Kóraninn og stjórnmál
Guðfræði- og trúarbragðadeild
Ólöf de Bont Magnús Þorkell Bernharðsson Kennitala: 131253-4009 Kóraninn, helgirit Islam
1
Efnisyfirlit Úrdráttur/Abstract .................................................................................................................................. 2
Inngangur ................................................................................................................................................ 3
1. Múhameð ........................................................................................................................................ 3
2 Samfélagið í Medína ........................................................................................................................ 5
3 Undirstaða íslams ........................................................................................................................... 6
4 Kóraninn .......................................................................................................................................... 6
5 Um vald ........................................................................................................................................... 7
6 Óeining ........................................................................................................................................... 8
7 Íslam í nútímanum ......................................................................................................................... 10
Lokaorð .................................................................................................................................................. 11
Heimildir ................................................................................................................................................ 13
2
Úrdráttur/Abstract Þessi ritgerð er unnin sem lokaverkefni í námskeiðinu Kóraninn: Helgirit Íslam, sem kennt
var við guðfræði- og trúarbragðadeild á Hugvísindasviði Háskóla Íslands á vorönn 2011,
undir handleiðslu Magnúsar Þorkels Bernharðssonar.
Tilgangur ritgerðarinnar er að varpa ljósi á stöðu stjórnmála innan íslamskra samfélaga í því
skyni að sýna að sú hugmynd að trúin og stjórnmál, hjá íslömskum ríkjum, séu einn og sami
hluturinn sé meira í orði en á borði og að stjórnvöld veigri sér ekki við að beita trúnni til að
viðhalda völdum. Svipuð átök innan kristninnar á 15. og 16. öld gefa til kynna að átökum
kunni að linna þegar það framfaraskref verður stigið innan íslam að aðskilnaður trúar og
stjórnmála verði viðurkenndur.
3
Inngangur
Sú víðtæka skoðun að stjórnmál og trúarbrögð séu einn og sami hluturinn hefur valdið mikilli
óeiningu og deilum innan íslams. Það samfélagskipulag sem Múhameð spámaður náði að
byggja úr efniviði ættbálkatryggðar og óeiningar í Medína er einstakt í heimssögunni en íslam
er nú ein útbreiddustu trúarbrögð heims. Á örskömmum tíma náði boðskapur og
stjórnunarhættir Múhameðs að sameina ólíka hópa í eitt samfélag, samfélga trúaðra eða
umma. Í dag er íslam ekki sameinað samfélag, heldur fremur 50 ríki og í stað einingar og
friðar hafa óeining og árekstrar verið einkennandi fyrir íslam allt frá andláti Múhameðs. Segja
má að andlát Múhameðs marki einskonar upphaf afturfarar frá upplýsingu, mannréttindum og
fjölhyggju. Sökum þess má álykta að átök í Norður-Afríku og Mið-Austurlöndum sem hafa
orðið til þess að margir einræðisherrar hafa hrakist úr valdastólum og grafið undan
alræðisvaldi séu ekki sprottin af trúarlegum meiði heldur fremur kröfu um framþróun.
Í þessari ritgerð er ætlunin að varpa ljósi á það umhverfi sem Múhameð spámaður bjó við
þegar honum birtust vitranir sínar frá guði, það er að segja vöggu íslam og undirstöðu
trúarinnar. Einnig verður leitast við að útskýra í stuttu máli þá óeiningu sem skapaðist við
fráfall Múhameðs en hana má að mörgu leyti rekja til valdabaráttu ólíkra hópa.
Tilgáta ritgerðarinnar er því sú að átök innan íslam sýni að sú útbreidda hugmynd að
trúarbögð og stjórnmál séu einn og sami hluturinn sé meira í orði en á borði og allar
hugmyndir um slíkt séu einungis barátta um völd.
Svipuð átök, sprottin af mismunandi túlkun á hinni helgu bók, þekkjast í öðrum
trúarbrögðum. Innan kristninnar leiddi slíkur ágreiningur til aðskilnaðar trúar og stjórnmála á
15. og 16. öld. Sú staðreynd styður tilgátuna og getur gefið fyrirheit um að uppreisnirnar í
Norður-Afríku og Mið-Austurlöndum séu skref í þá þátt að aðskilja með öllu stjórnmál og
trúmál í íslömskum ríkjum.
1. Múhameð
Samkvæmt viðurkenndustu ævisögu Múhameðs, Múhameð í Mekka frá 1953, á Vesturlöndum
fæddist Múhameð ibn Abdullah, spámaður íslams, í Mekka árið 570 e.k. eða þar um bil.1
Þegar Múhameð var kominn undir fertugt hófst „ferill“ hans sem spámanns. Það er óvenju hár
aldur ef litið er til annarra spámanna eins og Jesú og Búdda sem hófu sinn feril innan við
1 Jón Ormur Halldórsson, bls. 24-30
4
þrítugt. Nokkru áður en boðskapur frá guði vitraðist Múhameð hafði hann lagt í vana sinn að
fara út fyrir borgarmörk Mekka til hugleiðslu. Í einni þeirra heyrði hann rödd sem upplýsti
hann um að guð hefði valið hann til að taka á móti hinum guðlega boðskap. Hann var orðinn
spámaður.2
Í kjölfar fyrstu vitrunarinnar komu fleiri með reglubundu millibili. Ekki var það almættið
sjálft sem birtist Múhameð heldur talaði það til hans í gegnum engil sem bauð honum að læra
vers. Þessi „kennsla“ sem stóð í nokkur ár er undirstaða Kóransins. Versin sem engillinn
kenndi Múhameð mynda Kóraninn, hina helgu bók íslams. Múhameð er því ekki höfundur
Kóransins heldur einungis maður sem lærði af Guði. Orðið Quran útleggst Kóran á íslensku
og þýðir að hafa yfir, mæla fram eða endurtaka texta.3
Grunnboðskapur Kóransins er einfaldur; það er aðeins einn guð, Allah. Hann er skapari
mannkyns, himins og jarðar. Guð er almættið, algott og miskunnsamt og vegir þess eru
órannasakanlegir. Þess er einnig getið að tilvist taki enda á síðasta dómsdegi og þá muni allar
sálir standa frammi fyrir Guði og verða dæmdar eftir því hvernig þær höguðu lífi sínu.4
Segja má að nær umsvifalaust hafi Múhameð byrjað að breiða boðskapinn út meðal íbúa
Mekka. Hann að afla boðskapnum nokkurs fylgis en þó voru fleiri sem efuðust um fyrirætlan
hans. Þeir settu spurningarmerki við boðskapinn, til að mynda hugmyndina um líf eftir
dauðann og að einungis þeir sem trúðu myndu ná að komast í gegnum nálarauga almættisins.
Því fór þannig fjarri að predikanir Múhameðs féllu vel í kramið hjá íbúum Mekka.
Andstæðingar hans gengu jafnvel svo hart fram í að bægja frá þessum nýja boðskap að
fylgismenn hans þurftu að leita hælis hjá kristnum konungi í Abyssiníu. Sjálfur var Múhameð
undir verndarvæng valdamikils frænda síns en þegar frændinn lést og í kjölfarið eiginkona
Múhameðs, Khadija, hurfu mikilvægustu stuðningsstoðir hans. Múhameð ákvað því að leita
stuðnings út fyrir borgarmörkin.5
Fylgisleit Múhameðs bar lítinn sem engan árangur allt þar til hann hitti fyrir nokkra íbúa
Yathrib, borgar sem var um 350 km norður af Mekka, á fjölfarinni verslunarleið. Boðskapur
hans og kennslutækni náðu eyrum þessara íbúa Yatrib, leiðangursmannanna sem sáu í honum
gott sáttasemjaraefni. Honum var því boðið að koma til Yathrib að ári liðnu. Stuttu seinna
gengu Múhameð og fylgismenn hans til Yathrib eða Medina eins og hún er nefnd nú og komu
2 Donner, bls. 25
3 Jón Ormur Halldórsson, bls. 27
4 Donner, bls. 25
5 Sami, bls. 25-26
5
sér þar fyrir. Þessi flutningar fylgismanna Múhameðs frá Mekka til Medína er nefndur hijra
og markar upphafið af múslimsku samfélagi, fullvalda samfélagi sem fór sjálft með æðstu
stjórn á málefnum sínum. Þetta mun hafa gerst árið 622 e.k., sem er árið 1 í íslömsku
tímatali.6
2 Samfélagið í Medína
Samfélagið í Medína var samsett af fjölmörgum mismunandi hópum. Að frátöldum Múhameð
og fylgismönnum hans, muhäjirün (þeim sem stóðu fyrir hijra) voru öflugustu hóparnir Aws
og Khazraj. Einnig voru stórir hópar gyðinga ásamt nokkrum öðrum minni hópum. Slíkri
fjölmenningu fylgja oft mörg vandamál.7
Fylgismenn Aws og Khazraj höfðu verið taldir hliðhollir Múhameð en þó unnu þeir markvisst
gegn skoðunum hans og þurfti Múhameð að vera á varðbergi gagnvart þessum munäfiqün eða
„hræsnurum“ eins og þeir voru kallaðir. Öllu alvarlegri var þó andstaða gyðinga. Múhameð
ætlaði í fyrstu að vinna hug og hjörtu þeirra með stjórnunarhæfileikum sínum en hann reyndi
einnig að sannfæra þá um ágæti sitt. Hann benti þeim til að mynda á að sem spámaður kæmi
hann einungis í framhaldi af þeim spámönnum sem þeir þekktu úr hebresku biblíunni svo sem
Abraham, Móses og Jósep en slíkar ábendingar báru lítinn árangur. Ekki er ljóst hvers vegna
gyðingar gengust ekki við Múhameð, hvort það var hugmyndafræði hans eða stjórnunarhættir
en þó er þess getið að andstaða þeirra hafi verið vegna áætlana um landvinninga til handa
fylgismönnum Múhameðs á kostnað gyðinga.8
Leiðtogahæfileikar Múhameðs voru mikils metnir þótt vandamálin hafi verið mörg og völd
hans fóru vaxandi. Margir fylgismenn Aws og Khazraj snerust á sveif með hugmyndafræði
Múhameðs. Liðsstyrkur þessi varð mikilvægur Múhameð og hans fylgismönnum og gengu
þessir nýju liðsmenn í daglegu tali undir nafninu anṣӓr, eða hjálparar. Allir þessir hópar eru
nefndir í samkomulagi Múhameðs við íbúa Medína sem er einskonar stjórnarskrá Medína og
greint er frá í sira, þeirri ritningu sem segir frá ævi Múhameðs.9
Að ofansögðu má ætla að íslamstrú hafi í upphafi verið samtvinnuð stjórnmálum. Þau lög og
það samfélagsform sem mótaðist í Medína fyrir tilstuðlan stjórnarhátta Múhameðs eru
fyrirmynd íslamskra samfélaga um allan heim en til að gera sér frekar í hugarlund hvernig
6 Donner, bls. 26
7 Sami, bls. 27
8 Sami, bls. 26-27
9 Sami, bls. 23-27
6
fyrirmynd íslamskra samfélaga er uppbyggt er mikilvægt að skoða grunnþætti eða undirstöðu
trúarinnar.
3 Undirstaða íslams
Eins og áður hefur komið fram var Múhameð sjálfur ekki höfundur hinnar helgu bókar í
íslam. Engill er birtist spámanninum bauð honum að læra og hafa yfir vers sem bárust honum
yfir nokkurra ára tímabil. Það eru þessi vers sem mynda Kóraninn. Múhameð var því
einskonar lærisveinn guðs, maðurinn sem lærði boðskapinn. Þetta er ein af undirstöðum þeirra
meiginatriða í íslam, að trú manna við guð er milliliðalaus þar sem hvorki er að finna presta í
íslömskum sið né dýrlinga eins og þekkt er úr kristni. Af þessu leiðir að ekki er hægt að líta á
Múhameð sem fyrirmynd með sama hætti og kristnir líta á Jesú.10
Fyrir guði er Múhameð óbreyttur og ekkert frábrugðinn öðrum mönnum. Hann var ekki
heilagur og ekki gæddur neinni annarri náttúru en dauðlegir menn.11
Ástæða þess að guð valdi
Múhameð er hinn stóri leyndardómur guðs og ekki fyrir aðra að skilja. Þetta er ein
meginástæða þess að fylgjendur íslam dýrka ekki Múhameð og gera þar af leiðandi ekki af
honum myndir eða upphefja hann á annan dýrðlegan hátt. Allar tilraunir til að gera
táknmyndir af honum teljast guðlast. Múhameð var afar mildur og viðkvæmur leiðtogi,
umburðarlyndur og þolinmóður gagnvart andstæðingum sínum. Sögur eru til af því hvernig
Múhameð reyndi að milda refsingar og breyta þeim lögum sem ekki voru bundin í hið helga
rit einungis til þess að bjarga mönnum frá refsingum. Þessar lýsingar á Múhameð eru
algjörlega á skjön við lýsingar annarra höfðingja í Arabíu frá þessum tímum. Þær sýna svo
ekki verður um villst að sú samfélagslega hugmyndafræði sem Múhameð kynnti til sögunnar
hafi hlotið gríðarlega mikinn hljómgrunn meðal almennings á kostnað persónudýrkunar enda
hafa höfðingjar þess tíma og síðar verið metnir af öðrum eiginleikum. Múhameð náði að
þjappa sundurleitum hirðingjahópum Arabíu saman undir einn hatt trúar og samfélags sem
síðar náði að fella öflug stórveldi og verða ein stærstu trúarbrögð heims.12
4 Kóraninn
Eitt af helstu afrekum Múhameðs og í raun eitt af merkustu afrekum einstaklings í
mannkynssögunni er Kóraninn. Að fegurð textans og mikilfengleika ritmálsins ólöstuðum er
Kóraninn ein merkasta tilraun sem einstaklingur hefur lagst í til að skapa nýtt samfélag
10
Jón Ormur Halldórsson, bls. 27 11
Mattson, bls. 175 12
Jón Ormur Halldórsson, bls. 27-29
7
manna, með tilheyrandi reglum, boðum og bönnum sem meðal annars er að finna í hinu helga
riti íslams.13
Segja má að þjóðfélagsskipun íslamskra ríkja byggi á fjögurra róta lagasafni þar sem hin
helga bók, Kóraninn, er undirstaðan. Í Kóraninum eru yfir sex þúsund vers, ayat,sem birtust
Múhameð og hann lagði fram í áheyrn annarra. Þessi vers skiptast í 114 suwar eða sura, eins
konar kafla. Kaflarnir eru mislangir, sá stysti Kawtar; 108, er þrjú vers en sá lengsti, Baqara;
2, er 286 vers. Köflunum er gróflega raðað upp eftir lengd, þar sem þeir lengstu eru fyrstir.
Boðskapur Kóransins er langt frá því að vera aðgengilegur og skiljanlegur, sér í lagi fyrir þá
sem skilja ekki arabísku, en þar sem arabískan var á þessum tíma frumstætt verkfæri til
tjáningar á flóknum hugsunum getur það einnig reynst erfitt fyrir þá sem skilja arabísku að ná
innihaldi textans.
Kóraninn var ekki færður í letur fyrr en að Múhameð látnum og segja sögur að við lát hans
hafi öll vers Kóransins verið til skráð en þó hvergi á einum stað. Í fyrstu sköpuðust nokkrar
deilur um innihald hans þó ágreiningurinn hafi ekki verið hugmyndafræðilega djúpstæður.14
Innan tíu ára frá andláti Múhameðs var Kóraninn fullgerður og síðan hefur boðskapur hans
ekkert breyst þó svo að textinn hafi þróast yfir hundruð ára sökum breytinga í arabíska
stafrófinu. Skilningur á arabískri tungu er því álitinn vera nauðsynlegur lykill að skilningi á
Kóraninum.15
Hluti Kóransins er bein löggjöf fyrir samfélg manna en aðrar stoðir trúarinnar eru hefðin og
dómar og ummæli Múhameðs eru einnig bein tilmæli um hvernig samfélag manna eigi að
vera uppbyggt. Þegar fjallað er um uppbyggingu samfélags eins og hér hefur verið gert er
óhjákvæmilegt að skoða þá þætti er varða stöðu valdsins, það er hins pólitíska valds.
5 Um vald
Múhameð er ekki faðir neins yðar, en hann er Sendiboði Allah og
innsigli spámannanna. Allah veit allt.
Kóraninn 32:40
Pólitískt vald í samfélagi múslima og tengsl þess við íslam hefur reynst erfitt í framkvæmd í
aldanna rás en allt pólitískt vald sem ekki er beinlínis grundvallað á boðskap Kóransins er
óguðlegt.
13
Jón Ormur Halldórsson, bls. 29 14
Mattson, bls. 176-178 15
Jón Ormur Halldórsson, bls. 37
8
Áðurnefndar deilur í Medína endurspegla meginvanda arabísks samfélags á þeim tíma.
Samfélögin voru að mestu ættbálkasamfélög og miðuðust aðstæður við eyðimörkina en ekki
borgir. Í Medína voru nokkrir ættbálkar en enginn þeirra hafði náð yfirráðum í borginni. Í stað
þess að vera borgarar voru íbúarnir fremur meðlimir einstakra ættbálka. Íslam var svar við
óeiningu sem stafaði af ættbálkasamfélaginu. Það hvernig Múhameð mætti þessum klofningi
samfélagsins í Medína ber í sér mörg einkenna íslams í stjórnmálasögu nútímans. Þar er því
að finna rætur margra ráðandi þátta í stjórnmálum Miðausturlanda.16
Í Medína kenndi Múhameð að meginvandi ættbálkasamfélagsins lægi í tryggð fólksins við
ættbálkinn. Hann sýndi fram á að slíkt væri í algjörri andstöðu við boðskap hans. Í stað
ættbálkatryggðar sem hefði sundrað mönnum ætti að ríkja samkennd allra sem höfðu tekið
íslam sem hina réttu trú. Með þessu lagði hann grundvöllinn að hópvitund sem leysti af hólmi
tryggðina við ættbálkinn. Þetta nýja skipulag, samfélag Múhameðs, samfélag trúaðra, nefnist
umma og er eitt af lykilhugtökum trúar og stjórnmála í múslimskum samfélögum. Allir
múslimar tilheyra umma, sama hvar þeir eru niðurkomnir. Að auki eru allir einstaklingar
jafnir og engin önnur eining í samfélögum, ættbálkum, borgum eða meðal þjóða má kljúfa
umma með því að reisa landamæri innan þessa samfélags. Landamæri milli þjóða eru því
skýlaust brot gegn boðum Kóransins.17
Með þessari samfélagsbreytingu náði Múhameð að þjappa íbúum Medína saman og þeir tóku
trú íslams. Áhrifin náðu einnig út fyrir borgarmörkin því ættbálkar utan borgarinnar gengu
íslam á hönd. Hafa verður í huga að með þessu gekk fólk úr ættbálki og í íslam. Það var ekki
að ganga í trúfélag því ekkert slíkt er til í íslam, heldur var það að ganga til liðs við ríki eða
samfélag, íslamskt lýðveldi.
Í Medína var umma og ríkið það sama. Nú eru íslömsk ríki um það bil fimmtíu talsins18
og því
hægt að segja að hugmyndin um umma sé margklofin. Í þessum klofningi á einingu samfélags
trúðara í ríkisheild er að finna stjórnmálasögu átaka og klofnings íslamskra ríkja.
6 Óeining
Við fráfall Múhameðs myndaðist tómarúm sem síðar markaði djúp spor í sögu íslams.
Samkvæmt Kóraninum gat Múhameð ekki átt sér eftirmann því hann var síðastur í röð
spámanna. Múhameð hafði ekki einungis verið leiðtogi í trúarlegum skilningi heldur líka
leiðtogi samfélagsins og því voru góð ráð dýr þegar hann lést. Nauðsynlegt var að finna
16
Jón Ormur Halldórsson, bls. 49 17
Sami, bls. 50 -51. 18
Bandalag íslamskra ríkja, sjá vef www.oic-oci.org
9
eftirmann hans til að halda um stjórnartauma, enda myndi samfélagið líklega leysast aftur upp
í ættbálka ef yfirstjórnar nyti ekki við.19
Samkomulag náðist um að velja náinn fylgismann Múhameðs til þessara pólitísku
leiðtogastarfa. Það gekk þó ekki átakalaust fyrir sig. Ekki voru miklar efasemdir um ágæti
eftirmanns Múhameðs, Abu Bakr tengdaföður hans, en þrátt fyrir það voru margir þeirra
skoðunar að tengdasonur hans, Alí, hefði átt að verða fyrir valinu. Þessi ágreiningur ásamt
þeirri staðreynd að engar fastmótaðar reglur voru til um hvernig val á leiðtogum ætti að fara
fram leiddi til djúpstæðs hugmyndafræðilegs klofnings sem hefur að miklu leyti einkennt
sundrungu í íslam allar götur síðar. Þetta er sá hugmyndafræðilegi ágreiningur sem er á milli
shía-siðar og súnní-siðar.20
Valdatími Abu Bakr varði aðeins tvö ár. Eftirmaður hans, Umar, ríkti í tíu ár en á þeim tíma
breyttust valdahlutföll og eðli heimsstjórnmálanna með þeim hætti að fáar hliðstæður er að
finna í heimssögunni. Ríki múslima náði við andlát Umars allt frá Líbíu í vestri til Persíu í
austri. Meðal ástæðna þessa mikla sigurs voru að lítið var um trúboð hjá múslimum auk þess
sem þeir sýndu þá herkænsku að að láta hermenn vera ósýnilega íbúum hernuminna landa, en
þekkt var að innrásarherir mynduðu kjarna í sigruðum samfélögum. Á banabeði sínum skipaði
Umar sex manna ráð til að velja eftirmann sinn og var Alí tengdasyni Múhameðs þá boðið að
taka við kalífadómnum.21
Því fylgdi þó það skilyrði að hann fylgdi stjórnunarháttum forvera
sinna enda var óttast að stjórnunarhættir Alís væru of strangtrúarlegir. Þessum skilyrðum
neitaði Alí og því varð allt annar leiðtogi fyrir valinu, sá hér Uthman og var af
auðmannsættum í Mekka. Uthman hélt um stjórnartaumana í tólf ár og á þeim tíma þandist
ríki múslima örar út en skipulag þess réði við. Þá risu deilur um skiptingu skattfjár ríkisins til
valdhafanna frá Mekka og Medína. Vaxandi hagur auðmannsættar Uthmans varð auk þess
þyrnir í augum andstæðinga hans og leiddi það síðar til þess að hann var myrtur. Að
frumkvæði uppreisnarmanna og forystumanna í Medína varð eftirmaður hans fyrrgreindur
Alí.22
Á þeim 24 árum árum sem liðin voru frá andláti Múhameðs höfðu fjórir menn verið valdir
sem eftirmenn hans og allir með mismunandi hætti. Þegar Alí, sá fjórði,var veginn varð hann
19
Mattson, bls. 175 20
Jón Ormur Halldórsson, bls. 60-63. 21
Abu Bakr og síðar Ummar höfðu notast við titilinn Kalífi en að sögn Kóransins eru allir menn kalífar, það er stjórnendur í umboði guðs á jörð. Samfélag múslima, umma, hið eina og alþjóðlega samfélag skyldi þó hafa einn leiðtoga og vera valinn af umma, þrátt fyrir að engar reglur væru til um með hvaða hætti það val ætti að vera. Sjá Jón Ormur Halldórsson, bls. 64 22
Jón Ormur Halldórsson, bls. 63-66
10
sá þriðji til að falla fyrir sverði en hann varð síðastur samferðamanna Múhameðs til að leiða
samfélag múslima. Þessir fjórir kalífar, Abu Bakr, Umar, Uthman og Alí, eru því þeir kalífar
sem í meginhefð íslams eru kallaðir hinir réttlátu þrátt fyrir öll þau átök sem valdatími þeirra
einkenndist af og dómar þeirra og ummæli eru hluti af lagahefð íslams.23
Shía-siður viðurkennir einungis Alí en hinir þrír eru fordæmdir. Grundvallarhugmynd í þeim
sið er að Múhameð hafi átt andlega arftaka sem hafa meira innsæi í eðli guðdómsins en aðrir
menn og geta því túlkað Kóraninn. Innan shía-íslams er kennivald þar af leiðandi með
mönnum en slíkt er ekki samræmanlegt súnní-íslam sem telur að Kóraninn sé bók sem allir
geta skilið með lestri og lærdómi og að þar sé ekkert að finna sem sé mönnum óskiljanlegt.24
Án þess að varpa frekari ljósi á klofning og óeiningu innan íslams frá andláti Múhameðs er
ljóst að þessi meginágreiningur shía og súnni múslima lýtur einvörðungu að túlkun manna á
Kóraninum. Þessi ágreiningur hefur verið viðloðandi íslam frá andláti Múhameðs og er enn í
dag einn helsti ásteytingarsteinn stjórnmála innan íslams.
7 Íslam í nútímanum Valdhafar íslamskra ríkja sitja í skjóli mismunandi túlkana á Kóraninum. Í upphafi má segja
að íslam hafi snúist um upplýsingu, mannréttindi og jafnrétti. Sá ágreiningur og klofningur
sem varð eftir andlát Múhameðs markar hjá mörgum múslimum upphafið að afturför sem
leiddi til þess að í gegnum tíðina hafa íslömsk ríki verið afskræmd af valdatilburðum og
einræði. Valdamenn hafa því notað trúna til að ryðja sjálfum sér braut til valda halda þeim.25
Í þessu samhengi má benda á að þrátt fyrir að yfirlýsingar margra íslamskra ríkja um að trú og
ríki séu eitt þá er það meira í orði en á borði. Á það hefur verið bent að pólitískar ákvarðanir
klerkastjórnarinnar í Íran hafi oftast lítið með trúarbrögð að gera. Þannig hafa hagsmunir
ríkisins verið teknir fram yfir hagsmuni trúarinnar. Í þessu samhengi má benda á að írönsk
stjórnvöld taka fremur afstöðu með Armeníu í deilum þeirrra við nágrannana í Azerbajdan,
þótt það síðarnefnda sé að meirihluta byggt múslimum en hitt ekki. Það ræðst meðal annars af
hagsmunum írönsku klerkastjórnarinnar í samskiptum hennar við Vesturlönd og
innanríkismálum er snúa að sjálfsstæðiskröfum Azera í Íran.26
23
Sami, bls. 66-67 24
Sami, bls 67 25
Valdsmenn afskræmdu islam. (2006) 26
Halla Gunnarsdóttir.
11
Þetta valdabrölt hefur leitt af sér mikil vandamál fyrir íslam. Allar tilraunir til að sameina
stjórnmál og trúarbrögð hafa valdið mikilli óeiningu og deilum meðal múslima. Kóraninn er
afar margbrotinn og ekki er viðurkennt að einhver ein túlkun á trúarsetningum úr ritinu hafi
meira vægi en önnur.
Augu almennings beinast nú að átökum innan íslamskra ríkja í norðanverðri Afríku og í Mið-
Austurlöndum. Spurningar um valdajafnvægi í þessum heimshluta hafa vaknað sem og um
stöðu stjórnmála innan íslams út frá mismunandi túlkunum á Kóraninum. Átökin í þessum
heimshluta eru sögð hafa styrkt stöðu klerkastjórnar shía-múslima á kostnað alræðisvalds
annarra ráðamanna úr röðum súnní-múslima. Augu jafnt Vesturlandabúa sem múslimskra
ráðamanna beinast því að því hvort hreyfingar súnní- eða shía-múslima komist til valda.27
Því hefur verið haldið fram að ein helsta driffjöðrin í mannkynssögunni og í þróun heimsmála
sé almenn sókn til nútímavæðingar. Birtingaform slíkrar þróunar birtist innan stofnana
samfélaga sem lýðræði og markaðsskipulag.28
Þannig væri hægt að benda á að þau átök sem
eiga sér stað innan íslams og birtast til að mynda í átökum í Norður-Afríku og Mið-
Austurlöndum hafi ekki verið þáttur í múslimskum menningarárekstrum þar sem mismunandi
túlkanir á Kóraninum hafa tekist á. Barátta þessi er ef til vill dæmi um andspyrnu til að knýja
framþróunina fram eða andspyrna gegn sitjandi valdhöfum og um leið ört vaxandi skilningur
og virðing fyrir mannréttindum.
Þessu til stuðnings má benda á að hugmyndir frjálslyndis á Vesturlöndum kom fram á
sjónarsviðið á 15. og 16. öld en fyrir þann tíma höfðu deilur innan kristinna hópa í Evrópu
einkennst af blóðugum átökum. Þessar deilur sýndu að ekki væri hægt að ná neinni algildri
samstöðu um trúmál sem hægt væri að nota sem undirstöðu stjórnarfars. Þessi blóðugu átök
vegna mismunandi túlkana á Biblíunni urðu til þess að hugmyndir um aðskilnað trúarbragða
og stjórnmála litu dagsins ljós.29
Lokaorð
Draga má þá ályktun að trúin hafi verið samtvinnuð stjórnmálum á bernskuskeiði íslam en lög
og það samfélagsform sem mótaðist í Medína fyrir tilstuðlan stjórnarhátta Múhameðs urðu
fyrirmynd íslamskra samfélaga um allan heim. Samfélagið í Medína á tímum Múhameðs og
stjórnunarhættir hans, sem eru fyrirmynd íslamskra ríkja í nútímanum, var af allt öðru toga en
hægt er að gera sér í hugarlund og því flóknara að tengja saman nútímastjórnmál við Kóraninn
27
Mótmælin talin styrkt hafa stöðu Írana. (2011) 28
Francic Fukuyama. 29
Francic Fukuyama.
12
með þeim hætti sem Múhameð gerði. Í fyrsta lagi er Kóraninn margslunginn og
margtúlkanlegur. Slíkt sýnir sig með þeirri djúpu hugmyndafræðilegu gjá sem ríkir innan
íslams sökum mismunandi túlkana á Kóraninum.
Sú staðreynd að íslam breiddist út og varð að einum fjölmennustu trúarbrögðum heims án
trúboðs sýnir svo ekki verður um villst að samfélagsleg hugmyndafræði íslams og Kóransins
hafi ekki samþætt stjórnmál og trúmál. Fylgismenn íslams gengu ekki í trúfélag því ekkert
slíkt er til í íslam heldur gekk fólk til liðs við ríki eða samfélag, íslamskt lýðveldi.
Þann djúpstæða ágreining sem einkennir íslam má hugsanlega með þeim hætti að um
aldalanga valdabaráttu sé að ræða. Alveg síðan spámaðurinn féll frá hafa valdhafar tryggt sig
og sína í sessi í nafni trúarinnar með túlkunum á hinni helgu bók. Ef litið er til annarra
trúarbragða má benda á að áður fyrr var saga kristninnar blóði drifin vegna baráttu um
hugmyndafræðilega túlkun á Biblíunni. Hugmyndir um frjálslyndi komu ekki fram á
sjónarsviðið fyrr en á 16. og 17. öld með þeim afleiðingum að aðskilnaður varð milli trúar og
stjórnmála.
Þau átök sem birtast í uppreisn almennings í Norður-Afríku og Mið-Austurlöndum liggja
síður en svo á trúarlegum nótum þrátt fyrir að augu jafnt Vesturlandabúa og múslima beinist
að hugmyndafræðilegum átökum milli shía- og súnní-múslima. Átökin stafa af kröfu
almennings um framþróun gegn ein- og alræðisvaldi þeirra sem með völdin fara.
13
Heimildir Bandalag islamskra ríkja. (2011). Sótt af vef slóðinni http:// www.oic-oci.org
Donner, M.F. (2008). „Formation of the qur´ānic text. The historical contex” í McAuliffe, D., J. (ritstj.) The Cambridge Companion to The Qur´ān. Cambridge UK: Cambridge University Bridge.
FrancisFukuyama. (2001). „Átök íslams við nútímann.“. Gagnasafn Morgunblaðsins 24.9.2001. http://www.mbl.is. [Skoðað 27.4.2011]
Halla Gunnarsdóttir. (2008). „Ríkið gengur fyrir islam“. Gagnasafn Morgunblaðsins 18.5.2008. http://www.mbl.is. [Skoðað 25.4.2011]
Jón Ormur Halldórsson. (1991), Islam. Saga pólitískra trúarbragða. Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs.
Mattson, I. (2008). The Story of the Qur´an Its History and Place in Muslim Life. Oxford UK: Blackwell Publishing.
Mótmælin talin hafa styrkt stöðu Írana. (2011). Gagnasafn Morgunblaðsins 25.2.2011. [Skoðað 25.4.2011]
Valdsmenn afskræmdu islam. 2006. Gagnasafn Morgunblaðsins 20.6.2006. [Skoðað 25.4.2011]