Overzicht Oude Geschiedenis Blok II

Keizerlijk Rome

Jan van Ginkel

Romeinse Rijk I Principaat (31vC – 284 nC)

• 27 vC: Octavianus Augustus als `princeps’ (`eerste burger’); `herstelt’ Romeinse Republiek– Volkstribuun– Imperium proconsulare (imperator)– Pontifex Maximus

• Julisch-Claudische dynastie (27vC-68nC)• Cultureel propaganda-offensief• Pax Romana• Keizerlijke en Senatoriale Provinciae

Julisch-Claudische dynastie

Maximale uitbreiding

• 68/9 nC: `vier-keizer-jaar’

• Flavische dynastie (69-96)

• Adoptiefkeizers (96-180)– Trajanus (98-117)– Hadrianus (117-138)– Marcus Aurelius (161-180)

Trajanus’ Rijk

Keizerschap

• Volkstribuun

• Imperium proconsulare (imperator)

• Pontifex Maximus

• Patronus– Professioneel leger als clientes– Euergetisme (bijv. Praefectus Annonae)– Legati Augusti pro Praetore

• Bestuur via netwerk

Maatschappelijke structuur: Honestiores

• Ordo senatorius (cursus honorum)

• Ordo equester– Cursus

• Officier• Procurator• Praefectus

• Ordines decurionum (verplicht euergetisme)

Maatschappelijke structuur: Humiliores

• Civis – Peregrinus (212: Constitutio Antoniniana)

• Ingenui (vrijgeborenen), Servi (onvrijen), Liberti (vrijgelatenen)– Familia Caesaris

Economische aspecten

• `Vrede’ brengt economische vooruitgang

• Provincies worden geïntegreerd, `gelijker’

• Geldeconomie

• Urbanisatie (municipia, coloniae, civitates), infrastructuur

• Pachtboeren (coloni=horigen) nemen toe

• Leger en steden belangrijke afzetmarkten

Maatschappelijke aspecten

• Collegia (`clubs’ – religieus, economisch, ethnisch)• Onderwijs – elitair; met oog voor `gouden of klassieke

tijd’; naar grieks voorbeeld

• Codificatie en becommentariëring van recht - `professionalisering’

• Honestiores gepriviligeerd in rechtspraak• Entertainment: sport, gladiatoren, wagenraces,

theater• Huwelijk - gearrangeerd; kinderen; `preutse’ elite

Religie, filosofie en wetenschap

• Toename en verzameling van kennis (Ptolemaios; Galenos)

• Literatuur ter vermaak (`klassieke stijl’, roman)• Opkomst meer op persoonlijke behoeftes gerichte

religies– Henotheïsme– Syncretisme– `Goddelijk’ Lot / Magie– Redding individuele ziel– Culten alleen voor ingewijden (Mustai)

• Keizercultus• Christendom

Crisis van de derde eeuw(180-284/5)

• Snelle opeenvolging van keizers (blz 466)– Septimius Severus (193-211)

• Vijanden: Sassaniden, Germanen• Burgeroorlogen (soldatenkeizers)• Geldontwaarding• Economische teruggang, handel en toevoer

wordt meer lokaal/regionaal• Elite probeert zich terug te trekken uit bestuur

steden • Elite vlucht naar de villas of gaat in staatsdienst

Severi

Romeinse Rijk II Dominaat(284-476(?)/610)

• Diocletianus (284-305)– Reparatio– Christenvervolging

• Constantijn (I) de Grote (306-337)– Reparatio vervolg– Christendom geoorloofd (religio licita, 313)– Constantinopel hoofdstad

• Julianus Apostata (361-363)– Pagaan

• Theodosius (I) de Grote (379-395)– Laatste keizer van het HELE rijk– Christendom staatsreligie

Romeinse Rijk II Dominaat(284-476/610 ??)

• Westelijk Rijk• Romulus Augustulus

(475-476)• Germaanse

koninkrijken

• Oostelijk Rijk• Justinianus (I) (527-

565)• Heraklios (610-641)

Dominaat

• Reparatio – Republikeinse restanten verwijderd – Openlijk alleenheerschappij – dominus (heer)– 2 augusti (keizers), (2 caesares (`hulp’-keizers)) –

oost- en westrijk– Militaire staat – ook bureaucratie militair

georganiseerd– Militaire taak geheel gescheiden van civiele taak– 4 praefecturen (onder Constantijn), 12 diocesen, mini-

provincies

Dominaat

• Rijk ((nieuwe) ordo senatorius) t.o Arm (inclusief niet zo rijk)

• Dominus bestuurt rijk als `privé-bezit’ met eigen bureaucratie – staat en privé lopen door elkaar

• Italië verliest bijzondere status – decentralisatie (ook van keizerlijke macht)

• Grensleger (limitanei) en mobiel (keizerlijk) leger (comitatus)

Dominaat vervolg

• Herstel (deels) van geldeconomie (solidus)• Dwangstaat

– belasting (ook in natura)– geleide economie– sociale structuur verstart – zoon vervangt vader in beroep en

sociale status

• Reactie op dwangstaat: op zoek naar `beschermers’ – afhankelijkheid neemt toe (bijv. Coloni (pachtboeren) – horigen)

• Christendom – heilsreligie wordt staatsgodsdienst (381)• Germanen als foederati binnen het rijk

Oost - West

• Oostelijk rijk• Grieks• Geurbaniseerd• Volkrijk• Herstel in zesde eeuw

• Westelijke rijk• Latijn (Romanisatie)• Weinig steden• Minder bevolkt• Germanen (en

anderen) nemen regio’s en bestuur over

• Romeins Rijk wordt virtueel, een ideaal.

Vier tendensen bestuursinrichting Dominaat

• Uniformering tot één keizerlijke bureaucratie

• Civiel gezag geen militaire macht meer

• Bureaucratie militair georganiseerd (militia)

• Stedelijk en provinciaal instellingen gelijkgeschakeld

• Principaat (Princeps)– Volkstribuun– Imperium

proconsulare (imperator)

– Pontifex Maximus– Patronus– Bestuur via netwerk

• Dominaat– Goddelijke familie

(sacer) – Hofceremonieel– Uitgewerkte hierarchie– Prive en staat

vervlochten

Religie in romeinse keizerrijk

• Keizercultus• Opkomst meer op persoonlijke behoeftes

gerichte religies– Henotheïsme– Syncretisme– `Goddelijk’ Lot / Magie / Wonderdoeners– Redding individuele ziel– Culten alleen voor ingewijden (Mustai); ethiek en

levenswandel• Dualisme• Christendom (naast Mythras, Isis,

Neoplatonisme, Manicheïsme, etc)

Christendom

• Oorspronkelijk Joodse sekte (vooral in Diaspora) naar aanleiding van Jezus met diverse geloofsopvatting;

• Eindtijdsverwachting en monotheïstisch• Paulus: Jezus Messias of Christus (= Gezalfde) voor een

niet-aards Gods Koninkrijk; ook voor niet-Joden (zonder Joodse eisen)

• Urbaan; huiskerken (vanaf 3de eeuw ook ruraal en sociaal breed)

• Katholiek (algemeen) en Orthodox (rechtzinnig) • Geen religio licita – bedreiging van religieuze status quo

– vervolging lokaal/regionaal, bij rampen of speciale gelegenheden (martelaren)

Christendom II

• Vanaf 2/3de eeuw theologie (verwoord in grieks-filosofisch wereldbeeld) : wereld `verchristelijken’; Verus Israel (`Waar Israel’)

• Canonisatieproces van Nieuwe Testament• Diversiteit: Gnostici (mystieke kennis bevrijdt ziel),

Manicheïsme• Institutionalisering en kerkelijke geestelijkehid en

hierarchie (bisschoppen, priesters, diakenen)• 249/50: vervolging van keizer Decius• 257: vervolging van keizer Valerianus • 300: vervolging van keizer Diocletianus• 311: Edikt van Milaan: Constantijn de Grote Religio Licita

Christendom III

• Vanaf Constantijn (I) de Grote (306-337) stimuleren keizers Christendom

• Theodosius (I) de Grote (379-395) maakt Christendom staatsgodsdienst

• Kerkelijke hierarchie begint staatsbestel te ondersteunen (Keizer is Uitverkorene van God)– Hierarchie uitgewerkt: Metropolieten en Patriarchen– Christendom en Romeins Rijk vallen samen

• Sociale zorg• Maatschappelijk leven `gekerstend’

Christendom in de Late Oudheid

• Ascese (celibaat): geen lichamelijke behoeften of begeerten– Heremieten/kluizenaars– Monniken

• Dogmatische strijd (Grieks-Filosofische terminologie)– Triniteit (Vader, Zoon, Heilige Geest zijn God: tegen Arius)– Zoon is God en Mens (`Naturen’)

• Machtstrijd tussen patriarchen (Alexandrië, Antiochië/Constantinopel

• Perzische Kerk autonoom (mede om politieke redenen); missie in heel Azië

• `Ketterijen’ overleven makkelijker buiten Rijk

Einde van Romeinse Wereld

• Westelijk Rijk `vergermaniseert’ en vanaf 476 geen echte keizer meer; NB: romeins ideaal blijft!

• Oostelijke Rijk bloeit 6de eeuw (inclusief veroveringen in het Westen)

• Begin 7de eeuw: Opkomst Arabieren / Islam (einde Perzisch Sassanidenrijk); Oosten verliest Africa, Egypte, Palestina, Syrië en reorganiseert (homogener Grieks-Christelijk Byzantijns)

• Middeleeuwen: Germaans-Latijns Westen – Grieks-Slavisch Oosten

Kracht van het Oostelijke Rijk

• Urbaner

• Handel / Geldcirculatie /Economie

• Bureaucratie professioneler/sterker – onder controle keizer en beter in staat tegenmachten (magnaten) te weerstaan

• Christendom als buitenlandse politiek

Justinianus (I) (527-565)

• Heroveringen in het Westen

• Corpus Iuris Civilis (rechtcodificatie)

• Bouwactiviteiten (Constantinopel; elders – op rijkskosten)

• Pest (ca 542)

• Theologische twisten

Justinianus’rijk

Neergang in Oosten

• Germaanse successen in Italië

• Slaven op de Balkan

• Sassanidische Perzen veroveren vanaf 610 grote gebieden (inclusief Heilig Kruis) – Heraklios gaat op Kruistocht

• Vanaf 634 invallen van Arabieren

Christendom na de Oudheid

• Westen: – Paus wordt leider van het Westen (deels ook

politiek-militair) onder handhaving oude Romeinse structuur

– Kloosterwezen (Benedictus)

• Oosten:– Staatskerk (verbonden met keizerrijk) met

verschillende centra; autonome kerken in Islamitisch gebied

– Contemplatief kloosterwezen

Islam (Overgave aan God)

• Muhammed als profeet vanaf 610• Al-Kuran• Hidjra (622) naar Medina• Khalifa (opvolger)

– 632-661: 4 orthodoxe khaliefs– 661-750: Umaiyadendynastie– 750-1258 : `Abbasiedendynastie

• Verovering door elite zonder integratie• 661: Shi’a (tegenover Sunnieten / Umaiyaden)