õýñãèéã íýí äàðóé òàòàí áóóëãàõ ÿâäàë þì.

Òýãâýë ÿàæ èë òîä áîëãîõ âý? Ýíý àñóóëòûã òàâèõààð ìèíèé ìýääýã îëîí õ¿í òºðèéí àëáûã õààëòòàé áîëãîæ áàéãàà Áàòûã õàë, Áîëäûã ñîëü ãýýä õýí íýã õ¿íèéã øèéòãýõ òóõàé ÿðèàä ýõýëäýã. ãýâ÷ àñóóäàë õ¿íäýý áèø òîãòîëöîîíäîî áàéãàà þì. ªºðººð õýëáýë, õýí íýã õ¿íèéã øèéòãýõ òóõàé ÿðèõààñ èë¿¿òýý òîãòîëöîîíû ãàæãèéã çàñàõûã áîäîõ õýðýãòýé. ̄ ¿íèé òóëä áàðèëãà áàéøèíãààñ ýõëýõ õýðýãòýé. Ýíä áè ººðòºº òîõèîëäñîí íýãýí æèøýýã äóðäúÿ.

101

ãàäààä îðîíä ÿâæ áàéõàä àæèãëàãääàã íýã ç¿éë áîë ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãà íýýëòòýé ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõûí òóëä ºðºº òàñàëãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòàä àíõààðñàí áàéäàã. Òîì çààëàíä ýâõäýã õàíààð òóñãààðëàñàí ºðººíä øèðýý ñàíäëûã õýí õààíà áîñîæ ñóóæ áàéãàà íü ìýäýãäýõ¿éö áàéõààð áàéðëóóëäàã. Õàðèí ìàíàéä áîë òîì õºíäèé ºðººíä ãàíö õ¿í ñóóãààä, ìîäîí õààëãààð áèò¿¿ë÷èõñýí ä¿ð çóðàã õàðàãääàã.

Áè ñàíãèéí ñàéäààð î÷èõ ¿åä ÿã òèéì ë ä¿ð çóðàã óãòàæ áèëýý. íýã óäàà ºã뺺 á¿ð ÿàìíû àæèëòíóóäûí äóíä çîõèîí áàéãóóëäàã çàíãèàã¿é óóëçàëòûí ¿åýð íýã çàëóó ºðººí¿¿äèéí õààëãûã öîíõòîé áîëãî¸ ãýñýí ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ áèëýý. ªðºº á¿ðèéí õààëãà öîíõòîé áîë õýí þó õèéæ áàéãàà íü íýýëòòýé õàðàãäàíà. ìºí ¿¿äýíä äóãààðëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ òóõàéí àæèëòàí àæèë õýðãèéí óóëçàëòòàé ýñýõèéã õàðíà. Ýíý áîë ìàø ýíãèéí ìýò áîëîâ÷ îíîâ÷òîé ñàíàà áàéñàí þì. Ýíý ñàíààã áîäèò àæèë áîëãîæ, óäàëã¿é ºðºº á¿ðèéã öîíõòîé áîëãîñîí. èíãýñíýýð òóõàéí òºðèéí àëáàí õààã÷ òîäîðõîé õýìæýýãýýð èðãýíèé áîëîí áóñàä àæèëòàíóóäûíõàà õÿíàëòàä î÷èæ, õ¿íä ñóðòàëòàé ãýäýã áîäèòîé, áîäèã¿é õàðäëàãà ø¿¿ìæëýëýýñ ñàëàõàä áîäèò íýã àëõàì áîëæ áèëýý.

Òàòâàðûí ìºíãèéã õýìíýõ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ãýäýã õî¸ð ç¿éëèéí îéëãîëò õîîðîíäîî øóóä õàìààðàëòàé. Ó÷èð íü õààëòòàé òºðèéí

Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð

ÍÈÉÒËÝË

102

ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà õ¿íä ñóðòëûí àïïàðàòûã áèé áîëãîæ, òýð íü óæãèðñààð íýã àãåíòëàã, íýã ÿàì, íèéò óëñ îðíûã õàìàðñàí ãàæèã ñîãîãòîé òºðèéí á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Òèéì í¿ñýð òºðèéí á¿òýö, îíîâ÷ã¿é òîãòîëöîîíû àøèãã¿é ¿éë àæèëëàãààíû ñàíõ¿¿æèëòýä òàòâàðûí ìºí㺠óðñäàã. Òºð äàíõàéõ òóñàì òàòâàð íýìýãäýíý.

íîîãäñîí àæèëã¿é òºðèéí á¿òöèéí íýãæ¿¿ä þì á¿õýíä õîøóó ä¿ðæ, óëìààð òýíä àâëèãàòàé ñàäàãíàæ, àðä ò¿ìýíòýéãýý äàéñàãíàõ ò¿øìýäèéí á¿õýë á¿òýí ¿å ºñºæ òîðíèõ íºõöºë á¿ðääýã. ×óõàìäàà òºðèéí èéì ãàæèã ñîãîãòîé á¿òöýýñ áîëæ, àðä÷èëàë ¿íýã¿éääýã áóðóó òîãòîëöîîíû ýñðýã õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýã÷, ÀíÓ-ûí ¿íäñýí õóóëèéã ñàíàà÷ëàã÷ Æîí ëîãê, ýðõ ÷ºëººíèé íîìëîã÷ Æîí ñòþàðò ìèëë, ¯íäýñíèé áàÿëàã íîìûí çîõèîã÷ Àäàì ñìèò íàð äóó õîîëîéãîî ºðãºæ áàéæýý.

Ýíý ë äóó õîîëîéíû ¿ðãýëæèéã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áèä Àðä÷èëëûí îëîëòîî áýõæ¿¿ëýõ çàìààð áèé áîëãîæ ÷àäíà ãýäýãò áè èòãýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ íèéòëýëýý áè ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õ¿¿, Àðä÷èëàëûí óäèðäàã÷ ñ.Çîðèãèéíõîî õýëñýí “Áè ìîíãîë õ¿íèé ñàðóóë óõààíä èòãýäýã” õýìýýõ ¿ãýýð òºãñãºå”.

103

Í. Àëòàíõóÿã

ÑÎÍÃóóËÈÉÍ ÒÀËÀÀÐÕ ÕÝÄÝÍ ¯ÃÕ¿í òºðºëõòºí àðä÷èëñàí ñîíãóóëüòàé áîëîõûí òóëä àäàðìàà áàðòààòàé çàìûã òóóëæýý. ×óõàìäàà áîîë÷èëñîí äàðàíãóéëàë, õýìæýýã¿é ýðõèéã ø¿òñýí õààíò çàñãèéí íî¸ðõîë, ¿íäýñòíýý äºâèéëãºñºí ôàøèçìûí óëàéðàë, ¿çýë áîäëûã áîîìèëñîí ñîöèàëèçìûí òóéëøðàë ãýýä öàãèéí õàâñàðãà, àìüäðàëûí çóäûã õýäýíòýý äàéð÷, àðä÷èëëûí ýðèí ¿åòýé çîëãîñîí áèëýý.

ÍÈÉÒËÝË

104

îäîîãîîñ õîðèí æèëèéí òýðòýý àðä÷èëëûí ò¿¿÷ýý æóðìûí íºõºä ìààíü öîãòîé õàëóóí ñýòãýë, ãàëòàé èðì¿¿í òýì¿¿ëëýýðýý ìîíãîë ò¿ìíèé èòãýëä õóðãàñàí õºð öàñûã õàéëóóëæ, òºðºº òºâõí¿¿ëýõ ýðõèéã ìîíãîë ò¿ìíèéõýý ãàðò àòãóóëñàí þì. Ýíý áîë “ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ” õýìýýõ àëñ òýðòýý öóóðàéòàæ áàéñàí àðä÷èëëûí àëòàí çàð÷ìûã Àçèéí ìîíãîëäîî àíõëàí íóòàãøóóëñàí Àðä÷èëëûíõíû ìÿòàðøã¿é òýìöëèéí ìàðòàøã¿é ¿ð õàÿëãà áàéëàà.

Òýð õýö¿¿ öàã ¿åèéã áèä èõ àìàðõàí ìàðòàæ, ºíººäºð àìüòíààñ áóñàä àìòàé, àìüòàé á¿õíèé ÿðèàíû ñýäýâ, õîîëíû äàðóóëãà íü “ñîíãóóëü” áîëæ áàéíà. ñ¿¿ëèéí ¿åä õ¿í á¿ð, íàì áîëãîí ìàæîðèòàð, ïðîïîðöèîíàëèéí ñàéí ìóó òàë, îíîâ÷òîé îíîâ÷ã¿é øèéäëèéí òàëààð àì óðàëäàí ÿðèõ áîëæýý. Òýð òóñìàà 2012 îíû ñîíãóóëü õàÿàíä èðñýí íü õ¿í á¿ðèéã óëñ òºð÷ áîëãîæ, íàì á¿õíèéã àðä ò¿ìýíä îéðòóóëæ áàéõ øèã áàéíà.

Õî¸ð òîì íàì ººðñºä人 àøèãòàé õóóëü áîëîâñðóóëæ áàéíà ãýäýã ø¿¿ìæëýë ÷ õ¿÷òýé ºðíºæ ýõýëëýý. Ýíý ÷ áàñ ¿íýíèé îðòîé. Àëèâàà óëñ òºðèéí õ¿÷íèé òóéëûí çîðèëãî íü ñîíãóóëèéí àðãààð òºðèéí ýðõ áàðèõûí òºëººõ òýìöýë áàéäàã. Òýð òýìöëèéí ä¿ðýì òîäîðõîé, àñóóäàë áîëîâñðîíãóé áàéõ íü ç¿éí õýðýã.

èíãýýä ñ¿¿ëèéí ¿åä ìîíãîë õýëíèé õàìãèéí èäýâõòýé ¿ã áîëîîä áàéãàà “ñîíãóóëü” õýìýýã÷ íü ÷óõàìäàà þó áîëîõ, ìîíãîë õ¿íèé ÷èõýíä õîíîãøòîëîî äóðäàãäàõ áîëñîí “ìàæîðèòàð, ïðîïîðöèîíàëü

105

Ñîíãóóëèéí òàëààðõ õýäýí ¿ã

òîãòîëöîî” ãýæ óãòàà þó âý, ñîíãóóëèéã áóäëèàíã¿é ÿâóóëàõàä õýðõýí àíõààðàõ òàëààð ìîíãîëûí óëñ òºðèéí õî¸ð ãîë õ¿÷íèé íýãèéã òýðã¿¿ëýã÷èéí õóâüä õýäýí ¿ã õýëüå.

Ò¿¿õ ÿðüæ, öàã ¿ðëýý ãýæ çýìëýõã¿é áóé çà. Àëèâàà ò¿¿õèéã ñàíàæ ñýðýõèéí äîõèî, æèøèæ ¿ëãýðëýõèéí ñóðãàìæ áîëãîõ ¸ñòîé. Òýð òóñìàà þì á¿õíèéã ãàäíû ºíö㺺ð õàðàõ áîëñîí ºíºº ¿åä ìîíãîë÷óóä áèä ººðñäèé㺺 òàíüæ ìýäýõ íü þó þóíààñ èë¿¿ ÷óõàë áàéíà. ìîíãîë ò¿ìýí ìààíü òóóëæ ºíãºðñºí ò¿¿õýý õýäèé÷èíýý òàíèí ìýäýæ, àâàõ ãýýõèéí óõààíààð õàíäàíà, òºäèé÷èíýý çºâ çàìààð çàìíàíà ãýäýãò áè ýðãýëçäýãã¿é.

ìîíãîë óëñ “ñîíãóóëü” ãýäýã ç¿éëèéã àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíä øèëæñýí ¿åýñ ë öîî øèíýýð ÿâóóëæ ýõýëñýí õýðýã áèø ñîöèàëèçìûí ¿åä ÷ ñîíãóóëèéí õýëáýðèéã õýðýãëýæ áàéëàà. åð íü ìîíãîëûí ñîíãóóëèéí ò¿¿õèéã äàðààõ áàéäëààð òîâ÷îîëîí ¿çýæ áîëíî. ¯¿íä:

Ýíä 1923 îíîîñ ýõëýýä ñîöèàëèñò íèéãýì õ¿÷ýý àâ÷, íýãäýëæèõ õºäºë㺺í ýð÷èìòýé ºðíºñºí 1940-1950 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààã õàìðóóëæ áîëíî. Ýíý ¿åèéí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî íü èðãýä øóóä îðîëöäîãã¿é, íýã íàìûí äàíãààð íî¸ðõîõ ¿çýë áàðèìòëàëä àâòñàí, ñàíàë õóðààëòûí ïðîöåññ íü èë ÿâäàãã¿é, àðä íèéòýýð îðîëöîæ ÷àääàãã¿é áàéëàà. ªºðººð õýëáýë, á¿õ íèéòèéí áàéõ, øóóä áàéõ, ÷ºëººòýé áàéõ, ñàíàëàà íóóöààð

Ýõýí ¿å:

ÍÈÉÒËÝË

106

õóðààõ ãýñýí ñîíãóóëèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷èì òóõàéí ¿åä èëò çºð÷èãääºã áàéâ. íàìûí äààëãàâàð, äàðãûí äîõèóðûã ¸ñ÷ëîí äàãàñàí “ñîíãóóëü” íýðòýé æ¿æãýýð “Àðäûí èõ õóðàë” õýìýýõ òîãëîîìûí ïàðëàìåíòûã áàéãóóëíà. Òýãýýä íàìààñ òîõîîí òîìèëñîí “àðä ò¿ìíèé ýë÷” á¿ðèéã çàâñàð îðóóëàëã¿é ñîíãîíî. ªíººäðèéíõ øèã 50%-èéí èðö á¿ðä¿¿ëýõ ãýæ ìàõàà èäýõ ÿâäàë ãàðàõã¿é, ñîíãóóëèéí èðöèéí ç¿¿ øóóä ë 99%-èéã çààäàã, “óëñ òºðèéí õýò èäýâõòýé ¿å” áàéæýý.Õ¿÷èðõýã ã¿ðíèé õ¿éòýí áîäëîãûí ÷è÷ë¿¿ð, ¿çýë ñóðòëûí ÷àíä õàòóó õ¿ëýýñýíä õàìàã ñýõýýòíýý àëäàæ, ìîíãîë ãýð æèíäýæ, ìîíãîë òºð ýçã¿éðñýí òýðõ¿¿ àéìøèãò öàã ¿åä ìîíãîë ò¿ìýí ìààíü ÿìàð ÷ áóðóóã¿é áèëýý. Ýíý áîë áèäíèé ìîíãîë÷óóäûí òóóðãà òóñãààð óëñ áàéõûí òóëä òóóëæ ºíãºðºõ çîâëîí, òºëæ áàðàõ òºëººñ áàéæýý ãýæ ñýòãýëýý äýâòýýõ ãàøóóí ¿íýí þì.

Ýíý áîë àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéí ¿å. Õàðèí òóõàéí ¿åä ìýäýõã¿éí çîâëîí èõ áàéñàí áîë ºíººäºð èõ ìýäýõèéí çîâëîíä íýðâýãäýýä áàéíà. Òîëãîéòîé òîîòîí Àìåðèê, îðîñ, ßïîí, ñîëîíãîñ, Ôðàíö, ãåðìàí ãýýä ë æèøýý òàòíà. Ýõ äýëõèéí íýã ýä ýñ áîëæ îðøèæ áóéí õóâüä åðòºíöèéí ñî¸ë, õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãààñ ñóðàëöàõ íü çºâ ºº. Õàðèí ìîíãîë õºðñºí äýýðýý îíîæ áóóëãàëã¿é äàðöàãëàí õººðººä áàéâàë òóñ íýìýð íü þó ë áîë? Õ¿í ººðèéíõºº àëäàà îíîîã ä¿ãíýæ, àõèæ àëäàõã¿éã õè÷ýýõ íü àìüäðàëûí ÷óõàë çàð÷èì áîëäãèéí àäèë ìîíãîë÷óóä áèä òóóëæ ºíãºðñºí ò¿¿õýý

Äàðààõ ¿å:

107

ýðãýí õàðæ, ýðãýö¿¿ëýí áîäîõ íü ç¿ãýý îëæ çºâ óðàãøëàõ ÷óõàë ñýæ¿¿ð þì.

1980 îí ãýõýä êîììóíèçìûã çîðüñîí ñîöèàëèñò ëàãåðèéí çàì áºãëºð÷, ñàéõàí á¿õíèéã òóíõàãëàñàí õóóðàé îíîë íü ìóõàðäàëä îðæ, ñññð áîëîí ò¿¿íèé äàãóóë îðíóóä ýäèéí çàñãèéí óíàëòàä æèâýâ. ªðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû õîìñäîë, ýöýñ òºãñãºëã¿é îî÷èð, ¿ð àøèãã¿é ¿éëäâýð¿¿äèéí äàìïóóðàë, ç¿ã ÷èãã¿é ãàéõøèðàë... Ýíý á¿õýí òýð ¿åèéí ä¿ð çóðàã. Õýäèéãýýð ñîöèàëèçìûã øèíý øàòàíä ãàðãàõ, îëîí òàëûí ñàíàà÷èëãà ýðõ áàðèã÷äûí ç¿ãýýñ äýâø¿¿ëæ áàéñàí ÷ ìóõàð ýðã¿¿ëýãò øèãäñýí òîãòîëöîîíû õÿìðàëûã íýãýíò äàâàõ àðãàã¿é áîëñîí áàéëàà. Êîììóíèçì àðàé áîëîîã¿é þì áàéíà òèéìýýñ õºãæèíã¿é ñîöèàëèçì õ¿ðòýë áàéãóóëüÿ ãýæ ¿çýæ áàéëàà.

ßã èéì ìóõàðäëûí ¿åä ýðõ ÷ºëººã õ¿ññýí 纺ëºí ñàëõè çàëóóñûí äóíäààñ ñýâýëçýæ, õîíõíû äóó öóóðàéòàæ ýõëýâ. Ýíýõ¿¿ ñýâýëç¿¿ð ñàëõè ýðõ ÷ºëººíèé õ¿÷èò äàâàëãààã äýãäýýæ, òýðõ¿¿ õîíõíû äóóíû öóóðàé ãýðýëò èðýýä¿éã õºãëºñºí óðèà áîëîí ò¿ãëýý.

Óëìààð 1989 îíû 12-ð ñàðûí 10-íä ìîíãîëûí Àðä÷èëñàí Õîëáîî áàéãóóëàãäàæ óëìààð Àðä÷èëñàí ñîöèàëèñò õºäºë㺺í, Øèíý äýâøèëò õîëáîî áàéãóóëàãäàæ ìîíãîëûí îþóòàíû õîëáîî õ¿÷ íýìñýíýýð Àðä÷èëëûí òºëººõ òîì õ¿÷ áîëñîí þì.

Ñîíãóóëèéí òàëààðõ õýäýí ¿ã

ÍÈÉÒËÝË

108

¯¿íèé ¿ðýýð Óëñ òºðèéí òîâ÷îî á¿ðýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý îãöîð÷, íýã íàìûí íî¸ðõîë, ¿çýë ñàíààíû òóéëøðàëûã õàëæ, õóó÷èí òîãòîëöîî ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäñºí þì.

Àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéí ýðõç¿éí çàð÷ìûã îéëãîõîä òóí õÿëáàð. ªìíº õýëñýí á¿õ íèéòèéí áàéõ, øóóä áàéõ, ÷ºëººòýé áàéõ, ñàíàëàà íóóöààð õóðààõ ãýñýí ñîíãóóëèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷ìûã ÿâ öàâ ìºðäºíº. ªºðººð õýëáýë, ºíººäðèéí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíû ¿íäñýí ä¿ð òºðõ ãàð÷ èðýâ. Ýíýõ¿¿ ä¿ð òºðõººð áèä àíõíû Àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéã ÿâóóëæ, ìîíãîë óëñûí àíõíû ïàðëàìåíò Óëñûí áàãà õóðëûã áàéãóóëñàí þì. èéõ¿¿ Àðä÷èëñàí òîãòîëöîî, Àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéí ãîë òóëãóóð íü áîëîõ ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü 1992 îíä áàòëàãäñàí þì. ¯íäñýí õóóëèéí ãóðàâäóãààð ç¿éëä “ìîíãîë óëñûí çàñãèéí á¿õ ýðõ ìýäýë àðä ò¿ìíèé ìýäýëä áàéíà. ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òºðèéí õýðýãò øóóä îðîëöîæ, ìºí ñîíãîæ áàéãóóëñàí òºðèéí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷èéí áàéãóóëëàãààðàà óëàìæëàí ýíýõ¿¿ ýðõýý ýäýëíý” ãýæ òóíõàãëàñàí íü àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíû ýðõç¿éí ¿íäýñ áîëñîí áèëýý.

Òýãýõýýð àðä ò¿ìýí áîë ýíýõ¿¿ àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíû ç¿ðõíèé òîëüò íü þì. Òèéì ó÷ðààñ çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä ä¿í òàâèõ ýðõ çºâõºí àðä ò¿ìýíä ë áàéäàã. ªíººäºð ìàíàé öººíã¿é óëñ òºð÷ ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íã õýí íýãýí õ¿í ÓèÕ-ûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîõ ÿâäàë ãýæ õàðäàã. Ýíý áîë ºðººñãºë îéëãîëò. ×óõàìäàà

109

àðä ò¿ìýí ººðèéíõºº íýðèéí ºìíººñ òºð çàñàëöàõ ýë÷ýý ÓèÕ-ä òîìèëîí èëãýýæ áàéãàà õýðýã þì. ìàíàé óëñàä îëîí íàìûí òîãòîëöîîíä òóëãóóðëàñàí óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà èäýâõæèæ, èðãýäèéí óëñ òºðèéí óõàìñàð ñî¸ë ÷ äýýøèëæ áàéíà. ìàòäàã ã¿òãýäýã ãàæèã ¿éëäýë öàã õóãàöààíû ýðõýýð ñààðìàãæèæ, ÿðüäàã õýëýëöäýã, ìàðãàäàã ìýòãýëöäýã ýð¿¿ë ñàðóóë ¿çýãäýë äýëãýðýõ áîëëîî. Àðä÷èëëààð îâîãëîñîí ìàíàé íàì ÷ ãèø¿¿ä äýìæèã÷äèéíõýý äóíä “ìîíãîë õ¿í – 2020” õýëýëö¿¿ëãèéã ºðí¿¿ëæ, øèíýëýã ñàíàà îíîîã ñîíñîæ, øèéäâýðëýõ çàíãèëàà àñóóäëûí ó÷ãèéã ÷ îëæ ÷àäëàà. ìîíãîë õ¿íèé õºãæëèéã õºíäºí ÿðèëöàõ çîðèëãî á¿õèé óã õºòºëáºðò ìîíãîë ò¿ìíèé îþóí ñýòãýëãýýíèé îõü ñàíààã äýýæëýí îðóóëëàà. èíãýñíýýð çºâõºí Àðä÷èëñàí íàìûí áàðèìò áè÷èã áóñ Àðä÷èëñàí íàì áà àðä ò¿ìíèé õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí æèøèã õºòºëáºðòýé áîëæ áàéãàà õýðýã. Áèä ¿¿íèé òºëºº ë öàãèéí áýðõøýýëýýñ øàíòðàëã¿é, öàñ øóóðãûã àæðàëã¿é ç¿òãýñýí þì.

1. ìºí㺺ð äàëëàæ, ºí㺺ð óðõèäñàí ñîíãóóëü áîëæ áàéãààã ýðñ ø¿¿ìæèëæ áàéíà. Àðä ò¿ìíèé èòãýë òýì¿¿ëëèéã ìºí㺺ð õºòëºõ ãýñýí õýñýã á¿ëãèéí ñàíààðõàëä òýä ýãä¿¿öýæ áàéíà. Õóóëü áîëîâñðóóëæ, òºð çàñàëöàõ ÷àäâàðòàé ýðõìýý𠺺ðèé㺺 òºëººë¿¿ëýõèéã òýä ýðìýëçýæ áàéíà. Àìüäðàëä õýðýãæèõ õóóëü, ìîíãîë õºðñºíä íóòàãøèõ ä¿ðìèéã òýä ñàíàãàëçàæ áàéíà. ãàäíû õóóëü ä¿ðìèéã øóóä õóóëààä íýðèéã íü

Õýëýëö¿¿ëãèéí ÿâöàä èðãýä õî¸ð ç¿éëä

ñýòãýë äóíäóóð áàéäãàà õýëæ

áàéíà.

Ñîíãóóëèéí òàëààðõ õýäýí ¿ã

ÍÈÉÒËÝË

110

ººð÷èëæ, ç¿ñèéã íü õóâèðãàñàí “öààñ” ¿éëäâýðëýõèéã òýä ýñýðã¿¿öýæ áàéíà. Àâäàðò õàäãàëäàã õóéëààòàé öààñ áèø àìüäðàëä íèéöñýí áîäèò õóóëèéã òýä ¿ã¿éëæ áàéíà. Ýðýý öýýðã¿é ã¿òãýëýã, ýðýýí ìÿðààí ÷àìèðõàë, ýöýñ òºãñãºëã¿é ìºíãºíèé óðàëäààíààñ òýä çàëõàæ áàéíà.

¯íýíäýý, õººð㺺 ¿íýðëýýä íàìóóõàí õ¿¿ðíýõ õºãøäèéí àìíààñ ¿å ¿å óíàõ òºðèéã çàñàõ ìýðãýí ¿ãñèéã çºâ òóñãàæ, ëàâ ìýäýð÷ ÷àäâàë õ¿íèé àìüäðàë, òºðèéí àæèëä òóñòàé ç¿éë èõ áàéõ íü äàìæèãã¿é áèëýý.

2. Õýí õèéãýýä õààíààñ çîõèîí áàéãóóëààä áàéãàà íü ¿ë ìýäýãäýõ ñîíãóóëèéí ëóéâàðò àðä ò¿ìýí ýãä¿¿öýæ áàéíà. èòãýýä ºãñºí ñàíàë íü èëáýäñýí ìýò õóâèðààä áàéõààð õýí óðàìòàé áàéõ âý? Һ뺺뿿ëýõ ýðõýý ëóéâàðäóóëñàí ñîíãîã÷èéí òºð人 èòãýõ èòãýë ÿìàð áàéõ âý? Òèéìýýñ ñîíãóóëèéí ëóéâðûã íýí äàðóé òàñëàí çîãñîîõã¿é áîë òºð, èðãýíèé õîîðîíä ¿ë èòãýëöëèéí ìàíàí ¿¿ñ÷, òýð ìàíàíä òºðèéí áîäëîãî ÷ çàìõàð÷, èðãýíèé èòãýë ÷ àëäàð÷ áàéíà. Óã ìàíàíã óëàì äýâýðãýæ òºð, èðãýíèéã äàéñàãíóóëàõ ñàíààðõàë ÷ èë äàëä öóõàëçàõ áîëëîî.

Ýíý áîë áèäíèé ºìíº áóë õàð ÷óëóó áîëîîä áàéãàà òîì ãàæèã. Õàðèí ýíý ãàæãèéã àðèëãàõ á¿òýýë÷ ñàíàà÷èëãà äýâø¿¿ëýõýýñ èë¿¿òýý ñîíãóóëèéí õóóëèéí äóòàãäàë, òîãòîëöîîíû ñîãîã, “¯íäñýí õóóëü”-èéí ºº ñýâ ìýò öýöýðõýæ, àñóóäëûã á¿ðõýãä¿¿ëýõ

111

õàíäëàãà áàéãààã ýðñ áóðóóøààæ áàéíà. Þìûã çàìõðóóëæ îðõèõ õàìãèéí çàëüæèí àðãà áîë ÿìàð íýãýí ýçýí áèåã¿é ç¿éëä õàìààòóóëàõ ÿâäàë áàéäàã. ñîíãóóëèéí ëóéâðûí ó÷èð øàëòãààíûã ºìíºõ ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíä áàéñàí ìýòýýð õÿëáàð÷ëàí áîäîæ, øèíý õóóëèàð ëóéâàð õèéõ áîëîìæ á¿ðýí õààãäñàí ãýæ îéëãîâîë òîì ýíä¿¿ðýë áîëíî.

ñîíãóóëèéí ñàéí õóóëü ãàðñàí áàéæ áîëíî, õàðèí ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ íü õýí íýãýí õ¿í ãýäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é. Òýð ýòãýýä íü ñîíãóóëèéí àðõàã ëóéâàð÷èí áàéâàë ÿàõ âý? ìºíººõ ýòãýýä õóó÷èí áàéðàíäàà õýâýýð áàéâàë ò¿¿íèé õóðóó õóìñíû àðõàã õóó÷ ñýðãýæ ë òààðíà. Õóëãàé ëóéâðàà õèéæ ë òààðíà.

Òýãýõýýð ñàéäàæ ìóóäàæ, õóðæ òàðæ, ýðãýëçýæ èòãýæ áàéæ áàòàëñàí ñîíãóóëèéí õóóëèà ãóóëü áîëãî÷èõã¿éí òóëä õýðýãæ¿¿ëýëòýä íü èõ áàãàã¿é, äýýð äîîðã¿é àíõààðúÿ.

Óëñ òºðèéí õàëóóí òîãîîíä áóöàëæ ÿâàà óëñ òºð÷ á¿õýíä ÿëàëò, ÿëàãäëûí àëü àëèéã àìñàæ, áàÿðëàí õººðºõ, áà÷óóðàí õàðàìñàõ öàã ¿å îëîí áàéäàã. Àðä÷èëñàí íàìûã ÷ áàÿðûí ãýãýý, ãóíèãèéí ñ¿¿äýð òîéðîîã¿é ýý. ãýõäýý áàÿð ãóíèãèéí àëèíä ÷ Àðä÷èëñàí íàìûí ìÿíãà ìÿíãàí ãèø¿¿ä, äýìæèã÷èä, àðä èðãýä ìààíü “àðä÷èëàë” ãýäýã ¿ãèéã òàðíè ìýò ñ¿ñýëæ áàéäàã þì. “Àðä÷èëàë”, “ýðõ ÷ºëºº” áîë õýìæýýã¿é òàíñàã àìüäðàë, õÿçãààðã¿é àç æàðãàëààñ èë¿¿òýé óëñ ã¿ðíèé öîõèëîõ ç¿ðõ, óíäëàõ

Ñîíãóóëèéí òàëààðõ õýäýí ¿ã

ÍÈÉÒËÝË

112

ðàøààí ãýäãèéã ìîíãîë ò¿ìýí ÿñ ìàõàíäàà øèíãýòýë îéëãîæ, àðä÷èëàã÷äûã õ¿íäýëæ áàéäãèéã áè ñýòãýë ç¿ðõýýðýý ìýäýðäýã.èéì õàëóóí ñýòãýëä ºëãèéä¿¿ëñýí æóðìûí íºõºä ìààíü õýëýõýý õýëæ, ìàðãàõàà ìàðãàæ, í¿¿ð í¿¿ðýý õàðæ ¿íýíýýñ äºëºëã¿é àëèâàà àñóóäëûã õýëýëöäýã. í¿¿ðýý óðàëöàõààñ íààãóóð ¿ãèéí ãàøóóí, ñàíààíû õóðöààð ìýòãýëöýýä ìºðºº àëãàäàæ íóðóóãàà öîõèîä óðàãøèëäàã íü ìàíàé íàìä òîãòñîí õýâøèë. Òèéì ÷ ó÷ðààñ, áèäíèé õýðýãò ãàäíû õýíáóãàé ÷ õîøóó ä¿ðýýä, áèäíèé äóíäóóð õºíäëºíãèéí þó ÷ ÷óëóóäààä àæðàõã¿é áîëòëîî äàðõëàà òîãòñîí àðä÷èëàëòàé íàì. íºõäèéí ìààíü ñàíóóëæ ø¿¿ìæèëñýí, óðàìøóóëæ äýìæñýí ¿ã á¿õýí íàìàéã èðëýí õóðöàëæ, ìîíãîë òºðèéí ¸ñûã äýýäëýõ, ìîíãîë õ¿ì¿¿íèé æóäãèéã ýðõýìëýõ ¿çëèéã ìèíü áàòæóóëæ ºãäºã þì.

1. ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîã ººð÷èëüå, ìàæîðèòàð õýâýýð áàéëãàÿ, ïðîïîðöèîíàëü áîëãî¸, íàì äóãóéëúÿ, õ¿í ñîíãî¸ ãýõ ìýòýý𠺺ðñ人 òººð÷, ºðººëèéã òººðºëä¿¿ëýõýýð ç¿éë ÿðüæ ÿðüæ, ÿìàð ÷ ãýñýí íýã õóâèëáàðûã áàòàëëàà. îäîî áàòàëñàí õóóëèà ìàäàãã¿é ìºðäºõºä òîì áàãàã¿é àíõààð÷, ìîíãîë óëñàä á¿ðòãýëòýé á¿õ íàì ñàíàà òàâüÿ. Õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàÿ. ¯¿ðãýý áèåë¿¿ëüå.

2. ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîã ïðîïîðöèîíàëü áîëãîæ ººð÷ëºõ þì áîë ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ õýðýãòýé ãýæ çàðèì õ¿í ÿðüäàã. ¯íäñýí õóóëü áîë ìîíãîë óëñûí ýõ õóóëü. Òèéì ó÷ðààñ, ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëæ áóñàä õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé. íýã

“Ìîíãîë õ¿í – 2020”

õýëýëö¿¿ëãèéã îðîí äàÿàð õèéõ

ÿâöàä ìàíàé íàìûí ãèø¿¿í,

äýìæèã÷èä, àðä èðãýäýýñ ãàð÷ áàéñàí ñàíàà

îíîî, ñàíóóëãà ø¿¿ìæëýëèéã ººðèéí ¿ãýýð

ýâë¿¿ëæ, óíøèã÷ Òàíä

ñîíîðäóóëúÿ.

113

àñóóäàë áîñ÷ èðýíã¿¿ò ò¿¿íä òààöóóëàõûí òóëä ¯íäñýí õóóëüäàà ãàð õ¿ðýýä áàéäàã áîë÷èõâîë õóóëü äýýäëýõ ̧ ñ ñóëàð÷, öààøëààä òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäàë ÷ ¿¿ñýõ áîëíî. Òýãýõýýð ¿¿íýýñ õîéø, ò¿¿íýýñ öààø ¯íäñýí õóóëèàð îðîëääîã, îðîëäîõûã ñàíààðõäàã ãàæãèéã çîãñîî¸.

3. ñîíãóóëèéã ïðîïîðöèîíàëü, ìàæîðèòàð, õîëèìîã àëü ÷ õýëáýðýýð ÿâóóëæ áîëíî. Õàìãèéí ãîë íü ñîíãóóëü á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí, øóóä, ÷ºëººòýé, ñàíàëàà íóóöààð ãàðãàñàí áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, ñîíãîã÷äûã àëü áîëîõ á¿ðýí õàìðóóëæ, áóñäûí íºëººíººñ õàðààò áóñààð ñàíàëàà ºãºõ áîëîìæèéã äýýä çýðãýýð õàíãàÿ.

4. Õî¸ð íàìûí á¿ëãèéí àëü àëü íü ÿðèàä áàéãàà àâòîìàò ìàøèíû òîîëëîãîä ÷ àíõààð÷ ñóäëàõ ç¿éë èõ áèé. ñýòãýëèéí õººð뺺ð áóñäûí þìíû ãî¸ ñàéõíûã ìàãòàæ àâ÷ðààä áóäèëæ ñàìóóðàõààñ áîëãîîìæëîõ õýðýãòýé. ìàøèí àëäàæ òîîëáîë ÿàõ âý? Ýíý òàëààð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéíà óó? Áàéõã¿é áîë òýð çîõèöóóëàëòûã ÿàæ õèéõ âý? ñàíàë òîîëîõ ¿éë àæèëëàãààã ñàíàë õóðààëò ÿâóóëñàí ãàçðààñ îãò õºäºëãºëã¿éãýýð óëñ òºðèéí íàì, ñîíãîã÷äûí òºëººëëèéí õàòóó õÿíàëò äîð ò¿ðãýí øóóðõàé ã¿éöýòãýõ íü þó þóíààñ ÷óõàë. åð íü ñàíàë õóðààëò ÿâóóëàõ, ñàíàë òîîëîõ á¿õèé ë ïðîöåññûã ñåêóíä çàâñàðäóóëàëã¿é ä¿ðñæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.

5. ñîíãóóëèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã íýýëòòýé áîëãîæ, ãàäààä äîòîîäûí àæèãëàã÷äûã ºðãºíººð îðîëöóóëàõ òàëààð ñàíàà÷ëàãà ãàðãàÿ. Áóëòààðàà õè÷ýýãýýä ýíý ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íã ìîíãîë ò¿ìýí, ãàäààä åðòºíö ýðãýëçýýã¿é õ¿ëýýí çºâøººðºõ øèëäýã ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëüå. ñîíãóóëèéã øóäàðãà ÿâóóëàõàä øèíý õóó÷èí, òîì æèæèã, îëîíõ

Ñîíãóóëèéí òàëààðõ õýäýí ¿ã

ÍÈÉÒËÝË

114

öººíõ ãýäýã îéëãîëò îãòõîí ÷ õàìààã¿é. Ýíý áîë óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ á¿õ õ¿÷íèé àðä ò¿ìíèé ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, áèåë¿¿ëýõ äààëãàâàð þì.

6. Ýõ îðíûõîî õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ, àðä èðãýäèéíõýý àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä ¿çýë áîäëîî óðàëäóóëæ ºðñºëäüå. Àìåðèê, îðîñîîð îâîãëîñîí PR íýðòýé áîëñîí áîëîîã¿é ñóðòàë÷èëãààã õÿçãààðëàÿ. îíîñîí îíîîã¿é ã¿òãýëãèéã òàñàëúÿ. Ò¿ìýí îëíîî òºëººëæ, òºðºº ò¿øèëöýõýýð ºðñºëäºõ íàì, õóâü õ¿í á¿ãäýýð äàðãà öýðýãã¿é íýã ë çàð÷èì áàðèìòëàõ ¸ñòîé. Òóóðãà òóñãààð ìîíãîë óëñûí äîòîîä õýðýãò ñàíààòàé ñàíàìñàðã¿é îðîëöîõûã ñàíààðõäàã, õîøóó õóðóó ä¿ðäýã “ãàäíû äîíøóó÷èä”-ûí îðîëöîîã ýíý ñîíãóóëèàð òºãñãºë áîëãîõ ¸ñòîé.

7. ªìíºõ ñîíãóóëèóäàä ñàíààòàé áóäèëóóëàõààñ ãàäíà ñàíàìñàðã¿é òººðºëäñºí òàë áèé. Òýãýõýýð ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîî áîëîí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäàä òóëãàðäàã ìýäýõã¿éí áýðõøýýëèéã àðèëãàõ ñóðãàëò ñåìèíàðûã íýí äàðóé çîõèîí áàéãóóëúÿ. äàðàà íü ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä èðãýäýä ÷èãëýñýí òàéëáàð òàíèóëãûã äýñ äàðààòàé, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé. èíãýñíýýð ñîíãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ áàéãóóëëàãà ÷, ñîíãîã÷ îëîí ÷ öýãöòýé ìýäýýëýëòýé áîëíî. “ñàéí ìýäýõã¿é ó÷ðààñ” ãýäýã õàðèóöëàãàã¿é õàðèóëò ÷ àðèëíà.

8. ñîíãóóëèéí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààí äàõü õóóëü ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà. Òýð òóñìàà ñîíãóóëèéí õóóëü çºð÷ñºí òîõèîëäîëä ýð¿¿ãèéí ÿë îíîãäóóëàõ çàð÷ìûã õàòóó ìºðäëºã áîëãî¸.

115

9. èðãýíèé á¿ðòãýëèéí áàéãóóëëàãà ¿¿ðãýý ã¿íçãèé óõàìñàðëàæ, íýðñèéí æàãñààëò, øèëæèëò õºäºë㺺íèé á¿ðòãýë, ñîíãóóëèéí ¿íýìëýõ çýðýã îëîí ÷óõàë àñóóäàëä àëü íýã íàìààñ õàðààò áóñààð àæèëëàõ íü ìàø ÷óõàë. Òýãæ àæèëëàõ áîëîìæèéã õàíãàæ ºãºõ íü á¿ð ÷ ÷óõàë áàéíà. åðººñ îðîí íóòãèéí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä íàìóóä õóòãàëäàõ, õºíäëºí㺺ñ íºëººëºõ, äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõèéã îðîëääîã ç¿é áóñ ¿çýãäëèéã çîãñîîõ ¸ñòîé.

ñîíãóóëüä ºðñºëäºæ áóé íàì ÷, õ¿í ÷ äàâàõ ÿëàõûí òºëºº ç¿òãýæ òààðíà. Ç¿òãýõäýý õóóëü æóðìàà äýýäëýí ìºðäºæ, ã¿æèðäýõ ã¿òãýõ, ºí㺠ìºí㺺ð óðõèäàõûã óðüòàë áîëãîëã¿é, õèéæ á¿òýýõ àðãà óõààíààðàà ºðñºëäºõèéã á¿õ óëñ òºðèéí õ¿÷èí, óëñ òºð÷äºä óðèàëæ áàéíà. ¯¿íä

Àðä÷èëñàí íàì ¿ëãýð äóðèàëàë ¿ç¿¿ëæ áàéíà. “ìîíãîë Õ¿í 2020” õºòºëáºðºº áîñãîæ áàéíà.

îëîí æèë áàãøëàõûí çýðýãöýý øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò ç¿òãýæ, ººðèéí ìýääýã ç¿éëýý ìýäëýãèéí îðãèë, ¿íýíèé òóéë ãýæ õýëýõ ýðõ áàéõã¿é ãýäãèéã èòãýë ¿íýìøèë áîëãîñîí íýãíèé õóâüä áîäñîí á¿õíýý çºâ, õýëñýí áîëãîíîî ¿íýí ãýæ óëàéð÷ ÿâñàíã¿é. ªºðèé㺺 ºðãºæ äºâèéëãºõººñ èë¿¿òýý ºðñºæ á¿òýýõèéã ë ÷óõàë÷èëæ èðëýý. Áè÷äýã íýãýí áîëæ õàðàãäàõ ãýõýýñ èë¿¿òýý ºíãºðñºí ãàøóóí ò¿¿õýýñýý ñóðãàìæ àâ÷, èðýõ ñîíãóóëèéã æèøèã áîëîõîîð ÿâóóëààñàé ãýñýíäýý ýíý õýäýí ¿ãèéã ýðõýì òàíû ìýðãýí îþóíä òîëèëóóëàâ.

ìîíãîë ò¿ìíèé ìèíü áóÿí çàÿà ò¿øèæ, áóóí äóó, öóñíû òîëáîã¿éãýýð íóòàãøñàí Àðä÷èëëûí àëòàí çàð÷ìûã ãóíäààõã¿é ãóòààõã¿é áàéõ íü ìèíèé, òàíû, ìîíãîë õ¿í á¿ðèéí ýðõýì ¿¿ðýã áèëýý.

Ñîíãóóëèéí òàëààðõ õýäýí ¿ã

ÍÈÉÒËÝË

116

Í.Àëòàíõóÿã

ÁÀßËÃÈÉÍ ÄÝÝÄ ÁÀßËÀà “ÀËÒÍÀÀÑ È˯¯ ̄ ÍÝÒÝÉ” ÕΨРÇóóÍ ÌÎÍÃÎË ¯ÐÑÈÉÍ ÌÈÍü ÀÌü ÍÀÑ

ñîëîíãîñ óëñàä 25 õ¿¿õäèéã ìýñ çàñàëä îðóóëàõ àñóóäëûã õî¸ð äîëîî õîíîãèéí ºìíº øèéäëýý. èéì ñàéõàí ìýäýýã îëîí æèë öººíã¿é óäàà ñîíñîæ áàÿðëàæ áàéãàà ÷ õàãàëãàà àìæèëòòàé áîëñîí áàÿðò àãøíûã õ¿ðòýë ñýòãýë ãýãýëçýýä áàéäàã þì. íàðò õîðâîîä ìýíäëýýä õýäõýí æèë, õýäõýí ñàð áîëæ áàéãàà áÿöõàí õ¿¿õä¿¿ä áóëáàðàé 纺ëºí ãàðààðàà “áàÿðòàé” ãýæ äàëëààä

117

õàðèéí îðíûã çîðèõûã õàðààä ¿ëäýõ øèã õýö¿¿ òîõèîëäîë áàéõã¿é. Õàðèí ýð¿¿ë ñàðóóë áîëîîä “¿õýë”-èéí çîâëîíã ãýòëýýä èðýõ ãàéõàìøèãò àãøíûã ¿ãýýð èëýðõèéëæ, ¿éëäëýýð ¿ç¿¿ëýõýä áýðõ. “Ýýæýý” ãýõýýñ ººð ¿ã ìýäýõã¿é, õýëä îðîîã¿é òýð æààõàí àìüòàä ýð¿¿ë ñàðóóë áîëîîä ýöýã ýõòýéãýý îíãîöíû áóóäàë äýýð óóëçàõûã õàðàõ ¿íýõýýð ñàéõàí. Òèéìýýñ ýíý àæèëäàà äóðëàæ, ñýòãýë òàòàãäàõã¿é áàéõûí àðãàã¿é.

ðîòàðè êëóá óëñààñ òºñºâ òàòààñ àâäàãã¿é. îëîí óëñûí ðîòàðè ñàíä òºñºë áè÷èæ ñàíõ¿¿ãýý çîõèöóóëäàã. Òýãýõýýð ýíý àæèë ãàäíû îðíû ìºíãºíèé óðñãàëûã ººðèéí îðîí ðóó òàòàæ, ò¿¿ãýýð íü ºâ÷èí çîâëîíòîé ¿ð õ¿¿õäèéíõýý àìü íàñûã àâàðäàã æèøèã áîëîõ ¸ñòîé çºâ ñòàíäàðò ãýæ áè áîääîã.

ìèíèé äîòîð îëîí æèë õàäãàëààñòàé áàéñàí ç¿éë áîë õýëæ èðäýãã¿é õèéñ÷ èðäýã àéìøèãò ºâ÷èíä íýðâýãäñýí õ¿¿õä¿¿äýä òóñëàõ þìñàí ãýñýí áîäîë áàéñàí þì. Òèéìýýñ òºðºëõèéí ç¿ðõíèé ãàæèãòàé õ¿¿õä¿¿äèéã îëîí óëñûí ðîòàðè ñàíãèéí çàðäëààð ÁíñÓ-ä ìýñ çàñàëä îðóóëàõààð ç¿òãýæ, ò¿¿íèéãýý áîäèò àæèë áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýýä íàéìàí æèëèéí í¿¿ðèéã ¿çëýý. Ç¿ðõ ãýäýã áîë ÷óõàë ýðõòýí. Òýð òóñìàà õàéðëàæ äóðëàæ, áàÿðëàæ õººð÷, ãîìäîæ øàðõëàõ õ¿íèé åðòºíöèéã àëèâàà á¿õíèéã òºñººëæ îéëãîõ áÿöõàí ¿ðñèéí ýíý ýìçýã ýðõòýí ýìãýãòýé òºðíº ãýäýã õàðàìñìààð, ºðºâä캺ð. Òèéì ó÷ðààñ ýíý ºâ÷èíòýé òýìöýõèéí òóëä õýäýí æèë êëóáûíõýý íºõºäòýé óéãàã¿é ç¿òãýëýý. ªºðºº ìýñ çàñàë õèéõã¿é ÷

Áàÿëãèéí äýýä áàÿëàã “Àëòíààñ èë¿¿ ¿íýòýé” õî¸ð çóóí Ìîíãîë ¿ðñèéí ìèíü àìü íàñ

ÍÈÉÒËÝË

118

ºâ÷òýé õ¿¿õ¿¿äèéíõýý ààâ ýýæèä “Òàíû õ¿¿õäèéí àìü íàñûã àâðàõ áîëîìæòîé” ãýæ, ñýòãýëèéí ìóõàðò íü ãîðüäëîãûí ãýðýë ñ¿¿ìýëç¿¿ëäýã áîëîõîîð òýð ñ¿¿ìãýð ãýðëèéã òîä áîëãîí àñààõûí òóëä èë¿¿ õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ øààðäëàãà òóëãàðäàã. ªâ÷òýé õ¿¿õäýý àâðàõ ýöñèéí íàéäëàãàà áèäýíä òýýæ èðñýí ýöýã ýõ÷¿¿äèéí õàðö øèã òèéì õ¿íä õàðöòàé ýíý õîðâîîãèéí õààíà ÷ òóëãàð÷ áàéñàíã¿é.

Õàãàëãààíû çàðäàë íü ýíãèéí àìüäðàëòàé õýí á¿õýíä áàéõààðã¿é ºíäºð áóþó 20 ñàÿ òºãðºã. ìºíãºã¿é ãýýä ýðäýíý áîëñîí ¿ð õ¿¿õäýý ýðëýãèéí ýë÷èä õàðæ áàéãààä àëäàõ ýöýã ýõ íýã ÷ áàéõã¿é. Òýãýýä áèäýí äýýð èðæ, ”Òàíä, òàíàé êëóáò íàéäàæ áàéíà” ãýýä íóëèìñ íü öèéëýãíýæ, àðãàà áàðñàí òýð îëîí õàðöòàé òóëàõ àãøèíä ñýòãýëèéí ã¿íä ÿìàð õ¿íä öîõèëò ó÷èðäãèéã ¿ãýýð ç¿éðëýøã¿é. Þóí îëîíõ öººíõ, õ¿÷òýé õ¿÷ã¿é, ¿íýí õóäàë óëñ òºðèéí õýð¿¿ë.

Õ¿í ìàø îëîí ç¿éëã¿éãýýð áàéæ ÷àäíà. Õàðèí õ¿íã¿éãýýð, õ¿íèé íèéãìýýñ àíãèä, òýð òóñìàà ¿ð õ¿¿õäýýñýý õàãàöíà ãýäýã òºñººëøã¿é ýìãýíýë. Òèéìýýñ ºíãºðñºí íàéìàí æèëèéã ýýæ ààâûí ýðäýíý, ýíý ìîíãîëûíõîî èðýýä¿é áîëñîí õ¿¿õäèéí òºëºº çîðèóëëàà. ªä㺺 àëòàí àìèéã íü àâàðñàí õ¿¿õä¿¿ä ìààíü àëü õýäèéí 200 áîëæýý. Òýð áÿöõàí ç¿ðõèéã àâàðñíû òºëºº öààíà íü õè÷íýýí ç¿ðõ áàÿðëàñàí áîë... Ýíý ñàéõàí ýåðýã ýíåðãè, õ¿íèé àìüäðàëûí áàÿðò àãøíûã ýðãýí ñàíàæ, òýð 200 áÿöõàí ç¿ðõ, ò¿¿íòýé íýãýí àäèë áàÿðûí õýìíýëýýð öîõèëñîí îëîí àðâàí ç¿ðõ á¿õýíä àç æàðãàë

119

Áàÿëãèéí äýýä áàÿëàã “Àëòíààñ èë¿¿ ¿íýòýé” õî¸ð çóóí Ìîíãîë ¿ðñèéí ìèíü àìü íàñ

åðººæ, ýíýõ¿¿ íèéòëýëýý áè÷èæ ñóóíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûã õóðäàí õºë äýýð íü áîñãîõ, ç¿ðõíèé òºðºëõèéí ãàæèãòàé õ¿¿õä¿¿ä òºðºõººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, èéì òºðëèéí õàãàëãààã ìîíãîëä õèéõ ãýýä îëîí ç¿éëèéã áèä ÿðüäàã. ãýâ÷ òèéì öàãèéã õ¿ëýýëã¿é, àìü íàñ íü äýýñýí äºðººí äýýð áàéãàà õ¿¿õä¿¿äèéíõýý àëòàí àìèéã àâðàõ íü õàìãààñ ÷óõàë òóë öàã ìº÷òýé óðàëäàí ç¿òãýñýýð ë áàéíà. Ç¿òãýõ ÷ áîëíî.

Õ¿¿õä¿¿äòýéãýý óóëçàõ ìº÷ ¿íýõýýð ñàéõàí. Òýä ìààíü ìºí ÷ õóðäàí òîì áîëîõ þì. Çàðèì íü íàìàéã ààâ, ìàíàé êëóáûí ýìýãòýé ãèø¿¿äèéã ýýæ ãýýä äóóäàõ íü ºõººðä캺ð. Õ¿¿õä¿¿äòýéãýý óóëçàõàä, ýñýí ìýíä áàéãàà çóðãèéã íü ¿çýõýä ÿìàð ÷ õ¿íä ñýòãýëèéí äàðàìò, áèåèéí ÿäàðãàà ìàðòàãääàã þì. Òýäíýýñ ìèíü íàäàä ºãñºí áýëýã èõ áàéäàã. Àæèë äýýð èðæ äóóëæ, çàðèì íü öýöýðëýã äýýðýý ººðèéí õèéñýí òîãëîîìîî áýëýãëýíý. ñóðãóóëüä îðîîä áè÷èã ¿ñýã ñóðààä çàõèäàë áè÷íý.

íýã óäàà ìèíèé ñîíãóóëèéí ñóðòàë÷èëãààíû ¿åýð õ¿¿õä¿¿ä ìààíü íàäàä áýëýã áàðèõ ãýæ èðæ áèëýý. 2008 îíû ÓèÕ-ûí ñîíãóóëèéí ¿åýð ñîíãóóëèéí êîìïàíèò àæèë ãýýä õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ áàéñàí þì. ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãèéí õýñýã èðãýä íýã çààëàíä öóãëàðààä áè íàìûíõàà ìºðèéí õºòºëáºð, òóõàéí òîéðîãò õýðõýí àæèëëàõ òàëààð òàíèëöóóëæ áàéëàà. Õóðàë äóóñàõ äºõºæ áàéòàë õààëãà ãýíýò íýýãäýýä Ẻí õ¿¿õä¿¿ä îðîîä èðëýý. Òýä áèäíèé õàãàëãààíä ÿâóóëñàí õ¿¿õä¿¿ä ìààíü áàéëàà. “èðýý÷” ãýæ ýöýã ýõýä íü õ¿ñýëò

ÍÈÉÒËÝË

120

òàâèàã¿é, ººðñ人 çîõèîí áàéãóóëààä èðñýí àæýý. Ýöýã ýõ÷¿¿ä íü íàäàä “Áèäýíä òàíû ñîíãóóëèéí àæèëä õàíäèâëàõ ìºí㺠áàéõ áèø èíãýæ ë ñýòãýëýýðýý òóñ áîëú¸” ãýæ áèëýý. Õ¿¿õä¿¿ä ìààíü äóó äóóëæ, áàÿðëàæ òàëàðõñàíàà èëýðõèéëýõýä áè ÷ òýñýëã¿é íóëèìñ óíàãàæ, õ¿¿õä¿¿äèéí ìààíü ààâ ýýæ ÷ óéëñàí þì. Áàñ òýð çààëàíä áàéñàí á¿õ õ¿í óéëæ áèëýý.

ìàíàé Òóóë ðîòàðè êëóáûíõàí õ¿¿õä¿¿ääýý òºðñºí ¿ð õ¿¿õýä øèãýý õàéðòàé áàéäàã þì.

Òà íàð ìèíü ñàéí õ¿í áîëîîðîé. Àìü íàñ ÷èíü äýýñýí äºðººí äýýð áàéõ òýð àéìøèãò ìº÷¿¿äýä àðãàà áàðæ áàéñàí ààâ ýýæèéíõýý öºõðºë, àãóó íèíæèí ñýòãýëèéã áèòãèé ìàðòààðàé. Ýðëýãèéí ýë÷òýé àëòàí àìèéã òàíü áóëààëäàæ, ýíý îð÷ëîíä àìüä ÿâàõ ýðõýýð øàãíàñàí ýð¿¿ë ýíõèéí õ¿íäýò õàðóóë, àëòàí ãàðò ýì÷ íàðò òàëàðõààðàé. Ýõ îðîíäîî òà íàð þóíààñ ÷ èë¿¿ õýðýãòýé, ýýæ ààâäàà òà íàð õàìãààñ èë¿¿ ¿íýòýé ó÷èð áèä òà íàðûíõàà òºëºº õè÷ýýæ ç¿òãýñýí þì ø¿¿.

Áè ÷ áàñ îëîí õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàõ ¸ñòîé. Õî¸ð çóóí áÿöõàí ¿ðñèéíõýý àìü íàñûã àâàð÷, íàðò åðòºíöºä, íàðëàã ìîíãîë îðîíäîî ýýæ ààâòàéãàà ýíõ òóíõ àìüäðàõ ýíýðýíã¿é ¿éëñèéí òºëºº õî¸ðã¿é ñýòãýëýýð õàìòäàà ç¿òãýæ áàéãàà íºõºä人 òàëàðõëàà èëýðõèéëüå.

Áèäíèé áÿöõàí ¿ðñýýñ õàãàöëûí ãóíèã, õàðóóñëûí íóëèìñ õîë áàéã. Õàãàëãààíä îðîõ 25 õ¿¿õäèéã ìèíü áóðõàí ºðøººã. ìèíèé ìîíãîëûí ¿ðñ óëàì îëîí áîëîõ áîëòóãàé!

121

Í.Àëòàíõóÿã

ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÝÐÈÍ ¯å

Õàðèóëò íü ìàø ýíãèéí ¿¿íýýñ ººð ÿàõ ÷ àðãà áàéõã¿é ó÷ðààñ. ̄ ¿íýýñ ººð àìüäðàëàà õóðäàí, õÿëáàðààð ñàéæðóóëàõààñ ººð àðãà ¿íýíäýý áàéõã¿é áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ó÷èð íü ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ÿâàí ÿâñààð ºíººäºð ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí ãîë òîîëëîãî áîëñîí äíÁ-íèé 45% äýýð òºð çàñàã ººðºº ñóóæ áàéíà ø¿¿ äýý.

ßàãààä ºíººäºð Ìîíãîë õ¿í á¿ð

óëñ òºðèéã èíãýæ èõ ñîíèðõîîä, õ¿í á¿ð àëáàí

òóøààëûí àðààñ èíãýæ

èõ õººöºë人ä áàéãààã òà åð íü àíçààð÷,

ººðººñºº àñóóæ áàéâ óó ?

ÍÈÉÒËÝË

122

Ýíý õóãàöààíä òºð õýìýýõ óã áàéãóóëëàãà õî¸ð äàõèí òîìîð÷, òºðººñ õàìààðàëòàé àõóé àìüäðàë, òºðººñ õàìààðàëòàé àæèë õýðýã, òºðººñ õàìààðàëòàé áèçíåñ, ýöýñòýý òºðººñ õàìààðàëã¿é þì þó ÷ ¿ã¿é áîëîõ ãýæ áàéõ øèã. Ýíý íü óëñûí íèéò áàÿëãèéí òàëààñ èë¿¿ õóâèéã òºñ⺺ñ öàëèíæäàã äàðãà ñýòýðòýé õ¿í þó õààøàà õýíýýñ õààíà î÷èõ òýð õóâààðèëàëòûã õèéæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Õýíèé áàÿëàãèéã âý? Æèðèéí àðä èðãýä, îëîí ò¿ìíèé áàÿëàãèéã.

í.Àëòàíõóÿã èíãýýä ÿðèõàà𠺺𺺠Çàñãèéí ãàçðûí Òýðã¿¿í øàäàð ñàéä áàéæ ¸ñòîé ñîíèí þì ÿðüæ áàéíà ãýæ îëîí õ¿í õýëæ ìàãàä.

íýãýíò áè óëñ òºðèéí òîãîîíä îëîí æèë áîëæ õýö¿¿ çîâëîí, çàðëàõ ºëñãºëºí, èòãýë àëäðàì ÿëàãäàë, èíýýä áÿëõñàí ÿëàëò, çîðüñîí àæëûí àðä ãàðàõ áàõäàë ãýýä ñàéí ìóó, ñàéõàí ìóóõàé á¿õèé ë ç¿éëèéí äóíäóóð ýíý Àðä÷èëñàí òîãòîëöîîòîé õàìò 22 æèë òóóëàí ãàðñàí áîëîõîîð - áóðóóäñàí ç¿éëä íü õàðàìñàõ, á¿òýýñýí ãàéõàìøèãóóäûã íü òàéëáàðëàõ ýðõòýé þì.

Ýíý ýðõ íü íàìàéã ìîíãîëûí óëñ òºðèéí òîì õ¿÷èí, ìîíãîëûí õºãæèë öýöýãëýëèéí ãîë ò¿¿÷ýý, Ýíý ýðõ íü íàäàä ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººíèé óóõàé, èòãýë íàéäâàðûí çàíãèëàà Àðä÷èëñàí íàìûí äàðãà ãýäýã óòãààð áèø, í¯Á-ä á¿ðòãýëòýé, Àðä÷èëñàí ìîíãîë óëñûí èðãýí õ¿íèé õóâüä ò¿ìíýý çàðëàãäñàí ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí áèëýý.